HISTORIJAT NERVNIH OTROVA

Oruja za masovno unitenje predstavljaju klasian primjer zloupotrebe civilizacijskih

tehnolokih otkria i dostignua u tetne svrhe, i predstavljaju jedan od kljunih problema za
opstanak ovjeanstva. Prema opeprihvaenoj definiciji, oruja za masovno unitenje su
ona oruja koja ukljuuju atomska eksplozivna oruja, radioaktivne materijale, smrtonosna
hemijska i bioloka oruja kao i sva druga oruja razvijena u budunosti s ciljem nanoenja
destruktivnog djelovanja usporediva s atomskom bombom ili nekim drugim gore navedenim
orujem (Carus, 2012; Klasan, 2012). Dio definicije smrtonosna hemijska ponajvie se
odnosi na nervne otrove, koji prema mnogim autorima (npr. Karalliedde et al., 2001;
Vuemilovi, 2010; Lillie et al, 2005) spadaju u najotrovniju i najopasniju grupu hemijskog
oruja.
Historija nervnih otrova poinje u Njemakoj, od 23. decembra 1936. godine, kada je
Dr. Gerhard Schrader sluajno izolovao etil N,N-dimetilfosforamidocijanidat (C5H11N2O2P)
dok je bio angaovan na programu razvoja insekticida za hemijsku tvornicu IG
Farbenindustrie, koji je zapoeo 1934. godine (Romano et al., 2008; Sidell et al., 1997).
Kontrolisanim laboratorijskim ispitivanjima na pokusnim ivotinjama otkriveno je da smrt
moe nastupiti u roku od 20 minuta nakon izlaganja ovom nervnom otrovu. U januaru 1937.
godine, Schrader i njegov asistent su bili prvi humani pokusni kunii. Naime, mala kap
sluajno prolivena na njihovom laboratorijskom stolu izazvala je kod obojice miozu i tekoe
u disanju (Romano et al., 2008). Ova supstanca je od strane tadanjeg Ministarstva za rat
prepoznata kao novi, smrtonosni, nervni bojni otrov, nazvan Le-100, kasnije Trilion-83, da bi
na kraju postao poznat pod imenom tabun (Romano et al, 2008). Proizvodnja tabuna u
nacistikoj Njemakoj je zapoela u velikim razmjerama i prema nekim procjenama
(Karalliedde et al., 2001) ukupno je 12 000 tona tabuna proizvedeno u periodu od 1942. do
1945. godine, dovoljno da ubije 12 triliona ljudi. Do kraja Drugog svjetskog rata, njemaki
naunici su uspjeli sintetizirati jo nekoliko nervnih bojnih otrova, ukljuujui i sarin, koji je
prvi put sintetiziran od strane Schradera i saradnika, 1938. godine (sarin je akronim za imena
lanova tima koji su radili na ovom otrovu: Schrader, Ambrose, Rudriger i van der Linde).
Ispitivanja na ivotinjama su pokazala da je oko 10 puta efikasniji od svog prethodnika,
tabuna (Harris & Paxman, 1982). Meutim, masovna proizvodnja ovog nervnog otrova nije u
potpunosti zaivjela, tako da je do 1945. godine uskladiteno samo oko pola tone ovog otrova.
Nakon otkria tabuna i sarina, nacistika Njemaka je nastavila potragu za novim nervnim
otrovima tokom Drugog svjetskog rata. Ova potraga je 1944. godine dovela do otkria novog
nervnog otrova, somana, za iju sintezu su zasluni laureat za Nobelovu nagradu Richard
Kuhn i Konrad Henkel (Garrett & Hart, 2007). Soman je zapravo bio kombinacija
karakteristika tabuna i sarina, a istraivanja su pokazala da je bio i otrovniji od svoja dva
prethodnika (Romano et al., 2008; prema: Harris & Paxman, 1982). U toku spomenutog rata,
procjenjuje se da je Njemaka proizvela ukupno oko 78.000 tona raznih bojnih otrova
(Zajtchuk, et al., 1997). Sreom, ovi spojevi (tabun, soman i sarin) se nisu nikada koristili
tokom rata, iako su razlozi za to jo uvijek nejasni (Wiener & Hoffman, 2004). Jedno od
moguih objanjenja je to da je Adolf Hitler bio izloen bojnim otrovima kao mladi vojnik u
Prvom svjetskom ratu i nije elio da se ponovo koriste bojni otrovi (Romano et al., 2008).
Prema nekim autorima (Sidell et al., 1997), njemaki lideri su bili pogrenog uvjerenja da su
saveznici takoer razvili i uskladitili velike koliine nervnih otrova te su bili spremni
uzvratiti istom mjerom. Sve do zavretka Drugog svjetskog rata, tanije do 1946. godine se
nije znao princip djelovanja nervnih otrova, kada su Koelle i Gilman otkrili da nervni otrovi
deaktiviraju acetilholin esterazu, enzim koji hidrolizira neurotransmiter, acetilholin
(Karalliedde et al., 2001). Kada su saveznici zauzeli Njemaku 1945. godine, otkrili su
njemake programe za razvoj nervnih otrova po prvi put, te su SAD i SSSR prisvojile

njemaku tehnologiju s ciljem masovne proizvodnje nervnih otrova za vlastite potrebe

