Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str.

289-324

Branko Kukurin

PRILOZI ZA POVIJEST KOLSTVA NA PODRUJU

OPINE MATULJI ZA VRIJEME TALIJANSKE FAISTIKE
OKUPACIJE 1920. 1943.
Mr. sc. Branko Kukurin
Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti
Zavod za povijesne i drutvene znanosti
Gjure Ruia 5, HR-51000 Rijeka
kuki100@yahoo.com

UDK 371(091) (497.5Matulji)

Pregledni lanak
Primljeno: 15. 6. 2012.
Prihvaeno: 16. 1. 2013.

U kvarnerskom arealu Rijeka i Opatija sa svojim zaleem bile su vani punktovi talijanske faistike stoljetne aspiracije, koja se ostvarila poslije I. svjetskog rata, kada je te prostore okupirala kraljevska faistika Italija. U tadanjem opatijskom kolskom okruju dio
sjeverozapadnog prostora Opine Matulji bio je premreen talijanskim djejim vrtiima
i kolama. Njihova je primarna funkcija bila odnaroditi hrvatsku djecu i indoktrinirati je
faistikim sadrajima. To je mogue potvrditi na temelju sauvane kolske pedagoke dokumentacije kolskih imenika sauvanih u Dravnom arhivu Rijeka te svjedoenja jo ivih
uenika talijanskih faistikih kola.
Kljune rijei: kolstvo; faizam; odnaroivanje.

Dio prvi
I.
Cijelo istarsko i kvarnersko podruje bilo je ak i u vremenu Austro-Ugarske
Monarhije podruje od posebnog interesa talijanske ekspanzionistike politike,
koja je svoj pravi karakter pokazala nakon zavretka I. svjetskog rata te propau
Austro-Ugarske Monarhije 1918. godine. Gabrielle DAnnunzio1, protofaist, svojom rijekom ratno-pljakakom avanturom (1919. 1921.) samo je ubrzao procese
1

Pescara, 12. oujka 1863. Gardone Riviera, 1. oujka 1938., talijanski pjesnik, dramaturg, politiar, duhovni inspirator Benita Mussolinija.

289

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

aneksije Rijeke, kvarnerskog podruja i Istre kraljevskoj faistikoj Italiji. Rapallskim ugovorom 1920. g. izmeu Kraljevine SHS i Italije talijanska okupacija Istre
i kvarnerskog podruja dobiva i pravni i politiki temelj. Tada se mogla razviti
institucionalizirana faistika represija nad hrvatskim stanovnitvom tih krajeva
s ciljem da se ono posve odnarodi, talijanizira, da bi se odreklo svog slavenskog,
hrvatskog identiteta. Djelovanje faistikih vlasti nad slavenskim stanovnitvom
trebalo bi uroditi plodom jer e poslije nekoliko decenija vladanja postati vjerni
Italiji, kao to su bili na jezik, nametnuti ak i razvoj moralne prirode surovim
stanovnicima te jalove i gole zemlje.2
Represija nad netalijanskim stanovnitvom ogledala se u svim vidovima ivota od fizikog zlostavljanja i strijeljanja ljudi, zabrane upotrebe hrvatskoga jezika
u javnoj komunikaciji, nasilnom promjenom hrvatskih prezimena. Od 7. travnja
1927. u Istri je poeo vrijediti Kraljevski dekret koji je nalagao promjenu prezimena, tj. vraanje na njihov prvotni oblik. Prefekt provincije na temelju te uredbe
mogao je mijenjati prezimena htjeli to nositelji ili ne. Na isti je nain Kraljevski
dekret od 8. oujka 1928. ozakonio odbijanje slavenskih imena pri upisu u matine
knjige. Ako bi roditelj inzistirao na odabranom netalijanskom imenu, slubenik je
djetetu nadjenuo talijansko ime po vlastitom izboru.3
Jedna od najvanijih i najsnanijih poluga faistikog odnaroivanja hrvatskoga stanovnitva bilo je kolstvo. Da bi se to uinkovitije ostvarili ciljevi faistike
politike, metodologija odnaroivanja i kolstvom bila je detaljno organizacijski i
metodoloki razraena: od osnivanja posebnih ureda u Italiji za okupirana, anektirana podruja pa sve do administrativne i politike (faistike) kontrole obrazovnog procesa u vrtiima i kolama u lokalnim sredinama.
II.
Matuljsko podruje bilo je Talijanima zanimljivo i zbog prometnog pravca
prema Rijeci i Opatiji (prilog 1). Sva cestovna i eljeznika komunikacija od Italije
prema Rijeci i tom dijelu sjevernog Jadrana odvijala se preko tog prostora. Apsolutno veinsko hrvatsko stanovnitvo tih krajeva bilo je vrlo socijalno osjetljivo i
stoga ljeviarski orijentirano, pa je zadatak odnaroivanja i faistike indoktrinacije svim sredstvima, fizikim, vojnim, politikim i edukativnim, bio tim tei i zahtjevniji. Unato svim naporima nacifaistikog okupatora, otpor takvom teroru i
2

Belci, F., Katolika crkva i politika odnaroivanja, u: Pazinski memorijal, knjiga 9., Katedra
akavskog sabora Pazin, Pazin, 1979., str. 202.
Mandi, Oleg, Osnovne odrednice sociologijskih procesa u Istri pod faizmom, u: Pazinski
memorijal, knjiga 8., Katedra akavskog sabora Pazin, Pazin, 1978., str. 39.

290

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

politici nije slomljen, tovie ojaan je, a to je sve rezultiralo pobjedom i slomom
faizma 1945. godine.
Circolo didattico di Abbazzia Didaktiko okruje Opatija bilo je za vrijeme talijanske faistike okupacije administrativno-upravna jedinica sa svrhom da bi se
lake upravljalo kolstvom, a sve radi odnaroivanja i potalijanivanja apsolutno hrvatskog stanovnitva tih krajeva. I samim pregledom mree djejih vrtia i
osnovnih kola moe se zakljuiti da je tome faistiki okupator pridavao veliku
vanost. Dakako, pretjeranom revnou, neprimjernim sadrajima u kolskim
programima te fizikom, vojnom represijom samo su uvrstili uvjerenja hrvatskog stanovnitva u ispravnost njihove narodnoslobodilake borbe i generalnog
otpora tom nakaradnom politikom ureenju. To se najbolje vidi i u rezultatima
antifaistike borbe te sloma nacifatikog reima 1945. godine.
III.
U Dravnom arhivu Rijeka sauvano je 20 imenika iz ondanje matuljske opine iz razdoblja faizma, i to:
kola Klana: 5 imenika
kola Bergut Grande Veli Brgud: 1 imenik
kola Brezza Breza: 2 imenika
kola Juii: 4 imenika
kola Poljane: 1 imenik
kola Rukavazzo Rukavac: 4 imenika
kola Zvonea: 3 imenika.
Ve i povran, openit pogled na tu temeljnu pedagoku kolsku dokumentaciju ukazuje na temeljit pristup odnaroivanju, a neprimjereni politiko-demagoki
sadraji djeci najniih razreda savjesno su prezentirani, no, nasreu, ta metoda
nije poluila eljeni efekt. tovie, i kod djece, koja u toj dobi jo nisu mogla imati
politikih spoznaja, stvarali su odbojnost prema toj politici i faistikom ureenju
uope.
Po ve spomenutim talijanskim faistikim propisima sva imena, prezimena
te mjesta stanovanja u imenicima su potalijanena; u nekim sluajevima to je stvaralo probleme, jer neka imena, prezimena ili imena naselja nisu bila prikladna za
talijansku ortografiju.
U kolama su bile oformljene i obvezne organizacije za faistiki preodgoj djece. Za djecu do est godina starosti postojala je Italia redenta. Organizacija Opera
291

