TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA

YONELK SKN ALIMALARI

enol ELK*

Kibris adasinin Trkler tarandan fethi ve bunun eitli ailardan adada meydana
getirdigi degiiklikler, bugne kadar birok yerli ve yabanci aratirmacilann eserlerinde ele
alinmitir. Bu alimalann bir kismi. Trk fethi sonrasmda adadaki isknla ilgilidir'. Ancak,
Kibris adasmdaki iskn konusunu ele alan ve eitli katkilarda bulunan bu aratirmalann
bazilarinda, aagida grlecegi gibi tamamlanmasi gereken bazi eksiklikler ve tekrarlana
gelen metodolojik yanhliklar da yok degildir.
Her eyden nce mevcut alimalann nemli bir kismmda, iskn konusu tek ynyle ele
ahnmi, isknm btn aamalari ve sonucu aynntili olarak ortaya konulmamitir. skan
hkm ile adada kalan asker sayisinda oldugu gibi bazi belge ve bilgiler de sika tekrarlanmitir. Bazi alimalarda Osmanh arivlerinde mevcut olan tasniflerin ogunlugu taranip
belge karilatirmasinin yapilmadigi grlr. Oysa srgne tabi nfus konusunda srgn
defterlerinin^, fetih sonrasmdaki harap kyler konusunda da tahrir defterinin yani sira rs,
ahkm ve mhimme defterlerinde de bu konularda nemli kayitlara rastlanmaktadir.
Trakya niversitesi. Fen-Edebiyat Fakltesi. Tarih Blm.
Kibns'in fethi sonrasmda adadaki iskni konu alan alimalar: . Lttl Barkan. "osmanh mparatorlugunda bir
iskn ve kolonizasyon metodu olarak srgnier". iktisai Fakltesi Mecmuasi (FM). XI (stanbul 1951). s. 524561; Cengiz rhonlu, "Osmanh Trklerinin Kibns adasina yerlemesi (1570-1580), Milletlerarasi Birinci Kibris
Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Trk Heyeti Tebligleri. Ankara 1971, s. 91-97: Yusuf Halaoglu.
"smanli dneminde Kibns'da iskn politikasi". Kibris m Dn-Bugiin uluslararasi Sempozyumu (28 Ekim-2
Kasim 1991) na Sunulan Bildiriler. Ankara 1993, s. 57-61; M. Akif Frdogm . "Kibns'in Trkler tarafindan fethi ve
ilk iskn tejebbs (1570-1571)". Kibris m Dn-Bugn Uluslararasi Sempozyumu (28 Ekim-2 Kasim 991) na
Sunulan Bildiriler, Ankara 1993, s. 45-55; Turan Gkce, "1572 yilinda -il sancagindan srlp Kibns'ta iskn
edilen aileler".TiVr: Diinyasi Incelemeleri Dergisi, sayi 2 (izmir 1997). s. 1-78; Aym yazar. "1572-1573 yillannda
Kibns'ta iskn edilmek zere Karaman ve Rm vilyetlerinden srlen aileler". Trk Dnyasi incelemeleri Dergisi.
sayi 3 (izmir 1999), s. 9-74; Behset Karaca, "XVI. Asirda Teke yresinden Kibns'a yapilan srgnier". Osmanh.
IV (Ankara 1999), s. 649-652; Recep Dndar. "Kibns'in fethi ve iskm", Osmanh, IV (Ankara 1999). s. 632-648;
Nuri evikel, "1570-1571 Trk fethi ile Kibns'ta meydana gelen toplumsal deglim hakkmda bir tahlil denemesi".
Trk Dnyasi Aratinnalan, sayi 111 (Ankara 1997). s. 133-152. Aynca u ahmalara da bakilabilir: George H.
Hill, A History of Cyprus, IV. Cambridge 1952, s. 18-27; Nac Kkdemir. Dnk ve Bugnk Kibns. Ankara
1957, s. 86-113; Harry Luke. Cyprus Lhider the Turks (1571-1878). London 1969. s. 21-30: H. Fikret Alasya.
Tarihte Kibns. Ankara 1988. s. 57-62; Ronald C. Jennings. Christions and Muslims in Ottoman Cyprus and the
Mediterranean World. 1571-1640, New York 1993. s. 212-239; A. Cemal Gazioglu. Kibns ta Trkler (1570-1878).
Lefkoa 1994, s. 100-118; Nuri evikel. Kibns Eyaleti. Ynetim. Kilise. Ayan ve Halk (1750-1800). Gazimagusa
2000. s. 23-28.
Srgn ihra defterleri, srgne tabi olan hanelerin yazildigi srgnle ilgili nemli c tr defterden birisidir. Bu
defterleri srgn hkmnde yer aldigi gibi "srgn ihra deferi" eklinde yazmak daha dgrudur. Ancak kanikliga
meydan vermemek iin genel kabul grdg zere biz de daha nce yapilmi ahmalarda oldugu gibi "srgn
defteri" ya da "/ce/ Sancagi Srgn Deferi', "Karaman Vilayeti Srgn Deferi" biiminde yazdik.

264

ENOL ELK

Nitekim, bilinen iki srgn defterinden birisi, el sancagina aittir. Tahlil edilip
yayinlanan bu defterden hareketle, el'den 672 hanenin (19'u muaf, 653' gidecek olan)
Kibris'a srgn yazilip 653 hanesinin gnderildigi tespit edilmigtir^. Fakat, diger argiv
belgeleri bu srgn defterinin eksik oldugunu gstermektedir. dar birimlere gre Kibns'a
gnderilecek srgn sayisini veren 10 Rebilahir 980/20 Agustos 1572 tarihli rs kaydi^,
el sancaginda 8.656 hanenin bulundugunu ve sancak nfusundan her on haneden bir hane
hesabi ile Kibris adasina srlecegini bildirir. Bu durumda 865 hane srgn yazilmasi
gerekmektedir.
Yine, el sancagi srgnlerinin yazilip Kibns'a gnderilmesinde hizmeti grlen ve
bundan dolayi kendisine 3.000 aka terakki verilen Husrev avug'a ait 3 Zilkade 980/7 Mart
1573 tarihli rs kaydmda^, deftere kayitli bulunan el srgnlerinin 805 hane oldugu
belirtilmigtir. Bu rs kayitlanndaki rakamlar, el Sancagi Srgn Defteri'ndeki toplamdan
yaklagik 150 hane fazladir. Bunun yaninda el'den Kibris adasina srlen hane sayisi, Eyll
1573 tarihi itibanyla 695'dir. Srgn defterinde kayitli adaya gidecek hane toplaminin (653),
srlen bu 695 haneden agagi olmamasi gerekir. te yandan el Sancagi Srgn Defteri'ne
dikkatlice baktigimizda sancagm Karatag kazasinin7 defterde yer almadigi da grlmektedir.
Oysa Karatag kadisi Mevln Muhyiddin'e hitaben yazilan ve Karatag kazasindan toplanacak
olan avariz vergisiyle ilgili 27 Zilhicce 980/30 Nisan 1573 tarihli bir ahkm kaydinda^, Karatag kazasmin 1480 hane oldugu, emr-i gerife gre bu hanelerden 148'inin Kibns'a gnderildigi anlagilmaktadir. Bu durumda srgn defterinde, Karatag kazasma ait olmasi gereken bir
forma eksiktir^.
Srgn igleminde en nemli konu, srgn defterine kaydedilen hanelerin ilgili bigeye
gidip-gitmedigi ve defterde belirtilen haneler ile adaya gnderilen hanelerin ayni olup
olmadigidir. Srgn defterleri, goce tabi olan haneler hakkinda olduka yeterli bilgiler
verirken dogal olarak diger sorularin cevabini verecek konumda degillerdir. Bu sebeple bu
defterlerdeki bilgileri, egitli argiv belgeleri ile kargilagtirmak ve desteklemek gerekir.
Ornegin el sancagindan Kibns'a srlen ailelerle ilgili aragtirmalar, srgn defteriyle
sinirii tutuldugu iin yazimlar sirasinda yapilan usulszlkler ile defterde kayith hanelerin ne
kadarinin adaya gittigi ve gidenlerin de defterde kayitli olan haneler olup olmadigmi tespit
etmek mmkn olmamigtir. Oysa el sancagindan Kibris adasina ulagtinlan hane sayisinin
T. Goke, "el sancagindan srlen aileler", s. 5; R. Dndar, Ayni makale, s. 640.
Babakanlik smanli Arivi (BOA), Kmil Kepeci Tasnifl (KK), Rs Deeri, numara (nr). 225, sayfa (s). 72.
Aym deer, s. 204.
BOA, Mhimme Deeri (MD), nr. 22, s. 341, hkm (hkm). 676, tarih (trh). 15 Cemziyelevvel 981/12 Eyll
1573 (Hicri tarihleri milad tarihe evirmede Dagli ve cer'in eseri kullanilmitir: Ycel Dagli-Cmhure cer,
Tarih evirme Kilavuzu, IV, Ankara 1997).
Yaklajik on yil sonra, 1584'de el sancagindaki mevcut kazalar unlardir: Anamur (Mamuriyye), Bozdogan,
Ermenek, Glnar, Karata?, Mut, Selendi, Silifke ve Sinanli. el sancagi idar yapilanmasinda, Bozdogon kazasi
Silifke kazasindan, Sinanli kazasi ise Mut kazasindan ayrilmi (. elik, Osmanli Tara Tekilatinda iel Sancagt,
Marmara Uni. Sosyal Bilimler Ent. yayinlanmami Doktora tezi, stanbul 1984, s. 39, 139, 152.) olup Iel
Sancagi Srgn Defteri'nde Bozdogan kazasi yrk boylan ile Tatepecik ky Silifke kazasi, Sinanli kazasi
kylerinden Sartavul, Malya ve Kirkyalan ise Mut kazasi kyleri ile bidikte verilmitir (BA, A.DVN. nr. 793, s.
64-65,104-105)
BA, Ahkm Deeri, nr. 67, s. 1335.
1584 yihnda 40 civannda kye sahip olup (. elik, Ayni tez, s. 143-148) srgn hanesi tespit ve yazimimn
yapildigi anlailan (BA, MD, nr. 21, s. 281, hkm. 666, trh. 23 Zilkade 980/27 Mart 1573) Sinanli kazasi da el
Sancagi Srgn Defteri'nde ayn bir forma halinde blunmayip, sadece kazanin Sartavul, Malya ve Kirkyalan
kyleri Mut kazasi kyleri ierisinde verilmigtir (BA, A.DVN. nr. 793, s. 64-65).
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIMALARI

265

695 oldugunu, srgn yazimi sirasinda Ermenek rneginde oldugu gibi birok kiinin haksiz
yere yazildigini 'O, srlen hanelerin defterde yazilan haneler olmayip, ogunun yali ve fakir
oldugunu, bir kisim ailelerin de gitmeyerek bedel gnderdigini srgn defterine eklenen
yoklama sonulanna ait belge dimda, mhimme kaydindan ' ' grenebilmekteyiz,
Srgn defterleri diinda bu konuda diger bir rnek tahrir defteriyle ilgilidir. Nitekim
1572 yihna ait 64 numarah Kibns Adasi Tahrir Defteri kullanilarak adadaki Meserya ve
Mazoto blgelerinden 76 kyn bo oldugu tespit edilmitir'^. Aratirmacilar fetih sonrasmda
adadaki iskn alimalarini degerlendirirlerken, Osmanh devletinin adaya hakim oldugu
zaman bo ziraat alanlan ile karilatigmi vurgulayip, bu 76 ky mek gstermilerdir'3.
Oysa Kibns'm Magusa kalesi dimdaki yerleri 1570 yili Eyll'nde. Magusa'yla birlikte
adanin tamami ise 1571 yih Agustosu'nda fethedilmitir. Dolayisiyla Osmanlilar'in adanin
byk ogunluguna hakim oldugu Eyll 1570 tarihi ile tahrir ilemi arasinda geen zaman,
yaklaik 1,5-2 yildir. Bize, iskn aisindan bu geen sreyi bir dereceye kadar yorumlama
imkni verecek belge, Lefkoa'nm fethinden (9 Eyll) iki ay sonraya ait 10 Cemziyelhir
978/9 Kasim 1570 tarihli bir hkmdr'4. Bu hkmde, Magusa diindaki Kibns adasmm
''ma'mr" ve "Mrb" ky sayilan nahiye nahiye verilmi olup 832 kyden 225 ky harap
durumdadir. Bu durumda adaya ilk ikildigi tarih ile tahrir sonulannin elde edildigi tarih
arasindaki srede harap ky sayisinm nemli oranda dtg sylenebilir. Baka bir ifade ile
Osmanh Devleti, Kibns'in fethi sonrasmda sanildiginm ok stnde harap durumda olan kir
yerleim birimleri ile karilamitir ki bunun degerlendirmesi ilerde yapilacaktir.
Kibns iskniyla ilgili alimalarin bazilannda da tek bir ariv belgesi ile nemli
yorumlar yapihrken bazen de belgeler kasti aacak derecede yanh yorumlanmitir. Bu
konuda Kethda Peykr-oglu Hasan'in akrabalanni Kibns'a gcrmek istemesi ve adaya
Canik'ten bkire kiz gnderilmesiyle ilgili rnekleri verebiliriz. Kibns beylerbeyisine hitaben
yazilan 23 Muharrem 980/5 Haziran 1572 tarihli hkmdeni-\ Peykr-oglu Hasan'a
Anadolu'dan 1.000 haneyi Kibns'a gnderip orada yerletirmesi kariliginda Kibns
kethdahgi grevinin verildigi anlafilmaktadir. isknla ilgili aratirmalarda bu belgeye atif
yapilarak Kethda Peykr-oglu Hasan'm adanin iskninda nemli rol stlendigi varsayilmitiri6. Oysa Kethda Peykr-oglu Hasan, daha Magusa muhasarasi sirasinda 2.000 haneyi
adaya geirmegi vadedip daha sonra bu rakami 1.000 haneye indirmi; ancak hem bu sznde
duramadigindan hem de kethdahk grevini yerine getiremediginden grevi 15 Temmuz
10
1'
'2

'3
'*
15
16

Bakmiz (Bkz.) ilerde dipnot 160.

"Hl Kibns beylerbeyisi mekib gonderp cezre-i mezbreye I-il sancagindan srilen alnyuzdoksanbe neferin
ekseri pr ufakr olup yazildugi zere gelmeyiip ogi bedel gonderp kendler kalduklarin bildUrmij..." (BOA. MD,
nr. 22, s. 341, hkm. 676, trh. 15 Cemziyeevvel 981/12 Eyll 1573).
Halil inalcik, "Ottoman policy and administration in Cyprus after the conquest", Milletlerarasi Birinci Kibns
Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Turk Heyeti Tebligteri. Ankara 1971, s. 61. Kar|ilatir (Kr^) Ronald C.
Jennings, "The population, taxation and wealth in the cities and villages of Cyprus, according to the detailed
population sur\'ey (defter-i mufassal) of 1572", Journal of Turkish Studies, vol. 10 (1986), s. 179, 187.
C. Orhonlu, Ayni bildiri, s. 93; Y. Halaoglu, Ayni bildiri, s. 58; N. evikel, Ayni makale, s. 139; B. Karaca,
Ayni makale, s. 650; T. Goke, "iel sancagindan srlen aileler", s. 2.
BOA, MD, nr. 8, s. 171, hkm. 1814.
BOA, MD, nr. 19, s. 69, hkm. 154.
Barkan, ilk olarak bu hkm yorumsuz olarak vermi ("Srgnler", IFM, XI, s. 559-560), ancak daha sonraki
aiimalarda (A. C. Gazioglu, Aym eser, s. 100, 106, N. Kkdemir, Ayni eser, s. 94; Vergi Bedevi, Balangicdan
Zamanimiza Kadar Kibris Tarihi, Ankara 1966, 124; R. Dndar, Ayni makale, s. 641) Kethda Hasan'm bu 1.000
haneyi adaya geirip yerletirdigi belirtilerek Kibns'm iskninda Kethda Hasan'in nemli rol stlendigi
vurgulanmijtir.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

266

ENOL ELK

1573'te kendisinden alinip Bozok sancaginda zeamet tasarruf eden mer'e verilmitir'"'. Bu
durumda Kibns ile ilgili iskn ahmalannda, adaya sevk edildigi sanilan 1.000 hanenin
aslinda adaya gitmedigi ve Peykr-oglu Hasan'in da ada isknmda bilinenin aksine nemli bir
role sahip olmadigi anlailmaktadir.
Canik beyine hitaben yazilan 25 Muharrem 979/19 Haziran 1571 tarihli hkmde, Canik
sancaginda bazi kadilann, "Kibris ta kul taifesine kiz emr olunmi^dur" diyerek bkire kizlari
dengi olmayanlara nikh kiymaya kalktigi ve halka zulm olan bu ilemleri sancak beyinin
merkeze bildirdigi kaydedilmitir. Hkmde devamla, sancak beyinin bu nikh ilemlerine
karian kadilann kimler oldugunu bildirmesi emredilip kadilar hakkinda bilgi sorulmaktadir^^. Ancak Kibris iskniyla ilgili aratirmalarda, bu ariv belgesine amacini aan bir anlam
yuklenmitir. Fetih sonrasinda devletin, Kibns'ta kalan askerler arasinda adaya yerlemek
isteyenlere bazi kolayliklar gsterdigi, bunlardan evlenmek isteyenlere Anadolu'nun muhtehf
blgelerinden bkire kizlar gnderdigi belirtilip yukarida zetledigimiz hkm referans
gsterilmictir'^.
Anadolu'dan Kibris'a evlenmek iin bkire kiz gnderildigi eklindeki bu yorum,
sonraki alimalarda da paylailmi^o, hatta daha da ileri gidilerek bu uygulamaya devletin gz
yumdugu da vurgulanmitir^'. Ancak adi geen belgenin dikkatli incelenmesi halinde byle
bir istidllin mmkn olmadigi grlecegi gibi, slam akidelere ve Trk geleneklerine ters
dcen byle bir uygulamanin sz konusu olamayacaginin aratirmacilann dikkatinden kami
olmasi hayret vericidir. Osmanh kaynaklannda znik'in fethinden sonra dul kalan yerli Rum
kadinlann Orhan Gazi'ye mracaat ederek evlenmek istediklerini arz etmeleri zerine, Orhan
Gazi'nin bunlan gzilerle evlendirdigine dair bilgiler yer almaktadir22. Ancak buradaki
ilemde kadinlann nzasi sz konusudur ve Rum kadinlann byle bir mracaatta bulunmalanna sebep muhtemelen ekonomik sikmtilardir.
Ote yandan bu belgeye, Osmanli ynetim tarzma da uygun olmayan byle bir anlam
yklemek iin daha belirgin ve baka kayitlara da ihtiya vardir. Oysa ayni mhimme
defterinde yine Canik sancagi beyine hitaben yazilan bu konudaki baka bir
17
'

'9
^^

2'
22
^^

Bkz. lerde dipnot 91.

"Canik beyine hkm ki. bundan akdeni bazi kadilar niemlikde nid itdirp her kimin ne kadar bkire kizi olup
tezevviic oliinmami ise Kibrus da olan kul tifesine 'kiz emr olunmidur kizlannuz Kibriis a srilr' dimegle
fukar kizlarun kufv olmayanlara nikh idp bu sebep ile nicelere zutm ve hayf olup ve kadilar mcerred nikh
akasi tama' idp bu makle fesad itdklerin bildirnler amma ol kadilar ne y ir kadilardur isinileriyle i'lm
itmemisin biiyurdum ki, hkm-i erifm vardukda bu makle fesda mbaeret eyteyen kadilan isimleriyle ve ire
kadilan idgin aym ileyazup sdde-i sa'adetme arz eyleyesn... " (BOA, MD, nr. 17, s. 6, hkm. 9).
C. Orbonlu, Aym bildir, s. 93.
B. Karaca, Aym makale, s. 650; A. C. Gazioglu. Ayni eser, s. 101; B. R. Ozoran, "Osmanh devri balangicinda
Kibns adasinin nfusu", TK, sayi 223-224 (Ankara 1981), s. 116; Netice Yildiz, "Ottoman ctilture and art in
Cyprus", international Congress on Learning and Education in the Ottoman World Proceeding. stanbul 2001, s.
259. Ronald C. Jennings ise konuya temkinli yaklami, sadece bu olayla ilgili hkmlerin varligindan sz edip
delillerin yetersizligini vurgulamitir (Ayni eser. s. 215).
R. Dndar, Ayni makale, s. 634.
ik Paa-zde, Tevrih-i l-i Osman, ner. li Bey, stanbul 1332, s. 42; Mehmed Ner, Kitb-i Cihan-niim,
ner. M. A. Kymen, M. R. Unat, , Ankara 1987, s. 159.
"Canik Beyi Memi Bey'e hkm ki, bundan akdem Kibns cezresine kizlar lzimdur deyu memleketden celb-i mal
eyleyp reyya ihtill virnieye b'is bdi olanlar kimler idiigi ve bu hussa riz virp miiberet eyleyen kuzt
ve nefertdan kimler olup bi l-fi 'il kadi nbleri midr ne yirlidr yirleri yurtlari kandadur mufassal dfier olunup
siidde-i sa'adetime i'im olunmak lzim ve mhim olmagin buyurdum ki, vusl buldukda bu bbda bi'z-zt
mukayyed olup zikr olunan fesda muberet eyleyen ne asl kimesnelerdiir kuzt ve neferlerden riz virp muberet
ve mu'venet eyleyenler kimlerdr nire kadilan ve nbleridiir bi l-fi'il kadi ve nbler midr ma'zul mu olmilardur
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASNDA KIBRIS ADASNA YONELK SKAN ALIMALARI

267

devletin bu uygulamadan habersiz oldugu ve tasvip etmedigi anlailmaktadir. Nitekim bu

hkmde devlet, bu bkire kiz yaziminin reayaya kaniklik verdigi, "bufesda" sebep olanlann ve nza gsterenlerin aynntili bir ekilde aratinlip acele olarak bildirilmesini sancak
beyinden istemektedir. Belli ki Ganik sancaginda bazi icgzarlar, Kibns'taki askere bkire kiz
verilecegi yalanini uydurup halk arasmda kargaa ikartmi ve bundan ikar elde etmegi
amalamilardir2-+.
Ashnda Ganik sancaginda grlen bu olayin ilk olmadigi anlajilmaktadir. Henz Magusa
kalesi fethedilmeden (1 Agustos 1571) nce, 1 Ocak 1571 tarihinde Amasya sancakbeyine
hitaben yazilan ve zeri izildigi iin muhtemelen gnderilmeyen hkmde25, Ganik'tekine
benzer bir olayin Amasya ve Sivas kazalarinda yaandigi ve devletin evlenmek zere Kibns'a
bkire kiz gndermeye teebbs edenleri ekiya olarak vasiflandirdigi grlmektedjr. Ayni
hkmde, fesada sebep olduklan iin kaleye hapsedilenleri para kariligi saliveren subainm
yakalanip istanbul'a gnderilmesi istenirken, yeteri kadar nlem almayan sancakbeyinin de
azille yetinilmeyip eitli ekillerde cezalandinlacagi uyansinda bulunulmujtur. Hkmde ne
ikan bir diger konu da tutumlanndan dolayi kadilarin eletirilmesidir.
Kibns iskniyla ilgili yanh okunup eksik degerlendirmelere sebep olan bazi ariv
belgeleri de bulunmaktadir. Bunlardan birisi 1 Gemziyelhir 988/14 Temmuz 1580 tarihli
olup Kibns adasina srlen hanelerin son durumlanyla ilgili hkmdr-''. Bu hkmde yer
alan ve srgn hanelerinden adada kalanlann miktanni gsteren 800 rakami 8.000 olarak
^ jlk aligmalan takip eden aratirmalann bir kismi da bu yanliligi tekrarla-

Bazi alimalarda da arsiv belgeleri kullanilirken ya da iskn sreci verilirken belgelerinin tarihi ya yanli tespit edilmi ya da tarihine hi dikkat edilmemitir. Nitekim "srgiin
hkmii"nn yanli tarihlendirildigi anlailmaktadir. Hkm, ilk olarak 0 . Ltfi Barkan
tarafindan yaymlamrken, tarihi 13 Gemziyelevvel 980/21 Eyll 1572 olarak verilmitir^^.
alimalannda srgn hkmn kullanan aratiiTnaci]arm tamama yakini da bu tarihi vermitir^o. Srgn hkm, Babakanlik Osmanh Arivi'nde 19 numarali Mhimme Defteri'nin
334-337 sayfalan arasmda 667 hkm numarasi ile yer almaktadir. Hkmn yer aldigi
sayfalan inceledigimizde, srgn hkmne karar verilen divan gormeleri toplanti tarihinin,
"Yevml-isneyn, fi 9 Rebiiilhir 980 (19 Agustos 1572)" oldugu ve defterde 321. sayfada
kayidi bulundugu grlmektedir. Bundan nceki tarih 318. sayfadaki "Yevm l-aliad, fi 8
Rebiulhir 980"dir. Srgn hkmnden sonraki tarih ise 339. sayfada kayitli olup "Yevnui lsebt,fi 14 Rebiiilhir 980 (24 Agustos 1572)"dir. Bir sonraki tarih 340. sayfadaki "Yevm'l-

^^
25
^^
2'^
2^
29
^^

nerede skin olup yirleri yurdlari kandadir memleket ve vdyetten ne mikdr nesne aliz idp fesd ve anattan
nedr... (BOA, MD, nr. 17. s. 7, hkm. 12, trh. 25 Muharrem 979/19 Haziran 1571).
Nitekim. bu uygulamayi yapan kadilar, nikh akasina tama etmekle sulanmaktadirlar: "...ve kadilar miicerred
nikh akasi[na] lama' idiip bu makule fesad itdiiklerin.." (BOA. MD. nr. 17. s. 6. hkm. 9. trh. 25 Muharrem
979/19 Haziran 1571).
BOA, MD. nr. 14, s. 672. hkm. 971. trh. 4 aban 978/1 Ocak 1571.
BOA, MD. nr. 43. s. 134, hkm. 241. Hkmn Latin hartlerine evinsi iin bkz. R. Dndar. Aym makale. s. 647.
dipnot 109.
C. Orhonlu, Aym bildiri, s. 24
Bkz. Y. Halaoglu, Aym bildiri, s. 60; A. C. Gazioglu, Aym eser. s. 108.
"Srgnler", XI. s. 548.
Grebildigimiz kadariyla sadece R. Dndar. bu tarihi kullanmayip bizim de kabul ettigimiz 9 Rebiulhir 980/19
Agustos 1572'yi hkm tarihi olarak vermijtir (Ayni makale. s. 634).
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

