Roli i prijsve mysliman n formimin e shtetit t par shqiptar

Shekulli XIX shnoi nj epok t re pr

popullin shqiptar, at t Rilindjes. Ai hyri n historin moderne t vendeve t Ballkanit si
shekulli i lvizjeve dhe revolucioneve kombtare, q uan n lirimin dhe formimin e shteteve t
pavarura. Pr nj varg rrethanash t brendshme e t jashtme, Shqipria ishte vendi i fundit n
Ballkan q u shkput nga Perandoria Osmane dhe q shpalli pavarsin kombtare. Gjat
Rilindjes Kombtare lindi dhe u zhvillua ideologjia e re kombtare, e cila, duke u ngritur mbi
ndarjet krahinore e fetare, shprehte aspiratat jo m t krahinave t veanta, por t gjith
Shqipris dhe shqiptarve si komb.[1]
Lvizja Kombtare Shqiptare pr pavarsi dhe krijimi i shtetit shqiptar t pavarur, prbn nj
shembull mjaft domethns t bashkpunimit t sinqert dhe pa asnj paragjykim t
intelektualve dhe aktivistve patriot, t cilt, pavarsisht nga prkatsia e ndryshme fetare,
dhan nj kontribut vendimtar pr afirmimin politik e kulturor t kombit shqiptar. T dhnat e
prftuara nga burime t ndryshme historike vrtetojn qartsisht ekzistencn e tolerancs dhe t
bashkjetess paqsore midis shqiptarve t besimeve t ndryshme.
Periudha e Rilindjes Kombtare, ajo e pavarsis dhe e luftrave t ndryshme n mbrojtje t
trojeve shqiptare, dshmuan se ekzistenca e besimit fetar, jo vetm q nuk u b penges pr
prballimin e situatave t vshtira t atyre kohve, por shrbeu si faktor i domosdoshm pr
ruajtjen e pavarsis dhe forcimin e shtetit, duke u vlersuar se diversiteti fetar ka qen dhe sht
nj pasuri kombtare, kjo fal prijsve t shquar fetar. Shum kuvende e kryengritje lokale,
krahinore, ndrkrahinore dhe mbarkombtare u udhhoqn dhe u drejtuan nga klerik t shquar
shqiptar. Nj realitet ky i cili her pas here vlersohet edhe nga opinioni ndrkombtar.

Kur udhton npr analet e historis shqiptare dhe flet pr lvizjet dhe prpjekjet
mbarkombtare, kupton se nj rol t rndsishm kan luajtur edhe rilindsit e mdhenj
shqiptar, t cilt n shum raste ishin drejtues fetar, q nga imam e myderriz, myfti,
kryemyfti, kadi dhe kryetar komuniteti e deri n klerik katolik e ortodoks, ku n kushte dhe
rrethana t ndryshme dhe shpeshher mjaft t vshtira, punuan pr krijimin dhe ngritjen e shtetit
shqiptar, si dhe kontribuuan pr forcimin dhe konsolidimin e tij.
sht e qart q kleri mysliman ka dhn nj kontribut t veant pr ekzistencn e popullit dhe
t kombit shqiptar. N prpjekjet dhe n luftn e gjat pr ruajtjen e identitetit kombtar, ai ka
marr pjes n t gjitha ngjarjet m t rndsishme. Mjafton t hedhim nj sy me kujdes n t
gjitha ngjarjet me karakter historik dhe politik dhe do vm re se prania e prijsve mysliman
sht kudo e pashmangshme. Q nga kryengirtjet kundr Tanzimatit me sheh Mustafn e sheh
Fezn e deri te prfaqsimi n organizma si Komiteti i Stambollit, me Hoxha Hasan Tahsinin e
madh, duke vazhduar me Daut Efendi Boriin, n Lidhjen e Prizrenit, me Hafiz Ibrahim
Shkupin, n Kongresin e Manastirit, me Myfti Vehbi Dibrn, Hafiz Ali Korn dhe Ismail Efendi
Ndroqin n Kongresin e Dibrs, me Myfti Vehbi Dibrn e Sheh Ahmet Pazarin n shpalljen e
Pavarsis m 1912 dhe ngritjen e flamurit, etj.
Pra, n gjith rrjedhn e ngjarjeve q prcaktojn fatin e Shqipris e t shqiptarve, pa dyshim,
gjen edhe ata, krert e besimit mysliman, krah pr krah, dor pr dore e goj pr goj me t gjith
klerikt e besimeve t tjera n Shqipri.
Ngjarje t rndsishme mbarkombtare jan t lidhura me zhvillimin e tyre pran institucioneve
fetare gjat Rilindjes Kombtare Shqiptare si p.sh., Lidhja Shqiptare e Prizrenit u ndez n
Medresen e Xhamis Bajrakli. Kryetari i saj pas Iljaz pash Dibrs, u zgjodh kleriku Haxhi
Ymer Prizreni, q ishte dhe kryeministri i par shqiptar n Qeverin e prkohshme t Lidhjes.
Ishin klerikt ata q kontribuuan s bashku me personalitete t shquara t vendit, pr hapjen e
msonjtoreve t para n gjuhn shqipe dhe pr tu msuar fmijve shkrimin e kndimin e
shqipes, si Hoxha Tahsini, Said Najdeni, Vehbi Dibra(Agolli), Hafiz Ali Kora etj.
Gjat viteve 1900-1912, ata i gjejm t pranishm n t gjitha ngjarjet m t rndsishme t jets
politike, social-arsimore t vendit ton, n kuvende dhe kongrese mbarkombtare si: Kuvendi i
Pejs, i drejtuar nga kleriku Haxhi Zeka, kongreset arsimore t Manastirit e Ebasanit, n

Kongresin e Dibrs t 23 korrikut 1909, t drejtuar nga Vehbi Dibra, n kuvendin e madh t
Vlors etj. Me mendimin dhe qndrimin e mbajtur, klerikt shqiptar luajtn rol t rndsishm
n orientimin kombtar t tr jets s vendit ton. N gjirin e ksaj lvizje t gjer politike,
arsimore dhe ushtarake, ata bashkvepruan dhe me figura t rndsishme t lvizjes son
kombtare Ismail Qemalin, Isa Boletinin, Hasan Prishtinn, Luigj Gurakuqin etj.
N kuvendin e Pejs dhe t Dibrs t vitit 1899, Haxhi Zeka, Selim Rusi, Vehbi Dibra, Myfti
Saliu, Myderiz Ismaili, Myderiz Abdullahu etj., luajtn nj rol t rndsishm, duke dhn nj
shembull se si duhej t zgjidhej shtja kombtare. Klerikt jo vetm ishin prfaqsues t
krahinave t ndryshme shqiptare n kto kuvende, por dhe figura me shum reputacion n
delegatt e tjer pjesmarrs t ktij kuvendi. Fjala e tyre zinte vend sa her q shprehej.
Prhapja e shkollave dhe e msimit t gjuhs shqipe, si dhe zhvillimi i kulturs kombtare,
shtruan nevojn e caktimit t alfabetit t gjuhs shqipe. Pr kt u organizua Kongresi i
Manastirit m 14 nntor 1908. Delegatt e kongresit ishin shkrimtart dhe publicistt m t
njohur, lvrues t gjuhs shqipe, laik e klerik si: Vehbi Dibra, Haziz Ibrahim efendiu etj.,
shtruan domosdoshmrin e caktimit t nj alfabeti t vetm t gjuhs shqipe. [2] N kt
kongres klerikt mbshtetn iden pr prdorimin e nj alfabeti t ri t gjuhs shqipe me germa
latine dhe pr msimin e shqipes n shkollat e Shqipris.[3]
N Kongresin e Dibrs t mbajtur m 23 korrik 1909, Vehbi efendi Dibra, Hafiz Ali Kora,
Haxhi Hafiz Ibrahim efendiu, Hafiz Sherif Lngu, etj., do t krijonin klube shqiptare e do t
viheshin n krye t lufts kundr xhonturqve q prpiqeshin t pengonin zhvillimin e kombit
shqiptar, bashkimin e tij. N Kongresin e Dibrs, Vehbi Dibra pr aktivitetin e tij fetar dhe politik
do t zgjidhet kryetar i Kongresit. Ky kongres i kalonte caqet kombtare, gj q tregohet nga
pjesmarrja e delegatve laik e klerik jo vetm nga vilajetet e Selanikut, Manastirit, Janins,
Kosovs dhe Shkodrs, por dhe e prfaqsuesve serb, grek, bullgar e vlleh. Ky ishte i pari
kongres ku m tepr se 300 delegat tosk, geg, mysliman, ortodoks, katolik, priftrinj,
hoxhallar e sheheler u konvertuan n nj pik, shkputjen e Shqipris nga Turqia dhe arritjen
e pavarsis kombtare.
Atdhetart Hafiz Ali Kora, Abdyl Ypi, Kenan Manastirli, Vehbi Agolli, Haxhi Ali Elbasani, etj.,
e bn Kongresin e Dibrs aren t lufts dhe shpalosjes s mendimit e krkesave t mirfillta t

shqiptarve, krkesa q ishin nga m t avancuarat t Lvizjes Kombtare Shqiptare. Si rezultat i

ksaj lufte kongresi punimet e tij i nisi dhe i prfundoi si nj kongres shqiptar, si nj kongres q
trajtoi dhe shum probleme t rndsishme kombtare q dilnin dhe jasht kopetencave t rendit
t dits. N t u ngritn probleme me krkesa t mirfillta shqiptare ku u shfaqn hapur:
krkesat me karakter t theksuar politik kombtar, q onin drejt realizimit t autonomis s
Shqipris,
krkesat pr hapjen e shkollave shqipe t mbrojtura nga shteti,
futjen e gjuhs shqipe n shkollat shtetrore,
shtjen e alfabetit etj.[4]
Punimet e Kongresit, lufta e ashpr politike q u zhvillua aty, provuan plotsisht se krkesat e
delegatve patriot ishin nj prpjekje e hapur pr realizimin e autonomis s Shqipris.
Krkesa t tilla si ajo q npunsit e administrats vendase t dinin gjuhn dhe zakonet e vendit,
futja e gjuhs shqipe n shkollat shtetrore, hapja e shkollave n gjuhn shqipe, kryerja e
shrbimit ushtarak n vend, prdorimi dy gjuhsh n dokumentat prfundimtare t tij, jan
arritjet m t mdha t Lvizjes Kombtare Shqiptare, suksese q nuk ishin arritur n kongreset e
tjera kombtare.[5]
N Kongresin e Elbasanit t 2 shtatorit 1909, prijsit mysliman Hafiz Ibrahim Dalliu, Josi
Haxhi Mima, Emin Haxhi Ademi dhe Hoxh Muglica, bn gjithka pr t hapur Normalen e
Elbasanit, prkrah Luigj Gurakuqit, Hamdi Ohrit, Dervish bej Biakut, Mithat Frashrit dhe t
tjerve.
Elita fetare e vendit ka meritat m t para nga t gjitha elitat e tjera. N rast se vshtrojm
kombet dhe historit e tjera do t gjeni kombe t cilat kan tradita mijravjeare shkrimi,
alfabetesh, bibliotekash librash dhe qytetrimi. Por, kombi yn ka nj specifik q nuk e ka asnj
komb tjetr, q sht diamant i qytetrimit t kombeve, kjo sht toleranca fetare. Ska dhe
smund t ket asnj tregues m epror pr qytetarin e nj kombi sesa toleranca fetare.
Shqipria prgjat historis s saj ka qen nj shembull se si njerzit e fes kan ditur t zgjidhin
sakt marrdhniet e besimit me kombin. Nj mori dijetarsh shqiptar t profilit fetar mysliman,
katolik apo ortodoks kan dhn kontribut t muar n t gjitha fazat zhvillimore dhe format

