ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATAT R K A R A T I R M A M E R K E Z

DOUMUNDAN LMNE KADAR

KAYNAKALI
ATATRK
GNL
Prof. Dr. Utkan KOCATRK

KNC BASIM

2007

5846 sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas

haklar Atatrk Aratrma Merkezine aittir.

956.1024
Kocatrk, Utkan
Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk
Gnl./ Utkan Kocatrk.-Ankara: AKDTYK Atatrk
Aratrma Merkezi, 2007.
VI+680 s. 24 cm.
ISBN: 975-16-1191-1
1 Atatrk, Mustafa Kemal, Gazi, Trk Tarihi

BASKI SAYISI: 3000

ISBN: 975-16-1191-1
LESAM: 07.06.Y.0150-263

Erdal Basn Yayn Datm

Tel: 0.312 398 05 30 - ANKARA

NSZ
"Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl" ismiyle hazrlanan bu kitap, Atatrk'n 1881 - 1938 arasn kapsayan elliyedi yllk yaamn tarih zinciri iinde sunmaktadr. Eserde yer alan olaylar ve tarihleri belgelere dayandrlm, ilgili kaynakalar her madde sonunda ksaltmalarla gsterilmitir. Kitabmzn ismindeki "kaynakal" sfat, eserin bu niteliini vurgulamaktadr.
Atatrk'n yaamna ilikin bugne kadar belirlenemeyen birok tarih ve olayn, yeni belge ve aratrmalarn nda aydnla kavuturulduu bu eserde,
yine de baz olay tarihlerinin -belirsizlik nedeniyle- varsaym zerine oturtulduu
grlecektir. Bu davran, olaylar birbirine balamak ve bir yaama btnlk kazandrmak asndan kanlmaz olmutur. Bu yaplmad takdirde tarihi belirlenemeyen birok olay, kronoloji zinciri iinde yer alamayacak, bu nedenle Atatrk
biyografisinde eksiklikler oluacaktr. Biz bu sakncay dikkate alarak tarihleri karanlk olaylar iin, evvelki ve sonraki olay tarihleri ile balant kurarak -elden geldiince doruya yakn- bir tarih belirleme yoluna gittik; bu yntemle tarihleri belirlenen olaylar -yeni aratrmalara ak brakmak zere- kendi maddeleri sonunda ayrca gsterdik.
Belirtilmesini gerekli grdmz dier bir husus da Atatrk'n yaamna ilikin birok nemli tarihin, gvenilir kaynaklarda bile farkllk gstermesidir. Biz bu
konuda doru tarihi belirlemeye almakla beraber, nemli olaylarda tarih tutarszlklarn gstermekten de ekinmedik. Bu davran, Atatrk biyografisinde sregelen yanlma ve yanllarn bir lde dzeltilmesi bakmndan gerekli grlmtr.
Atatrk'n an, sylev, deme, genelge, bildiri, mesaj, mektup ve telgraflar
yannda, ona yaknl ile tannm kiilerin hatralar, gazete koleksiyonlar, Atatrk'e ait nbet defterleri, TBMM tutanaklar, yakn tarihimizle ilgili bilimsel yaynlar ve eitli ariv belgeleri gzden geirilerek hazrlanan bu eserde, yer yer gnleri, aylar, hatta yllar kapsayan boluklar bulunduu da bir gerektir. Sz konusu dnemlere ait Atatrk'le ilgili yeterli bilgi ve belgelerin henz yaymlanmam olmas, zellikle 1931 ylndan nceki resm nbet defterlerinin elde bulunmay, bu boluklarn doldurulamaynda balca etkenleri oluturmaktadr.
Btn bu glklere ramen, Atatrk'n yaamnn kronolojik esaslarn ieren, ayrntl ve kaynakal bir Atatrk gnl olumu bulunmaktadr. Eserin
kusursuz ve eksiksiz olduu iddiasnda deilim. Eriebildiim imknlar iinde hazrladm bu eser, Atatrk zerine yaplan aratrmalara katkda bulunursa kendimi mutlu sayacam.
Prof. Dr. Utkan KOCATRK

KEMAL ATATRK

DOUMUNDAN LMNE KADAR

KAYNAKALI
ATATRK
GNL

-1881 1881 : Atatrkn, Selanikte Kocakasm Mahallesi, Islahhane

Caddesindeki katl pembe evde dnyaya gelii * (Atatrkn babas Ali Rza Efendi **, annesi Zbeyde Hanm
***dr). (K.A.M.M.T., s. 17-23; .A., s.719; A.A.K., s.
51;A.H.E., s. 7;K.A., s. 72; Borak, s.11-12; A.B., s.
13;A.Y., s.3; A.Y.A., s. 5; A.A.S., s.7).
-18861886 : Atatrkn, Selnikte ilk renimine balamas (Kk
Mustafa, ilk renimine bir sre annesinin arzusuna uyarak
Hafz Mehmet Efendinin mahalle mektebinde devam etti;
fakat ok gemeden babasnn istei ile ada eitim yapan emsi Efendi Mektebine geti ve ilkokulu burada bitirdi. emsi Efendi, yeni rencisinin yeteneklerini ve zeksn takdir ettiinden, kk Mustafann kendi okulunda bulunmasndan son derece memnundu. Ali Rza Efendi de
oluyla yakndan ilgileniyor, onun ada eitim iinde yetimesinden byk mutluluk duyuyordu. Kk Mustafa, bu

* Atatrkn doduu ev, bugn Selnikte Apostolu Pavlu Sokanda 71 numaral ev olup,
Trkiye Konsolosluunun bahe snrlar iindedir ve mze haline getirilmitir. Ali Rza Efendi,
bu evi Atatrkn doumundan birka yl nce kiralam, son yllarn burada geirmiti. O
zamanlar evin karsnda, yetimler iin alm Mithat Paa Sanayi Mektebi bulunuyordu ve bu
okul, Islahhane olarak anlyordu. Ali Rza Efendinin lmnden sonra, Zbeyde Hanm, ocuklaryla beraber bu evin bitiiindeki daha kk bir eve tanmt. Atatrk 1907 ylnda
Selnike atannca, doduu ve ilk ocukluunu geirdii eski evi, annesi adna satn alm, ailece tekrar buraya yerlemilerdi. Onun Selnikten ayrlmasndan sonra annesi ve kz kardei, bir
sre daha bu evde oturmular, 1915 yl Mart sonlarnda ayrlarak stanbula gelmilerdir. Bu ev
daha sonra Lozan Antlamasna gre Yunan Hkmetine gemi, Yunanl bir aileye satlmt.
Selnik Belediyesi, 29 Ekim 1933 tarihinde ald bir kararla 4 kasm 1933te evin d duvarna
-Atatrkle ilikisini gstermek zere- bir hatra levhas koydu. 12 ubat 1937 tarihinde de evi,
sahibinden satn alarak Atatrke armaan etti (A.E.A.M.,s.4).
** Atatrkn babas Ali Rza Efendi 1839 ylnda domutu. Ailesi, Selnikin yerlilerindendi; uzak
dedeleri Vidinden ayrlarak Serezde yerlemiler, oradan da Selnike gelmilerdi. Ali Rza
Efendi 32 yalarnda iken 1871 ylnda Zbeyde Hanmla evlendi. Uzun sre gmrk memurluu yapan Ali Rza Efendi, daha sonra memuriyeti brakarak dkkn am, kereste ticareti ile
megul olmutu. 1888 ylnda 49 yalarnda iken ld.
*** Atatrkn annesi Zbeyde Hanm 1857 ylnda domu, ocukluu ve ilk genlik yllar Langazada gemiti. Ailesi, soy olarak Anadoludan Rumeliye gemi yrklerdendi ve Varyemezoullar olarak tannyordu. Zbeyde Hanm 14 yalarnda iken 1871 ylnda Ali Rza Efendi
ile evlendi. Ailenin, Atatrkn doumundan evvel Fatma, Ahmet ve mer adl ocuklar
dnyaya gelmise de bunlar hastalk nedeniyle lmlerdi. Atatrkn en kk kardei Naciye
de gen kz iken lmt. Bu suretle ailenin Mustafa ve Makbule olmak zere iki ocuklar hayatta kald. Zbeyde Hanm 66 yllk bir mr srerek 1923 ylnda ld.

okulda okurken bir sre sonra babas ld; artk kendisinin

yetitirilmesi grevi, byk Trk kadn Zbeyde Hanma
dmt. .A., s.719; A.H.E., s.8; Borak, s.12;A.Y., s.3).
-18881888 : Atatrkn babas Ali Rza Efendinin lm (Ali Rza Efendi ld zaman kk Mustafann, isimleri Makbule ve
Naciye olmak zere kendisinden kk iki kz kardei bulunuyordu. Bu sralarda kk Mustafa yedi, Makbule bir
yan henz doldurmutu; Naciye ise krk gnlkt. Ali Rza Efendinin lm zerine, Zbeyde Hanm ocuu ile
bir sre, Selnik yaknlarndaki Rapla iftliinde subalk
yapan kardei Hseyin Efendinin yanna yerleti. iftlik
hayat nedeniyle kk Mustafann renimi ister istemez
bir sre aksamt. Fakat ok gemeden Selnike dnen
Mustafa, halasnn yannda, brakt yerden renimine
devam etti. B.K.A., Y.., 12.1.1953- 14.1.1953; A.H.E. s.8;
K.A.M.M.T., s.21).
-18931893 : Atatrkn, Selnik Asker Rtiyesine girii (Kk Mustafa, emsi Efendi lkokulundan sonra bir sre Selnik
Mlkiye Rtiyesine devam etti ise de Kaymak Hafz adl
matematik retmeninin kendisine haksz yere sopa ile
vurmas zerine ayn yl bu okuldan ayrld ve kendi istek
ve karar ile Asker Rtiyeye bavurarak renimine burada devam etti. Mustafa bu okulu gerekten sevmiti. Arkadalar arasnda zeks ve stn yetenekleri ile ksa zamanda kendisini gsterdi ve retmenlerinin sevgisini kazand. Bu okulda matematik retmenlii yapan Yzba
Mustafa Efendi, gen rencisinin stn yetenekleri ve zeks karsnda onu, snftaki dier Mustafalardan ayrt etmek zere adnn sonuna Kemal ismini ilve etti. Artk
gen renci, Mustafa Kemal olmutu. B.K.A., Y.., 14.2.
1953; K.A.M.M.T., s.37; A.A.K., s.51; .A., s.719; A.H.E.,
s.8; K.A., s.867;A.Y., s.4).
-18961896 : Atatrkn, Manastr Asker dadsine girii (Atatrk, Selnik Asker Rtiyesini bitirdikten sonra 1896 ylnda Ma-

nastr Asker dadsine girdi. Burada -Bursa Asker dadsinden gelen- mer Naci ile de arkadalk etti. lerde nl
bir hatip olarak tannacak olan bu kii, Mustafa Kemalin hitabet ve edebiyat sevgisinde etkin rol oynad. Gen Mustafa Kemal, asker reniminin yan sra yabanc dil renimini de ihmal etmiyor; yazlar izinli olarak Selnike dnd zaman Franszca dersleri alyordu. A.A.K., s.51; S.A.A.,
s.8; H.T.M.K., s.39; A.H.E., s.9; K.A., s.867; Borak, s.21).
- 1898 Kasm 1898 : Atatrkn, Manastr Asker dadsinden ikincilikle mezun
oluu (S.A.A., s.9; Borak, s.21;A.Y.A., s.7).
- 1899 13 Mart 1899 : Atatrkn, stanbulda Harp Okulunun piyade snfna yazl (Gen Mustafa Kemal, Manastr Asker dadsini bitirdikten sonra stanbula gelerek Harp Okuluna girdi ve 3 senelik baarl bir renimden sonra bu okulu bitirerek Harp
Akademisine devam etti. K.A.M.M.T., s.48, 617; .A.,
s.719; S.A.A., s.13; H.T.M.K. s.39; K.A., 867; Borak, s.27;
A.Y., s.5). (Bu tarihi, baz kaynaklar 14 Mart 1899 olarak
gstermektedir: A.H.E., s.9;A.A.K., s.51;A.Y.A., s.7; A.B.,
s.13; K.A.B.K.., s.97).
- 1902 10 ubat 1902 : Atatrkn, temen rtbesiyle Harp Okulunu bitirii ve renimine Harp Akademisinde devam etmesi (K.A.M.M.T.,
s.53, 617; Borak, s.38; A.Bi., s.13). (Baz kaynaklar bu tarihi, gn ve ay belirtmeksizin 1902 olarak vermilerdir: .A.,
s.720; S.A.A., s.38; K.A., s.867; A.Y.A., s.7).
-19031903 : Atatrkn, Harp Akademisinin ikinci snfna geii ve stemen oluu (A.A.K., s. 51; A.H.E., s.12; A.B., s.13).
-190511 Ocak 1905 : Atatrkn, kurmay yzba rtbesiyle Harp Akademisinden mezun oluu (K.A.M.M.T., s.56, 617; .A. s.720;
K.A., s.867; Borak, s.46; A.B., s.13; A.Y., s.8; A.Y.A., s.7;
A.A.S., s.8; A.N.M., s.175). (Baz kaynaklar bu tarihi Aralk
1904 olarak gstermektedir: Erden, s.9; S.A.A., s.70;

A.H.E., s.1O, 11; A.H.H., T. 14.6.1949; A.A.K., s.51). (Atatrk, Harp Okulunda ve Harp Akademisinde de zeks,
yetenekleri ve stn kiilii ile kendisini arkadalarna ve
hocalarna tantm, onlarn iten sevgi ve saygsn kazanmt. Askerlik derslerine byk ilgisi yannda matematie,
edebiyata ve gzel sz sylemeye kar da merak ve eilimi vard. Harbiyede ve Harp Akademisinde, memleket ve
millet davalar ile ilgilenmesi, dncelerini cesaretle ifadeden ekinmemesi sebebiyle aydn ve inklp bir subay
olarak tannmt. Devir, istibdat dnemi idi ve bu davranlar aleyhine olabilirdi; ancak evresince gerekten ok sevilii, dncelerinde samim oluu, onun herhangi bir tertibe kurban gitmesini nlemiti. Bununla beraber Harp Akademisinden mezuniyetini izleyen gnlerde, istibdat ve padiahlk rejimi aleyhindeki dnceleri ve durumu phe
ekerek ksa bir sre stanbulda tutuklu kald; sonra Suriye blgesine, ama atand. Kzm zalp hatralarnda,
Atatrkn tutuklanma sebebini yle aklamaktadr: Atatrk, Harp Akademisinin nc snfnda iken arkadalar
arasnda bir yardm sand kurdular. Arkadalarndan ihtiyac olanlara az bir faizle sandktan para verirlerdi. Snflarndan bir hafiye, menfaat temin etmek amacyla Jn Trklere yardm iin bir sandk kurulduunu jurnal etmi. Hemen tahkikat balad. Sandk datld. Bu esnada Atatrk,
renimini bitirmi, kurmay yzba olmutu. Bu sandk
iinde nayak olduu zannyla Harbiye Nezaretinde Bekiraa Blne gtrld ve oradan 5. Orduya atama ile
ama gnderildi. .A.A., M. 10.11.1969).
5 ubat 1905 : Atatrkn kurmaylk staj iin, amda 5. Ordu emrine
atanmas (Burada 30. Svari Alaynda greve balamtr.
A.A.K., s. 52; S.A.A., s.85; K.A., s. 867; Borak, s.53; A.Y.,
s.9). (Baz kaynaklarda Atatrkn ama atanma tarihi,
Harp Akademisini bitiri tarihi ile birletirilerek 11 Ocak
1905 olarak gsterilmitir: K.A.B.K.., s.97).
10 ubat 1905 : Atatrkn, ama gitmek zere stanbuldan hareketi (Ata
ve ., s.34).
11 Mart 1905 : Atatrkn, amda staj yapmakta olduu svari alayyla
beraber Drz harektn bastrmak zere Havrana gidii
(Atatrk burada 4 ay kalarak tekrar ama dnmtr.
A..M..H.R., s.340,344; V. ve H., s.289,297).

Temmuz 1905 : Atatrkn Drz harektnn bastrlmasn takiben Havrandan amda dn (A..M..H.R., s.340).
Ekim 1905 : Atatrkn, amda baz arkadalar ile gizli olarak Vatan
ve Hrriyet Cemiyetini kuruu (Atatrk, amda 5. Ordunun emrinde kald yl iinde Suriyenin hemen her
yerini grevle dolam, memleket idaresindeki aksaklklar, ordunun eitimindeki eksiklikleri daha da yakndan grmt. Atatrk, burada Dr. Mustafa [Cantekin], Mfit [zde] ve dier baz arkadalaryla gizli olarak Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurdu. Bu arkadalaryla beraber Beyrut,
Yafa ve Kudste, kurduklar cemiyeti geniletti. Bir ara Yafadan gizli olarak Selnike geip, burada da Vatan ve
Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini at ve Yafaya dnd.
Atatrk Yafadan sonra bir sre daha amda kalarak kta
stajn tamamlad. K.A.M.M.T., s.78,89,617; V. ve H.,
s.297, 298; M.T., s.605, 610; V. ve H..T., s.619, 622; .A.,
s.720; A.A.K., s.52; S.A.A., s.90,91; A.H.E., s.16; K.A.,
s.77; Borak, s.58; S.A.A., s.95; A.Y., s.9, 11;A.Y.A., s.8).
(Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin amda kurulu tarihi, hemen btn kaynaklarda Ekim 1906 olarak gsterilmitir.
Oysa ki Faik Reit Unatn aratrmas, sz konusu tarihin
Ekim 1905 olmas gerektiini gstermektedir. Biz de olaylarn seyrini gz nne alarak bu tarihi benimsemi bulunuyoruz. A..M..H.R., s.344).
-1906Nisan 1906 : Atatrkn, Yafadan Msr-Yunanistan yoluyla Selnike
gelii, burada da bir ksm arkadalaryla gizli olarak Vatan
ve Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini a (A..M..H.R.,
s.345; A.S.A.K., s.263) (Atatrk, Selnike geliini takiben
mer Naci, Hsrev Sami [Kzldoan], Hakk Baha [Pars],
Mustafa Necip gibi yakn arkadalaryla Vatan ve Hrriyet
Cemiyetinin ubesini faaliyete geirmi, bir sre burada
kaln takiben tekrar Yafaya dnmtr).
Temmuz 1906 : Selnikte gizli olarak alan Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ubesinin, Osmanl Hrriyet Cemiyetine katlarak faaliyetini
bu cemiyet iinde srdrmesi (A..M..H.R., s. 344).
25 Aralk 1906 : Atatrke, Suriye blgesindeki stn hizmetleri nedeniyle
Beinci Rtbeden Mecid Nian verilmesi (A.Y.A., s. 9;
K.A.B.K.., s.97; .M.T.T., s.80; A.N.M., s.45,175).

-190720 Haziran 1907 : Atatrkn kolaas (kdemli yzba) oluu ve amdaki

ordunun Kurmay Bakanlnda bir greve getirilii (.A., s.
721; A.A.K., s.52; S.A.A., s.63; A.H.E., s.23; K.A., s.867;
Borak, s.62 ;A.Bi., s.13; A.S.A.K., s.263;A.Y., s.12;A.Y.A.,
s.9; K.A.B.K.., s.98; A.N.M., s.175).
27 Eyll 1907 : Selnikte gizli olarak faaliyette bulunan Osmanl Hrriyet
Cemiyetinin, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ile birleme karar (Doktor Nzm, 1907 yl eyllnde Paristen gizlice Selnike gelerek buradaki Osmanl Hrriyet Cemiyeti
kurucular ile iki cemiyetin birlemesi hususunda bir anlama yapmtr. ttihat ve Terakki Cemiyeti, bu tarihten itibaren Rumelinin her tarafna yaylarak kuvvetli rgt oluturmutur. A..M..H.R., s.339,345; S.A.A., s.113; A.H.E.,
s.20; V. ve H..T., s.624-625; .., s.24-31).
13 Ekim 1907 : Atatrkn amdan, merkezi Manastrda bulunan 3. Ordu
Kararghna atanmas (A.H.E., s.23;A.S.A.K., s.263; A.Bi.,
s. 13). (Bu tarih, baz kaynaklarda Eyll 1907 olarak gsterilmitir: Erden, s.9; .A., s.721; S.A.A., s.111; K.A., s.687;
Borak, s.62, 295; A.Y., s.12; A.A.K., s.52). (Atatrk, sz konusu atama zerine 3. Ordu Kararghnn Selnikteki
Kurmay ubesinde almak zere Selnike geldi. Bu sralarda Selnikteki Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ubesinin
kurucularn da iine alm olan ttihat ve Terakki Cemiyeti faaliyet halinde idi. Mustafa Kemal de bu cemiyete dahil
olarak Selnikte hizmet grmeye balad. Memleketin istibdat idaresinden kurtarlmas, yaplacak yenilikler onun
da ba dncesiydi. Ayn ubede alan Fethi [Okyar]
Bey ile yakn arkadal da bu devreye rastlad).
29 Ekim 1907 : Atatrkn, Selnikte gizli olarak kurulan ttihat ve Terakki
Cemiyetine ye oluu (A..M..H.R., s.343; A.S.A.K.,
s.264).
-1908Ocak 1908 : Atatrkn Selnik civarnda Sedes iftlii etrafnda yaplan asker manevraya katlmas (A.S.A.H.A.H., s.600).
23 ubat 1908 : Atatrkn, General Litzmanndan evirdii Takmn Muharebe Talimi adl -asker eitimle ilgili- kitabn Selnikte
yaymlanmas (A.A.D.E., s.9; K.A., s.59). (Bu kitabn basm

tarihi baz kaynaklarda 1909 olarak gsterilmitir: Erden,

s.11; K.A.M.M.T., s.617; .A., s.721; A.H.E., s.29; A.Y.,
s.20).
22 Haziran 1908 : Atatrke, nc Ordu Kararghnn Selnik ubesindeki
grevinin yan sra skp-Selnik arasnda demiryolu mfettilii (Dou Demiryolu Mfettilii) grevinin de verilmesi (A.A.K., s.52; A.H.E., s.23; K.A., s.867; Borak, s.63;
A.Bi., 8.13; A.N.M., s.175).
22 Temmuz 1908 : Atatrkn Selnikten skpe gelii, gece ittihat ve Terakki Cemiyeti skp ubesinin toplantsnda bulunuu
(A.D..H., A.16.11.1938).
23 Temmuz 1908 : kinci Merutiyetin iln (K.A.M.M.T., s.617; .A., s.721;
S.A.A., s.133; Borak, s.64; A.S.A.K., s.265; . ve T.,
s.33,36; J.T..T., s.77; A.Y., 8.13; A.K.D.D.A.Y., s.7;
A.Y.A., s.9; A.Bi, s.17). (Rumelide byk faaliyet gsteren
ttihat ve Terakki Cemiyeti, aylardan beri Abdlhamiti,
1876 Anayasasn yeniden yrrle koymaya ve kapatlan Meclis-i Mebusan tekrar toplantya armaya zorluyordu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu giriimleri, nihayet
II. Merutiyetin ilnna uzand. II. Merutiyet ilk defa Manastrda iln edilmi, bunu ayn gn Rumelinin dier ehirlerinde de iln izlemiti. Haberlerin stanbula ulamas
zerine Padiah Abdlhamit de 23/24 Temmuz gecesi
Merutiyeti resmen iln mecburiyetinde kald. kinci Merutiyet iln edildii zaman Mustafa Kemal, bir yandan kolaas rtbesiyle Selnikte asker grevini srdrmekte, bir
yandan da ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde alarak stanbuldaki siyas gelimeleri yakndan izlemekte idi. Ancak
o, II. Merutiyet gibi byk bir inklb takiben yaplanlar
kfi grmyor, bu frsattan yararlanlarak memlekette daha
byk ve daha kkl deiikliklerin gerekletirilmesi gereine inanyordu; fakat kendisinin grleri, ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenlerinin gr ve dncelerine uymad. Buna ramen fikirleriyle, onlar uyarmaktan da ekinmiyordu).
: Atatrkn, sabah skpten hareketle Selnike dn
(A.D..H., A. 16.11.1938).

Austos 1908 : Atatrkn, Avusturya-Macaristan hkmetinin Bosna-Hersek blgesine asker ymas zerine, bu giriimler hakknda bilgi edinme amacyla, Selnikten gizlice Bosnaya
gnderilmesi (A.H.E., s.30da bu tarih, Kasm 1908 olarak
gsterilmitir. Atatrkn Eyll 1908 sonunda Trablusgarpa geldii ve Ocak 1909 banda tekrar Selnike dnd kesin olduuna gre, sz konusu tarihin Austos
1908 olabilecei dnlmektedir).
20 Eyll 1908 : Atatrkn, Trablusgarpa gitmek zere Selnikten stanbula hareketi (stanbuldan da deniz yoluyla Trablusgarpa
gemitir). (Atatrkn Selnikten ayrl tarihi kesin deildir; olaylarn seyrine gre bu tarihin 18-20 Eyll 1908 tarihleri arasna dmesi gerekmektedir).
Eyll Sonu 1908 : Atatrkn, Trablusgarpa gelii (A.D..A.B., s.596;
M.K.L..Z., s.83,85; T.H.K.., s.387,396; A.Y., S.13). (Trablusgarpta, II. Merutiyete kar halk arasnda baz eyhlerin nayak olmasyla ayaklanmaya benzer bir hazrlk olmutu. Baz kiiler, tutuklular tahrik ederek genel af karlmasn istiyor, Osmanl Devletinin atad idarecilere kar tepki gsteriyorlard. Temmuz sonu ve Austos ay bu
gsterilerle gemiti. Atatrk, ttihat ve Terakki Cemiyeti
Merkez Komitesi tarafndan kendisine verilen grev zerine Selnikten stanbula, buradan da deniz yoluyla Trablusgarpa geti. Asker ve siyas baz giriimlerde bulunarak blgedeki huzursuzluun giderilmesinde byk rol oynad; ordunun ve devlet otoritesinin blgede hakim olmasn salad. Durumun normale dnn takiben tekrar Selnike dnd). (Atatrkn Trablusgarpa geli tarihinin
1908 yl Eyll sonuna rastlad, gerek Trablusgarpta bulunan ngiltere, Fransa ve talyan konsoloslarnn gerekse
Bingazideki ngiliz konsolosunun, Atatrkn temas ve faaliyetleriyle ilgili olarak memleketlerine gnderdikleri raporlarla kesinlik kazanmaktadr. A.D..A.B., s.593,597;
M.K.L..Z., s.83, 96. Sz konusu tarihin A.H.E., s.31;K.A.,
s.81; A.K.D.D.A.Y., s.14; A.Y.A., s.9da Aralk 1908 olarak
gsterilii yanltr).
3 Ekim 1908 : Trablusgarptaki Fransz Konsolosu A. Alrickin, Fransz
Dileri Bakanlna raporu: Muhtemelen Selnik ttihat

ve Terakki Komitesi yesi olan bir Trk subay, birka gnden beri bu civarda olup bitenler ve kiiler hakknda soruturma yapmaktadr. Kendisinin, daha imdiden birok yksek memur ve eraf anayasaya ve onun balca ilkelerine
sadakat yemini yapmaya davet ettii, hrriyet ilkesi konusunda dindalarnn menfi davranyla veya hi deilse
baz tereddtleriyle karlat sylenmektedir A.D..A.B.,
s. 593).
6 Ekim 1908 : Girit Meclisinin, Girit adasnn Yunanistana katldn iln
etmesi (B.S.S.E.K., s.459; i. ve T., s.54).
11 Ekim 1908 : Trablusgarptaki Fransz Konsolosu A.Alrickin, Fransa
Dileri Bakanlna -Atatrkle grmesine dair- raporu:
...Selnik ttihat ve Terakki Komitesi yesi Yzba Kemal
Bey ngiliz ve talyan meslektalarm olduu gibi, beni de
ziyaret etti. Kendisinin ziyaretini iade ile bir grme yaptm (A.D..A.B., s.594).
18

Ekim 1908 : Selnikte, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1. Byk Kongresinin toplan (J.T..T., s.150; A.D..A.B., s.596). (ttihat ve
Terakki Cemiyeti, 1911 yl da dahil olmak zere yllk genel kongrelerini Selnikte yapm, 1912 ylndan itibaren
bu kongreler, Genel Merkezin stanbula alnmas sebebiyle stanbulda yaplmtr. J.T..T., s.154).

19

Ekim 1908 : Atatrkn, Trablusgarpta gvenlii temin ettikten sonra

buradan Bingaziye hareketi (Atatrk Bingazide de bir sre kalm, bu arada bir ksm kuvvetlerle, II. Merutiyete isyan halinde olan airet reisi eyh Mansurun evini sararak
eyhi teslim olma zorunluunda brakm ve blgede devlet otoritesini salamtr). (M.K.L..Z., s.93,94; T.H.K..,
s.396-401).

29 Ekim 1908 : Atatrkn, Bingaziden, Hanyada yaymlanan stikbal gazetesine mektubu: Millet fertleri arasnda blcl deil,
birlik ve beraberlii temine; birbirlerine intikam duygular
yaratmaya deil, karanlk istibdat devrinin kiri olan fena hislerin kalplerden atlmasna yarayacak yararl makaleler yaymlanmasna gayret edilse gazetenizin erefi ykselir, hizmeti faydal olur. ..Gazetelerimizde ahlkmza ykseklik,
hislerimize temizlik ve mneviyatmza kuvvet verecek makalelere yer verilmesini grmek isteriz (Borak, s.78-79).

17 Aralk 1908 : II. Merutiyeti takiben Meclis-i Mebusann stanbulda yeniden toplan (.O.T.K.IV, s.368; . ve T, s.61,62; A.D..
A.B., s.596).
-1909Ocak ba 1909 : Atatrkn, Bingaziden Selnike dn (A.H.E., s.31;
S.A.A., s. 145; A.K.D.D.A.Y., s. 15).
13 Ocak 1909 : Atatrkn, nc Ordu Selnik II. Redif Tmeni Kurmay
Bakanlna getirilii (A.H.E., s.34; K.A., s.83,867)
26 ubat 1909 : Osmanl Devletinin, Avusturya ile antlama imzalamas
(Bu antlama ile Bosna-Hersek, Avusturyaya braklmtr.) (Borak, s.70; .O.T.K.IV., s.367).
13 Nisan 1909 : stanbulda, kinci Merutiyete kar -avc taburlarnn
ayaklanmasyla- byk isyan kmas (31 Mart syan) (.A.,
s.721;A.A.K., s.53; S.A.A., s.147 A.H.E., s.34; K.A., s.85;
Borak, s.71; A.S.A.K., s.267; A.Y., s.15; . ve T., s.79,80;
J.T..T., s.125-130; A.K.D.D.A.Y., s.7;A.Y.A., s.9). (Avc taburlar, Merutiyetin korunmas amacyla Rumeliden stanbula gnderilmi birliklerdi. Bunlar, bir ksm gericiler tarafndan aldatlarak 13 Nisan 1909 sabah eriat isteriz!
szleriyle Merutiyet aleyhine ayaklandlar. Byyen isyan,
Selnikten stanbula gelen Hareket Ordusu ile bastrld).
14 Nisan 1909 : Atatrkn, stanbuldaki olaylar zerine Selnik II. Redif
Tmeni Komutan Hseyin Hsn Paa ve III. Ordu Komutan Mahmut evket Paa ile grerek Yaplacak tek eyin stanbula kuvvet evki olduunu sylemesi (A.H.E.,
s. 35).
15/16 Nisan 1909 : Atatrkn, Hseyin Hsn Paa komutasndaki Hareket
Ordusuyla -bu ordunun Kurmay Bakan olarak- Selnikten stanbula hareketi (S.A.A., s.150; K.A., s.91;
A.S.A.K., s.267, 268). (Selnikten yrye geen Hareket Ordusu, Hseyin Hsn Paann komutasnda idi. Ancak, bu ordu stanbul yaknlarnda Hadmkye geldii zaman Mahmut evket Paa, komutay ele alacan bildirdi
ve Selnikten hareketle 22 Nisan 1909 gn Hadmkye
geldi. Komutadaki bu deiiklikle Kurmay Bakanlna da
Binba Enver Bey getirilmiti. Hareket Ordusu 24 Nisan
1909 gn Mahmut evket Paann komutasnda stan-

10

bula girdi. A.H.E., s.39,40; K.A., s.91-93; Borak, s.73,74;

A.S.A.K., s.267, 268; A.K.D.D.A.Y., s.14).
19 Nisan 1909 : Atatrkn, Hareket Ordusuyla beraber Hadmkye gelii
(A.H.E., s.35; Borak, s.74; A.K.D.D.A.Y., s.9). (Bugn,
Mahmut evket Paann komutay ele almak zere Selnikten hareket edecei bildirilmi, bu emir zerine Hareket
Ordusu 20, 21, 22 Nisan gnlerini Hadmkyde geirmitir. A.H.E., s.39,40; K.A., s.91,92).
: stanbul yaknlarnda Hadmkye gelen Hareket Ordu-sunun, halka bildirgesi: ...Millet, yllardan beri zulm yapan
istibdat kuvvetlerini paralayarak merutiyet hkmetini
kurdu. Bu kansz mutlu inklptan zarar gren aalk kimseler, kanunsuz bir ekilde karlarnn teminine hizmet
eden eski durumun geri gelmesi iin bin trl hile ve alakla bavurarak yasal merutiyet hkmetini ykmak istedi
ve btn insanlk leminin knad stanbul faciasnn olumasna sebep vererek masum kanlar dkt (Bu bildirgeyi
Atatrk yazm, Hareket Ordusu Komutan Hseyin Hsn
Paa imzalamtr. A.K.D.D.A.Y, s.10; A.H.E., s.35-37;
S.A.A., s. 150; Borak, s.74).
21

Nisan 1909 : Hadmkyde Mahmut evket Paann geliini bekleyen

Hareket Ordusunun, Mustafa Kemal imzasyla mensuplarna 1 sayl emri: Hareket Ordusu grevini yalnz asker
ynden yapacaktr. Politik konular ve bu konuda stanbul ile
grme yapmak imdilik grev ddr (A.K.D.D.A.Y., s.9).

22

Nisan 1909 : Hadmkye gelen Mahmut evket Paann, Hareket Ordusu Komutanln fiilen zerine al (S.A.A., s.150;
A.H.E., s.40; A.K.D.D.A.Y., s.14).

24

Nisan 1909 : Hareket Ordusunun Mahmut evket Paa komutasnda stanbula girii ve stanbulda skynetim iln (S.A.A., s.
151; K.A., s.91,92; Borak, s.74; . ve T., s.85; J.T..T.,
s.132,134).

25

Nisan 1909 : Hareket Ordusu Komutan Mahmut evket Paann bildirisi: ...Hareket Ordusunun ttihat ve Terakki ile bir ilgisi yoktur (A.H.E., s.40;A.K.D.D.A.Y., s.14).

27 Nisan 1909 : yan ve Mebusan Meclislerinin mterek toplantsnda alnan karar gereince fetva ile kinci Abdlhamitin tahttan indirilerek yerine V. Mehmet (Reat)in padiah yaplmas (S.
A.A., s.46,151; A.H.E., s.40; Borak, s.75; . ve T., s.85;
J.T..T., s.134).

11

30 Nisan 1909 : 13 Nisan (31 Mart) syannn bastrlarak asayiin salanmas ile asker harektn son bulmas ve harekta katlan
birliklerin garnizonlarna ve klalarna dnmeye balamas
(A.K.D.D.A.Y., s. 14).
15 Mays 1909 : Atatrkn, rahatszl sebebiyle stanbulda Glhane
Hastanesine yat (3 gnlk bir tedaviyi takiben 18 Mays
1909 tarihinde hastaneden kmtr.) (H.T.D.A.A., Klsr:
57, Dosya: 10, Fihrist: 10-47).
20 Mays 1909 : Atatrkn, stanbuldan Selnike hareketi.
22 Mays 1909 : Atatrkn, stanbuldan Selnike dn (H.T.D.A.A., Klsr: 57; Dosya: 10, Fihrist: 10-47).
Austos 1909 : Atatrkn, kolaas rtbesiyle Makedonyada Vardar rma havzasnda -Mareal von der Goltzun izledii- asker
tatbikata katlmas (Bu tatbikatta, Atatrkn hazrlad
pln uygulanm ve Marealin takdirini kazanmtr).
(K.M.Y.O., s.507-509; A.H.E., s.41,42; K.A., s.94; A.Y.,
s.18,19).
30 Austos 1909 : Atatrkn, kolaas rtbesiyle, Cumal Kararghndaki asker manevraya katl (A.A.D.E., Cumal Ordugh, s.3;
Borak, s. 75). (Atatrk, tatbikat denetlemek zere Selnikten gelen 3. Ordu Kurmay Bakan Ali Rza Paann
yannda bulunmutur. A.A.D.E., Cumal Ordugh, s.3;
K.A.M.M.T., s.628; S.A.A., s.153).
8 Eyll 1909 : Atatrkn, Cumal Kararghndaki asker manevrann sona eriinden sonra, Selnike dnmek zere Cumaldan
ayrl (A.A.D.E., Cumal Ordugh, s.3; Borak, s. 75).
22 Eyll 1909 : Selnikte, ttihat ve Terakki Cemiyeti 2. Byk Kongresinin toplan, bu kongreye Trablusgarp delegesi olarak
katlm olan Atatrkn, bir konuma yaparak ordunun siyasetten ekilmesi gereini savunmas: ...Ordumuzun
iinde bulunan Cemiyet arkadalarmz, politikada devam
etmek istiyorlarsa, ordudan kmal ve Cemiyetimizin halk
iindeki tekilt arasna girmelidirler. Bu suretle gn bile
kaybna meydan vermeyerek, ordumuz politikadan uzaklamaldr. Ve ordu iinde kalacak dostlarmz da, artk politika ile megul olmamal ve btn gayretlerini ordumuzun
kuvvetlenmesine evirmelidirler. Cemiyetimiz de, bir an nce, tekiltmz halkn iinde genileterek milletimize dayanan siyas bir parti haline gelmelidir. (Atatrk, II. Merutiyeti takiben ordunun, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile sk

12

alkasnn ve siyasete karmasnn tehlikelerini sezinlemeye balam, bu grlerini kongrede aka dile getirmiti. Fakat Cemiyetin nde gelenleri onun bu grlerini
paylamadlar. Mustafa Kemal de kendisini Cemiyetten
uzak tutarak dorudan doruya asker vazifesine verdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile anlamazl ve aralarnn almas byle balad. G., s.218; A.H.E., s.43,44; K.A., s.93;
A.A.K., s.53; A.S.A.K., s.269, 270; J.T..T., s.147-148).
5 Kasm 1909 : Atatrkn Selnik II. Redif Tmeni Kurmay Bakanlndan tekrar nc Ordu Kararghna atanmas (K.A.,
s.867; A.K.D.D.A.Y., s.14; A.N.M., s.175).
Aralk 1909 : Atatrkn Cumal Ordugh adl kitabnn, Selnikte yaymlanmas (A.A.D.E., s.9; .A., s.722; K.A., s.59, S.A.A.
s.54). (Bu kk kitap, 30 Austos - 8 Eyll 1909 arasnda
Cumal Kararghnda yaplan asker manevra esnasnda
tutulan not ve krokilerden olumutur).
-1910Mays 1910 : Atatrkn, Arnavutlukta kan isyan bastrmak zere dzenlenen harektta, Harbiye Nazr Mahmut evket Paann yannda bulunuu (Bu tarih K.A.M.M.T.,
s.101,618de 1910; Borak, s.80de 1 Nisan 1910; K.A.,
s.868de Ekim 1910; A.H.E., s.47, Erden, s.11, A.A.K.,
s.53-54te Mart 1911 olarak gsterilmitir). (Bu harektta
bulunan Kzm [zalp], konu ile ilgili olarak u bilgileri vermektedir: Otuzbir Mart [13 Nisan] Vakasndan birka ay
sonra biz Rumeliye dndk. Atatrk, 3. Ordu Kurmayna
memur edildi. Bu sralarda Arnavutlukta byk bir isyan
kt. Oraya gnderilen bir tmen asker, isyan bastrmaya
muvaffak olamad. Harbiye Nazr Mahmut evket Paa
bizzat tedip kuvvetlerinin banda bulunmaya karar vererek
Selnike geldi. Atatrk beni, Nuri Conkeri, Kara Vasf,
kr Naili, Aziz ve Bahattin Beyleri kararghna ald. Her
taraftan hazrlanan kuvvetlerle Arnavutluka hareket ettik.
Bir ay ierisinde isyan bastrld ve Arnavut halkn elindeki
btn silhlar toplatld. .A.A.,M. 11. 11. 1969).
28 Haziran 1910 : Atatrkn, Makedonyada 3. Ordu Kurmay Bakan Ali Rza Paa idaresinde yaplan kurmay tatbikatna katlmas
(Bu Manevra 31 Temmuz 1910 gnne kadar devam etmi; tatbikat sonunda Ali Rza Paa adna Atatrk tarafn-

13

dan bir kritik hazrlanmtr).

A.S.A.H.A.H., s.600).

(Borak,

s.81,

90;

6 Eyll 1910 : Atatrkn, Selnikte 3. Ordu Subay Talimgh Komutanlna atanmas (A.Bi, s.14; A.A.S. s.157; A.N.M., s.175).
(Bu tarih Erden, s. 11de 6 Eyll 1909; K.A., s.868de 4 Eyll 1910; A.H.E., s.47de 6 Haziran 1910 olarak verilmitir).
(Bu olay esnasnda Selnikte bulunan Behi Erkin hatralarnda, Atatrkn istei ile olan bu atamann orduca nerilmesine ramen, rtbesinin kkl gereke gsterilerek yerine getirilmediini, komutanla bir Alman yarbaynn gnderildiini ifade etmektedir. A.S.A.H.A.H., s.600).
Eyll 1910 : Atatrkn, orduya temsilen, Picardiede yaplacak asker
manevralar izleme amacyla Fransaya gnderilii (K.A.M.M.T., s.618; .A., s.722; A.A.K., s.53; A.Y.A., s.10,11;
.D.B.A., s.127;A.Y., s.22; A.H.E., s.47; K.A., s.94).
28 Eyll 1910 : Atatrk ve Fethi Beyin dahil olduu -Picardie manevralarn izleyen- Trk heyetinin, Fransann St. tienne ehrinde
Top ve Tfek Fabrikasn gezmeleri (A.A.M.A., Dosya: 36).
1 Kasm 1910 : Atatrkn, 3. Ordu Subay Talimgh Komutanlndan
tekrar 3. Ordu Kararghna atanmas (A.H.E., s.47; A.Bi,
s.14). (Bu tarih, K.A., s.94 ve A.N.M., s.175te Ekim 1910
olarak gsterilmitir).
-1911 15 Ocak 1911 : Atatrkn, 3. Ordu Kararghndaki grevinden alnarak,
yine Selnikte bulunan 38. Piyade Alaynda grevlendirilmesi (A.H.E., s.47; A.Bi., s. 14). (Bu tarih baz kaynaklarda
gn belirtmeksizin Ocak 1911 olarak gsterilmitir: K.A.,
s.95,868; A.N.M., s.175). (Olaylarn seyri esnasnda Selnikte bulunan Behi Erkin ve Cevat Abbas Grer, hatralarnda Atatrkn 38. Piyade Alayndaki grevinin Komutan
Vekillii olduunu kaydetmektedirler. A.S.A.H.A.H. s.600;
A.H.Y.H., Y.S. 20.2.1941).
19 Nisan 1911 : Atatrkn, 5. Kolordunun Selnik-Klk arasnda yapt
manevralara -kolaas rtbesiyle- katlmas (Manevra 20
Nisan 1911 akam sona ermitir). (A.A.D.E., Tbiye Tatbikat Seyahati, s. 7).

14

12 Haziran 1911 : Atatrkn, Selnikten, stanbulda Genelkurmay Birinci

ube Mdr Albay Pertev (Demirhan) Beye mektubu:
Beyefendi Hazretleri, iliikte arz ve takdim ettiim meselenin zmnde baz arkadalar arasnda fikir ayrl
olutuundan, zatlinizi rahatsz etme cesaretinde bulundum. Grleriniz ve yksek kararnz, hepimizce inandrc olacandan esirgenmemesini rica ederim efendim
(Beinci Selnik Kolordusu Erkn- Harbiye Birinci ube
kinci Ksmna memur Kolaas Mustafa Kemal imzasyla
yazlan bu mektuba, Albay Pertev Beyden gelen cevabn,
Atatrkn grne uygun olduu grlmtr. A.N.., s.
2827).
27 Austos 1911 : Atatrkn, Harbiye Nezareti tarafndan -geici olarakTrablusgarp Tmeni Kurmay Bakanlna atanmas
(A.H.E., s.48, Borak, s.92).
13 Eyll 1910 : Atatrkn, -geici olarak Trablusgarp Tmeni Kurmay
Bakanlna atanmasn takiben- Harbiye Nezareti tarafndan stanbula arlmas (K.A.M.M.T., s.618; .A.,
s.722; A.H.E., s.48; A.Y., s.22).
24 Eyll 1911 : Atatrkn, stanbuldan, Selnikte bulunan Salih (Bozok)
Beye mektubu: Genelkurmay 1. ubeye memur edildim.
Orduyu, memleketi kurtarmak iin ok fedakrane almak lzm. Baka are yok! ...stanbul muhiti pek pis, herkes kiisel karndan baka bir ey dnmyor! (H.A. Y.,
s. 153).
29 Eyll 1911 : talyanlarn, Osmanl Devletine harp iln ve Trablusgarp
Harbinin balamas (A.H.E., s.46,49; K.A., s.97; B.D.H.
T.H., c. V. kp. 1, s.1; Borak, s. 92; A.K.D.D.A.Y., s. 15;
T.S.T..., s.37,38; i. ve T., s.161). (talyanlar 28/29 Eyll
1911 tarihinden itibaren Trablusgarpa karma yapmaya
ve tm ky ehirlerini bombalamaya balamlard. 3 ve 4
Ekim 1911de Tobruka, 5 Ekim 1911de Trablusa, 16
Ekim 1911de Derneye, 17 Ekim 1911de Homsa ve 19
Ekim 1911de Bingaziye karma yaparak bu ehirleri igal
ettiler. K.A., s.98; A.Y.A., s.13).
5 Ekim 1911 : Atatrkn, stanbuldan Selnikte bulunan Salih (Bozok)
Beye mektubu: ...Birinci ubeye devam ediyorum. Mmknse annemi grp mteselli et! (H.A.Y., s.154).

15

15 Ekim 1911 : Atatrkn, Trablusgarpa gnll gitmek zere -Gazeteci

Mustafa erif kimlii ile- bir ksm arkadalar (mer Naci,
Sapancal Hakk, Yakup Cemil vb.)yla beraber stanbuldan ayrl (K.A., s. 98; Borak, s.92; A.Y.A., s.14;
O..H. ve K.M.K., s.53; H.A. Y. s. 155; M.K..S., s. 188).
17 Ekim 1911 : Atatrkn, skenderiyeye giderken vapurdan -Selnikte
bulunan- Fuat (Bulca) Beye mektubu: 15 Ekimde stanbuldan hareket ettim. Lzum ve fayda grrsem seni ve
daha baz arkadalar da isteyeceim. ...Vatan kurtarmak
iin imdiye kadar olduundan ziyade gayret ve fedakrlk
zorunludur (H.A.Y., s.155).
21 Ekim 1911 : Atatrkn, stanbuldan skenderiyeye gelii (Borak, s.93).
(Bu tarihin, A.H.E., s.50de 16 Ekim 1911 olarak gsterilii
yanltr).
23 Ekim 1911 : Atatrkn, skenderiyeden Trablusgarpa hareketi (Borak,
s.93). (Atatrk, yolda hastalanmas zerine tekrar skenderiyeye dnerek 15 gn kadar hastanede tedavi grdkten
sonra 29 Kasm 1911 gn yeniden Trablusgarpa hareket
etmitir. 15 Ekim 1911de stanbuldan beraber hareket ettii arkadalar ise yollarna devam etmilerdir).
7 Kasm 1911 : Nuri (Conker) Beyin, stanbuldan, Selnikte bulunan Salih (Bozok) Beye mektubu: Pazar gn buraya geldim.
Beni Mustafa Kemal yazm (H.A.Y., s.157).
12 Kasm 1911 : Nuri (Conker) Beyin stanbuldan vapurla skenderiyeye
gelii (H.A. Y., s. 158).
14 Kasm 1911 : Fuat (Bulca) Beyin, stanbuldan vapurla skenderiyeye
gelii (H.A. Y., s. 159).
15 Kasm 1911 : Atatrkn, skenderiyeden -erif takma adyla- Selnikte
Salih (Bozok) Beye mektubu: ...Ben seyahatin bir noktasnda tedavi iin skenderiyeye geldim. yilemek zereyim. Bir ka gn sonra tekrar yola kacam (H.A.Y., s.
160).
: Nuri (Conker) Beyin skenderiyeden, Selnikte Salih (Bozok) Beye mektubu: ...Burada bir hemehri daha bulduk:
Bizim erif (Mustafa Kemal). Kendisinin evvelce buralara
geldiini biliyordum; fakat burada kalacan tahmin etmi-

16

yordum. Kendisi burada hastalanm, yolculua devama

muvaffak olamayarak hastaneye yatm. imdi tedavi olunmaktadr. Kendisini grdm. Hastal ehemmiyetsizdir.
, drt gne kadar kacaktr. Beraber seyahat edeceiz
(H.A.Y., s.158-159).
21 Kasm 1911 : stanbulda Hrriyet ve tilf Frkasnn kuruluu (A.S.A.K.,
s.273; . ve T., s.171).
27 Kasm 1911 : Atatrkn, binbala ykselii (K.A.M.M.T., s.108,618;
A.H.E., s.51; K.A., s.868; Borak, s.93;A.A.K., s.54; A.Y.A.,
s.15; A.Y., s.25; O..H. ve K.M.K., s.56; A.A.S., s.8;
K.A.B.K.., s.98;A.N.M., s.176).
28 Kasm 1911 : Atatrkn, skenderiyeden -erif takma adyla- Selnikte
Salih (Bozok) Beye mektubu: Yolculuun ilk devresini
savdk. imdi ikinci yolculua kyoruz... Bizim valide acaba
ne haldedir? (H.A.Y., s.160).
29 Kasm 1911 : Atatrk ve arkadalar (Nuri Conker, Fuat Bulca vb.)nn
skenderiyeden Trablusgarpa hareketi (H.A.Y. s.161).
(Atatrk ve arkadalar skenderiyeden trenle Eblhaccac
istasyonuna, oradan da 1 Aralk 1911 gn hareketle 8 gnlk bir yolculuktan sonra Bingazi toprana gemilerdir).
8 Aralk 1911 : Atatrk ve arkadalarnn, Msr snrn geerek Bingazi
toprana geileri (A.H., s.50; Borak, s.94; H.A.Y., s.161).
(Atatrk, burada Tobruk Blgesi Komutan Ethem Paann
Kurmay Bakan olarak greve balamtr. A.A.K., s.54;
O..H. ve K.M.K.., s.54; A.Y.A., s. 14).
12 Aralk 1911 : Atatrk ve arkadalarnn, Defne (Resuldefne)ye gelii
(H.A.Y., S.162-163).
14 Aralk 1911 : Nuri (Conker) Beyin Defneden Selnikte Salih (Bozok)
Beye mektubu: ...Mustafa Kemal, Fuat beraber olarak adrdayz. Mektup hepimizdendir (H.A.Y., s.164).
15 Aralk 1911 : Atatrk ve arkadalarnn Defneden Tobruka hareketi
(H.A.Y., s. 163).
16 Aralk 1911 : Atatrk ve arkadalarnn Defneden Tobruka gelii (H.A.Y.,
s. 163).
19 Aralk 1911 : Atatrkn, Ethem Paann yerine, Tobruk Blgesi Komutanlna getirilii (A.Y.A., s.15; O..H., ve K.M.K., s.56).

17

22 Aralk 1911 : Atatrk komutasndaki yerel kuvvetlerin, Tobruk blgesinde talyanlara baskn eklinde taarruzu ve dmana ar
zayiat verdirilmesi (Erden, s.12; A.A.K., s.54; A.H.E., s.50;
K.A., s.99; Borak, s.94; A.Y.A., 6.16; O..H. ve K.M.K.,
s.97-99,208; M.K..S., s. 190).
30 Aralk 1911 : Atatrkn Derneye gelii ve Derne Dou Kolu Komutanln zerine al (M.K..S., s.190, 193; T.S.T..., s.152).
1911 : Atatrkn Tbiye Tatbikat Seyahati adl kitabnn, Selnikte yaymlanmas (A.A.D.E., s.8; K.A., s.59). (Bu kk
kitap, 5. Kolordunun 19-20 Nisan 1911 gnleri yapt ve
Atatrkn de kolaas rtbesiyle katld bir asker tatbikatn not ve krokilerinden olumutur).
-191216/17 Ocak 1912 : Atatrk komutasndaki yerel kuvvetlerin, Dernede talyanlara kar baskn eklinde taarruzu (K.A., s. 100; Borak, s.
95; O..H. ve K.M.K., s.171-174,208; M.K..S., s.190).
18 Ocak 1912 : Atatrkn Dernede Hilliahmer (Kzlay) Hastanesine yat (O..H. ve K.M.K., s.280-281). (Bu sralarda Bingazi
Blgesi Komutanlnda Salk Bakan olarak grev yapan brahim Tali (ngren) Bey hatralarnda, Atatrkn,
kendisini hasta olarak adrda kabul ettiini kaydettikten
sonra unlar anlatmaktadr: ..Komutan Beyin bir gznde
kan var. Sk nefes alyor. Elini skarken biraz da ateli olduunu hissettim. Kendisine Ne vakitten beri rahatszsnz? Neden geride, Msrdan gelmi olan Kzlay Hastanesinde istirahat etmiyorsunuz? dedim. Mustafa Kemal Beyi
ancak, orada bulunan arkadalarn srar ve Enver Beyin
mdahalesiyle hastaneye gtrebildim. Orada kymetli gz
hekimi Mnir Beyin titiz bakm ve hastane hekimlerinin
hizmeti ile on be yirmi gn iinde Mustafa Kemal Bey iyileek Derne Komutanln ele ald B.A.Ka., U.
10.11.1939).
3 Mart 1912 : Derne blgesindeki yerel kuvvetlerin, talyanlara baskn
eklinde taarruzu, iddetli arpmalar olmas ve Atatrkn
komuta ettii Dou Kolunun taarruzu karsnda dmann
bozguna urayarak ar kayplar verii (O..H. ve K.M.K.,
s.179-181,209).

18

6 Mart 1912 : Atatrkn, Derne Komutanlna atanmas (M.K..S.,

s.190,193; T.S.T..., s.151).
12 Nisan 1912 : Atatrkn, Derneden, Selnikte bulunan Binba Behi
(Erkin) Beye -talyan kuvvetleri karsnda 3 Mart 1912 gn kazanlan baar hakknda- mektubu (A.So., V.
8.10.1947; A.S.A.H.A.H., s.600; .A..M., s.46-47).
8/9 Mays 1912 : Atatrkn, Dernede Aynmansur Kararghndan, Selnikte Salih (Bozok) Beye mektubu: ...Biz vatana borlu
olduumuz fedakrlk derecelerini dndke bugne kadar yaplan hizmeti pek deersiz buluyoruz. Vicdanmzdan
gelen bir ses, bize vatann bu scak ve samim ufuklarn tamamen temizlemedike, gemilerimizin Tobruk, Derne, Bingazi ve Trablusgarp limanlarnda tekrar demir atm olduu grmedike vazifemizi bitirmi saylamayacamz ihtar
ediyor! ...Vatan mutlaka selmet bulacak, millet mutlaka
mesut olacaktr. nk kendi selmetini, kendi saadetini
memleketin ve milletin selmet ve saadeti iin feda edebilen vatan evltlar oktur (H.A.Y., s.164-165).
22 Mays 1912 : Atatrkn Dernede Aynmansur Kararghndan Kerim
Bey (Abdlkerim Paa)e mektubu:... stanbuldan hareket
tarihimiz olan 15 Ekim 1911den bugne kadar geen 7-8
ay iinde size ancak bir iki ve pek ksa mektup gndermitim. Bunlarn elinize geip gemediini bilmiyorum (O..H.
ve K.M.K., s.207-210).
Mays Sonu 1912 : stanbulda bir ksm subaylarn, Halaskar Zabitan Grubu
adyla gizli bir rgt kurmalar (Bu tarih . ve T., s.181de
Mays-Haziran 1912 olarak gsterilmitir).
2 Temmuz 1912 : Askerlerin siyasetle uramasn yasaklayan kanunun
Meclis-i Mebusanda kabul (A.H.E., s.46; Borak, s.103;
A.K.D.D.A.Y., s.17) (Atatrk bu gr 22 Eyll 1909da
toplanan ttihat ve Terakki Kongresinde savunmu, ancak
o zaman bir sonu alnamamt).
9 Temmuz 1912 : Mahmut evket Paann Harbiye Nazrlndan istifas
(A.H.E., s.49).
16 Temmuz 1912 : Sait Paann istifas zerine Sadrazamla Gazi Ahmet
Muhtar Paann getirilii (A.S.A.K., s.273-274; A.H.E.,
s.49).

19

29 Temmuz 1912 : Atatrkn, Derneden, Selnikte Binba Behi (Erkin)

Beye mektubu: ... Askerleri siyasetle uramaktan men
iin bir kanun maddesi yapmlar. Ben iki yl nce tesadfen bulunduum bir kongrede, Askerleri braknz dediim
iin gerici oldum; idama mahkm edildim. Zaman ve olaylar, her trl gerekleri kantlar ve meydana karr. Fakat
bazen byle bir ldrc darbe indirerek! (A.So., V.
9.10.1947; A.S.A.H.A.H., s.559-560; A.H.E., s.46; Borak,
s.48-49; A.K.D.D.A.Y., S.17).
4 Austos 1912 : Atatrkn, Deme Komutan olarak gnlk emri: ...Btn
subaylar ve asker kiiler harbe katldklar gnden bugne
kadar gzlem ve izlenimlerine dair gayet ksa ve madd
esaslara dayal birer defter yapacaklardr. Bu defterler bir
aya kadar tamamlanmaldr (K.A., s. 13-14; Borak, s.103;
A.Y., s.26; O..H. ve K.M.K., s.213-214).
11 Eyll 1912 : talyanlarn, General Reissoli komutasnda takviyeli kuvvetlerle Derne zerine koldan taarruzu; ancak Atatrk
komutasndaki kuvvetlerin kar taarruzuyla ilerlemelerine
imkn verilmemesi (K.A., s. 101-102; A.Y.A., s.17).
15 Eyll 1912 : Salih (Bozok), Mahmut (Soydan) ve Vasf (nay) Beylerin
stanbuldan, Dernede bulunan Atatrke, Halaskar Zabitan Grubunun eylemleri hakknda bilgi veren mterek
mektuplar: ...Bizim iimizde ruh ve beyin olacak baz vcutlar var ki, onlarn bugn aramzda bulunmamalarn pek
iddetle hissetmekte olduumuz iindir ki bunlar yazyoruz. Onlar da sizlersiniz. Daha dorusu sizsiniz! (H.A.Y., s.
167-169).
30 Eyll 1912 : Selnikte ttihat ve Terakki Cemiyeti 3. Byk Kongresinin
toplan (A.S.A.K., s.274).
8 Ekim 1912 : Karadan Osmanl Devletine harp iln ile Balkan Harbinin balamas (.O.T.K.IV, s.388; K.A., s.106; Borak,
s.107; A.A.S.K., s.275; A.K.D.D.A.Y., s.16; A.Y.A., s.18;
O..H. ve K.M.K., s.190). (Srbistan, Yunanistan, Bulgaristan ve Karada Osmanl Devletine kar aralarnda bir anlama yapmlard. Bu anlamay, ksa sre sonra 8 Ekim
1912de Karadan, 18 Ekim 1912de Yunanistan ve Bulgaristann, 20 Ekim 1912de de Srplarn harp iln izledi.

20

Osmanl Devleti de ad geen Balkan Devletlerine sava

iln etti (A.K.D.D.Y., s.16; O..H. ve K.M.K., s.190).
15 Ekim 1912 : Osmanl Devletinin, talyanlarla Ouchy Antlamasn imzalamas (Bu antlama sonucu Osmanl Devleti, Trablusgarp ve Bingaziyi talyanlara brakm, buradaki Trk subay ve askerlerini geri ekmitir. .O.T.K.IV., s.395-396;
K.A., s.102; .Y.A., s.18; O..H. ve K.M.K., s.194-196).
16 Ekim 1912 : Bingazi Umum Komutan Binba Enver Beyin, Atatrkn
Balkan Harbinde grev almak zere Trablusgarptan ayrlma izni istediine dair Bakomutanlk Kurmay Bakanlna yazs (M.K..S., s.193-194; T.S.T..., s.150).
24 Ekim 1912 : Atatrkn, Derneden stanbula hareketi (Erden, s. 12;
K.A., s.105; Borak, s.107; M.K..S., s.191, 195; T.S.T...,
s.150-151; Ata ve /., s.38; A.N.M., s.176) (Atatrk, Derneden ayrln takiben, Msrdan geerek Avrupa yoluyla
Romanya zerinden stanbula gelmitir, .A., s.722; A.
Y., s.26).
29 Ekim 1912 : Trakyada Bulgar taarruzu zerine Osmanl kuvvetlerinin
atalca nlerine ekilmesi (A.S.A.K., s.275).
: Gazi Ahmet Muhtar Paann istifas zerine Sadrazamla
Kmil Paann getirilii (.O.T.K.IV, s.396).
8 Kasm 1912 : Selnikin, Yunanllar tarafndan igali (Borak, s.111;
A.S.A.K., s.275; . ve T., s.194).
10 Kasm 1912 : Atatrkn, Derneden stanbula dnerken Msra gelii
(O..H. ve K.M.K., s.221; M.K..S., s.194-195; T.S.T..., s.
154).
17 Kasm 1912 : Bulgarlarn, stanbula girme amacyla atalca taarruzu, fakat yenilgiye uramalar (A.S.A.K., s.276; A.Y.A., s.19).
20 Kasm 1912 : Atatrkn, Derneden stanbula dn ve Genel Karargh emrine verilii (Bu tarih, A.K.D.D.A. Y., s.17de gn belirtilmeksizin 1912 Kasm sonu olarak gsterilmitir).
25 Kasm 1912 : Atatrkn, Geliboluda bulunan Bahr-i Sefid Boaz (anakkale Boaz) Kuva-yi Mrettebe Komutanl Harekt
ubesi Mdrlne atanmas (Erden., s.13; .A., s.722;
A.A.K., s.54; A.H.E., s.53; A.Y.A., s.19; K.A.B.K.., s. 99;

21

A.Y., s.27). (Bu tarih, K.A.M.M.T., s.618de 20 Kasm 1912;

K.A., s.106,868, Borak, s.111, A.K.D.D.A.Y., s.17de 21 Kasm 1912 olarak gsterilmitir). (Fahri Paann komuta ettii
bu kuvvetin Kurmay Bakan, Binba Fethi (Okyar) Bey idi).
1 Aralk 1912 : Atatrkn, stanbuldan Geliboluya hareketi (Ata ve .,
s.38).
1912 : Atatrkn, General Litzmanndan evirdii Takmn Muharebe Talimi adl -asker eitimle ilgili- kitabn ikinci basmnn stanbulda yaymlanmas (A.A.D.E., s.9; K.A., s.59;
A.H.E., s.48; Borak, s.11 T).
-191323 Ocak 1913 : ttihatlar tarafndan Kmil Paann, Sadaretten uzaklatrlarak yerine Mahmut evket Paann getirilmesi (Babli Baskn). (.O.T.K.IV, s.397-401;A.H.E., s.59; T.S.K.T.,
c. II., ks. 2, kp. 2, s.543; Borak, s. 112; A.S.A.K., s.276;
B.S. S.E.K., s.462; A.Y.A., s. 154). (Mahmut evket Paa,
kurduu kabinede Harbiye Nazrln da kendi zerine almtr).
: Bakomutan Vekilliine Ahmet zzet Paann atanmas
(T.S.K.T., c.ll, ks.2, kp.2, s.543).
8 ubat 1913 : Bolayra ilerleyen Bulgarlara kar, Bahr-i Sefid Boaz Kuva-yi Mrettebe Komutanlna ait kuvvetlerin taarruza
gemesi (Baskn eklinde gelitirilen bu taarruz, 10. Kolordunun takviyesi geciktiinden etkisini kaybetmi, dman
karsnda yalnz kalan Bolayr kuvvetleri ar kayplar vererek Bolayr tahkimli hattnn gerisine ekilmitir. Atatrk
bu harekta Mrettep Kuvvetin Harekt ubesi Mdr
olarak itirak etmitir). (T.S.K.T., c.ll, ks.2, kp.2, s.219-220,
259,292,544; A. Y.A., s. 19).
16/17 ubat 1913 : anakkale cephesinde, bir ksm kuvvetlerin -Bahr-i Sefid
Boaz Kuva-yi Mrettebe Komutan Fahri Paa komutasnda- Bolayr Kolordusu ad altnda birletirilmesi (Atatrk,
ksa sre sonra bu kolordunun Kurmay Bakanlna atanmtr. T.S.K.T., c.ll, ks.2, kp.2, s.257-258).
17/18 ubat 1913 : Atatrk ve Fethi (Okyar) Beyin, Bakomutan Vekili Ahmet
zzet Paaya, beraber imzalayarak sunduklar, Bulgarlara
taarruz ile Trakya ve Edirnenin kurtarlmas hakknda ha-

22

rekt pln nerisi (F.I., s.325-327; T.S.K.T., c. II, ks.2, kp.

2, s.545; B.S.S.E.K., s.462, 466-468; A.Y., s.27-30;
A.Y.A., s.20, 153; Borak, s. 112; Ata ve . s.39-40). (Bir sureti de Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paaya sunulan bu pln, gereki olmasna ramen Harbiye
Nezareti ve Bakomutanlka uygulanmam, sonunda
olaylar Edirnenin dne uzanmtr. A.Y.A., s.20). (Atatrk ve Fethi Bey, bugn ayr birer yaz ile -kuvvetleriyle
Geliboluya nakledilen- Hurit Paa komutasnda alamayacaklar gerekesiyle istifalarn da bildirmilerdir).
19 ubat 1913 : Bakomutan Vekili Ahmet zzet Paann, Atatrk ve Fethi
(Okyar) Beyin imzalarn tayan 17/18 ubat 1913 tarihli
raporu, grlerini bildiren bir yaz ile Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paaya sunmas (M..P.G.N.D.,
Hayat dergisi, say: 3,1965; A.S.A.K., s.283-285; A.Y.,
s. 30-32).
20 ubat 1913 : Mahmut evket Paann, Ahmet zzet Paann yazs
zerine durumu yerinde incelemek ve komuta zincirindeki
anlamazl gidermek amacyla, stanbuldan Geliboluya
gelii, burada Hurit Paa ve Enver Bey ile, daha sonra Bolayra geerek Fahri Paa, Fethi Bey ve Atatrkle grmesi (M..P.G.N.D., Hayat dergisi, say: 3, 1965; T.S.K.T.
c.ll, ks. 2, kp. 2, s.261-262; A.S.A.K., s.286-288).
21 ubat 1913 : Atatrk ve Fethi (Okyar) Beyin, Mahmut evket Paaya
mterek mektuplar: Buradan alnacaksak, Fahri Paa ile
beraber alnmamzn en iyi are olaca (M..P.G.N.D.,
Hayat dergisi, say: 3, 1965; M.K.M..P., C. 5.3.1986).
26 Mart 1913 : Edirnenin, Bulgarlarn eline geii (T.S.K.T., c.ll, ks. 2, kp.
2, s. 321,545; A.H.E., s.58;A.Y., s.33; A.Y.A., s.20-21).
30 Nisan 1913 : Atatrkn, Harbiye Nezaretinde Sadrazam ve Harbiye
Nazr Mahmut evket Paay ziyareti (M..P.G.N.D., Hayat dergisi, say: 16, s.26).
30 Mays 1913 : Osmanl Devletinin, Balkan Devletleri ile Londra Bar Antlamasn imzalamas (T.S.K.T, c.ll, ks.2, kp.2, s.379,547;
.O.T.K.IV, s.401-402; B.S.S.E.K, s.465; A.Y.A., s.21). (Bu
antlama ile Osmanl Devleti Midye-Enez hattn snr olarak kabul etmi, Edirneyi Bulgaristana brakmtr).

23

11 Haziran 1913 : Sadrazam Mahmut evket Paann suikast sonucu lm

(.O.T.K.IV, s.402; T.S.K.T., c.ll, ks.2, kp.2, s.383, 547;
B.S.S.E.K., s.465; Borak, s. 113; A.S.A.K., s.290; A.Y.,
s.33; A.Y.A., s.21).
12 Haziran 1913 : Sait Halim Paann -Mahmut evket Paann ldrl
zerine- Sadrazam oluu (.O.T.K.IV, s.402).
13 Temmuz 1913: Trakyadaki Trk birliklerinin, Midye-Enez hattn igal iin atalca ve Bolayr hatlarndan ileri harekta gemesi (Bulgarlar, 30 Mays 1913de yaplan Londra Bar Antlamasna
ramen Midye-Enez hattn boaltmayarak igalleri altnda
tutuyorlard. Bu durum zerine Bakomutanlk Vekleti,
Hkmetten izin alarak ilgili kuvvetlere ileri harekta balama emrini vermitir. T.S.K.T., c.ll, ks.2, kp.2, s.388390,547).
15 Temmuz 1913 : 13 Temmuz 1913 gn ileri harekta geen Trk birliklerinin, Midye-Enez hattn Bulgarlardan geri al (T.S.K.T.
c.ll, ks.2, kp.2, s.388,547).
22 Temmuz 1913 : Bahr-i Sefid Boaz Kuva-yi Mrettebe Komutan Fahri Paann, ayn zamanda komutanln stlendii Bolayr Kolordusunun sevk ve idaresini adna yrtme yetkisini yazl emirle -kolordunun kurmay bakan- Atatrke brakmas
(T.S.K.T., c.ll, ks.2, kp. 2, s.447).
: Atatrkn emriyle Meriin batsna geen Bolayr Kolordusu Svari Blnn, Dimetokaya girii (T.S.K.T, c.ll,
ks.2, kp.2, s.447).
: Gelibolu Kolordusuyla beraber Bolayr Kolordusuna ait
kuvvetlerin Edirneye girii ve Edirnenin Bulgarlardan geri
aln (T.S.K.T, c.ll, ks.2, kp.2, s.418-419, .406-407; A. Y.,
s.34; A. Y.A., s.21; A. Y.E., s. 18-19).
24 Temmuz 1913 : Atatrkn kurmay bakanln yapt Bolayr Kolordusunun -Bahr-i Sefid Boaz Kuva-yi Mrettebe Komutanlnn kaldrlmas zerine- dorudan Bakomutanlk Vekletine balanmas (T.S.K.T, c.ll, ks.2, kp.2, s.456).
7 Austos 1913 : Atatrkn kurmay bakanln yapt Bolayr Kolordusunun -Bakomutanlk Vekletinin emri ile- Mrettep 9.
Kolordu adn al (T.S.K.T, c.ll, ks.2, kp.2, s.459).

24

10 Austos 1913 : Atatrkn Edirneden ayrl (A.Y.E., s.22).

29 Eyll 1913 : Osmanl Devletinin, Balkan Sava sonunda Bulgaristanla
stanbul Antlamasn imzalamas (.O.T.K.IV, s.407; T.S.
K.T., c.ll, ks.2, kp.2, s.459-548; A.H.E., s.58; A.K.D.D.A.Y.,
s. 17; A.Y.A., s.21) (Bu antlamaya gre, Edirne Osmanl
Devletinde kalyor, Trakyadaki Trk snr, Meri nehrinin
25-30 km kadar batsndan geiyordu. A.Y.A., s.21).
27 Ekim 1913 : Atatrkn Sofya Ataemiliterliine atanmas (Erden, s.12;
K.A.M.M.T., s.618; .A., s.722; A.A.K., s.55; A.H.E., s.61;
Borak, s.114; K.A., s.868; A.Bi., s.14; A.Y., s.34;
A.K.D.D.Y., s.18; M.K.S.A.A., s.73; A.Y.A., s.22; A.A.S.,
s.8; K.A.B.K.., s.99; A.N.M., s.176). (Bu tarihte Fethi [Okyar] Bey, Sofyada eli olarak bulunuyordu).
6 Kasm 1913 : Atatrke, Bingazi muharebelerinde gsterdii liyakat ve
kahramanlk nedeniyle Drdnc Rtbeden Osman Nian verilmesi (Borak, s. 114; K.A.B.K.., s.98; .M.T.T., s.80;
A.N.M., s.176).
14 Kasm 1913 : Osmanl Devletinin, Balkan Sava sonunda Yunanistanla
Atina Antlamasn imzalamas (A.K.D.D.Y., s.17).
19 Kasm 1913 : Atatrkn, leden sonra saat 15.20de stanbuldan trenle Sofyaya hareketi (M.K. ve C.L., s.35-36).
20 Kasm 1913 : Atatrkn, leden sonra saat 14.00de, stanbuldan trenle Sofyaya gelii, elilie giderek ataemiliterlik grevine
balamas (M.K. ve C.L, s.36; A.A.M.A., Dosya: 66; A.A.K.,
s.55; A.H.E., s.20). (Atatrk, Sofyaya geliinden ksa sre
sonra Bulgaristan iinde Filibe, Plevne, Trnova, Gabrova,
umnu, Varna, Kzanlk ve Kstendili iine alan geni bir
gezi yapmtr. Bir sre sonra manevralar sebebiyle kt
ikinci gezisinde de Plevne, Nibolu ve Vidine urayarak
tekrar Sofyaya dnmtr. M.K.A.A.O.B.F., s.46).
21 Kasm 1913 : Atatrkn, Sofyadan, stanbulda Madam Corinnee Franszca mektubu: ..ehri ve buradaki hayat daha tanyamadm iin sana Sofya hakknda ilgin haberler veremeyeceim (M.K. ve C.L., s.35-37, 103-106). (Madam Corinne,
stanbulda yerleip Osmanl vatandalna geen, talyan
kkenli bir ailenin kzdr. Mzie kar tad byk yetenek nedeniyle, Osmanl ordusunda doktor olan babas ta-

25

rafndan Fransaya gnderilerek Paris Konservatuvarn

bitirmitir, stanbula dndkten sonra Kurmay Yzba
mer Ltf Beyle evlenmi; ancak -evliliinin nc yl
balarnda- Balkan Savana katlan mer Ltf Bey 1912
yl sonlarnda ehit dmtr. Einin lmnden sonra,
kendisini mzikle uraya veren Madam Corinne, evinde
cumartesi gnleri mzik ve edebiyat arlkl sanat toplantlar dzenlemekte, bu yolla avunmaya almaktadr. Atatrkn, Madam Corinne ile tanmas bu dneme rastlar;
karlkl hayranlk ve saygya dayanan bu dostluk, zaman
zaman mektuplamalarla 1918 yl sonlarna kadar devam
eder. M.K. ve C.L., s.23-24).
3 Aralk 1913 : Atatrkn Sofyadan Madam Corinnee Franszca mektubu: Son mektubunu aldm. ...Ekseriya sefarethanede bromdaym ve alyorum. Fethi Bey de baka bir ey yapmyor (A.B.K.M., M.23.11.1954; .A..M., s.64; M.K. ve
C.L., s.37-38).
6 Aralk 1913 : Atatrkn, Sofyadan, -Bulgar ordusundaki gelimeler hakknda- Genelkurmay Bakanlna raporu (A.H.A., 1975,
s.73; A.K.D.D.A.Y., s.19).
14 Aralk 1913 : General Liman von Sanders bakanlnda Alman Asker
Islah Heyetinin stanbula gelii (Bu heyet, Trablusgarp ve
Balkan harplerinden sonra Osmanl ordusunu dzeltmek
iin hkmet tarafndan davet edilmitir. .O.T.K.IV, s.407,
408).
20 Aralk 1913 : Atatrkn, Sofyadan Madam Corinnee mektubu: Son
mektuplarn bana byk bir memnuniyet verdi. ...Sofya,
bo zamanlar doldurabilecek hibir elencesi olmayan tatsz bir ehirdir. Burada ok megulm, gnde en az sekiz
saat alyorum (M.K. ve C.L., s.39; A.B.K.M., M. 4.12.
1954).
27 Aralk 1913 : Atatrkn, Sofyadan Madam Corinnee Franszca mektubu: ...stanbul hadiseleri zerine bana verdiin malmat
beni ok ilgilendirdi, gryorum ki her eyden haberin var.
..Buradaki hayatm tekdze akn takip ediyor. Bugne
kadar onu hibir olay neelendirmedi. (M.K. ve C.L., s.3940; A.B.K.M., M. 24.11.1954; .A..M., s.66-67).

26

31 Aralk 1913 : Atatrkn, Sofyadan Madam Corinnee Franszca kart:

Sevimli mektuplarnza birdenbire ara verdiniz. Benim
tembelliimi mi taklit etmek niyetindesiniz, yoksa bana yazmamanzn baka nedenleri mi var? Bu gnlerde elime geeceini umduum bir mektubu almadan bu olayn derinliine inmek istemiyorum (M.K. ve C.L., s.41,107).
-19143 Ocak 1914 : Enver Paann, Ahmet zzet Paann yerine Harbiye Nazr oluu (.O.T.K.IV, s.408; A.H.E., s.61; B.D.H.T.H., c.lV,
ks.ll, s.21). (Enver Paa, Genelkurmay Bakanl grevini
de kendi zerine almtr).
11 Ocak 1914 : Atatrke, Sofya Ataemiliterliine ilveten Bkre, Belgrad ve etine ataemiliterliklerini de yrtme grevi verilmesi (A.A.K. s.55; A.H.E., s.62; Borak s.115; A.BL, s.14;
A.Y.A., s.22; K.A.B.K.., s.99; A.N.M., s.176).
17 Ocak 1914 : Atatrkn, Sofyadan, Bahriye Nazr Cemal Paaya mektubu: ...Bendeniz imdilik hakiki bir Osmanl ataemiliterine lyk olabilecek vaziyeti almak iin ihtiya bulunan hususlar deil, burada a sefil kalmamann aresini dnmek mecburiyetinde olduum iin vaad buyurduunuz itigali, kasm ve aralk deneklerinin bir an evvel gndertilmesine ve bundan sonra da muntazam olarak verilmesini
temine ayrrsanz pek ziyade minnettarnz olurum (., s.
541-542).
23 Ocak 1914 : Atatrkn, Sofyada, Madam Hilda Christianusa resmini
armaan: Hakikatli ve pek nazik Madam Hildaya (T.Se.,
Say; 1, s.31; Say: 2, s.35; in. A., s.115; Borak, s.115;
.A..M., s.86). (Hilda Christianus, Atatrkn 1914 ylnda Sofyada villlarnn bir odasnda pansiyoner olarak kald Avusturyal bir ailenin, Gstaw Christianusun kzdr.
Atatrk bu aile ile tanm, sk sk sofralarnda yemek yemiti. Hilda, 1961 ylnda 70 yalarnda iken Atatrk hakknda unlar sylemiti: O, bir dhi idi. Mustafa Kemal gibi bir kimse yeryzne bir daha gelmedi. ok enteresan,
ok mhim, byk bir insand o! (T.Se., say: 1,
24.4.1962).
25 Ocak 1914 : Atatrkn, Sofyadan, Madam Corinnee Franszca mektubu: ...Benim ihtiraslarm var, hem de pek bykleri; fakat

27

bu ihtiraslar, yksek yerler igal etmek veya byk paralar

elde etmek gibi madd emellerin tatminiyle ilgili deil. Ben
bu ihtiraslarn gereklemesini vatanma byk faydalar
dokunacak, bana da liyakatle yaplm bir vazifenin canl i
rahatln verecek byk bir fikrin baarsnda aryorum.
Btn hayatmn ilkesi bu olmutur. Ona ok gen yamda sahip oldum ve son nefesime kadar da onu korumaktan
geri kalmayacam (A.B.K.M., M. 22.11.1954; .A..M.,
s.68-69; M.K. ve C.L., s.41-42).
10 ubat 1914 : Atatrkn, Sofyadan Harbiye Nezaretine yazs: Sofyaya geliim gnnden bugne kadar deneklerimin dzensiz denmesi yznden, her bakmdan byk glkler
iinde kaldm (A.H.A., 1975, s.85).
13 ubat 1914 : Atatrkn -Bulgar ordusundaki gelimeler hakknda- Genelkurmay Bakanlna sunduu 6 Aralk 1913 tarihli raporuna ek raporu (A.H.A., 1975, s.71).
16 ubat 1914 : Atatrkn Sofyadan Harbiye Nezaretine raporu: Burada,
sosyal yaammn da bilgi toplamama pek byk etkisi bulunduunu aklamak gereksizdir. imdiye kadar deneklerimin gnderilmesindeki dzensizlik, herhangi bir otelin
nc katnda bir odaya bal kalmak, gerekenlerle gerektii gibi ilikilerde bulunmaya engel olmaktadr. Bu nedenle nceki isteklerimin gz nne alnmas uygun olur
(M.K.S.A.A., s.74).
1 Mart 1914 : Atatrkn, yarbayla ykselii (K.A.M.M.T., s.618; .A.,
s.722-723; A.A.K., s.55; A.H.E., s.62; K.A., s.868; A.Bi.,
S.13; A.Y., s.34; M.K.S.A.A., s.76; K.A.B.K.., s.100;
A.Y.A., s.21-22; A.N.M., s.160).
6 Mart 1914 : Atatrkn, Sofyadan -Balkan Devletlerinin siyasi durumu,
siyas amalar ve ilikileri hakknda- Genelkurmay Bakanlna raporu (A.K.D.D.A.Y., s.20; A.H.A., 1975, s.97100).
11 Mart 1914 : Atatrke, Fransz hkmeti tarafndan valye Rtbesinden
Lgion dhonneur (eref nian) verilmesi (K.A.B.K.., s.
100; .M. T. T., s.80; A.N.M., s. 176).
13 Mart 1914 : Atatrkn, Sofyadan Madam Corinnee Franszca mektubu: Yarbayla ykseliim mnasebetiyle yolladnz ok

28

sevimli tebrikler beni derinden derine duygulandrd. Son

zamanlarda Sofya, Belgrad ve Petinya ataemiliterliklerine
atanmam zerine son derece meguldm (A.B.K.M., M.
26.11.1954; .A..M., s.70-71; M.K. ve C.L., s.43-44).
14 Mart 1914 : Osmanl Devletinin, Balkan Sava sonunda Srbistanla
stanbul Antlamasn imzalamas (A.K.D.D.A.Y., s.17).
27 Mart 1914 : Atatrkn, Sofyadan Harbiye Nezaretine yazs: Bir ataemiliterin memuriyet erefine uygun bir yer tutabilmek ve
demirba eya alabilmek iin Nezarete para gnderilmesi (M.K.A., s.362-363; Borak, s. 117-118). (Bu yaz zerine Harbiye Nezareti tarafndan, kiralanacak evin eya almnda kullanlmak zere 219 Osmanl liras gnderilmitir.
M.K.A., s.363-364).
14 Nisan 1914 : Atatrkn, Sofyadan Genelkurmay Bakanlna Osmanl Devleti ile Bulgaristan ve Yunanistann karlkl ilikileri
hakknda raporu (A.H.A., 1975, s.107-109).
11/12 Mays 1914 : Atatrkn Sofyada Asker Kulpte tertiplenen kyafet balosuna katlmas (Atatrk bu baloya yenieri elbisesiyle gitmitir. M.K.B., A. 20.10.1958; Borak, s.119-123, 304;
M.K.S.A.A., s.76-77).
26 Mays 1914 : Atatrkn, Sofyadan, Madam Corinnee -sonu, Latin harfleriyle Trke yazlm bir paragraf da ieren- Franszca
mektubu: Dnya insanlar iin bir snav meydandr. mtihan edilen insann her soruya mutlaka pek uygun cevaplar
vermesi mmkn olmayabilir. Fakat dnmelidir ki, hkm cevaplarn tmnden oluan sonuca gre verilir
(A.B.K.M., M. 25.11.1954; .A..M., s.72-73; M.K. ve C.L,
s.45-46).
Mays 1914 : Atatrkn, Nuri (Conker) Beyin Zabit ve Kumandan adl,
konferanslardan oluan eseri zerine, -onunla sohbet eklinde- Zabit ve Kumandanla Hasbhl adl kitabn yazmas (Bu kitap, bir sre gecikme ile 1918 Aralk aynda stanbulda yaymlanmtr. A.A.D.E., s.9,20; K.A., s.59; Borak, s. 124-125).
14 Temmuz 1914 : Atatrkn, Sofyadan Harbiye Nezaretine raporu: Bilgi
toplamada para harcama zorunludur. nemli frsatlarn ortaya kmas halinde gerei kadar parann yanmda bulunmam olmasyla bu frsat karlacaktr (M.K.S.A.A.,
s.75).

29

1 Austos 1914 : Almanyann, Rusyaya harp iln ile I. Dnya Savann

balamas (A.H.E., s.70; Borak, s.125; A.Y.A., s.26). (Almanya, 3 Austos 1914 gn de Fransaya harp iln etmitir. Borak, s.125; A.Y.A., s.26; .M.B.M.A.O.R., s.108).
(Baz kaynaklar, Avusturya-Macaristan Veliahtnn 28 Haziran 1914te ldrln takiben Avusturya-Macaristann Srbistana harp ilnn, I. Dnya Savann balangc olarak almaktadrlar).
2 Austos 1914 : Osmanl Devletinin, tilf Devletlerine kar Almanya ile
gizli anlama yapmas: Trk ordular, fiilen Alman komutanlarn emrinde olarak, Alman Genelkurmaynn istedii
anda harekta katlacaktr(!) (.O.T.K.IV., s.411; A.Y.A.,
s.23; .A., s.723; Borak, s.125; B..D.S.T.D.P., s.734;
M.K.S.A.A., s.80; .M.B.M.A.O.R., s.108).
2/3 Austos 1914

: Birinci Dnya Harbinin balamas zerine Osmanl

Devletinin seferberlik iln (A.H.E., s.70; B..D.S.T.D.P.,
s.734; A.Y.A., s.26; .M.B.M.A.O.R., s.108).

4 Austos 1914 : Enver Paann, Harbiye Nazrl da zerinde kalmak zere Bakomutan Vekili oluu (B.D.H.T.H., c.lV, ks, II, s.22).
9 Austos 1914 : Kurmay Albay Cevat (obanl) Beyin, anakkale Mstahkem Mevki Komutanlna atanmas (B.D.H.T.H., c.V.,
kp.1, kronoloji blm).
10 Austos 1914 : Enver Paann, Sofyada bulunan Atatrke telgraf: Talt
ve Fethi Beylerle grlm olduu gibi gerek Bulgar Harbiye Nazrna gerekse teki nemli asker yetkililere, Srbistana kar kesin ve sratli hareketin nem ve gereinin
anlatlmas, bu yolda telkin ve tevikte bulunulmas, bizim
gerektiinde harekete hazr olduumuza inandrlmas
(M.K.S.A.A., s.81).
11 Austos 1914 : ngiliz takibinde olan Goeben ve Breslau isimli Alman kruvazrlerinin -Osmanl Hkmetinin izni ile- anakkale Boazndan geerek Marmara denizine girii (.O.T.K.IV.,
s.413; H.M.A., s.189).
: ngiliz filosunun, anakkale Boaz karsnda beklemeye
balamas (.M.B.M.A.O.R. s.108) (Bu tarihten itibaren devaml gemi takviyesi ile kuvvetlenen ngiliz filosu Boazdan klar da kontrol altna almaya balamtr).

30

12 Austos 1914 : Goeben ve Bleslau isimli Alman kruvazrlerinin Osmanl

Hkmeti tarafndan satn alnarak bunlara Yavuz ve Midilli isimlerinin verilmesi (B.D.H.T.H., c. V, kp. 1, s. 92;
H.M.A., s. 190).
21 Austos 1914 : Atatrkn, Enver Paann 10 Austos 1914 tarihli telgrafna cevab: Srbistana hzl bir hareketin gereklilii, emrinize gre, telkin edilmektedir. Ancak Bulgarlarn, hi olmazsa Alman-Fransz muharebe sonular grlmeden, Ruslar gcendirmemek ve Ruslarn istek ve tleriyle tarafszl korumak kararnda bulunduklar grlyor
(M.K.S.A.A., s.81).
: Atatrkn, Sofyadan Harbiye Nezaretine Bulgaristan, Romanya, Srbistan ve Yunanistann Osmanl Devleti ile karlkl ilikileri hakknda raporu (A.H.A., 1975, s.117-118).
Austos 1914 : Atatrkn Sofyadan stanbulda bulunan Dr. Tevfik Rt
(Aras) Beye mektubu: ...Bu sava ok uzun srecektir.
Ona girmekte ge kalnmaz; bundan korkup acele etmeyelim! (A.Y.A., S.23 A.H.E., s.66-67; A.Y., s.34; M.K.S.A.A.,
s.82-83).
17 Eyll 1914 : Atatrkn, Sofyadan Dr. Tevfik Rt (Aras) Beye I. Dnya Harbinin seyri ve gelecei hakknda grlerini ve kiisel duygularn yanstan mektubu: ...Pekl bilirsiniz ki benim btn hayatmda, bu ana kadar takip ettiim gaye hibir vakit ahs olmamtr. Her ne dnm ve her neye
teebbs etmi isem daima memleketin, milletin ve ordunun nam ve menfaatine olmutur. Hibir zaman ahsmn
sivrilmesini ve ste kmasn gz nne almammdr
(A.G.S.G., s.431-433; U.B., s.94-96; .A..M., s.52-55).
27 Eyll 1914 : ngiliz sava gemilerinin, anakkale Boazn abluka altna al (B.D.H.T.H., c.V, kp.1, s.51).
29 Ekim 1914 : Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girii (.A., s.723;
A.H.E., s.68; A.K.D.D.A.Y., s.20; A.Y., s.34). (Goeben [Yavuz] ve Breslau [Midilli] adl Alman kruvazrleri 11 Austos
gn -hkmetin izni ile- anakkale Boazndan geerek
Marmara denizine girmilerdi. Ancak 12 Austos 1914 gn Osmanl hkmeti, bu iki kruvazrn satn alnarak do-

31

nanmaya katldn iln etti. 27 Ekim 1914 gn Alman

Amirali Souchon komutasnda Karadenize alan Trk-AIman filosu, 29 Ekim 1914 gn -Hkmetin kararyla- Sivastopol, Odesa, Kefe ve Novorossisk limanlarn bombalad ve Rus donanmasna ate at. Bu olay sonucu Osmanl Devleti de Alman ve Avusturyallarn safnda fiilen I.
Dnya Savana girmi oluyordu. 31 Ekim 1914te Kafkas
snrn aarak Trk ordusuna taarruza geen Rusya da 3
Kasm 1914 tarihinde Osmanl Devletine harp iln etti. 11
Kasm 1914te ise Osmanl Devleti, I. Dnya Savana katldn iln etti. K.A.M.M.T., s.115; Borak, s.127; .O.T.
K.IV., s.413-419; B..D.S.T.D.P., s.735; 736; A.Y.A., s.2627; A.A.S., S.8; A.Y., s.34; .M.B.M.A.O.R., s.108).
31 Ekim 1914 : Atatrkn, Sofyadan Fuat (Bulca) Beye evlilii nedeniyle
tebrik mektubu: Hayat ksadr. Bunu kutlamak ve talandrmak iin insanlarn genellikle makul grdkleri vasta evliliktir. ..nkr edilmez bir gerektir ki insanlar, hayat, kadnsz olamaz (H.A.Y., s.172).
: Atatrkn, Sofyadan Salih (Bozok) Beye -Fuat (Bulca)
Beyin evlilii nedeniyle- mektubu: .. Hayatn eitli ynlerinden birkan grenler evlendikten sonra kefedilmemi
ynlerini de ister istemez gzlemlerler. Bu gzlem pek tatl olabilecei gibi, pek ac da olabilir. ..Biz Fuat iin ltif ve
saadetli manzaralarla evlilik hayatnn talanmasna dua
edelim (H.A.Y., s. 172).
3 Kasm 1914 : ngiliz ve Fransz harp gemilerinin, Boaz giriindeki tabyalar topa tutmas (Dmann, anakkale Boazna ynelen
ve Erturul, Seddlbahir, Kumkale ve Orhaniye tabyalarn
hedef alan bu ilk deniz taarruzu, ilerki aylarda da tekrarlanacaktr. A.Y.A., s.27; A.A.S., s.9; B.D.H.T.H., C.V, kp.1,
s.69; .M.B.M.A.O.R., s.109).
6 Kasm 1914 : Atatrkn, Sofyadan Bakomutanlk Vekleti Genelkurmay Bakan Yarbay smail Hakk Beye mektubu: Bence,
btn harektmzda Bulgaristan hareket etmi grmedike ona kar gereken nlemleri almakla msamaha etmek
doru deildir. Ordumuzun Balkan Harbinde yzne srlen namus lekelerinin silinmesi mesut zamannn douunu bekleyerek gzlerinizden perim, kardeim (A.H.A.,
1975, s.123-124).

32

7 Kasm 1914 : Atatrkn, Sofyadan Salih (Bozok) Beye mektubu: ...Her

defasnda sizi (Salih ve Fuat) btn scak ve samim sevgilerimle gzmn nne getirir, i hazz duyarm (H.A.Y.,
s. 173).
9 Kasm 1914 : Atatrkn, Sofyadan Bahriye Nazr Cemal Paaya mektubu: ...Bugn zt- lileriniz ve Talt Bey, birok yesi eksik bir hkmette, milletin ruhunu ve devletin karlarn byk bir hassasiyetle takip ederek baar ihtimalinin glenmesini salyor ve eitli nezaretlerin ilerini yrtmeye
mecbur kalyorsunuz. Ancak byle bir anda Fethi Beyin
Sofya Bykeliliinde tutularak ihmal edilmesi, kabul edilemeyecek bir durumdur (B.M., Hr. 10.1.1995; ., s.543544).
17 Kasm 1914 : Rus donanmasnn, Trabzonu bombardman (.O.T.K.IV.,
s.420).
18 Kasm 1914 : Bahriye Nazr Cemal Paann -nazrlk grevi zerinde
kalmak zere- Suriyede 4. Ordu Komutanlna atanmas
(B.D.H.T.H., c. IV., ks. 1, s.134-135,769).
Kasm 1914 : Atatrkn Sofyadan Salih (Bozok) Beye mektubu: Genel
durum hakkndaki grm soruyorsun. Bu husustaki grm yalnz sende kalmak artyla yazyorum. Ben Almanlarn bu harpte muzaffer olacaklarna kesinlikle emin
deilim. Bir vazifeye atanmam iin Harbiye Nazrna yazdm. Ataemiliterlikte kalmak istemediimi, millet ve memleketin byk bir savaa hazrland bir srada benim de
herhangi bir ktann banda bulunmak istediimi bildirdim.
Henz cevap alamadm (H.A.Y., s.173-175). (1914 yl
sonlarnda yazlan bu mektupta ay belirtmemitir. Olaylarn
akna gre mektup tarihi muhtemelen kasm veya aralk
olmaldr).
Aralk 1914 : Atatrkn, Sofyadan Bakomutan Vekili Enver Paaya
mektubu: Vatann mdafaasna ait faal vazifelerden daha
mhim ve yce bir vazife olamaz. Arkadalarm muharebe
cephelerinde, ate hatlarnda bulunurken ben, Sofyada
ataemiliterlik yapamam! Eer birinci snf subay olmak liyakatinden mahrumsam, kanaatiniz bu ise, ltfen ak syleyiniz! (Atatrk I. Dnya Harbinin balamas zerine

33

Bakomutanlk Vekletine mracaat ederek cephede bir

grev istemi, kendisine Sizin iin orduda her zaman bir
grev vardr. Ancak Sofya Ataemiliterliini daha nemli
grdmzden sizi orada brakyoruz cevab verilmiti.
Atatrk bu cevap zerine muhtemelen Aralk 1914te Bakomutanlk Vekletine yukardaki yazy yazd ve bu yaznn da etkisiyle 20 Ocak 1915te 19. Tmen Komutanlna
atand. K.A.M.M.T., 8.117-118; A.H.E., s.68; A.Y., s.35).
-191520 Ocak 1915 : Atatrkn, -Esat (Blkat) Paa komutasndaki- 3. Kolorduya bal olarak Tekirdada tekil edilecek 19. Tmen
Komutanlna atanmas (A.M.R., s.5; A.H.E., s.70; K.A.,
s.868; Borak, s.127; A.Bi., 8.14; A.Y.A., s.24; A.Y., s.35;
A.A.S., s.9; A.N.M., s.176).
25 Ocak 1915 : Atatrkn, Sofyadan stanbula dn ve yeni grevi
hakknda Harbiye Nazr ve Bakomutan Vekili Enver Paa
ile grmesi (A.K.D.D.A.Y., s.20; A.Y., s.35; M.K.S.A.A.,
s. 84) (Bu grme, ocak sonunda olmakla beraber kaynaklarda gn belirtilmemitir. Olaylarn ak muhtemel tarihin 25 Ocak 1915 olabileceini dndrmektedir).
27 Ocak 1915 : Atatrkn, stanbuldan Madam Hilda Christianusa mektubu: ...Sanyorum ki size yazmak frsatn uzun zaman bulamayacam. imdilik size bir adres vermem mmkn deil! Fakat sonradan size yazacam (n. A., s. 121-122;
.A..M., s.88).
1 ubat 1915 : Atatrke, nc Rtbeden Osman Nian verilii (Borak, s. 128; .M.T.T., s.80; A.N.M.. s.45,179).
2 ubat 1915 : Atatrkn, Tekirdaa gelii ve 19. Tmeni kurma almalarna balamas (Erden, s.13; K.A.M.M.T., s.618;
A.A.K., s. 1,56; K.A., s.868; Borak, s. 128; A. Y., s.36).
19 ubat 1915 : ngiliz ve Fransz harp gemilerinin, anakkale Boaznn
giri tabyalarn topa tutmas ve karaya asker karma giriimi (A.H.E., s.71;B.D.H.T.H., c.lV, kp.1, s.114-117).
25 ubat 1915 : Tekirdadaki 19. Tmen Komutanlnn-grlen lzum
zerine- Maydos (Eceabat)a nakli ve Atatrkn, 19. T-

34

men Komutanl zerinde olmak zere Maydos Blgesi

Komutan olarak grevini srdrmesi (A.M.R., s.5-6;
K.A.M.M.T., s.122, 618; B.D.H.T.H., c.V, kp.1 (Kronoloji
blm); .A., s.723; A.H.E., s.71,72; K.A., s.868, A.Y.,
s.36; A.K.D.D.A.Y., s.20; A.A.S., s.9). (19. Tmene ilveten 9. Tmenin 2 piyade alay ve baz topu birlikleri de
Maydos Blgesi Komutanl emrine verilmitir).
: ngiliz ve Fransz harp gemilerinden oluan Birleik Filonun, anakkale Boaznn -19 ubat 1915te tahrip edilemeyen- baz giri tabyalarn yeniden topa tutmas, kar
topu ateimizle baz dman gemilerine ar kayplar verdirilmesine ramen tabyalarmzn da ar tahribata uramas (B.D.H.T.H., c. V. kp.1, s.121-126).
26 ubat 1915 : ngiliz ve Fransz harp gemilerinden oluan Birleik Filonun, sabah, anakkale Boaz giri tabyalarn topa tutmas, Seddlbahir ve Kumkaleye karma yapma amacyla torpidolarn Seddlbahir-Kumkale izgisine ulamalar,
leden sonra bir mfrezenin Kumkaleye, dier bir mfrezenin Seddlbahire karlmas (Gerek Kumkaleye gerekse Seddlbahire kan dman mfrezeleri, baz tabyalarn toplarn tahrip etmilerse de Trk kuvvetlerinin atei ve
direnii karsnda ilerleyememi ve akam, k yaptklar gemilere alnmlardr. Bugnk harekt esnasnda 19.
Tmen Komutan Atatrk, Sa ve Sol Yan Mfreze Komutanlklarna verdii emirlerde Hisarlk, Seddlbahir ve Zndere aznn nemini belirtmi, ayrca anakkale Mstahkem Mevki Komutanlna yapt baz neriler, komutanlka dikkate alnmtr. B.D.H.T.H., c. V, kp.1, s.129131).
4 Mart 1915 : ngiliz ve Fransz harp gemilerinden oluan Birleik Filonun, Seddlbahir ve Kumkaleye yeniden bir karma giriiminde bulunmas (Gerek Kumkaleye gerekse Seddlbahire kan ngiliz kuvvetleri, Trklerin piyade atei ve
sng hcumlaryla karlat. ngilizler, Kumkalede takviye almalarna ramen iddetli kar ate sonucu ilerleyemeyip kyya ekilmek zorunda kaldlar. Seddlbahire kan ngiliz kuvvetleri de kar ate ve sng hcumlaryla
pskrtldler ve kyya atldlar. B.D.H.T.H., c. V, kp.1, s.
145-150).

35

: Atatrkn, ngilizlerin Seddlbahire asker karma giriimi

zerine o blgede bulunan 26. Alay Komutan Binba
Kadri Beye emri: Bizzat imdi yannza hareket ediyorum.
Benim oraya varma kadar sahile km olan dman
mutlaka denize dklecektir! (Bu emri takiben Atatrk de
Maydos [Eceabat]tan Kirteye, oradan da Seddlbahire
gelmi ve dmann karaya ayak basm olan kuvvetinin,
oradaki kuvvetlerimizin sng hcumu ile yok edildiini ve
Seddlbahirden uzaklatn grmtr. A.M.R., s.6-7;
A.K.D.D.A.Y, s.21-22).
: Atatrkn, anakkale Mstahkem Mevki Komutanlna
yazd raporda, Seddlbahire kan ngilizlere kar kahramanca savaan Mehmet avuun nianla dllendirilmesini istemesi (A.M.R., s. 7; B.D.H.T.H., c. V, kp. 1, s. 148).
13 Mart 1915 :

Atatrkn, 19. Tmen birliklerine yazs: lk frsat ktnda, btn subay arkadalarmn en byk taltiflere hak kazanacak kahramanlklar gstereceklerine inanyorum
(.R., s.80-81).

14 Mart 1915 :

Atatrkn, 19. Tmen Kurmay Bakanlna atanan Binba zzettin (allar) Beye, Edirneden geliini beklediini bildiren telgraf (O.Y.S.G., s.91).

18 Mart 1915 : anakkale Boazn gemeye teebbs eden Amiral J.de

Robeck komutasndaki ngiliz ve Fransz donanmalarnn,
ar zayiat vererek baarsz kal (Dman donanmas 7
saat sreyle tm boaz tahkimatn ate altna almsa da,
bu giriim, ky topusunun etkili kar atei sayesinde sonusuz kalmtr. Bugnk deniz savanda Nusret mayn
gemisinin dedii maynlar dman donanmasna ar
kayplar verdirmitir). (A.M.R., s.8-9; .A., s.723; K.A.,
s.122; A. Y, s.37-38; A.K.D.D.A. Y, s.22-23; B.D.H.T.H., c. V,
kp. 1, S.170,194-209; A. Y.A., s.27; .M.BMA.O.R. s. 109).
: Atatrkn, Maydos (Eceabat)a gelen anakkale Mstahkem Mevki Komutan Cevat (obanl) Paa ile -Seddlbahir ky blgesinin korunmasnda ald nlemleri gstermek zere- Kirteye gidii, daha sonra tekrar Maydosa dnleri (Kirtede iken dman donanmasnn boaz giriini
ate altna aldn grmlerdir). (A.M.R., s.8; Borak, s. 128;
A.K.D.D.A.Y., s.22-23).

36

19 Mart 1915 : Atatrkn sabah, Maydos (Ecebat)tan 19. Tmen birliklerine emri: ...Trl kaynaklardan gelen bilgilerde, dmann
karma iin hazrlklarda bulunduu anlalmaktadr. ...Birlikler, kendi blgelerinin savunma tertibatn biran nce bitirmelidir (A.K.D.D.A.Y., s.22-24)
22 Mart 1915 : Queen Elizabeth sava gemisinde ngiliz amiral ve generallerinin toplants ve Amiral J.de Robeckin gr: Kara
kuvvetlerinin yardm olmakszn Birleik Filonun, anakkale Boazndan geemeyecei (B.D.H.T.H., c, V, kp.1,
s. 240).
: Atatrkn komuta ettii 19. Tmenin Kurmay Bakanlna atanan Binba zzettin (allar) Beyin, Maydos
(Eceabat)a gelerek greve balamas (O.Y.S.G., s.93).
23 Mart 1915 : Atatrke, Bulgar Hkmeti tarafndan Sen Aleksandr Niannn Komandr rtbesi verilmesi (A.N.M., s.125).
: anakkale Mstahkem Mevki Komutanlnn emriyle Maydos Blgesi Komutanlnn geniletilerek Mstahkem
Mevki Rumeli Blgesi Komutanl adn almas ve komutanlna -9. Tmen Komutan- Albay Halil Sami Beyin getirilii (Bu dzenlemede Atatrkn komuta ettii 19. Tmen, ordu yedeine alnarak 3. Kolordu Komutanlnn
emrinde olmak zere yine Maydosta braklmtr. A.M.R.,
s.11-12).
24 Mart 1915 : anakkale cephesinin nem kazanmas zerine, Genelkurmay Bakanlnca Geliboluda 5. Ordunun kurulmas
karar ve komutanlna Mareal Liman von Sanders*in
atanmas (B.D.H.T.H., c. V, kp.1, s.217; T.B.Y., s.77).
: Atatrkn, 25 ubat 1915 tarihinden beri stlendii Maydos Blgesi Komutanln Albay Halil Sami Beye devrederek 19. Tmen Komutanlna dn (A.M.R., s.12;
K.A., s.123; A.K.D.D.A.Y., s.25),
26 Mart 1915 : 5. Ordu Komutanlna atanan Mareal Liman von Sandersin, komutay ele almak zere Geliboluya gelii
(B.D.H.T.H., c. V, kp. 1, s. 218,225; K.A., s.124).

* Alman ordusunda general olarak grev yapan Liman von Sanderse Osmanl ordusunda
mareal rtbesi verilmitir.

37

31 Mart 1915 : 5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sandersin, 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paayla beraber Maydos (Eceabat)a gelii ve 19. Tmen Komutan Atatrk ve 9. Tmen
Komutan Albay Halil Sami Beyi de yanna alarak, Kabatepe ve Altepe blgelerinde savunma dzeni bakmndan
incelemelerde bulunmas (A.M.R., s.15; O.Y.S.G., s.95;
K.A., s.124; A.K.D.D.A.Y., s.25-26).
5 Nisan 1915 : Atatrkn, -5. Ordu Komutanl araclyla- Sofya Eliliimize telgraf: stanbula seyahat etmekte olan annemi aramas iin Dedeaataki Konsolosumuza emir verilmesini
rica ederim. Dedeaatan mektubunu aldmdan orada
olduunu zannediyorum (A.A.M.A., Dosya: 66).
10 Nisan 1915 : Atatrkn, 5. Ordu Komutanlnca yaplan dzenleme sonucu 19. Tmenin yeni durumu ve grevlerini, kendisine
bal birliklere emirle bildirmesi (A.K.D.D.A.Y., s.26).
13 Nisan 1915 : Atatrkn, Maydostan Madam Hilda Christianusa mektubu: ...imdi anakkale Boaz zerinde Maydostaym.
Trk dostunuzdan pek ok selmlar (n. A., s.112;
.A..M., s.89).
18 Nisan 1915 : Atatrkn komutasndaki 19. Tmenin, 5. Ordunun yedeini oluturmak zere Bigalya gnderilii (Liman von Sanders, muhtemel dman taarruzuna kar kuvvetlerini
gruba ayrarak plnn yapm; Mustafa Kemalin banda
bulunduu kuvvetleri ordu yedeine almt. Mustafa Kemal, bu pln gereince Tmeniyle Maydostan Bigal ky
yresine geti. A.H.E., s.72). (Bu tarih A.A.K., s.56da 14
Nisan 1915; .A., s.723 ve A.Y., s.38de 19 Nisan 1915 olarak gsterilmitir).
21 Nisan 1915 : anakkalede, General Hamiltonun, tilf birliklerine emri:
...Dmanlarmzn ele geirilemez diye adlandrdklar sahillere denizci arkadalarmzla birlikte kmak zorundayz
(!) Bize verilen byk harp grevine lyk olduumuzu ispat
edelim(!) (T.B.Y., s.86).
25 Nisan 1915 : ngilizlerin, anakkalede sabaha kar Fransz kuvvetleri
ve ANZAK Kolordusuyla beraber Arburnu, Seddlbahir ve
Kumkale sahillerinden karma yapmaya balamas (Erden, s.13-14; .A., s.723; A.A.K., s.2-3, 56-57; A.H.E., s.75;

38

K.A., s.128-129; B.D.H.T.H., c.V, kp.2, s.56, 96-98, 106110; O.Y.S.G., s.94; A.Y.A., s.30-33; .M.B.M.A.O.R., s.110113). (Seddlbahire karma yapan dman, ky topusunun youn atei ve kuvvetlerimizin kar taarruzu ile durdurulmu, Kumkale kylarndan yaplan karma geliememi, takviyeli kuvvetlerle Arburnuna kan ngilizler ve ANZAK Kolordusu ise Atatrk komutasndaki birliklerimiz tarafndan yaplan taarruzla ar yenilgiye uratlmtr).
: Arburnundan karma yapan ngiliz birlikleri ve ANZAK
Kolordusunun, Atatrk komutasndaki 19. Tmen kuvvetleri tarafndan Conkbayr nlerinde durdurulmas (Atatrk,
karmann baladn grr grmez, kuvvetlerinin bir blmn sratle Bigaldan harekete geirerek Kocaimen
tepesi zerinden Conkbayrna sevk etmiti. Arburnundan Conkbayrna ilerleyen ngiliz kuvvetleri, bugn,
Atatrkn komuta ettii 19. Tmen kuvvetlerinin taarruzu
ile geri ekilmeye mecbur edildi. Conkbayr taarruzunda
Trk askeri grlmemi bir inan ve cesaretle savayor,
tarihin en byk kahramanlk sahneleri sergileniyordu. Dhi komutan, kumandanlara verdii emre u cmleleri de ilve etmiti: Ben size taarruz emretmiyorum; lmeyi emrediyorum! Biz lnceye kadar geecek zaman zarfnda yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar geebilir! A.M.R.,
s.19-29; .A., s.723-724; A.K.M.K.M., s.29; B.D.H.T.H., c.V,
kp.2, s.105-106; O.Y.S.G., s.94; K.A., s.129-138; A. ve As.,
s.49-50,76-77; A.H.E., s.75-76; A.K.D.D.A.Y., s.27-32;
A.Y.A., s.32-33; .M.B.M.A.O.R., s.113-117). (Bugnk
arpmalarla balayan ve 16 Mays 1915e kadar uzanan
sre iinde Arburnu cephesinde savaan 19. Tmen ile bu
tmeni takviye etmek zere gnderilen dier tmenlere
bal baz piyade ve topu alaylar, bu blgede Atatrkn
emrinde bir Arburun Kuvvetleri Grubu olumasna uzanmt ve bu kuvvetler btnyle bu adla anlyordu. Atatrk,
19. Tmen Komutan olmakla beraber emrindeki tm kuvvetlere 25 Nisan 1915ten 16 Mays 1915e kadar Arburun
Kuvvetleri Komutan olarak komuta etti. A.K.D.D.A.Y.,
s.36,43-44).
: Atatrkn, gece saat 10.00da 3. Kolordu Komutanlna
telgraf: Sa kanatta Alay 57, sol kanatta Alay 77, Alay 27

39

Arburnu istikametinde taarruz etmektedir. Dman mavnalara binip kamaya balad. Umum cephede dmana
taarruz ve takip ediyorum. Sa kanatta taarruz eden Alay
57yi, Alay 72den bir taburla takviye ederek hcuma sevk
ediyorum. (B.D.H.T.H. c. V, kp. 2, Ekler blm).
: ngiliz Kolordusu Komutan General Birdwoodun, Trk taarruzu karsnda akam General Hamiltona nerisi: Btn askerlerin geri ekilmesi (General Birdwoodun bu
nerisi, ngiliz Kuvvetleri Komutanlnca, birlikleri ekecek
vastalarn bulunmamas nedeniyle yerine getirilememi,
ancak siper kazlp iine gmlme tavsiyesinde bulunulmutur. .M.B.M.A.O.R., s.116).
25/26 Nisan 1915 : 19. Tmene ait baz alaylarn, Arburnu cephesinde dmana gece taarruzu (57. Alayn taarruzu ile 180 rakml tepe zaptedilmi, 27. Alay tarafndan baz tepeler ele geirilmi ise de 77. Alayn, taarruz ediine ramen dmann
ate basks altnda zlme gstermesi nedeniyle sonu
elde edilememitir. B.D.H.T.H., c. V, kp.2, s.122-126).
26 Nisan 1915 : anakkaledeki ngiliz karma ve taarruzunun gndz ve
gece devam edii; ancak Atatrk komutasndaki kuvvetlerimizin, siperlerini kahramanca savunmas ve Conkbayr
zerinden yeni bir taarruzu karsnda dmann baarsz
kal (Atatrk, bugnk taarruzu -daha sonra- Kemalyeri
ad verilecek olan yerden ynetmi, Kanlsrt-Krmzsrt
hattndaki dman ar kayplar vererek kyya ekilmitir.
A.M.R., s.52, 55-56; K.A., s. 139; Borak, s. 130; A.K.D.D.A. Y.,
s.32).
: Gstaw Christianusun, Sofyadan Atatrke mektubu
(.A..M., s.90). (Atatrkn cevab: Bk. 6 Haziran 1915).
27 Nisan 1915 : 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paann Atatrke yazs: Baarnz kutlarm. Raporlarnz Bakomutanlk Vekleti Yksek Makamna arz ediyorum. ...Emrinize verilen 33.
Alayla birlikte dman denize dknz! Donanmamz, bizi
ateiyle destekleyecektir. Tanrnn yardm bizimledir!
(A.K.D.D.A.Y., s.33).
: ngiliz birliklerinin, Arburnundan asker kartmaya devam
etmeleri, Atatrkn emri ile 19. Tmen birliklerinin dmana yeni bir taarruzu (Bugnk taarruz ve arpmalarda yer

40

yer baarlar kazanlmsa da fazla subay ve er kayb, askerlerdeki genel yorgunluk nedeniyle takviye zorunluu
domutur. Atatrk, raporunda, son iki gndeki baarlar
sonulandracak olan bugnk harektn bal kuvvetlerce
iyi deerlendirilememi olduunu belirtmektedir. A.M.R.,
s.57-61; K.A., s.130; O.Y.S.G., s.95; B.D.H.T.H., c. V, kp.2,
s.134-142; A.K.D.D.Y., s.33).
28 Nisan 1915 : Atatrkn, Arburnu cephesindeki 25-27 Nisan gnlerindeki byk baarlar takiben subay ve er kayb, askerin yorgunluu, sevk ve idaredeki baz eksiklikler nedeniyle taarruzlar bir sre durdurma ve bulunulan izgide savunmaya
geme karar (Yeni taarruza hazrlk iin 3. Kolordudan
kuvvet istemise de bu takviye bir sre gnderilememitir.
Dman bugn de karmaya devam ederek ileri hatlarn
takviye etmi, baz taarruzlarda bulunmusa da baar
salayamamtr. A.M.R., s.61-66).
29 Nisan 1915 : ngilizlerin, Arburnu cephesinde sa kanadmz zerine taarruz giriimi; fakat kuvvetlerimizin kar taarruzu ile pskrtlmesi (A.M.R., s.67-68).
: Atatrkn akam 19. Tmen birliklerinin komutan ve subaylarna emri: ...nallah karmzdaki dmana son kesin darbeyi vuracaz. Be gn ve be geceden beri takdire deer kahramanlklarnzn mkfatn toplamak iin bulunduunuz mevzilerin bu gece tahkimatn artrarak ktalarnzn balant, dzen, emir ve komutasn bir daha kuvvetlendirmek ve yedek kuvvetinizi lzumunda hemen kullanacak bir halde bulundurmak hususunda imdiye kadar
gsterdiiniz gayrete devam etmenizi ve askerlerinizi
mmkn olduu kadar ok istirahat ettirmek ve uyutmak
ynlerini gz nnde tutmanz tavsiye ederim (A.M.R.,
s.68-69; .R., s.151-152; A.K.D.D.A.Y., s.34).
30 Nisan 1915 : Arburnu cephesinde dmann, sa kanadmz zerindeki
siperlere taarruzu, fakat birliklerimizin sng hcumuyla
pskrtlmesi (A.M.R., s.69).
: Atatrkn, blge komutanlarn Kemalyerinde toplayarak
onlara yaplmas gerekenler hakknda szl emri: Karmzda bulunan dman mutlaka lerek denize dkmek l-

41

zm olduu kanaatindeyim... imizde ve komuta ettiimiz

askerlerde Balkan utancnn ikinci bir safhasn grmektense burada lmeyi tercih etmeyenlerin bulunacan kesinlikle kabul etmem. ..Bu gece katlacak taze kuvvetlerle Cenab- Hakkn yce yardmna snarak yarn dmana taarruz etmek niyetindeyim (A.M.R., s.70-71; Borak, s.131132).
: 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paann, Atatrke kutlama telgraf: Geceli gndzl devam eden harbi baar ile
yneterek her an bir baka surette belirmekte olan fedakr
hizmetlerinizin devamn bekler, sizi yrekten kutlarm
(A.M.R., S.69; K.A., s.141; A.K.D.D.A.Y., s.34).
: Atatrkn, 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paann
kutlama yazsna teekkr: Komutanmzn yerinde emir
ve talimatlar iinde hareket olunduka, kesin baarnn grlmesi iin yksek ahsnz daha uzun zaman bekletmeyeceimi kesinlikle umarm (A.K.D.D.A.Y., s.34-35).
: Atatrke, gsterdii fedakrlk ve kahramanlklar nedeniyle Muharebe Gm mtiyaz Madalyas verilmesi (AMR.,
s.69; A.N.M, s.87; A.K.D.D.A.Y., s.34; K.A., s.141).
1 Mays 1915 : Atatrk komutasndaki 19. Tmenin, Arburnu cephesinde
dmana taarruzu (Sabaha kar topu ateiyle balayan
bugnk taarruz, gndz ve gece srdrlmesine, zaman
zaman dman mevzilerine girilmesine ramen, kayplarmz ve taze kuvvet yetersizlii sebebiyle mevziler tmyle
ele geirilemedi. Bunun zerine Atatrk, 2 Mays 1915 sabah birliklere, taarruzu durdurarak bulunduklar hatta savunmaya gemeleri emrini verdi. A.M.R., s.69-86;
B.D.H.T.H., c. V, kp.2, s.157-161; O.Y.S.G. ,s. 96; K.A.,
s.141-142; Borak, s.132; A.K.D.D.A.Y., s.35-36; A.Y.A.,
s.36-37).
2 Mays 1915 : 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paann, Arburnu cephesindeki durumu yakndan grmek zere, Kemalyerine
gelerek Atatrkle grmesi (A.M.R., s.87-88).
3 Mays 1915 : Atatrkn, 19. Tmen birliklerine emri: Btn muharebelerde, gerek subaylarn gerekse erlerin gsterdikleri kahramanlk cidden an ve namus rnei olacaktr. Subaylar ve
erlerin karmzdaki dman, tek kii kalncaya kadar de-

42

nize atabileceine tam inancm vardr. ...Karmzdaki dman tmyle yok etmekten ibaret olan grevimizi yapmak
iin sahip bulunduumuz kuvvetlerden baka kuvvet istemek, Kirte blgesinde ve vatann dier snrlarnda yaplan
muharebeleri hatrlamamaktan ileri gelebilir. Benimle beraber burada harp eden btn askerler kesinlikle bilmelidir ki,
bize verilen vatan ve namus grevini tam olarak yapmak
iin, bir adm geri gitmek yoktur. Bu srada uyku ve istirahat aramann, bu istirahatten yalnz bizim deil, btn milletimizin ebediyen mahrum kalmasna sebep olabileceini
hepinize hatrlatrm. Btn arkadalarmn benimle ayn
dncede olduklarna ve dman tamamen denize dkmedike yorgunluk iaretleri gstermeyeceklerine phe
yoktur (A.M.R., s.93; B.D.H.T.H., c. V, kp.2, s.161;
A.K.D.D.A.Y., s.38;A.Y., s.80; A.Y.A., s.39).
: Atatrkn, Arburnundan, Harbiye Nazr ve Bakomutan
Vekili Enver Paaya mektubu: ...Maydos blgesi kuvvetlerine komuta ettiim zaman aldm tertibat ile, dmann
karaya kmasna imkn verilmeyebilirdi. Liman von Sanders Paa, bizim ordular, bizim memleketimizi tanmad,
gerektii ekilde incelemede bulunacak kadar da bir zamana sahip olmadndan, sadece, ihra noktalarn tamamiyle ak brakacak tertibat alm ve dmann karaya kmasn kolaylatrmtr. ...Vatanmzn savunulmasnda kalp
ve vicdanlar bizim kadar arpmadna phe olmayan,
bata Liman von Sanders olmak zere btn Almanlarn
fikr gcne de itimat buyurmamanz kesin olarak temin
ederim. Bence, bizzat buraya terif ederek, umumi vaziyetimizin gereklerine gre bizzat sevk ve idare etmeniz mnasip olur kardeim (M.O.E.P., s.238-241).
4 Mays 1915 : ngilizlerin, sabah, Arburnu cephesinden Kabatepeye
-topu atei desteinde- asker karmaya balamas zerine Atatrkn, Kabatepedeki 77. Alay Komutan Binba
Saip Beye emri: Kuvvetiniz, karaya kan dman defetmeye kfidir. Taarruz edip uzaklatrnz! (Taarruz sonucu, karma yapan dman ar kayp vererek tekrar gemilerine dnmtr. A.M.R., s.94-95).
5 Mays 1915 : ngilizlerin, sabah tekrar Kabatepe ve Arburnundan karaya asker karmaya balamas (Bu gece 19. Tmene ba-

43

l bir ksm kuvvetlerin yapt taarruzlarla dmana ar

kayplar verdirilmi, bir siper de zaptedilmitir. A.M.R.,
s.97).
6 Mays 1915 : 5 Mays 1915 gn Kabatepe ve Arburnundan karaya kan ngilizlerin, yerletikleri siperlerde tahkimatla megul
olmas ve karaya yeni kard topularn, Kanlsrttaki
mevzilerimizi dvmeye balamas zerine Atatrkn Sol
Kanat Kuvvetleri Komutanlna emri: Dman ihtimal bir
taarruz hazrl yapmaktadr. Tahkimat yaplarak mevziin
hibir zayf ksm kalmamas ve Sol Kanat Kuvvetleri paralarnn, birbirini himaye edebilecek vaziyetin temini
(A.M.R., s.97-99).
7 Mays 1915 : Atatrkn, 19. Tmen birliklerine emri: Subaylar ve kk
subaylarn, ate ynetimine pek ziyade nem vermelerini
ve hcum srelerinde, komu birliklerin daha ziyade dikkat
etmelerini kesinlikle isterim (.R., s.168-169).
7/8 Mays 1915 : Atatrkn emri ile stemen Saffet komutasndaki Feda
Mfrezesinin, dmana Kanlsrt blgesinde baskn eklinde taarruzu ve bu taarruzu takiben sabah saat 9.00da sa
kanattaki bir ksm askerlerimizin de taarruzuyla baz dman siperlerinin ele geirilii, bu arada dmann giritii
bir kar taarruzun, Cesarettepesinde Mehmet avu Mfrezesi tarafndan pskrtlmesi (Bugn, byk kahramanlklar gsteren 140 kiilik Feda Mfrezesi, taarruzlar sonucu dman siperleri iine girmi, onlar bozguna uratmsa da kayplarnn arl, zellikle komutanlar stemen
Saffetin omuzundan yaralanmas, takviye kuvvetlerin kendilerine yeterli yardm salayamamas gibi nedenlerle, giriimleri tam bir sonuca ulaamamtr. A.M.R., s.102-104;
B.D.H.T.H., c. V, kp.2, s.168-170; O.Y.S.G., s.96;
A.K.D.D.A.Y., s.40-41).
8 Mays 1915 : Atatrkn, Kanlsrta baskn yapan Feda Mfrezesi gazilerini Kemalyerine ararak -gsterdikleri kahramanlk nedeniyle- kutlamas (A.M.R., s.105).
: anakkale cephesini ziyaret eden Alman ve Macar gazetecilerin, 19. Tmen Kararghna gelileri (O.Y.S.G., s.9697).
9 Mays 1915 : Atatrkn, erlerin yorgun dmesi nedeniyle baarszlk
gsteren 72. Alayn 3. Tabur Komutan Binba Mahmut

44

Beye syledikleri: Dn yaplmas emrolunan taarruzu sonuna kadar bitirecek ve karnzdaki dman siperlerini
zaptedeceksin! Gndereceim taze asker sizinle ancak bu
artla yer deitirecek! Askerlerinizi, dman siperlerini
zapt ve igal etmek zere ynlendirme ve uyarmada baarszlnz ve yahut askerinizin bir mnasebetsizlii halinde yerinizi alacak yeni kuvvet evvel sizi ortadan kaldracak ve ondan sonra yerinize geecektir (Bu tabur, 9/10
Mays 1915 gnk dman taarruzlarn karlamada byk yararlk ve fedakrlklar gstermitir. A.M.R., s.106107).
9/10 Mays 1915 : Arburnu cephesinin sa yanndan taze kuvvetlerle taarruza geen ngilizlerin, 19. Tmene bal birlikler tarafndan
ar kayplar verdirilerek pskrtlmesi (A.M.R., s.107;
A.K.D.D.A.Y., s.42).
10 Mays 1915 : Atatrkn, Arburun Kuvvetleri Komutan olarak muharebeleri idare ettii tepeye -3. Kolordu Komutanlnn gnlk
emriyle- Kemalyeri adnn verilmesi (E.P..H., Hayat dergisi, say: 30, 1959, s.10; Borak, s.133).
: Atatrkn, 19. Tmen birliklerine emri: Blge komutanlar
ve alay komutanlar, savan durum ve gidiini daima yakndan izleyerek kacak frsattan faydalanp, daima zafere doru yrmeyi asl ama edinmelidirler! (.R., s.175176).
: Atatrkn, Arburnu cephesinin durumu ve gelecei hakknda Kuzey Grubu Komutanlna raporu: Arburnundaki
dman bir an evvel denize dkmek lzmdr. Bunun iin
Arburnu kuvvetlerini ar topu ile ve bir tmen taze kuvvetle takviye etmek gerekir (Kuzey Grubu Komutanl 12
Mays 1915 tarihli cevabnda bu rapordaki nerileri uygun
bulduunu bildirmitir). (A.M.R., s.111-115, 117-118;
E.P..A., s.75-88).
11 Mays 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paann, leden sonra, 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paayla Kemalyerindeki Arburun Kuvvetleri Kararghna gelii, cephe hakknda Atatrkle grmesi, btn subay ve erlere gsterdikleri cesaret ve fedakrlk sebebiyle takdir ve tebriklerini bildirmesi
(A.M.R., s.111; O.Y.S.G., s.97; .R., s.178; K.A., s.144145; E.P..A, s.83, A.K.D.D.A.Y., s.42; A.Y.A., s.37).

45

: Atatrkn, 19. Tmen birliklerine emri: Daima tetikte bulunulacak, akgz ve cesur keif kollar dzenlenerek dmann durumu kefedilecek ve dmann keif kollarn tutsak almaya ve kefine engel olmaya pek ziyade nem verilecektir. Dman yaknnda bulunan siperlerin, ok askerle tutulacak surette bir an nce uzatlp geniletilmesine
olaanst nem verilecektir (.R., s.177-178).
12 Mays 1915 : Atatrkn, 19. Tmen birliklerine gnlk emri: ...Askerlerimizin, yaplacak dman hcumunu defedeceine inancm tamdr. Ancak, yalnz dman hcumlarn def etmek,
ama ve grevimizin gzel bitirilmesi iin yeterli olmayp,
tersine dman hcumu def olunduu anda hemen blge
komutanlar, o noktada destek ve yedeklerini birinci hatta
srerek kar saldr ve hcumla dman mevziine girmek
gerekir. Bundan baka, dman hcumunun reddi haberini deil, kar hcum ile dman mevziine girilmi olduu
haberini beklerim! (.R., s.178-179).
13 Mays 1915 : Atatrkn, Kuzey Grubu Komutanlna raporu: Kolordunun istei gereince karmdaki dman Arburnundan
atmak iin canm fedadan bir an tereddt etmem. Komuta
ettiim birlii dahi son ere kadar lme gnderebileceime
gvenim var. Ancak, fayda verecek sonucu ortaya koyacana kesin olarak inandm evvelki raporumda da arz ettiim zere, ar topunun ate himayesi altnda yeni bir tmenle taarruzun yaplmas gerekli olduunu arz eylerim
(A.M.R., s.118-119; E.P..A., s.90).
: Atatrkn, ngilizlerin gnlerdir Arburnundan devaml asker karmas zerine -subay ve askerlerimizi maddeten ve
manen uyank ve emirlere hazr bulundurmak zere- bildirisi: ...Blge komutanlar, son erimize kadar lmek veyahut karmzdaki dman bir fert kalncaya kadar denize
dkmek amacyla taarruz ve hcuma hazrlanacaktr. Komutanlar bu gr asndan her trl tertibat ve incelemelerini bitirip hcuma hazr olduklarn bana bildireceklerdir
(A.M.R., s.120-122; .R., s.181-182).
14 Mays 1915 : ngilizlerin, Arburnuna yeniden asker karmas; gece
Bombasrtna yaptklar taarruzun kuvvetlerimiz tarafndan
sng ile pskrtlmesi ve dmana ar kayplar verdirilmesi (AM.R., s.122; B.D.H.T.H., c.V, kp.2, s.173).

46

15 Mays 1915 : Atatrkn, 19. Tmen birliklerine gnlk emri: ...Dmann gece saldr ve hcumlarn atelerimizle etkisiz hale
getirdikten sonra, kar hcum yaparak kesin sonucun elde
edilmesine kadar izlenmesi halinde, baar umulduundan,
bu gibi frsatlarn karlmamasn blge alay ve tabur komutanlklarndan ve btn subay ve erlerden isterim (.R.,
s.186).
16 Mays 1915 : Atatrkn, 19. Tmen birliklerine gnlk emri: ...Dman
tarafnda ortaya kan nemli hedeflere ate almas iin,
her defasnda benim dikkati ekmem veya topu alay komutannn emir vermesini beklemek doru deildir! (.R.,
s.187-188).
: Edirne Valisi Hac Adil Bey, Gelibolu Mutasarrf Rfat,
Maydos (Eceabat) Kaymakam Rahmi, Kean Kaymakam,
Gelibolu Jandarma Komutannn oluturduu heyetin, 3.
Kolordu Komutan Esat Paayla beraber Kemalyerinde
Atatrk ziyaretleri, cephede gsterdii fedakrlk ve kahramanlk nedeniyle kendisini tebrik edileri (E.P..A., s.9596; O.Y.S.G., s.98).
17 Mays 1915 : Atatrkn, Arburun Kuvvetleri Komutanlndan ayrlarak
19. Tmen Komutanl grevine dn (K.A., s.144;
A.K.D.D.A.Y., s.45; A.Y.A., s.38). (Bugn, 3. Kolordu Komutanlnn emriyle anakkaledeki kuvvetler yeniden dzenlenmi ve blge savunmas 4 gruba ayrlmtr. Bu dzenlemede Atatrkn komutasndaki 19. Tmen, Kuzey
Grubu Komutanlna balanm ve bu grup kuvvetlerinin
sa kanadnda yer almtr. A.K.D.D.A.Y., s.43-44; A.M.R.,
s. 130-132; K.A., s.146).
: Atatrkn, Kuzey Grubu Komutanlna raporu: ...Kuzey
Grubunu oluturan btn kuvvetlerin hepsine 2. Tmenin
de katlmasyla tespit edilecek bir taarruz frsatnn, yarndan sonra karlm olmasnn ihtimal ierisinde bulunduunu, havan ve obslerden fazla bir etki beklemenin gereksiz olduunu nemle arz ederim (B.D.H.T.H., c. V, kp.2,
s.187-188).
: Atatrke, Arburnu muharebeleri hatras olmak zere Padiah adna Muharebe Altn Liyakat Madalyas verilmesi
(AMR., s.130-131;A.K.D.D.A.Y., s.44).

47

: Atatrkn, Arburun Kuvvetleri Komutanlndan ayrl

nedeniyle emrindeki birliklere Kemalyerinden veda yazs:
23 gn sevk ve idare etmek mutluluunu kazandm siz
demir kitlenin, Tanrya snarak yapt hcum iledir ki,
dmann 20.000i aan kuvveti Arburunda yok edildi.
... