Metalurgija Praha I Sinterovanje Alatnih Čelika

UniverzitetuTuzli
Mainskifakultet
Proizvodnisistemi
Industrijskiinenjering
Proizvodnetehnologijeodabranapoglavlja
Metalurgijaprahai
sinterovanjealatnih
elika
Mentor:Dr.sc.SamirButkovidoc.
Mr.sc.AdnanMustafiv.as.
Student:MuhamedHeridipl.ing.
Metalurgijaprahaisinterovanjealatnihelika
Sadraj:
Popisslika:...............................................................................................................................................3
Popistabela:............................................................................................................................................5
Uvod:.......................................................................................................................................................6
1.0Historijametalurgijepraha................................................................................................................7
1.1Metalurgijapraha............................................................................................................................11
1.2Proizvodnjapraha............................................................................................................................13
1.3Mijeanjepraha...............................................................................................................................23
1.5Formiranjeoblika............................................................................................................................27
1.6Sinterovanje....................................................................................................................................32
1.7.Naknadneodrade...........................................................................................................................39
2.0Alatnielici......................................................................................................................................41
2.1Historijaalatnihelika.....................................................................................................................45
2.2Metalurgijaesticavisokolegiranihalatnihelika..........................................................................47
2.3.Sinterovanjebrzoreznihelika.......................................................................................................50
3.0.Volframovikarbidi..........................................................................................................................60
3.1Historijarazvojacementnihkarbida...............................................................................................66
3.2Proizvodnjavolframovogprahaiformiranjeoblika........................................................................68
3.3PredsinterovanjeWC.......................................................................................................................71
3.4SinterovanjeWC..............................................................................................................................72
Zakljuak:...............................................................................................................................................76
Literatura:..............................................................................................................................................77
MuhamedHeriII22JJ/11
Popisslika:
Slika1.Wollastonovapresa...................................................................................................................8
Slika2.Shematskiprikazizradedijelova...............................................................................................12
Slika3.Postupakdobijanjaeljeznogpraha..........................................................................................14
Slika4.Postupakdobijanjatitanijevogpraha........................................................................................14
Slika5.Postupaknastajanjaprakemetalapomouprskanjavodom.................................................16
Slika6.Konfiguracijavodenihmlaznicaa)prstenastakonfiguracija,b)otvorenaVkonfiguracija,c)
zatvorenaVkonfiguracija......................................................................................................................16
Slika7.Postupakdobijanjaprahapomoudvofluidnogprskanjavodom...........................................16
Slika8.Atomizacijagasom....................................................................................................................17
Slika9.Centrifugalnaatomizacijadiskom.............................................................................................18
Slika10.Atomizacijalukomplazme......................................................................................................18
Slika11.Atomizacijaelektrinimlukom................................................................................................19
Slika12.Principvakuumskeatomizacije...............................................................................................19
Slika13.Principultrasonineatomizacije.............................................................................................20
Slika14.Horizontalnimlinsakuglama..................................................................................................21
Slika15.Principmljevenjamlinovasadiskovima..................................................................................21
Slika16.Principradavertikalnogmlinasakuglama.............................................................................21
Slika17.Oblicizrnadobijenipostupcimaproizvodnjepraha,a)vodomatominiziranbakar,b)vodom
atominiziranoeljezo,c)zrakomatominiziranaluminij,d)helijumomatominiziranaluminij,e)
nitrogenomatominiziranbrzoreznielik,f)vakuumomatominizaranIN100superlegura,g)
centrifugalnoelektrodomamominiziranRene95superlegura,h)centrifugalnomkupomatominiziran
aluminij..................................................................................................................................................22
Slika18.Nekiodosnovnihoblikapraha................................................................................................24
Slika19.Uticajveliineioblikaesticanavrijememijeanja,a)Cuod200do300m;Fe,<63m
sfernioblik,b)Cuod200do315m;Feod100do200msfenioblik,c)Cuod200do315m;Fe
<63mneregularnioblikestica,d)Cuod200do315m;Feod100do200mneregularniobli
estica....................................................................................................................................................25
Slika20.Mogueraspodjelepraha.......................................................................................................25
Slika21.Osnovnitipovimjeaapraha.................................................................................................26
Slika22.Jednosmjernoidvosmjernosabijanje...................................................................................27
Slika23.Prenosenergijekodmehanikihpresa...................................................................................28
Slika24.Presasabregastimmehanizmom...........................................................................................28
Slika25.Iklasadijelova.........................................................................................................................30
Slika26.IIklasadijelova........................................................................................................................31
Slika27.IIIklasadijelova.......................................................................................................................31
Slika28.IVklasadijelova.......................................................................................................................31
Slika29.Dijagramprocesasinterovanja...............................................................................................32
Slika30.Mikrostrukturaprahatokomprocesasinterovanjaa)sinterovanjauvrstomstanju(Al2O3),
b)sinterovanjeutenomstanju(98W1Ni1Fe)...................................................................................33
Slika31.Tranformacijeenergijeuprocesusinterovanja......................................................................34
Slika32.Promjeneoblikazrnauprocesusinterovanja.........................................................................34
Slika33.Dijagramsmanjenapolaznogkomadatokomprocesasinterovanja......................................35
Slika34.Pezasinterovanje.................................................................................................................35
Slika35.Obloenasinterzonapei.......................................................................................................36
Slika36.Izgledsekcijazahlaenje........................................................................................................37
Slika37.Razliiteizvedbepeisaaspketkanatransportkomadakorzpe.........................................37
Slika38.Najstarijiprimjerakmartenzitnogalatnogelika....................................................................45
Slika39.elikizDamaska......................................................................................................................45
Slika40.Procesmetalurgijeestica......................................................................................................47
Slika41.Toploizostastkopresanje.......................................................................................................48
Slika42.Razlikaizmeurasporedaprimanihkarbida...........................................................................48
Slika43.Rezanjealatnihelika..............................................................................................................49
Slika44.Postupaksinterovanjasainjekcionimbrizganjem..................................................................50
Slika45.Pipremljenprahzabrizganje,A)metalneeticeokruenepolimerskivezivom,B)peletza
injekcionobrizganje..............................................................................................................................50
Slika46.Principformiranjaoblikakodinjekcinogbrizganja.................................................................51
Slika47.Uklanjanjevezivnihelemenatapomouotapala....................................................................52
Slika48.ReakcijatransformacijePOMvezivauformaldehic...............................................................53
Slika49.Uticajatmosferenaprocestemperaturusinterovanja..........................................................53
Slika50.UticajtemperaturesinterovanjanamikrostrukturuprahabrzoreznogelikaM2.................54
Slika51.Uticajtemperaturesinterovanjanamikrostrukturu,zabrzoreznielikM3:2.......................55
Slika52.Uticajtemperaturesinterovanjanazateznuvrstou,a)sinterovanjabrzoreznogelikaM2u
vakuumu,b)sinterovanjebrzoreznogelikaM2uatmosferinitrogena..............................................57
Slika53.Uticajvremenasinterovanjanamehanikeosobinebrzoreznihelika..................................58
Slika54.Promjenatvrdoeuodnosunapromjentutemperature.......................................................58
Slika55.Uticajtermikeobradenatvrdoubrzoreznihelika.............................................................59
Slika56.KristalnestruktureWC,sivikuglicepredstavljaatomekarbonadokplavekuglice
predstavljajuatomevolframa...............................................................................................................60
Slika57.Faznidijagramvolframovihkarbida........................................................................................60
Slika58.MikostrukturaWCColeguraa)97WC3Cosrednjaveliinazrna,b)94WC6Cosrednja
veliinazrna,c)94WC6Cogrubozrno,d)85WC15Cogrubozrno,e)slobodnigrafituleguri86WC8C
6Coif)fazauleguri85WC8C7Co....................................................................................................62
Slika59.MikrostrukturanekihWCTiC(Ta.Nb)CColegura,(a)85WC9(Ta,Ti,Nb)C6Colegurasrednja
veliinazrna,(b)78WC15(Ta,Ti,Nb)C7Colegurasrednjaveliinazrna,(c)73WC19(Ta,Ti,Nb)C8Co
legurasrednjaveliinazrna...................................................................................................................63
Slika60.Procesproizvodnjedijelovaodvolframovihkabrida..............................................................64
Slika61.Udiokarbidaupojedinimindustrijama...................................................................................67
Slika62.RudevolframaScheeliteiWolframite....................................................................................68
Slika63.VrstepresakodinjekcionogbrizganjaWC..............................................................................70
Slika64.Uticajvezinogmaterijalanapritisakistiskanjazelenogkomadainjegovuporoznost...........70
Slika65.Uticajtemperaturesinterovanjanasastavkarbidakaoinaskupljanje.................................73
Popis tabela:
Tabela1.Vanijidogaajiuhistorijimetalurgijepraha........................................................................10
Tabela2.Pritiscisabijanjanekihmaterijala..........................................................................................30
Tabela3.Taketopljenjapojednihlubrikanata....................................................................................36
Tabela4.Temperaturesinterovanjanekihmaterijala..........................................................................38
Tabela5.Komparacijaosobinaelika...................................................................................................41
Tabela6.Oznaavanjaalatnihelika.....................................................................................................42
Tabela7.Komparacijaalatnihelika.....................................................................................................49
Tabela8.SastavbrzorezbogelikaM2.................................................................................................56
Tabela9.MehanikeosobinebrzoreznogelikaM2............................................................................56
Tabela10.SastvabrzoreznogelikaM3:2............................................................................................56
Tabela11.MehanikeosobinebrzoreznogelikaM2..........................................................................56
Tabela12.MehanikeosobineWCCokarbida.....................................................................................61
Tabela13.OznaavanjekarbidapremaCsistemu................................................................................63
Tabela14.OznaavanjekarbidapremaISOsistemu............................................................................65
Tabela15.Znaajnijaoktrianapoljucementnihkarbinda..................................................................67
Tabela16.Uticajsastavaleguretvrdihmetalanatemperaturusinterovanja......................................72
Tabela17.Uticajpojedinihelemenatanaponaanjekarbidatokomsinterovanja..............................74
Uvod:
Sinterovanja predstavlja jednu od prvih tehnologija za proizvodnju dijelova od

metala.Onobivazaboravljeno2000godinaalikadasuiscrpljenjemoiklasinemetalurgije
ovjeanstvoseponovookreepremasinterovanjusaciljemiskoritenjapotencijalakojilei
u nekim materijalima. U ovom seminarskom radu biti e objanjen proces proizvodnje
dijelova koritenjem tehnologije metalurgije praha. Takoer e biti rijei o sinterovanju
alatnihelika,njihovomoznaavanju,sinterovanjutvrdihmetalainjihovimkarakteristikama.
1.0Historijametalurgijepraha.
Metalurgija praha se naziva jo izgubljena umjetnost. Za razliku od ostalih naina

proizvodnjemetalnihdijelovametalurgijaprahasejavljauranojhistorijiibivazaboravljena
svedo18stoljea.
3000godinaprijenove ereprijenegotosurazvijenepeipomoukojihsedostiglataka
topljenjaeljezaEgipanisukoristilipraheljezazapravljenjealata.Pomoudrvenogugljai
zdrobljenihkoljkizagrijavalisurudueljezasaciljemsmanjenjaoksidaunjoj.Rezultatovog
procesa je spuvasto eljezo ili porozno eljezo koje bi se udaralo ekiima sa ciljem
zavarivanjaesticametalajednuzadrugu.
1200godinaposlijenoveereInkeinjihovipredcisukoristilimetalurgijuprahazadobijanje
platine. Tehnika se zasnivala na cementaciji zrna platine, koja su prije toga bila isprana iz
rude i runo razvrstana, dodavanjem oksidacijski otporne legura zlata i srebra sa niskom
takomtopljenjasaciljemkvaenjazrnaplatine.Presovanjemsmijeeiarenjemdobivalase
polugaplatinepogodnazadaljuobradu.
Izmeu1750i1825posveenajepanjaproizvodnjiplatine.1775godineLewisjeotkrioda
kada se legura olova i platine oksidira na visokim temperaturama dobiva se mekana i
obradiva legura. Scheffer je otkrio da kada se platina zagrije zajedno sa arsenom platina
pokazuje znakove topljenja. Ovo otkrie je potvreno i od strane Acharda koji je opisao
postupak proizvodnje platinaarsen legure sa zagrijavanjem na samo 600 [oC]. Ovaj nain
proizvodnjeplatineseprviputakomercijalnokoristio1790godinezaproizvodnjurezervoara
ukemijskojindustriji.
1822godineproizvedenajeprvapolugaodplatineod14[kg]prahaplatinepomouserije
operacija.Prahplatineselaganopresovaouglineneposudeigrijaodousijanja,nakontoga
prahsestavljaouelinekalupeipresovaopodvijanompresom.Ovajprocesseponavljao
vieputadokvrstapoluganijeproizvedena.
1826 godine u Rusiji prvi puta je izvedena operacija visoko temperaturnog sinterovanja
presovanogpraha.Prahplatinevelikeistoejepresovanucilindreodlivenoggvoaikoji
susabijanipomouvijaneprese.Nakontogasustavljaniupesavisokomtemperaturomu
trajanjuodjednogdana.Rezultirajuiproizvodjebioveomaobradiv,zahvaljuitometose
koristioprahvisokeistoe.Sinterovanjepresovanogdijelajeuzrokovalonjegovoskupljanje
sapoetnihdimenzija=100[mm]ih=19[mm]nadimenzija=81[mm]ih=13[mm].
1829 godine Wollaston je objavio publikaciju procesa proizvodnje platine koji e kasnije
dobitiimeponjemu.Wollastonjebioprvikojijeshvatiodasvepotekoekojesesusreuu
proizvodnjivrsteplatinesuuvezisaprahomkojisekoristi,tenaosnovutogzakljukase
usredoio na pripremu praha platine. Otkrio je da se pri zagrijavanju praha bolje rezultati
postiuakosetozagrijavanjaodvijadokjeprahpodpritiskom.Izrazlogatotadadostupne
presenisubiledovoljnosnaneonjerazviohorizontalnupresukojajeprikazananaslici3.
Slika1.Wollastonovapresa
Wollastonjeovajprocesopisaoudevetkoraka:
1. Taloenjeamonijplatinakloridaurastvoru.
2. Ispiranjetalogapraha
3. Meljenjeprahabezpritiskasaciljemouvanjapovrinskeenergijeesticapraha.
4. Prosijavanjepraha
5. Pranjeprahauvodisaciljemuklanjanjasvezaostalesoli.
6. Separacijafinihesticapomousedimentacije,samonajfinijeesticeprahasekoriste
uprocesu.
7. Presovanjemokremaseprahaupologu
8. Laganosuenjetegrijanjena800do1000[oC].
9. Kovanjepolugedokjejozagrijana.
PrimjenjujuiovekorakeWollastonjeuspiodaproizvode kompaktnuplatinu,kojajeonda
valjanjautankelimovesaciljemuklanjanjazaostalihvodenihdepova.
1830 godine Osann je otkrio da se reducirani metali mogu sinterovati u vrste dijelove.
Osann je razvio metodu proizvodnje kovanica od praha bakra dobijenog redukcijom
karbonata bakra (Cu2CO3). Takoer je otkrio da je redukciju najbolje vriti na niim
temperaturama.Kontaminacijuprahajespreavaoskladitenjemprahaustakleboceodmah
nakonproizvodnje.Prahjestavljanukalupuoblikucilindragdjejepresovanpodudarcima
ekia. Zapremina bakra bi se ovim procesom smanjila za 1/6. Sinterovanje se odvijalo na
temperature u blizini take topljenja bakra. Sinterovanjem se zapremina smanjila za
dodatnih20%alijesinterovanibakarimaoboljemehanikeosobinenegolivenibakar.Istom
metodomOsannjeproizvodivomedaljeinovaniceodsrebraiolova.
1859SainteClaireDevilleiDebraysuuspjelijidaproizvedugorionikkojijeradionasvjetlei
gasioksigen.Pomouovoggorionikauspjelipokrenuprocesfuzijeplatine.Njihovaplatinaje
imalaboljemehanikeosobineodplatinedobijeneWollastonovimprocesom.
1870Gwynnjepatentiraomaterijalzaproizvodnjusamopodmazivahleajeva.Materijalse
sastojao od 99% kositara i 1 % nafte. Ove dvije komponente su se mijea i u isto vrijeme
zagrijavale, vrsta forma smijee se proizvodila ubrizgivanjem u kalupe pod visokim
pritiscima.
Najvea komercijalna aplikacija metalurgije praha se desila izmeu 1878 I 1898 kada je
poeto sa proizvodnjom arnih niti za sijalice od karbona, osmiuma, vanadijuma, tantala i
volframa
Originalni alati za izvlaenje nisu bili dovoljno tvrdi za izvlaenje ice od volframa te se
pojavilapotrebazatvrimmaterijalom.Poznatojedavolframukombinacijisakarbonomna
visokim temperaturama daju veoma tvrd materijal, ovaj materijal je bio osnova za izradu
veoma tvrdih i postojanih alatnih materijala koji su poznati kao cementirani karbidi. Rani
eksperimenti sa raznim materijala pokazali su da materijal koji se cementira mora imati
slijedeeosobine:
1.
2.
3.
4.
Hemijskiafinitetzaesticekarbida
Relativnoniskutakutopljenja
Ogranienuosobinulegiranjasakarbidima
Velikuduktilnost(istegljivost)
Od svih materijala gornje zahtjeve najbolje je zadovoljavao Kobalt. Prvi radovima na

cementiranju Kobalta su izvedeni u Njemakoj od strane Lohmanna i Voigtlndera.
FriedrichKruppje1927jeusavrioprocescementiranjakarbidaitritupredstavioWidia.
Slijedeirazvojumetalurgijiprahabiojeproizvodnjakompozitnihmetalakojisusekoristili
zaizradukontakta,elektroda,kontrategovaikontejneranuklearnogotpada.Prvipokuajda
seproizvedukompozitnimaterijaliregistrovaje1900godineodstraneVierteliEgly.
Moderni leajevi uobiajeno napravljeni od bakra, kositara i grafitnog praha i impregnirani
uljemsuprviputarazvijeniuprocesupatentiranomodstraneLoewendahlIGilson.Gilsonov
osnovni materijal je bila bronca u kojoj su estice grafita bile uniformno rasporeene.
Proizvoenja je mijeanjem praha barka i oksida kalaja sa grafitom. Presovanjem smijee i
grijanjemnatemperaturunakojojpoinjeredukcijaoskidabakarikalajbisespajaliidavali
bimaterijalkojijeimaostrukturukaoibronca.Dodatakgrafitajebiouniformnorasporeen
kroz strukturu i zauzimao je do 40% zapremine. Poroznost je bila dovoljna da dozvoli
impregnacijuuljauiznosuod2%.
Metalni filteri su bili idui korak u razvoju poroznih metala i prvi patent datira iz 1923 od
strane Clausa koji je patentirao proces i mainu za izlivanje poroznih tijela od prakastih
materijala.
Poetakmasovneproizvodnjeautomobilaomoguiojeprimjenumetalurgijeprahauvelikoi
omoguio razvoj novih tehnologija iz ovog podruja. Prva komercijalna aplikacija samo
podmazujuih leajeva poela je 1927 godine. Leajevi su bili napravljeni od kombinacije
bakraikalajakojisudavaliporoznubroncukojajeimalamogunostdausvojeporeprimi
odreenu koliinu ulja preko kapilarne privlanosti. U isto vrijeme poinje primjena
samopodmazivih leajeva u kuanskim aparatima kao kod leajeva na kompresorima
hladnjaka.
Od 1940 do poetka 1950 metalurgija praha je svoju proizvodnju zasnivala na barku i

