HEYVANDARLIIN MEXANKLDRLMS V

TKNT
DBYYAT
1. ...
. , 1990.
2. ... . . 1985.
3. P.Q.Buqa. Mlki, snaye v knd tsrrfat binalar. Moskva, 1989.
4. ...
, 1983
5. .., .. ,
. 1972.
6. .M.Yusufov Beton v dmirbeton mmulatlarn texnologiyas Bak, 1977.

 1. BETON V POLAD KONSTRUKSYALAR.

Plan
1. Beton sni dadr.
2. Sementin markas.
3. Armaturlar.
4. Polad materiallar.
5. Betonun mnfi v msbt chtlri.
6. Qliblr.
7. Beton v d/b mmulatlarnn, polad konstruksiyalarn hazrlanmas.
8. Prim birlmsi.
I. Masir tikintid geni ttbiq olunan dmirbeton mmulatlarnn v
qarnn trkibi betondan v qarn irisin qoyulan polad millrdn
armaturlardan ibartdir. Armatura konstruksiyaya tsir edn dartlma
qvvlrini qbul edir, sxma qvvlri is betona trlr.
1) Beton sni da materialdr, yapdrcdan, doldurucudan, sudan v bzn
xsusi lavlrdn ibart olur. Yapdrc kimi sasn sement istifad edilir.
Portlandsement klinkerl gipsin qarndan alnan hidravlik yapdrc madddir.
Klinger xsusi trkibli xammal qarnn (hngda, tbairl gilin qar) bitim
drcsin qdr biirilmsindn alnr. (Portlandsement adn ingilis Aspdin
vermidir). Nticd kalsium silikatn miqdar stnlk tkil edir. Sement sasn
kimyvi xasssini dyimz saxlad kimi, fiziki mexaniki xsusiyytlri d
dyimz qalr.
Sement mhlullarndan hazrlanan nmunnin 2 gndn sonra sxlmaya
mhkmlik hddin sementin markas deyilir. Msln: M300 o demkdir ki,
300kq/sm2 Portlandsementinin markalar M300, M400, M500, M600, M700, M800.
Xsusi portlandsementlr tez brkiyn, xsusn tez brkiyn plastifisirlnmi,
hidrofob ykskbrkli, sulfatadavaml, a rngli sementlr misal ola bilr.

Beton tyinatna gr blnr: adi beton (snaye, yaay binalar, krplr),

hidrotexniki beton (bnd, lyz v s.), yol betonu (avtomobil yolu, aerodrom), xsusi
tyinatl (sulfata, turuya, istiy davaml). Hcm kisin gr nvlri: n ar beton (
2500 kq / m 3 ),

yngl (

ar beton (

500kq / m 3 ).

1800 2500kq / m 3 ),

yngl (

500 1800kq / m 3 )

v n

Xrda doldurucu kimi tbii kvars qumu v sni qum ildilir

(llri 0,14-5mm). ri doldurucular kimi nql, qrmada v s. istifad olunur.

Yma d/b konstruksiyalarda betonun markas M200, 300 v grginldirilmi
armaturlu konstruksiyalarda M400 v ox qbul edilir.
2). Armaturlar poladdan mil v mftil klind hazrlanr. Qaynar yorulmu
armatur poladnn siniflri: A-I, A-II, A-III, A-IV (uyun olaraq d=6-40mm, 1090mm, 6-40mm, 10-32mm v

dartlmada mhkmlik hddi: 3800kq/sm2, 5000

kq/sm2, 6000 kq/sm2, 9000 kq/sm2). D/b konstruksiyann atlamaa qar

mqavimtini artrmaq v poladn betonla ilimsini yaxladrmaq mqsdi il
periodik profilli armaturlar ttbiq edilir. Armatur mftili 2 sinif olur: Soyuqdartlan
(B-1) - grginldirilmyn armaturlar n v B-II - grginldiriln armatur n
II.

Polad konstruksiyalarda ttbiq ediln polad material dmir karbon

qarndan ibartdir ki,karbonun miqdar 2%-dn az olmaldr. Dmirdn vvl
uqun, sonra is polad alnr. Kimyvi trkibin gr poladlar 2 sinif blnr:

1)
2)

karbonlu polad - trkibind yalnz normal qarqlar olur.

Leqirolunmu polad-trkibin leqiredici element qatlr (nikel, xrom,
volfram, vanadium).
Trkibind karbonun miqdar 0,65%- qdr olan polad materiallar

konstruksiyalarda istifad olunur. Karbonlu konstruksiya polad 7 markaya blnr.

sas tikinti poladlarnn markalar St.3 v St.5 qbul olunur ki, onlardan da dayc
metal konstruksiyalar, dmirbeton n armaturlar hazrlanr.

St.3 polad yax

plastikdir, yax qaynaq olunur v emal edilir.

St.4 v St.5 poladlarndan bolt, rup, ressor hazrlanr. Metal konstruksiyalarda
ttbiq olunan polad mmulatlar metal prokat adlanr v aadak formalarda olurlar:
ikitavr tir, veller, bucaqlq, lvh.

Materiallarn xsusi kisi bel tyin olunur:

P
qram/sm3 (n/m3).
V

Burada P-

materialn quru halda kisi, V- materialn mtlq sx halnda hcmi. Materiallarn

P

1
hcm kisi is bel taplr: 0 V (kq/m3),T/m3 (n/m3). P1 materialn tbii halda
1

kisi, V1 materialn boluqlar il birg hcmi.

Beton v polad konstruksiyalarn hazrlanmas. Betonun msbt chtlri
aadaklardr:
- mexaniki mhkmlik, uzunmrllk, oda v seysmlikliy davamllq,
istniln forman almas, atmosfer v kimyvi tsirlr mqavimti, yerli tikinti
materiallarndan istifad (doldurucular), radiaktiv alanma mhsullarn saxlamaq
bacar.
Betonun mnfi chtlri bunlardr: nisbtn byk kisi, byk istilik v ss
trmsi, su keirmsi, qlibdn istifad tlbi, dartlma zonasnda atlarn
yaranmas. Beton qarn beton qardrc qurularda v zavodlarda hazrlayrlar.
Beton v d/b mmulatlarn hndsi formas v llri

qlibl myyn edilir.

Qlibin daxili ls mmulatlarn daxili llrin uyun glmli, ona beton qar
tkldkd z llrini dyimmlidir. Qliblr syyar v stasionar olmaqla polad,
uqun, dral, taxta, d/b, plastik v s. materiallardan hazrlanr. Qliblr tyinatna
gr frdi v qrup halnda olur. Frdi qlibd ancaq bir, qrup halnda qlibd eyni
zamanda bir ne mmulat hazrlanr. Aac qlib ucuzdur, lakin mhkm deyil, az
dqiqdir, 10-15 dvrdn sonra xarab olur. -plastik qlib yngl v rahatdr, ideal
hamar sthli mmulat alnr. stismar mddtind qliblr tmir olunur.
Qlibin sas elementlri: altlq, alan yanlar, xarlabiln yanlq avadanl,
yanlq qfllar, oynaq hisslr v s. stifaddn qabaq qliblr beton qalqlarndan
mexaniki sulla (frlanan mftil v kapron otka, frez bloklu man) tmizlnir,
ilnn hisslr yalanr (1m2 sth 200-400qr).
Mmulatlarn

hazlanma

texnalogiyasnda

Qliblm zaman beton qarn

qliblm

sas

mrhldir.

dibrasiya, preslm, prokat, sentrifuqa

(mrkzdnqama) v s. sullar il sxladrrlar.

Beton v d/b mmulatlarn istilikl emal texnoloji prosesin yekun

mrhlsidir, qliblnmi mmulatn dymi buxar mhitind myyn temperaturda
betonun istniln mhkmliyi ld edn qdr saxlanlmasdr. Qliblnmi mmulat
istilikl emaldan qabaq 2-3 saat saxlanlmaldr ki, sement mhlulu (xmiri) adi
temperaturda brkisin. stilikl emal xsusi buxarverm kameralarnda (t0=60-800)
aparlr. Nticd betonda 20-28 gndn sonra (adi raitd)

ld edilck

mhkmliyin qsa mddtd alnmasna imkan yaranr. stilikl emaln bir sulu
kontakla qzdrlma suludur ki, qliblr irisind istilikdayc olan blmlr
bitidirilir. Elektrikl qzdrma sulunda qlibdki betondan dyin elektrik cryan
keirilir. Betonun a il qzdrlmas generatordan infraqrmz alarn beton sthin
ynldilmsidir ki, 15-20sm drinliy tsir edir (bu azdr). Bundan baqa isti
qliblm (qarn bunkerd -10dq. 80-90oC qzdrlmas v isti halda
qlibldirilmsi), avtoklavlarda brkim (12 saat tzyiq altnda isti-nm emal) v
qeyri isti sullar (tez brkiyn sement, mxtlif qarqlardan istifad) da ttbiq
olunur.
Beton v d/b mmulatlarn istehsal sullar bunlardr:
1) Stend sulu- burada mmulatn qliblnmsi, brkimsi v s. frdi v ya qrup
qliblrd aparlr. Bu sulla iri ktlli v uzun ll mmulatlar hazrlanr
(stun, tir, ferma).
2) Kasset sulu mmulat ala biln kassetlrd aquli qliblnir v lazm
mhkmliy qdr saxlanlr. (mrkkb formal mmulatlar, ms. pillkn
mars).
3)

Aqreqat axn sulu. Btn d/b mmulatlarn 70%- qdri bu sulla

hazrlanr. Bel mssislrin illik mhsuldarl 20-200min m3 mmulata
brabrdir (tava, panel, yrixttli mmulatlar).