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

nazionale Ballila imala je tri sekcije: Figli della lupa za djecu od est do osam godina,
Ballila i Piccole italiane za djecu od osam do etrnaest godina te Avanguardisti i Giovane italiane za mlade do osamnaest godina.
Za lanstvo u tim organizacijama postojale su rubrike u imenicima, a esto se
dogaalo da su uitelji sami uplaivali lanarinu za djecu da bi odrali propisani
broj ulanjene djece, jer je u ruralnim sredinama matuljske opine bilo mnogo
siromatva, pa roditelji nisu imali novca da dadu djeci za lanarinu.
Osim tih slubenih informacija u propisanim rubrikama imenika, vrlo su zanimljive i znakovite one u rubrikama Anotazioni del insegnante biljekama uitelja. U njima se, osim uobiajenih opaski o uenicima, mogu nai i ozbiljni politiki
pamfleti, osobne frustracije uitelja neprimjerene za upisivanje u takvu vrstu slubene dokumentacije.
U nekim mjestima nije bilo ili dovoljno uenika za jedan razred ili dovoljno
nastavnika, pa su bili formirani skupni razredi, kao npr. u Velom Brgudu. Kad
se pogleda mrea takozvanih seoskih kola scuole rurali, uoljivo je da mnoge,
zbog malog broja uenika, nisu imale opravdanja da budu u tim mjestima. Potreba
talijanskog faistikog okupatora za politikom propagandom i odnaroivanjem
opravdavala je takvu mreu kola.
IV.
Zbog opsenosti grae, navodimo ovdje samo osnovne podatke iz programa
u kolskim imenicima prema obraenoj grai iz Dravnoga arhiva Rijeka. Sve s
talijanskog na hrvatski jezik preveo je Branko Kukurin.
1. Bergut Grande / Veli Brgud
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiko okruje Opatija
Scuola Principessa Maria Pia / kola Princeza Maria Pia
Matuglie / Matulji
Frazione Bergut Grande / Odsjek Veli Brgud
classe quarta e quinta / etvrti i peti razred
insegnante / uitelj: Lodovico Zeriav
Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943.
U IV. razredu bilo je 15 uenika i 10 uenica.
U V. razredu bilo je 6 uenika i 11 uenica.

292

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Iz godinjeg programa izdvajamo najzanimljivije natuknice iz drutvenih

predmeta u kojima je ideoloko-politika indoktrinacija najuoljivija:
Povijest:
Najreprezentativniji likovi talijanske povijesti od 476. godine pa do danas.
Izumi i otkria Talijana. Talijanski sveci. Razdoblje Preporoda. Kolonijalni ratovi
i Svjetski rat. Faizam. Obnova Reima. Nova Italija u svijetu. Njezino mjesto u
aktualnom ratu. Uzroci, svrha, razvoj aktualnog sukoba. (Svake subote saetak
tjednih glavnih politikih i vojnih dogaanja uz pomo ilustriranih asopisa.)
Faistika kultura s osnovama prava:
G.I.L. , vojska, mornarica, zrakoplovstvo, M.V.N.S. Dunosti Talijana u ratu.
Oprez, tednja, samovlada. Zakoni. Administracija pravnog sustava. Dravni organi i lokalna uprava.
I u mjesenim se programima razrauju politike i militaristike teme prema zadanim temama iz godinjeg programa, pa se za listopad, oujak, travanj
i svibanj iz povijesti iz mjeseca u mjesec prepisuju iste aktivnosti: Cause, fini e
svillupi dalla guerra attuale. / Uzroci, razvoj i posljedice aktualnog rata; Riassunto e
commento settimanale agli avvenimenti politico-militari. Il fronte russo e quello dell Africa sett. / Saetak i tjedni komentar politiko-vojnih dogaanja, ruska fronta i ona
u sjevernoj Africi; Riassunto e commento settimanale agli avvenimenti politico-militari.
Il fronte russo e quello dellAfrica sett. / Saetak i tjedni komentar politiko-vojnih
dogaanja, ruska fronta i ona u Sjevernoj Africi te Riassunto e commento settimanale
agli avvenmenti politico-militari. (Ogni sabato lettura motivazione duna medaglia doro).Il
fronte russo e quello dAfrica. / Saetak i tjedni komentar politiko-vojnih dogaanja
(svake subote motivacijsko itanje o zlatnoj medalji), ruska fronta i ona u Africi.
2. Clana / Klana
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiko okruje Opatija
Scuola Padre Reginaldo Giuliani / kola Otac Reginaldo Giuliani
Clana / Klana
Comune Matuglie / Opina Matulji
classe quarta / etvrti razred
insegnante / uiteljica: Livia Stefani
Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943.
U razredu bilo je 16 uenika i 15 uenica.

293

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Godinji politiko-vojni program za taj razred bio je neto skromnije opisan:

... le opere del Regime, il Re imperatore, i Ministri, la Camera dei Fasci, e delle corporazioni, il Senato, il Duce, il Gran Consiglio, il P.N.F., la G.I.L. l O.N.D., il B.O.N.I, l Esercito, la Marina. lAeronautica, la Milizia Volontaria per la sicurezza Nazionale./ ...djela
Reima, Kralj Imperator, ministri, Vijee Fascija, i korporacija, Senat, Due, Veliki
savjet, P.N.F., G.I.L., O.N.D., B.O.N.I., vojska, mornarica, zrakoplovstvo, dobrovoljna milicija za nacionalnu sigurnost.
U mjesenim programima moemo itati:
Ottobre:
La leva fascista
Rinovazione della nuova iscrizione alla G I.L. Il 28 ottobre La patria in armi vive in
questo periodo un ora difficile, la guerra e dura, aspra, si impone sacrificio ed eroismo ai
soldati, ne vuole anche da noi.
Novembre, Lettura Il primo soldato dItalia, La fede d accaio
Listopad
Obnova upisa u G.I.L., 28. listopada domovina pod orujem proivljava u
ovom razdoblju teke trenutke, rat je okrutan i gorak, zahtijeva rtvu i herojstvo
od vojnika, to se takoer eli i od nas.
Studeni, itanje Prvi talijanski vojnik, elina vjera
marzo
DIFESA ANTIAEREA
Mezzi di offesa:
I areoplani di bombardamento
II Offese che possono arrecare

Dirompente

Incendiaria

Chimicha

Batteriologica
Mezzi di difesa
Protezione antiaerea. Provedimenti.
/
Oujak
PROTUZRANA OBRANA
I. Bombarderi
294

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

II. teta koju mogu prouzroiti

Razaranje
Poar
Kemijska
Bakterioloka
Sredstva obrane
Protuzrana zatita, postupci
U dnevniku i opaanjima nastavnika / Cronaca e osservazioni dell insegnante za 22. 10. 42. itamo:
Verso mezzogiorno e venuto a scuola in visita alla refezione scolastica il Segretario del
fascio e la Fiduciaria delle Massai Rurali Si sono compiacuti per il buon comportamento
degli alluni e soppratutto per il buon appetito. Il signor Segretario a promesso ai bambini i
vitamine Lorenzini
/
Oko podneva posjetio je kolu sekretar faistike organizacije i tajnica seoskih
zadruga. Bili su zadovoljni dobrim ponaanjem uenika. Gospodin Sekretar obeao je djeci vitamine Lorencini.
A za 28. 10. 42. na godinjicu Mara na Rim/Marcia su Roma:
Oggi in occasione del Ventenale della Marca su Roma abbiamo portato i Balilla e le
piccole Italiane inquadrati
/
Danas u sklopu dvadesetgodinjice Mara na Rim postrojili smo Balille i Male
Talijanke.
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiko okruje Opatija
Scuola Padre Reginaldo Giuliani / kola Otac Padre Reginaldo
Clana / Klana
Comune Matuglie / Opina Matulji
classe prima A mista / prvi A razred, mijeani
insegnante / uiteljica: Rina Lodi Brumgnach
Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943.
U razredu bila su 23 uenika i 19 uenica.
S hrvatskom djecom nastavu je pohaao i uenik Buonfiglio Alba iz Rima,
kojemu je otac bio porunik, valjda u slubi u Klani.