268

ENOL ELK

ahad,fi 15 Rebiulhir 980"dir. Defterin son tarihi ise 363. sayfada kayith olup ''Yevm'l-sebt,
fi 21 Rebiulhir 980 (31 Agustos 1572)"dir. Adi geen defterde, 980 yih Cemziyelevvel
ayina ait hibir toplanti tarihi bulunmamaktadir.
Srgn hkmnden bir sonraki hkm, el sancagimn teftiiyle ilgili Seydiehir
kadisina hitaben yazilmi olup gnderilmek zere 24 Rebiulhir 980/3 Eyll 1572 tarihinde
Hsrev avu'a verilmitir^'. Yine Kibns adasina srlecek halkin bagh bulundugu idar
yapiyi ve miktarini gsteren rs kaydi ise bizim srgn hkmnn tarihi olarak ileri
srdgmz 9 Rebiulhir'den bir gn sonraki tarihi yani 10 Rebiulhir 980 tarihini
taimaktadir. Bu durumda srgn hkm, 10 Rebiulhir veya 24 Rebilahir'den sonraki bir
tarih olan, 13 Cemziyelevvel olamaz^^. te yandan ilgili hkmde, ki gelmeden srgn
ileminin bitirilip srgn halkinin adaya gnderilmesi emredildigi^^ dikkate ahnirsa hkmn
ki aylarina ok yakin olan 13 Cemziyelevvel /21 Eyll'den daha nce yazilmi olmasi
gerekir ki, defterde kayith bulunan 9 Rebilahir/19 Agustos tarihi daha uygun dmektedir.
. Ltfi Barkan, srgn hkmnn tarihi olarak, bu hkmn Alaiye ve Teke sancaklanna gnderilmek zere verili tarihini kullanmi olmahdir. Nitekim, srgn hkmnn bir
sureti de Alaiye ve Teke sancaklarina yazilmi ve ilgili ferman gnderilmek zere 13
Cemziyelevvel 980/21 Eyll 1572'de Ahmet avug'a verilmitir34.
Belgelerin tarihleriyle ilgili baka hatalar da yapilmitir. rnegin bir aratirmada
srgn hkm tahlil edilip bu hkme uygun defterler oluturuldugu belirtilmi ve tespit edilen
ailelerin Kibns'a naklinden sonra adada yerletirilmesi iin Kibns beylerbeyligine emirler
gnderildigi vurgulanmigtir^s. Ancak bahse konu Kibns beylerbeyligine hitaben yazilan bu
hkm, 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572 tarihli yani toplu/genel srgnlerden 8 ay nceye ait
olup Karaman blgesinden gnll olarak adaya gideceklerle ilgilidir^^. Daha byk
dikkatsizlik ise bu ifadenin dipnotunda yapilmitir. 9 Rebiulhir 980/19 Agustos 1572 tarihli
srgn hkmnde verilen 2 yilhk vergi muafiyetinin, 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572 tarihli bu
hkmle 3 yila ikanldigi belirtilmitir ki, adi geen vergi muafiyeti ile ilgili hkmn 8 ay
nceye ait oldugu gz ardi edilmitir. Oysa ilerde grlecegi gibi 3 yilhk vergi muafiyeti
toplu/genel srgnlerden nce adaya gnll gc tevik etmek iin verilmitir.
Yine baka bir aratirmada, srgn hkm degerlendirilirken, srgne tabi ailelerin
adaya gitmemesi halinde katledilmelerinin vacip olduguna dair fetva verildigi belirtilmitir3''.
Geri, gitmeyenlere siyaset cezasi uygulanacagi srgn hkmnde yer almaktadir. Ancak,
aratirmada ifade edilen ve referans gsterilen bir fetvadir. Oysa referans gsterilen bu fetva
3'
^^

^3
3^1
3^

36
3"^

Aym defter, s. 337, hkm. 680. Hkm, srgn hkmnn sona erdigi sayfanin hemen devaminda ve ayni sayfada
yer aldigi iin tarihlemede nemli olan forma ya da sayfa kaymasi da sz konusu degildir.
Nadir de olsa birka gnlk fark ile gnderilij tarihlerinin balik tarihinden nceye ait olmasi rastlanilan bir durum
(Bkz. Mbahat S. Ktkoglu, "Mhimme defterlerindeki mumele kayidlari zerine", Tarih Boyunca Paleografya
ve Diplomatik Semineri (30 Nisan-2 Mayis 1986) Bildirileri, Istanbul 1988, s. 101.) olmakla birlikte, srgn
hkmndeki gn farki bir ay gibi uzun bir zamandir.
"...her on haneden bir hane ihrc idp dahi yarar demler koup ki eriinceye kadar mkemmel esbblan ve
ifileriyle cezre-i mezbreye geurmek emr idp..." (BOA, MD, nr. 19, s. 335)
BOA, MD, nr. 19, s. 337, hkm. 667.
"...Osmanh Devleti nin Kibns in imr ve iskm iin srgn hkm erevesinde adi geen blgelerde batattigi
faaliyetlerle birlikte bu blgelerden tesbit edilecek ailelerin Kibns da yerletirilmesi ve bunlara kari takip edilecek
politikalar hususunda Kibns beylerbeyini de bilgilendirdigi de grlmektedir. Nitekim 21 Ocak 1572 tarihli Kibns
beylerbeyine yazilan hkmde..." (R. Dndar, Ayni makale, s. 636).
BA, MD, nr. 10, s. 246, hkm. 378.
N. Kktemir, Aym eser, s. 93-94; A. C. Gazioglu, Ayni eser, s. 104.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YNELIK SKN ALIMALARI

269

sanildigi ve kuUanildigi gibi 1572'lerde degil, agiretlerin iskni erevesinde adaya srlmek
istenen ve agirhkh olarak el yrkleriyle ilgili bir fetva olup 18. yzyil baglanna aittir38.
Yukanda, Anadolu'dan Kibns adasina yapilan srgnler ya da Kibns adasindaki iskn
aligmalanyla ilgili aragtirmalarda nemli grdgmz bazi eksikliklere ve yanlighklara
degindik. Amacimiz, bu aragtirmalardaki eksik ve yanlighklan tespit etmege aligmak yerine
Kibns'in iskni konusunda yapilan metodolojik hatalara dikkat ekmek ve bu hatalann
birogunun tekrarlana geldigini vurgulamaktir.
Bu aragtirmamizla, Trk fethi sonrasmdaki yaklagik on yillik sre ierisinde Kibns
adasinin iskni konusunu biraz daha ayrmtih ele alip bu alandaki ahgmalara katkida
bulunmayi amalamaktayiz. Bunu yaparken, yaymlanan ve tahlil edilen belge ve defterlerin
tekrar yayini ve tahlili yapilmayarak gereksiz tekrarlardan kainilacak. sadece yeri geldiginde
temas edilecek ya da farkli bir yorum ortaya konulacaktir.
Girig kismindaki bu tespitlerimizden sonra aligmamizi, "toplu/genel srgn ncesinde
ada dahilinde gereklegtirilen iskn aligmalan" ile "Anadolu'dan adaya ynelik iskn
aligmalan" olmak zere iki ana baghk altinda topladik. Anadolu'dan adaya ynelik iskn
aligmalarini da "tegvik geklindeki iskn", "toplu/genel srgnler" ve "cezaen yapilan
srgnler" olmak zere baghk halinde verdik. Bunlardan toplu/genel srgnleri; "srgn
hkm ve srgn alani", "srgn yazimmdaki grevliler. yazimlannm baglama ve bitig
tarihleri", "srgn yazimlan (hanelerin tespiti) ve yazimlara ynelik itirazlar", "srgn
defterleri", "srgn hanelerinden ne kadan, ne zaman Kibns'a nakledildi?". "srgn haneleri
ne gekilde ve kimlerin nezaretinde adaya ulagtinldi?", "srgn hanelerine ynelik adadaki
uygulamalar", "srgnlerin adadan aynlma/kama sebepleri ve Anadolu'ya dongleri" gibi ait
bagliklara ayirdik.

Genig bir cografya zerinde hakimiyet kuran Osmanli Devleti, daha kurulugundan
itibaren egitli amalarla bir blgeden digerine bagan ile nfus aktarmigtir. Eethini mteakip
Kibns'a Anadolu'dan nfus gndermek, adada ziraat yapacak ve korsan saldinlanna kargi
koyacak yeterli nfus bulunmadigmdan bir zorunluluktu. Ayrica, yeni feth edilen bu
topraklarda kurulacak olan Turk idaresinin emniyetli ve istikrarh bir gekilde varligmi
srdrmesi ve bir denge olugturmasi burada yer alacak Turk unsuruna bagliydi.
Limasol (2 Temmuz 1570), Tuzla ( 3 Temmuz 1570), Gime (9 Temmuz 1570), Lefkoga
(9 Eyll 1570) ve Magusa (1 Agustos 1571) 'yi fethedip adanm tamamma sahip olan Osmanh
Devleti, Lefkoga'nin alindigi gn burayi merkez ihds edip Avlonya Sancakbeyi Muzaffer

BOA, MD, nr. 119. Fetva. adi geen 478 sayfahk defterin sonuna eklenmijtir. Defterdeki hkmler 1713-1714
tadhlidir. Fetva ile defterdeki hkmierin yazim tarzlan ayn. kagitlann zeliikleri ise aynidir. Farkli ktipler
tarafindan yazilmilardir. lk bakita, fetvanin defter tarihi ile ayni tarihi taiyacagina dair kesin bir ifade kullanmak
zordur. Ancak, Kibns'a ogunlukla Iel yrklerinin srlmek istendigi, srgn tarihinin de 1713 oldugu (Yusuf
Halaoglu, XVIIl. Yiizyttda Osmanli imparatorlugu mm iskn Siyaseti ve Airetlerin Yerlepirilmesi. Ankara 1988,
s. 141) ve defterde el yrkleri ile ilgili ok sayidaki hkmn yer aldigi dikkate ahmrsa, fetvanin 119 numarali
defterin sonuna eklenmesi tesadfi olmasa gerek. Fetva, Ahmed Refik tarafindan tarihsiz olarak yayinlanmi|tir
{Anadolu da Trk Airetleri (966-1200), s. 145).
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

270

ENOL ELK

Paa'yi Kibns'a beylerbeyi tayin etmifti^^. Muzaffer Paa'dan sonra'*'' Kibns'a beylerbeyi
tayin edilen Sinan Paa'ya^i, 9 Ekim 1571'de adanin tahririni emreden bir ferman gnderildi.
Kibns adasinin tahrir ileminde Uskdar kadisi Mevln Muhyiddin Efendi grevlendirilmi olup yazim ilemi 18 Ekim 1572'de tamamlanmigtir'*^. Tahrir sonularindan'*^ adanin
Meserya ve Mazoto blgesinde 76 kyn bo oldugu anlailmaktadir44. Ancak bo olan kyler
Meserya ve Mazoto blgesi ile sinirli degildir. Yine ayni tarihlerde Lefkoa ve Magusa
kalesinin evre kyleri ile Tuzia arasinda kalan kylerin ogunlugu harap durumdadir^^.
Lefkoa kalesini fethederek Kibns adasinin byk bir kismina sahip olan Osmanh
Devleti, savam devam ettigi henz Magusa kalesinin zapt edilmedigi bir dnemde, Kibns'ta
drtte biri harap durumda olan ky yerlemeleriyle karilamitir. Nitekim Lefkoga'nin
fethinden iki ay sonraya ait Kibns'a tayin edilen kadilannm isim, tahsisat ve tayin tarihlerine
havi bir hkmden''^, adada U nahiye ve 832 kyn^? bulundugunu greniyoruz. Bu nahiyelerden Karpas'ta 50 kyden bazisi harap bazisi mamur, Meserya nahiyesinde 130 kyn
tamami, Mazoto nahiyesinde 40 ile Elhi nahiyesinde 30 kyn tamami olmak zere toplam 225
civannda ky haraptir^s. Bunun yaninda Kibns seferine katildigi bilinen ve Fethiyye-i
Cez.ire-i Kibns adh eserini 1571 Agustosu sonlarinda tamamlayan Pr Efendi de eserinin son
kisminda Kibns adasi hakkinda duyduklanni aktarirken, adada 1.000 civannda ky ve
^'^
'^'^

""

^2
^3
^^
45
46
4''

Feridun M. Emecen, "Kibris'taki ilk Osmanh idar yapiianmasi", Dnden Bugne Kibris Meselesi, hzr. A.
Ahmetbeyoglu-E. Afyoncu, istanbul 2001, s. 52.
Muzaffer Paa'nin, 4 Rebiulhir 979/26 Ag;ustos 157rde Kibns beylerbeyliginden ahnip Trablus sancagina
atandigina dair sancak tevcih defterindeki kaydin (BOA, MAD, nr. 563, s. 159) aksine, kendisinin Nigde sancagina
tayin edildigi anlailmaktadir: "Kibns defterdrina hkm ki, Kibns beylerbeyi iken hliya Nigde beyi olan
Muzaffer Paa dem gonderp kendiiye Nigde sancagi verildgi tarihe gelinceye [degin] Kibns mahslunden bki
kalmi ..." (BOA, KK, nr. 79, s. 231, trh. selh-i Rebilevvel 979/22 Agustos 1571).
Sinan Paa, 11 Rebiulhir 979/2 Eyll 157rde Kibns beylerbeyligine tayin edilmif olup (Halil Sahillioglu,
"Osmanh idaresinde Kibns'in ilk yili butesi", Belgeler, lV/7-8 (Ankara 1993), s. 7), 11 Ocak 1573'den nce
vefatina kadar bu grevde kalmitir. Ancak Sinan Pafa'nin grevinden aynlii ve yerine kimin tayin edildigi
konusunda kaynaklar farkli bilgiler iermektedir. Ornegin rus kayitlannda Sinan Paa'mn 7 Ramazan 980/11 Ocak
1573'de Diyarbekir beylerbeyhgine. Van beylerbeyisi Hsrev Paa'nin da Kibris beylerbeyligine tayin edildigi
belirtilmektedir (BOA, KK, Rs Defleri, nr. 225, s. 163). Oysa mhimme kayitlarindan grevi sirasinda Sinan
Paja'nin vefat ettigi ve yerine 7 Ramazan 980/11 Ocak 1573'de Cafer Paa'nin tayin edildigi anlailmaktadir (F.
M. Emecen, Ayni makale, s. 55). Alaiye ile ilgili bir timar kaydinda, Sinan Paja'nm Kibns beylerbeyi iken vefat
ettigi (BOA, KK, Ri'is Defleri, nr. 225, s. 118, trh. 19 evval 980/22 ubat 1573. Vefatina dair aynca bkz. BOA,
MD, nr. 21, s. 125, hkm. 303, trh. 20 evval 980), gerek 7 Mart 1573 tarihli iki hkmde (BOA, MD, m. 21, s.
234, hkm. 561, 562, trh. 3 Zilhicce 980) ve gerekse sonraki hkmlerde (rnegin: BOA, MD, nr. 26, s. 12, hkm.
32, trh. 20 Safer 982/11 Haziran 1574)) yerine Kibris beylerbeyisi olarak Cafer Paja'nin gsterildigi ve Van
beylerbeyliginden mazul Hsrev Paa'nin 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573 tarihinde Karaman beylerbeyligine
tayin edildigi (BOA, KK, RUs Defteri, nr. 225, s. 299) dikkate alinirsa, Sinan Paa'nin Kibns'ta iken vefat ettigi
ve Diyarbekir'e gitmedigi, kendisinden sonra Kibns beylerbeyligine Cafer Paa'nin tayin edildigi aiktir.
H. Sahillioglu, Ayni makale, s. 6; H. inalcik, Ayni bildiri, s. 63. Tahrir defterlerinin temize ekilmesi ileminde
hizmetleri grlen Katib Abdi'ye 4500 aka, Ktib Mehmed'e de 1500 aka terakki verilmesiyle ilgili bir rs
kaydi Iin bkz. BOA, KK, Runs Defleri, nr. 225, s. ! 10, trh. 18 Cemziyelliir 980/26 Ekim 1572.
Tapu Kadastro, Kuyud-i Kadime Arivi, 64 numarali defterin nfusa dair bazi verileri iin bk. M. Akif Erdogru,
"Osmanli idaresinden nce Kibns ve Kibnslilar", Tarih ve Toplum, sayi 117 (istanbul 1993), s. 135.
H. inalcik, Ayni bildiri, s. 61.
BOA, MD, nr. 19, s. 138, hkm. 291, trh.lO Safer 980/22 Haziran 1572. 1572 tarihli Kibns Adasi Tahrir
Defteri'ne gre, adanin ky yerleimleri ile bunlardan hl olanlar hakkinda bkz. R. C. Jennings, Ayni makale, s.
177-186.
BOA, MD, nr. 8, s. 171, hkm. 1814, trh. 10 Cemziyelhir 978/9 Kasim 1570.
1572 sayimindan 19. yzyila kadar Kibns adasindaki kylerin sayilan iin bkz. G. H. Hill, Ayni eser, s. 10.
Bu hkmde, muhasarasi devam eden Magusa yer almamiir. Kibns adasinin dig;er nahiyeler ile "ma'mr" ky
sayilan ise u jekildedir: Lefkoa nahiyesi 100 ky, Baf nahiyesi 112 ky. Limosa (Limasol) nahiyesi 120 ky,
Maar (?) ve Siko-Pendaye (?) nahiyeleri 90 ky, Hiisofu nahiyesi 70 ky, Avdimo (Evdim) nahiyesi 40 ky. Gime
nahiyesi 50 ky (Gst. yer).
TUBA 27/1. 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIMALARI

271

mezranin yer aldigini bu kylerden 200'nn sava ve diger sebeplerie harap oldugunu
belirtir^9 \^[^ aradaki zaman farkiyla birlikte mhimme kaydmdaki harap ky sayisina yakin
bir rakamdir.
Esasen Kibns adasindaki nfusun azalmasi ile kir yerleim birimlerinin harap olmaya
balamasi fetihten once ve Franklar'm kt ynetimi sonucudur. 1562 yilmda Kibns'ta
devlete ait 246, Frank soylulan ile kiliseye ait 567 olmak zere toplam 813 ky bulunmaktaydi. Kirsal kesimde ahanlar ok zor artlar altinda hayatlarini srdrmekteydiler. Bu
zorluklara dayanamayan ve Franklar'm ktye kullandigi tuz hakkmi yerine getiremeyen
topraga bagli kleler (Parici), topraklanni terk edip adadan kamak zorunda kaldilar^o.
Bunun yaninda sava korkusu ve bizzat savain kendisi de nfusun dagilmasmda etkili
olmutur. Nitekim Kibns'in zaptindan hemen once adanin merkez alanmdaki kyl nfus
daglik blgelere siginmi, tarlalar ekilememitir^i. Sava bitince, bunlarm bazilan daglik blgede yaamayi srdrp, yerlerine dnmekte zorluk ekmilerdir. Bylece sava sonrasinda
bazi yerleim yerleri ve evler terk edilmi oldu. Bir kisim ev ve iftlikler de sahiplerinin
adadan aynlmasiyla boaldi. Fetih esnasinda ve hemen sonrasinda Kibns'tan gidenlerin ogu
mal-mlk sahibi Latinler idi52 Bunlara adadan aynlan Venedikli tccar ve ynetici kiiler de
katilinca bir ok ev, iftlik ve benzeri mal-mlk sahipsiz ve bo kaldi^-"*.
Yukanda fetih ncesinde \ e hemen sonrasmdaki genel durumu verilen Kibris'm
isknini, iki grupta degerlendirmek gerekir. Birincisi. Osmanh Devleti'nin adada bulunan
yerli halka bakii ve bunlara ynelik iskn ahmalan. kincisi de Anadolu'dan adaya
gnderilen nfus. kinci grubu da kendi ierisinde ii acamada inceleyebiliriz. Birinci aama,
toplu srgnden once adaya yerlemek amaciyla gitmek isteyenleri devletin tevik etmesi,
ikinci aama toplu/genel srgnler. cnc aama da toplu/genel srgnlerin istenen sonucu
vermemesi nedeniyle sonraki yzyillarda da devam eden ve ogunlukla cezaen gerekletirilen
srgnler.
I. Toplu/Genel Srgn ncesinde Ada Dahilinde Gerekletidlen iskn ahmalan
Osmanh hakimiyetinden once ada halki. Lzinyanlar'm biraktigi ve Venedikliler'in
gulendirerek korudugu fodal dzene gre birbirinden pek farkli olmayan u sinifa
aynlmiti: Topraga bagli kleler (Parici), zgr insanlar (Perpariani), azat edilmi kyller
(Francomati). Buna ilaveten burjuvalann oluturdugu bir de orta smif mevcuttu. Parici,
efendileri iin haftanin belirii gnlerinde bedava ahmak, rnlerinin ute birini ve aynca
bir de ba vergisi vermek zorunda idi. Efendileri. ldrme ve iddetli dai-p hari onlar
zerinde her tri tasarrufa sahipti. Toplumun en st tabakasinda ise idareyi ellerinde tutan
asilzadeler ve yksek dereceli memurlar
I^r Efendi, Fethiyye-i Cezre-i Kibns. yay. Harid Fedai. Ankara 1997. s. 84.
H. inalcik. Aym bildir, s. 64-65. 69, 71-72.
Aym bildir, s. 65. Bu durumun, buteye yansimasi iin bkz. H. Sahillioglu. Ayni makale. s. 4. 10.
Bununla birlikte adayi terk etmeyip mslman olan ve Osmanh idaresine girenler de vardi. Bunlara eitli
miktarlarda timarar verilmitir. Bir mek: Gime kalesinde asilzade olup mslman olan 3 kii isim degitinp
10.000 ile 7.000 aka arasinda timara sahip olmulardir (BOA. Riis Defieri. nr. 221, s. 51, trb. 4 Cemaziyelevvel
978/ 4 Ekim 1570). Aynca bkz. Aym dfier, s. 105.
A. C. Gazioglu, Avni eser. s. 100.
N. evikel, Aym eser, s. 16-17. Tomasso Porcacchi, 1576 yilinda ilk baskismi yaptigi ve dnyanm en mehur
adalanni anlattigi esernde, Kibns halkini Panci, Levter. Amavut. Beyaz Venedikli ve Perpiriani olmak uzere be
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

272

ENL ELK

Venedikliler, Kibns'i bir yerleim yerinden ziyade asker ve ticar smurge ya da koloni
olarak kullanmi, halkin refahi ile ilgilenmemiglerdir^s. Eethettikleri topraklan uzaktan bir
koloni gibi idare etmeyen, mal ve hukuk bir btnlemenin yaninda oralari enlendiren
Osmanhlar ise Kibris'ta ynetici sinif ve yerli nfus dogrultusunda farkh siyasetler takip
etmilerdir56. Osmanli idaresi savain daha bainda mcadelenin Eranklara kari yapildigini,
yerli Ortodoks nfusuna kari ilan edilmedigini; yerli halkin dman (Venedik) tarafina
meyilleri ve yardimlan olmadigi takdirde adanin fethi sonrasinda sahip olduklan ev ve diger
emlke el konulmayacagini bildirdi. Bu durumda, sadece ziraat ettikleri yerlerden er'le r
alinacak, kanunlara aykiri hareket edilmeyip hi bir ekilde zulme izin verilmeyecekti^^.
Osmanhlar, daha sava sirasinda "istimlet politikasi" erevesinde gnderdikleri fermanlara uygun hareket ettiler. Nitekim, Mentee sancaginin Megri nahiyesinde zeamet tasarruf eden Zim Ali'nin, Osmanli hakimiyetini kabul eden Gime kalesi sakinlerinden bazilarini,
verilen emre aykiri olarak esir etmesi sebebiyle zeameti elinden
Sava sonrasinda Osmanli ynetimi, adanin zira retim bata olmak zere ekonomik
dzeninin saglanmasi, sava nedeniyle veya savatan nce Venedik baskisiyla daglara ve ada
dima kami olan nfusun tekrar geri gelmesi iin aba harcamitir. Kibns beylerbeyisi,
kadisi ve defterdanna gnderilen fermanlarda adanin "ma'mr ve bdan" olmasi iin er'i
kararlann uygulanmasmda ve orf vergilerin tahsilinde reayanin himaye olunmasi, kimseye
zulm ettirilmemesi emredilmekte; reayanin huzurlu bir ekilde ileriyle ugramasi istenmekteydi. Reayanm dagilmasindan sorumlu olanlar da en agir ekilde cezalandinlacakti^^.
Osmanli Devleti, sava sonrasinda adada sosyal, ekonomik ve hukuk alanlarda somut
adimlar da atmitir. Ortodoks bapiskoposlugu tekrar ihya edilmi, fodal dzene son verilip
bu dzenin hukuk ve vergi sistemi kaldirilmitir^o. Adada uygulanacak kanunlar iin de halkin
gorne bavurulmuftur^'. Ada halkinm hukuk nizammda byk degiiklik yapilarak, fetih
ncesindeki cretsiz mecbur alima angaryasina son verilmitir62_
Osmanh Devleti'nin aldigi tedbirler sonucunda, yerlerini terk eden koyllerden bazilan
geri donmler ve eski evleri ile arazilerini talep edip bo durumda olanlara yerlemi]erdir.
Kasim 157O'de Meserya ve Mazoto'daki harap durumdaki ky sayisi 170^3 iken ayni bige

55
5
^^

59
^^
'
^^
63

smifa ayirarak bunlar halkinda bilgi verir (Claude Dalaval Cobham, Excerpta Cypria Materials of a Historry of
Cyprus, Trke evr. Ata Atn, Excerpta Cypria dan Magusa Yazilan, Ankara 2002, s. 138). Kibris'm feth edildigi
yillarda adanin nfus yapisi hakkinda aynca bkz. B. Remziye Ozoran, Aym makale, s. 112-113; H. nalcik, Aym
bildiri, s. 69; H. Luke, Aym eser, s. 13, 20-21.
Bkz. H. Luke, Aym eser, s. 14.
H. nalcik, Aym bildiri, s. 60; B. Remzi Ozoran, Ayni makale, s. 113-114.
BOA, A.DVN. MHM. nr. 932, s.14. trh. 18 Gemziyelevvel 977/29 Ekim 1569; Aynca bkz. BOA. MD, nr. 9, s.
29, hkm. 78, trh. 29 Ramazan 977/7 Mart 1570.
"Cezre-i Kibris da Girne kal'asi reysi itat eyleyp temni zabt olunup reyya kimesne dahleylemeye deyu
defatle tenbh olimdukdaS" (BOA. MD, nr. 8, s. 19, hkm. 219, trh. 5 Receb 978/3 Aralik 1570).
BOA. MD, nr. 12, s. 641, hkm. 1215, trh. 17 Zilhicce 979/1 Mayis 1572.
eitli alanlarda yapilan bu degiiklikler hakkinda bkz. G. H. Hill, Aym eser, s. 21-22; H. nalcik, "Kibns tarihinin ana meseleleri", TK, sayi 4 (Ankara 1963), s. 34-35; Aym yazar, Aym bildiri, s. 65-74; H. Luke, Aym eser, s.
15-16; B. Remzi Ozoran, Aym makale, s. 112; A. G. Gazioglu, Aym eser, s. 105; N. evikel, Aym eser, s. 22.
"Cezre reysi tahrrde kendi kannlmi zere mi kabul iderler. Arab kanunu veya gayri kann zere mi kabul iderler
bi l-cmle mal-i mrye ve reyya evl olup miinsib grldgl zre tahrr itdresin..." (BOA, MD, nr. 16, s.18,
hkm. 33, trh. 18 Cemziyelevvel 979/8 Ekim 1571).
Ada halkinin yeni hukuk stats ve vergileri iin bkz. Kibns Eyaleti Kanunnameleri: Ahmet Akgndz, Osmanli
Kanunnmeleri, VII, stanbul 1994, s. 637-639.
BOA, MD, nr. 8, s. 171, hkm. 1814, trh. 10 Gemziyelhir 978/9 Kasim 1570.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YNELIK ISKN ALIMALARI

