bilig

YAZ 2015 / SAYI 74

287-308

Altayistik Balamnda Macarca-Trke

Dil likileri
Emine Ylmaz

z
Macarcann, farkl dnemlerde, farkl Trk dilleriyle
nemli dil ilikisi olmutur. Bu ilikilerin en nemlisi, 5.-6.
yzyllarda, Bulgar/uva tipi Trk dilleriyle balam olan
ilikidir ve bu konu Macar Trkolojisinin en nemli alma
alanlarndan biridir. kinci iliki, Mool istilasndan sonra
Kpak tipi Trk dilleriyle gereklemi olan ilikidir. 2011 ylnda yaymlanm olan West Old Turkic adl eserde, her iki
dneme ait kopya szcklerin ayrlma ltleri verilmitir.
nc, yani Macarca-Osmanlca ilikisi dneminde alnan
szckler ise yine Macar Trkolojisi tarafndan ayr bir alma olarak yaymlanmtr.
Trke kkenli Macar kavim adlar da youn Macar-Trk
ilikisinin bir baka kantdr ve makalenin ikinci blmn
de bu kavim adlar zerine yaplan almalara ayrlmtr.
Anahtar Kelimeler
Trke, Macarca, dil ilikileri, Kpaka, Osmanlca, kavim
adlar, Macar Trkolojisi.

Giri
Macarca, farkl zamanlarda farkl Dou ve Bat Trkesi (Oguz ve Ogur)
varyantlarla karlat halde, Macarca-Trke dil ilikileri denince akla ilk
olarak, Macarcann, 10. yzyldan nce, Bulgar/uva tipi dillerle kurduu
iliki gelmektedir. Zaten Macar Trkolojisinin de en nemli uralarndan
biri Bulgar/uva tipi bir dilden Macarcaya giren kopyalar olmutur.
Macarlar ve uvalar, bugn, bulunduklar corafyalarda, sahip olduklar
diller ve kltrler asndan iki yalnz halk olarak nitelendirilebilirler. Ma_____________

Prof. Dr., Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm Ankara / Trkiye
eminey@hacettepe.edu.tr

287

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

carlar 896 ylnda bugnk topraklarn yurt edinmilerdir ve bu olay Macar tarihinde honfoglals [yurt tutu] olarak adlandrlr. Avrupann ortasndaki bu corafyada giderek yerleik hayata geen, Avrupa kltrne
dahil olma yoluna giren ve 1000 ylnda Hristiyanl benimseyen Macarlar, bugn artk Avrupa kltrnn bir paras olsalar da, dilleri ve gemileri evrelerindeki uluslardan bir hayli farkldr. rnein, Avrupann herhangi bir blgesinde kolaylkla restaurant benzeri bir szckle karlarken,
Macaristanda karmza birdenbire, ayn anlamda tterem szc kar.
Macarca, Fin-Ugor dil ailesine aittir ama Slav ve dier Hint-Avrupa kkenli dillerle evrilmitir. uvaann durumu da bu adan Macarcaya
benzer. Bir Trk dilidir ama Fin-Ugor ve Slav dilleriyle evrilmitir. Tatarca ve Bakurta gibi, komu olduu iki Trk dili varsa da onlar da baka
bir Trk dili grubuna, Kpak grubuna aittirler.
Macarlarn Orta Asya kkenli olduu yaygn bir kandr. Macar bilim
adam L. Ligeti, 20. yzyln ilk yarsnda, Orta Asyann eitli blgelerine
yapt gezilerde Macarlarn izlerini srm, ana yurt olarak grd topraklarda bir zamanlar Macarlarn var olduuna dair kantlar bulmaya almtr. Ligetinin gezi notlar daha sonra Macarca bir kitap olarak yaymlanmtr (Ligeti 1940, Trke eviri iin bk. Ligeti 1986a).
uvalar ise 20. yzyla kadar bir Fin-Ugor halk, uvaa da aama aama
Trkelemi bir Fin-Ugor dili saylyordu (Radloff 1882: 90):
Genel Trke: karn
uvaa: hrm karn (1. aama)
uvaa: hurn-ta karde (2. aama)
uvaa: karn-tk pencere1 (3. aama)
Radloff bu tabloyu yle yorumlar: uvalar Trkeyle ilk karlatklarnda sesleri doru duyamadlar ve o yzden karn szcn nce hrm
biiminde aldlar. Biraz daha altklarnda, daha benzer bir biim olan
hurn-ta ortaya kt. karn-tk biimi ise uvaann tamamen Trkeletii aamaya aittir. Bugn biliyoruz ki bu biimlerden sadece ilki, yani
hrm gerek uvaadr. Dier ikisi, Tatarcadan farkl dnemlerde yaplm kopyalardr.
Trke-Macarca Dil likileri:
Macarlarn ve herhangi bir Trk dili konuan halklarn nemli dil ilikisi dnemi olmutur. Bu iliki asimetrik bir ilikidir. Yani kopyalama sadece
Trk dillerinden Macarcaya olmutur. Bu iliki dnemi unlardr:

288

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Yurt Tutu ncesi Dnemde Macarca-Trke Dil likileri:

Bu ilk iliki, 896dan nce, yani Yurt Tutu ncesi dneme aittir. Bu
konuda temel olarak iki gr bulunmaktadr: lk gre gre, bu szckler arasnda, yalnzca bozkrn gney blgesinde yetien bitki adlar ve
zm ve meyve kltryle ilgili terimler bulunduundan, Macarlar Kuzey
Kafkasyada, yani Ana Bulgaristanda uzun sre Trklerle birlikte yaamtr. Dier gre gre ise Bulgar Trkleri ve Macarlar arasndaki youn
iliki dil (Volga) evresinde, MS 600-800 yllar arasnda gereklemitir.
Bu ilikide Macarcaya giren Trke szckler Bulgar/uva tipi, yani Bat
Trkesi szcklerdir. Bu szcklerin alnd dillerin de Hun, Bulgar,
Avar, Hazar, Peenek gibi Dou Avrupa Trk dilleri olduu dnlmektedir. Ancak bu dillerin hibiri yaz dili deildi ve zellikle Hunlarn gerekten bir Trk dili konuup konumadklarn bilmiyoruz. Bugn, bu
diller hakkndaki en nemli bilgileri Macarcaya vermi olduklar szcklerden elde ediyoruz.
Bu ilk dnleme katmanna ait olan szckler, aradan geen sreye bal
olarak, ancak uzmanlar tarafndan tannabilecek lde farkl ses yaplarna
sahiptirler. rnein:
Genel Trke buzau = uvaa pru = Macarca borj [bory]
Genel Trke kek deve yavrusu= Eski uvaa *klek = Macarca klyk
[kyk] ocuk; hayvan yavrusu.
Hangi Trke?, Dou-Bat Trkesi Terimleri:
En azndan Trkiye Trkolojisi geleneinde, Bat Trkesi ile Ouz grubu
(ve kimi zaman Kpak grubu), Dou Trkesi terimi ile de aataycann
devam olan ada Trk dilleri kastedilir. Ancak, Trk dili dnyas, uvaay da iine alacak ekilde geniletildiinde, Bat Trkesi terimi bugn bir r/l dili olan ve bu zelliiyle Bulgar Trkesinin tek temsilcisi durumundaki uvaay gsterir ve doal olarak dier Trk dillerinin tm
z/ zellii tamalaryla Dou Trkesi (Genel Trke) iinde yer alrlar.
Genel Trke kz = uvaa hr
Genel Trke ta = uvaa ul
Genel Trkenin dnda kalan bu Trk dili iin literatrde rastlanan yaygn bir adlandrma da Bulgar Trkesi olmakla birlikte, bu ad, tarihsel
olarak yalnz Tuna ve Volga Bulgarlarnn diline, gnmzde de Bulgar
ad tamak dnda Trk dnyas ile ilgili olmayan bir halka gnderme
yapt iin yeterince ak deildir.