(Romano et al., 2008). U SAD-u, Sarin (GB) je proizveden tokom 1950-ih u Rocky Mountain
Arsenal (fabrika za hemijsko oruje) u Koloradu. 1952. godine u Velikoj Britaniji je dolo do
otkria novog nervnog otrova, VX-a (V od venomous-otrovan), od strane Dr. Ranajit Ghosha, koji je intenzivno radio na insekticidima ba kao i Schrader (Romano et al., 2008). S
obzirom da su Britanci u to vrijeme bili zauzeti proizvodnjom tabuna i sarina, dalje
usavravanje VX-a su prepustili SAD-u i Kanadi, a masovna proizvodnja VX-a zapoinje
1960. godine u SAD-u (Romano et al., 2008; Sidell et al., 1997). Amerika vojska je ovaj
nervni otrov punila u rakete, granate i nagazne mine (Romano et al., 2008). Nakon zavretka
Drugog svjetskog rata, bilo je nekoliko koritenja bojnih otrova u vojnim sukobima ali i
teroristikim napadima irom svijeta.
Tokom civilnog rata u Jemenu (1963-1967), Egipat je najvjerovatnije koristio nervne otrove u
borbi protiv jemenskih rojalista (Romano et al., 2008; Zajtchuk, et al., 1997). Prema
izvjetajima Dravnog sekretarijata SAD-a , Sovjeti su navodno koristili nervne otrove tokom
invazije na Afganistan (1979-1989) u borbi protiv mudahedina (Shultz, 1982). Najznaajnija
upotreba bojnih otrova, uglavnom tabuna i sarina, izvrena je od strane irake vojske, protiv
mnogo slabije iranske pjeadije, u Iransko-Irakom ratu (1980-1988) (Romano et al., 2008;
Zajtchuk, et al., 1997). Procjenjuje se da je oko 5% (ovisno o izvoru) od ukupnih iranskih
rtava u ovom ratu uzrokovano hemijskim orujem (Zajtchuk, et al., 1997).
to se tie upotrebe nervnih otrova u teroristike svrhe, za razliku od nuklearnog terorizma
koji ostaje kompleksan (slojevit) i problematian za provedbu, a kao takav i preteno
teorijski, hemijski terorizam je mnogo realistiniji, praktiniji i lake izvodljiv. (Peto, 2011).
Najpoznatiji teroristiki napadi u kojim su koriteni nervni otrovi dogodili su 1994. i 1995.
godine u Japanu. U junu 1994. godine, lanovi japanskog religioznog kulta Aum Shinrikyo
pustili su sarin u kompleks stanova u Matsumotu. Rezultat ovog napada je 7 (Sidell et al.,
1997) ili 8 mrtvih (Danzig et al., 2011) i izmeu 200 i 300 povrijeenih osoba. Osim sarina,
ova teroristika grupa je u svom arsenalu oruja posjedovala i druge vrste nervnih otrova.
Npr., 12. decembra 1994. godine, grupa Aum Shinrikyo je izvela napad na Takahito
Hamaguchija, osumnjienog za pijunau istoimene grupe, injekcijom napunjenom VX-om,
usljed ega je rtva preminula u bolnici nakon 2 dana (Barnaby, 2001; Reader, 2000). 20.
marta 1995. godine, sarin je ponovno puten u tokijskom metrou od strane iste teroristike
grupe (Sidell et al., 1997). lanovi sekte su u vozovima proboli plastine vreice koje su
sadravale 30% sarina sa otrim kiobranima i time su oslobodili sarin koji se pretvorio u
smrtonosni, plinski oblak (Romano et al., 2008). Ishod ovog napada je 12 (Romano et al.,
2008; Sidell et al., 1997) ili 13 mrtvih (Danzig et al., 2011), a oko 5500 putnika je zatrailo
medicinsku pomo. Nakon napada u tokijskom metrou, Aum je izvrio nekoliko manjih
napada, ali upotrebe biolokog i hemijskog oruja vie nije bilo (Danzig et al., 2011).