273

iin bu sayi iki yil sonra, Ekim 1572'de 76'ya kadar gedlemitir"^. te yandan Kasim 157O'de
Baf nahiyesinde ma'mr 112 ky mevcut iken iki yil sonra bu sayi artarak 13O'a ykselmitir65. Bu arada geri dnp ev ve diger emlkine sahip olamayanlann ikyetleri zerine
Osmanh ynetimi, ev, tarla, bag-bahe gibi gayrimenkulleri bakalanna satilmami olanlann
btn emlkinin tapu resmi ile eski sahiplerine verilmesi iin Kibns beylerbeyisi ile kadi ve
defterdanna emir dahi gndermitir66. Gayrimenkulleri satilmi olanlarla ilgili ise genel bir
hkm olmamakla birlikte mnferit mracaatlarda devletin, tainmaz mallari satilmi olsa
dahi er'le geri ahp, yine tapu resmi ile eski sahiplerine devredilmesi ynnde verdigi
emirlere rastlamak mmkndr^^. Bunun yaninda devlet, fetih sonrasmda bazi topraksiz
kyllere ziraat yapmak iin arazi de d
ehirlerdeki durum, iskn faaliyetlerine simrlama getirilmesi sebebiyle kylerden biraz
daha farkliydi. megin Lefkoa kalesinde olan bo| evler Franklar'a satilmamak artiyla Rum
ve Ermeni sanat erbabina piyasa degeriyle satilabilmekteydi^^. Sanatkrlar diindaki gayrimslim reaya ise ancak hisar diinda, varolarda bulunabilirdi. Bu durumdaki reayanm, madd bir kayba ugramamalan iin kaledeki mlkleri, devlet garantisinde olup, nzalan dimda
herhangi bir ilem yapilmamasi kayit altina ahnmiti. Sultan II. Selim, zimmlerin hisardaki
mlklerini istedikleri zaman, dilediklerine ve uygun grecekleri fiyata satma konusunda
serbest olduklarma dair garanti verip, adadaki yneticilerin bu konuya dikkat etmesini
Serdar Lala Mustafa Paa, muhasarasi uzun sren ve 1 Agustos 1571'de fethedilen
Magusa kalesinde, yerli halka ynelik hareket serbesdigi ile ilgili haklar vermi ve bu haklar
sonradan geniletilerek devam etmitir"". Ancak diger yerlemelerin aksine bu dnemde
Magusa ehrinde hizli bir iskn faaliyeti grlmemektedir. Fetihten 9 ay sonra ehrin hl
tenha oldugu anlailmaktadir. Nitekim, Kibns adasinin tahririne memur olan skdar kadisi
Mevln Muhyiddin Efendi, Magusa'daki devlete ait olan b o | evleri emir geregi satmak
istemi, ancak ehirdeki nfus azligimn bir sonucu olarak taliplisi fazla olmadigmdan bu
evlere kira yatina para teklif edilmitir. Bunun zerine bu bo evlerin kiraya verilmesine ve
tamirinin kiraciya yaptirilmasma karar verilmitir^2
Magusa'daki bu tenhaligm muhtemel sebepleri; Hristiyan korsanlann ehre saldirabilecegi beklentisi sebebiyle insanlann Magusa'ya yerlemek istememeleri ile Lefkoa kalesinde
oldugu gibi Hristiyan reayanm kalede isknlannin uygun grlmeyip evlerini piyasa degeriyle
Mslmanlar'a satip kale diina ikmak zorunda kalmalandir'^3_
^^
65
66
67
68
69
7
"^l
^2
^3

TK. KKA, 64 numarali ve 1572 tarihli Kibns adasi tahrir defterinde yer alan bo kylerin sayisi iin bkz. H.
nalcik, Aym bildiri, s. 61. Kar|ilatir, J. C. Jennings, Aym makale, s. 177-186.
BOA, KK, Ahkm Defteri, nr. 67, s. 714, trh. 20 Ramazan 980/24 cak 1573.
BA, MD, nr. 23, s. 237, hkm. 504, trh. 17 Ramazan 981/10 cak 1574.
Bkz. BOA, KK, Ahkm Defteri, nr. 67, s. 893, trh. 19 Ramazan 980/23 cak 1573; Aym Defter, s. 571, trh. 6
Cemziyelhir 980/14 Ekim 1572. Karila|tir G. H. Hill, Aym eser. s. 21.
BOA, KK, Ahkm Deferi, nr. 67, s. 717, trh. 22 Receb 980/28 Kasim 1572.
BOA, MD, nr. 27, s. 50, hkm. 128, trh. 24 Receb 983/29 Ekim 1575.
BOA, MD, nr. 18, s. 129, hkm. 277, trh. 17 evvl 979/3 Mart 1572.
BA, KK, Rs Defieri, nr. 225, s. 22, trh. 17 Muharrem 980/30 Mayis 1572.
BOA, MD, nr. 12, s. 630, hkm. 1211, trh. 17 Zilhicce 979/1 Mayis 1572.
Magusa kalesindeki Hristiyanlann, kaledeki evlerini piyasa fiyati ile Mslmanlar'a satmalan ve gu^enlik
nedeniyle kale disinda bir varo kurdumlarak orada iskn olunmalan hakkmda bkz. BOA, MD. nr. 21, s. 54, hkm.
135, trh. 24 Ramazan 980/28 cak 1573; Aym dfier, s. 123, hkm. 300, trh. 20 evvl 980/23 ubat 1573. J. W.
Heymen, Excerpta Cypria dan Magusa Yazilan, s. 158.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

274

ENOL ELK

Bunun yaninda ada halkindan olup Venedik baskisi sebebiyle fetih ncesinde Kibris'tan
aynlmak zorunda kalan ya da sefer sirasmda esir dgen Kibnslilar'in da fetihle biriikte adaya
dnmek istedikleri grlmektedir. rnegin, Magusa kalesinin muhasarasi sirasinda,
Venedik'te olan bir grup Kibnsli adaya dnmek istemig, dnecek olanlara izin verilip kolaylik
gsterilmesi iin de Hersek Sancakbeyi Kasim Bey grevlendirilmigtir^^. Yine, sefer sirasinda
esir dgen ancak sonradan hrriyetlerine kavugan 35 zimmnin, aileleriyle birlikte 1574
Hazirani'nda adaya dnmek istedikleri ve devletin bunlara izin vererek Anadolu'dan Kibns'a
gemelerine engel olunmamasi ve Kibns beylerbeyisinin bu aileleri uygun grdg kylere
yeriegtirmesi iin emir gnderdigi bilinmektedir75. Ote yandan Kibris halkmdan olup sefer
sirasmda Anadolu'ya geen ve Serdar Lala Mustafa Paga'nin izniyle Anadolu'da kalip Kibns'a
geri dnmeyen ailelerin de oldugu anlagilmaktadir. Ornegin Kibris fethi sirasmda 300 kigilik
bir grup bu gekilde Antalya taraflarina yerlegmiglerdir76.
IL Anadolu'dan Adaya Ynelik skn aligmalari
A. Tevik eklindeki skn
Kibns adasina ynelik iskn aligmalannin en nemli kismini Anadolu'dan adaya
gnderilen nfus olugturur. Ancak Anadolu'dan yapilmak istenen go 1572 Agustosu'ndaki
srgn hkm ve bu hkm erevesindeki toplu/genel srgn uygulamasiyla baglatmak
dogru olmaz. nk Osmanli Devleti, Lefkoga kalesi fethinin (9 Eyll 1570) hemen
sonrasinda adanin ''enlenmesi" iin bir yandan adadaki yerli halka ynelik yapici davraniglar
gsterip onlara gven vererek kylerinden ayrilanlann geri dnmesini saglarken; te yandan
da Anadolu'dan Kibns'a yerlegmek amaciyla gidecekleri tegvik etmekteydi7'7. Daha Magusa
kalesinin muhasara edildigi, adanin tamamma hakim olunmadigi bir sirada devlet, idaresine
dahil ettigi Lefkoga, Girne, Tuzla gibi yerierin "enlenmesi" iin birtakim faaliyetlere girigmig; 16 Zilkade 978/11 Nisan 157rde Karaman vilayeti kadilanna hitaben yazilan hkmle78,
Karaman vilayetinden yerlegmek amaciyla Kibns'a gideceklere kadilann engel olmayip^^ izin
vermelerini emretmigti^o. Bu hkme gre kendi istekleriyle Kibns adasina gidecek olan
reaya, adada istedikleri yere yerlegebilecekti. Bu ilk agamada, Karaman vilayetiyle birlikte
am ve Haleb'den de adaya geecek nfus, tegvik edilmig olmakla^' birlikte devletin bu
blgeden nfus nakli konusunda srar etmedigi anlagilmaktadir.
74
75
76
7''

78
79

^^

81

BOA, MD, nr. 17, s. 10, hkm. 16, trh. 25 Muharrem 979/19 Haziran 1571; BOA, MD. nr. 14, s. 42. hkm. 51,
trh. 1 Safer 979/25 Haziran 1571.
BOA, MD, nr. 26, s. 46, hkm. 123, trh. 1 Rebilevvel 982/21 Haziran 1574.
BOA, MD, nr. 71, s. 157, hkm. 313, trh. 13 Rebilevvel 1002/7 Aralik 1593.
Daimi yerlemeler kurmak amalari olmasa da adanin ilk ynetici kadrosu, egitim ve haklajtirma ijlerini yerine
getiren ilmiye smifi ile muhafaza ve kale tamiri iin alikonulan asker gruplar, Kibris'in ada diindan gelmi ilk
sakinieri oldular. Yine fetih sonrasinda sefere katilmi askerlerden bir kisminin yerlemek amaciyla adada
kalabilecegini de gz ard etmemek gerekir. Bu konuda bir degeriendirme iin bkz. G. H. Hill, Aym eser, s. 20.
BOA, MD, nr. 12, s. 137, hkm. 302; BOA, MD, nr. 14, s. 964, hkm. 1427, trh. 16 Zilkade 978.
Normal gartlarda reaya, topragini terk edip baka bir yere yerleemezdi. Birok sancak kanunnamesinde, reayanin
topragini birakip ikmet ettigi yerden aynlmasi halinde, onbe yili gememi ise tutulup geri getirilmesinin
"kann-i kadm" ldugu vurgulanmitir. Bir mek, 1487 tarihli Hdavendigar livasi kanunnamesi: A. Akgndz,
Ayni eser, II, (1990), s. 181.
osmanli ynetimi, adaya nakledilecek nfus iin daha baflangita Karaman vilayetini uygun grmc, sonraki
dnemde de bu blgeden adaya srgn haneleri gondermitir. Bunun yaninda Karaman vilayeti topraklarmin byk
ogunlugunun Karamanoguliari beyligi hakimiyet sahasinda oldugu, Osmanli Devleti'nin bu topraklan zapt
ettikten sonra nfusunu birok kez imparatorlugun degiik yerlerine srdg de bilinmektedir (ik Paa-zde, s.
172-173; Neri, II, s. 789, 791; Hoca Sadeddin, Tcii t-tevrih, I, stanbul 1279, s. 516).
BOA, MD, nr. 12, s. 253, hkm. 522, trh. 19 Muhan-em 979/13 Haziran 1571.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIM.\LARI

275

Karaman vilayetindeki kadilara gnderilen 16 Zilkade 978/11 Nisan 1571 tarihli bu

hkmden dort ay ve Magusa kalesinin zapt edilip adaya tamamen hakim olunmasmdan
yaklaik bir ay sonra, 6 Rebiulhir 979//28 Agustos 157rde, Konya, Lrende, Nigde ve el
sancagi kadilanna isknla ilgili bu kez daha aynntili bir hkm gonderilmitir^^ Osmanh
idaresi, bu hkmde adaya nfus naklinde yapilacak ilemleri aiklarken, ayni zamanda toplu
srgn uygulamasma ynelik de ilk iaretleri vermitir, Kibns adasma kendi istekleriyle gidip
yerieecek olanlar, yaadiklan k)ierin tabi olduklan hukuk statUlerine gre has, zeamet,
timar ya da evkaf reayasi eklinde siniflandinhp defteriere yazilacak, iki nsha olarak hazirlanacak bu defterierden biri istanbul'a digeri de Kibns beylerbeyligine gnderilecektir. Aynca
bu hkmde. adi geen sancaklara tabi kazalardan kendi iradeleriyle ve yerlemek amaciyla
Kibris adasma gideceklere kadilarin engel olmamasi istenirken, gitmek istemeyenlerin de
hibir ekilde zorlanmamasi, aksi taktirde adaya gitmek iin zor kullanan yneticilerin agir
bir ekilde cezalandinlacagi belirtilmekte\di.
Ancak, reayanin Kibns adasina gidip yerlemekte isteksiz olmalan zerine 3, adanm
"ma'mur ve bdan olmasi iktiz-yi murad-i erifi" olan merkez idarenin, bu kez adanm
suyunun ve havasmin ne kadar iyi oldugundan bahsedip vergi muafiyeti ve timar tevcihleri
gibi yntemlerle Kibns'a gidip yerlemegi tevik ettigi grlmektedir. Nitekim. Kibns
beylerbeyisine 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572'de gnderilen bir hkmde8-^. daha nce
Kibns'a gidecekler iin Konya, Lrende, Kayseri5 ve Nigde sancagi kadilanna ferman
gnderildigi ve bu sancaklardan adaya gidip yerleecek olanlann c yila kadar vergilerden
muaf olacaklan, ilerinden sa\ asabilecek durumda olanlara mahll olan gedikler \ erilecegi
bildirilmektedir. Nigde sancakbeyi ile Konya, Lrende, Kayseri \e Nigde kadilanna hitaben
yazilan baka bir hkmde de biraz daha ileri gidilerek, ilgili kadilarin sanayi erbabiyla, yeri
ve yurdu olmayanlann adaya gcrlmelerinde gayret gstermeleri emredilmektedir^^,
Yine Kibns adasmin iskniyla ilgili diger bir tevik de Kibns beylerbeyligine baglanan
iel. Tarsus, Sis ve Alaiye sancaklannda mahlul olan timarlarla ilgilidir. Gnderilen fermanlara gre Kibns beylerbeyisi, bu sancaklardaki mahlul timaran, Anadolu'da oturanlara
vermeyip adada ikmet etmeyi kabul edenlere verecekti. Bu ekilde bir yandan adanm
muhafazasi iin askerin dagilmasi nlenirken te yandan adanm mamur olmasma katkida
bulunulacakti^''.
Kibns'a gc zendiren bu fermanlar sonucunda, Karaman blgesinden gnll olarak
Kibns adasma gidenler var miydi? Var ise ne kadardi? Bu konuda bir ariv kaydma rastlayamadik, Sadece halkm Kibns adasma gcp yerlemekte isteksiz olduklanna dair bilgiye sahibiz. Ancak, sonraki dnemde devletin toplu srgne mracaat etmek zorunda kalmasina bakihrsa, bu ilk acamada adaya ynelik beklenen gnll iskninm gereklemedigine hkmedebiliriz.

Ayni defler. s. 408, hkm. 804.

" Nigde beyine, Konva ve Lrende. Kayseriye. Nigde kadilanna hiikm ki. bundan akdem guderiten emr-i serflim
mcebince kazaniizda tenbih ve nid itdrilp ihtiyrlariyia cezre-i Kibns a skin olinaga kimesne murad edinmez
deyu bildrmi}sin..." (BOA, MD. nr. 10. s. 246. hkm. 379, trh. 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572).
BOA, MD, nr. 10, s. 246, hkm. 378.
Bir nceki hkmde Kayseri yerine iel sancagi yazilmitir (BOA. MD. nr. 12. hkm. 804).
BOA, MD, nr. 10, s. 247, hkm. 379, trh. 5 Ra'mazan 979/21 Ocak 1572.
BOA, MD, nr. 19, s. 31, hkm. 79, trh. 13 Muhan-em 980/26 Mayis 1572.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

276

ENOL ELK

Toplu/genel srgn ncesi Kibns adasina yerlemek amaciyla nfus nakledilmek istenen
bir diger bige de am ve Haleb'dir. Magusa kalesi muhasarasmin devam ettigi sirada, 1571
yili Hazirani'nda Lala Mustafa Paca'ya hitaben gnderilen ve seferle ilgili eitli konulan
ieren uzunca bir hkmde, serdann am ve Haleb civanndan adaya insan gcrmek iin ne
yapilmasi gerekiyorsa yapmasi ve gelimeleri merkeze arz etmesi istenmektedir^^. Ancak
bundan sonraki iskn alimalarinin seyrine baktigimizda, devletin bu blgeden adaya nfus
nakli iin lsrar etmedigi anlailir.
Anadolu'dan Kibns adasina ynelik gcn bu ilk aamasinda, bir diger alima Kethda
Peykr-oglu Hasan tarafindan gerekletirilmek istenmitir. Bir ynyle toplu srgn
zelligi de taiyan bu iskn alimasinda Peykr-oglu Hasan, Kibns defter kethdaligi grevi
kariligmda Karaman blgesinden 2.000 haneyi Kibns adasina gc ettirmeyi taahht etmitir.
Magusa muhasarasi sirasinda Kibns gnll agaligi, defter eminligi, defter kethdaligi gibi
adanm ynetiminde bir dizi atamalarda bulunan Lala Mustafa Paca, Peykr-oglu Hasan'i
taahht ettigi grev kariligmda Kibns defter kethdaligina tayin etmitir. Bu atamalar sultan
tarafindan onaylanirken, adanin isknma verilen nem sebebiyle kethda Peykr-oglu
Hasan'm adaya nakledecegi haneler zerinde de nemle
Mayis ve Haziran 1572 tarihlerinde Kibns beylerbeyligine yazilan hkmlerde^o,
Peykr-oglu Hasan'in bu hanelerden ne kadarim adaya gnderdiginin lsrarla sorulduguna
bakilirsa, 1572 yili ortalanna kadar henz adaya nfus nakli gereklememitir. Balangita
2.000 haneyi adaya gnderebilecegini belirten Kethda Peykri-oglu Hasan'in daha sonra bu
rakami 1.000 haneye indirdigi anlailmaktadir. Ancak Peykr-oglu Hasan, bu sznde de
durmami hem kethdalik grevini yerine getirmedigi hem de bu 1.000 haneden hibirini
adaya gcrp iskn ettirmedigi iin Kibns defter kethdaligi grevi 15 Temmuz 1573'te
kendisinden alinip Bozok sancaginda zeamet tasarruf eden mer'e verilmitir^'. Bu durumda
Kibris'la ilgili iskn ahmalannda, adaya sevk edildigi sanilan 1.000 hanenin aslinda adaya
gitmedigi ve Peykr-oglu Hasan'in da ada isknmda nemli bir role sahip olmadigi anlailmaktadir.
Kibns adasina yapilan toplu/genel srgn ncesinde, cezaen adaya srlp gnderilmek
istenen haneler de bulunmaktadir. Daha adanin tamami fethedilmeden nce Musul'da oturan
ve ran ile ilikisi oldugu ne srlen 24 kiinin sularmin sabit olmasi halinde aileleri ile
adaya srlmeleri istenmitir92. Yine Kayseri kalesi kethdasi Bekir ghercile ilemeye kari
88
8^

50
"'

52

BOA, MD. nr. 12, s. 253, hkm. 522, trh. 19 Muhanem 979/13 Haziran 1571.
Gst. yer. Peykr-oglu Hasan ile ilgili ariv kayitlannin nemli bir kisminda akrabalanndan I.OOO haneyi Kibns'a
gcrmesi kariligmda Kibns defter kethdaligmin kendisine verildigi israrla belirtilmitir. Bir mek: Teke
sancaginda Eslemes el-Mteveffa ibn Ulama Bey'in 43.000 akalik zeametinin nce Peykr-oglu Hasan'a,
akrabalanndan 1.000 haneyi Kibns'a gcrmesi kariligmda verilmesi, daha sonra da bu gelirin Ulema Bey'in
Sincar sancagindan mazul kardei Veli Bey'e birakilmasi ve Hasan Kethda'ya, Tarsus'dan ayni miktar gelir tahsisi
ile ilgili 4 Muharrem 980/17 Mayis 1572 tarhli bir rs kaydi: BOA, KK, Rs Defieri, nr. 225, s. 10.
BOA, MD, nr. 19, s. 31, hkm. 79, trh. 13 Muharrem 980/26 Mayis 1572; Ayni defter, s. 69, hkm. 154, trh. 22
Muharrem 980/4 Haziran 1572.
"Kibns beylerbeyisine hkm ki, mektb gnderp Kibns da dfier kethdasi olan Feykr-ogli Hasan yedi sekiz
aydan beru hidmeti mu'attal oldugundan m'ad mukaddem kethda oldugi zemiida tevbi' ve tevhikindan cezire-i
mezbreye bin hane gtrp temekkn itdrmegi art itmi iken halen bir hne dahi gtrp temekkn itdrmeyp
yerine bir yarar kethdalik hidmetine sezavr kimesne lzimdur deyu arz itmegin Bozok Beyi erkes dame
izzeiiunun ogli olup liv-i mezbrda otuzbinyediyz aka ze'ameti olan drende mer e sene 981 Rebilahir inin
onaltmci gnnden cezre-i mezbre dfier kethdaligin ... emr idp buyurdum ki..." (BOA, A. NT. nr. 1071, s.
36, trh. 23 Rebilahir 981/22 Agustos 1573)
BOA, MD. nr. 12, s. 329, hkm. 674, gonderli trh. 3 Safer 979/27 Haziran 1571.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIMALARI

277

geldigi iin Kibns'a srlm; ancak adaya giderken firar edip geri dnmtur. Devletin
srgn konusunda sonraki dnemde gsterdigi tavizsiz tutumunu bu ilk dnemde gstermedigini anhyoruz. Nitekim Bekir, kalede oturmamak artiyla affedilmi, eger kaleye girip ikmet
ederse tekrar Kibns'a srlecegi uyansinda bulunulmuftur^^
Ote yandan el, Konya, Lrende ve Nigde'de bulunan ve yol kesip hirsizlik yapan Mella
Araplan'nin da yakalanip aileleriyle birlikte Kibris adasina gnderilmesi emredilmi ancak
bunda baanli olunamamitir^"*. Yine Sis sancaginda yaylaklanna gidip gelirken ekinleri
hayvanlanna yediren, yol kesip soygunculuk yapan bazi york cemaatleri ile Karaman,
Zulkadriye, Diyarbakir ve Adana vilayetlerinde halen hapiste olan \ e bundan sonra da hapsi
gerektirecek su ileyen mcrimlerin sicil suretleri ile birlikte Kibns adasina gnderilmeleri
Gezaen Kibns'a gnderilmek istenen hanelerin ne kadarinm adaya getigini bilmiyoruz.
Ancak Mella Araplari ile Kethda Bekir rneginde oldugu gibi sonucun istenen dzeyde
olmadigi sylenebilir.
Son olarak devlet, toplu/genel srgn uygulamasina baglamadan yaklaik bir ay nce.
Rum vilayetinden Kibns'a byk miktarda nfus gndermeyi planlamitir. Adi geen
vilayette, zellikle yer sikmtisi eken koyllerin, tahrire memur Trabzon sancakbeyi Omer
Bey tarafmdan tespit edilmesi ve bu kiilerin Rum beylerbeyi tarafindan kale muhafizlan
nezaretinde Kibris adasma gorlmesi ngrulmuftr^^. Ancak toplu/genel srgnlerin
balamasi sebebiyle bu hkmn yerine getirilmedigi anlailmaktadir.
B. Toplu/Genel Srgnler
a- Srgn hkm ve srgn alani
Trk fethi sonrasi Kibris adasindaki iskn faaliyetlerinde, Anadolu'dan gndedlmek
istenen nfusun ikinci ve en nemli aamasi toplu/genel srgnlerdir. Kibns beylerbeyisi
Sinan Paa, ada nfusunun azligi sebebiyle zira retimin yapilamayii karismda Kibns'a
yerleim iin insan gnderilmesi gerektigini savunup, merkeze yazdigi mektup ile de. ada
topraginin tarima, meyve agaci ve eker kamii yetitirilmesine uygun olup. topragm bire elli
verecek derecede verimli oldugunu belirtir. Kibns adasmm zelliklerine ynelik Sinan
Paa'mn tespitlerine ek olarak Osmanli ynetimi de, ada suyunun iyi, havasmm da limli
oldugunu, devletin Kibns'ta nemli yeriere kaleler ina edip buralara asker koydugunu,
emniyetin saglandigini ve dman saldinlanndan adanm korundugunu vurgular^^. Esasen
Osmanli ynetiminin de ncelikli amaci, en kisa sre iinde Kibns'in "ma'mr ve bdan
olmasi"diT ki, devlete gre bir memleketin "ma'mriyeti" ancak reaya ile mmkndr^.

53
54

Aym defter, s. 235, hkm. 493, gnderili? trh. 25 Muharrem 979/19 Haziran 1571.
BOA, MD, nr. 19, s. 158, hkm. 334. trh. 17 Safer 980/29 Haziran 1572; Aym defter, s. 159. hkm. 336. trh. 17

95

BOA, MD. nr. 16, s. 26, hkm. 45. trh. 9 Gemziyelevvel 979/29 Eyll 1571; BOA. MD. nr. 19. s. 306. hkm.
618-619, trh. 4 Rebiulhir 980/19 Agustos 1572.
BOA, MD, nr. 19, s. 236, hkm. 484, trh. 16 Rebiulhir 980/28 Temmuz 1572.
Aym defter, s. 334, hkm. 669, trh. 9 Rebiulhir 980/14 Agustos 1572.
"...imdi memleketin ve vilyeiin ma 'mr olmasi rey geliip tavatiun idp ziral ve hirset itmegtedm... (BOA,
MD, nr. 21, s. 54, hkm. 135, trh. 24 Ramazan 980/28 Ocak 1573).