289

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

Dou ve Bat Trkesi iin, Macar literatrnde, srasyla oguz varyant ve

ogur varyant terimleri de yer alr.
Bat Trkesi, lk Veriler???:
inin kuzeyinde bir devlet kurarak M 209 ylndan itibaren, yani MaoTunun kaan oluuyla birlikte inli tarihilerin dikkatini ekmeye balayan Hsiung-nularn, Hunlarn atas olduu gr genelde kabul edilmitir. Drdnc yzyln sonuna doru Asya Hunlarnn bir blm dil
(Volga) rman geerek ok ksa bir srede Avrupada nemli bir g
haline gelmitir. Ancak, Hsiung-nu/Hunlarn Trkenin bilinen en eski
biimini konumu olduklar kabulyle yola km olsak bile, dil verileri,
dier temel sorulara, rnein Asya ve Avrupa Hunlarnn ayn dili mi konutuklarna veya bu dilin/dillerin r/l veya z/ tipinde mi olduu sorularna
bile yant verebilecek zenginlikte deildir.
in kaynaklarnda, MS 329 ylnda Lo-yangda kaydedilmi, 10 ince iaretten oluan bir beyitin Hunca/Bat Trkesi ilk kayt olduu iddias vardr.
zerinde pek ok okuma denemesi yaplan bu beyit farkl dillerle aklanmaya allmsa da Tekin sz konusu cmlenin Trke ile (lk Trke)
aklanabilecei kansndadr (1993: 35-55, Tekin-lmez 1995: 12):
ske tlka/Bukuk-gu tuta (Dman) ordusuna kar kn. Bukuku
(lideri) tutsak aln!
Bu okuyu doruysa, tlka kar kn, isyan edin! = Eski Trke tak syan edin! <tak- isyan etmek denkliinde Dou ve Bat Trkelerinin temel l/ ayrm da ortaya km olmaktadr.
Avrupa Hunlar, efsanevi liderleri Attilann 453 ylnda lmnden sonra
dalmtr. Attilann boylar iinde yer alan Kutrigur ve Utigurlar bundan
sonra ayr corafyalarda ayr devletler kurarak varlklarn srdrmler,
Kutrigurlar Tuna Bulgarlar, Utigurlar ise Volga Bulgarlar olarak bilinmilerdir (Tuna ve Volga Bulgarlar hakknda ayrntl bilgi iin bk. Tekin
1987, 1988).
Kpak Dnemi Macarca-Trke Dil likileri:
Trke-Macarca dil ilikisinin ikinci dnemi Kpak tipi Trk dilleriyle
gereklemitir, yani z/ dilleriyle. Bu nedenle, bu ilikide alnan szckler
genellikle daha kolay tannrlar.
Kpak tipi szckler Macarcaya, 13. yzylda Macaristana snan Kuman/Kpaklar araclyla girmitir. 1238de Moollara yenilen Kumanlarn 40 bin adrlk bir blm, Macar kral IV. Bladan Macaristana
290

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

snma hakk istemi ve kabul edilince, gney Macaristandaki Tuna ve

Tisza rmaklar arasna, Tiszann dousuna, Maros ve Temes nehirleri
arasna, Tisza ve Krs nehirleri arasndaki topraklara, Maros rmann
gneyine den topraklara ve Tunann batsna, yani Macaristann ortasndaki sulak ovaya yerletirilmilerdir. Yerleik yaama uyum salama
konusunda nce byk sorunlar yaayan gebe Kumanlar, yaz dilleri de
olmad iin, yz yl gibi ksa bir sre iinde asimile olmular, dilleri de
yok olup gitmitir (ayrntlar iin bk. Berta 1998).
Kuman/Kpaklarn yazlar olmad iin dil verilerini ancak Macaristandaki Kuman dili aratrmalar ile renebiliyoruz. Bu aratrmalar uzun
bir sredir Macar Trkolojisinin nemli bir ura alandr. Konuyla ilikili
olarak, her eyden nce (Karcag doumlu) Gy. Nmeth ve (yine kendisi
gibi Karcagl olan ve 1992de gen yata lm olan) rencisi I. Mndoky-Kongurun bilimsel almalarndan sz etmek gerekir. I. MndokyKongur, 48 yllk yaamn, bir zamanlar konuulmu olan, fakat bugn
artk sadece dil yadigarlarndan rekonstrksiyon yoluyla tannabilen Kuman dilinin aratrlmasna adamt. lmnden sonra Karcagda yaymlanm olan doentlik almasnda aratrmalarnn sonular topluca grlebilir (Mndoky-Kongur 1993). Bu almada Kumanlara ait dualar,
Kk Kumanistan ve Byk Kumanistana (Macaristanda, Kuman yerleimlerinin Trke adlar) ait kii ve yer adlar, Kk Kumanistan ve Byk Kumanistan dnda bulunan, fakat Kumanlara ait olduu kesin olan
eski aile adlar, yer adlar, akarsu ve gl adlar Macarcaya uyum salam
Kumanca dn szckler ve Kumancadan alnm az szckleri vardr.
Gney Macaristandaki Yer Adlarndan rnekler:
Kis-kunsg [ki-kung]: Kk Kumanistan (kis kk = Eski Trke
kii; kun Kuman, Kpak; -sg = -lXk)
Nagy-kunsg [nad-kung]: Byk Kumanistan
Dier rneklerden:
Agbra [agbra] beyaz deve yavrusu (soyad)<Kumanca ak bura beyaz
erkek deve
Alacs [ala] alacal, benekli (soyad) <Kumanca ala- alacal
Karakas [karaka] karakal (soyad) <Kumanca kara ka kara kal
Karcag [kartsag] bozkr tilkisi (yer ad) <Kumanca karsak bozkr tilkisi