samopodmazivimleajevima.Odtadaeljezniprahieliniprahovipostajudominantnipri
proizvodnju komponenti kao to su zupanici, bregasti mehanizmi. Dok bakar i dalje
predstavljaznaajanmaterijalumetalurgijiprahasapotronjomod21.000[t/god],zasjenjen
jesaprahovimanaosnovieljezakojidostiugodinjupotronjuprahaod315.000[t/god].
1970i1980postignutisuogromninapredciumetalurgijapraha.Posebnoznaajpredstavlja
postupak proizvodnje alatnih elika pomou metalurgije praha i toplo izostatsko presanje
elika. Pomou ova dva postupka dobijaju homogeniji materijali bez pora. Takoer 1980
poinjekomercijalnaprimjenaultrabrzogovrivanjaiinjekcionogbrizganja.
Godina
3000p.n.e
Otkrie
Spuvastozeljezozapravljenjealata
1200
1781
Cementacijazrnaplatine
LeguraplatineIarsena
1790
1822
1826
1829
1830
1859
1870
Proizvodnjaposudaodlegureplatinaarsen.
Prahplatinespojenuvrstupolugu
Visokotemperaturnosinterovanjeprahaplatine.
Wollastonmetodproizvodnjevrsteplatine
Sinterovanjerazliitihmaterijala
Procesfuzijeplatine
Petentiranmaterijalzakugliasteleajevenapravljenodmetalnog
praha(predksamopodmazujuihleajeva).
Svjetiljkesaarnimnitima
Kompozitnimaterijali
Cementovanikarbidi
Samopodmazivileajevi
Tehnologijaeljeznogpraha
Toploizostastskopresanje,proizvodnjaalatnihelikapomou
metalurgijepraha.
Tehnologijebrzogovravanjaiinjekcionobrizganje
Kompozitisametalnimreektama,prskanjeprha,nanoprah,toplo
presanje
18781900
1900
19151930
1920
1940
1970
1980
1990
Porijeklo
Egipat,Africa,
India
JunaAmerika
Francuska,
Njemaka
Francuska
Francuska
Rusija
Engleska
Europa
SAD
SAD
SAD
Njemaka
SAD
Europa
SAD
SAD
SAD,Engleska
Tabela1.Vanijidogaajiuhistorijimetalurgijepraha.
10
1.1 Metalurgijapraha.
Prema[3]Metalurgijaprahailiprakastametalurgija(eng.PowderMetallurgy,PM)je
tehnologija proizvodnje mehanikih, konstrukcijskih i drugih dijelova od metalnih prahova.
Pritomeseodvijajudvapostupka:
kompaktiranjezbijanjemetalnogprahaueljeniobliki
sinterovanjepovezivanjeesticaprahauvrstumasu.
Mehanika su svojstva proizvoda uglavnom jednaka, a nekim sluajevima i bolja od

proizvoda istog hemijskog sastava koji su izraeni odvajanjem strugotine, valjanjem ili
kovanjem.
Prednostiprimjenemetalurgijeprahasu:
Mogua je masovna proizvodnja dijelova u konanom obliku (en. net shape) ili blisko
konanomobliku(en.nearnetshape),bezdodatneobradeskidanjemstrugotine.
Postiusetonijedimenzijedijelovanegokodveinepostupakalijevanja.
Uniformnasitnozrnastruktura.
Mogu se oblikovati metali koje je teko oblikovati drugim postupcima (area nit od
volframazaarulje).
Malisugubicimaterijala(oko3%).
Mogua je izrada proizvoda od smjese vie metala koji nisu meusobno topivi te smjesa
metalaikeramika(oksidi,vatrootpornekeramike).
Moguajeizradadijelovazadateporoznosti(filtri,leajiizupaniciimpregniraniuljemza
podmazivanje).
automatizacijomprocesamogusepostiivelikeproduktivnosti
Maneprimjenemetalurgijeprahasu:
Visokajecijenapotrebneopremeialata.
Velikacijenametalnihprahova.
Javljaju se specifine potekoe u skladitenju prahova metala (korozija, opasnost od
poara).
Ogranienisuoblicidijelovakojisumoguizraditizbogpotekoalateralnogteenjapraha
ukalupu.
Javljajusepromjenegustoe,osobitokoddijelovasloenihoblika
Osnovnasusvojstvaproizvodaprakastemetalurgije:
1.
2.
3.
4.
malapovrinskahrapavost(<63m),
velikatonostdimenzija(<0,125mm),
velikasloenostoblika,
proizvodnostjevelik(>100dijelova/h)dosrednja(>10,<100dijelova/h),
11
5. proizvedenakoliinajevelika(>5000dijelova)dosrednja(>100,<5000dijelova),
6. visokidosrednjitrokovi.
Prema tome, postupci prakaste metalurgije konkuriraju tradicionalnim mainskim

postupcima:skidanjustrugotine,preciznomlijevanju,tlanomlijevanju,kovanjuuklupe.
Slika2.Shematskiprikazizradedijelova.
Naslici1.jepredstavljenshematskiprikaztehnolokogprocesakojiseodvijapriproizvodnji
dijelova iz metalnog praha. U slijedeim poglavljima e biti opisan svaki od koraka u
proizvodnji.
12
1.2Proizvodnjapraha.
Osnovu prakaste metalurgije ini prah kao polazna sirovina svakog procesa. Prah se
moeproizvestinajedanodslijedeihmetoda:
1. Hemijskimmetoda
2. Prskanjem(atomizacija)
3. Mehanikimmetoda
Gotovo svaki materijal se moe pretvoriti u prah na jedan od gore nabrojanih naina.
Metodapravljenjaprahazavisiodprimjenepraha,eljenihkarakteristikaistrukturefinalnog
proizvoda.
Hemijska metoda koristi hemijske komponente najee okside nekada halide ili druge
metalnesoli.Hemijskametodaseizvodislijedeimpostupcima:
Proizvodnja praha iz vrstog stanja. Najbolji primjer za ovaj nain dobijanja praha je
Hgansov proces. Za Hgansov process koristi se ista ruda Fe3O4. Ruda se melje na
eljenu granulaciju zavisno od eljenog finalnog proizvoda. Samljevena ruda se stavlja u
centar cilindrinih keramikim kontejnera a sa strana je okruena mjeavinom koksa i
krenjaka.Keramikikontejnerisuredajujedannadrugiipostavljajunapokretnakolicakoja
ih prevoze kroz tunel pei. Karbon monooksid nastao iz koksa tranformie rudu u eljezo.
Vrijeme transformacije traje oko 24 [h] na temperaturu od 1200 [oC]. Krenjak slui za
vezivanje sumpora u koksu koji se oslobaa prilikom paljenja koksa, odnosno da sprijei
kontaminaciju eljeza. eljezo mehaniki istovara iz kolica te nakon toga melje. Pomou
magnetnih separatora odvaja se eljezo od ostatka komponenti ovog procesa. Konano
samljeveno eljezo se transportuje kroz pe u atmosferi hidrogena. Nakon toga vri se
separacijaprahapremaveliinizrnagdjeseprevelikazrnaponovnovraajuuproces.
Proizvodnja praha iz gasovitog stanja. Redukcija iz titanijevih tetrakloridnih para sa
rastopljenim magnezijem. Ovaj proces je jo poznat kao Krollov proces. Na poetku
proizvodnje ruda titanijuma Ilmenite (FeTiO3) u sebi sadri veliki primjese eljeza te se
preiava sa ciljem smanjenja udjela eljeza u rudi. Proienja ruda se stavlja u reaktore
zajedno sa hlorovim gasom i karbonom. Smijea se zagrijava na temperaturu od 900 [oC]
nakon ega nastaje neisti titanium dioksid (TiCl4) i karbon monoksid. Sa ciljem daljnjeg
proiavanja titanijuma on se stavlja u destilacione rezervoare i zagrijava. Prilikom ovog
proces neistoe su odvajaju pomou frakcione destilacije, ovaj postupak uklanja metalne
kloride ukljuujui i eljezo, vanadijum cikronijum, siliciji i magnezij. U treem koraku se
tianijevtretrakloridutenomstanjutransportujeuposudereaktoraodnehrajuegelika.
U posude se dodaje magneziji i posude se griju na 1.100 [oC]. Prije poetka zagrijavanja u
posude su ubacuje argon sa ciljem uklanjanja zraka iz posuda, odnosno izbjegavanja
kontaminacije titanija sa oksigenom i nitrogenom iz zraka. Magneziji reagira sa titanijem
13
kloridom proizvodei magnezij klorid koji se u procesu separacije odvaja od titanija. Ova
reakcijaostavljaistititanijpotojenjegovatakatopljenjaiznadtakespajanjamagnezija
sakloridima.Titankojinastajeovimprocesomimaljuskastustrukturukojajejednimdijelom
sinterovana.
Slika3.Postupakdobijanjaeljeznogpraha.
Slika4.Postupakdobijanjatitanijevogpraha
14
Proizvodnja praha iz tenog stanja. Prah nikla se proizvodi po Sherrit Gordnonovom

procesu i on predstavlja tipian hidrometalurki proces u kome se odvija redukcija
amonijkoveotopineniklsufaltasahidrogenpripritiskuod1.38[MPa]itemperaturiod200
[oC].RastvorniklovesolisedobijaispiranjemCuNiCorude.Prijenegotoseniklistaloikao
metalni prah, prvo se odvaja bakar. Za prvo taloenje nikla koristi se katalizator, eljezni
sulfat, koji ubrzava ovaj proces te se veoma fine estice nikla taloe u autoklavu. Slijedei
korakpredstavljadodavanjehidrogenapritemperaturiod200[oC]ipritiskuod1,38[MPa]
nakoneganastajedodatnotaloenjeprahaizrude.Ovajpostupakseponavljaod15do30
puta.Nakontogaprahsevadiizautoklavapereisuu.
Metodaprskanjaeng.Atomization,materijalajedominantametodauprodukcijimetalnih
prahova i prelegiranih prahova od aluminijima, bronce, eljeza, nisko legiranih elika, ne
hrajuih elika, alatnih elika, super lugura, legura titanijuma i drugih legura i metala.
Trenutni nivo tehnologije prskanja prahova je rezultat razvoja proteklih 50 godina.
Tehnologijasezasnivanakolizijitenostiikapljice,toznaidabilokojimetalkojisemoe
istopiti moe se pretvoriti u prah pomou ove metode. estice praha su obino manje od
150[m],iakosemoguproizvestiiveeesticaalisetipostupcinenazivajuprskanjenego
ispucavanjeiligranuliranje.
Nekiodosnovnihpostupakaprskanjametalnihprahovasu:
Dvofluidnoprskanje,postupakukomesetenimetalrazbijaukapljicepomougasa,vode
iliuljapodvisokimpritiskom.Usluajudaserasprskavanjerastopljenogmetalavripomou
vodepostupaksepoinjetopljenjemmaterijalaodkojegseelidobitiprah.Nakontopljenja
rastopinasesipauljevakilonackojisluikaospremnikrastopine.Nadnuljevakoglonca
nalazi se mlaznica pomou koje se kontrolie doziranje rastopine, oblik mlaza i njegovo
usmjeravanjausistemzarasprskavanjamlaza.Naslici5.predstavljenjepostupaknastajanja
praha u trenutku kada kapljica vode pogodi mlaz rastopljenog metala. Prilikom sudara
kapljicevodepodvisokimpritiskominiskomtemperaturomsastrujomrastopljenogmetala
dolazidonaglogpovienjatemperaturevode.Vodaprinormalnimuslovimaisparavana100
[oC], u ovom postupku voda se naglo zagrije na temperaturu preko 1000 [oC] to izaziva
eksploziju kapljice vode odnosno pare, ta eksplozija predaje svoju energiju dijelu mlaza
rastopljenogmetalaiodvajagaodglavnestrujerastopljenogmetala.Dabisecijelastruja
rastopljenog metala pretvorila u prah mlaznice vode se rasporeuju na jedan od tri nain
kakojeprikazanonaslici6.Nakonsamogpostupkaatomizacijemjeavinevodeimetalnog
praha se transportuje do centrifugalnih separatora ili do magnetnih separatora, odvojena
vodasefiltrira,hladiivraaponovousistemaprahsedodatnosuiiodvodiizsistema.Na
slici 7. je prikazana cjelokupna shema proces dobijanja metalnog praha pomou vode.
eljena veliina praha se dobija promjenom pritiska vode, poveanjem pritiska vode
smanjujeseveliinapraha.
15
Slika5.Postupaknastajanjaprakemetalapomouprskanjavodom.
Slika6.Konfiguracijavodenihmlaznicaa)prstenastakonfiguracija,b)otvorenaVkonfiguracija,c)zatvorenaV
konfiguracija.
Slika7.Postupakdobijanjaprahapomoudvofluidnogprskanjavodom.
16
Atomizacija gasom se razlikuje sa mnogo aspekata od atomizacije vodom. Za razliku od

vodeneatomizacijegdjesepritiskomvodeupravljaprocesomotkrivenojedaseuprocesu
atomizacijegasomodnosomgasaimetalaregulieveliinaestica.Kaomedijipriatomizaciji
gasomnajeesekoristenitrogen,argonilizrak.Atomizacijugasommoemopodijelitina
atomizacijusaunutranjimmijeanjemiatomizacijusavanjskimmijeanjem.Atomizacijasa
vanjskim mijeanjem, kontakt izmeu gasnog medija i rastopljenog elementa se deava
izvanmlaznice,sekoristikadaseproizvodiprahmetalnihmaterijala.Unutranjemijeanje
se primjenjuje za materijale koji su u tenoj fazi na sobnim temperaturama. Procesom se
upravljaprekoudaljenostimlaznica,pritiskomzraka,geometrijommlaznica,brzinomgasai
rastopljenog medija. Prah koji se dobija ovim postupkom je obino sfernog oblika sa
relativno glatkom povrinom. Vei pritisci i manje razmak izmeu mlaznica proizvodi finiji
prah. Pritisci gasa u procesima atomizacije se obino kreu od 14 [bar] do 42 [bar], sa
brzinamagasaod50[m/s]do150[m/s].Ovametodasekoristikadaseeliproizvestiprah
odsuperlegura,titanijuma,brzoreznihelikaidrugihmetala.Ovametodaseodlikujeneto
skupljim procesom proizvodnje u odnosu na vodenu atomizaciju iz razloga to se moraju
koristitiskupniinertniplinovi.
Slika8.Atomizacijagasom.
Centrifugalno prskanje, postupak u kome se teni metal razbija u kapljice pomou

centrifugalnesilerotacionogdiska,kupeilielektrode.Kodcentrifugalneatomizacijediskom
ili kupom koristi se centrifugalna sila pri razbijanju mlaza rastopine i bacanju kapljica
rastopljenogmetalasadiskailikupe.
Atomizacija pomou rotirajueg diska se koristi za proizvodnju praha za lemljenje

elektronskih komponenti. Diskovi se obru brzinama od 30.000 do 60.000 [o/min] prenici
17
diskovasuveomamaliod40do100[mm]aliisatimprenicimadostiesekapacitetod50
do100[kg/h].Atomizacijaseobavljauinertnojatmosferi.
Slika9.Centrifugalnaatomizacijadiskom.
Atomizacijapomourotacionekupesekoristipriproizvodnjiprahaodcinka,aliminijumai
magnezija. Za razliku od diska atomizacija kupom se vri pri brzinama od 3.000 do 10.000
[o/min],aprenicikupesekreuod100do200[mm].
Atomizacija rotirajuom elektrodom je komercijalni postupak koji prevazilazi probleme
nekih materijala na nain da rotira metal prije njegovog topljenja, rotirajui element je
topljivaelektrodakojaserotirabrzinomod15.000[o/min]tesetopipomouluka.Kapljice
rastopljenogmetalacentrifugalnasilaodbacujeodelektrodekojesehladeiovrujuprije
kontakta sa zidovima komora. Ovaj postupak je razvijen do strane kompanije Nuclear
MetalsINC.Naslici10.jeprikazanpostupakproizvodnjeprahapomoulukaplazme,dokje
naslici11.prikazanapostupakproizvodnjeprahapomouelektrinogluka.
Slika10.Atomizacijalukomplazme
18
Slika11.Atomizacijaelektrinimlukom.
Atomizacija rotirajuim elektrodama daje odreenje prednosti u odnosu na druge proces

proizvodnje praha. Legure titaniju se optimalno proizvode pomou ove metode, zbog
korozivnepriroderastopljenogtitanijumaipotekoeuvanjarastopljenogtitanija.
Vakuumskaatomizacijailiatomizacijarastvorljivimgasomsezasnivanaslijedeemprincipu.
Kada se rastopljeni metal koji je prezasien sa nekim gasom naglo izloi vakuum dolazi do
irenja gasa u rastopljenom metalu takvim intenzitetom da raspriva rastopljeni metal i
pretvara ga u prah. Legure nikla, bakra, kobalta, eljeza i alminijuma se atomiziraju sa
hidrogenom. Prah je sfernog oblika i veoma ist u poreenju sa drugim metodama
proizvodnje prahova. Osnovna primjena praha proizvedenog pomou vakuumske
atomizacije je u proizvodnji diskova turbina i geometrijski sloenih dijelova pomou
injekcionogbrizganja.
Slika12.Principvakuumskeatomizacije.
19
Ultrasonino prskanje, postupak u kome se teni metal razbija u kapljice pomou

ulstrasoninih vibracija. Do ne davno ovaj postupak je predstavljao samo laboratorijske
eksperiment i ako je prijavljen 1960 godine. Zasniva se na principu da se tanki filmtenog
metalapodvrgnevibracijamatakojakimdasestvarajuvalovikojipostajusvejaiijaidoku
jednog trenutku kapljica rastopine se ne odvoji od filma. Ovim postupkom se dobijaju
prahovisfernogoblika.Kaoikodcentrifugalneatomizacijeglavninedostakovogprocesajesu
visoki zahtjevi koji se postavljaju pred materijal po kome se rasprostire film. Taj materijal
mora imati visoku taku topljenja, biti otporan na abraziju, mora imati odgovarajue
akustineosobineitd.Zaproizvodnjuprahakoristesefrekvencijeudijapazonuod20do80
[kHz]ovimpostupkomsedobijajuslinirezultatikaoikodcentrifugalneatomizacije.Zasada
se uglavnom koristi za proizvodnju praha za lemljenje elektronskih komponenti sa
kapacitetimaod20do40[kg/s]
Slika13.Principultrasonineatomizacije.
Mehaniki procesi proizvodnje praha se ne koriste mnogo kao ostali spomenuti naini
proizvodnjepraha.Koristisekodmaterijala:
Kojisemoguveomalakosamljetikaotosuistiantimonilibizmut
Reaktivnimmaterijalakaotosiberilijimetalnihibridi
Kodmaterijalakaotosualuminijieljezokadajepotrebanprahuoblikupahulja.
Mehanikomljevenjeprahasenajeevripomou:
1. Horizontalnimlinovasakuglama.
2. Mlinovasadiskovima.
3. Vertikalnihmlinovasakuglama.
Najei postupak mehanikog mljevenja metala jeste pomou horizontalnog mlina sa
kuglama,kritinifaktoripriovomnainuproizvodnjeprahapredstavljabrzinarotacijemlina.
Veomavisokabrzinarotacijeeprouzrokovatidasematerijalikuglezalijepezazidovemlina
uslijedprevelikecentrifugalnesile.Malabrzinaeprouzrokovatineznaajnokretanjekuglii
materijala.
20
Slika14.Horizontalnimlinsakuglama.
Mlinovisadiskovimasekoristezamljevenjetvrdihmetala.Zarazlikoodmlinovasakuglama
ovimlinovisuhorizontalniimljevenjesevripomouhorizontalnidiskova.Principmljevenja
seodvijapomoudiskovakojiserotiraju.Diskovisenalazaveomablizujedandrugom,tako
da sve estice koje su vee od razmak izmeu diskova bivaju samljevene, pomjeranjem
razmakaizmeudiskovareguliesegranulacijapraha.
Slika15.Principmljevenjamlinovasadiskovima.
Vertikalni mlinovi sa kuglama se koriste dijelom za mljevenje dijelom a dijelom legiranje