4) Konveyer

sulu

istehsal

prosesi

ayr-ayr

mliyyatlara

blnr.

mliyyatlar postlarda yerin yetirilir. Qlib v mmulat bir postdan digrin

myyn ritml trlr.
Beton v dmir beton mmulatlar yma v monolit tipli olur.

 Polad konstruksiyalar polad elementlrdn ylr. Elementlri qaynaqla, priml,

boltla v yapqanla brkidirlr.

Qaynaq sulu (qvs sulu ox yaylbdr)

qnatlidir, konstruksiyan ynglldirir, mk mhsulldarln artrr. Qaynaq

tikilrinin calaq v yandan nvlri var. Qaynaq birlmlrinin nvlri
bunlardr:az-aza, st-st, tavrkilli. Tikilr nazik lakin minimum 6mm
olmaldr. Yan tikiin minimum uzunluu 40mm olur.
Prim birlmsi krp tikintisind byk kran ykl snaye binalarnn ar
konstruksiyalarnda ttbiq edilir. Prim-birldirilck elementlrin deiklrindn
keiriln silindrik polad mildir.

Prim soyuq v isti halda (800-1000o C)

qoyulur. Prim taxmaq n deiklrin diametri D=17, 20, 23, 26, 29, 32, 35 v
38 mm gtrlr. Prim qoyma balndan, gvddn v qapama balndavn
ibart olur.
Boltla birlmlr sasn mvqqti ilrd istifad olunur. Bel birlmni
qabaqcadan dartlan yksk mhkmlikli boltlarla yerin yetirirlr. Yapqanla
birlmd epoksid yapqan ttbiq olunur. sas polad konstruksiyalara tir, ferma
misal ola bilr.

 2. TB V SN DA TKNT MATERALLARI
Plan
1.

Tbii da materiallar

2.

Maqmatik sxurlar

3.

km sxurlar

4.

Metamorfik sxurlar

5.

Sni da materiallar

Tbii da materiallar mxtlif da sxurlarnn mexaniki sulla emalndan alnan

materiallardr. Onlarn fiziki-mexaniki xasslri uyun da sxurlarnda olduu kimi
qalr.
Da suxurlarnn nvlri aadaklardr:
I.

Maqmatik (pskrm) sxurlar.

1. Pskrm drinlik sxurlar- maqmann yava soyumasndan yaranb yksk

sxla (1-) yaxn malik olur. Bunlara qranit, sienit, diorit, qabbro misal ola bilr.
2. Psukrm tklm sxurlar- maqmann yer sthin xb tez soyumasndan
alnan sxurlardr. Msln: andezit, bazalt, diabaz.
3. Pskrm qrntl sxurlar- vulkanik bo (yumaq) sxurlarn tbii sementl
birlmsindn yaranrlar. Msln: tuf dalar.
II.

km sxurlar.

km sxurlar yer sthind v su nohurlarnn diblrind sxurlarn paralanma

mhsullarnn v canl orqanizmlrin qalqlarnn toplanymasndan ml glibdir.
Bnlara aadaklar misal ola bilr.
1. hng da (Ca CO3) bunun xsusi kisi

1800kq / m 3

1800kq / m 3

ola

bilr. kinciy balqqula da deyilir.

2. Qum da kvars zrrciklrindn (danlrindn) tkil olunur.
III. Metomorfik sxurlar.
Bu sxurlar pskrm v km sxurlarnnn metamorfizm olunmasnn (kristal
quruluunun dyiilmsi) nticsind yaranbdr. Bunlara mrmri v kvarsiti misal
gstr bilrik.

Tbii tikinti da materiallarnn aadak nvlri var:

1. But da- en ksiyinin ls 150-500mm olu1r v partlatma sulu il da
sxurlarndan alnr.
2. Qrmada llri 5-150mm olmaqla but dan qrmaqla ld edirlr.
3. nql yumaq da sxurlarnn lkdn keirilmsindn alnr, llri 5150mm olur.
4. Qum bu material tbii v ya dalar qrmaqla sni yolla ld olunur. llri
0,14-5mm ola bilr.
5. ddi da dzgn hndsi formal tikinti materialdr. Msln: miar da.
Onun llri 390x190x188mm olur. kilri 28-35kq tkil edir. kilri 1005000kq olan iri tikinti dalar blok adlanr.
Tbii da tikinti materiallarnn mhkmlik hddi (markas) aadaklardr: M 4, 7,
10, 15, 25, 35, 50, 75, 100, 125, 150, 200, 300, 400, 500, 600, 800 v 1000.
Sni da materiallarna aadaklar misal ola bilr:
1. Silikat krpici hng v kvars qumunun qarnn preslnmsindn v
avtoklavda buxara verilmsindn hazrlanr. Onun llri 65x120x250mm
qbul olunur.
2. iy krpic gil qar v lavlrdn (saman) hazrlanm dzgn hndsi
formal tikinti materialdr. Xsusi kisi

1600 1900kq / m3

ola bilir.

3. Bimi krpic gil qarndan qliblr salnr, qurudulur v sobalarda

biirilir. llri 65x120x250mm olur. Bu krpiclrin deikli v boluqlu
nvlri il ttbiq edilir.
4. Avtoklav silikat betonu onun xsusi kisi

500 1800kq / m 3

olur.

5. Adi beton.
6. Gipsbeton da beton v msamli doldurucudan ibart olur.
Krpiclrin bir nv d modul krpici adlanr. Onun llri 88x120x250mm
qbul edilir,

1600 1800kq / m 3

olur. Krpiclrin markalar aadaklardr: M 75,

100, 125, 150, 200, 250 v 300. Krpiclrin kisi txminn 4kq olur.

 3. NAAT QARIIQLARI, SUVAQ LR

Plan
1. Tikinti mhlulu v mhlul qar.
2. Mhlul qarnn keyfiyyti, markas.
3. Mhlulun nvlri.
4. Suvaq ilri, suvaqlarn nvlri.
Yapdrcdan, kiik doldurucudan v sudan dzgn seilib hazrlanm v
nticd brkimi sni da materialna tikinti mhlulu deyilir. Bu mhlul
brkimy qdr mhlul qar adlanr.
Tikinti mhlullar hcm kisin gr blnrlr: adi (ar)
yngl

1500kq / m3 ,

1500kq / m3

Mhlullarn nvlri bunlardr: hng, sement, gips v qarq mhlullar

(sement-hng, hng-gips v.s.), gc.
Tyinatna gr da hrgs n, iri divar elementlri hazrlamaq n, zlk
(suvaq) n, xsusi mhlullar olur.
Mhlul qarnn keyfiyyti onun rahat qoyulmas il (yni nazik layla, btn
kl-ktrlri

doldurmas)

xarakteriz

edilir.

Bu

keyfiyyt

qarn

evikliyindn (mthrrikliyi) v su saxlama xasssindn asldr. Mhlulun

evikliyini (axarln) xsusi standart cihazn konusunun batma drinliyi il
xarakteriz edirlr.axarl artrmaq n mhlula plastifikatorlar (hng, gil,
milonaft, sabunlu aac zift (pek), sulfit-spirt bardas) lav edirlr. Bunlar hm
d sement qnat etmy imkan verir.
Brkimi mhlulun sas keyfiyyt gstricilri onun sxlmaya mhkmliyi,
iliknliyi, axtaya davamll, deformasiyalldr. Mhlulun markasn tyin
etmk n tilinin uzunluu 7,07sm olan kub formal 28 gnlk nmunnin
snan aparrlar. Mhlulun markalar aadaklardr: M 4, 10, 25, 50, 75, 100,
150, 200, 300. Bunlardan M 4, 10 v 25 olan mhllular yerli materiallardan
(hng v.s.) hazrlanr. M 25 v ondan artq olan mhlullarn trkibini xsusi
cdvllrdn seirlr.

 Da hgs n sasn qarq mhlullar istifad olunur. Armaturlu

hrglrd M 25-50 markal mhlullar qbul edilir. Vibrokrpic panel, iri
krpic v beton bloklarn hazrlanmasnda uyun olaraq M-75, 100, 150 v M
25 sement mhlulu istifad edilmlidir. Ar panellrin tiki yerlrini
doldurmaq n M100 sement mhlulu v yngl panellrd is M50 v ondan
yuxar markal mhlullar gtrlr. ri blok v panellrin fiqi v aquli tiki
yerlrini M50 sement mhlulu il doldururlar. Da hrgs n mhlulun 1m3
qum materialna tlb olunan sementin miqdarn minimum qbul edirlr.
Lakin sementin miqdar 75kq-dan az olmamaldr.
Hrg n istifad olunan mhlulun hcmi trkibi mhlulun nvndn v tlb
olunan markasndan asldr. Msln:
Sement mhlulu

Sement

Sement /qum

M 100

M 400

1:3

M100

M 300

1:2,5

M 75

M 400

1:4

M 50

M 400

1:6

M 50

M 300

1:4,5

M 25

M 150

1:3,5

M 25

M 200

1:5

Materiallarn srfiyyt normalar aadak cdvldki kimidir:

Sement mhlulu

Sement

Qum

1:3

400 kq

940 litr

1:4

300 kq

1000 litr

1:5

240 kq

1060 litr

Adi suvaq mhlullar he bir yk damadna gr sxlnn v

mhkmliliyinin el bir hmiyyti yoxdur. Yalnz sas konstruksiyann
materialn mhafiz etmk rolunu oynayr. Suvaq mhlullar yax axarl v
brk iliknli olmaldr. Tyinatna gr daxili v xarici suvaqlara nvn
gr is sement, hng, gips, gc v qarq suvaq mhlullrana blnr.