295

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Politika nastava u godinjem programu bila je zadana:

Educazione politica
Gli avvenimenti della guerra su tutti i fronti. Gli eroi della guerra. Doveri del piccolo
italiano in tempo di guerra. Il Duce Le istituzioni del Regime rivolte particolarmente ai
fanciulli: L opera maternita e infanzia. La G.I.L. Commento delle ricorrenze del calendario
fascista che maggiormente possono interesare il fanciullo.
/
Politika nastava
Ratna zbivanja na svim frontama. Heroji rata. Dunosti malog Talijana za vrijeme rata. Institucije Reima posebno zaduene za djecu. Majinska i djeja briga.
G.I.L. Komentari iz faistikog kalendara koji mogu posebno zanimati djeake.
U mjesenim programima razrauju se teme iz godinjih programa, posebna
se panja posveuje ivotu Duea Benita Mussolinija i faistikim godinjicama. Npr.:
educazione politica
dicembre
Avvenimenti della guerra su tutti i fronti gli eroi della guerra Il Duce e la sua infanzia Il 5 Dicembre : Il balilla
/
Politika nastava
Prosinac
Ratna zbivanja na svim frontama heroji rata Due i njegovo djetinjstvo 5.
prosinca Balilla
te
Marzo
ed politica
La G.I.L. Il 23 Marzo, la fondazione dei Fasci.
/
Oujak
Politika nastava
G.I.L. 23. oujka osnivanje faistike organizacije Fasci
aprile
educazione politica
Commento delle ricorrenze del calendario Fascista, il 21 Aprile la fondazione di Roma
e la festa del lavoro
296

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

/
Travanj
Komentari datuma faistikog kalendara, 21. travnja, osnutka Rima i praznika
rada
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiko okruje Opatija
Scuola Padre Reginaldo Giuliani / kola Otac Padre Reginaldo
Clana / Klana
Comune Matuglie / Opina Matulji
classe quinta / peti razred
insegnante / uiteljica: Simcich Milenca
Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943.
U razredu bilo je 10 uenika i 17 uenica.
U imeniku za ovaj razred posebno je naglaen i razraen mjeseni program iz
predmeta Faistika kultura:
ottobre
Cultura fascista
Nozioni di dirito. La societa e la famiglia - la societa civile Dovere e diritto
ed politica
/
Listopad
Faistika kultura
Osnove prava. Drutvo i obitelj civilno drutvo obaveze i dunosti i politika.
novembre
Cultura fascista
Ripetizione della materia nel mese precedente Loservanza delle leggi Doveri morali
/
Studeni
Faistika kultura
Ponavljanje gradiva od prolog mjeseca razmatranje zakona moralne obveze.
marzo
Cultura fascista
297

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

La rivoluzione fascista. Lo squadrismo. La conquista del potere. Il Regime. Il Gran

Consiglio Il Partito Gerarchie Inquadramento. Doveri degli iscritti al Partito Milizia. Istruzione per la difesa antiaerea.
/
Oujak
Faistika kultura
Faistika revolucija. Skvadrizam. Osvajanje vlasti. Reim. Veliki savjet. Partija. Hijerahija. Obaveze upisanih u partiju Milicija. Instrukcije za protuzranu
obranu.
maggio
Cultura fascista
Disciplina Amministrazione Doveri degli iscritti al N.F. e P. Albanesi La organizzazione del C.N.F. e organizzazione dipedenti G.U.F. G.I.L. I Fasci feminili. L A.F.S.
Le associazioni fasciste del pubblicco impiego dei ferovieri dello stato, dei Postaltelefonici
degli addetti alle aziende industriali dello stato. L.O.N.D.
/
Svibanj
Faistika kultura
Disiplina administracija Obveze upisanih i N.F. i P. Albanesi G.U.F i G.I.L.
enske faistike organizacije. A.F.S. Faistike organizacije u javnom sektoru eljezniara i potanskih i telefonskih radnika zaposleni u dravnim poduzeima
L.O.N.D.

Circolo didattico di Abbazia / Didaktiko okruje Opatija

Scuola Padre Reginaldo Giuliani / kola Otac Padre Reginaldo
Clana / Klana
Comune Matuglie / Opina Matulji
classe IIIa / III.a razred
insegnante / uiteljica: Mancino Maria
Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943.
U razredu je bilo 18 uenika 19 uenica.
S hrvatskom djecom nastavu je od 23. II. pohaao i uenik Gasparini Renato,
od oca geometra, iz mjesta Premariacco kraj Udina.

298

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

U mjesenim programima za taj razred nalazimo zadatke za djeje faistike

organizacije, a sve u svrhu pomaganja talijanskim vojnicima na bojitu.
Per le Piccole Italiane
lavori vari, che abbiano impiego sulla casa, e piu ancora. che possono essere mandati
ai combatimenti, sciarpe, ventiere, e secondo l abilita delle allieve, calze e passamontagne
Per i Balilla
che possono servire come materiale didattico possono essere spediti ai soldati.
Za male Talijanke
Razliiti uradci koji su za kunu upotrebu, i jo k tome mogu biti poslani borcima, alovi, vjetrovke i prema vjetinama uenica arape i debeli demperi.
Za Balille
Koji mogu posluiti kao didaktiki materijal, a mogu biti poslani vojnicima.
novembre
recitazione
La poesia intitolata Il volontario
/
Za mjesec studeni predvieno je recitiranje pjesme Dobrovoljac.
Storia ed educazine politica
La nostra Patria. Come oggi. Come fu un giorno.
La guerra del 1914.- 18.
Scopi, vicende vittoriose, pace ingiusta. I nostri alleati di ieri. Gli eroi. La figura del Re
soldato. Le rivendicazioni di ieri e quelle di oggi.
/
Povijest i politika nastava
Naa domovina. Kakva je danas. Kakva je bila jednom.
Rat od 1914. 1918.
Svrha i pobjede, nepravedan mir. Nai saveznici od juer. Kralj vojnik. Osvete
od juer i danas.
dicembre
Ripetizione di quanto e stato nel mese di Ottobre e novembre.
Letture storice per arrolare ed aprofondire quanto hanno appreso.
Le seguenti letture del sussidario: Vittorio Emmanuelle VI, guerra di indipendenza.
Benito Mussolini. Fondazione dei Fasci di Combatimento. Duce della nuova Italia.
299

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Fondatore del impero. Caduti della Rivoluzione fascista. La conquista dell Impero.
/
Prosinac
Ponavljanje onoga to je bilo u listopadu i studenome.
itanje povijesnih tekstova kako bi usvojili i produbili ono to su shvatili.
Sljedei pomoni tekstovi: Vittorio Emmanuelle VI., Rat za neovisnost, Benito
Mussolini, Osnivanje Borbenih Fascia, Due nove Italije. Osniva Carstva. Pali u
Faistikoj revoluciji. Osvajanje Carstva.
aprile
Canto
Canto per imitazione.Gli inni della Patria e della Rivoluzione
/
Travanj
Pjevanje
Pjevanje za imitaciju Himne Domovine i Revolucije.
maggio
canto
canto corale per imitazione
Mediteraneo, Vincere
/
Svibanj
Pjevanje
Koralno pjevanje za imitaciju
Mediteran, Pobijediti
3. Brezza / Breza
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiko okruje Opatija
Scuola elementare Dante Alighieri/ Osnovna kola Dante Alighieri
Comune di Matuglie / Opina Matulji
Frazione Brezza/ odsjek Breza
classe prima / prvi razred
insegnante / uiteljica: Asaro Stella (Parenzo),
Tonelli Maria

300

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943.