praha.Zbogvelikeenergijekojaseprenesenaprahkojisemeljedolazidozavarivanjaestica
prahateseobinododajudvijevrsteprahaosnovnimaterijalilegirajuimaterijal.
Slika16.Principradavertikalnogmlinasakuglama.
Na slici 17. su prikazani razliiti oblici praha dobijeni gore opisanim postupcima mljevenja
praha. Odabir procesa proizvodnje praha prvenstveno zavisi od materijala koji se melje,
potrebnefinoeteoblikazna.
21
Slika17.Oblicizrnadobijenipostupcimaproizvodnjepraha,a)vodomatominiziranbakar,b)vodomatominizirano
eljezo,c)zrakomatominiziranaluminij,d)helijumomatominiziranaluminij,e)nitrogenomatominiziranbrzoreznielik,
f)vakuumomatominizaranIN100superlegura,g)centrifugalnoelektrodomamominiziranRene95superlegura,h)
centrifugalnomkupomatominiziranaluminij.
22
1.3 Mijeanje praha.
Pod pojmom pripreme praha za presanje spajaju se dvije razliite operacije

blendiranjei mijeanje.Pod blendiranjem smatra se postupak mijeanja praha samo jedne
vrstedoksepodmijeanjempodrazumijevamijeanjevieodjednevrsteprahailimijeanje
prahasalubrikantima.
Ciljblendiranjaprahajestedasedobijetohomogenijiprah.Metodaproizvodnjeprahane
daju prah istih dimenzija tako da kod svake metode postoje neto krupnije estice i neto
sitnije estice. Tokom proizvodnje, pakovanja, transporta sitnije esticepadaju na dno dok
krupnije ostaju na vrhu i time stvaraju prakasti materijal koji nije pogodan za presanje.
Takoerkrupnijeesticekaajuzasebesitnijeestice,dolazidopojaveelektrostatikeiVan
der Waals privlanosti estica, uslijed kapilarnih napona dolazi do zarobljavanja vlage u
prahuitd.Sveovogorenabrojanojerazlogzaprimjenublendiranjaimijeanjepraha.
Nekiodosnovniparametarakojiutiunamijeanjaprahasu:
1. Vrstamiksera.
2. Zapreminamiksera.
3. Geometrijamiksera.
4. Unutranjapovrinamiksera.
5. Karakteristikeunutranjeoblogemiksera.
6. Zapreminaprahaprijemijeanja.
7. Zapreminaprahanakonmijeanja.
8. Odnoskomponentikojesemijeaju.
9. Karakteristikepraha.
10. Vrsta,lokacijaibrojmjestadoziranjaipranjenjapraha.
11. Rotacionabrzinamjeaa.
12. Vrijememijeanja.
13. Temperaturamijeanja.
14. Medijiukomeseodvijamijeanje.
15. Vlanost,kadasemijeanjeodvijauatmosferizraka.
Od svih gore nabrojanih faktora najznaajniji je faktor predstavlja sam praha odnosno
njegovekarakteristikejeronutienasvihostalih14nabrojanihfaktora.
Veliinaesticaprahapredstavljanajznaajnifaktorkodmijeanjapraha.Generalnopravilo
glasi to je vea ujednaenost estica praha ili mjeavine prahova vea je mogunost za
dobijanje ujednaene mjeavine. Vee estice imaju tendenciju da se odvajaju od smijee
tokommijeanjateakojemoguepotrebnoihjeodvojiti.Spreavanjasegregacijekrupnih
estica se jo rjeava primjenom vakuumskog blendiranja ili mehanike ili termalne
23
aglomeracije (tako zvano difuziono spajanje, gdje se kurpne estice rasporeuju udaljenje
jednaoddrugeaprostorizmeunjihpopunjavajusitnijeestice.
Oblik estica takoer znaajno utie na homogenost smijee praha. Na slici 18. su
predstavljeninekiodosnovnihoblikaestica.
Slika18.Nekiodosnovnihoblikapraha.
Na slici 19. je predstavljen koeficijent varijabilnosti (standardna devijacija podijeljena sa

prosjenom vrijednou mjerene osobine, standardna devijacija se opisuje kao statistika
vrijednost koja govori koliko koncentracija jedne komponente mjeavine varira od stvarne
koncentracijekojadefiniesmjesu)smijeepraha90%Fei10%Cuzarazliiteoblikeesticai
razliite veliine estica. Za sferni obli estica kvalitet smijee se brzo poveava (manji
koeficijent varijabilnosti) ali dolazi do segregacije estica kako se vrijeme mijeanja
produuje.Segregacijaseesticajeznaajnijatojevrijememijeanjaduepotodolazido
akumulacije elektrostatikog elektriciteta, ovaj problem se obino rjeava sa dodavanje
malihkoliinavodeumjeavinu.
24
Slika19.Uticajveliineioblikaesticanavrijememijeanja,a)Cuod200do300m;Fe,<63msfernioblik,b)Cuod
200do315m;Feod100do200msfenioblik,c)Cuod200do315m;Fe<63mneregularnioblikestica,d)Cuod
200do315m;Feod100do200mneregularniobliestica.
Gustinaprahapredstavljajedugoroniproblemblendiranjaimijeanjazbograzlikeugustini
prahakojiseprocesuira.esticeprahasamanjomgustinomimajutendencijudaseskupljaju
navrhumasedokgueesticetonunadno.
Kvalitetprahasepoveavakakosepoveavabrojkontakataizmeurazliitihkomponentni
mjeavine. Na slici 20. su predstavljene mogue raspodijele praha. Pod a) je predstavljen
izgled teorijski najhomogeniji raspodjele praha gdje je svaka estica praha u kontaktu sa
susjednomesticom,podb)jeprikazanaaglomeriraniprahgdjesuesticeprahagrupiranei
izmeu grupa postoji znaajan prazan prostor, pod c) je predstavljen praktino mogui
ostvarivrezultatmijeanja,dokjepodd)predstavljenizgledneizmijeanogpraha.Kvalitet
smijee se odreuje komparacijom sirove smijee i izmijeana smijee, sa aspekta na broj
kontaktnihpovrina.
Slika20.Mogueraspodjelepraha.
25
Izmeuvelikogbrojamiksera(mjeaa)kojisudostupninadananjemtritunajeisu:v
mikser i mikser sa duplim konusom. Mikser sa duplim konusom sastoji se od cilindrinog
bubnja koji je skoen na krajevima, koji se rotira oko horizontalne ose, ova rotacija izaziva
kontinuirano kretanja praha unutar miksera koji se ravnomjerno rasporeuje tokom
mijeanja.Primjenomovihmjeaanedolazidosmanjenjaveliinezrnapraha.
V mjea radi na istom principu kao i mjea sa duplim konusom jedina razlika je u obliku
mjeaa.
Naslici21.supredstavljeniosnovnitipovimjeaapraha,poda)mjeasaduplimkonusom,
b)Vmjea,c)kubnimjeaid)horizontalnimjea.
Slika21.Osnovnitipovimjeaapraha.
Tokom procesa mijeanja praha u prah se dodaju lubrikanti koji imaju osnovni zadatak za
smanje trenje prilikom presanja praha u kalupe. Lubrikanti mogu biti u tenom i vrstom
stanju, tenu lubrikatnu su ulja i masti dok se kao vrsti lubrikanti koriste grafitni prahovi.
Lubrikanti mogu znaajno uticati na proces presovanja praha i sinterovanja iz toga razloga
bitno je obezbjediti optimalnu koliinu, kompoziciju i strukturu lubrikanta ne samo zbog
smanjenja trena tokom presovanja nego zbog spreavanja oksidacije praha, odravanja
ravnomjerne gustine praha, odravanja teenja praha, definisanih promjena dimenzija
tokomsinterovanjaimaksimalnihikonzistentnihmehanikihosobinagotovogkomada.
26
1.5 Formiranje oblika.
Formiranjeoblikailipresovanjeprahaimaslijedeezadatka:
1. Formiranjeoblikafinalnogproizvoda
2. Odreivanje dimenzija finalnog proizvoda uz korekciju dimenzija zbog promjene
dimenzijaprilikomsinterovanja
3. Odreivanjeeljeneporoznostizelenogkomada
4. Odreivanjeadekvatnihmehanikihosobinazelenogkomadazbogmanipulacijakoje
seodvijajuprijesinterovanja.
Presanje u kalupe je najee koriteni metod u formiranju oblika finalnog proizvoda u
metalurgijipraha.Gustinaod90%finalnegustinemoesepostiipresovanjemsamojedan
putasatrajanjimazamanjekomadaodnekolikosekundi.
Prahnereagujekaofluidnasabijanje,trenjeizmeuprahaikalupaitrenjeizmeuestica
prahaometaravnomjeranprenospritiska.
Tehnike presovanja se mogu okarakterisati u odnosu na kretanje individualnih elemenata
prese, donji klip, gornji klip i kalup. Sabijanje sa fiksnim kalupom moe se podijeliti na
sabijanjesajednosmjernimdejstvomisabijanjesadvosmjernimdejstvom
Slika22.Jednosmjernoidvosmjernosabijanje.
Kod jednosmjernog sabijanja donji klip i kalup su nepokretni i operacija sabijanja se izvodi
pomougornjegklipa.Zbogtrenjakojesejavljaizmeuprahaikalupakaoitrenjaizmeu
eticasmogprahazelenikomadimaveugustinunapovrininegonadnu.Koddvosmjernog
presovanjajedininepokretnidiopresejekalupioperacijasabijanjaseizvodisaobacilindra
kojauistovrijemesabijajuprah.Ovimnainomsabijanjadobijaseistagustinaprananavrhu
idnuzelenogkomada,samonjegovunutranjisrednjidioimamanjugustinu.
27
Generalnopresezasabijanjeprahasemogupodijelitinamehanikeihidraulike.Kodveine
mehanikihpresaglavniizvorenergijezasabijanjejemotorkojipokreezamajac.Zamajac
jemontirannabrzoobrtnuosovinu,kvailoikonicasumontiraninadrugovratiloipomou
njih se kontrolie proces. Da bi se odvio proces sabijanja otputa se konica a aktivira se
kvailoteenergijakojajeakumuliranauzamajcuseprenosiprekoobrtnogmomentanaklip
prese. Kvailo se obino aktivira pomou pneumatski cilindara a deaktivira se pomou
opruga, dok se konica aktivira pomou opruga a deaktivira se pomou pneumatskih
cilindara, ovom izvedbom omogueno je zaustavljanje prese u sluaju nestanka elektrine
energije odnosno komprimiranog zraka. Prenosni mehanizmi mogu biti jednostepeni i
dvostepenizavisnoodpotrebnesnageprese.Jednostepenimehanizmisekoristezapresedo
50[t]sabrzinomod50[sabijanja/min].Dvostepeniprenosnimehanizmisekoristezaprese
iznad50[t]samaksimalnimbrzinamado30[sabijanja/min].
Slika23.Prenosenergijekodmehanikihpresa.
Jo jedan tip mehaniki presa jesu prese sa bregastim mehanizmom, njihov kapacitet je
ogranien na 100 [t]. Glavno vratilo prese ima dva bregasta mehanizma jedan upravlja
donjim klipom a drugi gornjim klipom. Bregasti mehanizam koji upravlja donjim klipom
takoerupravljaidoziranjemprahaukalupiizbacivanjemzelenogkomada.
Slika24.Presasabregastimmehanizmom.
28
Hidraulike prese su dostupne u rasponu od 50 do 1250 [t] kao standardni proizvodi,

takoer postoje specijalne izvedbe sa kapacitetom od 5000 [t]. Hidraulike prese mogu
proizvesti due zelene komade nego mehanike prese, takoer su jeftinije od mehanikih
presa.Maksimalnaduninapunjenjaprahadokmehanikihpresajeoko180[mm]dokkod
hidraulikihpresatadubinaiznosi380[mm].Maksimalnikapacitethidraulikihpresajeoko
650 [sabijanja/min]. Hidraulike prese koje se koriste za presanje dugih dijelova rade sa
netosporijombrzimzbogomoguivanjazarobljenomzrakuukomadudaizaekrozotvore
nakalupu.Hidraulikepreseimajutribrzinerada,visokabrzinasaminimalnomsilomikoristi
sezauspostavljanjekontaktaizmeuklipaikomada,srednjabrzinasa50%silepresekoristi
sezapoetnistadijipresanjaisporabrzinazafinalizacijusabijanjagdjesekoristipunasila
prese. Kada se sabijaju komadi na odreenu debljinu koriste se mehaniki prekidai koji
ograniavajuhodklipa.Kadasesabijukomadinaodreenugustinukoristisepritisakcilindra
kaomjerilogotovostiprocesa,kadapritisakucilindridostignezadanuvrijednosthodklipase
zaustavlja. Pogonski motor kod hidraulikih presa su znaajnije vei od motora kod
mehanikihpresa.Kodmehanikihpresazamajacspremaenergijukojasekoristizaproces
sabijanjaitaenergijaseobnavljatokomprocesapunjenjakalupa.Dokkodhidraulikihpresa
motorobezbjeujekonstantnuenergijuikodsabijanjaikodpunjenjakalupa.
Potrebnasilasabijanjaseodreujenaosnovupritiskakojijepotrebandabisediosabiona
odreenugustinuipovrinedijela.GraficisaodnosompritiskaPnagustinuqseodreuju
eksperimentalno sabijanje cilindara odreene visine L i odreenog prenika D. Za deblje
dijelovasilasabijanjasemorapoveatidoak25%zaodnosduinanaspramprenika4/1da
bi se dobila odgovarajua gustina. Potrebni pritisak sabijanja se moe odrediti sa
korekcionimfaktoromkprekoslijedeegizraza.
gdjejePpritisaksabijanjazaduedijeloveaP1pritisaksabijanjazastandardnedijelove(gdje
jeL=D).Faktorkseodreujeprekoizraza:
0,25

1
3
1

0
ZadijelovekojinisucilindriniodreivanjeodnosaL/Dsevriprekoizraza:
gdje je V zapremina tijela a A povrina poprenog presjeka. Sila potrebna za sabijanje se

dobijamnoenjempritiskasabijanjaipovrinepoprenogpresjekakomada.
29
Materijal
Alminium
Mesing
Bronca
eljezo
Tantal
Volfram
Alminiumoksid
Ugljik
Karbidi
Pritisak[MPa]
70275
400700
200275
350800
70140
70140
110140
140165
140400
Tabela2.Pritiscisabijanjanekihmaterijala.
MPIF (Metal Powder Industries Federation) je klasificirala proizvede prema njihovoj

kompleksnosti, klasa I proizvodi koji su jednostavni pa do klase IV u kojoj se nalaze
najkomplikovaniji proizvodi. Debljina komada i geometrijske karakteristike koje se okomite
nasmjersabijanjakomadaodreujupripadnostodreenojklasi.
UklasuIspadajudijelovisageometrijskimosobinamaprvognivoakojisesabijajuodozgoili
odozdoiimajumanjepromjenegustineukomadu.Najveagustinakomadajenavrhugdje
seostvarujekontaktizmeukomadaiklipapreseanajmanjanadnu.Dijelovisazavrnom
debljinomod7,5[mm]semoguproizvestiovommetodobezznaajnihrazlikaugustini.
.
Slika25.Iklasadijelova.
UklasuIIspadajudijelovisageometrijskimosobinamaprvognivoakojisesabijunapresama
dvosmjernim dejstvom. Najmanja gustima komada je u sredini dok je najvea gustina na
vrhuidnukomada.
30
Slika26.IIklasadijelova.
UklasuIIIspadajudijelovisageometrijskimosobinamadrugognivoa,razliitihdebljinakoji
se sabijaju na presama sa dvosmjernim dejstovm, odvojene operacije su potrebne za
sabijanjegeometrijskihnivoa.
Slika27.IIIklasadijelova.
UklasuIVspadajudijelovisageometrijskimosobinamavisokognivoa,razliitihdebljinakoji
se sabijaju na presama sa dvosmjernim dejstovm, odvojene operacije su potrebne za
sabijanjegeometrijskihnivoa.
Slika28.IVklasadijelova.
31
1.6 Sinterovanje.
Prema[1]sinterovanjejetehnikakojasekoristizaproizvodnjumaterijalaidijelovasa
kontrolisanom gustinom pomou metalnih ili keramikih prahova primjenom termalne
energije.
Prema [2] sinterovanje se moe posmatrati kao proces u kome se jedan skup estica,
presovanpodpritiskomilijednostavnozarobljenukuitu,hemijskiveeukoherentnotijelo
poduticajempovienihtemperatura.
Sinterovanje se moe podijeliti u dvije vrste sinterovanje u vrstom stanju i sinterovanje u
tenom stanju. Sinterovanje u vrstom stanju se vee za procese sinterovanja kada prah
sabijen u kalupu ne prelazi u teno stanje tokom sinterovanja dok sinterovanje u tenom
stanju se vee za procese gdje prah prelazi u teno stanje tokom sinterovanja. Na slici 29.
predstavljen je dijagram procesa sinterovanja. Na temperaturi T1 odvija sinterovanje u
vrstomstanju,podizanjemtemperatureprocesanaT3sinterovanjeprelaziutenozaisti
sastav praha. Uz ove dvije vrste sinterovanja mogu se identificirati jo i sinterovanje u
tranzijentnojtenojfaziiviskoznosinterovanje.Viskoznosinterovanjesepojavljujekadaje
zapreminatenogprahadovoljnavelikadaprahpoinjedateealibezpromjeneoblikazrna
uprocesu.Tranzijentnosinterovanjejekombinacijasinterovanjautenomivrstomstanju.
Primjertranzijentnogsinterovanjanaslici29.jeoznaensatemperaturomT2gdjeseproces
odvija iznad eutetske temperature ali ispod solidus linije. Poto je temperatura T2 iznad
eutetske temperature tena faza se formira kroz reakciju A i B vrste praha tokom
zagrijavanja.Tokomprocesasinterovanjanestajetenafazaiostajesamovrstafaza.
Slika29.Dijagramprocesasinterovanja
32
Na slici 30. predstavljena je mikrostruktura parcijalno sinterovanog praha. U oba tipa