Xarici suvaq ilrind sement v sement-hng mhlulu, daxili ilrd is

hng, hng-gips, gips v sement-gips mhlullar ttbiq olunur.
Dekorativ rngli mhlullar xarici v daxili divarlarn zlnmsi ndr.
Mhlullarda a rngli v adi portland sement daxili rngli suvaq ilrind is
gips v hngdn istifad edilir. Rngli dekorativ sement mhluluna sementin
25 %-n Qdr a rngli lavlr (dolomit, hng da) v ia-qlviy
davaml piqmentlr qatlr. Xarici divarlarn dekorativ mhlullarnn
mhkmlik hddi dmirbeton panellr n M150 v binann fasad
hminin yngl panellr n M50 gtrlr.
Xsusi mhlullara inyeksiya, hidroizolyasiya, tamponaj, rentgendn mdafi,
dm n v yma dmir beton elementlrin tikilrini doldurmaq n
mhlullar aiddir.
nyeksiya mhlulu ilkin grginldirilmi konstruksiyalarn kanallarna
doldurulur ki, armatur paslanmasn. 1m3 olan M300 markal mhlul almaq n
M400 sementin srfi 1100-1400kq qbul edilir. Bzn mhlulun zllyn azaltmaq
n sementin miqdarnn 0,2%-i qdr sthi aktiv maddlr (mlonaft v.s.) qatlr.
Hidroizolyasiya suva n 1:2,5 v ya 1:3,5 nisbtli mhlul hazrlanr. Suyu
keirmmsi n mhlula hidrofob lavlr natrium alminat lav edilir.
Tamponaj mhlulu da sxurlarnn boluqlarn v su dayc atlarn
hminin qurularn axtalarnn gvdlrini brkitmk n ttbiq olunur.
Rengentdn mdafi mhlullarnn rentgent kabinlrinin divar v tavanlarna
kirlr. Mhlul sement v barit qumundan (llri 1,25 mm-dn az) ibartdir v
mdafi keyfiyytini artrmaq n trkibin yngl elementlr litium kadium, bor
lav olunur.
Dmlr n mhlullar blnr: sement-qum, metal-sement, sement-kpk,
polimer-sement, dmnin hamarlanmas laynn sement mhlulunun markas M50,
hazrlq lay n is M150 gtrlmlidir. Keramik tavarqlarn altna 1:3 nisbtli
M75 sement mhlulu istifad olunur.
Dekorativ suvaqla yalnz sonuncu lay (rtc) suvanr. Bunlara rngli sementhng, terrazit, da (mrmr v ya qranit oxatma) v sqraffito suva aiddir. Terrazit

suvanda zavodda hazrlanan rngli mhlulu yaxb xsusi fra il kl-ktrlk

yaradrlar. Da suvanda sement mhluluna mrmr, hng, qranit qrntlar qatlr
v mhlul brkidikdn sonra da yonan altlrl cilalanr. Sqraffito suvanda (naxl
suvaq) bir ne rngli rtm laylar yaxlr. Birinci layn qalnl 7-8mm qalanlarnn
qalnl 3-5mm olmaldr. Tam qurumam mhlula trafaretl kilin konturunu
krrlr v sonra czmaa balayrlar.
Suvaq ilri konstruksiyalar atmosferin zrrli tsirindn v yanndan mhafiz
istilik v ss izolyasiyas, aac konstruksiyalarnn rmsinin qarsn almaq,
bdii memarlq trtibat v yax sanitar gigiyenik rait yaratmaq mqsdi il
aparlr. Ya (mhlul kimi) v quru nvl olur. Quru suvaq ilrind divar
v tavan zavodda hazrlanm gips, gipslifli, aaclifli v asbestsement tavalarla
zlyirlr. dn qabaq suvanacaq sthlr tmizlnmli, konstruksiyalar mhkm
brkidilmlidir. Nm suvanacaq sthlrin hazrlnda aac ilkn, metal tor v
suvaq mismar ildilir. ilkndn 45x45mm deikli v 0,7x3m ll lvhlr
hazrlanr. Knd yerind 5-10mm ll qam, syd buda v s. ilkn rolu
oynaya bilr. Yksk keyfiyytli suvaq almaq n mismar v ya gipsdn
mayaklar qurulur v onlarn arasna mhlulu yaxrlar. Mhlulun birinci laynn
qalnl aac sthlr n 9mm, qalan sthlr n 5mm olmaldr. kinci layn
qalnl sement mhlulunda 5mm v nc layn qalnl 2mm qbul edilir.
Mhlulun yaxlmas n aadak l altlri istifad olunur: kelma (malake),
alov, m (xkndaz), sokol. Suvaq sthini bzmk n aac srtgc, metal
disk srtgc, bir v ya iki dstkli mala istifad olunur. Sonuncu layda tor v valik
ildilir. Suvaq ilrind aadak mexanizmlr ttbiq olunur: forsunkal (odluqlu)
splyici, hamarlayc man kiik ll mhlul qardran, mhlul nql edn
quru. Splyici mexanizm mexaniki v pnevmatik tipli, hamarlayc man is
elektrik v ya pnevmatik tipli olur.

4. AAC TKNT MATERALLARI

Plan
1. Aac tikinti materiallar.
2. Oduncan fiziki v mexaniki xsusiyytlri.
3. Tikinti n aac nvlri.
4. Aac (me) materiallarnn nvlri.
5. Yarmfabrikatlar, mmulat v hisslr.
6. Aac konstruksiyalarn rmdn v yanndan qorunmas.
Tamamil aacdan v ya sas hisssi acdan olan material v mmulatlara aac
tikinti materiallar deyilir. Bunlarn aadak qiymtli xasslri var: yngllk,
elastiklik, brklik, yax emal olunma, konstruktiv elementlrin mxtlif sullarla
birlmsi, az istilik v ss keirm qabiliyyti v s. aac materiallarnn mnfi
chtlri bunlardr: nmliy davamszl, yanmas, krmsi, quruluunun bir cinsli
olmamas (anizatropluk), bahal.
Aac material tikintinin snayeldirilmsin, kompleks avtomatladrlmasna v
mexanikldirilmsin, bina v qurularn zavodda hazrlanm hazr elementlrdn
qurulmasna imkan yaradr. Aacn odunca canl bitkid 3 funksiya dayr
mexaniki, su keirici v maddlr mbadilsi. Oduncaq 99% zvi madddn
ibartdir. Gvdd aac ktlsinin 50-90% yerlir. gvd sas snaye mahiyyti
dayr. Gvdni miarla ksdikd mxtlif killi (tekstural) ksiklr alnr. En ksik
st oduncaqdan, nvdn (yetimi oduncaq) v zkdn tkil olunur. Nv tnd
rngli, st oduncaq aq rnglidir.
Quru oduncan kimyvi trkibi beldir: 49,5% karbon, 6,3% hidrogen, 44,3%
azot v oksigen, 0,2-1,7% mineral maddlr.
Oduncan fiziki xasslri aadaklardr.
1. Nmlilik

g 2 g1
100 ;
g1

burada g1- quru oduncan qramla kisi; g2-nm

oduncan qramla kisi. Hesabi nmlilik 15% qbul olunur.

2.Hiqroskopluluq.

3.Qurumas v imsi.
4.Xsusi v hcm kisi. Btn aac materiallarnn xsusi kisi txminn
1,54qr/sm3 qbul olunur. Oduncan hcm kisi is 0,38-1,1qr/sm3 arasnda
dyiir. Oduncan tikinti-texniki gstricilri hcm kisi il tyin olunur.
5.stilik keirm v istilik tutumu.
6.Korroziyaya davamllq.
Oduncan aadak mexaniki xsusiyytlri vardr.
1. Liflr boyu sxlmaa davamll. Bunu 20x20x30mm ll nmun-prizmaya
gr snaq edirlr. Nmlik artdqca mhkmlik azalr. Bzi aaclarn mhkmlik
qiymtlir beldir: pald

0.72qr / sm 3 )

- 520kq/sm2; am ( 0,46qr/sm3)

420kq/sm2; kknar ( 0,53qr/sm3) 440kq/sm2; sidr aac ( 0,44qr/sm3)

350kq/sm2.
2. yilmy v dartlmaya mhkmlilik. Bu xass sxlmaa mhkmlikdn 2-3
df oxdur. Snaq nn 20x20x300mm ll nmun-ubuq istifad edilir.
3. Paralanmaya mqavimt.
Oduncan aadak qsurlar vardr: dynlr, kblk xstliyi, atlar, qurulu
qsurlar, gvd formasnn qsurlar, aac yeyn qurdlarla zdlnm, yad cisimlrin
yerlmsi (qum, da, mismar) , deformasiyaya uramas.
Tikintid aadak sas aac nvlri ttbiq olunur.
1.