U razredu bilo je 6 uenika i 17 uenica.
U godinjem programu i za prvi razred osnovne kole bio je predvien predmet polike nastave sa sljedeim sadrajima:
Educazione politica
Il primo soldato dItalia. Il Re. Il Fascio. Littorio. La Bandiera. Balilla. La tessera.
Il giuramento. La giovinezza del Duce. Befana Fascista. Avvenienti politici. Episodi di
guerra attuale. 23 marzo. Amore alla divisa. Come si cura e si conserva la divisa. Il Duce ed
i bambini. Il Natale di Roma. La providenza del Duce per i bambini. La refezione scolastica.
Colonie estive.
/
Politika nastava
Prvi talijanski vojnik. Kralj. Faistika organizacija. Liktor. Zastava. Balilla.
Iskaznica. Zakletva. Mladost Duea. Faistike poklade. Politiki dogaaji. Razni
dogaaji iz aktualnog rata. 23. oujak. Ljubav prema uniformi. Kako se pazi i uva
uniforma. Due i djeca. Boi u Rimu. Briga Duea za djecu. kolske marende.
Ljetne djeje kolonije.
Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943.
U razredu bilo je 18 uenika i 19 uenica.
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiko okruje Opatija
Scuola elementare Dante Alighieri/ Osnovna kola Dante Alighieri
Comune di Matuglie / Opina Matulji
Frazione Brezza/ Odsjek Breza
classe IVa e Va / IV.a i V.a razred
insegnante / uitelj: Daniele Zez
Nastava se odvijala u razdoblju 1. 10. 1942. 20. 5. 1943., a stvarno je trajala do
14. 5.
U IV.a razredu bilo je 12 uenika i 8 uenica.
U V.a razredu bilo je 11 uenika i 12 uenica.
S hrvatskom djecom nastavu su pohaali i uenici: Bartolussi Renato, otac eljezniar, iz Cervignana kraj Udina, Marina Carmelo, otac prodava voa iz Trsta,
i Cassani Pierra, otac mljekar iz Cremone.
301

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

U godinjem programu, osim uobiajenih kolskih predmeta, vano mjesto

zauzimao je predmet Faistika kultura, kao i u svim programima za ostale razrede.
Cultura fascista
La storia del doppoguerra in generale.
Le bonifiche e le guerre sociali realizzate dal Fascismo.
Cenni storici bibliogtafici del Duce e le fasi piu salienti della sua vita.
/
Faistika kultura
Generalna poslijeratna povijest. Dobrobiti i socijalni ratovi realizirani od faizma.
Povijesni dogaaji u bibliografiji Duea i najznaajnija razdoblja njegova ivota.
Mjeseni programi bili su razrada teza zadanih u godinjem programu, a u
nekim mjesecima i proireni.
aprile
educazione politica:
Ogni sabato faro la commemorazione di una medagla d oro. Cosi pure ogni sabato nel
cortile della scuola faro ginnastica e canto (canti patriotici e di guerra).
Travanj
Politika nastava:
Svake subote napravit u komemoraciju jedne zlatne medalje (za poginulog
vojnika koji je tu medalju dobio). Isto tako u svake subote u hodniku kole s uenicima raditi tjelovjebu i pjevati patriotske i ratne pjesme.
maggio
educazione politica
Un po di storia del Fascismo: premesso lo stato dellItalia dopo lultima guerra faro
notare come era neccesaria lazione del Duce, che vincendo tutti gli altri partiti. Fece
trionfare il suo, partito forte, unificatore che salvo l Istria da una sicura rovina. L ostilita
degli amici di una volta (Inghilterra e Francia) e le date principali che seguono le tappe della
rivoluzione fascista.

302

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Non manchero di cantare spesso i canti della Patria e della Revoluzione, affinche atraverso la musica i bambini amino lItalia.
/
Svibanj
Politika nastava
Malo povijesti faizma, s obzirom na stanje Italije poslije zadnjeg rata, naglasit
u kako je bila neophodna Dueova akcija, koji je pobijedivi sve ostale partije,
trijumfirao svojom, snanom partijom, ujedinitelj koji je spasio Istru od sigurne
propasti. Neprijateljstvo bivih prijatelja (Engleska i Francuska) i osnovni koraci
faistike revolucije.
Neu odustati od estog pjevanja patriotskih i revolucionarnih pjesama djeci
sve dok djeca i putem muzike ne zavole Italiju.

303

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Prilog 1.
Sadanja zgrada Opine Matulji, koju su Talijani izgradili dvadesetih godina
prologa stoljea u tipino faistikom stilu (snimio B. Kukurin).

304

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Dio drugi
I.
Matuljsko je podruje ono koje od sjeverozapadnog dijela sadanje Primorsko-goranske upanije granii izravno sa Slovenijom, a tridesetak kilometara dalje
ve je slovensko-talijanska granica. Zbog prometnih pravaca eljeznikih i cestovnih koji iz zapadne Europe vode do opatijske4 i rijeke rivijere, pa i dalje, to
je podruje bio zanimljivo i bekom dvoru5, a poslije Rapallskog ugovora 1920. g.,
kada su ovi krajevi potpali pod Italiju, kraljevska faistika Italija nastavila je izgraivati prometnu i drutvenu infrastrukturu. I danas jo stoje uz prometnice
dijelovi betonske ograde koju je sagradila ondanja Italija za vrijeme okupacije
ovih krajeva6. Naravno, nije tadanja Italija sve to gradila zbog lokalnoga hrvatskoga ivlja ve da bi olakala prometne komunikacije prije svega zbog svojih vojnih i gospodarskih potreba, a isto tako, ulaui znatna sredstva u infrastrukturu,
htjela se pokazati nadmo Italije i njezina faistikog reima nad inferiornim Slavima, to jest hrvatskim stanovnitvom, koje je uglavnom ivjelo od poljoprivrede te
neto od poslova u industrijskoj Rijeci i turistikoj Opatiji. Vjerojatno je tek manji
dio stanovnitva bio zaposlen na gradnji zgrada crkve, opine i kole u Matuljima
te cesta na irem matuljskom podruju7.
Odmah po postavljanju granice ili kako se to meu Kastavcima govorilo
ice kojom je taj matuljski dio Kastavtine odsjeen od svoje prirodne matice,
prilo se osnivanju kulturno-prosvjetnih drutava8 da bi se odrala nacionalna
svijest i sauvalo jedinstvo domaega hrvatskoga stanovnitva.
Uz to, hrvatsko stanovnitvo s obje strane ice, to jest granice, imalo je veoma
razvijenu socijalnu i politiku kulturu; svi su bili nacionalno osvijeteni9, napredno, ljeviarski orijentirani, bez obzira na to u kojem su dijelu Kastavtine ivjeli.
Sve su to jako dobro znali i talijanski faistiki okupatori, pa su svim sredstvima represivnim, politikim, gospodarski te kolstvom i propagandom pokuali odnaroditi hrvatsko stanovnitvo, odnosno prisiliti ga da prihvati i faizam
kao svoj svjetonazor.
4

5
6
7
8
9

U Matuljima na eljeznikoj stanici i danas je spomen-soba takozvana Carska soba za odmor austrijskog cara kad je dolazio na Opatijsku rivijeru.
Opatija je bila rivijera za odmor uglavnom austrougarskoga plemstva.
Prilog br. 1.
Prilozi 1 i 5.
Glazbeno drutvo Spinieva muzika osnovano je 1920. godine.
Prema prii moje bake, odmah nakon okupacije zapadnog dijela Kastavtine, jedan domai
budala iao je cestom i mahao talijanskom zastavom. Bez puno komentara suseljani su njega
i zastavu odmah bacili u trnje pokraj ceste.