sinterovanja u finalnoj fazi dolazi do izolovanja pora, na izolovanje pora koje se javljaju
izmeuesticaprahatroisenajvievremenaprocesusinterovanja.
Slika30.Mikrostrukturaprahatokomprocesasinterovanjaa)sinterovanjauvrstomstanju(Al2O3),b)sinterovanjeu
tenomstanju(98W1Ni1Fe)
Pogonska sila sinterovanja jeste redukcija ukupne povrinske energije. Ukupna povrinska
energijasabijenogprahaseizraavasaAgdjejespecifinapovrinskaenergijaaAukupna
povrinasabijenogpraha.Redukcijaukupneenergijemoesepredstavitisa:
PromjenapovrinskeenergijeseodnosinapoveanjegustinesabijenogprahadokseA
odnosinarastzrnakojisejavljatokomprocesasinterovanja.Veliinazrnaprahavariraod
0,1do100[m]povrinskaenergijaprahavariraod0,5do500[J/mol],izovogasevididaje
33
processinterovanjaniskoenergetskiproces,tejeveomaosjetljivnatemperaturu,vrijeme,
pritisak, atmosferu, grijanje, hlaenje itd. Najznaajni faktori su temperatura, vrijeme i
atmosfera.
Slika31.Tranformacijeenergijeuprocesusinterovanja.
Do sinteriranja i spajanja zrna praha dolazi uslijed smanjivanja povrinske energije estica
praha te brzog kretnja sadranih atoma pri visokim temperaturama u zoni dodira estica.
Samprocessinterovanjamoesepodijelitiutrikoraka,prviinicijaliziranojespajanjeestica
u takama dodira, drugi take dodira prerastaju u vrat, trei smanjuju se dimenzije pora
izmeuesticaprahaiuzonamavrataformirajusegranicezrna
Slika32.Promjeneoblikazrnauprocesusinterovanja.
34
Tokom procesa sinterovanja dolazi do smanjenja polaznog komada ili zelenog komada.
Smanjenje zelenog komada je posljedica smanjenja praznog prostora izmeu zrna. Na slici
33. predstavljen je dijagrama smanjenja komada tokom procesa sinterovanja. U polaznom
stadijusabijenizelenikomadjeporozanprostorizmeuzrnazauzimaodreendionjegove
zapremine. Tokom procesa sinterovanja dolazi do spajanja zrna i smanjena slobodnog
prostoraizmeunjihtozaposljedicuimaismanjenjekomada.
Slika33.Dijagramsmanjenapolaznogkomadatokomprocesasinterovanja.
Processinterovanjaseodvijaupeimazasinterovanje,teseodvijauserijibalansiranihfaza
kojeserazlikujuutemperaturi,vremenutrajanja,atmosferiitd.Peizasinterovanjesusline
peima za termiku obradu elika. Znaajna razlika izmeu pei za sinterovanje i pei za
termiku obradu jeste u odabiru atmosfere u kojoj se proces sinterovanja odvija. Sabijani
prahjeveomaporozantakodajeveapovrinaizloenauticajuatmosferenegokodvrstog
komada. Temperature sinterovanja su znaajno vee nego kod termike obrade tako da je
mogunostoksidacijevea.Naslici34.jepredstavljenizgledpeizasinterovanjesaetrifaze
krozkojeprolazizelenikomad.Teetirifazesuzonapregrijavanja,sinterzona,zonasporog
hlaenjaizonabrzoghlaenja.
Slika34.Pezasinterovanje.
35
Zona pregrijavanja. Funkcija pregrijavanja jeste uklanjanje lubrikanata iz zelenog komada,

ovazonasezovejozonadelubrikacijeilizonasagorijevanja.Lubirkantikojiseobinokoriste
su na bazi cinka, aliminiuma, parafina itd. Koriste se zato to imaju veoma nisku taku
topljenjaoko220[oC],naalosttemperaturapredgriavanjanijeoko430[oC],negooko1010
[oC], zbog potekoa koje se javljaju pri isparavanju lubrikanata iz praha. Te potekoe su
vezane za poveanje gustine zelenog komada tokom poetka procesa pregrijavanja. Rast
temperature u zoni pregrijavanja je postepen sa ciljem spreavanja razaranje zelenog
komada. Tokom procesa zagrijavanja zelenog komada u zoni predgrijavanja dolazi do
topljenja lubrikanta i njegovog kretanja kroz pore komada ka povrini gdje se njegova
temperatura dodatno poveava nakon ega dolazi do isparavanja lubrikanta. Duina zone
predgiravanja je obino od 50 do 100% zone sinterovanja. Ova zona se moe zagrijavati
pomouelektrinihgrijaailipomougasa.
Lubrikant
Hemiskaformula
Temperaturatopljenja[oC]
Nabazicinka
Zn(C18H35O2)2
130
Nabazilitiuma
LiC18H35O2
221
Nabaziparafina
C22H46
40
Tabela3.Taketopljenjapojednihlubrikanata.
Zona sinterovanja. Funkcija zone sinterovanja jeste da vee indivudualne estice praha
jednu za drugu. Sinter zona je dizajnirana tako da pred sinterovanja dostigne temperaturu
sinterovanjautokraemrokuiostanjeunjojdokseesticenepoveujednasadrugomi
legirajui elementi ne rasporede unutar reetke praha. Temperatura sinter zone za
konvencionalne eljezne prahove je oko 1177 [oC] a za legure nikla i kroma oko 1300 [oC].
Duinazonesinterovanjajeobinodo100do200%zonepregrijavanja.Sinterzonaupei
moe biti otvorena i obloena. Otvorene zone sinterovanja izlau ciglu pei i elemente za
zagrijavanje sa atmosferom pei i ne omoguuju kontrolu ugljika u atmosferi. Obloene
sinter zone su dizajnirane sa izolacionim oblogama najee od keramike, izvode se u
modularnom principu kako je prikazano na slici 35, prilikom spajanja provjerava se
zapitivanjeizmeumodulasaciljemosiguravanjaodkontaktavanjskimzrakom.Sinterzona
semoegrijatipomouelektrinihgrijaailipomouplinova.Ukolikosezagrijavapomou
plinova onda se koriste izolovane sinter zone zbog spreavanja sagorjelog gasa da
kontaminiraatmosferusinterzone.
Slika35.Obloenasinterzonapei.
36
Zona sporog hlaenja. Funkcija ove zone u sinter pei jeste da potpomogne razvoj
miksrostrukture odnosno da smanji temperaturni stres koji bi mogao nastati ako bi se
zagrijanikomadnagloizloihladnijojtemperaturi
Zonabrzoghlaenja.Funkcijazonebrzoghlaenjajestedaohladiodioispodtemperature
oksidacije,dokseonjonalaziupeiodnosnouzatienojatmosferi,prijenegotoizaeiz
pei i stupi u kontakt sa vanjskom atmosferom. Obino se hlaenje vri pomou vode i
izvedenojetakodahladnavodakruiokosekcijazahlaenje,nijeudirektnomkontaktusa
dijelom,iizmjenatoplotesevriprekozraenja,saogranienomizmjenomkojasedeava
provoenjemtoploteprekomehanizmazatransportpredmetasinterovanja.Zonahlaenja
jedugaod100do250%zonesinterovanja.
Slika36.Izgledsekcijazahlaenje.
Slika37.Razliiteizvedbepeisaaspketkanatransportkomadakorzpe.
37
Ulogazatitneatmosferekodsinterovanjaimaslijedeefunkcije:
Spreavanjaulaskazrakaupe
Spreavanjeoksidacijeesticapraha
Upravljanjasadrajemkarbona
Uklanjanjevikakarbonaunekimaplikacijama
Ravnomjernouklanjanjetoplotetokomhlaenja
Poto atmosfera sinteovanja znaajno utie na proces, sinterovanja se nikada ne izvodi u

atmosferi zraka ili nekoj drugoj atmosferi koja je bogata oksigenom. Osnovna funkcija
zatitneatmosferejestedazatitimetalniprahodkontaktasazrakom,odnsonodasprijei
oksidaciju metalnih prahova. Pored zatite od oksidacije atmosfera prua ravnomjernije
grijanjekomadatokomsinterovanjakaoiravnomjernohlaenjetokomprocesahlaenja.
Materijal
Aluminijilegure
Bronza
Mesing
Novosrebro
eljezo
eljezobakar
eljezobakarnikl
eljezougljik
eljezobakarugljik
eljezobakarugljiknikl
eljezobakarniklmolibden
eljezomangan
eljezokrom
eljezomanganbakar
eljezokrombakar
eljezokromkarbid
eljezovanadiumkarbid
eljezovolframkarbid
eljezomangankrommolibdenugljik
eljezomanganvanadijmolibdenugljik
eljezokromnikl
eljezokrom
Volframlegure
Tvrdimetali
Temperaturasinterovnja
590620
740780
890910
860930
11201280
11201280
11201280
1120
1120
1120
11201200
1280
12001280
1120
12001280
>1280
>1280
>1280
>1280
>1280
12001280
12001280
14001500
12001400
Tabela4.Temperaturesinterovanjanekihmaterijala.
38
1.7. Naknadne odrade.
Komponente koji se proizvode sinterovanjem obino zahtijevaju ue tolerancije,

poveanje mehanike osobine ili neke druge karakteristike koje se ne mogu dobiti samo
sinterovanjem. Operacije kojima se dobijaju poboljane osobine dijelova su iste kao i kod
dijelovadobijenimljevenjemilikovanjem.
Mainskaobradasinterovanihdijelovaserazlikujeodobradedijelovadobijenihkovanjeili
ljevenjem iz razloga to sinterovani dijelovi imaju veu poroznost nego dijelovi dobijeni
kovanjemililjevenjem.Glavnerazlikesu:
Kadaseobraujeporozanmaterijalvisinarezanjajeveomaznaajfaktorpotopore
umaterijalustvarajukoncentracijenaprezanja.
Temperaturarezneotriceizazivaoksidacijuproznihmaterijala.
Poroznostpovrinepoveajevibracijealata.
Gore nabrojane osobine poveavaju potronju reznog alata kroz poveano adhezivno
troenje, oksidaciju alata, povean zamor alata itd. Na primjer obada sinterovanog
nehrajueg elika se pokazala izuzetno zahtjevna zbog pojave karbida unutar njegovo
strukturekaorezultatnepotpunogsinterovanja.Dijelovidobijenisinterovanjemalminijuma
ukoliko lubrikatni nisu u potpunosti uklonjeni u toku predgrijavanja znaajno pogoravaju
njegovu rezljivost. U sluaju sinterovanih bronci koje se uglavnom koriste za izradu
samopodmazujuih leajeva od krucijalne vanosti je dobiti to bolju povrni ali bez
zatvaranja pora. Ovo zahtjeva koritenje najotrijih alata sa to manje prolaza i sa to
manjomvisinomrezanja.
Kaorjeenjegorenabrojanihpotekoapreporuujesedasekoristeslijedeapravila:
Tokarenje.Otkriveno je da alati od karbida daju nabolje osobine prilikom tokarenje

sinterovanihdijelova.
Buenje.Prilikombuenjasinterovanihdijelovapreporuujesekoritenjekarbidnihili
brzoreznihalatasamalomspiralom.
Narezivanje navoja. Preporuuje se upotreba spiralnih alata iz razloga to oni
odbacujustrugotinuvaniispreavajunjenozavarivanjesapredmetomobrade.
Glodanje.Glodanjepredstavljavelikiproblemzasinterovanedijelovezbogtendencija
alata da razmae predmet obrade. Preporuuje se upotreba alata sa nezailjenim
vrhom.
Bruenje, honovanje i poliranje. Ove operacije su obino zavrne operacije i ne
predstavljajuznaajnijeproblemezapredmetobrade,izrazlogatosesamomalidio
pora zatvori tokom ove obrede. Jedno od rjeenja jeste da se ovi zahvati obave na
komadunakonpredgrijavanja,odnosnonakonuklanjanjalubrikantapatekondada
idunasinterovanje.
39
Impregnacija uljem ili smolom je mogua zahvaljujui povienoj poroznosti sinterovanih

dijelova.Ovaoperacijasekoristikodizradesamopodmazujuihleajeva.Samopodmazivost
semoeostvaritijednostavnimpotapljanjemuuljeduevrijeme.Istraivanjasupokazalada
se najbolji rezultati dobijaju pomou vakumske impregnacije. Dijelovi se stavljaju u kupke
kojesepostavljajuuvakumskukomoruizkojeseisisavasavzraka,nakontogaukupkese
sipaulje,prostoizmeuzrnaisisavanjemzrakajepostaoupotpunostiprazantetajprosto
sadazauzimaulje.Impregnacijasmolamasekoristisaciljempoveanjagustinedijelatoza
posljedicu ima poveanju rezljivost predmeta. Takoer problemi kod niklovanja proznih
predmetaserijeavajuimpregnacijomsasmolama.
Tretmantoplotomjeveomaznaajnadodatnaoperacijanasinterovanimdijelovima.Uloga
toplotnogtretmanajestepoveanjeosobinakaotosutvrdoa,otpornostnazamor,ilavost
itd.Tretmantoplotomsinterovanihdijelovajeekvivalenttermikojobradilivenihilikovanih
dijelova.
Tretman parom obino koristi za poveanje tvrdoe dijelova dobijenih sinterovanjem
eljeznihprahova.Tokomovogprocesasveizloenepovrinesupresvuenesatvrdimslojem
Fe3O4 oksida. Tokom proces dijelovi se prvo griju na temperaturu od 370 [oC] sa ciljem
uklanjanja vlage. Nakon toga dijelova se podvrgavaju djelovanjem pare na temperaturi od
510do540[oC].eljezoukombinacijisaoksigenomupariformiramagnetit.Posebnupanju
treba obratiti na to da dijelovi ne budu podvrgnuti djelovanjem pare dok njihova
temperaturanepree100[oC]inaebimoglizahratiuslijedkondenzacijepare.
Niklovanjesekoristizadodjeljivanjeosobinapovrinepredmetakojenemogubitidobivene
proizvodnjom predmeta. Predmeti dobiveni sinterovanje su vie izloeni koroziji nego
predmetidobivenikonvencionalnimpostupcima.Prijeniklovanjanekogpredmetaobinose
vri impregnacija smolom sa ciljem popunjavanja unutranjih pora predmeta. Sinterovani
predmeti mogu takoer biti zatieni i pomou platine ako i dijelovi dobijeni
konvencionalnim postupcima. Takoer za zatitu povrinskih slojeva moe se koristiti jo i
bakar,kromikadmium.SermaTelInckompanijaizSADjerazvilaaluminijskopresvlaenje
sinterovanihdijelovakojenezahtjevaimpregnacijusmolomkaoostalipostupciidajebolje
rezultatenegokonvencionalnipostupci.Predmetisepresvlaeugustojsmjeialuminijevog
prahasakiselomvodomkojasluikaovezivnielement.Viskoznostovesmijeejetakomala
da se moe nanositi kao boja. Mali dijelovi dobijeni sinterovanje se obino presvlae
potapanjemurastvor,vaenjemizrastvoreterotacijomprivelikombrzini(od700do1500
[o/min])kojaimazaciljuklanjanjevikapresvlake.
40
2.0 Alatni elici.
Alatnielicipredstavljajulegureeljezakojesekoristezaproizvodnjualataikalupa
kojisekoristezaformiranje,oblikovanjeirezanjedrugihmaterijalaukljuujuielik,obojene
metaleiplastiku.PremaIASC(IronandSteelSociety)alatnielicisedefiniekao:
Alatni elici su karbonski, legirani ili brzorezni elici sposobni da budu otvrdnuti i okaljeni.
Obinosetopeuelektrinihpeimaiproizvodepodpravilimazaproizvodnualatnihelikasa
ciljem zadovoljavanja specijalnih zahtjeva. Mogu se koristiti za proizvodnju runih alata ili
alata za odvajanje strugotine, kovanje, formiranje oblika na normalnim i povienih
temperaturama. Alatni elici se koriste u irokom spektru aplikacija gdje su otpornost na
troenje,snaga,ilavostilidrugeosobineodabraneakooptimalneperformanse
Ovaj opis govori da tehnologija alatnih elika prevazilazi tehnologiju ugljeninih i nisko
legiranih elika koji se proizvode u veoj tonai i mogu biti podvrgnuti poveanju tvrdoe
preko kaljenja i termike obrade. Ugljenini i nisko legirani elici se proizvode u velikim
razmjeramapomouelektrinihpeiikontinuiranogljevenja.Alatnielicisuspecijalnielicii
zahtijevaju specijalni nain proizvodnje zbog visoke koncentracije legura i njihove posebne
mikrostrukture. Velike koliine alatnog elika se koriste u, ne alatnim aplikacija, za
proizvodnjuopruga,dijelovamotora,leajevaimagnetnihkomponentizbogsvojihodlinih
mehanikihosobina.
Utabeli5.supredstavljenekarakteristikealatnihelikauodnosunadrugeelike.
Ugljenini
Legirani
Nehrajui
Alatni
Osobine
elici
elici
elici
elici
Gustina[1000kg/m3]
7.85
7.85
7.758.1
7.728.0
Modulelastinosti[GPa]
190210
190210
190210
190210
Poissonovodnos
6
Termalnoirenje[10 /K]
0.270.3
0.270.3
0.270.3
0.270.3
1116.6
9.015
9.020.7
9.415.1
Takatopljenja[C]
13711454
Toplotnaprovodnost[W/mK]
24.365.2
2648.6
11.236.7
Specifinatoplota[J/kgK]
4502081
4521499
420500
Eletrinaotpornost[10 Wm]
1301250
2101251
75.71020
Vlanavrstoa[MPa]
2761882
7581882
515827
6402000
Granicateenja[MPa]
186758
3661793
207552
380440
Relativnoproduenje[%]
1032
431
1240
525
Tvrdoa[Brinell3000kg]
86388
149627
137595
210620
19.948.3
Tabela5.Komparacijaosobinaelika.
41
Postoji mnogo vrsta alatnih elika koji se razlikuju po svome hemijskom sastavu i koji se
koriste za razliite aplikacije. Postoje mnogi standardi, Ameriki AISI, Britanski BS, Fransuki
AFNOR, Njemaki DIN, Japanski JIS. prema kojima se proizvodi alatni elik i oznaava.
Standardni alatni elici se mogu proizvesti livenjem ili metalurgijom praha. Proizvodnjom
alatnihelikapomoumetalurgijeprahamoguseostvaritihemijskisastavikojisenemogu
dobiti ni jednom drugom metodom proizvodnje elika. Prema AISI brojni alatni elici se
klasificirajuudesetglavnihgrupapremapoljuprimjene,hemiskomsastavuitvrdoi.
Definirajuaosobina
Vodenokaljenje
Alatnielikzahladnirad(<200C)
AISIoznaka
W
O
A
D
Otporannaudare
Brzoreznielik
S
T
M
Alatnielikzatoplirad(>200C)
elicizaplastinekalupe
Posebnesvrhe
Znaajnekarakteristike
Kaljenvodom
Kaljenuljem
Kaljenzrakom
Visoksadrajkarbona;Visok
sadrajkroma
Volframovabaza
Molibdenovabaza
H1H19:kromovabaza
H20H39:volframovabaza
H40H59:molibdenovabaza
P1P19niskougljenini
P20P39ostali
Karbonvolfram
Tabela6.Oznaavanjaalatnihelika.
ZbogmalogprisustvaleguraugrupiW,vodomkaljenalatnieliksa0,6do1,4%C,samo
eljeznikabridisuprisutnikodovegrupeelika.Dodavanjemmalekoliinekromadobijase
poveanjatvrdoaipoveanaotpornostnatroenje.Dodavanjemvanadiumadobivasebolja
struktura zrna to za posljedicu ima poveanje ilavosti. elici iz grupe W zbog malog
prisustva legura imaju lou otpornost na omekavanje pri povienih temperaturama, te je
upotreba elika iz grupe W ograniena na hladne mainske operacije kao to su hladno
presanje,kovanje,obradadrvetaitd.
GrupaOuljemkaljenialatnielici(O1,0,9%C,1,0%M,0,5%Cr,0,5%W)viesulegiraniod
elikaizgrupeWtezbogtogamogubitikaljeniuulju,gdjejeproceskaljenjadostablai,te
sekoristizaspreavanjanastankapukotinaipromjenedimenzija.Koristesezaizradualata
za probijanje, prosijecanje, presanje itd. elici iz grupe O se takoer koriste za izradu
dijelova kao to su bregasti mehanizmi, ahure, vodilice kao i za izradu prikljuaka na
mjernim instrumentima. elici iz ove grupe imaju veu tvrdou na niskim temperaturama
zbog viske koncentracije karbona. Kao i elici iz grupe W nisu predvieni za rad na
povienimtemperaturamazbogomekivanja.
Zrak kaljeni alatni elici pripadaju grupi A (A2, 0,951,05%C, 4,755,50%Cr, 0,90
1,40%Mo, 0,140,50%V), sadre znaajnu koliinu legirajuih elemenata posebno kroma,
42
molibdena i vanadijuma koji poveavaju tvrdou elika. Manje dimenzionalni poremeaji i