56
5'^
58

TUBA 27/1, 2003 : 263-304

278

ENOL ELK

Kibns adasini imr etmek, azalan ada nfusunu gereken dzeye ikarmak, iktisad hayati
kalkindirmak, genel bir ifade ile gnlk hayati canlandirmak iin adaya gnderilmek zere
byk nfus ktlesine ihtiya duyan smanli Devleti, bu amala kuruldugu gnden itibaren
eitli ekillerde uyguladigi^^ srgn uslne, 9 Rebiulhir 980/19 Agustos 1572'de mracaat
etmitir. Adanm byk bir kismina 1570 Eyll'nde sahip olan Osmanh Devleti'nin,
genel/toplu srgn uygulamasma 2 yil sonra baladigi grlr. Bu dnem iinde sava
sebebiyle dagilan yerli halkin yerlerine dnmesi iin eitli nlemler alinmi ve bunda da
byk lcde baarili olunmutur. Devlet bununla da yetinmeyip Karaman blgesinden adaya
gitmek isteyenleri tevik etmi, bunlara 3 yillik vergi muafiyeti ve dirlik sz vermitir. Yine
bu sure iinde atamalarla adada idar duzen kurulup'^o, Magusa kalesinin 1 Agustos 157rde
fethi ile de Kibns'm tamamina sahip olunmu, tehlikeli yerlerde kaleler ina edilerek adada
emniyet saglanmitir. te yandan tahrir ilemi'^i ve ilk btceyle'O2 de adanin nfus ve
gelirlerine ait verilere ulailmitir. Sonuta devlet, Kibns adasinm iman iin ihtiya duydugu
nfusun miktanni ve niteliklerini ikarmig olmaktadir.
Bu veriler de dikkate alinarak 9 Rebiulhir 980/19 Agustos 1572 tarihli Anadolu,
Karaman, Rum ve Zulkadriye kadilanna hitaben bir srgn hkm hazirlanmitir'O3. Bu
hkmde hangi kadiliktan, kimlerin, ne kadar, hangi ilemlerden sonra ve nasil Kibns'a
gnderilecegi, orada neler yapilacagi tespit edilmitir. Buna gre;
a- Engebeli arazide ikmet edip ziraat alani konusunda sikintisi olanlar,
b- Halk arasinda kavgaci, geimsiz ve ekiya olarak bilinenler,
c- Tahrir ilemi sirasinda deftere yazilmami olanlar,
d- Bir yerleim biriminin yerlisi olmayip oraya sonradan gelip yerleenler,
e- Arazi sahibi olmayip icara yer alip ziraat ile ugraanlar,
f- Aralarinda arazi anlamazhgi olanlar,
g- Kyden ehre gc edenler,
h- Her hangi bir ii ve geliri bulunmayanlar,
1- Pabuu, bamaki, derzi, hall, ai, semerci, nalbant, bakkal ve tai gibi zanaat
sahipleri,
"V? bilciimle lier nevi'den ehir ve kasabt linelerine gre on haneden bir hane ..."
yazihp adaya gnderilecekti.
Kibns diindaki adalarda da srgn usulnn uygulandigi grlmektedir. rnegin, Rodos adasinin fethi (1522)
sonrasmda srgn usulne mracaat edilmi, Bati Anadolu'dan Rodos'a Kibns'ta oldugu gibi toplu olarak nfus
srlmesi ngrlmtr: "...cezre-i Rodos ta'miricn cimme-i vilyetin ahlisinden her kasabadan birka nefer
kimesne cezre-i mezkrda temekkn itdrilmek emr olunditkda ..."(BOA, TD, nr. 166, s. 411).
Eethini mteakip Kibns adasinin ilk idar yapilanmasi iin bkz. Feridun M. Emecen, Ayni makale, s. 47-58.
Ayrica bkz. G. H. Hill, Aym eser, s. 2-6.
Tahrir ijlemine Ekim 157rde balanmi olup yaklaik bir yil snnjtr. Sz konusu tahrir defteri, Tapu Kadastro
Genel Mdrlg, Kuyud-i Kadme Arivi'nde 64 numara ile yer almaktadir. Bu deftere dayali bir alima iin bkz.
R. C. Jennings, Ayni makale, s. 175-189.
Kibns adasinin ilk yili btcesi aik vermitir. Bu btcenin aynntih bir ekilde talilili iin bkz. H. Sahillioglu,
Aym makale, s. 1-34.
BA, MD, nr. 19, s. 334-337, hkm. 667, trh. 9 Rebiulhir 980/19 Agustos 1572. Srgn hkm birok kez
yayinlanmitir: . Ltfi Barkan, "Srgnier", FM, XI, s. 550-553; N. Kktemir, Aym eser, s. 89-92; V. Bedevi,
Aym eser, s. 119-123; H. Fikret Alasya, Aym eser, s. 59-61; A. C. Gazioglu, Aym eser, s. 102-103; R. C.
Jennings. Ayni eser, s. 218-220.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIMALARI

279

zellikle kylerde ikmet edip geimsizlik ve egkiyalik ile tanmanlar, deftere kayith
olmayip yerleri ve yurtlari bulunmayan ve cretle yer kiralayanlar, ribhorluk edenler ve yer
konusunda birbirleriyle davali olanlar ncelikli olarak srlecekti.
Yukanda siraladigimiz zelliklere gre belirienen srgn halki, isimleri, vergileri,
kefilleri, ifti olanlar hayvanlan ve zanaat sahipleri de aletleri ile srgn defterierine kaydedilecekti. Defterlerin yazimi sirasmda hibir gekilde usulszlk yapilmayip, kimseden para
talep edilmeyecek ve hi kimse bagkasini korumaya kalkmayacakti. c nsha olarak hazirlanacak olan bu defterlerden birisi stanbul'a, digeri Kibris'a gnderilecek ncs de yazimi
yapilan ilgili kadilikta kalacakti. Bu defterier yoklama sirasinda da kullanilacak ve deftere
kayitli olup da Kibns'a gitmeyenler mutlaka adaya nakledilecekti.
Yine srgn hkmne gre srgne tabi olanlara vergi muafiyeti getirilecek ve Kjbns'a
yerlegtikten sonra iki yila kadar vergi almmayacakti. Srgne tabi olan halkm tasarruflanndaki tagmmaz mlkleri aik arttirma ile satilacak ve tutan kendilerine verilecekti. Ancak
degerinden agagiya satilmamasma, dolayisiyla gc edeceklerin madd zarar grmemelerine
dikkat edilecekti. Tagmabilir egyalari ve hayvanlan ise yanlarinda adaya nakledilecek ve bu
nakil sirasinda gneydeki Silifke limani kullanilacakti.
Srgn halki kiga kadar Kibns'a geirilmig olacak, Anadolu'ya geri dnenler ise idam
gibi en agir ceza ile cezalandirilacakti. Srgne tabi olan yerlerdeki kadilar. srgn halkim,
srgn defterine uygun bir gekilde adaya nakledeceklerdi'^-^. Reayanin nakli sirasinda yanlarina yeteri kadar koruma verilecekti. Bu kigilerin nezaretinde adaya geirilen halk iin Kibns
beylerbeyisinden temessk almacak ve bu temesskler daha sonra stanbul'a, merkeze gnderilecekti. Kibns adasina gnderilen halkm. adadaki isknmdan Kibns beylerbeyi sorumlu olacak, adaya srlenleri uygun gordg yerlere iskn ettirebilecekti.
Gorldg gibi srgn hkm, Anadolu'dan Kibns adasma srulecek olan nfusun, nasil
tespit edilip agama agama ne gekilde gorlecegini ve bunun iin ne gibi iglemlerin yapilacagmi aiklamaktadir.
Srgn hkmnn Anadolu, Karaman, Rum ve Zulkadriye vilayetlerindeki kadilara
hitaben yazildigi dikkate alindigmda. ilk bakigta ngrulen srgn alanmm ok genig olduguna
hkmedilebilir. Ancak, uygulamanm daha dar alanda kaldigi ve ileride de aynntili iglenecegi
gibi srgn iglemine agirhkh olarak Karaman vilayetinin muhatap oldugu anlagilmaktadir.
Srgn hkmnden bir gn sonraya ait Kibns srgnleri ile ilgili bir rs kaydmda'O5,
hangi idar birimden ne kadar hanenin Kibns adasina srlecegi belirtilmigtir. Burada yer
alan ve adaya gnderilecek toplam hane miktarmi (5720) gsteren kayit ile srgn hkmnn
sonuna dglen ve adaya gitmesi ngrulen hane miktarmi gsteren kayittaki'o^ rakamm
(5729) birbirine yakm olmasi, srgn alanmi tespit ve verilen bilgilerin geerliligi aismdan

"''*
"^^
106

Kadilann, srgnde stlendikleri roller hakkinda bkz. R. C. Jennings. Aym eser. s. 216-217.
BOA, KK, Rs Deeri, nr. 225, s. 72, trh. 10 Rebiulhir 980/20 Agustos 1572.
"g,y sreti Teke ve Teke den her on hneden bir olucak be bin yediyz yirmi hne olur" (BOA, MD. nr. 19, s.
337). Srgn halkinin tamamma ait bu rakam, sadece Teke sanagindan gnderilen hane toplami olarak
yorumlanmisa (. Lutfi Barkan, "Srgnler", IFM, XI, 553; R. Dndar, Aym makale, s. 635) da Teke sancag:inin
nfusu dikkate alindiginda (Teke sancaginm nfusu iin bkz. Behset Karaca, XV ve XVI. Yzyillarda Teke Sancagi.
Ondokuz Mayis Uni. Sosyal Bilimler Enst. basilmami Doktora tezi, Samsun 1997. s. 202-203) bunun mmkn
olamayacagi grlmektedir.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

ENOL ELK

280

nemlidir, Srgn miktan ve alani konusunda bize nemli bir bilgi veren bu rQs kaydina
gre Kibns'a srgn gnderecek idar birimler ile hane toplamlan ve oranlan yledir:

Srgn Toplamma

idari Birimin
Hane Toplami

Srgn Hanesi*

Karaman vilayeti

31500

3150

54,98

iel sancagi

8656

865

15.09

Bozok sancagi

7258

726

12.67

Teke sancagi

5001

500

8.72

Alaiye sancagi

4876

488

8.51

57291

5729

idari Birim

TOPLAM

Orani (%)

Rs kaydinda "zikr olinan vilyetlerden her on hneden bir hne hesabi zere cezre-i Kibris a srgn olmak
[buyuruldi]" yazilmi olup verilen hanelerin onda biri tarafimizdan hesaplanmijtir.

Tabloda grldg gibi Kibns adasina gnderilmesi ngrlen hanelerin yandan fazlasi
Karaman vilayetinden olumaktadir. Kibns beylerbeyliginin tegkili sonrasmda buraya baglanan iel'in de bu dzenlemeden nce Karaman beylerbeyliginin bir sancagi oldugu O'' dikkate
ahnirsa, Anadolu'dan gnderilmesi dcnlen srgnlerin yaklaik olarak drtte c Karaman vilayetinden, dolayisiyla Osmanh idaresi ncesindeki Karamanogullan beyligi hakimiyet
sahasmdandir. nemli olan diger bir konu da srgne tabi olan yerlerde, kismen topraga bagh
dahi olsalar konar-gcer hayatin, yaylak-gzlek-kilak arasinda bir nfus hareketlihginin var
Karaman vilayeti ile iel, Bozok, Teke ve Alaiye sancaklanyla sinirli bu srgn alamna,
beklenen nfusun adaya yerlegtirilememesi sebebiyle 23 Kasim 1573'de Adana, Sis ve Tarsus
sancaklan da dahil edilmitir. Bu sancaklardaki defter harici 500 hane ile inet ve ekavetle
taninmi 600 hane ve bunlardan ayn 200 hane olmak zere, toplam 1.300 hanenin Karaman
blgesinde oldugu gibi ziraat aletleri ve hayvanlan ile Kibns'a srlmesi ngrlmctri''^.
Bunun yanmda Kibns'a, Rodos adasi ile Haleb'den de cezaen olmaksizin srgn gnderilmek
istenmitir'io,
Osmanh Devleti, srgn alanini meydana getiren bu idar birimlerin yaninda zellikle
Kibns'ta ticaretin gelimesi iin Safed'den mal sahibi ve zengin yaklaik 1,000 hanelik bir
Yahudi grubunun da adaya isknini ngrmtr, Nitekim Divan, Kibns'in fethinden 4 yil
sonra, 1576 yih Ekimi'nde aldigi bir kararla, Safed sancagindaki Yahudiler'den I.OOO kiiyi

107
108

109
110

Bu idar degiiklik iin bkz. . elik, Ayni tez, s. 32-33.

Nitekim bundan dolayi konar-gcer nfusun hakim oldugu gneydeki iel, Teke, Adana, Sis ve Tarsus
sancaklannda oldugu gibi (BOA, MD, nr. 21, s. 35, hkm. 102, trh. 21 Zilkade 981/14 Mart 1574) Karaman
vilayetinde de yaz aylan geldiginde, reaya yaylaga ikip dagildigi iin Kibns'a gcrlmesinde zorluklar yaanmitir
(BOA, MD, nr. 22, s. 147, hkm. 293, trh. 15 Rebilevvel 98/15 Temmuz 1573).
BOA, MD, nr. 23, s. 171, hkm. 361, trh. 28 Receb 981.
Dergh-i l avulanndan Sleyman avu ile birlikte Antalya'dan Kibns adasina ulatirilmasi istenen ve miktan
belli olmayan Rodos adasi srgnleri iin bkz. BOA, MD, nr. 28, s. 39, hkm. 96, trh. 19 CemziyeIevvel 984/14
Agustos 1576. Haleb'den 200 hane ile adedi belli olmayan bekr sanat erbabmin srlmesi iin bkz. BOA, MD, nr.
19, s. 177, Kkm. 372, trh. 21 Safer 980/3 Temmuz 1572.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK ISKN ALIMALARI

281

Kibns adasindaki Magusa kalesine yerietirmek istemitir'". Ancak. bu sayinin yaklaik 10

ay sonra 500 haneye dcrldg anlailmaktadir. Nitekim, 5 Cemziyelhir 985/20 Agustos
1577 tarihli hkme"2 gre Safed'deki mal sahibi ve zengin Yahudiler'den 500 hanelik bir
gmp, Sleyman avu nezaretinde deftere kaydedilecek ve bunlar eleri, ocuklan, mallari ve
hizmetlileriyle Kibns'a srlecekti. Kibns beylerbeyisi de gnderecegi kadirgalarla bu srgn hanelerini adaya nakledecekti ' '3. Daha nce, bu Yahudi grubunun Kibns'ta Magusa kalesine isknlan emredilmiken, bu yeni hkmle iskn yerinin belirienmesi Kibns beylerbeyisine birakilmitir. Ancak, Safed'deki devlete ait gelirlerde dume meydana gelir kaygisiyla,
Kibns'a srlmek istenen Yahudiler, 7 Rebilevvel 986//14 Mayis 1578 tarihli emirie srgnden affedilmilerdirii-*. Bununla birlikte devlet, Kibns ekonomisine katkilan olacak bir
grubun adaya isknmdan vazgememitir. Nitekim 1579 yilinda Selanik'den Safed'e giderken
Magusa limanina ugrayan 100 kiilik bir Yahudi grubunun, Magusa limanindan sahverilmeyip
Kibns adasmda uygun grlen bir yerde isknlan emredilmitir''^.
b. Srgn yazimindaki grevliler, yazimlann balama ve biti? tarihleri
Gerek srgn hkmnde yer alan ve yukanda siraladigimiz gibi yapilmasi emredilen ilerle ilgili bilgilerin ve gerekse adi geen rus kaydindaki rakamlann degeri ngrlen ilerin
ne derece yerine getirildigi ve 5729 hanelik srgnn halkinm adada iskn edilip edilememesiyle ilgilidir.
Srgn halki tespit ve yazimi el sancagi. Karaman vilayeti, Rum vilayeti (Bozok
sancagi ile sinirli) ile Teke ve Alaiye sancaklan olmak zere dort koldan srdrlmctr. el
sancagimn yazimina, 19 Rebiulhir 980/9 Agustos 1572 tarihinde mubair olarak Dergh-i l
avulanndan Hsrev avu, mufetti olarak da Seydiehir Kadisi Muhyiddin Efendi tayin
edilmitir"^. Bu arada srgn yaziminda, sancak kadilannm yardimini da belirtmek gerekir.
el'deki, srgn hanelerinin tespit, yazim ve Kibns adasina gnderilme ilemi bitinceye
kadar grevde kalan Hsrev avu, alimalanni baan ile tamamladigi iin 3 Zilkade 980/7
Mart 1573 tarihinde 3.000 ake terakki almitir"''.
Teke ve Alaiye sancaklan srgn halki tespit ve yaziminda ise Megri kadisi grevlendirilmii'^ olup Alaiye sancagmdaki srgn yaziminm uzamasi sebebiyle bu sancaktaki grevini
tamamlayamamitir. Ancak Megri kadismin, Teke sancagi srgn yaziminda grevini devam
ettirdigi anlailmaktadir' '9. Alaiye sancagmdaki yazim iine ancak Mayis 1574'de balanabilmi ve bu grev Tarsus kadisma verilmitir. Fakat Tarsus kadisinm lm zerine, bu kez
yazim grevine 7 evvl 982/20 cak 1575 tarihinde Alaiye kadisi tayin edilmitir 120.

11 '
"2
' 13
' '4
' 15
l'^
"^
"8
' '^
120

BOA, MD, nr. 28, s. 40, hkm. 99, trh. 25 Receb 984/18 Ekim 1576.
BOA, AD, nr. 31, s. 184, hkm. 411.
Aym dfier, s. 184, hkm. 412, trh. 5 Cemziyelhir 985/20 Agustos 1577.
BOA, MD, nr. 36, s. 14, hkm. 40; BOA, MD. nr. 34. s. 278. hkm. 581. trh. 16 Rebilevvel 986/23 Mayis 1578.
BOA, MD, nr. 36, s. 303, hkm. 801, trh. 9 Rebiulhir 986/15 Haziran 1579.
BOA, MD, nr. 19, s. 337, hkm. 670.
BOA, KK, Rs Defieri, nr. 225, s. 204.
BOA, MD, nr. 19, s. 337, hkm. 671, trh. 9 Rebiulhir 980/19 Agustos 1572.
BOA, KK, Rus Defieri, nr. 224, s. 142, trh. 22 Zilhicce 980/25 Nisan 1573.
BOA, MZD, nr. 2, s. 61. hkm. 196.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

282

ENOL ELK

Karaman vilayetindeki srgn halki tespit, yazim ve adaya gnderme iine nce Ilgin
Kadisi Ali bin Mehmed ile Dergh-i l avularmdan Hseyin avu tayin edilmitir'^i.
Ancak Ilgm kadisimn grevi 10 evvl 980/13 ubat 1573 tarihinde sona erdiginden, yerine
ishakli kadisi getirilmitir'22. shakli kadisindan sonra Karaman vilayeti surgnlerinde
mfetti olarak bir dnem Lrende kadismin da grev yaptigi anlailmaktadir. Lrende kadi simn mazul olmasi sebebiyle 5 Gemziyelevvel 982/23 Agustos 1574 tarihinde bu mfettilik
grevine Misir Kadisi emseddin Efendi tayin edilmitir'23. Ote yandan, Hseyin avu'un
hasta olmasi sebebiyle de mbairlik grevine, 8 Gemziyelhir 982/26 Agustos 1574 tarihinde Dergh-i l avulanndan Ali avu getirilmitir'24.
Elimizdeki mevcut srgn defterleri ile eit]i ariv vesikalanna gre yazim ilemi nce
el sancagindan balamitir. el sancagmda ise ilk olarak Ermenek kazasmda srgn halki
tespit ve yazimi yapilmi olup 1572 yili Ekim ayi ortalannda tamamlanmitir. Ermenek'i
Anamur, Selendi, Guiar, Silifke, Karata ve Mut (Sinanli kazasi ile birlikte) kazalan takip
etmitir. Gograf ve nfus yapisina gre farklilik gstermekle birlikte el'deki bir kazanin
srgn halki tespit ve yazim ilemi yaklaik iki hafta srmtr. Sancagin tamaminda ise bu
ilem yaklaik ay gibi bir zamanda tamamlanmitir'25.
Srgn alanmin en nemli kismmi oluturan Karaman vilayetindeki kazalann tamamina
ait srgn defterine sahip olmadigimiz iin yazim ilemine balama ve biti tarihleri
konusunda yeterli bilgi veremiyoruz. Mevcut defterde'^6^ sadece 12 kazanin srgn kayitlari
bulunmaktadir. Bu deftere gre ilk yazim ilemi muhtemelen shakh'dan balamitir. kinci
siradaki Akehir'de yazim ilemi 1572 yili Kasim ortalannda tamamlanmitir. Daha sonra
sirasiyla Beyehir, shakli, Seydiehir, Ilgun, Andugi, Nigde, rgp, Aksaray, ve Kohisar
olarak devam etmitiri27. Defterdeki verilere gre bu 12 kazanin yazimi 6 ay srm olmakla
beraber, srgn defterinde yer almayan Eski-il ve Lrende gibi kazalardaki sorunlar sebebiyle'^s Karaman vilayetinin tamaminda bu srenin aildigi sylenebilir. Bununla birlikte
1573 Nisani'na gelindiginde, Karaman vilayeti kazalannin bir ogunda srgn yazim ileminin bittigi ve srgn halkinin adaya gnderilmek zere hazir bulundugu an]ailmaktadir'29.

121

122
123
'24
125

126
'27

'28
125

BOA, MD. nr. 21, s. 89, hkm. 216, trh. 10 evvl 980/13 ubat 1573; BOA, MD. nr. 22, s. 147, hkm. 293, trh.
15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573. Srgn defterine gre Aksaray Mvellasi Nurullah bin Ali ile Akehir
Mvellsi Omer bin Gemaleddin de yazimlarda grev almijtir (Bkz. T. Gkce, "Karaman ve Rum"s. 12-13).
BOA, MD, nr. 21, s. 89, hkm. 216.
BOA, MD, nr. 26, s. 173, hkm. 470; Ayni defter, s. 206. hkm. 574, trh. 22 Gemziyelevvel 982/ 9 Eyll 1574.
Aym defter, s.J-iA, hkm. 612.
el Sancagi Srgn Defteri'nde her bir kazaya bir forma aynlmi olup kazalann srgn halki yazim tarihleri
yledir: Ermenek 10 Gemziyelhir 980/18 Ekim 1572, Anamur 25 Gemziyelhir/4 Kasim, Selendi 10 Receb/16
Kasim, Glnar 25 Receb/1 Aralik, Silifke 10 aban/16 Aralik, Mut evil-i Ramazan/5-14 Ocak (BOA, A.DVN,
nr. 793, s. 26, 2, 16, 74, 91, 42).
BOA, KK, Mevkuft Defteri, nr. 2551.
Deftere gre kazalann srgn yazim tarihleri u ekildedir: shakli Receb 980/Kasim 1572, Akjehir evsit-i Receb
980/16-26 Kasim 1572, Beyehir evhir-i Receb/27 Kasim-6 Aralik, Seydijehir evil-i aban/7-16Aralik, Ilgun 15
aban/21 Aralik, Andugu evsit-i aban/17-26 Aralik, Nigde evhir-i Zilkade/25 Mart-3 Nisan 1573, rgp evsit1 Zilhicce/14-23 Nisan, Aksaray evhir-i Zilhicce/24 Nisan-2 Mayis, Kohisar evil-i Muharrem 981/3-12 Mayis
(T. Gkce, "Karaman ve Rum", s. 12-13).
BOA, MD, nr. 21, s. 95, hkm. 231, trh. 10 evvl 980/13 ubat 1573.
"Karaman beylerbeyisine hkm ki. vilyet-i Karaman dan Kibns a srlmek emr olunanlar defter olunup lil
kiizi nibleriyle gnderilmek zeredr..." (BOA. MD, nr. 21, s. 262, hkm. 628, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan
1573).

TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YNELIK iSKN ALIMALARI

283

Srgn alanimn diger bir parasi Rum vilayetine bagh Bozok sancagi olup bu sancaktaki
kazalann (Bozok ve Akdag) srgn halki yazim i]emleri Sorgun ve Budakaz'-""' nahiyeleri
difinda 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573"den nce tamamlanmitiri-^i, Ancak, bu iki
nahiyenin tahrir ilemlerini Rum vilayeti muharriri olan Trabzon Sancakbeyi mer Bey'm
yaptigi ve defteri de yaninda Trabzon'a gtrdg iin Sorgun ve Budakz nahiyelerinde
ilemler gecikmitir. 8 Cemziyelhir 981/5 Ekim 1573'de Bozok beyine hitaben yazilan
hkmde, Bozok beyinin Trabzon'a birini gnderip bu iki nahiyeye ait tahrir defterini mer
Bey'den aldirmasi ve vakit kaybetmeden srgn hanelerini tespit edip Kibns"a gndermesi
emredilmektediri32. Nitekim bu gecikme nedeniyle Sorgun ve Budakz'nn srgn halki,
sancagin diger nahiyelerinden sonra Kibns'a gnderilebilmitir.
Srgn yaziminda diger bir alan da gneydeki Teke sancagidir. Teke sancagmdaki
srgn halki tespit ve yazimmm nemli bir kismmin 1573 yaz aylannda tamamlandigi'-''-\ sancagm tamaminda ise yazim ilemlerinin 1573 yili ki aylanna kadar srdg anlailmaktadir.
Adaya gnderme ilemi ise ki nedeniyle 1574 yili bahanna ertelenmitiri34.
Srgn yaziminda en sorunlu sancak. Alaiye'dir. Balangita Kibns adasina srgn
olarak nfus gnderilmek zere Karaman beylerbeyligi, el. Bozok ve Teke sancakbeylikleriyle birlikte Alaiye de grevlendirilmitir. Nitekim. srgn hkmnn baindaki kayittan'35
Alaiye sancagimn srgn alanma dahil edildigi. hkmn sonundaki kayittan>36 ^ srgn
hkmnn bir suretinin Alaiye ve Teke sancaklarina gnderilmek zere 13 Cemziyelhir
980/21 Eyll 1572'de Ahmed avu'a verildigi anlailmaktadir. 10 Rebiulhir 980/20 Agustos
1572 tarihli rs kaydmda da 4876 hane olarak gsterilen Alaiye sancagindan 487 hanenin
srlmesi kararlatirilmitir'37. Yine, gnderilmek zere 21 Eyll'de Ahmed avu'a verilen
ve Megri kadisina hitaben yazilan hkmde, Kibns adasinin iman iin Teke ile birlikte Alaiye
sancagimn da grevlendirildigi ve bu yazim ii iin Megri kadisinin mbair tayin edildigi
belirtilmektedir'38. Bununla birlikte sancakta srgn halki tespit ve yazim ilemlerine. ancak
Mayis 1574 tarihinde balanmi, bir yil sonra 1575 yih Mayis ayma gelindiginde de henz
tamamlanamamitir.
Alaiye sancagmdaki bu gecikmenin sebepleri arasinda yazim ileminin ge balamasi,
yazim memurunun lm nedeniyle yeni memur tayini ve veba salgini bata gelmektedir.
'30