Adi kknar. dayc konstruksiyalarda, pal, svay, dirk, dayaq, dlgrlik

mmulatlar, fanera v s. hazrlanmasnda ildilir.

2. Qara am hidrotexniki v krp tikintisind, yeralt ilrd, pal, dirk, svay v

s. hazrlanmasnda ttbiq edilir. Dayc mismar konstruksiyalarnda istifad
etmy icaz verilmir.
3. Adi am tikintid kknar aac kimi istifad edilir, lakin dyikn nmliliy
davamll azdr.
4. Pald su altnda uzun mddt qaldqda dmir duzlarnn tsirindn mhkmliliyi
artr. Bel aaca qaralm pald deyilir v n qiymtli zlk material hesab edilir.
Palddan gmi v vaqon qayrmada, mebel istehsalnda, hidrotexniki v krp
ilrind, parket fanera, dlgr mmulatlar v msul dayc konsttruksiya

elementlrinin hazrlanmasnda (ponka, araqat) istifad olunur. Pald gzl

teksturaya malikdir.
5.

Gyr gzl tekstural odunca var, sasn daxili zlm ilrind ttbiq edilir,
nki dyikn nmliliy az davamldr.

6.

Tozaac nm raitd tez ryr. Ondan fanera v dlgr mmulatlar

hazrlanr.

7. Acaqayn nmliy az davamldr. zlm ilrind v fanera hazrlanmasnda

ttbiq edilir.
8.

Vls antiseptiklr hopturmaqla pal hazrlanmasnda istifad olunur. Ondan

fanera da alrlar. Vls nm raitd tez ryr.

Aac (me) materiallarnn nvlri aadaklardr: 1). ktk (d>200mm); 2).

alban (d>12sm); 3). nazik alban (d=8-11sm); 4) paya (d=3-7sm). Ktkdn
sasn fanerka alrlar. alban uzununa istiqamtd miarlayaraq miar aac
materiallar alrlar. Bunlara plastina (yarksilmi tirin qabarq trfi), rklik,
qabra, brus (qalnl v eni 110mm-dn ox), taxta (qalnl 100mm-dn az),
bruscuq (qalnl 100mm-dn az v eni il qalnlnn nisbti 2 dfdn az olur)
misal ola bilr. Taxta v bruslar (tirlr) knar ksilmi v knar ksilmmi
nv olur.

Yarmfabrikatlar, tikinti mmulatlar v hisslri aadaklardr. 1) yonulmu

v puntlanm (zivanl) taxta v bruslar onlarn bir trfind punt (kklik),
digr trfind daraq (xnt) olur. Bunlar dm, tavan, araksm, divar
zlnmsind ttbiq edilir. 2) profilli yonma pstahlar (qaltel, dm yama,
srah, pncr v qap

yamaqlar). 3) parket kiik taxta paralardr, brk

aac cinsindn hazrlanr. Adi v lvh tipli olur. Lvhli parket taxta v ya burus
sasna yapdrlr. 4) fanerka nazik pon laylarnn yapdrlmasndan
hazrlanr. pon kty xsusi dzgahda enli ksilmz zolaq formasnda
yonmaqla alnr. Sonra ponu lazm ld formata salrlar. Fanerka liflrinin
bir-birin perperdikulyar istiqamtd yapdrlm v daha ox pon layndan
ibartdir. Fanerkann qalnl 1,5-15mm, uzunluu 122-244sm, eni 72,5152,5mm, sxl 540-640kq/m3 olur.

 Zavod raitind hazrlanm tikinti detallar v yma konstruksiyalarn

elementlri aadaklardr. 1) mrtbaras v ardaq rty. 2) araksm n
taxta lvhlr. 3) lvhli v karkas yma evlrin elementlri. 4) lvhli parket. 5)
mxtlif dlgr mmulatlar.
n mtrqqi konstruksiyalar suya davaml olan fenol-formaldehit yapqan il
yapdrlanlar hesab edilir, nki onlarn rmy, aetlamaa davamll
ykskdir v az keyfiyytli taxta materialndan da itsifad etmk olar.
Son illr preslnmi aac ktllri geni yaylbdr. Bunlar rezol-formaldehid
qtran v onun modifikasiyalarnn mhlulu hopdurulmu oduncaq hissciklrindn
ibartdir. Bunlardan mxtlif vtulka, diyirckli yal iliyi, friksion disk, arx, dstk,
tikinti hisslri hazrlanr. Bunlara hminin aadaklar misal ola bilr. 1) aac layl
plastiklr polimer hopturulmu v qaynar sulla yapdrlm (presslnmi) pon
laylardr. Uzunluu 70-560sm, eni 80-120sm, qalnl 1-60mm olur. 2) aac lifli
tavalar sintetik polimerlrdn v arpazladrlm aac liflrindn xsusi axn tipli
dzgahlarda hazrlanr. Uzunluu 120-540sm, eni 120-180sm v qalnl 3-4 mm
olur. 3) aac-kpk tavalar aac kpyi v sintetik polimer qarnn xsusi
dzgahlarda qaynar preslnmsindn hazrlanr. Uzunluu 250-350sm, eni 1250,
1400, 1500, 1750mm v qalnl 10-22mm ola bilr.
Aac konstruksiyalarn rmsinin v mikroorqanizmlr trfindn dalmasnn
qarsn almaq n onu vvlcdn qurudurlar v antiseptiklr hoptururlar. (NaF,
Na2, SiF6, ZnCl2, QR-48). Aac yeyn haratlara qar DDT, QXTQ, xlorofos,
xlopikrin kimi insektisid maddlr ttbiq olunur.
Aac konstruksiyalar yanmaqdan mhafiz etmk mqsdi il onlar oda
davaml boyalarla rnglyirlr, zrin gil, hng mhlulu, sement mhlulu yaxrlar,
antipirenlr hopdururlar. Onlara misal aadaklar gstrmk olar. (NH4)3PO4,
(NH4)2SO4, bura Na2 B4 O7 .10H2O2 , bor turusu H3BO3.

 5. DMLR, DAM RTKLR, STLK V SS

ZOLYASYASI
Plan
1. Dmlrin tyinat.
2. Dmlrin nvlri.
3. Heyvandarlq binalarnn dmlri.
4. Dam rtklri.
5. stilik izolyasiyas.
6. Ss izolyasiyas.
Bina v qurularn sas konstruktiv elementi olan dmlr aqressiv mhit
davaml, mhkm, qeyri-srkn, uzun mrl, ucuz olmal, lazmi sanitar-gigiyenik
tlblri tmin etmlidir. Dm tyinatna gr aadak elementlrdn ibart ola
bilr: alt lay - dn yk brabr olaraq sasa trr; istilik izolyasiya lay
dmnin istilik trmsini azaldr; hidroizolyasiya lay su v ya istehsalat
mayelrinin dmdn kemsin mane yaradr; ss izolyasiyas ssin aralq
rtkdn kemsin imkan vermir; birldirici qat (styajka) brk v hamar lay;
araqat dm rty n laqlndirici sas rolunu oynayr. Dm rty
istismar yklrini bir baa qbul edn yuxar laydr.
Dmlrin rtklri aacdan, rulon materiallardan, monolit v torpaq
materialdan, metal, beton, d/b, krpic v mxtlif tavacqlardan ola bilr.
Yaay v istismar binalarnn dmlri sasn taxtadan v parketdn qurulur.
Taxta dmlr n eni 74-124mm, qalnl 19-37mm olan yax ksilmi taxta
material (pazl) istifad olunur. Taxtalar hr 40-50 sm-dn bir qoyulmu atmacalar
(laqa) zrin qoyulur v biri o birisinin pazna keirilir. Taxtalar otaqlarda iq
istiqamtind, dhlizd is adamlarn hrkti istiqamtind qoyulur v
mismarlanr. Taxtalar sxladrmaq n xsusi vasitlr (sxac) ttbiq edilir.
Hazr dmnin yanlarna yamaq (qaltel, plintus) vurulur, ventilyasiya
barmaql qoyulur.