niskatendencijapucanjatokomkaljenjazrakomsuglaveprednostiovihelika.Koristeseza
izradealatazaradnaniskimtemperaturamaprisjeenju,probijanju,prosijecanjuitd.
Grupa D predstavlja alatne elika sa viskom koncentracijom karbona i kroma (D2,
1,50%C, 12%Cr, 1,0%V, 1,0%Mo). Ovi elici imaju visoku otpornost na abraziju i troenje,
koje su obezbjeenje prisustvom velike elike koliine legiranih karbida pored karbonom
zasienog martenzita. Primarni karbidi legura koji formiraju etutiku mreu tokom
ovrivanja ostaju ne otopljeni tokom austenizacije. Visoka koncentracija kroma koja je
dijelom rastvorena u matrici eljeza omoguava formiranje martenzita tokom hlaenja
zrakom. Alati koji se prave od elika iz grupe D se koriste u aplikacijama gdje potreba
visokaotpornostnaabrazijukaotojedubokoprosijecanje,presovanjapraha,narezivanje
navoja, poliranje, sjeenje itd. Rezanje i bruenje elika iz grupe D predstavlja problem i
veomajeskupozbogvisokeotpornostinaabraziju.
U grupu H spadaju alati koji su izloeni visokim temperatura tokom rada, te postoji
nekolikovrstaelikakojisadreznaajnovielegurakojeomoguavajuzadravanjetvrdoe
pri povienih temperaturama. U ovo grupu spadaju elici koji su prvenstveno legirani
kromom (H13, 0,320,4%C, 5,135,25%Cr, 1,331,4%Mo, 1,0%Si, 1%V), volframom (H22,
0,300,40%C, 0,150,40%Mn, 0,150,40%Si, 1,753,75%Cr, 0,3%N, 10,0011,75%W, 0,25
0,50%V, 0,5%Cu) i molibdenom (H42, 0,55,070%C, 0,150,40%Cr, 0,3%N, 4,505,50%Mo,
5,506,75%W,1,752,20%V,0,25%Cu,0,03%P,0,03%S)
eliciizgrupeTigrupeMspadajuubrzorezneelikekojisekoristezaaplikacijabrzog
rezanja. Molibden grupa M (M2, 0,851,00%C, 4,0%Cr, 2,0%V, 6,0%W, 5,0%M) i volfram
(tungesten) grupa T (T1 0,75%C, 4,0%Cr, 1,0%V, 18,0%W) imaju otprilike iste
performanse. Meutim zbog injenice da pola teine procentualnog udjela molibdena je
potrebnodabisedobileisteosobinekadasemolibdenzamijeniovolframomalatnielicina
bazi molibdena pruaju znaajnije utede. Iz toga razloga brzorezni elici koji se danas
proizvodeikoristesuvarijantelegiranjamolibdenomiakojebrzoreznieliknabazivolframa
prviproizveden.Brzoreznielicinabazivolframatakoersadreodreenekoliinekroma,
vanadijaikobalta.Velikakoliinalegirajuihelemenata,odkojijeveinaferitnistabilizatori,
je odgovorna za veliku tvrdou elika iz grupe T. elici iz ove grupe se koriste za izradu
alata za rezanje, buenje, glodanje, takoer se koriste za izradu alata za probijanje i
prosjecanjekaoidijelovazavisokozahtjevneureajekaotoleajeviidijelovipumpiuavio
industriji. elici iz grupe M pored molibdena sadre neto volframa, kroma, vanadija i
kobalta. Otpornost na troenje se poveavanja poveanjem udjela ugljika i vanadija.
Dodavanjem kobalta poveava se tvrdoa materijala na povienim temperaturama ali se
smanjuje ilavost materijala. Brzorezni elici na bazi molibdena imaju tendenciju
dekarbonacije prilikom pregrijavanja te podeavanje i kontrola temperature austenizacije i
atmosfere je kritini problem pri proizvodni brzoreznih elika iz grupe M. U grupu M
spadaju takoer neki od super tvrdih alatnih elika (M42, 1,10%C, 3,75%Cr, 1,15%V,
1,50%W, 9,50%Mo, 8,0%Co) kod kojih tvrdoa dostie i do 70 [HRC]. Ovi elici imaju vei
udiokarbonaiveukoliinukarbidatorezultirauvelikomzapreminskomudjeluprimarnih
legirajuih karbida. Dodatno sekundarni legirajui elementi formiraju svoje karbide tokom
43
kaljenja. Zbog visokog udjela legurijuih elemenata ilavost je znaajno smanjena. Iz toga
razloga ovi elici se termiki obrauju za tvrdou manju od maksimalne mogue sa ciljem
poveanjailavosti.
Postojinekolikogrupaalatnihelikazaspecijalnenamjenekaotosueliciotporninaudar
grupaS,niskolegiraninamjenskielicigrupaLielicizakalupegrupaP.
GlavnilegirajuielementelikaizgrupeSsumagnezijisilikon(S1,0,5%C,1,5%Cr,2,5%W).
Elementi koji formiraju karbide kao to su krom, volfram i molibden se takoer dodaju sa
ciljempoveanjatvrdoe.Udiokarbonajenaveomaniskomnivouispod0,5%torezultira
malimudjelomkarbonaumartenzitu.
Nisko legirani namjenski elici iz grupe L (L2, 0,51,1%C, 1,0%Cr, 0,2%V ) su uglavnom
koristezaizradudijelovakaotosuvratila,bregastimehanizmi,stezneglaveitd.takoerse
koristezaizradudrugihdijelovaspecijalnenamjenegdjetadasadremanjekoliinekarbida
formiranihnikla,molibdena,volframaitd.
elici za kalupe iz grupe P (P2, 0,10%C maksimalno, 0,10,4%Mn, 0,10,4%Si, 0,75

1,25%Cr, 0,11,5%Ni, 0,150,40%Mo) sadre pored ugljika do 5% kroma i 4% nikla. Zbog
malogudjelakarbonaovieliciimajuveomamalutvrdoutoomoguavaizradukalupaod
ovih elika pomou hladnog kovanja. U ovu grupu elika takoer spadaju elici sa velikim
udjelom kroma do 27% koji pruaju veliku otpornost na koroziju. elici iz ove grupe se
koriste za izradu kalupa za nisko temperaturno ljevenje kao i za izradu kalupa za ljevenje
plastike.
Postoji mnogo elika koji se proizvode po ovom standarduali takoerpostoji elici koji ne
spadaju ni u jednu od grupa i prodaju se pod svojim komercijalnim imenom kao to je na
primjer Bhler brzorezni elik S590 (1,3%C, 4,2%Cr, 5,0%Mo, 3,0%V, 6,3%W, 8,4%Co) ili
Bhler hladno valjani alatni elik K390 (2,45%C, 4,15%Cr, 3,75%Mo, 9,0%V, 1,0%W,
2,0%Co).
44
2.1 Historija alatnih elika.
Za razliku od dananjice gdje se manje od 1% proizvedenog elika koristi za izradu

alatauprolostiupotrebaelikajebiljaiskljuivozaizradualata.
Historisjka otkria kovanica i talionica govore da se eljezo koristilo i u dalekoj prolosti.

Ostatcieljeznogalatasupronaeniupiramidamakojisustarioko5.000godina.Najstariji
primjerak martenzitnog alatnog elika potie iz sjeverne Galilee (podruje u sjevernom
Izraelu)ipotieiz13stoljeap.n.e.Naslici38.jeprikazanpronalazakimikrostrukturaelika
odkogajenapravljen,kojapotvrujedajealatkaljenuvodi.
Slika38.Najstarijiprimjerakmartenzitnogalatnogelika.
Homer opisuje postupke kaljenja eljeznih alata, 900 godine. p.n.e, odnosno proizvodnje
Wootz elika u indiji koji se primjenjuje od 350 godine p.n.e. Vrili su punjenje malih
glinenih lonaca sa eljezom i drvetom ili zelenim listovima te su lonce hermetiki zatvarali
glinom. Lonce su nakon toga grijali po nekoliko sati i na taj nain dobijali manje grumene
uniformnogelika.PoznatielikizDaskajeprviprutaproizvedenuSirji300godineikasnije
jedonesenuEvropuprekokrstaau11i12stoljeu.UToleduupanijekopiranjepostupak
izDamaskainazvatToledoelik.OvieliciserazlikujuodWootzelikapotometose
tankatrakaelikaomotavalaokotanketrakeeljezaikovanjezavarivalajednaokodrugete
uvrtala dok je jo u usijanom stanju. Ovaj postupak je rezultirao u karakteristinoj ari na
elinimmaevimainoevima.
Slika39.elikizDamaska.
45
Ovistarinainiproizvodnjealatnogelikasenisukoristitokomsrednjegvijekavjerojatnoiz
razlogatojekoliinaelikadobijenaovimprocesimabilapremalaaprocespreskup.Tokom
srednjeg vijeka razvijen je proces proizvodnje cementiranog elika, na nain da se kovano
eljezo grijalo u kontaktu sa drvenim ugljem te se dobijao elik koji se presijavao te nosio
naziv Blister steel. Cementirani sloj je bio plitak i neravnomjeran. Kasnije je razvijen
postupak spajanja kratkih komada ovog elika te njihovog kovanja sa ciljem poveanja
cementiranog sloja. Ovim postupkom poveanj je cementirani sloj ali nisu izbjegnute
varijacijeusastavuelika.
1740godineBenjaminHuntsmanBritanskiproizvoaoprugaisatovaponovootkrivanaina
proizvodnjeelikakaoimetalurziizDamaskiIndijetenazivaovajeliklivenimelikom.Za
razliku od metalurga iz Damaska i Sirije on je topio ugljenini elik a ne eljezo te dobijao
mnogohomogenijustrukturunegotosedobijalakovanjem.
JuluisBaurje1865patentiraolegiranjeelikapomoukroma.
SlijedeevelikootkrieuproizvodnjialatnihelikapripisujeseRobertuMushetkojije1868
prvidodaovolframugljeninomelikuiovajelikjepoznatkaoMushetelik.Ovajelikse
sastojaood2%C,2,5%Mn,7%W,iesto0,50%Cri1,10%Si.Ovajelikjeimaveomadobre
osobineipredstavljaprvibrzoreznielik.
FredW.TayloriMaunselWhiteuperioduod1894i1898godineotkrivajudagrijanjemna
viske temperature, mnogo vee nego do tada, i kaljenjem pomou zraka volframkrom
legure se dobija elik koji ima odlinu tvrdou ak i pri povienim temperaturama. Pri
njihovog otkria elik se kalio nakon kovanja na bilo kojoj temperaturi na kojoj se kovanje
zavrilo.
Dalja unapreenja alatnih elika nastavaljaju se 1905 godine kada poinje dodavanja
vanadijaalatnimelicimasaciljempoveanjatvdoenapovienimtemperaturama.
1910godineO.MBeckeropisuesvekristalnefazekojesejavljajuuelicimaukljuujuido
tadanepoznatiferit,cementit,austenitimartenzit.
1920godineuvodise12grupaalatnihelika.
Daljni razvoj se nastavlja u manjim ali kontinuiranim koracima sa ciljem poveanja
mehanikihkarakteristikamaterijala.
46
2.2 Metalurgija estica visoko legiranih alatnih elika.

Metalurgija estica alatnih elika je prvi puta predstavljena 1970 godine od strane
CrucibleMaterialsCorporationidanasjetoprimarnimetodzaproizvodnjuvisokolegiranih
alatnih elika i alatnih komponenti. Termin metalurgija estica se odnosni iskljuivo na
procesmetalurgijeprahaukojemsegasomatomiziraniprelegiranprahsabijaputemtoplog
izostatskogpresanja.Terminmetalurgijaesticasekoristidaserazlikujeprocesdoklasinog
procesametalurgijeprahakojijeupisanugornjimpoglavlju1.1.
Processesastojiodindukcionogtopljenjaprelegiranogalatnogelika,atomizacijegasomsa
ciljem proizvodnje brzo ovrsnutih sfernih estica praha, enkapsulacije praha te toplog
izostatskog presanja. Toplo izostatsko preanje (eng. hot isostatic pressing HIP) spada u
postupkekojiobjedinjujupostupkekompaktiranjaisinteriranjaujednomkorakuzarazliku
od klasinog postupka. Zbog toga to je na taj nain mogue postii potpunu ili teoretsku
gustou.Rijeizostatkipotieizgelologijeizostazijaiodnosisenasabijanjedijelovakorei
dijelova plata, u ovom procesu ova rije govori da se sabijanje vri sa svih strana istim
pritiskom.
Slika40.Procesmetalurgijeestica.
Za presanje praha koriste se fleksibilni kalupi, a tijekom procesa kontroliraju se parametri

temperature, pritiska i vremena. Izrauje se od materijala koji je deformabilan kod radne
temperature (koriste se elik, nehrajui elik, staklo) ovisno o maksimalnoj temperaturi.
Spremnik se prije same HIP konsolidacije zagrijava pod vakuumom zbog otplinjavanja, te
zabrtvljuje.Presanjeprahaprovodiseuplinskojatmosferi(argonuiliduiku)uzistovremeno
zagrijavanje.Temperaturedoseu2100[C],apritisakido2000[bar].
47
Slika41.Toploizostastkopresanje.
Ovim postupkom dobijaju se komadi za daljnju obradu, mada u nekim aplikacijama ovim
postupkom se dobijaju finalni proizvodi. ea je praksa da se komadi dobijeni toplim
izostatskim presanjem podvrgnu toplom valjanju ili toplom kovanju sa ciljem dobijanja
standardnogproizvodakaoikodostalihtehnologijaproizvodnjeelika.
Osnovnarazlikaizmeuovogprocesaproizvodnjealatnihelikaikonvencionalnihprocesaje
uuniformnojraspodijeliprimarnihkarbidainjihovojmalojveliini,kojiseformirajuutoku
procesa atomizacije gasom i samog presanja. Na slici 42. je prikazana razlika u raspodijeli
primarnihkarbidaizmeualatnogelikaproizvedenogpomouHIPpostupkaialatnogelika
proizvedenogkonvencijalnimpostupcima.
Slika42.Razlikaizmeurasporedaprimanihkarbida.
48
Struktura dobijena postupkom izostatskog presanja prua velike pogodnosti proizvoaima

dijelova kao i krajnjim kupcima. Dvije najznaajnije karakteristike koje su postavili visoko
legirane elike dobivene HIP postupkom iznad visoko legiranih elika dobijenih
konvencionalnimpostupcimasuveomadobrarezljivostivisokailavost.Iakoseoveosobine
odnosenasvealatneelikaoneseposebnoistiukodalatnihelikalegiranihvanadijemgdje
konvencijalna metalurgija daje proizvod nehomogenom mikrostrukturom koja se veinom
sastojiodvelikih,nepravilnooblikovanih,primarnihkarbida.Naslici43.sevidizatovisiko
legiranielici imaju visoku rezljivost u odnosu na konvencionalno proizvdene alatne elike.
Veliki krabidi vanadijama predstavljaju termalno obraenu esticu koja je tvra od
konvencionalnog reznog alata te kada alat doe u kontakt sa takvom esticom trpi veliko
otpreenje, poto ne moe da je presjee kida je iz predmeta obrade i ostavlja krater koji
potrebnoizravnatidrugimprolazomakosenenapravenovikreateriprinovomprelazu.
Slika43.Rezanjealatnihelika.
Materijal
Tvrdoa[HRC]
Udarnailavost[J]
65
64
65
66
67
18
14
33
5
19
KonvencionalniM2
KonvencionalniM4
PMM4
KonvencionalniT15
PMT15
Naponsavijanja
[Mpa]
3819
3585
5377
2151
466
Tabela7.Komparacijaalatnihelika.
49
2.3. Sinterovanje brzoreznih elika

Sinterovanjebrzoreznihelikaintenzivnostudiranoodprvepojavemetalurgijepraha,
proizvodnja alatnih elika pomou metalurgije praha je znatno jeftinije u poreenju sa
konvencionalnim postupcima. Meutim zbog visoke sloenosti sastava alatnih elika
sinterovanje je izuzetno osjetljivo na parametre sinterovanja. Temperatura optimalnog
sinterovanje je veoma uska, na primjer za M2 alatni elik ona iznosi samo 3 [oC], dok za
ostaleelikeneprelazi10[oC].
Slika44.Postupaksinterovanjasainjekcionimbrizganjem.
Prahzabrzoreznihelikaseproizvodinajeeatomizacojgasomilivodom.
Zarazlikuodklasinogpostukaumjestopresanjeukalupepomouhidraulikihilimehanike
presa priprema komada kod proizvodnje brzoreznih alata se vri pomou injekcionog
brizganja. Injekciono brizganje ima zadatak formiranja oblika predmeta proizvodnje. Kod
presovanjametalnihprahovakoristisesamoprahilubrikantedokkodinjekcionogbrizganja
se koristi vezivni elementi kao to su prirodnih vosak, masne kiseline, stearinska kiselina,
polyoxialkyleneteriolefinugljikovodici.Smijeesemijeajuumikserimasaciljemdobijanja
to homogenije smijee. Nakon mijeanja vri se peletiranje smijee u odgovarajui oblik
pogodanzabrizganje,tioblicimogubitimanjiiliduicilindi,lopticeitd.
Slika45.Pripremljenprahzabrizganje,A)metalneeticeokruenepolimerskivezivom,B)peletzainjekcionobrizganje.
50
Postupak injekcionog brizganja je identian injekcionom brizganju plastike.