305

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Bez obzira na veliku represiju, otpor stanovnitva takvoj politici bio je snaan,
to je nakraju rezultiralo pobjedom nad faizmom 1945. godine.
II.
Od talijanske pedagoke administracije iz razdoblja faizma sauvano je jo
podosta talijanskih imenika iz kola, pa ovdje donosimo njihov broj sa slubenim,
talijanskim nazivima mjesta:
a) Apriano Veprinac: 3 imenika
b) Bergut Grande Veli Brgud: 1 imenik
c) Brezza Breza: 12 imenika
d) Clana Klana: 5 imenika
e) Giussici Juii: 4 imenika
f) Pogliane Poljane: 1 imenik
g) Rucavazzo Rukavac: 4 imenika
h) Suonecchia Zvonea: 3 imenika.
a) Apriano / Veprinac
Iz kole Veprinac sauvana su tri imenika iz zadnje godine 1942./1943. Tada je
kraljevska faistika Italija kapitulirala i svaka je kolska aktivnost prestala. Uitelji su svi bili Talijani.
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija
Scuola elementare Apriano, Principessa Iolanda / Osnovna kola Veprinac, Princeza Jolanda
Comune Abbazia / Opina Opatija
Frazione Apriano / odsjek Veprinac
classe prima mista / prvi mijeani razred
insegnante: / uiteljica: Oliosi Bruna
Nastava se odravala prema zadanom rasporedu od 1. listopada 1942. do 20.
svibnja. 1943.
U razredu je bilo 14 uenika i 7 uenica, a na zavrnom ispitu prolo je 13 uenika i 5 uenica; u djeje faistike organizacije Balilla i Piccole italiane bili su ulanjeni svi uenici, jer je i to bio dio odnaroivake politike i faistike propagande.
Dakako, ulanjivanje je bilo formalno dobrovoljno, a uitelji su, vrlo esto, da bi
prikazali svoj uspjeh u faistikoj propagandi kod djece, sami uplaivali lanarinu za onu djecu koja su bila iz siromanih domainstava, pa nisu imala dovoljno
novca za lanarinu.
306

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Iz godinjeg programa za prvi razred izdvajam, izmeu uobiajenih edukativnih programa, zadatke: Canto Inni patriotici e canti - poesie tj. pjevanje domoljubne himne i pjevana poezija.
I glazbom i pjevanjem kod najmlaih su se trebali razvijati domoljubni osjeaji
prema Italiji. Tako uiteljica biljei 11. studenoga u svom mjesenom izvjetaju:
Illustro ai bambini la figura nobile del nostro Sovrano come Capo di tutti i soldati italiani.
Amore e riconoscenza verso di lui; preghiera al Signore affinche lo mantenga la nazione per
molti anni to u prijevodu glasi: Prikazujem djeci plemeniti lik naega Suverena
kao Zapovjednika svih talijanskih vojnika. Ljubav i zahvalnost prema njemu; molitva Gospodinu da bi odrao naciju jo mnogo godina.
A u svojim biljekama 5. prosinca uiteljica biljei:
Voglio dire qualcosa su questo mio strano scolaro dalla cui bocca, in questi mesi di
scuola non sono riuscita a cavare che un misero si, tanto fievole da passare quasi quasi
un sospiro. Dunque, questo bimbo non risponde mai quando gli rivolgo la parola e sul
quaderno che gli avevo dato in principio danno non ha fatto tracciare (neitko, opaska B.
K.) senza alcun senso. Di ostacolo a tutto questo ce che comprende pochissimo litaliano,
a questo (neitko, opaska B. K.) alla sua scoubrosita?? da per risultato zero. Ormai, per
quest anno da lui credo di ricavare ben poco, per non dire nulla, forse, un altro anno sara
piu maluso per frequentare la prima.
U prijevodu:
elim neto rei o mom udnom ueniku, iz ijih usta u ove kolske mjesece
nisam uspjela iskamiti ni jedno najmanje da, toliko slabo da bi mogao biti i
uzdah. Dakle, taj djeak, nikada ne odgovori kada mu uputim koju rije, a u biljenicu koju sam mu dala na poetku godine nije nacrtao (neitko, opaska B. K.)
bez ikakva smisla. Prepreka je i to to vrlo malo razumije talijanski, a to (neitko,
opaska B. K.) uz njegovu nesposobnost daje rezultat nula! Ipak, ove godine u od
njega dobiti makar malo, da ne kaem nita, moda e druge godine biti vrjedniji
kad bude pohaao prvi razred.
Sljedei je imenik drugog i treeg razreda.
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija
Scuola elementare Apriano, Principessa Iolanda / Osnovna kola Veprinac, Princeza Jolanda
Comune Abbazia / Opina Opatija
Frazione Apriano / odsjek Veprinac
classe II, III., / II., III. razred
insegnante: / uiteljica: Bunicelli Rosaria
307

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Nastava se odravala prema zadanom rasporedu od 1. listopada 1942. do 20.

svibnja. 1943. U drugom razredu bilo je 8 uenika i 6 uenica, a u treemu razredu
6 uenika i 5 uenica. Na zavrnom ispitu prolo je u drugom razredu 5 uenika i
6 uenica, u treem 4 uenika i 3 uenice.
Po pravilu, u djeje faistike organizacije Ballila i Piccole italiane bili su ulanjeni svi uenici, to je ve ranije spomenuto, a vai za sve razrede.
U mjesenom programu za rujan uiteljica biljei zadatak:
Storia
Significato di storia. LItalia doggi e quella di cento anni fa. La guerra attuale.
te
Nozioni varie
La marcia su Roma
U prijevodu:
Povijest
Znaenje povijesti, Italija danas i ona od prije sto godina. Aktualni rat.
Razni pojmovi
Mar na Rim
Pred boine praznike 19. prosinca, izmeu ostaloga, uiteljica se tui na svoje
uenike i njihove roditelje:
Gli alunni miei potrebbero fare molto di pui, studiano poco a casa, le famiglie si disinteressano dela scuola e li fanno restar per qualsiasi motivo in casa. Ho invitato piu volte
qualche mamma a presentasri a scuola per poterle riferire sul andamento del figlio, nessuna
e venuta, per mancanza di tempo.
U prijevodu: Moji bi uenici mogli napraviti puno vie. Kod kue malo ue,
obitelji gube interes za kolu i zadravaju ih kod kue iz bilo kojeg razloga. Vie
puta sam pozvala neke majke u kolu da ih obavijestim o dolascima djece, nijedna
nije dola zbog nedostatka vremena.
Trei, posljednji imenik, jest onaj za etvrti i peti razred:
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija
Scuola elementare Apriano, Principessa Iolanda / Osnovna kola Veprinac, Princeza Jolanda
Comune Abbazia / Opina Opatija
Frazione Apriano / odsjek Veprinac
classe quarta e quinta/ etvrti i peti razred
insegnante: / uitelj(ica): Pilato Umberto, otiao u rat 6. II. zamijenila ga Savini
Graziella
308

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Nastava se odravala prema zadanom rasporedu od 1. listopada 1942. do 20.

svibnja. 1943. U etvrtom razredu je bilo 10 uenika i 7 uenica, u petom razredu
11 uenika i 7 uenica. Na zavrnom ispitu prolo je u etvrtom razredu 6 uenika
i 5 uenica, u petom 9 uenika i 6 uenica.
Po pravilu, u djeje faistike organizacije Ballila i Piccole italiane bili su ulanjeni svi uenici.
Iz godinjeg programa izdvajam nekoliko programskih ideoloko faistiki
usmjerenih zadataka:
Storia V
Le grandi attuazioni del Regime. Le forze armate
Portero tutta la storia sul piano della guerra attuale.
U prijevodu:
Povijest V.
Velik izvrenja Reima. Oruane snage.
Cijelu povijest objasnit u na primjeru aktualnog rata.
U Biljekama na kraju imenika uiteljica opisuje kako je pozvala zapovjednike
Fascia (Faistike stranke, opaska B. K.) da pomogne odjeom i hranom siromane
uenike.
b) kola Bergut Grande / Bregud Veli obraena je u prethodnoj raspravi
c) U Dravnom arhivu Rijeka sauvano je 12 imenika10 iz seoske kole Breza11
u vremenu talijanske faistike okupacije u kojima je detaljno zabiljeena sva administrativno-pedagoka dokumentacija, a u personalnim dosjeima sauvani su i
dokumenti o uiteljima. kola je imala prvih pet razreda, u kojima su, zbog manjka uenika, prostora i nastavnika, esto uenici nekoliko razreda zajedniki pratili
nastavu. Prema ondanjoj faistikoj prosvjetnoj praksi, u nae krajeve slane su
uiteljice iz Italije, no bilo je neto uitelja iz Istre i s Kvarnerskih otoka. Dakako,
njihovo ulanjivane u faistiku partiju bilo je obvezno.
Nekoliko imenika iz kole Breza obraeno je u prvom dijelu12 ove rasprave.
Ovdje navodim nekoliko zabiljeki uiteljica u posebnim rubrikama u imeniku gdje su biljeile svoje dojmove o svojim uenicima i sredini u kojoj su bile. Sve
je to bilo proeto faistikom propagandom i, vrlo izvjesno, podosta poljepanom
10
11
12

U meuvremenu, od prolog istraivanja, pronaeno je jo 10 imenika.