'3 '
'32
'33
'34
'35
'36
'37
'38

Mhimme hkmnde (MD. nr. 23, s. 26, hkm. 51) Bozok sancagina tabi olarak gsterilen Budakz nahiyesi,
1556 tarihli tahrir defterinde bu sancagin nahiyeleri arasmda yer almamaktadir (Bkz. Ahmet Yaar cak. "Bozok",
DA, VI/321). 1856-1857 yilli devlet salnamesine gre ise Ankara sancagi kazalan iinde, "Sungirli nam-i diger
Budakz" eklinde yer almaktadir (Tuncer Baykara. Anadolu nun Tarihi Cograf\asma Giri. l. Anadolu nun Idari
Taksimati, Ankara 2000, s. 234).
"...mektb gnderp Bozok sancagindan Kibns a irslifermn olunanlarm hneleri tahrr olunup bile alup gitmege
kbil olan tavarlanyla ihzr olumm^dur de\u bildrdgn eciiden kifyet mikdri gmi gnderesin deyu Kibnis
beylerbeyisine emr-i erf gonderilmidr buyiirdwn ki ..." (BA, MD. nr. 22. s. 143. hkm. 286).
BA, MD, nr. 23, s. 26, hkm. 51, trh. 8 Cemziyelhir 981.
BA, MD, nr. 22, s. 132, hkm. 265, trh. 6 Rebilevvel 981/6 Temmuz 1573.
BA, MD, nr. 23, s. 319, hkm. 710, trh. 23 Zilkade 981/16 Mart 1574.
"Bir sreti Alaiyye ve Manavgad kadilar[ma] yazila" (BA. MD. nr. 19. s. 334. hkm. 669).
BA, MD, nr. 19, s. 337.
BA, KK, Rs Defieri, nr. 225, s. 72.
"...Kibns beylerbeyisi mektb gnderip cezre-i mezbrenin harb olan yirleri ma'mr ve bdan olmak lzim
idgn bildrmegin Alaiyye ve liv-i Tekeili kazlarmdan rey v bery tifesinden ve erbb-i sanyi'in her
nev'inden cezre-i mezbreye gecrimek iiin toprak kadilarma mufassal hkm yazilup irsl olunmisdur.sizn
sdakat u istikmetine i'timd-i hmynum olmagin huss-i mezbra miibir ta'yn idp..." (BA, MD. nr. 19.
s. 337, hkm. 671, trh. 9 Rebiulhir 980/19 Agustos 1572).
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

284

ENOL ELK

yle ki, 13 Cemziyelhir 980/21 Eyll 1572'de sancagin srgn yazimi iin Megri kadisi
grevlendirilmekle birlikte, Mayis 1574'e kadar hi bir iglem yapilmadigi anlagilmaktadir. 11
Muharrem 982/3 Mayis 1574'de Alaiye beyi ile Manavgad kadisina hitaben yazilan
hkmde'39, Kibns'in iman iin daha nce Karaman vilayeti bagta olmak zere birok yerden
her on haneden bir hanenin Kibris adasma srlmesi iin emir verildigi ve gimdi de ayni
gekilde Alaiye sancagindan Kibns'a nfus nakledilmesi gerektigi bildirilmektedir. Ayrica
hkmde, sancagin btn kazalanna gidilip mevcut hanelerine gre on haneden bir hane hesap
edilmesi, zellikle girret ve gekavetle tanmanlar, yer konusunda davali olanlar ile sabikah olup
halka zarar verenlerin seilmesi ngrlmektedir. Bu seilenler ise kyleri, ghretleri,
ocuklari ve kefilleriyle birlikte deftere kaydedilecektir. Hkm bu gekilde uzayip gitmekte ve
bir buuk yil nceki srgn hkmnn ierigini yansitmaktadir. Ancak bu hkmn hibir
yerinde, srgn konusunda daha nce Alaiye sancagina emir gnderildigi belirtilmedigi gibi
bir buuk yil boyunca Alaiye'den Kibns'a hane srlmeyiginin sebebi de sorulmamaktadir.
te yandan Eyll 1574'de Alaiye sancagi beyine hitaben yazilan bir hkmden''*'^,
Alaiye'de srgn yazimina baglanmadan nce sancaktaki egirranin srgn haber aldigi ve
ogunun sancaktan katigi anlagilmaktadir. Bu iki argiv kaydi, Alaiye sancaginda srgn
yazim igleminin yaklagik iki yil geciktiginin sebebini ortaya koyar. Bunun sebeplerinin
sorulmamasi ise gecikmenin devletin bilgisi dahilinde gereklegtigini gstermektedir.
Alaiye sancaginda srgn halki tespit ve yazim iglemleri ge baglamakla beraber sorunlar
bitmemig ve yazim iglemi ertelenmigtir. nce, sik sik korsan saldmlanna ugrayan ve mallan
ahnip kendileri esir edilen sancak halkinin fakir dgmeleri nedeniyle srgn kapsami
daraltilmig, her on haneden sadece "irret ekvet" ile taninan birinin srlmesi uygun
grlmgtri^i. Ancak yazim iglemi devam ederken, bu kez yazima memur olan Tarsus
kadismin lm zerine iglem yarida kalmig, bu greve Ocak 1575'de Alaiye kadisi
getirilmigtir'42. Alaiye kadisi greve baglayip bir kisim yerlegim alaninda srgn hanesi tespit
etmig fakat sancakta veba salgini ikmasi sebebiyle 28 Muharrem 983/9 Mayis 1575 tarihinde
yazim iglemi, salgin geinceye kadar ertelenmigtiri43.
Srgn alanina 23 Kasim 1573'de dahil edilen Adana, Sis ve Tarsus sancaklannda ise
srgn halkinin tespit ve yazim iglemleri 1574 yili baharina kadar henz bitirilememigtir.
Mart 1574 tarihi itibanyla srgn planlanan 1.300 haneden sadece 200 hanenin yazildigi
anlagilmaktadir 144.

1^^

'40
141
'42
'43
'44

"Blindan akdem...vilyet-i Karaman dan ve gayriden her on hneden bir hne tevbi'i ve levhiki ile yirlerinden
alkalari kat' olundukdan sonra cezre-i mezbreye srlmek emrni olmu idi hliy liv-i Alaiyye den vech-i
me^rli zere on hneden bir hne srilp ber-vech-i ta cl Kibrus a irsl olunmak emr idp buyurdum ki...liv-i
mezbrede olan her kadtligin zerine varup tei tefahhus eyleyp her kadilik ne mikdr hne ise ma 'lm idinp
on hnede bir hneyi ileritiden ihtiyr idp irret ekvet He ma'ruf u mehr olanlardan ve dim il da'vsina
kariup ve bi l-cmle thmet-i sbikasi mseccel olup zarar-i nim olur kimesneterdan tedrik idp...dahi ne kyden
olup itihri ne oldugin ve evldi ka nefer olup isimleri ne oldugin ve kel kimler idgn toprak kadilari
marifetiyle bir hnenin ta'yn ve tafsl ve merh ale l-esmi defter idp srp ol yirden alkalarm kat' idp... "
(BOA, MD, nr. 24, s. 183, hkm. 490).
BOA, MD, nr. 26, s. 224, hkm. 639, trh. 6 Cemziyelhir 982/23 Eyll 1574.
Aym deer, s. 196, hkm. 543, trh. 17 Cemziyelevvel 982/4 Eyll 1574.
BOA, MZD, nr. 2, s. 61. hkm. 196, trh. 7 evvl 982/20 cak 1575.
Aym deer, s. 279. hkm. 735.
BA, MD, m. 24, s. 273, hkm. 728, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIMALARI

285

Bunun yaninda, srgn blgesinde olup da srgnden muaf olan ve hi srgn yazimi
yapilmayan nfus da bulunmaktadir. rnegin, gerek Sultaniye kazasindaki gerekse Konya,
Lrende, Eski-il, Eregli, Akehir, Turgut ve Bayburt bata olmak zere diger kazalardaki
Sultan Selim imareti evka reayasi, srgnden muaf tutulmutur'^^ yine Kayseri ehri
halkii'*^ da, ghercile hizmetinde olduklan iin Kibns adasina srgn olarak gnderilmekten
affedilmilerdir'-''^, Akehir kazasinda Yayalarhisan adiyla bilinen 20 hanelik derbenti
reayasinin da srgnden muaf tutulmalariyla ilgili istekleri ynetim tarandan kabul
diliii48
c. Srgn yazimlan (hanelerin tespiti) ve yazimlara ynelik itirazlar
Srgn hkmnde, srgne tabi nfusun 1572 yih ki aylanna kadar Kibns adasina
gcrlmesi planlanmitiri-^^. Ancak, yukanda grldg gibi henz belirtilen zamana kadar
srgn hanelerinin tespit ve yazim ilemleri dahi yapilamamitir. Bazi srgn blgelerinde ise
yazim ilemleri ancak srgn hkmnden yaklaik bir yil sonra tamamlanabilmi, hatta
Alaiye'de oldugu gibi ge balayip 3 yil sonraya kadar snntr.
Srgn halki tespit ve yazimlanyla birlikte bazi sorunlar ortaya ikmi ve yazimlara
ynehk itirazlar dile getirilmitir. Srgn hkmnde, kimlerin srgne tabi olacagi aynntih
bir ekilde belirtilip, kylerde ikmet edip geimsizlik ve ekiyalik ile tanmanlar, deftere
kayith olmayip yerleri ve yurtlan bulunmayanlar, ribhorluk edenler ve yer konusunda
birbirleriyle davah olanlara ncelik verilmesi istenmitir. Ancak, yazim ilemi balamadan
srgn haberinin duyulmasiyla, bu tr kifilerden ogunun yerlerini terk ettikleri ve
yazilmadiklan iin de Kibns adasina gnderilemedikleri anlailmaktadir. rnegin el ve
Alaiye sancaklannda srgn haberi duyulur duyulmaz, ncelikli olarak srgn edileceklerin
bir ogu kami ve bu kiiler ancak srgn memurlari ilerini tamamlayip aynldiktan sonra
geri dnmlerdiri50. Yine Karaman vilayetinde de bazi reayanm yazilmamak iin kylerini
terk ettikleri bilinmektedir'^i.

BOA, KK, Ahkm Defleri, nr. 67, vk. 334^, trh. 6 Receb 980/12 Kasim 1572; BOA, MD. nr. 28, s. 285, hkm.
709, trh. 24 Receb 984/17 Ekim 1576.
Ariv belgelerinde, ghercile hizmeti sebebiyle Kayseri ehri halkinin srgnden muaf oldugu belirtilmekte. kir
kesim ve diger kaza merkezleri iin de herhangi bir muafiyet kaydi yer almamaktadir: "...hl Kayseriyye halki
Kibrus dan mu'f olmagicn aka cem' eylediikleri i'im olundi inidi nefs-i Kayseriyye ghercile mukbelesinde
mu'f olmi}lardur biiyurdum ki..." (BOA. MD. nr. 23, s. 167, hkm. 351, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573);
"Kayseriyye kadisma hkm ki, liliy nefs-i Kayseriyye ahlisi ghercile hizmelinde olinagm Kibns a
srlmekden afv olunmilardur..." (BOA, MD, nr. 22, s. 260, hkm. 508, trh. 14 Rebiulhir 981/13 Agustos
1573); Aynca bkz. BOA, MD, nr. 24, s. 208, hkm. 549, trh. 11 Muharrem 982/3 Mayis 1574.
BOA, MD, nr. 22, s. 260, hkm. 508, trh. 14 Rebiulhir 981/13 Agustos 1573; BOA, MD, nr. 23, s. 167. hkm.
352, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573.
BOA, KK, Ahkm Defleri, nr. 67, s. 640, trh. 19 Cemziyelhir 980/27 Ekim 1572. Srgnden muaf olanlar
hakkmda geni bilgi iin bkz. G. H. Hill. Ayni eser, s. 18-19; R. Dndar, Ayni makale, s. 635.
Osmanh Devleti, srgn hkmnde Kibns'a gcrlecek nfusun 1572 yili ki| aylanna kadar naklini ngrmekle
beraber, srgn yazimlannin gecikmesi sebebiyle Karaman vilayetinde bu sreyi 1573 yili bahanna kadar
uzatmijtir (BOA, MD, nr. 21, s. 21, hkm. 65, trh. 16 Ramazan 980/20 Ocak 1573).
"...iva-i i-iide telbs ve eirr gyet kesret zre olup cezre-i Kibns a hne silrlmek in kadi ve cavu geldkde
eirrmn ekseri gaybubet idp hl her biri yirl yirine gelp firretden hl degillerdr ..." (BOA, MD, nr. 21, s.
262, hkm. 627, trh. 17 Zilhicce 980/20 Nisan 1573); "...liv-i mezbr(Alaiyye)dan Kibrus a srgn hussuna
mbaeret itmezden evvel srgn olacagin liv-i mezbr eirrsi istim ' eylediikte ekseri kaiip terk-i diyr
itmi^dr... " (BOA, MD, nr. 26, s. 224, hkm. 639, trh. 6 Cemziyelhir 982/23 Eyll 1574).
Bkz. M. Akif Erdogru, Ayni bildiri, s. 48.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

286

ENOL ELK

Halka zarar veren ve ynetime sorun olan bu kiilerin, srgn olarak yazilmamasinin
sebeplerini aratiran ve toprak kadilannin sorumlu olabilecegini dcnen devlet, srgn iinin
aksamamasi ve geride kalan reayanin da srgnden kamamasi iin yapilacaklan belirlemiti.
Buna gre srgn yazimindan kaanlann kyleriyle baglannin kesilmesi iin geride kalan
mallan satilacak ve kendileri nerede olursa olsun buldurulup e ve ocuklanyla birlikte Kibns
adasina gnderilecekti. Kendi halindeki reaya ise korunacak, "irret ve akisin" diye deftere
haksiz yere yazilmayacaktii52.
Srgn halki tespit ve yazimlannda usulszlk ve suiistimaller olduguna dair hemen her
sancaktan bir ok ikyet gelmitir'53. Karaman vilayetindeki itirazlar ise daha srgn yazimi
sirasinda yapilmaya balanmiti. ikyetler zerine devlet, 16 Ramazan 980/20 Ocak 1573
tarihli bir hkmle'54 Karaman beylerbeyisi ve yazima memur kadilari uyarmitir. Adi geen
hkmde erir, faizci ve her yn ile halka zarar veren kiilerin Kibns'a gnderilmeleri emr
olundugu halde, para almak iin zengin ve namuslu kiilerin yazildigi konusunda ikyetlerin
geldigi belirtilip, srgn hkmne gre hareket edilmesi ve hi kimseden yazim kariligmda
para alinmamasi tembihlenmitir. Benzer bir uyan da el sancagi srgnlerine memur olan
Seydiehir Kadisi Muhyiddin Efendi'ye yapilmitir. Ermenek kazasmdaki srgn yazimlannda usulszlkler grlmesi'^s zerine Seydiehir kadisi sert bir ekilde uyarilmi, bundan
sonra ok dikkatli olmasi istenmitir'5^.
Srgn olarak yazilanlann bir kismi, kendilerinin namuslu olduklanni ve dcmanhk
sebebiyle yazildiklanni iddia etmilerdir. Geneide yapilan itirazlar ise fesat ve ktlkleri
bilinen kimseler ile hirsiz, haramzade mcrim ve defter dii reaya var iken rcvet vermeye
kadir olanlann gnderilmek istendigi eklindedir'5'7. Bunun yaninda srgne tabi olup
Kibns'a giderken satmak zorunda oldugu emlkinin degerinden ok dck fiyata sattinldigina
ya da degerinin dort, be misli fazlasina bu mallan almak iin ky halki zerine kaydedildigine dair ikyetler de yapilmitir'58.
Osmanli ynetimi, bu tr ikyetleri ciddiyetle ele alip tahkikat iin mfetticler gndermitir. Mnferit anlamazliklar ile srgn yazimlan sirasinda yapilan ve hakliligi ispatlanan
itirazlarda, kendi yerine srlmegi hak eden birinin gitmesi halinde, magdur olan srgnden
affedilmitiri59. Ancak, defterler hazirlanip itiraz edenlerin artmasi ile birlikte tutumunu
sertletiren devlet, Kibns'a yapilacak srgnlerde zorluk ekilecegi kaygisini taimitir.
ddialarin dogru olmasi halinde dahi srgn defterlerinde hibir ekilde degiiklik
'52
'53
'54
'55
'56
'57
'58
'59

BOA, MD, nr. 21, s. 262, hkm. 627, trh. 17 Zilhicce 980/20 Nisan 1573; BOA, MD. nr. 26, s. 224, hkm. 639,
trh. 6 Cemziyelhir 982/23 Eyll 1574.
Karaman surgUnler iin, srgn defternde iler srlen "yalanci, yaramaz. e^irra" gibi gerekelern aslinda geregi
tamamen yansitmadigi ile ilgili bir yorum iin bkz. M. Akif Erdogru, "Beyehir ve Seydiehir", s. 12.
BOA, MD, nr. 21, s. 21, hkm. 65.
Aym defter, s. 265, hkm. 636, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan 1573.
Aym defter, s. 298, hkm. 703, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.
ki mek: BOA, KK, Ri'is Defteri, nr. 224, s. 108, trh, 23 Zilkade 980/27 Mart 1573; BOA, MD, nr. 21, s. 297,
hkm. 702, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.
BOA, MD, nr. 22, s. 147, hkm. 293. trh. 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573; BOA. MD. nr. 2i, s. 297, hkm.
702, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.
Ornegin Seydiehir kazasindan Kerim bin Ahmed, defterde yazildigi gibi fesat ve kt bir kii olmadigini iddia
etmi, hakliligi ispatlandigi ve dcmanlikla yazildigi ortaya iktigi iin Kerim'in yerne hirsiz oldugu sabit olan
Budak bin Mustafa'mn Kibns'a srlmesine karar verlmitir (BOA, KK, Rs Defteri, nr. 224, s. 108, trh, 23
Zilkade 980/27 Mart 1573). Teke sancagina tabi Karahisar nahiyesiyle ilgili baka bir rnek iin bkz. Ayni dfier,
s. 142, trh. 22 Zilhicce 980/25 Nisan 1573.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALMALARI

287

yapilmamasina, deftere yazilanlann mutlaka Kibns'a gnderilmesine calicmictir'^o. Hatta

kadilann bu tr ikyetlerle ilgili merkeze arz yazmalan dahi uygun gorlmemitir. Zira
devlete gre, kadilann Kibns'a yazilanlann bazilan iin "emre aykiri defiere yazilmipir"
diye arzda bulunmalan, srgn hanelerinin adaya sevkini geciktirmektedir. Vanlan karara
gre srgn haneleri, srgn yazimi iin tayin olunan kadi ve avulann hazidadigi ve ilgili
kadiliklann mahkemelerinde muhafaza edilen defterier esas alinarak gnderilecek, defterde
yazilanlar ne sebeple olursa olsun hibir ekilde degiftirilmeden ve geciktirilmeden hemen
adaya ulatmlacaktii^i. Bununla birlikte devletin, din ahsiyetlerin srgnle ilgili itirazlannda biraz daha esnek ve hogorl davrandigi gorlri62.
d. Srgn defterleri
Srgnlerle ilgili eit defter tutulmutur. Bunlar srgn defteri (srgn ihra
defteri), yoklama defteri ve srgnlerin Kibns'a ulatiginda tutulmasi gereken defter. Srgn
hkmnde, srgn halkinin isimleri, vergileri, kefilleri, ifti olanlann hayvanlan ve zanaat
sahiplerinin aletleriyle srgn defterine kaydedilecegi. nsha olarak hazirlanacak olan bu
defterlerden birisinin istanbul'a, digerinin Kibns'a gnderilecegi ve uncsnn de yazimi
yapilan ilgili kadilikta kalacagi belirtilmitir. Nitekim, nsha olarak hazirlanan defterlerden birisi ilgili kadilikta kalmi, digerleri ise stanbul ile Kibns beylerbeyligine gnderil-

Srgne tabi olan nfus hakkinda, srgn defteri dimda bir de yoklama defteri tutulmutur. Karaman blgesinde deftere yazilan srgnlerin adaya nakilleriyle ilgili ikyetlerin
artmasi zerine 5 Gemziyelevvel 982/23 Agustos 1574 tarihinde Misir Kadisi emseddin
Efendi mfetti, Dergh-i l avulanndan Hseyin avu da mbair olarak geni yetkilerle
tayin edilmilerdirio"*. Ancak bir mddet sonra Hseyin avu'un hastalanmasi sebebiyle
yerine Dergh-i l avulanndan Ali avu getirilmitiri5 22 Gemziyelevvel 982/ 9 Eyll
1574 tarihinde Misir kadisina yazilan aynntili bir hkmde i^^, Karaman vilayetinde o zamana
kadar srgnle ilgili yapilan ilemler zetlendikten sonra, hazirlanan srgn defterine gre
hareket edilmeyip bazi srgn hanelerinin yerlerine bedel gndermelerine msaade edildigi,
bazilarinm ise kanuna aykiri yazildiklan ileri srlerek defterden ikanldigi ve yerine
bakasinin gitmesine izin verildigi vurgulanmiftir. Hkmde devamla Misir kadismin
yapacagi iler siralanmitir. Buna gre emseddin Efendi, ilgili kadiliklardaki srgn
1^"

1^1
1^2
63
l^"*
1^5
'^6

Bir mek: el sancagina tabi Ermenek kazasinda mcrim ve deftere yazilmami reaya varken rjvet vermeye kadir
olanlann yazildigiyla ilgili fikyetler zerine tefti yapilmi?. nbahor maldar ve varyemez olarak kaydedilen Celal
mahallesinden Haci Receb'in (srgn defterinde de bu ekilde kayit bulunmaktadir. Bkz. BOA. A.DVN. nr. 793, s.
26), aslinda salih ve mtedeyyin biri oldugu anlailmitir. Yine Habib bin Pir Ali. Memi bin Haci Mustafa ve
Kasim bin Nasuh'un defterde yazildigi gibi kt kimseler olmadigi tespit edilmijtir. Fakat yazilanlann birer bahane
ile defterden ikarilmasi diger yazilanlar arasinda kaniklik ikaracagi endiesiyle srgn defterine yazilanlann ne
surette olursa olsun Kibns adasina srlmeleri emredilmitir (BOA. MD. nr. 21. s. 265. hkm. 636. trh. 16
Zilhicce 980/19 Nisan 1573). Bu hkmden yakiaik 2 hafta sonra Karaman beylerbeyisiyle Konya kadisma
hitaben Ermenek ehrindeki itirazlarla ilgili daha geni bir hkm gnderilmiftir. Bkz. Aym defter, s. 297. hkm.
702, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.
BOA, MD, nr. 21, s. 265, hkm. 636, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan 1573: BOA. MD. nr. 22. s. 147-148. hkm.
293-294, trh. 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573.
Bir mek: BOA, MD, nr. 21, s. 181, hkm. 439, trh. 14 Zilkade 980/18 Mart 1573.
BOA, MD, nr. 23, s. 120, hkm. 241, trh. 19 Receb 981/14 Kasim 1573.
BOA, MD, nr. 26, s. 173, hkm. 470; Aym defter, s. 206. hkm. 574, trh. 22 Gemziyelevvel 982/ 9 Eyll 1574.
Aym defter, s. 234, hkm. 672, trh. 8 Gemziyelhir 982/29 Eyll 1574.
Aym defter, s. 206, hkm. 574.
TUBA 27/1. 2003 : 263-304

288

ENOL ELK

defterine bakarak ka hane yazildigini, ne kadannin Kibris'a gnderildigini ve hl gnderilmeyen ka hane kaldigini, bedel gnderenlerin kimler oldugunu tespit edecek ve bir yoklama
defteri hazirlayacaktir.
Bunun yanmda Misir kadisinin grevlendirilmesinden nce 1574 yili balarinda,
Karaman vilayetindeki 6 kazada srgn hanelerinin teftige tabi tutuldugu, bu teftilerde ki
mevsimi ve uzak mesafe sebebiyle srlemeyen bazi ailelerin daha sonradan yoklandigi anlailmaktadir. te yandan Karaman diindaki diger srgn blgelerinde de teftilerin yapiIdigi
yoklama defterlerinin hazirlandigi grlr'^^.
Bu iki eit defterin yaninda, Kibns'a gelen srgnier hakkinda hazirlamasi gereken bir
tr defter daha vardir. Srgne tabi olan halkin, adaya vardiklannda Kibns beylerbeyisinden
temessk ahnmasi ve bu gelenler iin Kibns defterdari tarafindan bir defter hazirlanmasi
gerekmektedir. Srgnlerin adlarinin, geldikleri yerlerdeki kadihklari ile kylerinin
yazilacagi bu defter, daha sonra stanbul'a gnderilecekti'68. Kibns beylerbeyisinin de adaya
gelen srgnier iin bu dogrultuda bir defter tuttugu anlailmaktadir. Nitekim, Karaman
vilayeti srgnlerinden Kibns'a ulaan 284 hane iin tutulan ve stanbul'a gnderilen bu tr
bir defter, Karaman vilayetini teftile grevli Misir kadisina, ahmalarmda yardimci olmak
zere gnderilmitir'69.
Adaya gc ettirilen hanelerin dzenli olarak kaydedildigi bu c eit defterin diinda bir
diger defter de Osmanh ynetiminin mal kaygilarla talep ettigi ve muhtemelen bir ya da
birka kez tutulacak olan defterdir. Kibns adasina srlen hanelerin sayisini, hangi yerleim
birimlerine iskn olundugunu, bu hanelerden devlet iin ne tr ve ne kadar gelir elde
edildigini aynntih olarak ierecek olan bu defter, muhasebe eklinde tanzim olunacaktir'''''.
Ancak bu tr bir defterin, tutulup tutulmadigi ile ilgili bir kayda rastlayamadik.
Srgnlerle ilgili tutulmasi gereken ve yukanda aiklanan bu defterlerden elimizde ok
azi mevcuttur. Bunlar, c yoklama ve iki srgn defteridir. Dergh-i l avularindan Ali
avu'un tespit ettigi eitli ilerle ilgili 30 Cemziyelevvel 982/17 Eyll 1574 tarihli Dgin ve
Akehir kazalarina ait 15 sayfahk yoklama defteri''^', yipranmi oldugu iin incelenememitir. Bu defter, yukanda aikladigimiz 22 Cemziyelevvel 982/9 Eyll 1574 tarihli hkm
erevesinde hazirlanmi olmahdir. Bunun yaninda Karaman blgesindeki Aksaray, Andugu,
Develkarahisar, Kohisar, Nigde ve rgp kazasindaki srgnlerin yoklamasma ait 25
evvl 981/17 ubat 1574 tarihli bir yoklama defteri ile Bozok sancaginda Ktip Hasan
tarafindan evsit-i Receb 981/6-15 Kasim 1573 tarihinde dzenlenen Bozok Sancagi Yoklama
Defteri de bulunmaktadir. Bu son iki defter, Karaman Vilayeti Srgn Defteri ile birlikte
ciltlenmi''^2 olup ilgili srgn defteriyle birlikte yayinlanmitir''^3
'67
168

'69
'"^0
'^1
'"'^
"3

Nitekim, bu yoklamanm sonularini ieren Karaman vilayeti srgn defterine dahil edi!mi| olan Karaman vilayeti
ile Bozok sancagi yoklamalarina ait formalar bulunmaktadir. Bkz. T. Gkce, "Karaman ve ium", s. 18.
"Kibrus cnibi defierdnna hkm yaztla ki, vilyet-i Karaman dan ve gayriden Kibrus a srlmesi fermn olunan
srgn tifesinden imdiyedegin Kibrus a varan kimesneler isimleriyle ve kadiliklariyta ve karyeleriyle defter
olunup Dergh-i mu'atlma gnderilmesi lzim ve mhim olmagin buyiirdum ki... " (BA, KK, Ahkm Defteri, s.
nr. 67, s. 1157, trh. 16 Zilhicce 980/19 Nisan 1573). Aymca bkz. Aym defter, s. 1335, trh. 27 Zilhicce 980/30
Nisan 1573.
BA, MD, nr. 26, s. 222, hkm. 630, trh. 6 Cemziyelhir 982/23 Eyll 1574.
BA, MD, nr. 22, s. 120, hkm. 246, trh. 5 Rebilevvel 981/5 Temmuz 1573.
BA, MAD, nr. 22089.
BA, KK. Mevkuft Defteri, nr. 2551, s. 101-108, 123-126.
T. Gkce, "Karaman ve Rum", s. 18, 61-72.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK ISKN ALIMALARI