Najrasprostranjeni nain formiranja oblika jeste pomou vijane prese, koje mogu biti
hidrauneilielektrine.Prijesamogpoetkasirovinasezagrijavadotemperaturetopljenja
vezivnogelementa.Rastopljenasmijeasedoziraupresuivijaktransportujematerijaldu
njegove ose sabija ga i popunjava kalup alata. Rastopljeni materijal mora biti dovoljno
viskozandateepripovienimpritiscima.Pritiscikojisejavljajuprilikombrizganjasuoko60
[MPa]. Nakon popunjavanje kalupa komad se hladi i vadi iz kalupa.Maine za brizganjesu
veoma jednostavnog dizajna, sastoje se od vijka sa Arhimedovom spiralom, brizgaljki i
kontrolnogsistema.
Slika46.Principformiranjaoblikakodinjekcinogbrizganja.
Nakonformiranjeoblikavriseuklanjanjavezivnogelementabeznaruavanjaoblikakojije
dobijeninjektovanjem.Organskipolimerikojidreesticaprahazajednomorajuutoveoj
mjeribitiuklonjeniizzelenogkomada.Uklanjanjevezivajejedanodveomaznaajnikoraka
priproizvodnjibrzoreznihalata.Nepotpunouklanjanjavezivnogelementaimazaposljedicu
neknotrolisanosmanjenjedijela,pojavuzranihjastukaunutarkomada,povrinskepukotine
tepojavuvelikiporaunutarkomada.Zauklanjanjavezivnogelementakostisetemperatura,
razrjeivaiikatalizatoriuzanosnostiodvezivakojejekoriteno.Uzadnjevrijemepojavljuju
seeksperimentalnetehnikekaotojeuklanjanjevezivaplazmom.
Termalno uklanjanje vezivnog metala zasniva se, kako sama rije govori, na degradaciji
vezivakojejenabazipolimerasalakimmolekulamakojesetopeunutarzelenogkomadate
isparavajusanjegovepovrine.Vrijemeitemperaturakojasekoristitizauklanjanjevezivaje
u zavisnosti od samog veziva kojese koristi. Naglo poveavanja temperatura moe dovesti
dopojaveisparavanjavezivaunutarkomadatoizazivapucanjezelenogkomada.Posveenja
toplotesevripostepeno,0,5[oC/min]dotemperatureod100[oC],nakondostizanja100
[oC]diosezadrajenatojtemperaturioko4[h]tesenakontogatemperaturapodiedo400
[oC]sabrzinompoveanjaod1[oC/min]nakondostizanjatemperatureod400[oC]diose
51
zadrajenatojtemperaturiutrajanjaod2[h].Ukupanprocestrajeoko10[h]itokomcijelog
procesadiojeizloenstrujigasakojaodnosiisparenovezivosapovrinekomada.Saciljem
poveavanje efikasnosti procesa primjenjuju se vakuum pumpe koje konstanto usisavaju
isparenovezivo.Atmosferaukojojseodvijauklanjanjeimaveomaznaajanuticajnagustinu
teudiokarbonaioksigenaukomadu.
Uklanjanje vezivnog materijala pomou otapala ili razrjeivaa je simboliki prikazano na
slici 47. Zeleni komadi se postavlja na poroznu podlogu koja ima mogunost proputanja
para razrjeivaa. Razrjeivai imaju veoma nisku temperaturu isparavanja te se griju
pomou zagrijane vode koja se grije pomou elektrinih grijaa. Cio sistem je hermetiki
zatvoren sa ciljem spreavanja kontakta osoblja sa tetnih parama razrjeivaa. Obino se
koriste teni razrjeivai kao to su etanol, heksan, heptan i aceton. Razrjeivai uklanjaju
barem jednu od komponenti veziva te stvaraju pore unutar komada. Ostatak veziva se
uklanja u predsinterovanju komada na temperaturi od 200 do 600 [oC]. Pojavljuje se
tendencija upotrebe vezivnih materijala koji su rastvorljivi u vodi, neki od tih veziva su
polietilen glikol, polietilen okisd, polivinil alkohol. Dosta je lake rukovati razrjeivaem na
bazi vode nego organskim razrjeivaima. Svi gore nabrojani polimeri sadre oksigen i
nitrogen koji su hidroplini (imaju tenedenciju da se razgrauju u vodi.). Vrijeme uklanjanja
vezivajeufunkcijimaterijalapraha,veliineestica,geometrijekomada,temperaturevode,
cirkulacijevodeiodnosavodeimasekomada.Sveovenabrojanefunkcijesuurelacijijedan
sadrugomimorajubitioptimiziranezasvakiproizvod.Nakonuklanjanjavezivadiosesui
pomouzrakanatemperaturiod65do75[oC]utrajanjuodjednogsata.Suenjeseobino
spajasapredsinterovanjem.Vodakojasekoristizauklanjanjavezivamoebitiregenirisana
teseovisistemiizvodekaozatvorenicirkulacionikrugovi.
Slika47.Uklanjanjevezivnihelemenatapomouotapala.
Uklanjanje veziva pomou katalizatora koristi se kod veziva koja imaju osobinu da se
razgrauju na manje molekule u prisustvu katalizatora. Najei primjer takvog veziva je
POM(Polyoxymethylene).Koritenjemkatalizatorapolimerinapovrinizelenogkomadase
razgraujuumonomereiisparavajupoddejstvomtemperature,bezformiranjatenefaze.
52
Kakoisparavajumonomerisapovrinekomadaotvarajuseporekojeomoguavajukontakt
katalizatorasapolimeraunutarzelenogkomadateseprocesdepolimerizacijenastavljakroz
cijeli zeleni komad. Temperatura i katalizator igraju kljunu ulogu u upravljanju procesom
uklanjanjaveziva.Processeodvijaispodtaketopljenjakatalizatora,obinoizmeu110do
150[oC].Koritenjemrelativnoniskihtemperaturaspreavaformiranjetenefazeodnosno
spreava deformaciju zelenog komada. Temperatura pare koja isparava je veoma mala to
smanjujepojavupukotina.Za100%istiPOMobinoseprimjenjujeazotnakiselina,iakoje
azotna kiselina oksidirajua supstanca u kombinaciji sa POM formira formaldehid koji je u
gasovitomstanjutenereagirasametalnihprahovima.
Slika48.ReakcijatransformacijePOMvezivauformaldehic.
Nakonukljanjavezivakomadsesinteruje.Upoglavlju1.6jeopisanmehanizamsinterovanjai
onjemuudaljemdijelutekstaneebitirijei,panjajeposveenaparametrimasinterovanja
brzoreznihelika.
Kodsinterovanjabrzoreznihelikaatmosferaigrakritinuulogutokomprocesasinterovanja,
moraseobezbjeditiatmosferabezprisustvaoksigena,alisenesmijukoristitiinertnigasovi
zbognjihoveosobinedasezarobeuporamateoteavajuprocessmanjenjaporaipoveanja
gustoe. Za sinterovanje brzoreznih alatnih elika najee se koristi nitrogen ili vakuum.
Pokazalo se da, nitrogen pored zatite od oksidacije, prua i dodatne povoljnosti kada se
koristi kao atmosfera sinterovanja. Nitrogen zamjenjuje X u MX karbidima i stvara M(N,X)
karbide koji mnogo stabilniji i smanjuju efekat rasta zrna. Na donjoj slici predstavljan je
uticaj atmosfere na temperaturu sinterovanja. Za brzorezni elika M2 potpuna teoriska
gustina je dostignuta na temperaturi sinterovanja 1190 do 1210 [oC] u atmosferi vakuma.
Kadaseistielikasinterujeuatmosferinitrogenapotpunagustinajedostignutana1250do
1270[oC].
Slika49.Uticajatmosferenaprocestemperaturusinterovanja.
53
Kod vakumskom sinterovanja potpuna gustina je ostvarena na 1210 [oC] dok kod
nitrogenskog sinterovanja 98% teoriske gustine je ostvareno na temperaturi od 1270 [oC].
Pokazalo se da je za optimalni ciklus sinterovanja potrebno brzo zagrijati dio na nie
temperature,srednjebrzogazagrijatinasrednjutemperaturuprocesa,tebrzozagrijatina
visoku temperaturu. Presporo zagrijavanje na niskim temperaturama rasipa energiju
spremljenu izmeu kontaktnih povrina zrna i rezultira u veoma looj gustini dijela, dok
prebrzozagrijavanjerezultiraudeformacijamaiporemeajuoblikakomada.
Slika50.UticajtemperaturesinterovanjanamikrostrukturuprahabrzoreznogelikaM2.
54
Slika51.Uticajtemperaturesinterovanjanamikrostrukturu,zabrzoreznielikM3:2.
55
Element
C
Mn
Si
Cr
Ni
Mo
W
V
Cu
P
S
Maseniudio%
0.781.05
0.150.40
0.200.45
3.754.50
0.3
4.505.50
5.506.75
1.752.20
0.25
0.03
0.03
Tabela8.SastavbrzorezbogelikaM2.
Osobina
3
Gustina[1000kg/m ]
Poissonovodnos
8.16
0.270.30
190210
T(C)
25
25
25
T(C)
25
25
25
Tabela9.MehanikeosobinebrzoreznogelikaM2.
Element
C
Mn
Si
Cr
Ni
Mo
W
V
Cu
P
S
Maseniudio%
1.151.25
0.150.40
0.200.45
3.754.50
0.3
4.756.50
5.006.75
2.753.75
0.25
0.03
0.03
Tabela10.SastvabrzoreznogelikaM3:2.
Osobina
3
Gustina[1000kg/m ]
Poissonovodnos
8.16
0.270.30
190210
Tabela11.MehanikeosobinebrzoreznogelikaM2.
Na slikama 50 i 51 prikazani su razliiti stadiji kroz koji prolazi materijal tokom procesa
sinterovanja, te uticaj temperature na optimalnost procesa sinterovanja. Na slici 50. za
sinterovanjauvakuumuvidisestadijikrozkojiprolaziprahtokomprocesa.Natemperaturi
od 1170 [oC] vidi se da je dolo do spajanja zrna ali su pore dosta velike. Na optimalnom
temperaturiod2010[oC]dolazidoostvarenjamaksimalnegutinekomada,smanjenusupore
izmeu zrna, poveanjem temperature 50.c vidi se da dolazi da rasta zrna odnosno
deformacijekomada.
56
Mehanike osobine alatnih elika su takoer u funkciji temperature sinterovanja kao i

vremena trajanja sinterovanja. Na slici 50. predstavljene je dijagram zatezne vrstoe u
odnosu na temperaturu sinterovanja (za alatni elik M2). Za atmosferu vakuuma najvea
zateznavrstoaseostvarujenatemperaturiod1210[oC].Dokkodsinterovanjauatmosferi
nitrogenamaksimalnazateznavrstoaseostvarujenatemperaturiod1270[oC].Dijagram
je uraen na mjerenjima za jedan te isti elik te sa dijagrama se moe vidjeti da je
maksimalna zatezna vstoa komada sinterovanog u vakumu iznosi 752,6 [MPa] dok
maksimalna zatezna vrstoa komada sinterovanog u atmosferi nitrogena iznosi 583,3
[MPa].
Slika52.Uticajtemperaturesinterovanjanazateznuvrstou,a)sinterovanjabrzoreznogelikaM2uvakuumu,b)
sinterovanjebrzoreznogelikaM2uatmosferinitrogena.
Duina trajanja procesa sinterovanja takoer ima znaajan uticaj na mehanike osobine
materijala. Na slici 52.je prikazan uticaj vremena trajanja procesa sinterovanja na zateznu
vstou. Nakon predsinterovanja u procesu sinterovanja puna teroiska gustina se dostie
nakon to komad provede u pei samo 10 [min], ali za poboljanje mehanikih osobina
potrebno je komada zadrati na temperaturi sinterovanja neto due. Sa slike se takoer
moevidjetidasinterovanjekomadadueod2[h]pogoravamehanikeosobinekomada.
57
Slika53.Uticajvremenasinterovanjanamehanikeosobinebrzoreznihelika.
Performansealatnihbrzoreznihelikasuveomazavisneodlegirajuihelemenataiitermalne
obrade.Najeilegirajuielementikojisenalazekodbrzoreznihelikasukarbon,volfram,
molibden, vanadij i kobalt. Svi brzorezni elici sadre takoer oko 4% kroma koji poveava
pogodnost materijala za termalnu obradu. Karbon u brzoreznim elicima formira primarne
karbidesadrugimelementimatetimepoveavaotpornostnahabanje.Volframilimolibden
formiraju M6C primarne karbide koji se dijelom rastvaraju tokom termalne ali to stvara
podlogu za sekundarno poveanje toplote prilikom kaljenja. U brzoreznim alatima sa
visokom koncentracijom molibdena dolazi do formiranja M2C karbida. Vanadij takoer
doprinosi sekundarnom kaljenju ali njegov osnovni zadatak je da formira MC karbide koji
poveavajuotpornostnahabanje.Kobaltneformirakarbideubrzoreznihelikaaliznaajno
doprinosipoveanjutvrdoenavisokimtemperaturama.
Tvrdoa na povienim temperatura je osnovna karakteristika brzoreznih elika i zavisi od
legirajuihelemenata,otpornostinaotputanje,termalneobradeitd.Naslici54.prikazana
je promjena tvrdoe sa promjenom temperature sa koje se moe vidjeti da pri poveanju
temperaturepreko500[oC]dolazidoopadanjatvrdoebrzoreznihelika.
Slika54.Promjenatvrdoeuodnosunapromjentutemperature.
58
Osnoviprocestermalneobradebrzoreznihelikasesastojiodpregrijavanjanatemperaturu
od 790 do 845 [oC] gdje dolazi do austenizacije, sa ciljem razgraivanja dovoljno karbida,
kaljenjasaciljempoveanjatvrdoeteodviestrukogotputanjanatemperaturimanjojod
temperaturekaljenjasaciljemuklanjanjazaostalogaustenita.Naslici55.prikazanajeuticaj
goreopisanihkorakanabrzoreznielikM4.TemperaturaaustenizacijezabrzoreznielikM4
je izmeu 1190 do 1205, dok se otputanje elika vri na temperaturi od 540 do 550.
Prelaenjemgorespomenutimtemperaturadolazidopogoranjakarakteristikaelika,akobi
setemperaturaaustenizacijepovealadolodo daljnjegpoveanjatvrdoetobiznaajno
uticalonailavostalatnogelika.Poveavanjemtemperatureumirivanjailiotputanjaelika
dolazidosmanjenjatvrdoeelika.Odabirtemperaturaaustenizacije,brzinekaljenjatevrste
termalneobradejeuzavisnostiodeljenihkarakteristikaelikainjegovenamjene.
Slika55.Uticajtermikeobradenatvrdoubrzoreznihelika.
59
3.0. Volframovi karbidi.

Karbidima se nazivaju spojevi ugljika sa metalima i nemetalima. Najpoznatiji karbidi
suvolframkrabidikojispadajuugruputvrdih,visokootpornihmaterijalakodkojihsuestice
karbidespojeneilicementiranesanekimodmekihmetala.Naslici56.supredstavljeneneke
odkristalnihstrukturaukojimasevolramovikarbidipojavljuju,a)heksagonalnioblikWC,b)
kubnastrukturaWC,c)W2C,d)W2C,e)W2C_1,f)W2C_2ig)W2C.
Slika56.KristalnestruktureWC,sivikuglicepredstavljaatomekarbonadokplavekuglicepredstavljajuatomevolframa.
Slika57.Faznidijagramvolframovihkarbida.
60
4,0
...
121
Fina
92,593,1
15
1790
5930
614
100
4,3
5,9
...
94WC6Co Srednja 91,792,2
15
2000
5450
648
58
4,3
5,4
100
Gruba
90,591,5
15
2210
5170
641
25
4,3
5,6
121
Fina
90,791,3
3100
5170
620
22
...
...
...
Gruba
87,488,2
2760
4000
552
5,2
...
112
Fina
89
3380
4070
524
...
...
...
Gruba
86,087,5
2900
3860
524
5,8
7,0
88
Srednja
8385
13
2550
3100
483
6,3
...
71
Srednja 92,192,8
12
1380
5790
565
11
5,2
6,5
35
Srednja 90,791,5
12,
6
1720
5170
558
13
5,8
6,8
50
90WC
10Co
84WC
16Co
75WC
25Co
71WC
12.5TiC
12TaC
4.5Co
72WC
8TiC
11.5TaC
14,
6
14,
5
13,
9
13,
9
200 1000
[C] [C]
Termalnaprovodnost
[W/mK]
Relativnaotpornostna
abraziju
100
Maksimalninapon
sabijanja[Mpa]
641
Maksimalnidijagonalni
napon[Mpa]*
5860
Gustina[g/cm3]
1590
Tvrdoa[HRA]
15,
3
Veliinazrna
97WC3Co Srednja 92,593,2
Sastav
Modulelastinosti[Gpa]
Koeficijent
termalnogirenja
[m/mK]
StabilnekristalnereetkesusamoW2C,WCiWC,naprimjernedavnootkrivenastruktura
W2CprilikommainskeobradeprelaziuWC.Naslici57.predstavljenjefaznidijagram
WC.Maksimalnarastvorljivostkarbonauvolframuje0,7%natemperaturiod271O[oC].WC
fazni sistem je okarakterisan nastankom etutetskih karbida W+W2C i W2C + W2C na
temperaturamaod2710[oC]i2670[oC].WCstrukturajestabilnanatemperaturamapreko
2525[oC]ispodtihtemperaturaonaserazgraujeuW2CiWC
Performansecementnihkarbidakaoreznihalataleenegdjeiznadbrzoreznihelikaiispod
kermeta(eng.Cermetceramicmetal).UporeenjusaHSScementnikarbidisuotpornijina
habanje,alisumanjeotporninalomoveislabijeprovodetoplotu.
Prvi komercionalno dostupni cementi karbidi su bili karbidi volframa u vezani kobaltom.
Legure WCCo imaju odline otpornosti na abraziju te se najee primjenjuju u rezanju
drugihmetala.
*Mjerenjenaponakadajeoptereenjeusmjernolongitudinalnotokuprahametala.
Tabela12.MehanikeosobineWCCokarbida.
61
IdealnamikrostrukturaWCColeguratrebalobidasadrisamodvijefazeWCzrnakarbidai
kobaltkojiveetazrna.Sadrajkarbonauovimleguramamorabitiuskokontroliranjervisok
sadraj karbona rezultuje pojavu slobodnog grafita koji u malim koliina nema znaajan
uticaj na osobine legura, manjak karbona rezultira u formiranju serije duplih karbida (
Co3W3CiliCo6W6C)poznatihkaofazakojipoveajukrtostlegure.
Slika58.MikostrukturaWCColeguraa)97WC3Cosrednjaveliinazrna,b)94WC6Cosrednjaveliinazrna,c)94WC6Co
grubozrno,d)85WC15Cogrubozrno,e)slobodnigrafituleguri86WC8C6Coif)fazauleguri85WC8C7Co.
LegureWCcosurazvijenepoetkom20godinaprologstoljeaiuspjenosuprimijenjene
na operacijama mainske obrade na livenom gvou, obojenim metalima pri veoj brzini
obradenegotojetobilomoguesabrzoreznimelicima.WCColegureimajuslabostto
dolazi do hemiskog nagrizanja ili difuzije prilikom obrade komada. Kao rezultat hemiskog
nagrizanjajavljaseubrzanotroenjealata,ovapojavajevodilakarazvojuWCTiCColegura.
Dodavanjemtitanijevihkarbidapoveavahemiskuotpornostlegure.TitanijevikarbdiWCTiC
sudostakrtiodvolframovihkarbidaimanjesuotporninaabraziju.Izovihrazlogakoliina
TiC karbida koja se dodaje u legure volframa se svodi na minimum ne manje od 15%
masenogudjela.UdiokarbonauovimleguramajemanjekritiannegokodWCCoifazase
nepojavljujeumikrostrukturiosimurijetkimsluajevimakadajeudiokarbonapreveliki.
WCCOlegurekojesadreTiCiNbCkarbdesanazivajuvierazredne.DodavanjeTaCuWC
TiCo prevazilazi smanjenje ilavosti koje se javlja zbog TiC karbida. TaC karbidi takoer
smanjuju pojavu kratera i poboljavaju otpornost na termalne udare. Tantalovi karbidi se
najeedodajuuformi(Ta.Nb)CizrazlogatojeveomatekorazlikovatiTaCiNbCkarbide
u toku proizvodnje legura. Za razliku od WCCo legura mikrostruktura WCTiC(Ta.Nb)CCo
62
legura ima tri faze WC zrna, WCTiC(Ta.Nb)C vrsti rastvor zrna i kobaltno vezivo. vrsti
rastvor se najee moe pronai u jerzgi sinterovanog komada i naznaka je ne potpune
difuzije tokom procesa sinterovanja. Na slici 59. su predstavljene mikrostrukture nekoliko
WCTiC(Ta.Nb)CColegura,SiveotrougaoneesticesuWC,tamnosivezaobljenjeesticesu
vrstirastvorkarbidadokbijelapovrinaizmeugorespomenutihkarbidapredstavljakobalt
kojiihspaja.
Slika59.MikrostrukturanekihWCTiC(Ta.Nb)CColegura,(a)85WC9(Ta,Ti,Nb)C6Colegurasrednjaveliinazrna,(b)
78WC15(Ta,Ti,Nb)C7Colegurasrednjaveliinazrna,(c)73WC19(Ta,Ti,Nb)C8Colegurasrednjaveliinazrna.
Posljednjih godina WCCo legure sa submikronskom veliinom zrna su razvijene sa ciljem