 Parket dmlr parket lvhsindn v dn parketlrdn qurulur. Parket

lvhsini pncrdn qapya trf istiqamtd qoyur v 50-70mm mismarla sasa
brkidirlr. Dn parketlr obyekt 40kq-dan ox olmayan dst klind gtirilir.
Dn parketlr taxta sasa mismarlanr (v ya rtk tavasnn zrin soyuq v ya
isti mastika yaxmaqla). Taxta sas eni 10-12sm, qalnl 2,5sm taxtalardan
ibartdir ki, onlar atmvacalara mismarlayrlar.
Linoleum rtkl dmlrd linoleum materialn vvlc dmy srirlr v
gzlyirlr ki, tam yerin otursun. Bundan sonra onu sintetik su yapqan il
dmy yapdrrlar.
ctimai binalarn, ictimai ia va mit xidmti mssislrinin, yaay evlrinin
vestibllrinin v digr intensiv piyada hrktli otaqlarn dmlrini preslnmi
polivinilxlorid tavalardan hazrlayrlar. n ox qara rngd olan bu tavacqlar
bzn killi d istehsal olunur. Tavacqlar kumaron kauuk yapqan v ya
bitum mastikas il (soyuq v ya qaynar) yapdrrlar.
Keramik materiall tavacqlar kvadrat v oxbucaql formal olaraq 2 yer blnr;
metlax v mozaika. Tavacqlar sement mhlulu (1:3) v ya epoksid yapqanla
yapdrlr. Sement mhlulunun markas M150, layn qalnl 12mm, tikilrin
eni 2mm- qdr olmaldr. Tikilr 1:1 sement mhlulu doldurulur.
Mozaika tavacql dmlr mozaika xritlrinin sement mhlulu il
yapdrlmas il qurulur. Xritlr aras tikilrin eni 2mm olur. 2-3 gndn sonra
kaz isladb dm sthindn soyurlar v tikilr mhlul doldurulur. Mozaika
dmlri mxtlif killi olur.
Sement dmlr beton sas zrind qurulur. vvlc en ksiyi 30x70sm olan
mayaklar 2-2,5m msaflrda qoyulur. Sonra 15-20 mm olan 1-ci lay betondan
tklr. 2-ci zlk 5-mm lay sement mhlulundan hazrlanr. Rngli dm
almaq n zlk laya piqment qatrlar. Dm 7-10 sutka sulanr.
Terrasso (mozaika) dmlr beton qarndan hazrlanr. ri doldurucu kimi
rngli mrmr, qranit, bazalt qrqlar v mineral rng istifad olunur. Dm 2
laydan ibart olur: 1-ci lay:15-20mm v 2-ci lay 20-25mm. Beton qar

vvlcdn qurulmu v ya rngli metal damarlarn arasna tklr. 7-10 gn

sulanb brkidildikdn sonra dm xsusi manla cilalanr.
Heyvandarlq binalarnn dmlri mayenin axmas n n az 20% maliyy
malik olmaldr. Bel binalarda aadak nv dmlr qurulur:
1)

bitumladrlm monolit sement-qrunt dm. Onun sas lakdan, da v ya

krpic qrqlarndan 8-15sm qalnlnda olur. zrin 50mm rtk qoyulur v
vibrokatokla kipldirilir. 40mm qalnlql sement-qrunt tavacqlar 8-10sm qum
lay v ya 2-2,5sm sement mhlulu zrin qoyulur, tikilr bitumla v ya
sement mhlulu il (M200) doldurulur.

2)

Keramzitbeton tavacqlardan (M100). Tavacqlar 40-50mm qum lay zrin

qoyulur.

3)

Keramzitobitum tavacqlardan

(50x300x300mm).Tavacqlar M100 sement

mhlulu zrin qoyulur (h=10-15mm).

4)

Polimer rtkl (15mm)keramzitobeton

tavacqlardan (60x500x500mm).

Tavacqlar 100mm-lik qum lay v ya M60 beton lay zrin qoyulur.

5)

Keramik tavacqlardan. 10-15mm sement mhlulu v ya bitum mastikas zrin

qoyulur (2-3mm).

6)

Taxta dmlr knd tsrrfatnn istehsal binalarnda gil sas (h=200mm)

v beton sas (h=100mm) zrin qoyulur. Taxtann qalnl 37mm, atmacann
en ksiyi (600-700mm)x(100-120mm) ll trapesiya killi olur, ara msafsi
60-70sm gtrlr.

7)

Aac akalardan

- dzbucaql (40-100mm) v altbucaql formal (120-

200mm) v hndrly 0-80mm dalardan ibartdir. Qum lay (h=10-20mm) v

ya bitum mastikas (h=2-3mm) zrin qoyulur. Tikilr (eni 2mm) mastika il
doldurulur.
8)

Klinker krpicindn quru otaqlarda 20sm-lik qum lay zrind qurulur.

Tikilr (3-5mm) qum v bitum mastikas il doldurulur.

9)

Beton v sement-qum dmlri - hamarlanm qrunta qrmada v ya nql

lay tkb katokla 40mm drinliy qdr kipldirib zrind beton dm

qurulur. Sement-qum rty (M200) 20mm lay klind

M100beton sas

zrind qururlar.
10) Asbestsement dmlr 13x600x1200mm-lik asbestsement plitlr 100mm-lik
beton, asfalt beton v s. sas zrin qoyulur. Bel dmlr bioloji chtdn
aqressiv mhit davamldr, peyindn yax tmizlnir, uzun mrldr.
11) Asfaltbeton dmlr - asfaltbeton qarndan tklr, qarn temperaturu
yayda to=180-200oC, qda t=200-210oC olmaldr. sas n h=10sm beton
(M100) lay qurulur. Asfaltbeton qar 60-80kq-lq katokla kipldirilir.
12) bkli

(torlu,

deikli)

dmlr

heyvandarlq

otaqlarnn

tin

tmizlnmsini asanladrr. Dmir betondan, uqundan, asbestbeton v aacdan

hazrlanan tor dmlr krpic v ya beton divarl kanallarn (peyin n)
zrin qoyulur. Tor dmlrin llri ink fermas n 0,5x1 v 0,5x1,2m;
iribuynuzlu kkltm fermalarnda 0,5x1,m qbul olunur. kilri 80kq-dan az
olmaldr ki, l il montaj edil bilsin.
13) Qruntsementkeramzit tavacqlar llri (300x300); (150x300)mm, qalnl
40mm olan bu tavacqlar istehsalat v kmki binalar n nzrd tutulur.
150-200mm kipldirilmi qum lay zrin M60beton lay tklr v
M100sement mhlulu il tavacqlar yapdrlr. Tikilr M150 sement mhlulu
tklr.
14) Gil dmsi n sad dm nvdr. Trkibin qum v gillic (30-40%)
lav edilir. Mexaniki mhkmliyi artrmaq n mazut, man ya, quru neft
bitumu qatlr. Emalatxana v dmirixanalarda is metal kpyi v qrnts, lak
qatlr. Bel dm 10-15 sutka rzind sulanmaldr.
15) Gilqrmada dm qrmadan miqdar 55-65% olmaldr.
Damlarn yuxar hisssi dam rty adlanr v binan yan,

qarn, klyin, gn alarnn v s. tsirindn mdafi edir. Dam rty bir v

bir ne layl ola bilr. Dam rtyndn ylan suyu su axdan novalalarla
knar edirlr.

Rulon materiallardan olan dam rtklri (ruberoid, tol v s.) 1-5

layl ola bilr. Hr layn rtm msal 1,15 qbul edilir. Rulon material d/b sasa

bitum mastikas il yapdrlr. Taxta sasl damlarda is (yamacl) mismardan

istifad olunur.
ddi dam rtklrin asbestsement tavacq v vrqlr, keramit,

aac materiallar, metal vrqlr misal olar. Bunlar qurmaq n 60x60mm

bruslardan taxta qfs hazrlanr. Knd tsrrfatnn istehsal bina v
qurularnn dam rty n gclndirilmi v unifikasiya olunmu
asbestsement vrqlr istifad olunur. Onlarn uzunluu 1750mm olur.
Vrqlrin ikinci crgsi birincini 20sm, qonu vrqi is bir dala rtmlidir.
Hesabat zaman vrqlrin sahsini 1,28/1,35 msal qdr artq gtrmk
lazmdr.

Kirmit rty uzun mrldr, oda v soyua davamldr,

istismar zaman qulluq tlb etmir. Kirmit taxta qfs zr qurulur. Kirmitlr
enin istiqamtd 2sm, uzununa istiqamtd 6,5sm bir-birini rtmlidir.

Qara v sinklnmi polad vrqlr son zamanlar metala qnat

etmk mqsdi il az ttbiq olunur.

stilik izolyasiya materiallar traf mhitl istilik mbadilsini

azaldan materiallardr. Bu materiallar msamli, kiik hcmkili v az
istilikkeirici olurlar. Onlarn ttbiqi divarn qalnln, kisini, sas konstruktiv
materiallarn miqdarn v binan isitmk n yanacaq srfini azaltmaa imkan
verir. stilik izolyasiya materiallar quruluuna gr qeyri-zvi v zvi nvlr
blnrlr. Qeyri-zvi nvlr aadaklar aiddir.
1) Yumaq (lifli, tozabnzr, dnvr); 2) Srt (tavalar, krpic, qabq); 3) Elastik
(dklr, vrqlr, rulon).

Yumaq istilik izolyasiya materiallar mineral pambq, pambq,

kpklndirilmi perlit, kpklndirilmi vermikulit hesab olunur. Bunlarn
hcm kisi 75-200kq/m3.

Srt materiallar: sintetik qtranlar hopdurulmu, bitum hopdurulmu,

msamli betondan, kpklndirilmi vermikulit v ya perlit v s. ibart olan
lvhlr, seqmentlr, qabqlar.