289

Elimizde mevcut diger defterier, el sancagi ile Karaman vilayeti srgn defterleridir'74. el Sancagi Srgn Defteri'nde Karatag kazasma ait bir forma eksiktiri75. Yine
elimizde mevcut olan Karaman Vilayeti Srgn Defteri'nin de eksik olmasi icap eder. nk
Karaman vilayeti, Kibns fethi sonrasindaki iskn aligmalan sirasinda Aksaray, Akgehir,
Beygehir, Konya, Kirgehir, Nigde, Kayseri gibi sancaklardan meydana gelmektedir. Bu sancaklar da 20 civannda kazaya aynlmigtir. Omegin, Aksaray sancagi Aksaray, Kohisar; Akgehir sancagi Akgehir, Ilgun, shakli; Beygehir sancagi Beygehir, Seydigehir; Konya sancagi Aladag, Belviran, Eregli, Hatunsaray, Konya, Kag, Lrende, Sahra-yi Konya, Saidili, Sudiremi;
Nigde sancagi Andigi, Bor, Develi Karahisar, Nigde ve rgp kazalanna aynlmigtir'76.
7 sancak 20 civannda kazaya sahip Karaman vilayetinin, toplu/genel srgn erevesinde
3.000'in zerinde srgn hanesi ikarmasi ongorlrken'77, elimizdeki srgn defterinde ise
Aksaray, Kohisar, Akgehir, Ilgun, shakli, Beygehir, Seydigehir, Andugi, Bor, Develi Karahisar, Nigde ve rgp olmak zere 12 kaza ve 1689 srgn hanesi kayitlidiri78. Bu veriler
olmasi gerekene gre yaklagik olarak yan yanya eksik bir sonu ortaya koymaktadir. Karaman vilayetinde yer alan ve 10 civannda kazaya sahip Konya sancagi ile Kirgehir sancagi ve
gehir kismi srgnden muaf olan Kayseri sancaginm'79 srgn defterierine sahip degiliz.
Oysa Konya sancagina tabi Belviran, Eregli, Eski-il, Aladag ve Lrende gibi kazalann
srgne tabi oldugu ve Karaman vilayetinin diger kazalannda oldugu gibi her on haneden bir
hane srgn ikaracaklan, srgn yazim ve hanelerin adaya nakli iin Mehmed avug'un
grevlendirildigi bilinmektediri^o. Nitekim bu kazalardan Lrende'den, 1573 yili ortalannda
223 nefer srgn adaya ulagtirilmigtir'^i. Bunun yaninda srgn alani iinde kalan ve Kibns
adasina hane gnderdigi kesinlegen Bozok ve Teke sancaklariyla'82 eger srgn yazimi
tamamla^nmigsa Alaiye sancagmm da srgn defterinin olmasi gerekmektedir.
Srgn defterlerini degerlendirirken elde mevcut bu defterleri Kibris'm iskni
konusunda son ve kesinlegmig veri olarak almamak gerekir. Srgn hanelerinin yazimlanyla
ilgili fazlaca olan gikyetler ve bunlardan bazilannin dogruluklannm teftigler sonucunda
ortaya ikmasi gz ard edilmemelidir. Yine srgn defterinde kayitli olan hanelerden
bazilannin bedel ya da kendi yerine bagkalanni gnderdigi ve bazi ailelerin de Kibns'a
gitmedigi dikkatlerden kamamalidir.
Bunun yanmda, srgn defterlerinin, ilgili kazaya ait tahrir defterleri ile kargilagtirmali
bir gekilde inceleyerek yazimlarda ne gibi kistaslara dikkat edildiginin belirlenmesi iin yeni
'74
'75
'76
'77
'78
'75

'80
'8'
'82

BOA, A.DVN, nr. 793; BOA, KK. Mevkuft Deeri, nr. 2551.
Bkz. Bu alimarmz, giri kismi.
Karaman viiayetinin idari yapisi hakkinda geni bilgi iin bkz. M. Akif Erdogru, "Karaman vilayetinin idar
taksimati", Osmanli Aragtirmalari, XII (stanbul 1992), s. 425-430; Aym yazar, "Kanuni'nin ilk yiliannda
Karaman vilayeti", Tarih incelemeleri Dergisi. sayi 8 (zmir 1993), s. 37-50.
BOA, KK, Rs Deeri, nr. 225, s. 72, trh. 10 Rebiulhir 980/20 Agustos 1572.
c. orhonlu, Aym bildiri, s. 84.
Arjiv belgelerinde, guherile hizmeti sebebiyle Kayseri fehri haikinin srgnden muaf ldugu belirtilmekte, kir
kesim ve diger kaza merkezleri iin de herhangi bir muafiyet kaydi yer almamaktadir (Bkz. Bu alimamiz dipnot
146).
BOA, MZD, m. 2, s. 125, hkm. 360, trh. 9 Zilkade 982/20 ubat 1575; BOA, MD, nr. 21, s. 95. hkm. 231. trh.
10 evvl 980/13 ubat 1573.
BOA, MD, m. 22, s. 111, hkm. 228, trh. 5 Rebilevvel 981/5 Temmuz 1573.
1568 yihnda Teke sancagi Antalya, Elmali, Karahisar-i Teke, Ka? ve Kaikanh kazalan ile 11 nahiyeden (B. Karaca,
Aym tez. s. 54), Bozok sancagi ise 1556 yilma ait tahrir defterine gre Bozok ve Akdag kazalan ile 13 nahiyeden
meydana gelmektedir (A. Yaar cak, Ayni madde, s. 321).
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

290

ENOL ELK

aratirmalara ihtiya vardir. Cnk mevcut olan kyler ile srgn defterinde kayith kyler
arasinda nemli sayisal farklar vardir. rnegin iel sancaginin, 1584 yihna ait tahrir defterinde, Ermenek kazasinda 50 ky kayith iken srgn defterlerinde 28 ky yer almaktadir,
Karata kazasi hari sancagin tamaminda, ayni tarihte 572 ky mevcut iken srgn defterinde
bu sayi 415'diri^3 Yazilmayan kylerin nemli bir kisminm 1572 yihnda da mevcut oldugu,
bu kylerden bir ogunda on hanenin zerinde nfus bulundugu, mlk ya da vakif kyleri
olmadigi anlailmaktadir. ilk incelemede, yazilmayan kylerin cograf olarak ok uzakta ya da
engebeli bir arazide olmadigi, en azindan yazilanlardan daha kt arazi artlarina sahip
bulunmadigi da sylenebilir. Acaba, yazilmayan bu kyler, srgn gerektirecek zelliklere
sahip olmayan, gelirleri yksek ve hi bir anlamazhgi bulunmayan kyler midir?
e. Srgn hanelerinden ne kadari, ne zaman Kibns'a nakledildi?
Srgne tabi kazalarda, srgn halki tespit edilip defterler tanzim edildikten sonra en
nemli konu, srgnlerin Kibns adasma naklidir. Bu ailelerin ne zaman ve ne kadarmm, ne
ekilde ve kimlerin nezaretinde adaya gcrldgne dair bazi kayitlara sahibiz. Srgn
yazimi bitince, ilgili kadihkta kalmasi gereken cnc defter, toprak kadilanna verilir ve
srgn olarak tespit edilen aileler kadi marifetiyle Kibns'a gnderilirdi ^^.
Srgn blgesinden Kibns adasma ilk ulaanlar, iel sancagi srgnleri olmutur. 1573
yili baflannda tespit ve yazim ilemleri biten iel'deki srgn hanelerinin adaya nakillerinin,
ayni yil Mart ayma kadar tamamlandigi anlailmaktadiri*^^ Fakat adaya ulaan bu 695 hanelik
iel srgnleri'80^ Kibns beylerbeyisinin itirazma konu olmutur. Adaya gelen srgnleri
teslim alan ve ilgili yerin srgn defteri ile genel srgn hkmne gre kontrol eden Kibns
beylerbeyi, iel'den gnderilen 695 hanelik srgnn, ogunun yah ve fakir oldugunu,
bazilannm da kendileri gelmeyip bedel gnderdigini tespit etmitir'8''. Bunun zerine
Behram avu, 3 Ekim-5 Kasim 1573 tarihli emir ile iel sancagi srgnlerinin yoklamasini
yapmi, sonuta 83 hanenin gitmeyerek bedel gnderdigi, 2 hanenin bedel gndermeksizin
adaya gitmedigi, 4 hanenin adaya gidip firar ettikleri, 13 hanenin de icazet alip adaya
gitmedikleri ortaya
Kibns srgnlerinin en byk kismini oluturan ve birka kaza diinda srgn tespiti ile
yazimlari 1573 yili bahanna kadar sren Karaman vilayetinde, adaya gnderilecek
srgnlerin Eski-il, Bel viran, Eregli ve Aladag gibi kazalar diinda kalan nemli bir kismimn
1573 yili Nisani'nda hazir oldugu anlailmaktadiri^^. Bununla birlikte, 7 sancak ve bunlara
tabi 20 civannda kazayi ieren Karaman vilayetinde, her bir kazadaki srgn hanelerinin
adaya gidi tarihlerini ve hane miktarlanni tespit edemedik. Elimizdeki en net bilgi Lrende
183
184
185
186

187
'88
189

. elik, Ayni tez, s. 102, 112, 139, 153. Srgn defterindeki toplam ky sayisi iin bkz. T. Goke, "iel
sancagindan srlen aileler", s. 4.
BOA, MD, nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22 CemziyeIevvel 982/ 9 Eyll 1574.
BOA, KK, Rs Defleri, nr. 225, s. 204, trh. 3 Zilkade 980/7 Mart 1573; Aynca bkz. BOA, KK, Ahkm Defleri,
nr. 67, s. 1335, trh. 27 Zilhicce 980/30 Nisan 1573.
Srgn hkmyle birlikte iel sancag:indan 865 hanenin gnderilmesi planlanmi (BOA, KK, Rs Defleri, nr.
225, s. 72, trh. 10 Rebiulhir 980/20 Agustos 1572) ancak sancakta 805 hane tespit edilip yazimi yapilmitir
(Ayni defler, s. 204, trh. 3 Zilkade 980/7 Mart 1573).
BOA, MD, nr. 22, s. 341, hkm. 676, trh. 15 CemziyeIevvel 981/12 Eyll 1573.
BOA, A.DVN. nr. 793, deftere eklenen tek yaprak halindeki yoklama sonu kagidi.
"Vityel-i Karaman da Kibns a srtmek emr olunantar defler oluniip hl kuzt nibleriyle gnderilmek
zeredr..." (BOA, MD, nr. 21, s. 262, hkm. 628, trh. 16 Zilkade 980/19 Nisan 1573).
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YNELIK ISKN ALIMALARI

291

kazasina aittir. Bu kazadan 223 neferlik srgn grubu, 22 Muharrem 981/24 Mayis 1573
tarihinde defter avulanndan Sinan avu ile kale grevlileri gzetiminde Kibns'a gitmek
zere yola ikanlmitir. Diger kazalardaki srgnlerin de Temmuz 1573 tarihinde yine Sinan
avu tarafindan gnderilmek zere olduklari anlailmaktadir'^^
Ancak, tespit edilip Sinan avu e birlikte nakledilmek zere olan Karaman vilayeti
srgnlerinin nemli bir kismi. 1573 yih Kasimi'na kadar gnderilememictir'^'. Nitekim,
Karaman beylerbeyisine hitaben yazilan 3 aban 981/28 Kasim 1573 tarihli bir hkmde'^2^
Kibns'a srlmek zere deftere kaydedilenlerin henz Kibns'a gnderilmedikleri belirtilmekte, Karaman beylerbeyisi de bu konuda yeteri kadar gayret sarf etmedigi iin sulanmaktadir. Karaman srgnlerinin 1573 yili Nisam'nda hazir olduklari halde Kibns'a gnderilmelerinin gecikme sebepleri arasinda. beylerbeyinin lmyle meydana gelen ynetim bolugu,
kadilann bazi srgnler hakkmda "emre aykiri yaz.mipir" diyerek arzda bulunmalari ve bu
durumun srgnler arasinda anlamazliklara sebep olmasi ile Develi Karahisar meginde
oldugu gibi yayla zamani oldugu iin reayanm dagilmasi gsterilmektedir'^3.
1574 yilina gelindiginde Karaman vilayetinden az sayida srgn hanesinin Kibns'a
ulatigi grlmektedir. Nitekim. Kibris beylerbeyi.si Cafer Paa'nin stanbul'a gnderdigi
deftere gre bu sayi 284'dur. Bu kiilerden de 4' srgn hkmne gre gnderilmemictir'^'^.
Bununla birlikte btn bu gecikmelere ragmen. Eski-il. Bel\ irn. Eregli ve Aladag kazalan
diinda Karaman srgnlerinin, 1575 yili balanna kadar Kibris adasma gcrldg
anlailmaktadir ' ^5.
Sorgun ve Budakz nahiyeleri hari Bozok sancagi srgnleri, Karaman vilayeti ve
Teke sancaginda oldugu gibi 1573 yili ortalannda Kibns'a gnderilmek zeredir. Nitekim 15
Temmuz 1573 tarihinde Kibns beylerbeyisine hitaben yazilan bir hkmde. Bozok sancaginda
srgn hanelerinin tespit edilip deftere kaydedildigi. Kibns'a hareket etmek zere oldugu
belirtilip. beylerbeyinden yeteri kadar gemi hazirlayarak Bozok beyinin gsterecegi limana
gidip srgn hanelerini adaya geirmesi istenmektedir'''^. Bu hkm yerine getirilmi ve
Sorgun ile Budakz nahiyeleri hari olmak zere 218 hanelik Bozok srgn. Ali avu
nezaretinde Kibns'a ulatinlmitir. Nitekim Karaman Vilayeti Srgn Defteri bnyesinde
bulunan ve Ktip Kasim tarafindan evsit-i Receb 981/6-15 Kasim 1573 tarihinde
dzenlendigi anlailan Bozok sancagina ait yoklama defterinden. sz konusu 218 hanenin
adaya ulatigmi tespit edebilmekteyiz. Yine. Ali avu'a. 218 hane srgn adaya eksiksiz ve
deftere uygun olarak ulatirdigi iin verilen 3.000 akalik terakki kaydi da bunu teyit
etmektediri^'^. Bununla biriikte, Sorgun ve Budakz nahiyelerinde yazimlann geciktigi ve
bu iki nahiyenin srgnleri, sancagm diger kisimlarindan sonra adaya gnderildigi iin
BOA. MD. nr. 22, s. 111. hkm. 228. trh. 5 Rebilevvel 981/5 Temmuz 1573.
Bununla birlikte, bu yil iinde Akehir, Ilgin ve shakh kazalanndan az sayidaki ailenin adaya gcrldg
anlailmaktadir (. Ltfi Barkan, "Srgnler". FM. XI. s. 558).
BOA, MD. nr. 23. s. 187. hkm. 394.
Btn bu sebepler iin bkz. BOA, MD. nr. 22. s. 147. hkm. 293, trh. 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573.
BOA. MD, nr. 26, s. 222, hkm. 630. trh. 6 Cemziyelhir 982/23 Eyll 1574.
"Eski-il ve Belviran ve Eregli ve Aladag kaddarma hkm ki. bundan akdem vilyet-i Karaman dan Kibnis a
srlmek fermn olunan kimesneler hussi iun.fennn-i erf mcebince her on hneden bir kimesne sritp
cezre-i Kibns a gnderilp lkin tahl-i kazamizdan kimesne ihrc oliinmayup kalmagm... " (BOA. MZD, nr. 2, s.
125, hkm. 360, trh. 9 Ziikade 982/20 ubat 1575.
BOA, MD. nr. 22. s. 143. hkm. 286. trh. 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573.
BOA, MD. nr. 25. s. 50. hkm. 505. trh. 14 evvl 981/6 ubat 1574.
TUBA 27/1. 2003 : 263-304

292

ENL ELK

burada verilen 218 hane srgn, sancaginin tamamina ait rakam olarak degerlendirmemek
gerekir.
Bozok sancaginin sz konusu olan Sorgun ve Budakzu nahiyelerinde ise srgn tespit ve
yazimlan geciktigi iin, Ekim 1573'e gelindigi halde srgn haneleri henz adaya gnderilememitiri58. Hane sayilanni tespit edemedigimiz bu nahiyelere tabi srgnlerin, ancak 1574
yili balannda Kibns'a gnderildigi anlailmaktadiri55.
Srgn tespit ve yazim ilemi ge balayan ve 9 Mayis 1575 tarihinde veba salgini
geinceye kadar ertelenen Alaiye sancagindan ise Kibns'a toplu/genel srgn erevesinde
srgn hanesi nakledildigine dair bir kayda rastlayamadik.
Byk bir kisminda srgn yazimi 1573 yih ortalannda tamamlandigi anlailan2oo Teke
sancaginda ise srgn hanelerinin adaya gnderilmesi yaz aylarinda yapilamami, daha sonra
da ki geldigi gerekesiyle 1574 yili bahanna ertelenmitir. Eakat, aradan geen zaman
ierisinde srgnlerin dagildigi ortaya ikmaktadir. Omegin, bu sancaga bagli kazalardan biri
olan Antalya'daki 94 hanelik srgn grubu, 1573 yili kiindan 1574 yih bahanna kadar
azalmi. Mart 1574'de Kibns'a ancak 56 hane ulaabilmitir. Bu 56 haneden ocugu bulunmayan 4 hanesi, adada herhangi bir ie yaramayacaklari kaygisiyla Kibns beylerbeyisi tarafindan
kabul edilmemitir. Adaya gitmeyen 38 haneden ise sadece 18'i bedel gndermitir20i.
Toplu/genel srgnlerden yaklaik 1 yil sonra (23 Kasim 1573) srgne tabi tutulan
Adana, Sis ve Tarsus sancaklanndan, defter harici 500 hane ile irret ve ekavetle taninmif
600 hane ve bunlardan ayn 200 hane olmak zere toplam 1.300 hanenin Kibns'a srlmesi
ongorlmt. Konuya verdigi nemi gsteren devlet, bu sancaklara gnderdigi ikinci bir
emirle, ka hanenin adaya surldgn sormakta ve yaz aylari geldigi iin halkin yaylaya
ikmak isteyebileceklerine dikkat ekerek, bir an nce srgnlerin Kibns'a gnderilmelerini
istemektedir202. Ancak, aradan alti ay gemesine ragmen srlmesi gereken hanelerin henz
adaya gemedigi, sadece 200 hanenin deftere kaydedilip nakledilmek zere hazir oldugu
anlailmaktadir. Bununla birlikte blgede veba salgini oldugu ve halkin konar-gcer ve fakir
insanlardan meydana geldigini ileri sren Adana sancakbeyi, adaya gitmesi gerekenlerden
1.000'e yakin kiinin affedilmesini talep etmitir. Kibris adasinin imannin nemli oldugunu
ileri sren devlet, srgnlerin affedilme istegini kabul etmedigi gibi sz konusu hanelerin
tespit edilip en kisa surede adaya ulatirilmasini emretmitir203.
Gorldg gibi srgn aileleri, 1573 yilindan iribaren Kibris adasma gelmeye
balamilardir. Srgn hkm ile rus kaydinda ngrulen 5.700 civanndaki hane ile bunlara
1573 yilinda eklenen 1.300 hanelik Adana, Sis ve Tarsus sancaklanmn srgnleriyle oluan
7.000 kiilik toplulugun ne kadannin adaya ulatigini tespit etmek zordur. Daha da zoru,
Kibns'a ulaan ailelerden ne kadannin adada kaldigidir. En azindan, gidenler ve kalanlar iin
rakam vermenin zorlugu ortadadir. Belki oran vererek ifade etmek daha dogru bir yaklaim
olabilir. Bu erevede, bedel gnderen (83 hane) aileler diinda el srgnlerinin tamama
158
155
200
201
202
203

BOA, MD, nr. 23, s. 26, hkm. 51, trh. 8 Gemziyelhir 981/5 Ekim 1573.
BOA, MD, nr. 24, s. 278, hkm. 748, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.
BOA, MD, nr. 22, s. 132, hkm. 265, trh. 6 Rebilevvel 981/6 Temmuz 1573; Aym defter, s. 257, hkm. 503, 14
Rebilevvel 981/14 Temmuz 1573.
BOA, MD, nr. 23, s. 319, hkm. 710, trh. 22 Zilkade 981/15 Mart 1574.
BOA, MD. nr. 24, s. 35, hkm. 102, trh. 21 Zilkade 981/14 Mart 1574.
Aym defter, s. 273, hkm. 728, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YNELIK ISKN ALIMALARI

293

yakini; Aladag, Belviran, Eski-il ve Eregli kazalannin sonradan gittigi varsayilir ve bedel
gnderenler hari tutulursa Karaman vilayeti srgnlerinin byk ogunlugu; Sorgun ve
Budakz nahiyelerinin gecikmesine ragmen Bozok srgnlerinin tamami; Antalya kazasi
rnegini sancaga genellersek, Teke srgnlerinin nemli bir kismi Kibns adasina ulamitir.
Bununla birlikte, kcmsenemeyecek miktarda kijinin kendi yerine bedel gnderip
gitmedigini ve 1574 yihna kadar Adana, Sis ve Tarsus sane akl arm dan, 1575 yilina kadar da
Alaiye sancagindan henz adaya srgn ulatinlamadigmi da gz ard etmemek gerekir.
Srgn uygulamasma balanmasindan 8 yil sonraya (1580) ait bir hkmde204, Kibns'm
fethinden bu yana 12 bin hanenin adaya gcrldgnn belirtilmesi, bir yandan devletin
birok soruna ragmen tespit ettigi aileleri adaya ulatirdigini, te yandan da 1575-1580
arasinda srgn uygulamasinm devam ettigini gstermektedir.
f. Srgn haneleri ne ekllde ve kimlerin nezaretinde adaya ulatinldi?
Srgn hkmnde, mecburi gce tabi ailelerin tainabilir eyalan ve hayvanlanyla
birlikte Silifke limanmdan Kibns adasina nakledilmeleri ngrlmtr. ok sayidaki ariv
belgesinden de srgnlerin byk bir kisminm ngrldg gibi Silifke limanmdan Kibns'a
geirildikleri anlailmaktadir. Ancak bu nakillerde iki nemli sorun n plana ikmitir. Birisi
k] aylannda denizin kari yakaya gei iin uygun olmamasi, digeri de Hristiyan korsan
gemilerinin saldirilari^os. zellikle korsan gemilerinin faaliyetlerinin engellenememesi ve
Kibns adasi ile el kiyilarmin yeterince korunamamasi sebebiyle206 srgn halkmin adaya
geileri ya mmkn olmami ya da emniyetsiz bir ekilde gereklemitir. Bu saldinlar
sebebiyle geilerde, srgnlerin bulundugu at gemilerini korumak iin bir kadirga bulundurulmasi kararlatinlmitir. Kibns beylerbeyisi de saldirida bulunan korsan gemilerine kari
daha etkili nlem almak ve srgn halkmin gvenli bir ekilde naklini saglamak iin uyanlmitir^O'^. Bazen yeterli gemi bulunamadigmdan olsa gerek srgnlerin kendileri Kibns'a
gnderilmi, hayvanlan ise Silifke limanmda kalmiftir^os. Srgnlerin Kibns'a geirilmesinde Silifke limanindaki ilerden el sancakbeyi ile Silifke kadisi, gemilerin temininden ise
Kibns beylerbeyisi sorumlu tutulmutur209.
smanli ynetiminin, Anadolu ile Kibns arasindaki bu srgn naklinde Silifke limanmi
tek bir s olarak grmedigi anlailmaktadir. rnegin Bozok sancagi srgnlerinde Bozok
beyinin gneyde uygun grdg bir limana srgnleri gnderebilecegi bildirilip, Kibns
beylerbeyisinin temin edecegi gemilerle bunlan adaya sevk etmesi istenmiftir^io. Yine
Ermenek srgnlerinin ikyetlerinin incelenmesi iin Karaman beylerbeyisine gnderilen

204
205
206

207
208
209
210

BA, MD, nr. 43, s. 134, hkm. 241, trh. gune-i Cemziyelhir 988/14 Temmuz 1580.
BA, MD, nr. 22, s. 276, hkm. 542, trh. 26 Rebiulhir 981/25 Agustos 1573; BA, MD, nr. 21, s. 53, hkm.
132, trh. 24 Ramazan 980/28 cak 1573; BA, MD, nr. 23, s. 187, hkm. 394, trh. 3 aban 981/28 Kasim 1573.
Gerek Kibns seferi ncesinde ve gerekse sefer sonrasinda el kiyilan bata olmak zere Anadolu'nun gney
sahilleri, birok kez korsan saldinlanna maruz kalmi|tir. Bu saldinlar ve alinmak istenen nlemler iin bkz. .
elik, "Kibns seferi sonrasinda Kibns adasi ile el kiyilannin korunmasina ynelik ahmalar ve Hristiyan
korsanlann buralara saldinlan", Journal for Cyprus Studies. IV/3 (Gazimagusa 1998), s. 289-302.
BA, MD, nr. 22, s. 297, hkm. 702, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573
BA, MD, nr. 24, s. 278, hkm. 747, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.
BA, MD, nr. 22, s. 143, hkm. 286, trh. 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573; BA, MD. nr. 22, s. 276, hkm.
542, trh. 26 Rebitahir 981/25 A|ustos 1573. BA, MD. nr. 23, s. 187, hkm. 394, trh. 3 aban 981/28 Kasim
1573; BA, MD, nr. 24, s. 278, hkm. 747, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.
BA, MD, nr. 22, s. 143, hkm. 286, trh. 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

294

ENOL ELK

hkmde^'i, mahkemede davalan gorldkten sonra, srgn halkinin Kibns'a geirilmesi

iin gneydeki en yakin limana iletilmesi emredilmigtir. Srgn yazimina ge baglayan Alaiye
sancaginda da srgnlerin sancaktaki limanlardan Kibns'a gnderilmesi uygun bulunmugtur2'2. Ancak, Gksu agzindaki Silifke limaninin cografi konumu, Kibns adasi ile olan
yakinligi ve adanin fethinden itibaren stlendigi rolleri dikkate ahnirsa, Kibns adasina ulagim
iin baglangita en uygun limanin bu oldugu sylenebilir2i3.
Srgne tabi nfus, egyalan, hayvanlan ve kendilerine nezaret eden grevlilerie birlikte
bulunduklan yerden hareket ettikten sonra, o mahaldeki kalenin muhafizlan srgnleri yol
zerindeki en yakm kaleye iletir ve yol boyunca toplulugun can ve mal emniyetini saglarIardi2'4. Srgnleri teslim alan bir sonraki kalenin muhafizlan ise bunlari kendilerinden
sonraki kaleye aktanr, bu gekilde srgnler Silifke limanina ulagtinhrdi. Her bir kaleye vanldigmda teslim edildigine dair temessk alinmasi, gelenlerin deftere kaydedilmesi gerekmekKale grevlileri tarafindan gvenlikleri saglanan srgn halkinin bu yolculuklanna, asil
sorumlulugu tagiyan naib ve avug gibi grevliler de katilmaktaydi. Hayvanlan, zanaat aletleri, eg ve ocuklari ile yurtlanndan kalkip Kibns adasina dogru hareket eden bu gruba, digandan bir tehlike gelmesini nlemek kadar, grup ierisinden olabilecek firarlari engellemek de
nem t
Karaman beylerbeyisinin, srgn halkinin naiblerle birlikte^''^ yola ikanlmak zere
hazir olduguna dair verdigi bilgilere ragmen uygulamalar, bu nakiller sirasinda naiblerin her
zaman srgnlerle birlikte gitmedigini gstermektedir. rnegin, Antalya srgnleri naib ile
birlikte adaya gnderilmigtir^'S. Fakat, Lrende kazasi srgnleri ise defter avuglanndan
Sinan avug ve kale grevlileri nezaretinde nakledilmiglerdir2i9. Yine Akdag ve Bozok
kazalarmdaki 218 hanelik srgn de bir avug gzetiminde adaya ulagtinlmigtir^^o. Bununla
birlikte naib ya da avuglardan biri mutlaka srgnlerin baginda bulunmugtur. Naib, avug ve
kale muhafizlan diginda da egitli grevlilerin bu yolculukta olabilecegi anlagilmaktadir.
2"
2'2
2'3