primjenezaizradualatnihotricasaveomilavosti.UleguruseporedWCkarbidanalaze
jokarbiditantala,niobiuma,vanadija,ilikroma(0,25do3,0%masenogudjela).Vanadijevi
karbidismanjujurastzrna,kromovikarbidipojaavajumehanikeosobinelegureporedtoga
toionismanjujurastzrna.
Csistem
Kategorijaprimjene
Obradalivenoggvoa,obojinihmetalainemetalnihmaterijala
C1
Grubaobrada
C2
Optaobrada
C3
Zavrnaobrada
C4
Finazavrnaobrada
Obradaugljeninihilegiranihelika
C5
Grubaobrada
C6
Optaobrada
C7
Zavrnaobrada
C8
Finazavrnaobrada
Drugevrsteobrademetala*
C9
Alatizloenhabanju,bezudara
C10
Alatizloenhabanju,maliudari
C11
Alatizloenhabanju,velikudari
C12
Alatizloenudarima,mali
C13
Alatizloenudarima,srednji
C14
Alatizloenudarima,veliki
*Alatizaprobijanj,prosjecanje,alazizabuenjeugraevinskoj,rudarskojinafrnoj
industriji,alatiudrvnojindustrijitehidraulikekonponentezavisokupritisak.
Tabela13.OznaavanjekarbidapremaCsistemu.
63
Industrija karbida u SAD razvija je sistem klasifikacije karbida poznat kao C sistem. Ovaj
sistem ne zahtjeva da se karbidi nazivaju imenima proizvoaa i ne kazuje nita o osobina
karbida.Takoerpostojiraspravaodsamoguvoenjaovogsistemaklasifikacijeoterminima
koji se koriste za opisivanje pojedinim nivo sistema klasifikacije. Pored svih svojih
manjkavostiovajsistemseuspjenokoristiod1942godine.
ISO sistem klasifikacije je razvijen 1964 godine od strane internacionalne organizacije za

standarde preporukom R513 Aplikacija karbida za obradu metala skidanjem strugotie sa
zamjenjivimreznimotricama.Dodatnokarbidisupodjeljeniutrigrupe:
Visokolegiranivolframovikarbidi(oznakaP,plavaboja)zaobraduelika
Legiranivolframovikarbidi(OznakaM,utaboja,samanjeTiCnegokodPgrupe)za
vienamjenskuupotrebu;elicim,niklmesingsuperlegureilivenogvode,
isti volframovi karbidi (oznaka K, crvena boja) za rezanje sivog livenog gvoa,
obojenihmetalainemetalnihmaterijala.
Svakastepenunutarjednegrupejeoznanbrojemmanjibrojeviznaeveatvrdoaelikaa
veibrojeviveailavostalata.
Naslici60.jepredstavljenprocesproizvodnjedijelovaodvolframovihkarbida.Svakikorak
procesebitidetaljnoopisanunastavkuteksta.
Slika60.Procesproizvodnjedijelovaodvolframovihkabrida.
64
Oznakaa)
P01
Aplikacija
Materijalkojiseobrauje
elikieliniodlivci
P10
elikieliniodlivci
P20
elik,eliniodlivci,kovaniodlivcisa
trakastomstrugotinom
elik,eliniodlivci,kovaniodlivcisa
trakastomstrugotinom
P30
P40
elikieliniodlivcisapjeanin
ukljuimaiupljinama
P50
elikieliniodlivcisasrednjomili
malomilavostisapjeanimukljuimai
upljinama.
M10
elik,eliniodlovci,maganskielici,sivi
liv,legiranilivenielici
elik,eliniodlovci,austenitniili
maganskielici,siviliv,legiraniliveni
elici
elik,eliniodlivci,austenitnielici,sivi
livitemperaturnootpornelegure.
Niskougljenilnielici,obojenimetalii
lakelegure.
M20
M30
M40
K01
K10
K20
K30
Veomatvrdosivolivenogvoe,legure
alminijumasasilikonom,elicisa
poveanomtvrdoom,visokoabrazivne
plastike,keramike.
Sivolivenogvoesatvrdoompreko
220HB,kovanolivenogvoesa
kidanomstrugotinom,kaljenielici,
leguraalminijumsasilikonom,legure
barka,plastika,staklo,tvrdaguma,
porculan,kamen.
Sivolivenogvoesatvrdoompreko
220HB,obojenimetali:bakar,mesing,
alminijum.
Sivolivenogvoemaletvrdoe,
presovanodrvo.
Upotrebairadniuslovi
Zavrnaobradanatokarskimstrojevimai
builicama,rezanjenavelikimbrzinama,rezanjesa
laminarnomstrugotinom,mainskaobradabez
vibracija.
Tokarenje,urezivanjenavoja,glodanje,rezanjena
velikombrzinama,kidanailaminarnastrugotina.
Tokarenje,glodanje,sasrednjimbrzinamaobradei
kidanomstrugotinom.
Tokarenje,glodanje,srednjeimalebrzinerezanja,
kidanailaminarnastrugotina,obradau
nepovoljnimuslovimab).
Tokarenje,blanjanje,malebrzinerezanja,
kontinuiranastrugotina,savelikimuglovima
rezanjaprinepovoljnimuslovimaobradeb).
Zaoperacijekojezahtijevajuvisokotvrdekarbide,
tokarenje,blenjanje,samalimbrzinamaobradei
velikimuglovimazahvataprinepovoljnimuslovima
obradenaatomatskimstrojevimab).
Tokarenje,srednjeivelikebriznerezanja,
laminarnaitrakstastrugotina.
Tokarenje,glodanje,srednjebrzinerezanja,
laminarnastrugotina.
Tokarenje,glodanje,blanjanje,srednjebrzine
rezanja,laminarnaitrakastastrugotina.
Tokarenje,zaautomatskeobradnecentre.
Tokarenje,zavrna obrada,buenje,glodanje.
Tokarenje,glodanje,buenje
Tokarenje,glodanje,blanjanje,zahtjevaveoma
tvrdekarbide
Tokarenje,glodanje,blanjanjezamainesa
nepovoljnimuslovimarada(b)savelikimuglovima
zahvata,
K40
Mekoitvrdodrvo,obojenimetali.
Tokarenje,glodanje,blanjanjezamainesa
nepovoljnimuslovimarada(b)savelikim
a)Kodsvakekategorijaalfabetskihznamenki manjibrojevisuzaveebrzinerezanjasamanjomvisinom
rezanja,doksuveibrojevizamanjubrzinurezanjaaveuvisinurezanja.Takoerpoveanjanumerikecifre
moeznaitiipoveanjetvrdoematerijala.
b) Ne povoljni uslovi podrazumijevaju: materijali imaju poveanju povrinsku tvrdou od ljevenja ili kovanja,
promjenjivutvrdou,promjenjivuvisinurezanja,prekideurezanjuilipojavivibracijatokomobrade.
Tabela14.OznaavanjekarbidapremaISOsistemu.
65
3.1 Historija razvoja cementnih karbida.
Razvoj cementnih karbida poinje sa javljanjem ideje o zamjeni skupih dijamantnih

alatazaizvlaenjeicesavolramovimalatima.Ovagrupamaterijalaimaizvanredneosobine,
visoku tvrdou i veliku otpornost na habanje. Historija cementnih karbida poinje u
NjemakojzavrijemeprvogsvjetskogratakadasuLohmaniVoigtlnder1914patentiraliprvi
cementi karbid naalost on nije naao svoju primjenu zbog velike krtosti. Karl Schrter i
HeinrichBaumhauersu1923godinepatentiralileguruodkojesusepravilialatizaizvlaenje
ice.
Nakon aplikacije karbida u alatima za izvlaenje ice panja je usmjerena na izradu reznih
alata i dijelova maina. Cementni karbidi su predstavljeni na tritu od strane kompanije
FriedrichKruppAG1927godinepodimenomWidia(wieDiamant,kaodijamant),sastojalisu
seod6%kobaltauwolframovomkarbidu.Veaprvobitnihotkriazacementekarbidepotiu
izNjemakedoksekasnijeukljuujuSAD,Austria,wedska,Japanidrugezemlje.
Modifikacijomprvobitnekompozicijekarbidananainzamjenedijelavolframovihkarbidasa
drugim karbidima, prvenstveno titaniuma i tantala, dovelo je do daljnjih veih otkria u
ovompolju.OkrieDr.PaulSchwarzkopfdavrstirastvorivieodjednogkarbidaimajubolje
osobinenegopojedinanikarbididovelojedorazvojaviekarbidnihreznihalata.Takoerje
otkriveno da dodavanjem manje koliine vanadijumovih i tantalovih karbida kontrolie
diskontuiniranirastzrna.
Simultano sa razvojem volframovih karbida panja naunika je bila usmjerenja slobodnim
legurama zbog zabrinutosti o koliini volframa. 1960 godine pojavljuju se nikl molibdenom
vezani titanijevi karbidi, ovaj materijal je naiao na veliku panju ali nikada se nije poeo
primjenjivati u irokim aplikacijama. Kako su se javljali pokuaji da se zamijene volframovi
karbidi sve bolji materijali iz ove porodice su se javljali na tritu. Ovo pokazuje na
superiornostvolframovihkarbidauodnosunakarbidedrugimmetala.
Veliki napredak u ovom polju predstavlja razvoj hemijske dispozicije parom (CVD eng.
chemicalvapordeposition).Najprijesepoeoprimjenjivatiuvicarskojsarazvojemkuita
za satove otpornih na habanje, ovaj postupak je mnogo jeftiniji od konvencionalnog
postupkaproizvodnjekarbidnihkuitaotpornihnahabanje.Kasnijesepoinjeprimjenjivati
zananoenjekarbidnogslojanareznealatetosepokazaloveomaefikasnoirezultovalojeu
produenjuivotnog vijekaalata.Najnovijatehnikaprimjenehemiskedispozijeparekoristi
sezananoenjeneiskistaliziranihdijamatnihpremaza.
Iakosufinozrnastivolframovikarbidi(prenikzrna0.53.0[m])predstavljeni1946godine,
mnoge studije oko veliine zrna se i danas vode. Postoji jaka tendencija upotrebe i sitnijih
zrna sa prenicima 2050 [nm]. Jedno od novijih otkria je i rasporeivanje sitnijih zrna
kobaltaureetkukrupnijihzrnaimsesedobijaotpornostnatroenjesitnijihzrnaailavost
kakokodkrupnijihzrna.
Oko67%proizvedenogtvrdogmetalakoristisezamainskuobraduskidanjestrugotine,13%
odpadanarudarskuindustrijuinaftnuindustriju,nagraevinskuindustrijuodpada11%dok
66
na drvnu industriju 9%. U posljednjih 12 godina zahtjev za cementnim karbidima se

udvostruio. Interesantno je da do sredine 1980 godine udio brzoreznih alata je bio vei
nego udio cementnih karbida. U zadnje vrijeme situacija se obrnula gdje cementni karbidi
imaju50%ukupnogtritaalatima,brzoreznialatidre45%,keramike4%dok1%odpadana
polukristalnedijamante(PCD).
Slika61.Udiokarbidaupojedinimindustrijama.
Godina
192325
192931
193031
1938
194870
1956
1959
196575
196578
196869
196869
196971
197477
197378
1981
198392
199295
199395
1994
1994
Otkrie
WCCo
WCTiCCo
WCTaC(VC,NbC)Co
WCCr3C2Co
SinterovanjeWCCoodsubmirkonskogpraha
WCTiCTa(Nb)CCr3C2Co
WCTiCHfCCo
Toploizostatskopresanje
TiC,TiN,Ti(C,N),HfC,HfNiAl2O3CVDnaWCbazu
WCTiCTa(Nb)CHfCCo
WCTiCNb(Ta)CHfCCo
Termomehanikopovrinskootvrdnjavanje
PolikristalnidijamantinaWCbazi
Viekarbidni,nitridni,karbonnitridnimaterijali.
Oksidnipremazi
VielsojnipremaziAlON(aluminiumoksinitridi)
Sintertoploizostatskopresanje
PlasmaCVDdijamatskipremazi
Premazikarbonitridima
Finozrnasta WC/Co aglomeracija u ilavijoj WC/Co
reetci
Tabela15.Znaajnijaoktrianapoljucementnihkarbinda
67
3.2 Proizvodnja volframovog praha i formiranje oblika.
Volfram monokarbid je primarna komponenta WCCo tvrdih metala i dobija se

karburizacijomvolframapripremljenogpomouhidrogenskeredukcijeWO3.Primarniizvori
volframa su CaWO4 (Scheelite) i (Fe,Mn)WO4 (Wolframite). Zbog veoma visoke take
topljenja volframa njegova ekstrakcija se ee obavlja hidro procesima nego
pirometalurgkimprocesima.Zadatakekstrakcijejedapretvorivolframiznekerudeuneku
posrednusupstancukaotojevolframovakiselinailiamonijevparavolfram.
Slika62.RudevolframaScheeliteiWolframite.
Nakonproizvodnjeamonijumparavoflramaonseizlaehidrogenugdjeseodvajavolframu
obliku praha. Prah volframa se mijea sa karbonom i grije u atmosferi hidrogena na
temperatureod1400do1500[oC]saciljemproizvodnjevolframovihkarbidaveliineod0,5
do 30 [m]. Svaka estica praha se sastoji od velikog broja kristala karbida. Manje koliine
vanadija, kroma ili tantala se nekada dodaju u volfram prije karburizacije sa ciljem
proizvodnjeveomafinogWCpraha<1[m].
Najnoviji otkriveni proces proizvodnje volframovih karbida se vri preko direktne redukcije
nevolframanegovolframovihkarbidaizrudeSchelite.Rudasemijeasaoksidimaeljeza,
alminijumom,ugljikomikarbidimakalcijuma.Navisokimtemperaturadolazidoekzoterme
reakcije(2Al+3FeOAl2O3+3Fe)natemperaturioko2500[oC]proizvodiserastopljenamasa
kojakadaseohladisadrikarbidevolframarasporeeneueljezu.Dodatnomseparacijomiz
eljezaodvajaseWCizkristalnereetkeeljeza.
Nakonproizvodnjevolframovihkarbidavrisemeljenjekarbidasaciljemrazbijanjainicijalnih
karbida i homogeniziranja karbida i vezivnog materijala. Za meljenje se obino koriste
mlinovi sa kuglama ili vibracioni mlinovi. Pored karbida i vezivnog materijala u mlinove se
68
dodaje jo i vosak ili polietilen glikol na kraju procesa meljenja. Primarni cilj miljenje jeste
smanjenje estica praha, pored toga meljenjem se dobija homogena smijea karbida i
vezivnogmaterijalatakodaseosiguravadaeuprocesusinterovanjasvakaesticakarbida
bitivezanavezivnimmaterijalom.Poredtogameljenjemsekreiranovaaktivnapovrinana
karbidimaivezivnimmaterijalom.Energijakojaseoslobaatokommeljenjejeveomavelika
te ju je potrebno odvesti iz procesa. Dodavanjem organskih tenosti kao to su aceton,
heksan,alkoholitdrjeavaseproblempovienjatemperaturetokommeljenja.Prenikkugli
u mlinovima i vrsta rashladne tenosti igra veliku ulogu u procesu meljenja karbida,
promjenom preinka kugli direktno se utie na finou praha isti sluaj je i sa rashladnoj
tenou.
Prah dobijen suenjem samljevenih karbda je veoma visoke finoe, prah nije tean i ima
malu gustinu. Presovanje takvog praha predstavlja veliki problem zbog unutranjeg trenja
koje se javlja meu esticama. Sa ciljem rjeavanja ovog problema usvojena tehnika
granulacijegdjeseslobodniaglomeratiprahaformiraju,kojisugotovopapravilnogsfernog
oblika.Jednaodnajpopularnihtehnikaformiranjagranulakarbidajesteprskanjem.Nakon
meljenja karbida vosak koji se dodaje stvara zatitni sloj okolo karbida, organske tenosti
kojesedodajustvarajumokrusmijeuprahakojujepotrebnoosuiti.Procesomprskanjavri
se suenje praha i formiranje granula. Mokra smijea praha se prska u mlaz pregrijanog
inertnog gasa gdje dolazi do suenja i formiranja granula. Mokra smijea praha, voska i
organskirastvorasespremaurezervoarzadoziranje.Izrezervoarasmijeasetransportureu
komoruzasuenjepneumatskimputemtesekrozspecijalnebrizgaljkekojeprskajusmijeu
prema gore u komori za suenje. Pregrijani gas, najee nitrogen, prolazi kroz komoru
odozdopremagoreteukontatkusaprahomzagrijavagaioslobaaodorganskihrastvora.
Struja gasa je orijentirana tako da se stvara ciklonske struje koje skupljaju prah u granule
sfernog oblika. Granule postaju tee od praha i struja zraka nije vie dovoljno jaka da ih
transportuje kroz sua te padaju na dno gdje se skupljaju. Isparene organske tenosti se
hlade,kondenzujuiponovokoristeuprocesumeljenja.Granuledobiveneovihpostupkom
susvepriblinoisteveliineisfernogoblika.
Za formiranje oblika dijela koji se eli proizvesti od volframovih karbida koriste se razliiti
postupci.ZaalateodWCkojisekoristeurudatsvu,graeviniinaftnojindustrijiformiranje
oblika se vri na presama jednosmjernog dejstva. Alati za rezanje se takoer formiraju na
presamajednosmjernogdejstvaalizahtijevajunaknadnuobradu.Hladnoizostatskopresanje
sekoristizaizradualatazakojiizloeniabraziji.iceitapoviodWCseformirajuprocesom
izvlaenja.Maksimalnagustinakojasemoedostiiformiranjeoblikajesteoko65%teorijske
gustine.
Jojedanodmetodaformiranjapolaznogkomadajesteinjekcionobrizganje.Ovajpostupak
sekoristikadajeodnosduineuodnosunaprenikveomavisokikoristisezaizraduzelenih
komada alata kao to su boreri, razvrtai, ureznici itd sa prenicima od 0,5 do 10 [mm] i
duinama od 10 do 100 [mm]. Primjena ostalih postupaka na izradu ovih tipova alata
rezultirauneravnomjernojgustini.Prahtvrdihmetalaneteesalakoomakniprivisokim
pritiscimatesekoristevezivnielementikaotosupolivinilalkohol,polietilenglikol,vosak,
69
sintetikasmolaitd.Daljnipostupkajeistikaoikodinjekcionogbrizganjabrzoreznihelika
veopisanupoglavlju2.3.Naslici63.supredstavljeniosnovnitipovipresakojisekoristeza
formiranje oblika ovim postupkom, dok je na slici 64. predstavljen uticaj koliine vezivnog
materijala na pritisak istiskivanja komada. Sa slike se moe vidjeti da poveanjem koliine
veznogmaterijalasepotrebipritisaksmanjujealitozaposljedicuimapoveanjeporoznosti
komada.
Slika63.VrstepresakodinjekcionogbrizganjaWC.
Slika64.Uticajvezinogmaterijalanapritisakistiskanjazelenogkomadainjegovuporoznost.
70
3.3 Predsinterovanje WC.
Kodproizvodnjedijelovaodtvrdihmetalajenekadapotreboizvritimnogeoperacije
oblikovanja dijela prije finalnog sinterovanja. Formiranje obilka dobijaju se dijelova
jednostavnegeometrijekaotosucilindri,pravougaoniciitdkojiseobraujutehnikamakao
tosutokarenje,glodanje,bruenjeitd.
Da bi se ove operacije mogle izvesti bez izazivanja tete na krhkim dijelovima potrebno je
zelenikomadodWCmaterijalapredsinterovatinatemperaturaod750do1000[oC]gdjeoni
postaju dovoljno jaki da se mogu obraivati tehnikama odvajanja estica. Ova naizgled
jednostavna operacija zagrijavanja komada na temperaturu od 750 do 1000 [oC] je
najkomplikovani dio u procesu proizvodnje dijela od volframovih karbida. estice kobalta
poinju da se zavaruju jedna za drugu na temperaturi od 100 do 200 [oC], ova reakcija na
ovako niskoj temperaturi je posljedica spremljene energije izmeu estica kobalta tokom
procesa brizganja te istih povrina estica dobijenih procesom mokrog meljenja. Dalje
ojaanje komada se nastavlja sa poveanjem temperature ali nije praeno sa skupljanjem
komada, te se pretpostavlja da su ojaanja koja se javljaju u zelenom komadu samo
posljedica lokalnog zavarivanja estica kobalta. Za iste WCCo legure temperatura od 800
[oC]jedovoljnadasemoguizvestioperacijeobradekomadabeznjegovogoteenja,naovoj
temperaturi dolazi do manjog smanjenja komada to je posljedica reorganizacije estica
unutar komada. Poremeaji u kristalnoj reetci karbida koji su nastali u toku procesa
meljenjarezultujuuzavarivanjukontaktnihpovrinakarbida.Istraivanjasupokazaladana
ovoj temperaturi dolazi do formiranja skeleta od estica karbida kod legura sa manjim
sadrajemkobalta.
Ako atmosfera oko komada nije inertna moe doi do reakcije tokom predsinterovanja,
sadrajugljikaioksigenasemijenjajuutokuprocesapredsinetoravanja.Akoseprocesodvija
u atmosferi hidrogena svi oksidi kobalta i volframa se redukuju. Da bi dolo do 100%
redukcijemorasetemperaturapodiinaminimlano700[oC].
71
3.4 Sinterovanje WC.
U WCCO sistemu do eutetike reakcije dolazi na temperaturi oko 1320 [oC] a

temperaturasinterovanjaveinekomercijalnodostupnihtvrdihmetalajeoko1400[oC].Na
temperaturi od 1400 [oC] tena faza ini oko 15% mase te se sastoji od WC rastvorenog u
kobaltu. Tokom procesa sinterovanja dolazi do velikih promjena, ak i na niskim
temperaturamaodnosnonasamompoetkusinterovanjakobaltsetopiiiriprekopovrine
karbida i stvara vezu meu njima. Kako temperatura raste otapaju se povrinski slojevi
karbidatesespajajusadrugimesticamakarbidaovimsetakoerobezbjeujemehanizam
zareorganizacijukarbididaunutarkobaltaodnosnopoveanjegustoeWCCometala.Rast
zrnapoinjeod800[oC]pado1250[oC]ispodtaketopljenja.
Maseniudio%
WC TiC Ta(Nb)C Cr3C2 Co
94
6
91
9
89
11
87
13
80
20
75
25
70
30
96.5
3
95
0.5 4.5
93.5
0.5
6
90.5
0.5
9
85.5
0.5
4
81.5 7
8
3,5
80
7
6
3,5
84 14
6
87 10
6
87
7
8
66
5
9
Temperatura
sitnerovanja
[oC]
1540
1480
1460
1450
1400
1380
1350
1640
1620
1560
1500
1640
1560
1620
1600
1590
1560
1620
Tabela16.Uticajsastavaleguretvrdihmetalanatemperaturusinterovanja.
Kao i kod ostalih procesa sinterovanja sinterovanje volframovih karbida moe biti
sinterovanjauvrstomstanjuisinterovanjautenomstanju.
Istraivanjasupokazaladasevie od50%vezivanjacementihkarbidaodvijaprijeetutike
temperature. Ovo je posljedica napona koji se javljaju izmeu estice WC i kobalta koji se
javljaju kao spoljedica predsinterovanja, formiranja oblika i samog procesa meljenja i
proizvodnje praha. Kobalt poinje da se rastvara na temperaturi manjoj od 1000 [oC] i
aglomeracijakarbidapoinjenatojtemperaturi.Natemperaturiod1100[oC]poinjudase
deavaju promjene na porama, daljnjim poveanjem temperature finije estice karbida
poinjudaserastvarajuikobaltselegirasavolframomiugljikom.Ufinalnojfazikobaltse
72
dodatno topi i privlai estice karbida jo blie tako da se ostvaruje veoma velika gustina
finalnog proizvoda. Skupljanje dijela tokom procesa sinterovanja kree se izmeu 17% do
25%. Neki istraivai navode da se potpuna gustina predmeta moe dobiti bez nastanka
tenefazetokomprocesasinterovanja.
Satehniketakegleditasineterovanjautenojfazijeprivlanijenegosinterovanjevrstoj
fazijerobezbjeujebresinterovanjeikompotnozgunjavanjebezprimjeneikakvihvanjskih
pritisaka.Bresinterovanjesejavljazbogpojaanedifuzijeatomauprisustvutenefazekoja
olakavakretanjeatoma.Uspjenosinterovanjeutenojjeuslovljeno:
Niskomtemperaturom.
Rastvorljivouvrstihkarbidaukobaltu.
Kvaenjemvrstihzrna.
Niskatemperaturajepotrebnaizrazlogadaserastopivezivnimaterijalalidasenerastope
karbidi u potpunosti. Rastopljivost karbida u kobaltu mora biti veoma mala sa ciljem
ouvanja strukture volframovih karbida odnosno sa ciljem ouvanja mehanikih osobina
koje karbidi posjeduju. Kvaenje vrstih zrna podrazumijeva povrinsko otapanje karbida i
njegovovezivanjesakobaltom.KodWCColegurasvatigorenabrojauslovasuzadovoljenja
ikobaltpredstavljanajeivezivnimaterijalzasinterovanjetvrdihmetalaizrazlogatolako
otapapovrinezrnakarbidaidobroserastvara.
Slika65.Uticajtemperaturesinterovanjanasastavkarbidakaoinaskupljanje.
Identifikovana su tri stadija tene faze u toku procesa sinterovanja i to poetno fluidno
kretanje kada se deava reorganizacija estica, faza rastvora gdje dolazi do poveanja
gustoe legure i finalna faza srastanja gdje se proces usporavao kao i kod sinterovanja u
vrstoj fazi. Kod cementnih karbida potpuno zgunjavanje se deava u prva dva stadija
73
produivanje vremena sinterovanja dovodi do mikrostrukturalnih promjena ukljuujui i

daljnirastzrna.
U prvoj fazi tenog sinterovanja dolazi do brzog poveanja gustine zbog veoma jakih
kapilarnihnaponanastalihprvimformiranjemrastopine.Simultanonastupaismanjenjepora
izrazlogatoesticenastojedasmanjeukupnupovrinskuenergijukojajeglavnipogonski
mehanizam reakcije sineterovanja. Poveanje gustine je u funkciji neistoa, koliine
rastopine, veliine estica, rastvorljivosti rastopina, uglovima kontakta itd. Neki istraivai
procesa sinterovanja navode da je potreba koliina rastopine neophodna za neometano
kretanje estica karbida kroz nju 35% zapreminskog udjela, to znai da je dovoljno otopiti
35% kobalta da bi dolo do reorganizacije karbida i poveanja gustine. Drugi istraivai
navodedajeneophodnakoliinarastopine5060%.Najvanijakarakteristikaovefazejeste
daseunjojdobijanajveepoveanjegustinesinterovanogkomadatedolazidosmanjenja
sinterovanogpredmetaakprijestvaranjaprverastopinetosemoevidjetinadijagramu
na slici 65. Veoma brzo i veoma lako topljenje vezivnog materijala se pripisuje procesu
proizvodnjeipripremepraha.Akosekobaltivolframazajednomeljuondaesticekobaltau
toku procesa meljenje presvlae estice volframa te stvaraju tanki film koji ima veliku
povrinsku energiju i potrebna je veoma mala energija da bi se otopio. Jednom kada se
formirarastopinavezivnogmaterijatermodinamikekapilarnesiledjelujunaesticekarbida
ivrenjihovureorganizaciju.Kakokapilarnesilenastojedaskupeesticeneslaganjecentara
gravitacije estica stvara obrtni moment na esticama karbida to rotira karbide i dovodi
njihoveravnepovrineukontakt.Istraivanjasupokazaladasenajboljemehanikeosobine
dobijajusamanjimtemperaturasinterovanjauprvojfazitenogsinterovannja.
Udrugojfaziprerasporedkarbidasezavravaiprocesrastvaranjapoinje.ZaWCColegure
kog kojih se velika gustina ostvaruje u prvoj fazi za oekivati je da mehanizam rastvaranja
bude mnogo jai pogotovo kog legura gdje jeudio kobalta manji i nije dovoljan da popuni
praznine nakon reorganizacije karbida. Meutim proces poveanja gustine se nastavlja
mnogosporijenegouprvojfazi.Tokomdrugefazepoveanjegustinejevezanozapromjene
zrnakarbidakojenastajunakontaktnimpovrinamaizmeuzrna,rastvaranjemmanjihzrna
tepomirenjemgranicazrna.Popunjavanjeporasetakoerdeavaudrogomstadijutenog
sinterovanja,koliinaporakojasesmanjijeproporcionalnapoveanjuveliinezrna.Nakraju
ovefazeporesuefeminiraneilistabiliziraneilisuzarobljeneunutarsinterovanogkomada.
Takoerzrnaformirajuvrstureetkukojaspreavajudaljepoveanjegustine.Utabeli17.
su prikazani uticaji pojedinih elemenata na ponaanje zrna i pora u toku procesa
sinterovanja.
Efekat
Smanjujerastzrna
Poveavarastzrna
Fomirapore
Bezefekata
Element
Ni,Si,B,Sn,Al,As,Sb,Bi,Na,K,S,Ca,Ti,V,Nb,Ta,Cr,Mo,
Fe,Li,U
Ni,Si,B,Sn,Al,As,Sb,Bi,Mg,P,Zn,Ba,zemlja
Si,Al,Ca,Ti,Mg,Fe,N,O
Ni,Si,B,Na,K,S,Ca,Ti,Mg,P,Cu,Zr,Hf
Tabela17.Uticajpojedinihelemenatanaponaanjekarbidatokomsinterovanja.
74
Uzadnjojfazisinterovanjanastavljajuseprocesipoetiudrugojfazi.KodveineWCCopuna
mogua gustina je ostvarena prije poetka krajnje faze i dalje zadravanje materijala na
temperaturi sinterovanja ne rezultira poveanjem gustine. Strukturne promjene estica se
poinjudaseodvijajuuovojfazikaotosupromjenaveliinezrnainainarasporeda,oblik
zrna i raspodjela vezivnog materijala. Dolazi do dodatnog poveanja zrna, manja zrna se
rastvarajuistapajusaveimzrnima,poveanjavremenasinterovanjaizazivapoveanjerasta
zrna to ima za posljedicu smanjenje kontaktnih povrina izmeu zrna to slabi mehanike
karakteristikekomada.Promjenekojesedeavajuuovojfaziutiunaotpornostnahabanje,
ilavost,magnetneosobine,istegljivostitd.Gustinakomadanakonzavretkafinalnefazejeu
funkciji karakteristika pora i gasa zarobljenog u porama. Kako nema vie kretanja zrna
smanjenje pora se ne nastavlja. U toku zadnje faze sinterovanja volframovi karbidi imaju
anizotropskustrukturuiformiraanizotropnioblikkojisemoguopisatikaoravnetrougaone
prizmesaotrimivicama.
Izsvegagoreopisanogmoesezakljuitidanaprocessinterovanjanajvieutie:
Atmosfera sinterovanja. Sinterovanja tvrdih metala podrazumijeva zagrijavanje na

temperaturu od 1350[oC] pa do 1650[oC] te do reakcije sa atmosferom moe lako
doi.Pogotovoakoseuzmeuobzirdasutvrdimetaliveomareaktivninaatmosferu.
Sinterovanjesenajeeodvijauatmosferihidrogenaizrazlogatosavviakugljikai
oksigenareagirasahidrogenomibivaodvedenizstrukturetvrdogmetala.
Temperatura sinterovanja i vrijeme sinterovanja. U tabeli 16. su predstavljene

temperature sinterovanja za pojedine sastave tvrdih metala. Stepen rastvaranja,
kvaenjekarbida,rastvaranjekarbidaukobaltu,zapreminatenefazeitdsuufunkciji
temperature.Vrijemesinterovanjaigratakoervanuuloguakosepredmetpremalo
zadri u pei proces nee biti doveden do kraja komad e biti porozan i nee imati
traene mehanike osobine, ako se komad ostavi predugo u pei nastavlja se rast
zrnaismanjujusemehanikeosobinekomada.
Stepenhlaenjeizagrijavanja.Zagrijavanjedotemperaturetopljenjalubrikanataje
veomavanoipotrebnojeodnostemperatureivremenapaljivokontrolirati.Visok
stepen zagrijavanja rezultira u stvaranju para visokog pritiska unutatr strukture
komada to se rezultira u staranju pukotina i upljina ili ak i kompletnog prelomu
sinterovanogkomada.
Uticaj neistoa. U tabeli 17. su prikazani uticaji nekih od elemenata na ponaanje

tvrdih metala tokom procesa sinterovanja. Ovi elementi uglavnom su zastali iz
procesa proizvodnje praha ili je dolo do kontaminacije tokom samog procesa
sinterovanja.
75
Zakljuak:
Sinterovanje ili davno zabobarvljena umjetnost postalo ponovo moderno poetkom

19 stoljea te je razvijeno u tolikoj mjeri da se pomou te tehnologije danas proizvode
dijelovi zapanjujuih karakteristika, ne samo od metala nego i od keramika, biomaterijala,
dijamanataitd.Oekujesedaesadaljnjimrazvojemmaterijalainanotehnologijedijamant
spastinadrugomjestoljestvicetvrdoe.
76
Literatura:
[1.]
[2.]
[3.]
[4.]
[5.]
[6.]
[7.]
[8.]
[9.]
[10.]
[11.]
[12.]
[13.]
Sintering,Densification,GrainGrowthandMicrostructureSukJoongL.Kang.
PowderMetalTechnologiesandApplicationsASMHandbook
CementedTungstenCarbidesProduction,Properties,AndTestingGopalS.
Upadhyaya
PowderMetallurgyTechnologyG.S.Upadhyaya.
MetalurgijaPrahaProf.dr.sc.BoidarMatijeviFakultetstrojarstvaibrodogradnje
Zavodzamaterijale
LifetimeControllingDefectsinToolSteelsChristianRudolfSohar
MechinabilityofpowdermetallurgysteelsA.alak,M.SeleckandH.Danninger
SinteringMethodsAndProductsVolodymyrShatokha
SomeCriticalIssuesForInjectionMoldingJianWang
SinteringDensification,GrainGrowth,andMicrostructureSukJoongL.Kang
SinteringofadvancedmaterialsZhiganZakFang
www.gigapedia.org
www.efunda.com/
77

Metalurgija Praha I Sinterovanje Alatnih Čelika

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Metalurgija Praha I Sinterovanje Alatnih Čelika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UniverzitetuTuzli

Sinterovanja predstavlja jednu od prvih tehnologija za proizvodnju dijelova od

Metalurgija praha se naziva jo izgubljena umjetnost. Za razliku od ostalih naina

Od svih materijala gornje zahtjeve najbolje je zadovoljavao Kobalt. Prvi radovima na

Od 1940 do poetka 1950 metalurgija praha je svoju proizvodnju zasnivala na barku i

Mehanika su svojstva proizvoda uglavnom jednaka, a nekim sluajevima i bolja od

Prema tome, postupci prakaste metalurgije konkuriraju tradicionalnim mainskim

Proizvodnja praha iz tenog stanja. Prah nikla se proizvodi po Sherrit Gordnonovom

Atomizacija gasom se razlikuje sa mnogo aspekata od atomizacije vodom. Za razliku od

Centrifugalno prskanje, postupak u kome se teni metal razbija u kapljice pomou

Atomizacija pomou rotirajueg diska se koristi za proizvodnju praha za lemljenje

Atomizacija rotirajuim elektrodama daje odreenje prednosti u odnosu na druge proces

Ultrasonino prskanje, postupak u kome se teni metal razbija u kapljice pomou

Vertikalni mlinovi sa kuglama se koriste dijelom za mljevenje dijelom a dijelom legiranje

1.3 Mijeanje praha.

Pod pojmom pripreme praha za presanje spajaju se dvije razliite operacije

Na slici 19. je predstavljen koeficijent varijabilnosti (standardna devijacija podijeljena sa

1.5 Formiranje oblika.

Hidraulike prese su dostupne u rasponu od 50 do 1250 [t] kao standardni proizvodi,

gdje je V zapremina tijela a A povrina poprenog presjeka. Sila potrebna za sabijanje se

MPIF (Metal Powder Industries Federation) je klasificirala proizvede prema njihovoj

Na slici 30. predstavljena je mikrostruktura parcijalno sinterovanog praha. U oba tipa

Zona pregrijavanja. Funkcija pregrijavanja jeste uklanjanje lubrikanata iz zelenog komada,

Poto atmosfera sinteovanja znaajno utie na proces, sinterovanja se nikada ne izvodi u

1.7. Naknadne odrade.

Komponente koji se proizvode sinterovanjem obino zahtijevaju ue tolerancije,

Tokarenje.Otkriveno je da alati od karbida daju nabolje osobine prilikom tokarenje

Impregnacija uljem ili smolom je mogua zahvaljujui povienoj poroznosti sinterovanih

2.0 Alatni elici.

molibdena i vanadijuma koji poveavaju tvrdou elika. Manje dimenzionalni poremeaji i

elici za kalupe iz grupe P (P2, 0,10%C maksimalno, 0,10,4%Mn, 0,10,4%Si, 0,75

2.1 Historija alatnih elika.

Za razliku od dananjice gdje se manje od 1% proizvedenog elika koristi za izradu

Historisjka otkria kovanica i talionica govore da se eljezo koristilo i u dalekoj prolosti.

2.2 Metalurgija estica visoko legiranih alatnih elika.

Za presanje praha koriste se fleksibilni kalupi, a tijekom procesa kontroliraju se parametri

Struktura dobijena postupkom izostatskog presanja prua velike pogodnosti proizvoaima

2.3. Sinterovanje brzoreznih elika

Postupak injekcionog brizganja je identian injekcionom brizganju plastike.

Mehanike osobine alatnih elika su takoer u funkciji temperature sinterovanja kao i

3.0. Volframovi karbidi.

94WC6Co Srednja 91,792,2

97WC3Co Srednja 92,593,2

Posljednjih godina WCCo legure sa submikronskom veliinom zrna su razvijene sa ciljem

ISO sistem klasifikacije je razvijen 1964 godine od strane internacionalne organizacije za

3.1 Historija razvoja cementnih karbida.

Razvoj cementnih karbida poinje sa javljanjem ideje o zamjeni skupih dijamantnih

na drvnu industriju 9%. U posljednjih 12 godina zahtjev za cementnim karbidima se

3.2 Proizvodnja volframovog praha i formiranje oblika.

Volfram monokarbid je primarna komponenta WCCo tvrdih metala i dobija se

3.3 Predsinterovanje WC.

3.4 Sinterovanje WC.

U WCCO sistemu do eutetike reakcije dolazi na temperaturi oko 1320 [oC] a

produivanje vremena sinterovanja dovodi do mikrostrukturalnih promjena ukljuujui i

Atmosfera sinterovanja. Sinterovanja tvrdih metala podrazumijeva zagrijavanje na

Temperatura sinterovanja i vrijeme sinterovanja. U tabeli 16. su predstavljene

Uticaj neistoa. U tabeli 17. su prikazani uticaji nekih od elemenata na ponaanje

Sinterovanje ili davno zabobarvljena umjetnost postalo ponovo moderno poetkom

You might also like