Hasta La Vista nj ndr romanet m t mira n ciklin e romaneve

t Autorit Petro Marko.

sht romani i par i autorit dhe m i rndsishmi pr kohn, kur
e shkroi, si n rrafshin artistik ashtu dhe n at tematik. Rndsia
e tij qndron veanrisht, se lajmroi kthesn n rrjedhat historike
t romanit shqiptar. Romani sjell rrfimin e lufts n Spanj, ku
kryesisht veprojn personazhe nga mesi i vullnetarve shqiptar
dhe ndrkombtar. N t rrfehen betejat e shumta gjat viteve
t kaluara n front, t cilat prshkruhen me nj gjuh t gjall dhe
t paprsritur. Krahas ngjarjeve pr rrjedhat e lufts, rrfehet
dhe linja e dashuris ndrmjet lufttarit shqiptar Gori dhe
infermieres spanjolle Anita. Ngjarja, pra, n romanin "Hasta la
vista" rrjedh n dy binar: rrfimi pr luftn dhe rrfimi pr
dashurin. N rrfimin e par, shkrimtari e kuadron luftn mes
republikanve q u vijn n ndihm vullnetar nga mbar bota
dhe, monarkistve t ndihmuar nga fuqit fashiste evropiane. N
rrethin e t parve jan dhe vullnetart shqiptar q s bashku
me t tjert luftonin fashizmin, q, gjat lufts n Spanj (gjysma
e dyt e viteve '30) ishte forcuar dhe paralajmronte Luftn e
Dyt Botrore. An e fuqishme e rrfimit pr luftn sht ndrtimi
i personazheve, shpalimi i karaktereve, i psikologjis dhe i
filozofis s tyre. Numri m i madh i personazheve sht nga
radht e vullnetarve shqiptar, n mesin e t cilve ishin
personalitete t shquara t kohs si Sknder Luarasi,Asim
Vokshi, Mehmet Shehu, Xhemal Kada, vet Petro Marko etj. Kta
dhe personazhet e sajuara prmes imagjinats, autori do t'i
sprovoj n rrethanat e lufts. Dhe nj sprov do t jet e rrept:
t ballafaquar shpesh sy m sy me vdekjen, ata hapen plotsisht
para t tjerve, pa mundur t fshehin asgj. Dhe pikrisht n kt
faqe t artit t vet tregimtar, Petro Marko do ta bj shmangien e
par nga shablloni i doktrins zyrtare: edhe pse grupi i
vullnetarve t lufts mendohej t ishte pjes e m t zgjedhurve
t mjedisit dhe t kohs shqiptare, t vn prball rrezikut t

vdekjes, jo t gjith do ta prballojn at njsoj. N mesin e tyre,

prandaj, do t vrehet ndonj luhatje q, nn presionin e friks,
do t manifestohet si ikje, si fshehje, si dezertim. Pra, Petro
Markoja, edhe brenda rrethit t personazheve t zgjedhura pr
kauzn pozitive mbarnjerzore, do t dalloj dobsi, cene dhe
an t shmtuara mes tyre. N linjn e dyt, n rrfimin e
dashuris mes Gorit dhe Anits, autori arrin efekte nga m t
shnuarat n artikulimin artistik. Dashuria mes tyre, n kt rast,
sht vendosur n nj kontekst ngjarjesh t veanta, t
jashtzakonshme. Lufta jepet e pranishme kudo e n do ast, si
shprthim gjylesh topi apo granate, aty rrotull e npr kmb, e
parashikueshme dhe e paparashikueshme njherazi, sht
pikrisht ajo q prcakton rrjedhn e ngjarjeve t dits, t astit.
N kuadr t ksaj vetdijeje dhe nnvetdijeje lindja e dashuris
mes Gorit lufttar dhe Anits infermiere, do t ket nj tjetr shije,
tjetr intensitet dhe forc emozionale Anita, gjimnazistja e bukur
spanjolle, n rolin e infermieres, n nj kamp t improvizuar q
vlon nga rrmuja e lufts dhe lodhja pr t'u ndihmuar t
plagosurve nga fronti, befasisht do t ndesh shikimin e nj t
plagosuri t ri. Ky lufttar rreth t njzetave, kaurrel e me nj
bukuri apolonike, prej nga t ket ardhur vall pr t luftuar, pr t
vdekur n Spanj, pr Spanjn? Kshtu e prjeton Anita takimin e
par me ata sy, duke e prfytyruar Gorin, si nj krijes
jashttoksore, mitologjike. Dashuria midis tyre, e ngjizur dhe e
ndezur n kto rrethana do t jet po ashtu, e prmasave t
jashtzakonshme. Edhe kjo ishte e veanta q sillte Petro Marko
n temn e dashuris n romanin shqiptar t asaj kohe.