2'4
2'5

2'6
21''
2'8
219
220

Aym defter, s. 297, hkm. 702, trh. 29 Zilhicce 980/2 Mayis 1573.
BOA, MD, nr. 24, s. 304, hkm. 824, trh. 3 Safer 982/25 Mayis 1574.
Kibns adasinin fethi ncesinde ve hemen sonrasinda SiliiTve iskelesi (Suagzi), Anadolu ile ada arasindaki ulaimda
nemli roller stlenmitir. Ancak fetih sonrasinda, Siiifke kalesinin limana uzak oldugu ve buraya sigman gemilere
gvenlik aisindan yarannm olmadigi, Siliikeye yakm olan Ak limandan Kibns adasina ulaim Suagzi'na gre dalia
klay olacagi gerekeleri ile Ak limanin nemi artmi, limani koioimak iin de Aka kale ina edilmitir (Bkz. .
eiik, "Osmanli Devleti'nin Kibns seferindeki asker ve zahire naklinde el sancaginin rol". //. Uluslararasi Kibns
Aratirmalari Kongresi (24 -27 Kasim 1998) ne Sunulan Bildiri. II, Gazimagusa 1999, s. 116-117).
Karjilajtir R. C. Jenning, Aym eser. s. 217.
"...emrni zere Kibns a srlmesi fennn olunan kimesneler Antalya kal'asmdan otuz nefer hisr erenleri ko^up
mezbrlari Alaiyye ye vsil eylesilnler ve Alaiyye kaVasindan dahi vech-i merh zere hisr erenleri koup
Mamuriyyelye] vsil ideler ve Mamurriyye den dahi zikr olundugi zere hisr erenleri koulup Silifke ye vsil
ideler...her bir kal'amn mstahfizlan varup mezbrlari emr olundugi zere bir kal'aya dahi teslm eylediiklerine
temessk olup ve cumie ne mikdr kimesne vsil olundugi defter oliinup imzlamip temessiiktlari ile siidde-i
sa'adete irsl eyleyesin... " (BOA, MD, nr. 22, s. 132, hkm. 265, trh. 6 Rebilevvel 981/6 Temmuz 1573). Baka
bir mek iin bkz.'BA, MD, nr. 22, s. 111, hkm. 228, trh. 5 Rebilevvel 981/5 Temmuz 1573.
BOA, AD, nr. 21, s. 262, hkm. 628, trh. 16 Zilkade 980/19 Nisan 1573.
19 Nisan 1573 tarihli Karaman beyierbeyisine hitaben yazilan hkmden sonra tefti dolayisiyla Misir kadisina
yazilan hkmde de naibin grevlerine dikkat ekilmijtir (BOA, MD, nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22
Cemziyelevvel 982/9 Eyll 1574).
BOA, MD, nr. 23, s. 319, hkm. 710, trh. 23 Zilkade 981/16 Mart 1574.
BA, MD, nr. 22, s. I l l , hkm. 228, trh. 5 Rebilevvel 981/5 Temmuz 1573.
BOA, MD, nr. 25, s. 55, hkm. 505. trh. 14 evvl 981/6 ubat 1574.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIMALARI

295

Nitekim, Lefkoa kadisma mracaat eden Ali bin Hizir, kendisinin ky kethdasi olup srgn
halkindan olmadigini, kyne ait srgnleri adaya getirdigini ve geri gnderilmedigini iddia
edip birok kiiyi de ahit
^zi
g. Srgn haneledne ynelik adadaki uygulamalar
Srgnlerin naib, avu gibi grevliler tarandan Kibns adasma ulatinldiktan sonra
Kibns beylerbeyisinden temessk ahnmasi ve bu temessUklerin mhrl bir kese iinde
istanbul'a gnderilmesi gerekmekteydi222. Kibns beylerbeyisi de defterdan marifetiyle
gelenleri kaza ve kyleriyle birlikte deftere kaydedip, defteri merkeze gndermek zorundaydi223. Bylece devlet, srgnlerin adaya nakillerini karilikli tutturdugu kayitlar ile denetlemi olmaktadir,
Kibns'a gcrlen ailelerin, Kibns beylerbeyisi tarandan daha nce kendisine
gnderilen srgn defterlerine gre yoklanmasi sonucu. defterde yazildigi halde adaya
ulaamayanlarin oldugu tespit edilmiftir-J. Bunlann nemli bir kismi. kendileri gitmeyerek
yerlerine bedel gnderenlerdir. Bunun yaninda bazi haneler, haksiz yere yazildiklanni iddia
etmi, srgnleri deftere gre Kibns'a gnderen toprak kadilan da bu iddialan yetkileri
olmadigi halde degerlendirmilerdir. Bu tr anlamazliklarda, kadilarin key kararlanna
gre defterde yazih olanlann yerine ogunlukla srgn hkmne aykiri bir biimde yali,
fakir ya da kck yata olanlar adaya sevk edilmitir. te yandan kendileri yerine bedel veya
baka birini gndermeyen yani firar eden aileler de olmutur. Dogal olarak, vefat edip
gidemeyenlerin de olabilecegini gz ard etmemek gerekir.
Devlet, srgn defterine yazih olanlann sebebi ne olursa olsun adaya gnderilmesinde
kararhdir. Kibns ve Anadolu beylerbeyileri ile srgne memur olanlara hitaben yazilan
birok hkmde, bu konuda sorumlulugu olanlar uyanlmitir. Bu emirlere gre yerlerine
bedel gnderenler mutlaka Kibns'a srlmeli, bedel gndermelerine riza gsterenler ise
tespit edilmelidir, Kendi yerine bakasini gnderenler de ayni uygulamaya tabi tutulmah,
hemen adaya sevk edilmelidir. Eirar edip gitmeyenler ise kefillerine buldurulmali, kefilleriyle
birlikte Kibns'a nakledilmelidir^^s. Osmanh idaresi sorumlulan tespit etmek iin mfetti
tayin edip yoklama defteri hazirlatmitir. Yoklama sonucunda tutulacak olan deftere gre,
gitmeyenler ile kendi yerine bedel ya da baka birini gnderenler tespit edilip vakit
kaybetmeden Kibns'a
Adaya srlen ailelerin topraga yerletirilmesinden Kibns beylerbeyisi sorumludur,
Daha nce srgn defterlerinin birer sureti kendisine gnderildigi iin beylerbeyi teslim
aldigi srgnlerin deftere ve srgn hkmne uygunlugunu kontrol eder ve istanbul'a
221
222
223
224
225
226

BOA, MD, nr. 46, s. 235, hkm. 529, trh. 14 Zilkade 989/10 Aralik 1581.
BOA, MD, nr. 22, s. 111, hkm. 228, trh. 5' Rebilevvel 981/5 Temmuz 1573.
BOA, KK. Ahkm Defleri. nr. 67, s. 1157, trh. 16 Zilhicc 980/19 Nisan 1573; Aym defler. s. 1335, trh. 27
Zilhicce 980/30 Nisan 1573.
Bir mek: "...Kibns beylerbeyisi sdde-i sa 'adetime mektb gnderp mukaddem yazilup defler olan kimesneler
aym ile ihrc olunmayup n-mecl ve ma'll kimesneler gnderildgin bildnnegin... " (BOA. MD, nr. 23. s. 120,
hkm. 241, trh. 19 Receb 981/14 Kasim 1573).
BOA, MD, nr. 21, s. 241, hkm. 580, trh. 3 Zilhicce 980/6 Nisan 1573; BOA, MD. nr. 23, s. 120, hkm. 241, trh.
19 Receb 981/14 Kasim 1573; BOA, MD, nr. 22, s. 341, hkm. 676, trh. 15 CemziyeIevvel 981/12 Eyll 1573;
BOA, MD, nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22 CemziyeIevvel 981/19 Eyll 1574.
BOA, MD, nr. 26, s. 206, hkm. 574, trh. 22 CemziyeIevvel 981/19 Eyll 1574.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

296

ENOL ELK

gnderilmek zere bir defter hazirlardi . Uygunsuzluk halinde el sancagi meginde oldugu
gibi merkeze bildirirdi227. Hatta red edip bazilanni geri gnderdigi dahi olmutur. Nitekim,
Antalya'dan adaya gelen ailelerden dort haneyi ocuklan yok diye kabul etmemitir228.
Srgn faaliyetinde asil nemli olan bu ailelerin adada nerelere ve ne ekilde
yerletirildigidir. Srgnlerin Kibns'a gcrlmesiyle ilgili ne kadar ok ariv belgesine
sahip isek, adadaki durumlan hakkinda da o kadar az belgeye sahibiz. Bu acidan Kibns adasina
ulaan ailelerin ne ekilde iskn olundugunu tam olarak izah edemiyoruz229. Ariv belgelerindeki bilgiler, sadece Kibns beylerbeyisinin bu konuda tam olarak tasarruf sahibi oldugunu
ortaya koymanm tesinde fazla bilgi iermez. Biraz aynntiya giren belgelerden birisi Bozok
srgnleri ile ilgili olan bir hkmdr. Bu hkmde230 adaya ulatinlan srgnlerden zira
retime uygun olanlann kylere, ticaret ve zanaatla ugraacaklann ise kaielere (ehirlere)
yerletirilmesine iaret edilmitir. Baka bir belgede de ticaret yapmak isteyen srgn ailelerin kalelerde iskn edilmesi emredilmitir23i Bununla birlikte birok belgede, srgnlerin
adanin zira retimi iin gcrldg vurgulanmitir.
Bu aileler, harap durumdaki mstakil kylere mi yerletirildi? Yoksa yeni kyler mi
kuruldu ya da meskn haldeki kylere mi dagitildi? Bu sorularin cevabini net olarak
bilemiyoruz. Ancak, yerleim birimlerin srekliligini dikkate alip yakm tarihten gemie
dogru hareket edersek, Kibns'a srgn edilen ailelerin hem mstakil kyler oluturduklari,
hem de var olan kylere yerleip gayrimslim nfusla birlikte yaadiklari tahmininde
bulunabiliriz. Nitekim adayi gezen pek ok seyyah, sadece Trkler tarafindan meskn olan
kyler kadar Hristiyanlar'la bir arada yaanan kylerin varligina da dikkat ekmitir232.
Reayaya dirlik verilmemesiyle ilgili birok kez gnderilen hkmler233^ adaya surlenlerin statsnn belirienmesi aismdan nemlidir. Toplu/genel srgn ncesinde gnllleri tevik etmek ve ada muhafazasini saglamak amaciyla savaabilecek durumda olanlara
dirlik verilmesi ngrlmc234 iken, toplu/genel srgnlerle birlikte bu uygulama kesin
olarak kaldirilmi^35^ srgn hanelerinin ziraatla ugramalan uygun grlmctr. Bu karariyla zira kaygilar taidigi anlailan devlet, adada meslek acidan reaya ve askeri ayrimini
baka bir ifadeyle toplumsal statkoyu da yerletirmi olmaktadir.
Adaya gc edenlerin kisa bir sure iinde "tahrir" ilemine tabi tutulmamalan mal ve
idar acidan nemli bir boluk yaratmi olsa gerek. Bilindigi gibi adanin ilk tahriri, 1572'de
227
228
229

230
231
232
233
234
235

BOA, MD, nr. 22, s. 341, hkm. 676, trh. 15 Cemaziyelevvel 981/12 Eyll 1573. Karaman blgesi
surgunlerndeki itirazi iin bkz. BOA, MD, nr. 23, s. 120, hkm. 241, trh. 19 Rebiulhir 981/18 Agustos 1573;
BOA, MD, nr. 26, s. 222, hkm. 630, trh. 6 Cemziyelhir 982/23 Eyll 1574.
BOA, MD, nr. 23, s. 319, hkm. 710, trh. 23 Zilkade 981/16 Mart 1574.
Yer adlanndan hareketle bazi tahminler yapilmitir. rnegin, M. Haim Altan, adanin fethinden gnmze
Anadolu'dan adaya go edenlern yerletigi kylerin bir listesini hazirlanntir (Bkz. A. C. Gazioglu, Aym eser, s.
111-112). Daha aynntili bir liste iin bkz. H. Fikret Alasya, "Kibns'ta Trk nfusu ve nfusun dagilii", TK, sayi
94 (Ankara 1970), s. 663-668. Aynca, 1698-1726 yillanna ait er'iyye siciller dikkate ahnarak oluturulmu
Lefkoa'daki ogunlugu Trkler'den oluan mahallelern listesi iin bkz. N. evikel, Aym eser, s. 29.
BOA, MD, nr. 22, s. 143, bkm. 286, trh. 15 Rebilevvel 981/15 Temmuz 1573.
BOA, MD, nr. 24, s. 222, hkm. 592, trh. 20 Muharrem 982/12 Mayis 1574.
Bir mek: Richard Pococke, Excerpta Cypria dan Magusa Yazilan, s. 166-169.
BOA, MD, nr. 31, s. 101, hkm. 246, trh. 15 Cemaziyelevvel 985/31 Temmuz 1577.
BOA, MD, nr. 10, s. 246, hkm. 378, trh. 5 Ramazan 979/21 Ocak 1572.
"...srgn tifesine asl dirlik tevch eylemeyesin...srgn olup cezre-i mezbrede olanlara mUnsip olan
mahallerde zir'at ve hirset itdiresin..." (BOA, MD, nr. 31, s. 374, hkm. 833, trh. 1 aban 985/14 Ekim 1577).
Aynca bkz. Aym dfier, s. 101, hkm. 247, trh. 15 Cemaziyelevvel 985/31 Tetnmuz 1577.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETHi SONRASINDA KIBRIS ADASNA YONELK SKN ALIMALARI

297

yani srgn hanelerinin adaya gorlmesinden nce yapilmitir. Bu sebeple adaya srlen
aileler, 1579 yihndaki tahrire kadar hibir sipahiye raiyyet yazilamamilardir. Esasen
Osmanh ynetimi de 1577 yihna kadar adada ciddi anlamda bir timar sistemi uygulamaya
koymamitir236. Ote yandan, adada grev yapan askerlerin237 ulufelerini alamamalan ve
kylerdeki gelirlerinin defterde yazili olandan dk olmalan sebebiyle geim sikmtisi
ektikleri de bilinmektedir238. Bu durum karisinda askeri taife, harap kylerin timar ve
zeamet olarak tevzi edilmesini ve defter diinda kalan hanelerin kendilerine raiyyet olarak
yazilmasini talep etmitir239.
Balangita, reayaya zulm olur gerekesiyle yeni bir tahrir ve timar tevzi ilemine nza
gstermeyen devlet2-+o, baskilara daha fazla dayanamami, srgn olarak adaya gorlm
olanlann deftere kaydedilmesi iin 1579 yilinda Defter-i hakan katiplerinden Ktip Ahmed'i
grevlendirmitir24i. Ancak, raiyyet olarak kaydedilinceye kadar geen bu 5 yillik zaman
diliminde, srgnlerin yerletikleri blgelerde, vergi aisindan eitli anlamazhga dmeleri
ve baski altinda kalmalan kamilmazdir. Nitekim, adaya go eden ailelerin, kendilerinden iki
yil vergi alinmamasiyla ilgili srgn hkm ierisinde yer alan kayit ile yetinmeyip, 1574 yili
Temmuzu'nda divandan yeni ve mstakil hkm talep etmeleri2'i2 bu sebepten olmalidir.
h. Srgnlerin adadan aynlma/kama sebepleri ve Anadolu'ya dnled
Kibns adasina srlen ailelerin nemli bir kismi, eitli sebeplerle adadan aynlmak
zomnda kalmi|lardir. Kainilmaz olan, Kibns adasinm sahip oldugu cografyaya bagli olarak
gelien gvenlik sorunudur. Esasen, Kibns'in Osmanh idaresine girmesiyle adada bir Venedik
saldinsi beklenmekteydi. nebahti yenilgisi bu beklentileri arttirmitir2-'3 Osmanh donanmasimn Akdeniz'in muhafazasindaki yetersizligi, korsanlann hem Anadolu'nun gney kiyilanna
hem de Kibns adasma ynelik mnferit ve adi vakalar eklinde de olsa saldirilanni
srdrmelerine firsat verdi. Kibris'in muhafazasmda yaanan sorunlar, halka saldirilara kari
koruma gvencesi vermi olan adadaki yneticileri de zor durumda birakmijtir. Kibns
adasinm fethi ncesinde Anadolu'nun gney sahillerine ve blgeden geen Mslman gemilere
kari dzenlenen korsan saldinlan fetihten sonra azalarak da olsa Kibns'i da iine alacak
236
237
238

239
240
^'^^

2^*2
243

Bkz. Halil Sahillioglu, Aym makale, s. 10-11, 32-33.

Adadaki askerlerin durumu hakkinda bkz. G. H. Hill. Aym eser, s. 11-16; R. G. Jennings. Aym makale. s. 107131; M. A. Erdogm, "Kibns yenierileri zerine notlar (1593-1640)". Pc Oitomana. yay. K. iek. Ankara 2001,
s. 309-324.
Balangita yenierilerin ulufeleri stanbul'dan gnderilirken. daha sonradan mevacibler cizye bata olmak zere ada
gelirlerinden denir olmujtur. Ancak bir yandan adadaki veba salgini sebebiyle zira gelirlerin djmesi ote yandan
kalelerin tamiri iin byk miktarda paraya ihtiya duyulmasi. mevacip demelerini aksatmijtir (BOA. MD. nr. 23,
s. 176, hkm. 372, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573). Bunun yaninda stanbul'dan vaktinde gnderilen ayhk
ulufelerin de zamanmda adadaki yenierilere dagitilmayip geciktirilerek verilmesi askerin sikmti ekmesine sebep
olmutur (BOA, KK, Ahkm Defteri. nr. 67. s. 228, trh. 28 Safer 980/10 Temmuz 1572).
BOA, MD, nr. 31, s. 100, hkm. 244. trh. 15 Cemziyelevvel 985/31 Temmuz 1577; BOA. MD. nr. 36, s. 75,
hkm. 222, trh. 17 Zilhicce 986/14 ubat 1579.
BOA, MD, nr. 36, s. 75, hkm. 222, trh. 17 Zilhicce 986/14 ubat 1579.
"Cezre-i mezbre (Kibns) iin etrafindan srgn olan kimesneler mukaddem olan tahrirden sonra srlp elan
defterde kimesneye raiyyet kayd olimmaduklan i'im olunmagin anun gibiler defterde raiyyel kayd olunmak emr
idip buyurdum ki..." (BOA, MD, nr. 40, s. 168, hkm. 368, trh. 20 aban 987/12 Ekim 1579). Bunun yaninda
devletin, 1578 yilinda geliri d|k havass-i hmayun kylerini, Kibns Defterdan Dervi tarafindan timara
kaydettirdigi bilinmektedir (BOA, MD, nr. 33, s. 260, hkm. 534, trh. 18 Zilkade 985/27 Ocak 1578; BOA, MD.
nr. 40, s. 169, hkm. 369, trh. 20 aban 987/12 Ekim 1579).
BOA, MD, nr. 26, s. 99, hkm. 253, trh. 30 Rebilevve! 982/20 Temmuz 1574.
Galepio ve Gyprianos'un, Venedikliler'in adaya saldirabileceklerine dair bir olayla ilgili anlatimlan iin bkz.
Excerpta Cypria dan Magusa Yazilan, s. 136, 217.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

298

ENOL ELK

ekilde devam etmitir. En azmdan byle bir tehdit, fetih sonrasindaki ilk yillarda ortadan
Kibris adasinin sahip oldugu iklim zellikleri de adaya gcrlen ailelerin nemli bir
kismmi olumsuz etkilemi olmahdir. Anadolu'da yazin sicaklarla biriikte daha yksek cogra
kuaga ikan, kiin ise ovaya dogru hareketlenen yan yerleik bir hayatin zelliklerini taiyan
bu aileler, Kibns'in sicaklan ve batakhgin yaydigi sitmaya kari ok fazla gcl degillerdi245.
Nitekim, resmi yazimalarda da Kibns'tan aynlan srgn aileleri iin adanin havasina uyum
saglayamadiklan vurgulanmitir246. Fetihten sonra eitli sebeplerden dolayi yaanan kithk247_
ile yagmur suyuna dayah bir su rejiminden dolayi ekilen susuzluk248 ^ ^y aileleri olumsuz
etkilemitir.
Kibns'a gc ettikleri yil adada grlen veba salgini249, yeni bir hayata adim atan aileler
iin kt bir srpriz olmutur. Sorgun ve Budakz nahiyelerinin srgnlerinde oldugu gibi
kendileri Kibns'a gemi ama hayvanlan Silifke limaninda ahkonulan aileler, bir yandan
geim sikmtisi ekerken bir yandan da sitma, veba ve olumsuz iklim artlariyla mcadele
etmek durumunda kalmilardir.
Kibns adasinda halkin asayii sadece denizden gelebilecek saldirilarin tehdidi altinda
degildi. Adada yaanan gvenlik sorunlan ile yneticiler arasindaki ekimeler, yer yer ekiya
harekederinin grlmesine sebep oldu. megin bir grup harmnin, ada ynetiminin merkezi
Lefkoa'ya yakin Bokovik (?) isimli yaylada ikmet edip yolculan soydugu, evlere tecavz
ettigi bilinmektedir. Leflioa sancakbeyi, 1574 yih balarinda bu haramilerle atimi, bir
kismmi ldrerek bir kismini da yakalayip hapsederek bu gurubu dagitmitir250 u
haramilerden bir kisminin mazul sipahi olmasi ve devletin ek)ya ile mcadele ederken
sipahilerin sancakbeyi ile birlikte hareket etmeyecegi ihtimalini dikkate alarak mcadeleye
katilmaktan kainacak olan sipahilerin elinden dirliklerinin ahnacagi uyansinda bulunmasi,
adada yaananlar iin arpici bir mekdir.
Kibns adasmdan reayanm Anadolu'ya geri dnmesinin gvenlik ve iklim diindaki
nemli sebepleri arasinda halkin mal acidan baski altinda kalmasi ile adada ynetim bolugunun olumasi, idareciler arasinda bir hiyerarinin saglanamamasi ve reayanin da bu durumdan
olumsuz etkilenmesi gsterilebilir. Adanin iskm srecinde, stanbul'daki Osmanh yneti244
245
246
2'*^
248
249
250

Fetih sonrasi Kibns'in muhafazasi sorunu iin bkz. . elik, Ayni makale, s. 289-302. Akdeniz'deki korsan
gemilerinin saldinlan ile ilgili arpici bir rnek olmak zere bkz. BOA, MZD. nr. 2. s. 248, hkm, 707, trh. 17
Muharrem 983/28 Nisan 1575.
Kibns'taki bataklik ve sitmali alanlar iin bkz. R. C. Jennings. Aym makale, s. 178-179.
Bir mek: "...emr ile cezri-i Kibns a srgn olanlar cezri-i Kibns in havsiyla imtiz.c vefakr [] fkasindan lalas
olmayup cezrenin etrafindan yahlara yanaa[n] gemiler ile vatanlannafrr idp..." (BA, MD, nr. 39, s. 54, hkm.
127, trh. 27 evval 987/17 Aralik 1579)
Yaanan kitlikla ilgili eitli anlatimlar iin bkz. Calepio ve Cyprianos, E.xcerpta Cypria dan Magusa Yazilan, s.
132, 213, 219.
J7g3 y][| j.^asim ve Aralik aylannda Kibns'ta bulunan Richard Pococke da bu konaya dikkat ekerek, gemi
yillardan mek verip susuzluk sebebiyle insanlann adayi terk etmek zorunda kalilarini anlatir (bkz. Excerpta
Cypria dan Magusa Yazilan, s. 173 ).
BA, MD, nr. 23, s. 176, hkm. 372, trh. 28 Receb 981/23 Kasim 1573. Srgn ncesi veba salgini ve adada
muhafaza hizmetinde olan Karaman sipahilerinin vebadan lmeleri hakkinda bkz. BA, MD, nr. 19, s. 196, hkm.
407, trh. 28 Safer 980/10 Temmuz 1572.
BA, MD, nr. 24, s. 237, hkm. 629, trh. 16 Muhanem 982/8 Mayis 1574. Kibns adasinda daha sonraki tarihlerde
ehl-i fesad ve hirsizlarm yol kesip soygun yapmalan hakkinda bkz. BA, MD, nr. 35, s. 138, hkm. 352, trh. 5
Cemziyelhir 986/9 Agustos 1578.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK EETHi SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK SKN ALIMALARI

299

cilerinin hoggorl yaklagimlanna25i, hukuk ve mal alandaki birok tegvik ve kolayliga

ragmen adada yagananlar, merkez idarenin istedigi dogrultuda olmamigtir. Birok argv
belgesinde, reayanin adadaki egitli kademelerde grevli ve yneticiler hakkindaki gikyetleri
yer almaktadir. Bu gikyetlerin baginda emin ve idarecilerin halka kot davrandigi. ahnmasi
gerekenden daha fazla vergi ile haksiz yere ve zorla bal, zeytin. tavuk, arpa ve saman almdigi,
kyler dolagilarak her haneden birer flori talep edildigi gelmektedir-52. Benzer gikyetler,
daha srgnlerin Kibns'a gorlmedigi dnemlerde de yapilmigtir. Hatta daha ilk tahrir
sirasinda Magusa kadisi, naibi araciligi ile tahrire mdahale ettigi, usulsz hccet vererek
menfaat sagladigi, toplanan haralardan kendisine er aka hisse aldigi ve benzeri sebeplerle
reayaya zulm ettigi gerekesiyle merkez tarafindan uyanlmigtir253, yjne aym dnemde.
zellikle Baf ve Lefkoga sancaklarindaki gayrimslim reayanin, vergi tahsiline memur olan
amillerin fazla vergi talep ettikleri ya da sebepsiz yere tarlalarinin bagkalanna verilmek
istendigiyle ilgili ok sayida gikyette bulunduklan gorlmektedir254.
ikyetler sonraki yillarda da devam etmigtir. Kibns'ta mal-i mr mfettigi olarak
bulunan Galata kadisi Abdurraufdan, bey ve kadi gibi grevlilerden zulm gordgn iddia
eden halkm, davalanni dinleyip gerekli olan haklagtirmayi yapmasi istenmigti-55. Adadaki
gayrimslim reaya da sonraki dnemde merkeze gnderdikleri mektuplarda, nfuslannm
azaldigi iin cizye vergilerini son nfus durumlarma gre talep edilmesini isterlerken,
reayanin dagilmasma sebep olarak beylerbeyi ile harailarin kot davraniglanni ve haksiz
uygulamalanni gstermiglerdir256
Eetih sonrasinda adada, grevliler arasmda uyum yerine ekigmelerin yaganmasi, idar
mekanizmanin aligmasinda aksakliklann olmasi, reaya ile yenieri ve sipahileri kargi kargiya
getirmig, reaya adada adeta kendi bagina kalmigtir. Bu konuda mevcut birok argiv
belgesinden, nemli grdgmz birkami aktarabiliriz. rnegin defter kethdasi ve timar
defterdan ile yenieri agasi. Kibns divanmda protokol konusunda anlagmazliga dgmglerdir.
Defter Kethdasi Haydar ile Timar Defterdan Kubat, divan gnlerinde yenieri agasinin gelip
kendi nlerinde oturmak istediklerini bildirerek gikyeti olmuglardir257. Yine adadaki
askerlerden bazilannin sila bahanesiyle agalanndan izin alip sebepsiz yere muhafaza hizmetini
yerine getirmedikleri ve kendi baglanna buyruk olup reayaya kargi birok kotlkte
bulunduklan grlmektedir. Su igleyen yenieriler. agalan tarafindan himaye edildigi iin
beylerbeyi divanmda cezalandirilmak istenmig, ancak bu cezalandirmaya sultan tarafmdan

251

252
253
254
255
256
25'7

Nitekim Cyprianos da bu serbestiige dikkat ekerek Osmanh ynetiminin adanin savajtan dolayi zarar grdgn
bildiginden harlar ve giderlerde reayayi sikmadigini, Kibns'i ynetmek zere-gnderilen paralara halka iyi
davranmasa iin baski yaptigim aktanr (E.xcerpta Cypria dan Magusa Yazilan. s. 217)
BOA, MD, nr. 24, s. 220, hkm. 583, trh. 20 Muharrem 982/12 Mayis 1574; BOA, MD. nr. 28, s. 48. hkm. 116,
trh. 25 Receb 984/18 Ekim 1576: BOA, MD, nr. 46, s. 266, hkm. 598, trh. 2 Zilhicce 989/28 Arahk 1581.
BOA, MD, nr. 16, s. 158, hkm. 309, trh. 23 Ziihicce 979/7 Mayis 1572.
BOA, KK, Ahkm Deeri. nr. 67, s. 892, trh. 24 Ramazan 980/28 Ocak i573; Ayni deer. s. 714, 7i7, 760. 762.
782, 825.
BA, MD, nr. 43, s. 299, hkm. 575. trh. 16 Ramazan 988/25 Ekim 1580.
BOA, MD. nr. 76, s. 21. hkm. 53, trh. 9 Zilhicce 1016/26 Mart 1608; BOA, MAD. nr. 2772, s. 2. trh. evsit-i
Muhanem 1046/15-24 Haziran 1636.
Bu anlamazlikta merkez idarenin verdigi karar, divanda kethda ve defterdann sag kolda, yenieri agasinin da sol
kolda oturmalan eklindedir (BOA, MO, nr. 31, s. 342, hkm, 760, trh. 27 Safer 985/16 Mayis 1577). Ancak.
protokol konusunda makamlar arasindaki eki^me sona ermemi. sonraki dnemde de devam etmiftir. Bu gelimeler
zerine devlet, yenieri agasinin. defter kethdasi ve timar defterdan zerinde bir mevkiide olmasina karar vererek
meseleyi ozmeye alimi^tir (Bkz. BA, MD, nr. 16, s. 24, hkm. 49, trh. 22 Zilhicce 986/12 Aralik 1579).