organizative t Lvizjes Kombtare Shqiptare. Prijsit mysliman, duke ruajtur tolerancn fetare,
jan prpjekur n t gjitha mnyrat vetm pr nj shoqri me parime patriotike, pr nj shoqri
bashkkohore, pr forcimin e ndrgjegjes kombtare, dashuris pr gjuhn dhe traditat shqiptare,
dashuris pr atdheun e dashuris pr njri-tjetrin. M n veanti kjo vepr bn ekzaminimin e
prpjekjeve madhore t dijetarve mysliman q nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit e deri n
pavarsin e Shqipris, jo vetm pr lirim kombtar, jo vetm pr arsimin e shkollat shqipe,
por krijimin e shtetit shqiptar. Me firmn jo vetm t patriotve shqiptar, por dhe t klerikve
mysliman si: Hafiz Ismet Dibra, Vehbi Dibra, Hafiz Sherif Lngu, etj., Shqipria t shpallej e
pavarur.[6]
Pavarsia e Shqipris ishte aspirat dhe pun atdhetare e nj kombi t tr nga gjiri i t cilit
lindn shum heronj. Midis tyre historiografia jon duhet t nnvizoj fort emrat klerikve
mysliman, njerz me shum reputacion n mbar Shqiprin, t aft, largpams, me nuhatje e
drejtpeshim politik.[7]
Kulmin e ngritjes s tyre jo vetm si klerik, por dhe si lufttar t shtjes kombtare, kta
klerik do ta arrijn me pjesmarjen n Kuvendin e Vlors dhe zgjedhjen e tyre n organet m t
larta t Qeveris s Prkohshme.
N situatn e krijuar, kur forcat ballkanike po pushtonin Shqiprin dhe trevat shqiptare
rrezikoheshin nga nj coptim i ri, rrethet atdhetare shqiptare brenda dhe jasht atdheut arritn n
prfundimin se, e vetmja rrug pr shptimin e Shqipris ishte shpallja e Pavarsis. Pr kt
qllim do t organizonin nj kuvend mbarkombtar ku do t mernin pjes delegat t zgjedhur
nga t gjitha krahinat shqiptare.
Telegrame t shumta t drguara nga Vlora pr Prefekturn e Elbasanit tregonin interesin e
veant q kishin organizatort e kuvendit pr arritjen n Kuvendin e Madh t prfaqsuesve t
klerikve mysliman si: Vehbi Agolli (Dibra) dhe Hafiz Sherif Lngu, [8] personalitete me
kontribut fetar e politik t gjithanshm pr shtjen kombtare, mandate q ua ngarkonte mbar
popullsia e Dibrs dhe e krahinave prreth pr t drguar fjaln e tyre n Kuvendin Kombtar n
Vlor.[9]
Pr t plotsuar kt detyr t vshtir, mbledhjen e Kuvendit Kombtar, m 21 nntor 1912,
Ismail Qemali arriti n Durrs. Plaku Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi e atdhetar t tjer t
shoqruar nga Nikoll Kaorri u nisn pr n Vlor.