Prilog br. 4 Slika Breze iz ratnih dana.
Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine Matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije 1920. 1943. (Dio prvi).

309

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

slikom o odnosu lokalnoga, hrvatskog stanovnitva prema talijanskom, okupatorskom nastavnom osoblju.
Na kraju kolske godine 1934./35. uiteljica Giovanna Mossuta od 1. do 5. razreda imala je 21 uenika. U svojim zabiljekama pie i datira uobiajeno prema
faistikom kalendaru: Breza 28-6-1935 XIII dakle trinaesta godina od poetka
faizma u ondanjoj Italiji. Tako pie:
Non nascondo di aver lavorato molto, invitando anche le famiglie ad interesarsi di piu
per la scuola, tanto che non ho avuto lamentazioni per la frequenza e questo mi e stato
daiuto nell arduo compito.
U prijevodu:
Ne krijem da sam puno radila, potiui i obitelji da se vie zanimaju za kolu,
jer se nisam alila na redovno pohaanje nastave i to mi je bila pomo u mojoj
plemenitoj zadai.
...
I rapporti fra me e le famiglie erano ottimi. Gli alunni mi sono stati e mi sono molto
affezionati e cosi pure tutta la popolazione di Breza, poiche io no ho mostrato nessuna superiorita dinanzi a loro, sopratutto come una loro sorella, mi son fatta uguale a loro, anzi
inferiore a loro e per questo mi apprezzano e mi rispettano di piu!
U prijevodu:
Odnosi izmeu obitelji i mene bijahu odlini, uenici su mi bili i jo uvijek
jesu vrlo privreni, i isto tako i svi stanovnici u Brezi, stoga jer nisam prema njima
pokazivala nikakvu nadmo, prije svega poput njihove sestre, priinjala sam se
jednaka njima, ak i manje vrijedna od njih i stoga su me cijenili jo vie.
Zatim:
Nelle operazioni di tesseramento ho avuto brillanti successi, poiche entro il dicembre
1934. ebbi il 100% di tesserato in tutte le classi.
Per far partecipare mie alunni e la popolazione sempre piu completamente ...mente al
nuovo clima storico, nazionale e spirituale creato dal fascismo. Ho spiegato tutte le istituzioni esistenti create dal fascismo e l opera grandiosa svolta dal nostro amato Duce, benito
Mussolini, dall inizio dell fascismo ad oggi per la sempre nostra casa bella Italia.
U prijevodu:
Kod ulanjivanja (u Balille i Piccole Italiane, opaska B. K.) imala sam briljantne
uspjehe, jer tijekom prosinca imah 100% ulanjenja u svim razredima.
Da bih pridobila svoje uenike i stanovnitvo za novu klimu ... (neitko, opaska B. K.) povijesnu, nacionalnu i duhovnu, objasnila sam im sve o institucijama
stvorenima u faizmu i grandiozno djelo naega voljenoga Voe Benita Mussolini310

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

ja od poetka faizma pa do danas za nau lijepu domovinu Italiju!

Uiteljica Anita Biggi biljei na kraju kolske godine 1938./39. u zajednikim
imenicima od prvog do petog razreda u kojima je bilo 15 uenika:
L anno scolastico sta per finire: son felice da uno lato perche ritornero per un po di
tempo fra i miei carie d altra parte provo realmenete dolore nel (neitko) lasciare miei ragazzi a cui mi sono stata affezionata.
U prijevodu:
kolska godina zavrava. S jedne strane sam sretna to u se ubrzo vratiti
meu svoje drage, a s druge strane zaista osjeam alost to ostavljam svoju djecu
koju sam zavoljela.
Zatim:
La popolazione e stata buona e cortese. Mi sono trovata ottimamente e mi auguro
di poter ritornare un altro anno. Ho incontrato alcune dificolta specialmente dal lato
linguistico...
U prijevodu:
Ljudi su bili dobri i ljubazni. Tamo sam se izvrsno osjeala i prieljkujem da se
vratim i druge godine. Imala sam izvjesne tekoe, posebno s jezine strane.
Uiteljica Biggi se zaista vratila i sljedee kolske godine 1939./40. U svojim
biljekama navodi i probleme s jezikom na koje je nailazila te ponovo ali to naputa uenike i mjesto za koje se vezala:
La lingua mi ha particolarmente preocupato, specialmente in prima ed in terza. In
prima perche era ignorata la minima parola italiana, in terza perche avevo, tranne alcuni,
degli elementi di una capacita mediocre.
Mi spiace ora lasciare gli alunni, la scuola ed il paese a cuoi mi sono affezionata. La
popolazione e stata sempre cortese ed ospitale e mi ha circondato daffetto e di cuore.
U prijevodu:
Posebno mi je jezik zadavao briga, naroito u prvom i treem razredu. U prvome jer je bila ignorirana i svaka najmanja talijanska rije, a u treem razredu jer
sam imala, osim njih nekoliko, uenika osrednjih mogunosti.
alim to sad moram napustiti uenike, kolu i mjesto koje sam zavoljela. Stanovnitvo je bilo uvijek ljubazno i gostoljubivo i od srca me zavoljelo.
U rubriku pod Slobodne aktivnosti uiteljica biljei:
Pellegrinaggi patriotici 14 maggio 1941 oltre il confine Iugoslavo conquistato di recente.
U prijevodu:
311

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Domoljubne etnje 14. svibnja 1941. preko nedavno osvojene jugoslavenske

granice.
I kasnije:
Su diciotto frequentati sedici sono stati i promossi e due bocciati alluni entrambi dalla
prima classe. Ho continuitato gli esercizi iniziati gia lo scorso anno per il buon uso dela
lingua, che in questa zona ... (neitko, opaska B. K,) sempre molto a desiderare. Ho insistito specialmente nella corelazione dei tempi e sul legamento delle idee nei compartimenti...
U prijevodu:
Od osamnaest polaznika, esnaest ih je prolo, a dvoje ih je palo, oboje iz prvog razreda. Nastavila sam s vjebama zapoetim jo prole godine za boljom
upotrebom jezika, to u ovom kraju (neitko, opaska B. K,) jo uvijek zahtijeva
mnogo truda. Inzistirala sam naroito na slaganju vremena i na povezivanju misli
s lanovima.
Razumljivo je da su talijanski uitelji tako razmiljali u svojoj politikoj, faistikoj zaslijepljenosti kada je rije o talijanskom teritoriju i Talijanima, a ne Hrvatima. No njihova profesionalna, intelektualna svijest morala je prihvatiti da su Talijani tada ipak bili okupatori i da su sva djeca koju su uili bila iskljuivo hrvatske
nacionalnosti, odnosno da joj je talijanski jezik bio stran i da ga ni roditelji ni djeca
nisu htjeli prihvatiti kao svoj jer je bio jezik okupatora.
d) kola Clana / Klana obraena je u prvom dijelu ove rasprave13
e) Giussici / Juii 4 knjige
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija
Comune Matuglie / Opina Matulji
Scuola elementare Principe di Piemonte / Osnovna kola Princ od Pijemonta
Frazione di Giussici / Odsjek Juii
Clase prima / prvi razred
insegnante / uiteljica: Superina Lidia
Nastava je trajala po rasporedu od 1. listopada 1942. do 20. svibnja 1943. U
razredu je bilo 7 uenika i 15 uenica, a svi su bili upisani u Balille i Piccole italiane.
Na zavrnom ispitu prolo je etvoro uenika i devet uenica.