TUBA 27/1, 2003 : 263-304

300

ENOL ELiK

ock kanununa aykin oldugu gerekesiyle izin verilmeyince, yenierilerin reayaya kari
fesadi
Kibns adasinda, kendi havasmda ve disiplinsiz olanlar sadece yenieriler degildir,
rnegin, 1578 yihnda Kibns Beylerbeyisi Ahmed Bey'in katledilmesine hisareri, azab, topu
ve gnlllerden oluan 36 kii karimi, bunlardan 21'si sua bizzat itirak etmitir259. Yine,
Kibns Gnll Agasi Mustafa'nin birok kimseden zorla para aldigi, emlk ve iftligine ait
vergileri 4 yildir demeyen Kibns Ruznamecisi Bali'nin, vergileri tahsile gelenleri adamlanna dvdrp yaralattigi ve vergi tahsil etmeye gelen grevliler ile i erlerinin birbirlerine
dman olduklan iin adada devlete ait gelirlerin toplanmasinda zorluk ekildigi bilinmektedir260. Ote yandan Anadolu'da avu, alaybeyi, zema gibi grevlilerin igledikleri sular
sebebiyle mansiplan ahnarak Kibns'a srldkleri fakat bu kiilerin adada bir araya gelerek
eski mansiplanna gre hareket ettikleri grlr26i.
eitlendirerek ogaltabilecegimiz bu rnekler, Kibns'ta yneticiler ve eith hizmetleri
yerine getiren grevliler ile askerler arasinda ekimenin yaandigmi ve bir otorite boflugunun oldugunu ortaya koymaktadir, Bu bolugun, gc edip adada yeni bir duzen kurmaya
abalayan ve bir destege ihtiya duyan aileleri olumsuz etkilememesi kainilmazdir,
Aynca srgnlerin 1573-1575 yillannda adaya geldikleri dgnlrse, bunlann bir
sipahiye raiyyet olarak kaydedildikleri 1579 yihna kadar geen yaklaik 5 yilhk bir zaman
diliminde, bu ailelerin bir anlamda denetimsiz kaldiklan ve herhangi bir sipahiye raiyyet olarak kayith olmadiklan iin de adadan kailannda timar gelirlerinde dme endiesi taiyacak
olan sipahilerin, caydinci bir gc olugturmadiklan sylenebilir,
Btn bunlann yaninda adanin gelir kaynaklannin iyi degerlendirilmemesi de iskn
alimalarini zorlatirmitir, Akdeniz dnyasi ticaretindeki gerileme, adanm ticari imknlanni azalttigindan adanin geliri giderine yetmez olmutur262.
Kibns'tan kaan aileler konusunda olduka sert ve tavizsiz davranan Osmanh idarecileri,
yillar gese dahi bu ailelerin Kibns'a geri gnderilmesine alimitir, Adadaki yneticiler ise
srgnlerin ne ekilde adadan aynldiklan, kimlerin yardimi ile Anadolu yakasina getikleri,
sorumlulann grevlerini niin yerine getirmedikleri gibi birbirini takip eden birok sorunun
cevabini devlete vermek zorunda kalmilardir,
Srgnlerin bir kismi, kanuna aykm da olsa nce kendilerini bir ekilde yenieri ve
gnll yazdirmi sonra da timara geerek, Kibns'tan ayrilma imkni bulmulardir263.
Bazilan da kendilerini adanin muhafazasi iin Anadolu sancaklanndan gelmi olan sipahilerin
hizmetkarlan gibi gstererek adadan aynlmitir264. Fakat en yaygin olam, adada bilinen ve
muhafaza edilen limanlann diinda kalan ve liman olarak kullamlabilen yerlerden gizlice
renper ve levend gemilerine binerek kamalaridir. Devlet, bu kailan engellemek iin
258
259
260
261
262
263
264

BOA, MZD, nr. 2, s. 250, hkm. 672, trh. 18 Zilhicce 983/19 Mart 1576; BOA, MD, nr. 31, s. 101, hkm. 246,
trh. 15 Cemziyelevvel 985/31 Temmuz 1577.
BOA, MD, nr. 35, s. 107, 116, hkm. 270, 296, trh. 29 Cemziyelevvel 986/3 Agustos 1578.
BOA, MD, nr. 33, s. 217, hkm. 442, trh. 8 Zilkade 985/17 Ocak 1578; BOA, MD, nr. 35, s. 60, hkm. 143, trh.
19 Rebiulhir 986/25 Haziran 1578; Ayni defler, s. 101, hkm. 255, trh. 23 Cemziyelevvel 986/28 Temmuz 1578.
BOA, MD, nr. 35, s. 176, hkm. 449, trh. 21 Cemziyelhir 986/25 Agustos 1578.
M. Akif Erdogru, "Kibns'in Trkler tarafindan fethi", s. 49.
BOA, MD, nr. 35, s. 264, hkm. 668, trh. 27 Receb 986/29 Eyll 1578.
BOA, MD, nr. 33, s. 40, hkm. 86, trh. 25 Safer 985/14 Mayis 1577.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YONELK ISKN ALIMALARI

301

ncelikle etkin bir koruma nlemi ile ada sahillerini kontrol etmek istemitir. Buna gre adaya
gelen gemilerin, belirienen limanlann diinda demirlemelerine meydan verilmeyecek, srgn
hanesi taidigi tespit edilen gemi sahipleri de tutuklanip hapsedilecektir265. Gnderilen
emirierie de iskele eminleri, srgnleri kairmamalan konusunda sik sik uyarilmitir266.
Devlet, srgnlerin adadan aynlmasi konusunda almaya alitigi nlemlerin caydinci olmasi
iin srgnleri, Anadolu'ya kairan leventlerin idam edilecegi uyansinda dahi bulunmutur267. Sik sik gnderilen emirierie srgnlerin adadan kailanna iaret edilmi, muhafazada
ihmalin sz konusu oldugu, sorumlulugu bulunanlann cezalandinlacagi belirtilip, srgnlerin
adadan firarlannm mutlaka engellenmesi
Aslinda, bilinen ve muhafaza edilen limanlardan Kibns adasina giri-iki yapmanin ok
zor oldugu grlmektedir. yle ki, adada muhafaza hizmetinde iken len Tarsus Sancakbeyi
Sinan Bey'in ocuklan, babalannin eyalan ile hizmetlilerini alip gtrebilmek iin sultandan
izin almak zorunda kalmilardir269. Yine adadaki kadi ve diger ulema ile tccann meru
ihtiyalan iin dahi Kibns'tan aynlmalanna beylerbeyinin izin vermedigi; ancak durumlanni
sultana bildirmeleriyle adadan aynlmalannin mmkn oldugu anlailmaktadir^^o.
Kibns'tan Anadolu'ya geri donen/kaan srgn hanelerinin ne kadar oldugu konusunda
ariv belgelerinde fazla bilgi yer almaz. Rakam ieren elimizdeki tek belge 1580 tarihli bir
hkmdr27'. Bu hkme gre adadan aynlanlann olduka ok oldugu anlailmaktadir.
C. Cezaen Yapilan Srgnler
Toplu/genel srgn uygulamasmdan sonra da Anadolu'dan Kibns adasma ynelik nfus
nakline devam edilmitir. ogunlukla toplu/genel srgnlerden sonra uygulanan272 ve srgn
adi altinda gnderilen bu kii/kiiler, iledikleri bir su kariligmda cezaen adaya nakledilmek
istenmilerdir. Bu srgn uygulamasinda ama, dogrudan adanin isknmdan ziyade, cezayi
gerektiren suun ortadan kaldinlmasi ya da tekranmn nlenmesidir. lenen sular arasmda
halka zulm ve teaddi ile irret ve ekavet gibi genel, kahplami ifadelerle aiklanmi olan
reayaya kt davranmak bata gelir. Bunun yaninda, devlete ait keresteyi zel ilerinde kullanmak, gammazlik, ribahorluk, vergi kaakihgi, hirsizlik, zina, din ahsiyetlere kfretmek,
verilen grevleri yerine getirmemek gibi sebepler de bulunmaktadir.

265

266
267
268
269
270
271
2^2

"Kibns beylerbeyisine hkm ki, mektb gnderp srgn tifesinden ba'zilan iskeleler mazbt olmagla har
mevzi'e varup hafiyyeten ba'zi rencber ve levendgemilerine binp beru yakaya gecp halas olduklann bildrdgn
ecilden buyurdum ki, vardukta aniin gibi har mevzi'de hafiyyeten rencber ve levend gemilerine girenleri gemi
shibleri ile tutiip habs ve gemilerin girift idp... " (BOA, MD, nr. 26, s. 191, hkm. 526, trh. 15 Cemaziyelevvel
982/2 Eyll 1574). Aynca bkz. BOA, MD, nr. 33, s. 341, hkm. 759, trh. 23 Receb 985/6 Ekim 1577; BOA. MD,
nr. 35, s. 401, hkm. 1026, trh. 16 Cemziyelhir 986/20 Agustos 1578.
BOA, MD, nr. 24, s. 130, hkm. 357, trh. 20 Zilhicce 981/12 Nisan 1574; BOA, MD, nr. 30, s. 12, hkm. 26, trh.
23 Muhan-em 985/12 Nisan 1577.
BOA, MD, nr. 24, s. 103, hkm. 281, trh. 14 Zilhicce 981/6 Nisan 1574.
ki mek: BOA, MD, nr. 24, s. 222, hkm. 592, trh. 20 Muharrem 982/12 Mayis 1574; BOA, MD, nr. 31. s. 299.
hkm. 662, trh. 12 Receb 985/25 Eyll 1577.
BOA, MD, nr. 28, s. 116, hkm. 280, trh. 25 Receb 984/18 Ekim 1576.
BOA, MD, nr. 26, s. 47, hkm. 113, trh. 25 Receb 984/18 Ekim 1576.
BOA, MD, nr. 43, s. 134, hkm. 241, trh. gune-i Cemziyelhir 988/14 Temmuz 1580.
^ 2 sayida da olsa, toplu/genel srgnlerden nce ya da o yillarda da cezaen srgnlere rastlanir. Bir mek: Soma
kazasmda naib olan Haci Halife, naiblikten azliyle ilgili emre uymadigi iin ailesiyle birikte Kibns'a srlmctr
(BOA, MD, nr. 12, s. 554, hkm. 1062, trh. 3 Zilkade 979/18 Mart 1572).

TUBA 27/1, 2003 : 263-304

302

ENL ELK

Gezaen Kibns adasina srlmek istenenlerin, bazen birden ok kiiyi hatta bir boyu iine
alacak olde ok oldugu grlr. rnegin el sancaginda obanogullan olarak taninan bir
grup, halka yaptiklan zulmlerinden dolayi Kibns'a srlmek istenmitir273. yjne Eregli ile
Eski-il arasindaki Horti adiyla bilinen muhatarali yere muhafaza iin yerletirilen yirmi
haneden bir ogunun, buradan kamalan zerine ayrilanlar Kibns'a srlmekle tehdit
edilmilerdir274_
Eakat daha geni apli olani, konar-gcer teekkllerin Kibns adasina srlmek istenmeleridir. Daha toplu/genel srgn uygulamasinin devam ettigi yillarda, el sancagina tabi olan
ve kiin Alaiye sancaginda kilayan Bozdoganli yruklerinden bir kisminin, yaz aylari geldiginde hayvanlan sancak halkinin ekinlerine ve yaylaklanna zarar verdikleri iin Kibns'a srlmeierine karar verilmitir. Ancak, adaya cezaen gnderilmek istenen bu yruk tefekklleri
adaya gitmedikleri gibi kendilerini gtrmek isteyenlere silahla karilik vermiIerdir2''5. Yine
Bozdoganli yruklerinden Kselu cemaatine mensup Ramazan, yaklaik 50 hane ile talik bir
yere yerleip daglarda ekiyalik ettigi iin Kibris'a srlmtr2''6.
Kibns adasi, zellikle 17. yzyilin son yansi ile 18. yzyilda daha ok emirleri dinlemeyen ve yerleik ahaliye zarar veren airetlerin srgn mahalli olmutur. Nitekim 17O2'de
Nigde, Bor, rgp ve Eregli'de yaptiklan ekavet dolayisiyla nce Rakka'ya isknlan ferman
olunan, ancak daha sonra Kibns'a srlmeleri kararlatinlan Gngorl, Delili ve Kinntili
cemaatlerinin. Ayas iskelesinden gemilerle nakledilmeleri iin Kibns beylerbeyine emir
verilmitir. Yine yerleik ahalinin ekinlerine zarar verdikleri ve kanunlara kari geldikleri
tespit edilen el yruklerinden Karahacili, Eskiyruk, Kiselioglu, eyhl, Sendil, Patrali,
Solakli, Gedikl, Toslakli, Cerid, Saikara ve amlu cemaatlerinin 1713 yilinda Kibns adasina
srlmeleri karan alinmitir. Aym ekilde 1727 yilmda eyhl, Hardal, Pagmakli, Yazicilu,
Haciisalu, Tataroglu, Kai ve Horzem cemaatlerinin de Kibns'a srlmeleri iin harekete
geilmitir. lk gruptaki cemaatler Kibns'a gnderilmi; ancak bunlardan Kiselioglu ve
eyhl cemaatleri, gemi reislerini ldurerek firar etmilerdir277.
Sonu olarak u tespitlerde bulunabiliriz:
Eetih sonrasinda Kibns adasindaki iskn konusu, ilk defa tarafimizdan aratirilmayip
daha nce de birok kez ele alinmitir. Bununla birlikte alimalarin bazilarmda tekrarlanagelen metodolojik yanliliklar ve tamamlanmasi gereken eksiklikler grlmektedir. Bu
alima ile sz konusu yanlilik ve eksikliklere dikkat ekilerek giderilmitir. Her eyden nce
elimizdeki mevcut srgn defterlerinin eksik oldugu, fetih sonrasinda adadaki harap
yerlemeler konusunda 1572 tarihli tahrir defterinden daha erken tarihli ariv kayitlannin var
oldugu ve fetihten sonra aslinda daha fazla harap kyler ile karilaildigi, sanilanm aksine
devletin Kibns'a Anadolu'dan bkire kiz gndermedigi, srgn hkmnn yanli tarihlendirildigi ve Kibns'a 1.000 hane srdg sanilip adanin iskninda kendisine nemli bir rol
273
274
275
276
277

BOA, A. NT, nr. 1078, s. 55, trh. 15 Zilkade 982/26 ubat 1575; BOA, MZD, nr. 3, s. 221, hkm. 567, trh. 22
Safer 984/21 Mayis 1576.
BOA, MD, nr. 35, s. 364, hkm. 926, trh. 17 Ramazan 986/17 Kasim 1578.
BOA, MD, nr. 23, s. 184, hkm. 389, trh. 8 aban 981/3 Aralik 1573; BOA. MD, nr. 24, s. 144, hkm. 394, trh.
28 Zilhicce 981/20 Nisan 1574.
BOA, MD, nr. 28, s. 78, hkm. 185, trh. 25 Receb 984/18 Ekim 1576.
Y. Halaoglu, Aym eser, s. 141. Aynca bkz. Gengiz Orhonlu, Osmanli mparatoriugu nda Ajiretlerin iskni,
Istanbul 1987, s. 31. Aynca bkz. Ahmed Renk, Aym eser, s. 140-141, 143, 148-153.
TUBA 27/1, 2003 : 263-304

TURK FETH SONRASINDA KIBRIS ADASINA YNELIK iSKN ALIMALARI

303

yklenen Kethda Peykr-oglu Hasan'in, ashnda taahhd olan haneleri adaya gnderemedi&i
iin grevinden azledildigi ortaya ikmitir. te yandan bu aratirmamizda mevcut ariv
tasniflerinin tamama yakini taranip beige karilatinTiasi yapilarak iskn sreci daha aynntih
ele ahnip incelenmitir.
Fethini mteakip Kibns'a Anadolu'dan nfus gndermek. adada ziraat yapacak ve
korsan saldinlanna kari koyacak yeterli nfus bulunmadigmdan bir zorunluluktur. Magusa
diinda adanin tamamen fethedildigi dnemde (Kasim 1570). mevcut kylerin drtte biri
harap durumdadir. Kibns adasini imr etmek, azalan ada nfusunu gereken dzeye ikarmak,
iktisad hayati kalkmdirmak, genel bir ifade ile gnlk hayati canlandirmak iin adaya
gnderilmek zere byk nfus ktlesine ihtiya duyulmutur.
smanhlar, daha sava sonrasinda "istimlet politikasi" erevesinde gnderdikleri
fermanlara uygun hareket etmiler, sava sonrasmda adada sosyal, ekonomik ve hukuk
alanlarda somut adimlar atarak yerlerini terk eden kyllerin byk ogunlukla geri dnp
yerlemelerini saglamiflardir. te yandan toplu/genel srgn ncesinde Anadolu'dan Kibns'a
yerlemek amaciyla gidecekleri de vergi muafiyeti. timar tevcihleri gibi yntemlerle tevik
etmilerdir. Ancak istenilen amaca ulailamayinca bu kez. 19 Agustos 1572 tarihinde "srgn
usulne" mracaat edilmitir.
Toplu/genel srgn erevesinde Anadolu'dan Kibns'a srlecek hanelerin drtte c
Karaman vilayetinde bulunmaktadir. Baka bir ifadeyle srgnier Karamanogullari
beyliginin hakimiyet sahasmdan yapilmak istenmitir. Bu srgn alani. balangita Karaman
vilayeti, el, Teke, Alaiye ve Bozok sancaklan ile smirh iken bu alana Kasim 1573"de Adana,
Sis ve Tarsus sancaklan, Ekim 1574'de de Safed sancagi eklenmitir. Srgn halki tespit ve
yazimlan ise el sancagi, Karaman vilayeti, Rum vilayeti (Bozok sancagi ile smirh) ile Teke
ve Alaiye sancaklan olmak zere dort koldan srdrlmtr. Sonraki tarihlerde buna Adana,
Sis ve Tarsus da eklenmistir.
Srgn halki tespit ve yazimlanyla ilgili ok sayidaki itiraza karilik devlet, bir yandan
konuyu ciddiyetle ele ahp mfettiler gnderirken te yandan srgnlerin adaya gcrlmesinde gecikmelere meydan vermemek iin srgn defterlerinin degitirilmesine yanamami.
yazilanlann eksiksiz adaya gnderilmesine alimitir. Hatta kadilann bu tr ikyetlcrle ilgili
merkeze arz yazmalanni dahi uygun grmemitir.
Srgnlerle ilgili c eit defter tutulmu olup bu defterlerden elimizde sadece c
yoklama ve iki srgn defteri mevcuttur. Srgn defterlerini degerlendirirken bu defterleri
son ve kesinlemi veri olarak almamak gerekir. Srgn hanelerinin yazimlanyla ilgili fazlaca
olan ikyetler, bunlardan bazilannin dogruluklannm teftiler sonucunda ortaya ikmasi.
defterde kayith olan hanelerden bazilannin bedel ya da kendi yerine bajkasmi gndermesi gz
ard edilmemelidir.
Srgn blgesinden Kibns adasma ilk ulaanlar el srgnleri olup 1573 yili balannda
adaya gcrlmtr. Karaman vilayetinde ise srgn haneleri. 1573 yili ortalarinda hazir
olmakJa beraber bunlann adaya nakilleri 1575 yihni bulmaktadir. Bozok sancagi srgnleri
de Sorgun ve Budakz nahiyeleri diinda 1573 yih ortalannda gcrlmtr. Teke
srgnleri ise ancak 1574 yili balannda gnderilebilmitir.

TUBA 27/1, 2003 : 263-304

304

ENOL ELK

Toplu/genel srgnler erevesinde Kibns adasina gcrlen haneler hakkinda rakam

vermek olduka zordur. Oran vererek ifade etmek, belki daha dogru bir yaklagim olabilir. Bu
erevede; el srgnlerinin tamama yakini, Karaman vilayeti srgnlerinin byk
ogunlugu, Bozok srgnlerinin tamami, Teke srgnlerinin nemli bir kismi Kibns adasina
ulagmigtir. Bununla birlikte kcmsenemeyecek miktarda kiginin kendi yerine bedel
gnderdigini ve 1574 yilina kadar Adana, Sis ve Tarsus sancaklarindan, 1575 yilina kadar da
Alaiye sancagindan henz adaya srgn ulagtmlamadigini da gz ard etmemek gerekir.
Srlen ailelerin byk bir kismi, srgn hkmnde belirtildigi gibi Silifke limamndan
Kibns'a geirilirken devlet, Anadolu ile Kibns arasindaki bu srgn naklinde Silifke limanmi
tek bir us olarak grmemigtir. Naib, avug ve hisar erleri gzetiminde kaleden kaleye gvenli
bir gekilde nakledilen srgnlerin, Kibns adasina gcrlmesinden sonra Kibns
beylerbeyisinden temessk alinir vebu temessk kese iinde stanbul'a gnderilirdi. Devlet,
srgn defterinde kayitli olup da Kibns'a gitmeyip bedel ya da kendisi yerine bagka birini
gnderenlerin de mutlaka adaya gcrlmesi iin aba harcamigtir.
Srgn faaliyetinde asil nemli olan bu ailelerin adada nerelere ve ne gekilde yerlegtirildigidir. Srgnlerin Kibns'a gorlmesiyle ilgili ne kadar ok argiv belgesine sahip isek
adadaki durumlan hakkinda da o kadar az belgeye sahibiz. Kibns beylerbeyisinin tam yetkili
oldugu isknda, ziraat ile ugraganlar kylere, sanayi ve ticaret ile ugraganlar ise gehirlere
yerlegtirilmigtir. Kir kesimdeki srgn ailelerin hem mstakil kyler olugturdugu, hem de
gayrimslim nfus ile birlikte ayni koy paylagtigi sylenebilir.
Kibns adasina srlen ailelerin nemli bir kismi adadan aynlmak zorunda kalmiglardir.
Aynlig sebepleri arasinda, Kibns adasinin sahip oldugu cografyaya bagli olarak geligen
gvenlik sorunu, olumsuz iklim kogullari, agiri sicaklar ve batakhgin yaydigi sitma, srgnlerin Kibns'a go ettikleri yil adada yaganan veba salgini, adadaki gvenlik sorunlan ile yneticiler arasinda ekigmeler sebebiyle yer yer grlen egkiya hareketleri, mal acidan baski
altinda kalmalan, adada ynetim aisinda bir bogluk olugmasi ve reayanin sahipsizligi, ada
kaynaklarinin iyi degerlendirilememesi ile Akdeniz'de grlen ticar durgunluk gsterilebilir.
Kibns'a gcrlen ailelerin bir kismi, kendilerini rgat ya da timar erbabi yazdirma gibi
bazi zel gekiller yaninda, genel olarak bilinen ve muhafaza edilen limanlar diginda kalan ve
liman olarak kullanilan yerlerden gizlice renper ve levend gemilerine binerek Kibns'tan
kamiglardir.
Osmanh ynetimi, toplu/genel srgnlerden sonra da Anadolu'dan Kibns adasina
ynelik nfus nakline devam etmigtir. Srgn adi altinda gnderilen bu kigi/kigiler igledikleri
bir su kargiliginda cezaen adaya srlmek istenmiglerdir.

TUBA 27/1, 2003 : 263-304