291

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

Osmanl Dnemi Macarca-Trke Dil likileri:

nc Macarca-Trke dil ilikisi Osmanllarn, 16. yzyln bandan
itibaren Macaristan topraklarn ele geirmesiyle gereklemitir. Bu dnemde Macarcaya girmi olan szckler uzman olmayanlarn bile kolayca
farkedebilecekleri kadar kolay tannrlar: papucs [papu], kajszi [kaysi] vb.
Bu en yeni kopya szckler, yani Osmanlca katman, Macar Trkolog
Zsuzsa Kakuk tarafndan incelenmi ve aratrma sonular 1973te yaymlanmtr (1973).
Macar Trkolojisinde Trke Kopyalarn Aratrlma Tarihi:2
Yukarda dnem olarak ele alnan Macarcadaki Trke kopyalarn zellikle birinci ve ikinci katmanlar, yani Bulgar/uva ve Kuman/Kpak
katmanlar, uzun sredir Macar dilbilimcilerin nemli bir alma alandr.
Macarca szcklerin kkenleriyle ilgili aklama denemeleri Macar kronikleri kadar eskidir. 13. yzyla kadar giden bu kaytlarda popler, fantastik
kkenbilim aklamalar yer alr. rnein Hungariann Latince biimi
olan hungarus szc, Ung rmak ad ve vr (Macarca) kale gelerine
ayrlr. Oysa bu kelime Trke onogur biiminden gelmektedir. Benzer
biimde, zel bir isim olan lmos (Macar hanedanlnn kurucusu olan
rpdn babas), Macarca bir kelime olan lom d biiminden tretilir.
nk lmosun annesi, dnde, totemik bir ku olan turul (Trke
togrl) tarafndan ziyaret edilmitir (lom-os dl). Gerekte bu kelime
de Trke Almtan gelir.
16.-17. yzyllarda Osmanllarn Macaristann byk bir blmn igal
etmesiyle birlikte yzlerce Trke kelime gnlk yaamda kullanlmaya
balanmt. Bunlar Latin harfleriyle ve Macar imlasyla yazlyordu.
18. yzyln ortasnda Macar olmayan bilim adam Macarca ve Trke
arasndaki ilikiye dikkat ekmitir. lki olan Martinus Fogelus, Macarca
ve Fince arasnda sistematik bir karlatrma yapan ilk bilim adamyd
ancak Macarca ve Trkeyi karlatrmay da ihmal etmemitir. kincisi J.
Eberhard Fischerdi ve Macarlarn kkeni hakknda bir kitap yazmtr
(1770, bk. Berta 2010: 2). Bu kitaba gre Macarlar Finceye yakn bir dil
konuuyorlard ve Yugriadan gelmilerdi. Yugria, Yugurlarn eski lkesiydi
ve bunlar Uygurlard. Bu nedenle dillerinde Trke kelimeler vard. Fischerin, Vocabularium Sibiricum (1747) adl kitabnda da hala kabul edilebilir baz karlatrmalar vardr (Berta 2010: 3). rnein: Macarca szl
rzgar =Trke yel, uvaa il. Bylece Fischer, Macarca bir kelimeyi
uvaa ile karlatran ilk bilim adam olmutur. nc bilim adam ise
292

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Philipp J. von Strahlenbergdir. 1730da yaymlanan Das Nord- und Ostliche Theil von Europa und Asia adl kitabnda uvaay, Yakuta ve dier
Sibirya Trk dilleriyle birlikte ele almtr (Berta 2010: 3). Bu ok nemli
bir yaklamd; nk o zamana kadar uvaa Fin-Ugor dilleri arasnda
saylyordu ve Macarca ve benzeri dillerle karlatrlyordu. Strahlenberg
doru olarak Macarcay Fin, Vogul, Mordvin, eremi, (Komi-)Permyak,
Votyak ve Ostyak dilleriyle karlatrmtr. Fakat Strahlenberge gre
hepsinin ortak atas Hunni veya Unni idi. Bu alma Macaristanda 18.
yzyln ortasna kadar yaygn olarak kullanlmtr.
18. yzyln sonundan itibaren pek ok bilim adam Macarca kelimeleri
Trke kelimelerle karlatrd ve bylece giderek anlald ki bu kelimeler
farkl Trk dillerinden dn alnmlard ve Macarlarn kkenini belirlemek iin kullanlmalar uygun deildi. Aratrma yntemlerinin ilerlemesiyle ilk kez Istvn Horvth dn kelimeler iinde Osmanlca olanlarla
daha eski olanlar ayrmtr (Horvth 1833: 37, bk. Berta 2010: 3). Daha
sonraki almalar dn kelimelerin kronolojisini ortaya koymutur. En
eski katman, Macarcann Fin-Ugor dilleriyle Trk dilleri arasnda bir yerde bulunduunu ve her ikisiyle de ilikili olduunu gstermitir. 19. yzyln ikinci yarsnda, bu konudaki en etkili bilim adam Pl Hunfalvy idi.
Ona gre (1877, bk. Berta 2010: 3). Macarca, sz konusu iki dilin ortasnda yer almakla birlikte Fin-Ugor dillerine biraz daha yaknd. Tam bu
noktada tartmaya rmin Vmbry de katlmtr.
Tartmalarn bu dnemi Macar literatrnde Ugor-Trk sava olarak
adlandrlmtr. Bu tartma kimi zaman yksek tonda, romantik ve kimi
zaman milliyeti zellii saknlmadan srdrlm, tartmalar gazetelere
de yansmtr. Tartmann Turkic taraf sadece etimolojileri veya Macarcann dier diller arasndaki yerini deil heroic gemii de savunmu ve
dier taraf Macar halknn kendine olan gvenini de tehlikeye atmakla
sulamtr. Turkic tarafn temel figr ise Vmbry idi. Modern ve eski
Trk dillerini ok iyi bilen Vmbry, drt yl Trkiyede alm ve ayrca
Orta Asyada Trke konuan dier halklarn arasnda bulunmutur.
Ugor tarafnn ana kahraman ise J. Budenzdi. Altayca alannda profesr
olan Budenz, Vmbrynin Macarca ve Trk-Tatar kelime karlatrmas (1870, bk. Berta 2010: 4) zerine baarl bir eletiri yazm ve daha
sonraki makalelerinde de Vmbrynin, Macarcadaki Trke kelimelerin,
soy akrabaln gsteren genetik kantlar olduu biimindeki grn
eletirmitir (bk. Berta 2010: 4). Budenze gre Trke kelimelerin tamam dntr. Budenz, Vmbrynin toplam olduu 740 etimolojinin bir
ksmnn gerekten Trke olduunu, baz karlatrmalarn yanltc,
293

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bazlarnn nemsiz (yansma szck), bazlarnn ise pheli veya belirsiz