Hyrje
Jakov Xoxa lindi m 1923, n qytetin e Fierit. Q i ri mori pjes n
Luftn Antifashiste. Pas lirimit t vendit vazhdoi studimet e larta
pr filologji dhe njkohsisht bri hapat e para n poezi dhe n
proz. M 1949 botoi veprn e par n proz "Novela".
Krijimtarin letrare n kt zhanr e vazhdoi dhe gjat viteve '50,
kshtu n vitin 1958 botoi veprn e dyt, po me at titull "Novela".
Ndrkoh botoi dhe dy drama "Buet Osumi" dhe "Zemra". Q
nga viti 1957 punoi profesor n Fakultetin e Historis dhe t
Filologjis n Universitetin e Tirans, ku pr shum vite dha
lndn "Teoria e letrsis". Pr nevojat e studentve, n formn e
dispencs, botoi n katr vllime veprn "Bazat e teoris s
letrsis", q ishte nga veprat m serioze t kohs (si deg e
shkencs mbi letrsin). Pikrisht se n t autori ofronte dije dhe
prvoj teorike letrare t gjer, q dilte jasht kornizave t teorive
zyrtare t kohs, kjo vepr e rndsishme pr shkencn letrare
shqiptare, nuk u botua kurr. Autori i saj u qortua dhe ai pa buj
dhe zhurm, ashtu si ishte gjat tr jets, i qet dhe i mbyllur
n vete, u trhoq n vetmi. Natyrisht, vlersimi dhe kritika
(zyrtare) q nuk ishte e knaqur me bindjet e tij, me vizionin
prmes t cilit Jakov Xoxa e shihte dhe e projektonte artin n
prgjithsi, bn q sa qe gjall, t mos botohej vepra e tij e
plot; ajo u botua n Prishtin ("Rilindja" 1971).
Pjesn m t madhe t jets krijuese Jakov Xoxa e kaloi n nj
fshat myzeqar afr Fierit, ku, n vetmi t plot krijoi romanet:
"Lumi i vdekur" (1965), "Juga e bardh" (1971) dhe "Lulja e
krips" (1978), q hyn n rrethin e romaneve artistikisht m
cilsor,
t
letrsis
shqiptare.
Asnj roman para tij nuk e pasqyron n mnyr aq komplekse

botn shqiptare n prag t Lufts s Dyt Botrore, si "Lumi i

vdekur" apo dhe periudhn gjat lufts, si romani "Lulja e krips",
ku gjejm nj shtrirje t pakufishme t rrfimit q mbulon
plotsisht hapsirn e jets dhe t ekzistencs s mjedisit
shqiptar. Jakov Xoxa sht nga romanciert m n z t gjysms
s shekullit XX. N krijimtarin e tij letrare ai individualizohet me
parimin krijues-realist: fati individual do t jet ai q do t hedh
drit mbi kontestin trsor t mjedisit dhe t kohs s fokusuar n
rrfime. Shmbllyeshm me romanet e shquara realiste, Jakov
Xoxa do ta vendos dramn jetsore t personazheve dhe t
familjeve n sfond t nj kolektiviteti, t nj gjendjeje apo t nj
rrjedhe
historike.
Parashenja m karakteristike e prozs s Jakov Xoxs sht stili.
Gjuha e tij vrehet dhe veohet si e nj individualiteti t fuqishm
dhe t paprsritshm n letrsin shqiptare: nga njra an sht
e pranishme fryma e urtis popullore me tr thellsin e shpirtit
kolektiv; nga ana tjetr, kemi nj rrfim t rrjedhs s qet, t
shtrir
n
gjersi,
por
edhe
n
thellsi.
Autori rrfimin e vet e ndien si nj bashkbisedim n mes
tregimtarit dhe lexuesit: Desha t shkruaj nj roman jo sikur
lexuesin iks ose ipsilon ta kem larg, jo, desha ta shkruaj sikur
lexuesin ta kem para meje, gjat do radhe, sikur t hyj n bised
me t, sikur t'ia tregoj jo letrs, por lexuesit me mend n kok, q,
duke lexuar, do t kundrshtoj, t flas, t thot ki mendjen, mos
gnje! E desha romanin tim q t jet sa m realist, se realizmi n
art sht gjithka pr mua