Elastik materiallar: sintetik qtranlar hopdurulmu mineral pambq v ya

pambq, dklr.
zvi istilik izolyasiya materiallarna aadaklar aiddir:

1) Srt materiallar aac lifli tavalar, qam tavalar, torflu tava, seqment v
qabqlar. Bunlar tez yanan, nmliliy az davaml, tez ryndir.
Msamli plastik ktllr 60oC-y qdr istilikli sthlri izolyasiya etmk
ndr.
2) Elastik materiallar tikinti kesi, qofrir (qrnl) karton, msamli
poliuretan dklr.
Tikinti kesi kobud yundan v yun istehsalnn tullantlarndan hazrlanr;
qalnl

12mm,

uzunluu

1-2m,

eni

0,5-2m

olur,

rmr,

yanmr,

hiqroskopikdir. Msamli poliuretan material poliuretan qtrann qazla

doldurmaqla alnr. Bu materiallar konstruksiya, boru v snaye avadanlqlarnn
sthlrinin istilik izolyasiyas n ttbiq olunur.

Bina v qurularda yax ss izolyasiyasn tmin etmk n hrg v

panellrin tikilrini doldurmaq, araksmlr alt ss izolyasiya yerlrini
kipldirmk, dmlrd elastik araqat qoymaq, qap v pncrlrd kip
olmayan yerlri kipldirmk v suvamaq, boru keiriln deiklri doldurmaq
lazmdr.

Dam rtklrinin bir nv d profilli tbqlrdir. Onlar paslanmayr, iri ll

olurlar. Sinklnmi profilli polad dnklr son zamanlar geni ttbiq olunur.
Uzunluu 12m olur.
Zaman vahidind qalnl 1m, sahsi 1m2 v sthi zrind temperatur frqi 1oC
olan bircinsli materialdan ken istiliyin miqdarna istilik keirm msal deyilir.

 6. KND TSRRFATI BNALARININ PLANLADIRMA

MRHLLR
Plan
1.

Knd tsrrfat binalar.

2.

Layih v onun nvlri.

3.

Binalarn hcmi planladrma sxemi.

4.

Binalarn funksional tyinat.

5.

razinin funksional zonalar

6.

naat norma v qaydalar.

Knd tsrrfat binalarna aadaklar aiddir: heyvandarlq v quuluq binalar,

istixanalar, rtl itilliklr, veterinar binalar, taxl, trvz, silos v mineral kbr
anbarlar.
Heyvandarlq

quuluq

binalar

ycam,

qnatli,

kompleks

mexanikldirmy imkan vern, quru, iql v soyuq aylarda lazmi drcd isti
olmaldrlar.
Knd tsrrfat binalarnn layihlndirilmsi v tikilmsi tikinti rayonunun
tbii-iqlim v iqtisadi raitini nzr almaqla texnoloji v tikinti normalarnn
sasnda yerin yetirilir. Tikinti zaman yerli inaat materiallarndan, yma
dmirbeton mmulatlardan geni istifad olunmaldr.
Obyektin tikilib istismara thvil verilmsi n trtib olunan texniki sndlr
komplekti LAYH adlanr. Layihlndirm tikintinin birinci v vacib
mrhlsidir.
Layihlr tyinatna v ttbiq sahsin gr blnr: 1) frdi layih unikal
(nadir) binalar ndr. 2) Eksperimental layih yeni texniki hllrin
yoxlanlmas n trtib olunur; 3) Tip layih eyni obyektlrin ktlvi tikintisi
n hazrlanr.
Heyvandarlq mssislri, bina v qurular sasn tip layihlr sasnda tikilir.
Layih 1 v ya 2 mrhld hazrlanr:

2 mrhld layihlndirmni iri v mrkkb obyektlr n yerin yetirirlr 1ci mrhld layih yekun smeta hesab il (texniki layih) hazrlanr, 2-ci
mrhld ii sndlr trtib olunur.
Sad v tip layihlrl tikilck obyektlrin layihsi 1 mrhld ii layih kimi
trtib olunur ki, burada btn tikinti ertyojlar ii ertyojlar adlanr.
i layihnin trkibi beldir: izahat hisssi (yazs), ba plan, texnoloji hllr,
tikinti hllri, tikintinin tkili, traf mhitin mhafizsi, smeta- sndlri,
layihnin pasportu, ii sndlm.
Tip layihnin trkibind ii ertyojlar, smeta, avadanlq n spesifikasiya
gstrilir.
Heyvandarlq, quuluq, xz heyvan binalarn sasn planda dzbucaql formada
v bir mrtbli layihlndidirlr. Donuz, dovan v qu saxlanlan binalar ox
mrtbli d layihlndirmk olar.
Binalarn hcmi - planladrma sxemi karkasl v karkassz olur. Karkasl binalar
karkasl v natamam karkasl ola bilr. Btn bina v qurularn konstruktiv
elementlrinin, hiss v materiallarn llrinin sasn 100mm (modul-M) tkil
edir. Vahid modul sistemind (VMS) 3 nv l nzrd tutulur: 1) nominal
(koordinat oxlar aras msaflr), 2) konstruktiv layih ls; 3) natura ls
elementin faktiki ls.
Bir mrtbli heyvandarlq binalarnn parametrlri aadak kimidir: enin arm
6, 9, 12, 18, 21 metr; stunun addm 6m (bzn 3m); mrtbnin hndrly
2,4; 2,7; 3,03 v 3,6m. ox mrtbli heyvandarlq binalarnda: arm 6,12m;
stunun addm 6m, mrtbnin hndrly is 3,6 v 4,2m qbul edilir.
Heyvandarlq mssislrini knd tsrrfat n yararsz torpaq sahlrind
yaay mntqlrin, yollara, elektrik v su tchizat mnblrin yaxn yerlrd
yerldirirlr. raziy sanitar-gigiyena, baytarlq mhndisi texniki, memarlq
bdii v iqtisadi tlblr qoyulur.
Funksional tyinatna gr binalar sas istehsal v xidmti tyinatl binalara
blnrlr. Xidmti bina v qurular kmki istehsalat binalarndan, anbar

qurularndan v kmki binalardan (idar, yemkxana, mdni, salamlq, mit

v s.) ibartdir.
razinin planladrlmas zaman onun funksional zonalara blnmsi
nqliyyat - mhndisi laqlrin, istehsal laqlrinin rasional tminat, istehsaln
genilnm v rekonstruksiya imkan, sosial xidmtin tkili, landaftla zvi laq
msllri nzrd tutulur. Mssisnin razisi aadak funksional zonalara
blnr: istehsalat zonas, yemin

hazrlanmas v saxlanmas zonas, istehsalat

qalqlarnn yenidn ilnmsi zonas.

Zona razinin el bir hisssidir ki, burada texnoloji prosesl v mumi
kommumikasiyalarla sx laqli olan mumi funksional tyinatl bina v qurular
yerldirilir. razi abadladrlmal v yalladrlmaldr.
naat normalar v qaydalar. Tikintinin layihlndirilmsi layihlndirm
normalar v dvlt standartlarnn vahid sas zr yerin yetirilir. Layihlndirm
normalar 2 qrupa blnr.
1) texnoloji layih normalar mssisnin sah xarakterini ks etdirir. Bunlar
binalara, qurulara, konstruktiv elementlr, avadanlqlara mexanikldirm
vasitlrin qoyulan texnoloji tlblrdir, hminin mikroiqlimin parametrlrini,
ehtiyyatlara tlabat v mssisnin i rejimini tyin edir. Heyvandarlq
mssislrinin texnoloji layihlndirm normalarn elmi tdqiqat v layih
institutlar trtib edir. Normalar heyvandarln btn sahlri n hazrlayrlar.
Normalarda veriln birinci rqm normann -sini; 2-ci rqm normalarn tsdiq
ilini gstrir, msln ONTP 2-85 (Otrasleve norm texnoloqieskoqo
proektirovani).
2) Tikinti layihlndirilmsi normalar mumi inaat norma v qaydalarnn srbst
trkibi kimi hcmi planladrma v konstruktiv hllrin sas tikinti tlblrini,
hminin inaat konstruksiyalarnn ttbiq sahsini, parametrlrini v hesabat
metodlarn tyin edir. Bu normalar ayrca balqlar klind nr edirlr.
(SNiP2.10.03-84) Heyvandarlq, quuluq v xz drili heyvanlarn binalar v
qurular.

 Dvlt standartlar (DST) inaat materiallar v mmulatlarnn texniki

xarakteristikasn v parametrlrini tyin edir. Standartlar etalon rolunu oynayr ki,
onlara gr buraxlan mhsulun keyfiyytini yoxlayrlar. DST tlblrinin yerin
yetirilmmsi dvlt trfindn qanunla czalandrlr.
naat ertyojlar komplektlrini bir-birindn frqlndirmk n xsusi hrflr
sistemi marka qbul olunur v layihnin adnn ba hrflrindn trtib olunur.
Msln: BP (ba plan), MT (memarlq-tikinti), Dbk (d/b konstruksiyalar), MK
(metal konstruksiya), SK (su v kanalizasiya). ertyojlarn komplektind vrqlri
1 rqmindn balayb nmrlyirlr. Bu mlumatlar ertyojun sa aa
kncnd yerldiriln tampda gstrilir. DST 2. 301-68 Konstruktor
sndlrinin vahid sisteminin tlblrin gr ertyojun 5 sas format tyin
olunubdur: AO (841x1189mm); A1 (594x841); A2 (420x594); A3 (297x420); A4
(210x297). Hr bir vrqin sa, st v alt trfindn 5mm aral v sol trfindn
20mm aral riv xttlri kilir. Sol trf vrqlrin tikilmsi ndr.

 7. SMETA XRCLRNN

TYN

Plan
1. Smeta.
2. Smetann trtibi.
3. Rentabellik.
4. Tikinti ilri, onlarn xrclri.
Binalarn, qurularn, mssislrin v onlarn komplekslrinin tikilmsi, yenidn
qurulmas v genilndirilmsi il laqdar xrclrin miqdar layih mlumatlarna
gbr trtib edilmi smeta sasnda tyin edilir. Smeta tikinti n, yni srmay
qoyuluu n tlb olunan xrclrin miqdarn tyin edn kompleks hesabatlardr.
Bu xrclr aadaklar daxildir: tikinti ilri n, texnoloji, energetika, qaldrc
nqliyyat v digr avadanlqlar, alt v vasitlr, inventarlarn alnmas n,
avadanln montaj ilri n, inaat meydanasnn mnimsnilmsi, layih v
axtar ilri n, mllif nzarti v texniki nzart n v s.
Hr bir bina v qurunun tikinti-quradrma ilrinin smeta dyri tikinti
mhsulunun qiymtinin ifadsidir. Tikinti mhsulunun qiymtinin sasnda
xrclrin normas durur. Bu normalar istehsal ehtiyyatlarnn v onlarn smeta
qiymtlrinin orta sahli srfiyyat normalarnn sasnda hesablanr. Bu zaman i
rayonunun tbii, iqtisadi, corafi faktoru, tikinti meydanasnn yerli raiti nzr
alnr. Smeta dyri tikintid istifad olunan vacib iqtisadi kateqoriyalardan biridir.
Smeta dyrinin dzgn hesablanmas, doru olmas layihnin iqtisadi
qiymtlndirilmsinin, maddi v mnvi stimulladrmann tminat rolunu
oynayr. Smeta dyrini tikintid qiymtyaratmann sasn tkil edn smeta
norma v qiymtlrin gr tyin edirlr. Smeta norma v qiymtlri N v Q-nn
IV hisssind (Smeta norma v qaydalar) gstrilir ki, burada smeta
normalarnn ilnmsi qaydalar, onlarn ttbiqi v smeta dyrinin tyini
ardcll gstrilir.
Smeta layih prosesind qrafiki materiallar, onlarda gstriln spesifikasiya v
izahat yazs sasnda trtib edilir. Smeta btn layihlrin ayrlmaz hisssidir.

Tikintinin smetas btn tikinti dvr n sas v dyimz snddir v tsdiq

edildikdn sonra tikintinin pul vsaitinin limiti hesab edilir. Smeta dyri
tsrrfatn mumiyytl v mxtlif sahlri, tkilatlar n sasl qoyuluun
planladrlmasna xidmt edir, tikintinin dvlt planna daxil edilmsinin
mmknlyn v mqsd uyunluunu hll edir. Smeta dyrinin sasnda sas
fondlarn, istehsal gclrinin v obyektlrinin i salnmasnn planladrlmas
yerin yetirilir.
Tikinti-quradrma ilrinin smeta dyri tikinti v sifarii tkilat arasnda,
hminin ba tikinti v subtikinti tkilatlar arasnda podrat mqavilsi
balandqda istifad olunur.
Smeta dyrinin gstricilrin gr layih v planladrma variantlar mqais
edilir v iqtisadi lverili variant qbul olunur. Smeta dyrin sasn ilrin
tkili v aparlmas variantlar, konstruktiv v hcmi hllr, hminin tikinti
materiallar seilir.
Smeta

sndlrinin

sasnda

tikinti

sifarii

tkilatlarn

faliyyti

qiymtlndirilir, plan gstricilri tyin olunur (i hcmi, son mhsul, mk

mhsuldarl, iilrin say, mexanizm v materiallara tlbat miqdar v s).
Tikinti tkilatnn faliyytinin sas iqtisadi gstricisi rentabellikdir. Onu
istismara veriln obyektlrin tikinti-quradrma ilrinin smeta dyrini faktiki
xrclrl mqais etmkl tyin edirlr.
Layihnin Smeta sndlri blmsind layihlndirilck obyektin smeta dyri
gstrilir. Buraya yekun smeta, xrclr smetas, obyekt v lokal smetalar, layih
v axtar ilri n smeta daxildir.
Tikinti ilri tyinatna gr blnr: 1) mumitikinti, 2) sanitar tikinti, 3) xsusi.
Bunlara uyun smeta dyri hesablanr. Tikinti quradrma ilrinin xrclri 3
hissdn ibart olur: 1) birbaa xrclr, 2) stlik xrclr, 3) plan ym.
(SD=BX+X+PY).
Birbaa xrclr tikinti ilri il birbaa laqli olur. stlik xrclr tikintinin idar
olunmasn, tkilini v tsrrfat xidmtini ifad edir. BX v X birlikd tikinti
quradrma ilrinin smeta maya dyrini tkil edir. Plan ym tikinti tkilatnn

normativ smeta gliridir ki, smeta dyrind nzr alnr v tkilatn dvlt
bdcsin dmlri, istehsaln genilndirilmsi, iqtisadi stimul, kadrlarn hazrl
v digr mqsdlr ndr, birbaa v stlik xrclrin 8% qdr qbul olunur.
stlik xrclr BX-in faizi qdr gtrlr, mxtlif tkilatlar v tikinti ilri
n mxtlif miqdarda normaladrlr: 8,6-104%.

 8. TVL QLMNN

PARAMETRLR.

Plan
1. Heyvandarlq binalarnn divar v araksmlri.
2. Normativ mikroiqlim parametrlri.

Heyvandarlq binalarnn divar v araksmlri yerlglrd tlb olunan

mikroiqlimin saxlanlmasna tminat verir ki, bu da z nvbsind heyvanlarn
mhsuldarlna, hminin tikinti konstruksiyalarnn uzunmrllyn byk
tsir edir. Divar v araksmlr aadak tlblr cavab vermlidir: yax istilik
mhafiz qabiliyyti, nisbi daimi temperaturu daxild saxlamaq, havann
xaricdn daxil olmasna mane olmaq. Divar v rtklrin daxili sthlrind el
temperatur olmaldr ki, kondensat (havann su damlalar) ml glmsin.
Havann nisbi nmliliyinin byk qiymtlrind su buxar divardan diffuziya
edrk onu nmlndirir. Nm divarlar v tavanlar tvlnin mikroiqlimin mnfi
tsir edir, yerlgnin temperatur aa dr, havann nmliliyi artr (100%
qdr).
Tvld optimal zoo-sanitar-gigiyenik rait yaratmaq, konstruksiyalar zrrli
tsirlrdn qorumaq, yerlgy estetik grn vermk mqsdi il divar v
tavanlar suvayrlar, rnglyirlr, zlyirlr. Nm yerlglrin v yksk zoosanitar gigiyenik rait tlb olunan otaqlarda divar 1,8m hndrlkd keramik
v digr nmdavaml tavacqlarla zlyirlr. ribuynuzlu heyvanlarn, at v
donuzlarn yerlglrinin divar v tavanlarn aq-yal (sar alarl) rng
boyamaq lazmdr. Diqqt tlb edn elementlri sar v ya narnc rngl
rnglyirlr. Qrmz rngdn mexanizmlrd xbrdaredici rng kimi istifad
edilir.

Tvllrd normativ mikroiqlim parametrlrini tmin etmk v istehsalat

proseslrinin yerin yetirilmsi n optimal rait yaratmaq mqsdi il onlarda
mhndis sistemlri istilik v su tchizat, irkab suyu bksi,ventilyasiya
sistemi qurulur. sitm v ventilyasiya sistemi heyvanlarn yerldiyi yerlrd

texnoloji tlblr uyun metodoloji rait v havann tmizliyini tmin etmlidir.

sitm sistemind isidicilrin sthind temperatur to>150oC olmaldr.
Tvld hesabi temperatur 8-10oC v nisbi nmlilik 75-85% olmaldr,
ventilyasiya ttbiq olunduqda havann srti dmdn 1,5m hndrlkd 1m/san
qiymtindn ox olmamaldr. Bal saxlanlan heyvanlar n havann hcmi 1518m3 (yal heyvanlar), 10-12m3 (cavan) v 7-8m3 (buzovlar) qbul olunur.
Yerlgnin hndrly h=2,4m, aq saxlanlan heyvanlarn yerlglrind is
h=2,8m olmaldr.

 9. STLK HESABATININ SASLARI.

Plan
1. stilik trmy mqavimt.
2. stilik verm msallar.
3. Hasarlaycnn qalnlnn hesabat.
4. Yerlgd nmlilik prosesi.
5. Dnksiz yerlglrd istilik texnikas.
Hasarlayc konstruksiyalarn (divar, araksm, zirzmi rty, mrtb aras
rtklr) istilik texniki hesabatn naat istilik texnikas norma v qaydalarna
uyun yerin yetirirlr. Hasarlayc konstruksiyalarn istilik mhafiz xsusiyytlrini
istiliktrmy mqavimt gr qiymtlndirirlr. Bu kmiyyt hasarlayc
konstruksiyann bir v digr trfind temperatur frqini ifad edir ki, bu zaman
1m2sahdn ken istilik axnnn miqdar 1vt olsun.
Konstruksiyadan istilik kedikd onun daxili sthindki temperatur yerlgnin
temperaturundan hmi az olur v xarici sthdki temperatur is havann
temperaturundan yksk olur. Hr bir

temperaturun dmsi (frqi) istiliy

mqavimtdn asldr v hr birinin z ad var:

(

td d

d x

) istilik qbul etmy mqavimt Rd.

) konstruksiyann termik (istilik) mqavimti Rk.

( x t x ) istilik verimin mqavimt Rx.

d , x
td , t x

- hasar sthinin daxili v xarici temperaturas

- yerlgnin daxilind v kd havann temperaturu.

kildn yaza bilrik: istiliktrm mqavimti:

Ro=Rd+Rk+Rx (m2.to/vt)

(1)

Hesabatlar zaman hasarlaycnn istilik mhafiz keyfiyyti v ya onun

qalnl tyin olunur.

Bu dsturda bu zaman Rd v Rx-nin vzin onlarn ks qiymtlrindn istifad

edilir onlara istilikverm msallar deyilir:
1 / Rx ;

d 1 / Rd

(vt/m2.to)

Onda (1) dsturu aadak kl dr:

Ro=1/ad+Rk+1/ax
d

(2)

- konstruksiyann daxili sthinin istilikverm msal

x -

konstuksiyann xarici sthinin istilikverm msal

gr yerlgd 1m2 dm sahsin 80kq canl heyvann ktlsi drs,

d 12vt / m 2 t o

olur. Heyvann ktlsi

d 8,7vt / m 2 t o

qbul edilir.

Xarici divar v rtklr n

80kq-dan azdrsa, (hminin tavan n)

x 23vt / m 2 t o

gtrlr. Hasarlayc

konstruksiya bir layl (krpic, divar) v ox qatl (layl) ola bilr (rtk, panel, divar,
dm). Bir qatl hasarlayc konstruksiyann istiliy mqavimti bel tyin edilir.
Rk /

(3)

- konstruksiyann qalnl
- qatn hesab istilikkeirm msal, mlumat kitabalarndan tyin edilir.

ox qatl konstruksiya n (konstruktiv v izolyasiya qatlarnn termik

mqavimtlri cmi):
Rk /

(4)

Hasarlaycnn qalnl (v ya izol qatnn qalnl) sox olduqca, istilik trmy

mqavimt o qdr artr v nticd istilik itkisin v yanacaa qnat olunur. Lakin
bu zaman tikinti materiallarnn srfi (tikintinin dyri) artr. Ona gr hesabatlarn
nticlrini tikintinin konkret mntqlri n dqiqldirirlr. Bu mqsdl
konstruksiyann mxtlif Ro qiymtlri n bir ne variantn hesablayrlar v hr
biri n evrilmi xrclri mqais edirlr. (msln1m2 sth n tikinti-quradrma
ilrinin dyri v isitmy srf olunan xrclr).
qtisadi lverili variant az xrcli variant hesab edilir. Bu zaman tyin edilmi Ro
iqtis

-nn qiymti tlb olunan qiymtdn (Rotlb) az olmamaldr. Ro-n tlb olunan

qiymtlri inaat norma v qaydalarndan aadak rtlr gr tyin edilir.

- yerlgnin nmlilik rejimi, daxili v xarici temperatur, mhitin aqressivliyi,

divar v tavann daxili sthlrind nmin kondensasiya olunmasna icaz verilmmsi
v s.
gr yerlgd nmlilik azdrsa, demli divar v rtklr hesabi hdd
daxilind istismar olunur. Nmlilik ox olduqda havann buxar divara diffuziya
edrk soyuyur, kondens olur v divar isladr. Nticd istilik-izolyasiya
xsusiyyti kskin azalr, daxili sthd kondensat yaranr. Bzn konstruksiyada
donma prosesi d balaya bilr. Bunlar yerlgnin mikroiqlimin mnfi tsir gstrir,
nmliliyi 100%- qdr artr. Su buxarnn divara v rty daxil olmasnn qarsn
almaq n daxildn buxar keirmyn qat qoyulur, zlnir v ya nmdavaml
boyalarla rnglnir.

Heyvanlarn dnksiz (altlq) saxlandqlar yerlrinin dmlrinin istilik

texnikas keyfiyyti dm sthinin istilikmnimsm gstricisi il xarakteriz
olunur v mxtlif heyvanlar n toxnoloji normalara uyun qbul edilir.
Keramzitbeton, sement-qum v sement-qrunt tavacql dmlr n bu qiymt
17,2vt/m2.to, taxta dmlr n 12,3vt/m2.to qbul edilir. bkli (torlu)
dmlr

dnkli

normaladrlmayr.

dmlr

n istilikmnimsnilm

gstricisi

 10. VENTLYASYA QURULARININ PLANLADIRILMASI.

Plan:
1. Ventilyasiyann tyinat.
2. Ventilyasiyann nvlri.
3. Mexaniki ventilyasiyann tiplri.
4. Havann kondisiyaladrlmas.
Hava mhitinin nomativ parametrlrini tmin etmk n yerlgd
tnzimlnn hava dyiilmsin ventilyasiya deyilir. Kompleks mhndis qurusu
olan ventilyasiyann trkibind hava borular, havann tmizlnmsi v nqli n
avadanlqlar, havaqbuledici v havapaylayc qurular, klapanlar v s (bk
avadanlqlar) yerlir. Ventilyasiya tbii v mcburi (mexaniki) sistemli olur. Tbii
ventilyasiyada hava isti v soyuq havalarn kipliliyinin frqi v klk hesabna
hrkt edir, mexaniki sistemd bu ii ventilyatorlar yerin yetirir.
Tbii ventilyasiya sad nvdr (aerasiya), hava xarici hasarlayclardan daxil v
xaric olunur, sorma axtalar v km hava borular ttbiq edilir. Burada havann
fiziki xasssindn istifad olunur isinmi hava genilnir, yngllir v sorma
axtas il yuxar qalxaraq xaric olunur. Nticd yerlgd vakkum yaranr v
hava xaricdn iriy sorulur. oxlu heyvan saxlanlan yerlglrd tbii
ventilyasiya az effektli olur. Qda yerlgd nmlilik artr, duman yaranr, zrrli
qazlar toplanr, kondensat ylr. Yayda is tbii ventilyasiya demk olar ki,
ilmyir. Bu sbbdn mexaniki ventilyasiya ttbiq edilir. Mexaniki ventilyasiya
il boyu ily bilir v havann parametrlrindn asl olaraq nizamlama
avtomatik yerin yetirmk mmkndr.
Mexaniki ventilyasiya 3 tip olur:
1) Sorucu sistemd hava ventilyatorlar vasitsi il mcburi sorulub xaric olunur,
tmiz hava is xsusi deiklrdn, qap v pncrlrdn iriy daxil olur.
2) Axn sistemind xarici hava yerlknin yuxar hisssin kilir, daxili hava
yerlknin aa hisssindki ventilyasiya deiklrindn tzyiql knar edilir. Bu

sistemin msbt chti odur ki, iriy kilck havan isitmk, soyutmaq,
tmizlmk, nmlndirmk mmkndr.
3) Axn sorucu sistem hr iki sulun birg ttbiqidir, havann verilmsini v knar
edilmsini nizamlamaa imkan yaradr.
Axn istilik ventilyasiya sisitemind adi mrkzdnqama ventilyatoru ttbiq
edilir, onlar ventilyasiya kamerasnda yerldirilir. Hava havayma axtalarndan
ylr, kaloriferlrd isidilir v hava borular il iriy vurulur.
Sorucu sistemlr ox ventilyatorlu v mrkzldirilmi (hava borusu
ventilyasiya kameras sorma axtas) tipli ola bilr. Ventilyasiya borular polad
vrqlrdn, asbestsement vrqlrdn, plastik ktldn hazrlanr. Onlar tavana,
stuna v ya divara brkidirlr, bzn is konstruksiyann daxilind kanallar kimi
qururlar.

Axn

sistemli

hava

borularnn

materiallarn

heyvandarlq

yerlglrind son zamanlar polietilen tbqdn qbul edirlr.

Heyvandarlq binalarnn ventilyasiyasn layihlndirnd aadak texnoloji v
texniki tlblr dnilmlidir: heyvanlarn nv v ya, saxlanma texnologiyas,
yemlm v peyintmizlm sistemi, hcmi planladrma hllri v s.
Soyuq aylarda havan dyimk n n ox yaylan ventilyasiya sxemi bundan
ibartdir: isidilmi hava yerlgnin yuxar zonasna kilir, ilnmi hava aa
hissdn sorulur. Havapaylama sistemi el qurulur ki, daxil olan havann
temperaturu heyvanlar yerln zonada hesabi temperaturdan

n ox 2oC

frqlnsin, havann hrkti is normalar hddind olsun.

Havann kondisiyaladrlmas (normaya uyunladrlmas) hava mhitinin tlb
olunan parametlrini avtomatik lazmi sviyyd saxlamaqdr. Sistem kondisoner
(havan tmizlyn aqreqat), hava borular v bk avadanlqlar daxildir
(kondisioner - atdrc, havapaylayc, hava qapaqlar, avtomatik tmizlyicilr).
n ox yaylan sistemd havan soyudur v nmlndirirlr. Havan soyuducu
manlarla v ya soyuq arteziyan quyusu suyu il soyudurlar.