kkenli olduunu sylemitir. Budenze gre kabul edilebilir etimoloji
says 146dr.
Bu uzun tartma Ugor tarafnn zaferiyle bitmi ancak Vmbry lnceye
kadar fikrini deitirmemitir. Bu tartmadan iki ak sonu kmtr:
1. Macarca bir Fin-Ugor dilidir ve sz varlndaki Trke kelimeler
dn alnmtr.
2. Macarcadaki bu dn kelimelerin byk bir blm Bulgar/uva
tipi zellikler gsterir.
Budenzin almalar J. Szinnyei tarafndan srdrlmtr. Budapetede
Karlatrmal Ural-Altay almalar krssnde alan Szinnyei, 1883te
Vmbrynin kitab zerine birka eletiri yazm ve bu eletiri hem Macaristanda hem de Almanyada yaymlanmtr (bk. Berta 2010: 5). 1920de
yaymlanm olan Herkunft der Ungarn, ihre Sprache und Urkultur adl
kitab, Macarca bilmeyenlerin de konuyla ilgili eski almalardan haberdar
olmasn salamtr (bk. Berta 2010: 5). J. Szinnyei, ayn zamanda J.
Nmethin de mentoruydu.
Szinnyeinin Trkoloji alannda zgn almalar yapmamasna karlk B.
Munkcsi (1860-1937) uvalar arasnda saha almas yapm (1885),
ayrca Macarcadaki Trke kelimelerle de ilgilenmitir. Vmbry, Budenz,
Szinnyei ve Munkcsi, Z. Gomboczun (1877-1935) konuyla ilgili sentezinin en nemli ncleriydi.
Z. Gombocz, Macar ve Fin-Ugor dillerinin tarihleriyle ilgilenen bir dilbilimciydi. Tarihsel ve karlatrmal Altayca alannda ok nemli bir isimdi
ve orijinal uvaa verilerle almt. Macarcadaki dn kelimelerle
uzun sre ilgilendikten sonra 1912de Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter
in der ungarischen Sprache adl kitabn yaymlamtr (MSFOu 30). Bu
kitapta 231 dn kelime yer almaktadr ve yz yl sonra bu listeden sadece 20 kelimenin silinmi ve geri kalanlarn hala kabul edilebilir olmas da
Gomboczun eserinin yksek bilimsel deerini gstermektedir. Kitap, bu
konudaki ilk sentez olarak da dnlebilir.
Gombocz bu kelimeleri nce Trke dnler olarak adlandrrken daha
sonra adlandrmay Yurt tutu (895) ncesi dnlenmi kelimeler olarak
deitirmitir. nk 1902de Amarinin Volga Bulgarlar ve uvalar
hakkndaki kitab yaymlanmt (Amarin 1902) ve Gomboczun ilgilendii
kelimeler Macarlarn bugnk yurtlarna gelilerinden nce uva tipi bir
dilden aldklar kelimelerdi. Gombocz, Hazar dilini bir kaynak dil olarak
294

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

grmemitir, nk Hazar adndaki z sesinden tr Hazar Trklerinin

uva tipi bir dil konumadklarn dnyordu (Daha sonra Rna-Tas bu
adn, kaynaklardaki en eski biiminin Hazar deil Kasar olduuna dair makaleler yazmtr, bk. Rna-Tas 1982, 1983). Gombocza gre dnlemenin blgesi Volga-Kamadaki Volga Bulgar krall, kaynak dil de Volga
Bulgarcasyd. Gombocz, 1912deki kitabnda Macar-Trk ilikisinin tarihini 600-800 arasna yerletirdiyse de daha sonra bu tezin glklerini grerek
grn deitirmitir (1912: 205). On yl sonra yaymlanan bir makalesinde ise, iliki blgesini Kafkasyann kuzeyindeki Kuban blgesine, iliki
tarihini de 5.-7. yzyllar arasna tamtr (Gombocz 1921).
Macarcadaki Trke dn kelimelerin orta katmann ayrmay baaran
ilk aratrmac Gy. Nmeth (1890-1976) olmutur. Bu orta katman oluturan kelimeler yurt tututan (895) sonra Macaristana snan Kpaklardan, yani ve Peenek ve Kumanlardan alnan kelimelerdi. Nmethin almas, yeni kefedilmi olan Orhon Yaztlar ve Turfan (Eski Uygurca) el
yazmalarnn da kullanlm olmas asndan ayrca nemlidir. Nmethin
1930da yaymlanm olan A honfoglal magyarsg kialakulsa [Yurt Tutan
Macarln Oluumu] adl kitab, Macar kavim ve kii adlarnn ve Trke
olduu dnlen kelimelerin byk bir ounluunun etimolojisini
iermekteydi. Bu kitap, lmnden sonra . Berta tarafndan geniletilmi
ve gzden geirilmi olarak 1991de tekrar yaymlanmtr (Berta 1991).
Gy. Nmeth iliki blgesi konusunda ise nce Z. Gomboczun ikinci,
sonra da birinci grn benimsemitir.
Bu alanda nemli bir adm da G. Brczi tarafndan atlmtr. Trke kelimelerin Macarcaya uyumu konusunda olaanst makale yazm olan
Brczi, 1941de yaymlanan ksa etimolojik szlnde eski ve orta katmana ait, Trke kkenli 228 kelime ile ilgilenmitir. Bugn bu szcklerin ok az kabul edilebilir deildir (bk. Berta 2010: 8).
1967-1984 yllar arasnda, Macarcann sz varlnn kkenini ele alan ilk
byk etimolojik szlk, L. Benk editrlnde, 3 cilt ve bir dizin olarak
yaymlanmtr (bk. Kaynaka). Daha nceki almalar da deerlendiren
bu szlk ok geni bir kaynaka iermektedir. Zs. Kakuk ve L. Ligetinin
danmanlk yapt Trke kelimeler, konuyla ilgili bilinen en eski etimolojilerdir ve yeni Trke etimolojik aratrmalara yer verilmemitir. Ayn
szln Almanca versiyonu olan Etymologisches Wrterbuch des Ungarischen, 1993-97 yllar arasnda 3 cilt olarak ve yine L. Benk editrlnde
yaymlanmtr. Szlkte Macarca sz varl dnda yeni grler (aralarnda birka yeni Trke etimoloji de vardr) ve Macarca baskdan sonra
295

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

oluan gr farkllklar da yer almaktadr. Osmanl dnemi ncesi Trke

verilerle ilgili danmanl da A. Rna-Tas yapmtr (bk. Berta 2010: 8-9).
Konuyla ilgili, sondan bir nceki en nemli yayn L. Ligeti tarafndan
yaplmtr. uvaayla, Macarcadaki Trke kelimelerle ve zellikle de
Trke kkenli Macar adlaryla ilgili pek ok almas bulunan Ligeti,
1979da ve 1986da Macarca-Trke ilikisiyle ilgili iki kitap yaymlamtr. zellikle, lmnden birka hafta nce yaymlanm olan A magyar
nyelv trk kapcsolatai a honfoglals eltt es az rpd-korban adl kitabnda
(Ligeti 1986b), yurt tutu ncesi ve rpd anda (1301e kadar) MacarTrk ilikileri ele alnmtr. Bu kitap, Ligetinin 50 yldan uzun sren
aratrmalarnn bir dkm gibidir ve Macarcadaki eski Trke alntlarla
ilgili sondan bir nceki sentezdir.
Ligetinin kitabnn ana blm Macarcadaki Trke kkenli kelimelerin
uvaa ltleriyle, Trkenin ve Macarcann tarihsel fonolojik sisteminin yaknlaan gelimesi ve uva tipi olmayan Trk dillerinin temel karakteristikleriyle ilgilidir. Kitabn bu en uzun blm, Trke ve Macarcann karlkl etkileimiyle ilgilidir. Kitabn ikinci blmnde TrkeMacarca ilikisinin etnik ve tarihsel altyaps verilir. Kitapta, makalelerinde
olduu gibi ayrntl etimolojiler yoktur, Macarcadaki Trke dn kelimeler sadece dilbilimsel veya tarihsel, kltrel rnekler olarak verilir. 280
rnein yer ald bu almann iki temel zellii vardr: lgili btn veriler hakknda derin bir bilgi ve titiz, eletirel bir yntem.
A. Rna-Tas, Macarlarn erken tarihi ile ilgili Macarca kitabnda (1996),
eski Macarcaya giren dn kelimelerin kronolojisiyle ve olas verici dillerle ilgilenmitir. Onun dncesine gre, Macarcann sz varlnn biimlenmesinde en nemli rol, Bulgar ve Hazar krallklar iindeki ok dilli
halklar oynamtr (ngilizce evirisi iin bk. Rna-Tas 1999).
Macarcadaki Trke Kopyalar Neden nemli?
Orhon Yaztlarnn ve Uygur el yazmalarnn bulunmasyla Eski Dou
Trkesine ait verilerin iyice zenginlemesine karlk Eski Bat Trkesi
(Bulgar/uva) kaynaklar son derece snrldr. Dou Avrupada konuulan eski Trk dillerinin (z/ veya r/l) hibiri yaz dili deildi ve bu dillerden
geriye sadece Runik harfli ok ksa yaztlar kalmtr. Bu adan en nemli
kaynak, Eski Bat Trkesi grubuna dahil tek yaayan dil olan uvaann
tarihsel malzemeleridir. Snrl malzemesine ramen Volga Bulgarcas da
Eski Bat Trkesi iin nemli bir kaynaktr. Tuna Bulgarlarnn, Hazarlarn veya Avarlarn dili daha da az bilinmektedir.

296

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Dier verilerin ne kadar az olduu dikkate alnrsa, Macarcada korunmu

olan Eski Trke dn szcklerin, Eski Bat Trkesinin rekonstrksiyonu iin ne kadar nemli olduu daha iyi anlalr. Ancak bu kopyalar
sadece Trk dili tarihi iin deil, Macarcann dil tarihi iin de son derece
nemlidir. Macarcadaki en eski Trke dn szcklerin alnd dneme ait, Macarcann dil tarihini aydnlatacak baka i kaynaklar yoktur.
Bu szcklerin bir dier nemi de Altayistik asndandr. dn szcklerin byk bir blm uva tipi bir dilden alndklar iin, Moolca ve
Trke arasndaki ilikinin durumunu belirlemek iin de kullanlabilirler.
Dil ilikileri, yani dilllerin kar karya gelmesi sonucu ortaya kan zel
durumlar, dilbilimcilerin epeyce zamandr nemli bir alma konusudur.
Buna bal olarak, Trkenin Trke olmayan dillere etkisi de, Trkolojinin
giderek daha ok aratrlan bir alandr. Ancak, bu alanda, aada deinilecek olan West Old Turkic ortaya konuluncaya kadar, L. Johansonun kod
kopyalama modeli dorultusunda hazrlanm bir alma eksikti.
Son olarak, nemli sayda szcn hem Eski Trke, hem Eski Macarca
hem de Eski Slavca kkenli grndnden sz etmek gerekir. Bu szckler, Orta a Avrupasnn nemli gc olan Trk, Macar ve Slavlar
arasndaki dilsel ve tarihsel-kltrel ilikiler hakknda da nemli sonular
sunarlar ve bu adan da dikkate deerdirler.
Macarcadaki Trke Kopyalarla lgili Son Sentez:
Yukarda, Macarcadaki eski Trke alntlarla ilgili sondan bir nceki sentez olarak Ligetinin kitabndan sz edilmiti (Ligeti 1986b). Bu sentezden
sonra da Macar Trkolojisinde kopya szcklerle ilgili ok sayda makale
yaymlanm, aratrma yntemleri gelitirilmi ve veri says artmtr. Bu
durum yeni bir sentezi de gerekli klm ve 2011de Andrs Rna-Tas ve
rpd Berta tarafndan, 1494 sayfa ve iki cilt halinde ok kapsaml bir eser
yaymlanmtr (2011). West Old Turkic adl bu kitaptan bir yl nce yaymlanm olan Studies in Turkic Etymologynin nszn yazan Rna-Tas,
ilk paragrafta West Old Turkic iin, Z. Gombocz, Gy. Nmeth, L. Ligeti
ve L. Benknn almalarnn esas alndn ancak yeni verilerin ortaya
kmas ve aratrma yntemlerinin gelimi olmas nedeniyle yeni bir
almann zorunlu olduunu belirtmitir (Berta 2010: vii).
Macar Trkolojisinin uluslararas alanda en iyi tannan isimlerinden olan
Rna-Tas, Altay dilbilimi ve Trkolojinin yan sra; Fin-Ugor dilleri, Tibete,
Mool dilleri, eski Macar tarihi, halkbilimi ve kltr antropolojisi gibi birok
farkl alanda almalara sahiptir. Dou dillerinin tarihsel karlatrmal aratrma alanna yeni yntemler kazandran ve dilbilim tarihinin sorunlarn
297

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

etnik-genetik ve etnik-tarihsel sorunlarla dorudan balantl olarak alan

Rna-Tas, Trk dillerinin karlatrlmas ve daha geni ifadeyle Altayistik
alannn da en byk ustasdr. Rna-Tasn akademi doktoras olarak adlandrlan nc doktoras Altay dil akrabal ile ilgilidir ve 1971de savunulmutur (Rna-Tasla ilgili ayrntl bilgi iin bk. Ylmaz baskda).
Rna-Tasn konuyla ilgili ilk makalesi 1967de Macarca olarak yaymlanmtr (1967). Rna-Tas, bu makaleden sonra konuyla ilgili 50den fazla makale
yaymlam, 1996da yaymlanm olan Macarlarn erken tarihi ile ilgili kitabnda da eski Macarcaya giren dn kelimelerin kronolojisiyle ve olas verici
dillerle ilgilenmitir (Rna-Tas 1996, ngilizce evirisi 1999).
Dier yazar, . Berta, tarihsel ve ada Kpaka alannn nemli aratrmaclarndandr. Ayrca, runik harfli Trke yaztlar, Trke kkenli Macar kavim adlar da yine Bertann nemli alma alanlarndandr. Bertann 1998 ylndan itibaren youn mesai harcad konulardan biri de
Macarcadaki Bat Trkesi (uvaa) dn szcklerin kkenleri olmutur. A. Rna-Tasla birlikte hazrlam olduklar bu dev eserde yer alan pek
ok szck, Berta tarafndan yazlm bir dizi makaleye de konu olmutur
(Berta hakknda ayrntl bilgi iin bk. Ylmaz 2008, Demir 2009).
West Old Turkicin nsznde, szln amalar yle sralanmtr
(Rna-Tas, Berta 2011: vii-viii):
1.
2.
3.
4.

Eski Bat Trkesinin rekonstrksiyonunu yapmak,

Trkenin etimolojik almalarna katk salamak,
Macar dili ve halknn tarihine katkda bulunmak,
Alanda eitim gren doktora rencilerine kaynak salamak.

West Old Turkicte Yntem:

ncelikle West Old Turkicin yukarda sz edilen dnleme katmanlarndan birinci ve ikincisiyle, yani Bulgar/uva ve Kpak kopyalarla ilgilendiini belirtmek gerekir. nc yani Osmanlca katmann bu alma
dnda braklmasnn nedeni Zs. Kakukun, zaten Osmanlca alntlarla
ilgili olarak 1973te yapm olduu yayndr (bk. Kaynaka).
Z. Gomboczun 1912deki ilk sentezinde yer alan 231 szce karlk
yeni szlkte Trke kkenli veya bir Trk dili araclyla Macarcaya
girmi 419 maddeba bulunur ve bunlarn 72 tanesi fiildir. Burada
Trke kken ile kastedilen, szcn herhangi bir Trk dilinden kopyalanm olmasdr; yani szcn mutlaka Trke kkenli olmas gerekmemektedir. rnein;

298

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

gyngy inci (Eski Trke cinc), ince,

alma elma (Eski Trke alma), Hint-Avrupa kaynakl,
bors biber (Eski Trke bur) Hintedir, ama Trk dilleri araclyla
Macarcaya girmilerdir.
Szlkte, rekonstrksiyonunun yaplmas temel ama olarak belirtilen Eski
Bat Trkesi=West Old Turkic Terimi Rna-Tas ve Berta tarafndan yle
tanmlanr: 6. yzyldan balayarak, Tunadan Sar Irmaa kadar btn
Orta Avrasya Trk ynetimi veya etkisindeydi. Bu dnem Mool istilasyla sona ermitir. Eski Trke terimi bu geni blge ve periyottaki btn
Trke varyantlar iin kullanlmaktadr. Pratikte ise Eski Trke sadece
Trkiyenin dousundaki Trk dilleri iin kullanlmtr. West Old Turkicte ise Eski Trke Bat ve Dou olmak zere ikiye ayrlr. Trkiyenin
dousunda kalan Trke varyantlar Eski Dou Trkesi, batsnda kalanlar
ise Eski Bat Trkesi olarak adlandrlr.
West Old Turkicte Bulgar/uva ve Kpak Katmanlarnn Ayrlma
ltleri:
Bulgar/uva ve Kpak (Ogur ve Oguz) varyantlarna ait kopya szckleri ayrmakta kullanlan ltler, aratrma tarihi srecinde yava yava ortaya km ve
szlkte toplu olarak ortaya konulmutur. Szlkte her iki katman iin kullanlan ltler, kesin olan ve olmayan ltler eklinde ikiye ayrlmtr (Berta
2010: 38-45). Bu ltlerden bazlar ve ilgili rnekler aada verilmitir.

Bulgar/uva/Ogur szckleri iin kesin ltler:

1. Genel Trke z = uvaa r = Macarca r.
Genel Trke buzau = uvaa pru = Macarca borj [bory].
2. Genel Trke = uvaa l = Macarca l.
Genel Trke kek deve yavrusu = Eski uvaa *klek = Macarca klyk
[kyk] ocuk; hayvan yavrusu.
3. Genel Trke s = uvaa = Macarca s [].
Genel Trke sarg = uvaa ur beyaz = Macarca srga [rg] sar.

Bulgar/uva/Ogur szckleri iin kesin olmayan ltler:

1. Genel Trke y- = Eski uvaa *c- = Macarca gy- [c-].
Genel Trke yzk= Eski uvaa *crg > uvaa r =
Mac. gyr [dr].
2. Ana Trke uzun nl = uvaa uzun nl = Macarca uzun nl.
Ana Trke kk gk; mavi = uvaa kvak mavi = Macarca
kk [kk] mavi.
299

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

Kpak szckleri iin kesin ltler:

1. Kpaka z = Macarca z.
Kpaka boza alkoll bir iecek = Macarca boza bir tr bira.
2. Kpaka s- = Macarca sz- [s].
Kpaka srt da srt = Macarca szirt [sirt].

Kpak szckleri iin kesin olmayan ltler:

1. Kpaka -b- = Macarca v-.
Kpaka *tebe deve = Macarca teve.
2. Kpaka t- = Macarca d-.
Kpaka *tar dar = Macarca dara krma (buday, msr); ebebulguru.
Bir Gramer Kitab Olarak West Old Turkic:
West Old Turkic, sadece bir etimolojik szlk deil ayn zamanda Eski Bat
Trkesinin ilk gramer kitabdr. Kitabn yazarlarndan Rna-Tas, ikinci
ciltte, The Phonology of West Old Turkic (s. 1071-1123) ve Derivational
Morphology (s. 1124-1142) balklar altnda, Eski Bat Trkesinin ses
sisteminin rekonstrksiyonunu yapm, sz yapmn incelemitir. Bunun
iin de Eski Dou Trkesi, Volga Bulgarcas, tarihsel uvaa ve Eski
Bat Trkesinden Macarcaya geen szckler gibi kaynaklar kullanmtr.
Bu rekonstrksiyon yaplrken, pek ok durumda, uvaann korumad
Eski Bat Trkesi bir szc, Macarca veya baka bir Fin-Ugor dili veya
Volga Trk dilinin koruduu grlmektedir. rnein:
Eski Bat Trkesi *cinc inci>Macarca gyngy [dnd]; uvaa n < Tatarca.
Eski Bat Trkesi *tavar > Macarca tr [tr] depo; uvaa tavar <
Rusa tavar < Eski Bat Trkesi *tavar.
uvaann korumayp Macarcann koruduu Eski Bat Trkesi szck
saysnn 115 olduu dnlrse, Macarcadaki bu alntlarn Trke
asndan ne kadar nemli olduu bir kez daha ortaya kar.
Eski Dou Trkesi ve Eski Bat Trkesi ok mu Farklyd?:
West Old Turkice gre bu sorunun yant hayrdr. Ses sistemi ve szck yapm asndan her iki varyant arasnda ok nemli farklar bulunmuyordu. Aradaki en nemli fark, z=r ve =l farkll idi. ki Eski Trke
varyant arasndaki daha az bilinen farkllklardan birka yle sralanabilir:
Ana Trke sz sonu -k seslerinden bazlar Eski Bat Trkesinde -g sesine
deimi ve birincil -g ile karmtr. Bu, Eski Bat Trkesi szcklerin
Macarca ve uvaa biimlerinde gzlenebilir:
300

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Eski Dou Trkesi yzk = Eski uvaa *crg > uvaa r = Mac.
gyr [cr].
Eski Dou Trkesinde s sesi her pozisyonda korunmuken Eski Bat
Trkesinde birincil ve ikincil i sesleri nnde sesine deimitir:
Macarca sr [r] amur<*ar<Eski Bat Trkesi *ar<*siar < sr = Eski
Dou Trkesi saz bataklk.
Eski Bat Trkesinin baz varyantlarnda, art nll szcklerde, sz
banda - sesi vard. Macarcadaki haj [hay] kayk, homok kum vb.
szckleri bu sesi gsteriyor olabilir.
Eski Bat Trkesinde, dudak nllerinden nce, sz banda v- sesi vard:
Macarca vj- [vy-] oymak < Eski Bat Trkesi *vay-.
Eski Dou Trkesi sz ba y- sesine karlk Eski Bat Trkesinde c- sesi
vard. Bu c- sesi Macarcada byk bir ounlukla d- (yazmda gy-) ile
temsil edilmektedir:
Macarca gyapj [dapy] yn < Eski Bat Trkesi *capagu = Eski Dou
Trkesi yapa.
Macarca gyrt- [dart-] yaratmak < Eski Bat Trkesi *carat- = Eski
Dou Trkesi yarat-.
West Old Turkic Altay Dilleri Kuram iin Ne Sylyor?:
Yazarlara gre Eski Bat Trkesindeki r ve l sesleri ikincildir ve srasyla
Ana Trke z ve seslerinden gelimilerdir. Daha dorusu Ana Trke
sesi Eski Bat Trkesinde l beine deimi, Macarca da bu ses beini
bazen l bazen de olarak korumutur. Bu adan West Old Turkic Altay
dilleri varsaymn desteklemez.
West Old Turkic iin Tamamlayc Bir Yayn:
West Old Turkicin yazarlarndan . Bertann 2008de, ok gen bir yata
aramzdan ayrlndan iki yl sonra (2010), kimi etimolojik yazlarndan
oluan bir seki Studies in Turkic Etymology adyla Turcologica dizisinin 85.
kitab olarak yaymlanmtr (bk. Kaynaka). nszn A. Rna-Tasn
kaleme ald seki, Macarcadaki Trke kkenli szcklerin yedi yz
yllk aratrma tarihinin ve btn aratrmalarn zeti niteliindeki West
Old Turkic adl eserin, yaymlanmasndan bir yl nce yaplm bir tantm/duyurusu olarak da okunabilir.
A. Rna-Tasn nsz de aslnda Studies in Turkic Etymology ile, bundan
bir yl sonra yaymlanm olan West Old Turkic arasndaki ilikiyi aklamaya yneliktir. Bu nszden rendiimize gre, Studies in Turkic Etymologynin ilk iki makalesi olan Old Turkic loan words in Hungarian
(A. Rna-Tasla birlikte) ve Zu den alttrkischen Lehnwrter der ungarischen Sprache adl yazlar zaten hem Macarcadaki Trke alntlarn
301

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

aratrma tarihini zetler hem de yeni yaymlanacak olan szln taslan

verir.
Studies in Turkic Etymologyde yer alan dier on bir makale ise . Bertann, Trke kkenli Macarca szcklerle ilgili kkenbilim aratrmalarndan olumaktadr. Yine nszden rendiimize gre, A. Rna-Tas ve
. Berta, 1997de yeni szlk iin almalara baladklarnda, yeni etimolojilerin dergilerde A. Rna-Tas veya . Berta adyla yaymlanmasna da
karar verilmi ama bu gereklememitir. Bu nedenle, yeni etimolojilerin
ou ilk kez yeni yaymlanacak olan kitapta yer alacaktr. Etimolojiler
hakknda gr birliine varlamad durumlarda ise, yeni yaymlanacak
kitapta A. Rna-Tas ve . Bertann grleri ayr ayr belirtilmitir.
A. Rna-Tas, nszde, ayrca, . Bertann eitli dergilerde yaymlanm
ve Studies in Turkic Etymologyde toplanm olan bu makalelerinin, yeni
kacak kitaptakinden farkl olduunu ve kimi zaman farkl sonulara
varlm olduunun grleceini belirtmi ve nedenini de yle aklamtr: Bu doal ve anlalr bir durumdur, zaman geti ve dncelerimiz
deiti veya verilere bal olarak yeni grler edindik. A. Rna-Tas, ayrca yaym aamasndaki kimi sorunlarn da deiiklie neden olduunu
belirtmitir. Bu makalelerin, bu ekilde kitaplatrlmasnn bir nedeninin
de sz konusu deiiklikler olduunu ifade etmitir.
nszn ardndan, IX-XX. sayfalar arasnda . Bertann 1977-2010 yllar arasnda yaymlanm (son 3 tanesi lmnden sonra olmak zere) makale ve kitaplarnn dkm yer almaktadr.
Trke Kkenli Macar Kavim Adlar:
Macaristan kurmu olan kavimlerin adlarnn etimolojisi de Macar Trkolojisinin nemli alma alanlarndan biri olmutur. Gy. Nmeth
1930da A honfoglal magyarsg kialakulsa [Yurt Tutan Macarln Oluumu] adl eserini yaymlam, ikinci basks iin nemli deiiklikler yapm, kimi blmleri karm, kimi blmleri yeniden yazmt. Gy.
Nmethin, ikinci bask yaplmadan, 1976da lmesiyle bu grevi . Berta
stlenmi ve Gy. Nmethin notlarn tamamlayarak eseri yeniden yaymlamt (bk. Berta 1991). . Bertann, Nmethin eserinin bu yaynn
gerekletirmesiyle birlikte, ilgisi de Macar kavim adlarna ynelmitir.
Macarcada, Macar kavim adlarnn etimolojisine ynelik zengin literatr
incelendiinde, bu adlarn ounun Trke olarak akland grlr.
Kavim adlar zerine tmyle yeni bir sistem kurmu olan . Bertaya gre
Magyar ad da dahil olmak zere btn Macar kavim adlar Trkedir. .
Bertann etimolojilerinin ncekilerden en byk fark budur. nk daha
nce, szbanda m- bulunduu iin Magyar kelimesi hibir zaman Trke
302

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

olarak aklanmamt. Ancak Berta, Trk dillerindeki b~m alternasyonunu dikkate alarak Magyar adnn da Trke olabileceini dnmtr.
Buna gre szcn ana yer, merkezi yer anlamndaki Trke ban cer
bileii olmas mmkndr (Berta 2002: 113).
. Bertann bu konudaki makalelerinin bir blm Trkeye evrilerek kitap
haline getirilmitir (bk. Berta 2002). Ancak . Bertann, bu yayn dnda
kalan, konuyla ilgili iki makalesi daha bulunmaktadr (Berta 2001, 2004).
Bibliyografik Bir Yayn:
Macarca-Trke dil ilikileri hakknda son olarak, yeni bir bibliyografik yayndan sz etmek gerekir. Macar ekolnden Yu. Dmitriyeva ve K. Agyagsi
tarafndan 2001 ylnda Rusa olarak yaymlanm olan bu almada (Dmitriyeva, Agyagsi 2001), 19.-20. yzyllarda, Altayistik ve uvaayla ilgili
almalar yapan 39 Macar bilim adamna ait toplam 343 makale ve kitap
tantlmaktadr. Bu bibliyografik almann, zellikle . Rna-Tasn Altayistik ve uvaayla ilgili yaynlarnn tantld 62 sayfalk blm, Macar
Altayistlerin, Altayistik, Trkoloji ve Macarca-Trke dil ilikileri alanna olan
katklarnn lsn gstermek asndan son derece nemlidir.
Aklamalar
1

adrlarn penceresi atlarn karn derisinden yapld iin, karntk pencere anlamna
gelmektedir.

Bu blm iin byk lde Berta 2010 ve Rna-Tas, Berta 2011den yararlanlmtr.

Kaynaklar
Amarin, Nikolay . (1902). Bulgari i uvai. Kazan: Tipo-Litografiya mperatorskago Universiteta.
Benk, Lornd (1967). A magyar nyelv trtneti-etimolgiai sztra [Macarcann
Tarihsel Etimolojik Szl]. Vol. 1. Budapest: Akadmiai Kiad.
_____ (1970). A magyar nyelv trtneti-etimolgiai sztra. Vol. 2. Budapest:
Akadmiai Kiad.
_____ (1976). A magyar nyelv trtneti-etimolgiai sztra. Vol. 3. Budapest:
Akadmiai Kiad.
_____ (1984). A magyar nyelv trtneti-etimolgiai sztra. Mutat, Vol. 4: Budapest: Akadmiai Kiad.
Berta, rpd (1991). Nmeth Gyula A honfoglal magyarsg kialakulsa, [Yurt
Tutan Macarln Kuruluu]. Geniletilmi ve gzden geirilmi ikinci
bask. Haz. rpd Berta. Budapest: Akadmiai Kiad.
_____ (1998). Kumanlarn Kkeni, Macaristandaki Kumanlarn Erken Tarihi.
ev. Emine Ylmaz. Prof. Dr. Kemal Eraslan Armaan. Bir, Trk Dnyas
ncelemeleri 9-10: 133-142.
303

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

_____ (2001). Magyar trzsek s trzsnevek [Macar Kavimler ve Kavim Adlar].

Tallkozsok neves trtnszekkel. Szeged: Belvedere Meridionale. 17-28.
_____ (2002). Trke Kkenli Macar Kavim Adlar. ev. Nurettin Demir, Emine
Ylmaz. Ankara: Grafiker.
_____ (2004). Keszi s trsai -avagy a magyar trznevek eredete is rendszere
[Keszi ve Akrabalar - veya Macar Kavim Adlarnn Kkeni ve Sistemi].
Nyelvtudomnyi Kzlemnyek 101: 173-181.
_____ (2010). Studies in Turkic Etymology. Eds. Lars Johanson, Andrs Rna-Tas.
Wiesbaden: Harrassowitz.
Demir, Nurettin (2009). rpd Berta (1951-2008). Dil Aratrmalar 4: 194-205.
Dimitriyeva, Yudit, K. Agyagsi (2001). Hungaro-Tschuwaschica Annotirovanny
Bibliografieskiy Ukazatel ssledovaniy Vengerskih Uenh XIX-XX vv. eboksar: uvaskiy Gos. nstitut Gumanitarnh Nauk.
Gombocz, Zoltn (1912). Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der ungarischen
Sprache. Helsinki: Socit Finno-Ougrienne (MSFOu 30).
_____ (1921). A bolgar krds s a magyar hnmonda [Bulgar Sorunu ve Macarln Hun Efsanesi]. Magyar Nyelv 17: 15-21.
Mndoky Kongur, I. (1993). A kun nyelv magyarorszgi emlkei [Kuman Dilinin
Macaristandaki Kalntlar]. Karcag: Karca Varos Onkormanyzata.
Kakuk, Zsuzsa (1973). Recherches sur lhistoire de la langue osmanlie des XVIe et XVIIe
sicles. Les lments osmanlis de la langue hongroise. Budapest: Akadmiai Kiad.
Ligeti, Ljos (1940). Az ismeretlen Bels-zsia [Bilinmeyen Asya]. Budapest:
Athenaeum.
_____ (1979). A magyar nyelv trk kapcsolatai s ami krlttk van. 2. Budapest:
Krsi Csoma Trsasg-Magyar Tudomnyos Akadmia Knyvtra.
_____ (1986a). Bilinmeyen Asya. (Macarcadan eviren Sadrettin Karatay). lk
bask 1946. Ankara: TDK.
_____ (1986b). A magyar nyelv trk kapcsolatai a honfoglals eltt es az rpdkorban [Yurt Tutu ncesinde ve rpd Dneminde Macarca-Trke Dil
likileri]. Budapest: Akadmiai Kiad.
Radloff, Wilhelm (1882). Phonetik der nrdlichen Trksprachen. Leipzig: T.O.
Weigel's Verlag.
Rna-Tas, Andrs (1967). A magyar nyelv rgi trk elemei s a csuvas
nyelvtrtnet nehny krdse [Macarcadaki Eski Trke Szckler ve
uva Dil Tarihinin Birka Sorunu]. Ny 58: 172-177
_____ (1982). A kazr npnvrl [Hazar Halk Ad Hakknda]. Nyelvtudomnyi
Kzlemnyek 84: 349-380.
_____ (1983). jabb adatok a kazr npnv trtnetehz [Hazar Halk Adnn Tarihi Hakknda En Yeni Veriler]. Nyelvtudomnyi Kzlemnyek 85: 126-133.
_____ (1996). A honfoglal magyar np, Bevezets a korai magyar trtnelem ismeretbe,
[Yurt Tutan Macar Halk, Erken Macar Tarihine Giri]. Budapest: Balassi.
304

 Ylmaz, Altayistik Balamnda Macarca-Trke Dil likileri

bilig
YAZ 2015 / SAYI 74

_____ (1999). Hungarians and Europe in the Early Middle Ages. An Introduction to
Early Hungarian History. Budapest-New York: CEU Press.
Rna-Tas, Andrs, rpd Berta (2011). West Old Turkic. Turkic Loanwords in
Hungarian 1-2, Wiesbaden: Harrassowitz.
Tekin, Tekin (1987). Tuna Bulgarlar. Ankara: TDK.
_____ (1988). Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcas. Ankara: TDK.
_____ (1993). Hunlarn Dili, Ankara: Doruk.
Tekin, Tekin, Mehmet lmez (1995). Trk Dilleri. Les Langues Turques. Ankara: Simurg.
Ylmaz, Emine (2008). rpd Bertann Ardndan. Trkbilig 16: 170-182.
_____ (baskda). Andrs Rna-Tas ve Eski Bat Trkesi. Uluslararas Trkenin Batl Elileri Sempozyumu. stanbul: Fatih Sultan Mehmet niversitesi. 5-6 Kasm 2012.

305

bilig
SUMMER 2015 / NUMBER 74
287-308

Hungarian-Turkic Linguistic Contact in

the Altaistic Context
Emine Ylmaz

Abstract
The Hungarian language has had three major linguistic relations with various Turkic languages in various periods. The
most important of these is the one that started in the 5th and
6th centuries between Hungarian and Bulgarian/Chuvashtype Turkic languages. This topic is one of the most significant fields of study in Hungarian Turkology. The second relationship developed between Hungarian and Kipchak-type
Turkic languages following the Mongolian invasion. The
study titled West Old Turkic published in 2011 provides the
criteria for the differentiation between borrowed words belonging to both periods. The borrowed words during the priod of the third relationship this time between Hungarian
and Ottoman have also been identified in a study published
within the field of Hungarian Turkology.
Hungarian tribal names that have their roots in Turkish are
further evidence showing the intensity of the HungarianTurkish relationship throughout history. The second part of
the article focuses on studies conducted on these tribal names.
Keywords
Turkish, Hungarian, linguistic relations, Kipchack, Ottoman,
tribal names, Hungarian Turkology.

_____________

Prof. Dr., Hacettepe University, Faculty of Letters, Department of Modern Turkic Langauges and Literatures
Ankara / Turkey
eminey@hacettepe.edu.tr

306


2015 / 74
287-308

. 5-6
, /

.

. 2011
West Old Turkic ( )
/ ,
. ,

,
.


.

c
, , ,
, , ,

_____________

. . , /
eminey@hacettepe.edu.tr

307