M 21 nntor 1912, Isa Boletini, Ajdin bej Draga, Mehmet pash Drralla dhe delegatt e
zgjedhur t Dibrs, Vehbi Agolli dhe Hafiz Sherif Lngu, u nisn nga Dibra pr n Elbasan[10],
ku i prisnin delegatt e ksaj treve pr t shkuar s bashku drejt Vlors.[11]
Ndrsa delegat nga t gjitha krahinat e tjera shqiptare grupoheshin dhe s bashku niseshin pr
n Vlor. Qyteteve shqiptare q rrezikoheshin nga pushtimi i shteteve fqinje iu krkua q ta
ngrinin sa m shpejt flamurin kombtar, me qllim q pushtuesi i ri ti gjente t pavarura. Midis
37 delegatve[12] dalloheshin klerikt Vehbi Agolli, Hafiz Sherif Lngu dhe Dom Nikoll
Kaorri.
Prball krcnimit t ri t pushtimit nga ushtrit ballkanike dhe situats s re t krijuar pr trevat
shqiptare, Ismail Qemali dhe atdhetar t tjer t mbledhur n Vlor, hapn m 28 nntor 1912,
ora 14.00, punimet e Kuvendit Kombtar pr shpalljen e Pavarsis s Shqipris, pa pritur ende
t gjith delegatt e krahinave shqiptare pr shkak t vshtirsive t mdha q ekzistonin.
Mendimi i klerikve pr Pavarsin e Shqipris, u mbshtet nga t gjith delegatt me n krye
Ismail Qemalin, t cilt e shpalln Shqiprin shtet t pavarur: Shqipria m sot t bhet m
vehte, e lir e mosvarme. [13]
Pas shpalljes s pavarsis, prpara kuvendit kombtar shtroheshin detyra t reja historike: t
ngrihej shteti i pavarur shqiptar me administratn dhe forcat e tij t armatosura, t sigurohej
njohja ndrkombtare e pavarsis dhe e kufijve politik shtetror q t prfshiheshin t gjitha
trojet etnike shqiptare, t shtrihej pushteti shtetror n kto troje dhe t organizohej mkmbja
dhe zhvillimi ekonomik i vendit.
Ismail Qemali i paraqiti Kuvendit dhe ia besoi atij zgjedhjen e antarve t qeveris.
Rrjedhimisht antart e saj duhet t ishin t njohur brenda dhe jasht vendit. M 4 dhjetor 1912,
u zgjodh Qeveria e Prkohshme[14]. N prbrjen e ktij kabineti qeveritar spikasnin krahas
figurave t tjera atdhetare Myfit bej Libohova, Abdi bej Toptani, Mehmet pash Deralla, Petro
Poga, Luigj Gurakuqi, Mithat Frashri, Pandeli Cale, Les Nosi dhe figurat e dy klerikve Dom
Nikoll Kaori dhe Vehbi Agolli.
Me propozim t Ismail Qemalit, n Kuvend u zgjodhn dhe organet m t larta t prfaqsimit t
qeveris shqiptare. N mbledhjen e dyt, q u hap m 30 nntor 1912, me propozim t Luigj
Gurakuqit, Vehbi Agolli u propozua t zgjidhej kryetari i Pleqsis shqiptare (senatit). M 4
dhjetor 1912, Kuvendi i Vlors zgjodhi jo vetm Qeverin e Prkohshme, por dhe Pleqsin prej
18 antarsh. Kryetar i pleqsis u zgjodh Vehbi Dibra.[15] N Kuvendin e Vlors, Vehbi Agolli

bri dhe betimin e flamurit dhe dha Fetfan pr shpalljen e pavarsis. Kjo qe zgjedhja e dyt e
nj atdhetari klerikal n postet m t larta t qeverisjes pas zgjedhjes s Dom Nikoll Kaorrit si
nnkryetar i Qeveris s Prkohshme t Vlors. Ndrkoh q Ismail Qemali merrej me zgjidhjet
diplomatike t shtetit shqiptar jasht atdheut, aktivitetin brenda tij e ushtronte Vehbi Dibra, mjaft
i sukseshm n shtrirjen e autoritetit t shtetit t par shqiptar n t gjitha trevat shqiptare.
Dr. Mois KAMBERI
[1] ASHSH, Histori e Popullit Shqiptar, Vll. II, Toena, Tiran 2002, f. 27.
[2] ASHSH, Histori e Popullit Shqiptar, Vll. II, Toena, Tiran 2002, f. 392.
[3] Prof. dr. Qazim Xhelili, Monografi, Vehbi Dibra, Tiran: Albin 1998, f. 27.
[4] Gazmend Shpuza, Kongresi kombtar i Dibrs 1909, Dibr 2005, f. 32.
[5] Manastirli Kenan, Kongresi i Dibrs , Stamboll 1912, f. 7.
[6]Kamberi Mois, Dibra n periudhn e Rilindjes Kombtare Shqiptare, Maluka, Tiran 2012,
f. 176.
[7] M. H. D. Fondi Dosje Patriotsh, Vehbi Dibra, dosja, nr. 598.
[8] A.Q.SH. Fondi 71, D 1, Prkthim nga turqishtja.
[9] Zani i Nalt, viti 1937.
[10] A.Q.SH.- Fondi 245, D. 2, f. 6, viti 1912.
[11] A.Q.SH. Fondi 32, D. 26, f. 133.
[12] Valentina Duka Histori e Shqipris 1912-2000, Tiran: Shblu, 2007, f. 19.
[13] Histori e Popullit Shqiptar, Vll. II, Tiran: Toena 2002, f .511.
[14] Xhafa Bajram, Historia e Shqipris, periudha e pavarsis, Shkodr 2006, f. 16.
[15] Valentina Duka, Histori e Shqipris 1912-2000, Tiran: Shblu, 2007, f . 24.