13

Nav. dj.

312

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

U zavrnim primjedbama na kraju kolske godine i ova se uiteljica ali na

slab interes uenika i roditelja za kolu te uenje talijanskoga jezika.
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija
Comune Matuglie / Opina Matulji
Scuola elementare Principe di Piemonte / Osnovna kola Princ od Pijemonta
Frazione di Giussici / Odsjek Juii
Clase seconda / drugi razred
insegnante / uiteljice: Pasolini Lina i Hafner Conti Jolanda
Prema rasporedu, nastava je trajala od 1. listopada 1942. do 20. svibnja 1943. U
razredu je bilo 8 uenika i 13 uenica i svi su bili upisani u Balille i Piccole italiane.
Na zavrnom ispitu prolo je etvoro uenika i dvanaest uenica.
Iz godinjeg programa za drugi razred izdvajam nekoliko napomena za politiku nastavu:
Programma di studio annuale
Educazione politica
Commento vivo dagli avvenimenti di cui tutti siamo protagonisti. Il Re, Il Duce, i combattetenti, Medaglie doro, il compito che spetta ad ogni cittadino italiano mentre la Patria e
in armi. Anche il balila e un piccolo soldato. Autarchia significato della parola.
U prijevodu:
Godinji program
Politika edukacija
ivi komentar o dogaajima kojih smo svi protagonisti. Kralj, Due, borci, nosioci zlatnih medalja, zadaci za svakog talijanskog graanina dok je Domovina
pod orujem. Balilla je takoer mali vojnik. Autarhija znaenje rijei.
Imenik za trei razred:
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija
Comune Matuglie / Opina Matulji
Scuola elementare Principe di Piemonte / Osnovna kola Princ od Pijemonta
Frazione di Giussici / odsjek Juii
classe terza / trei razred
insegnante / uiteljica: Favretto Percoco Rosa
Prema rasporedu, nastava je trajala od 1. listopada 1942. do 20. svibnja 1943. U
razredu je bilo 6 uenika, 13 uenica i svi su bili upisani u Balille i Piccole italiane.
313

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Iz godinjega programa izdvajam:

PROGRAMMA DI STUDIO ANNUALE
Tutti gli insegnanti farano mezzi di educazione politica (neitko opaska B. K,) lamore
alla Patria e al Duce. La figura del Duce attraverso la sua vita. Dal innfanzia al momento
presente. La sua opera come ricostruttore dellItalia e fondatore dellImpero.
La vita gueriera della nostra stirpe che riefulge ...(neitko, opaska B. K,) nelle guerre
passate e nella presente.
LImpero in ao.o. in Spagna.
In questa guerra continuiamo a combatere il comunismo.
... (neitko, opaska B. K.) di Medaglie doro e dei fatti piu salienti che riguardano la
nostra Patria in questa ora.
La GiL14. Finalita militari, politiche ed assistenzialli dell organizazzione.
EDUCAZIONE POLITICA
Alluni del Balila con racolta di illustrazioni degli avvenimenti storico-politici. Conversazione.
U prijevodu:
GODINJI PROGRAM
Svi uitelji stvorit e sredstva za poliku edukaciju... (neitko, opaska B. K,) za
ljubav prema Domovini i Dueu. Lik Duea kroz njegov ivot, od djetinjstva pa
do sadanjeg trenutka. Njegovo djelo kao obnovitelja Italije i osnivaa carstva. Na
ratni put u utrci koji (neitko, opaska B. K,) u prolim ratovima i u sadanjem.
Imperij u ao.o. u panjolskoj.
U ovom ratu nastavljamo borbu s komunizmom.
(neitko, opaska B. K,) za nositelje zlatnih medalja i najznaajnijih dogaaja to
se odnose na nau domovinu ovoga trenutka.
G.i.L. vojnika, politika i socijalna svrha organizacije.
Politika edukacija
Uenici Balilla i skupljanje ilustracija povijesno-politikih dogaaja. Razgovor.
Iz mjesenog programa izdvajam:
Dicembre
Ghiera Balilla
14

314

Gioventu italiana del Littore Talijanska liktorska mlade.

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Febbraio, Maggio
Fiume italiana. Benito Mussolini fondatore dei Fasci di Combatiemnto. Caduti per Rivoluzione fascista. Giovanni Berton.
U prijevodu:
Prosinac
Prsten Balilla
Veljaa, svibanj
Talijanska Rijeka. Benito Mussolini osniva borbenih Fascia. Pali za faistiku
Revoluciju. Giovanni Berton.
Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija
Comune Matuglie / Opina Matulji
Scuola elementare Principe di Piemonte / Osnovna kola Princ od Pijemonta
Frazione di Giussici / odsjek Juii
classe IV.i V. / IV. i V. razred
insegnante: / uitelj: Falanga Pasquale
Prema rasporedu nastava je trajala od 1. listopada 1942. do 20. svibnja 1943. U
etvrtom razredu bilo je 11 uenika i 4 uenice, a u petom 5 uenika i 4 uenice i
svi su bili upisani u Balille i Piccole italiane.
Godinji program za te razrede nije bio posebno bogat povijesno-politikim i
faistikim napomenama; iz njega izdvajam:

Programma di studio annuale
Educazione politica
Educazione Fascista: Nozioni generali delle istittuzioni politiche ed amministrative
dello stato italiano
U prijevodu:
Godinji program
Politika edukacija
Faistika edukacija: osnovne postavke politikih i administrativnih institucija talijanske drave.
f) Pogliane / Poljane
U jedinome zasad pronaenom i sauvanom imeniku kole u Poljanama izdvajam iz godinjeg i mjesenih programa nekoliko napomena koje pokazuju
kako se i kod najmlaih uenika, pedagoko-edukativnim metodama pokuavala
formirati pozitivna svijest o faizmu i tadanjoj talijanskoj politici.
315

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Circolo didattico di Abbazia / Didaktiki okrug Opatija

Comune Matuglie /Opina Matulji
Pogliane / Poljane
Clase prima A / prvi A razred
insegnante: / uiteljica: Micoli Isolda
Prema rasporedu, nastava je trajala od 1. listopada 1942. do 20. svibnja 1943.
U razredu je bilo 9 uenika i 15 uenica. Budui da je prvi razred imao oznaku
A, moe se pretpostaviti da je bilo jo prvih razreda u Poljanama.
Svi uenici bili su ulanjeni u djeje faistike organizacije Balilla i Piccole
italiane.
Programma di studio annuale
Educazione politica
Alluni del Balila con racolta di illustrazioni degli avvenimenti storico-politici.
Conversazione.
U prijevodu:
Godinji program
Politika edukacija
Uenici Balilla i skupljanje ilustracija povijesno-politikih dogaaja. Razgovor.
Programma mensile
Dicembre
Canto: Inno dei Balila. III. Strofa dell inno Giovinezza.
Febbraio
Canto: Seconda parte del inno dei Balila
Aprile
Canto: Inno dei sommergibili
U prijevodu:
Mjeseni program
Prosinac
Pjevanje: Himna Balilla. III. strofa himne Giovinezza.
Veljaa
Pjevanje: Druga strofa himne Balilla.
Travanj
Pjevanje: Himna podmorniara
Na zavrnom ispitu uspjeno je prolo 6 uenika i 11 uenica.

316

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

III.
I u ostalim imenicima koji ovdje nisu spomenuti nalazi se obilje grae, pedagoke dokumentacije koja pokazuje pokuaje sustavnog odnaroivanja hrvatske djece od najmlae dobi, prema tada vaeim kolskim reformama (takozvana
Gentileova reforma), a vrlo esto preveliku revnost u tome pokazivali su i neki nastavnici. Svi uitelji morali su biti ulanjeni u Faistiku stranku, a mnogi su od
njih i nastavu odravali u faistikim uniformama15.
S pedagoko-edukativnoga aspekta iz sauvane pedagoke dokumentacije, to
jest imenika i biljeaka uitelja u njima, moe se zakljuiti nekoliko stvari.
Zadani program bio je sveobuhvatan i precizan u prikazivanju tadanje talijanske faistike politike i takozvane faistike kulture. Za njegovu izvedbu brinuli
su se ponajprije sami uitelji, potom takozvani didaktiki direktori i inspektori iz
Opatijskog didaktikog okruja te iz rijeke centrale. Prema pedantnoj talijanskoj
administraciji, sva dokumentacija i svi eventualni zahtjevi za pedagoke i materijalne potrebe slali su se u Trento u Italiju, gdje je bio smjeten Odsjek ministarstva
prosvjete za okupirane teritorije teritorii anessi.
S druge strane, razvidno je da u mnogim aspektima taj program nije bio prikladan za uenike tog uzrasta i takvih spoznajnih mogunosti. Posebnu potekou stvarao je jezik, kojega hrvatsko stanovnitvo u ruralnome opatijskom zaleu
nije znalo, a zbog razumljivog otpora okupatoru nije ga htjelo ni uiti.
Zbog straha od inspekcije i vlastite promocije, uitelji su esto, ako ne i sustavno, uljepavali odnose s hrvatskim stanovnitvom, naglaavali ak i emocionalnu
povezanost s djecom i roditeljima. Osim nekoliko iznimaka16, svi uitelji dolazili
su iz Italije, ak iz krajeva koji su bili manje razvijeni nego kraj u koji su doli raditi. Nisu poznavali ni jezik sredine ni obiaje i kulturu stanovnitva. Tako se moda
moe djelomino objasniti njihovo nerazumijevanje zato i uenici i roditelji nerado prihvaaju njihov nauk.
U toj grai evidentna je takoer politika indoktrinacija, koja je u djece i roditelja izazivala jo veu odbojnost prema okupatoru. Da bi uitelji prikazali to bolji
uspjeh u tome, to jest u ulanjivanju u djeje faistike organizacije Balilla i Piccole
italiane, sami su za djecu uplaivali obveznu lanarinu kako bi pred politikom
inspekcijom pokazali svoje uspjehe. Sva povijesna i suvremena politika zbivanja,
tumaenja ratnih operacija u Africi, Rusiji, na seosku djecu nisu mogla ostaviti
15

16

Prema kazivanju jo ivih uenika talijanskih kola Slobodana Rubee iz Kastva i Josipa Juraia iz Velih Muna.
Daniele Zez, s Cresa, uitelj u koli Breza, izvrsno je govorio hrvatski.

317

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

nikakav dojam jer je sve to bilo preteko za njihov uzrast i spoznaje koje su mogli
dobiti u svojoj sredini.
Talijanski faistiki uitelji pribjegavali su i perfidnijim metodama, pa su djecu
straili rijeima: I boschi sono pieni dei ribelli, che mangiano i bambini...17 ume su
pune odmetnika koji jedu djecu. Naravno, djeca nisu u to vjerovala jer su u roditeljskom domu dobivala prave informacije.
Uspjenost talijanskoga faistikoga kolstva moe se promatrati s nekoliko
aspekata. S onog negativnog, neuspjenog i nakaradnog politikog sustava, koji
je pokuao unititi sve hrvatske tragove one fizike unitavajui glagoljske hrvatske natpise po proeljima crkava i kua paljenjem hrvatskih knjiga, zabranjivanjem upotrebe hrvatskog jezika u svim javnim situacijama, plaanjem roditeljima
da novoroenoj djeci daju talijanska imena18.
Negativna se strana ogleda i na jezinome planu. U svom akavskom govoru,
koji je ekavskoga tipa, jednak u cijeloj Kastavtini, danas pod nekada okupiranim
dijelo Kastavtine, ima puno vie nepotrebnih talijanizama i svijesti da je to prirodno, domae, spram tokavskoga standarda.
Onaj pozitivni aspekt jest da ni fizika represija, a jo manje politika propaganda, nije uspjela odnaroditi apsolutno veinsko hrvatsko stanovnitvo. Djeca su
pod talijanskom okupacijom ipak nauila jedan svjetski jezik, koji im je u kasnijem
ivotu itekako koristio. U kolskim programima bile se zadane i teme iz poljodjelstva19, pa su djeca u koli nauila osnove poljoprivrede.
Pod talijanskom faistikom okupacijom Matulji su od malog seoceta postali
vaan tranzitni centar, opina s novoizgraenim zgradama opine, kole i crkve,
koje su jo i danas u upotrebi20. Matuljci su takoer od Talijana stekli zamjetnu
tehniku kulturu, pa su meu prvima poslije osloboenja 1945. godine osnovali
svoj auto-moto klub i organizirali auto-moto utrke u Preluku kraj Opatije koje su
bile na jugoslavenskoj i europskoj razini21.
Nisu ni sve uiteljice ostavile lou sliku meu stanovnitvom poslije svoga odlaska. Tako je jo godinama, sve do svoje visoke starosti, u Matulje dolazila biva
17
18

19

20
21

318

Prema prianju Josipa Juraia iz Velih Muna, tada uenika etvrtog razreda k. god.1942./43.
I danas ima na matuljskome podruju nekoliko odraslih, a tada roenih, talijanskih Italo, Benito, Spartaco i sl.
Takozvani Corso Faina za poduavanje u poljoprivrednim vjetinama obuhvaao je kole na
cijelom talijanskom teritoriju.
Prilog 5.
Prilog 2.

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

uiteljica Stefania Baldussi iz Veneta i sa svojim bivim uenicima odravala jako

dobre odnose.
Pohvalno je da stanovnitvo ovih krajeva, bez obzira na to to je bilo pod dugogodinjom faistikom represijom, nije zapalo ni u kakvu meunacionalnu
mrnju niti gaji bilo kakve osvetnike osjeaje prema Talijanima. Svemu usprkos,
svim ondanjim i nedavnim ratnim zbivanjima, stanovnitvo ovih krajeva zadralo je pozitivnu svijest prema svima, naravno, ne zaboravljajui svoje zaviajno,
narodno i kulturno naslijee.

319

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

IV. PRILOZI
Prilog 1. Ostaci cestovne ograde koju su izgradili Talijani na cesti Matulji
Juii

Prilog 2. Moto-utrka Opatija Monte maggiore (Uka) i medalja s utrke

320

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Prilog 3. Veli Brgud za vrijeme talijanske faistike okupacije

321

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Prilog 4. Slika Breze iz dana okupacije

Prilog 5. Zgrade Opine, kole i crkve izgraene za vrijeme faizma u Matuljima

322

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

323

Branko Kukurin

Problemi sjevernog Jadrana 12 (2013), str. 289-324

Prilozi za povijest kolstva na podruju Opine matulji za vrijeme talijanske faistike okupacije...

Branko Kukurin

Tributes to the History of School Education in the Matulji Municipality during

the Italian Fascist Occupation 19201943
Summary
In the Kvarner area, Rijeka and Opatija with their hinterland were significant points of
the Italian centennial fascist aspiration, realised after the First World War, when the fascist
royal Italy occupied this area. In the Opatija schooling area of that time, the north-western
part of the Matulji Municipality was rich in Italian kindergartens and schools. Their primary role was to cause Croatian children lose the feeling of their national identity, and to
indoctrinate them with fascist ideas. This may be confirmed on the basis of the still existing
school documentation class-registers kept at the State Archives in Rijeka, and by the statements given by former pupils/students of Italian fascist schools.
Keywords: schooling; fascism; loss of national identity.

324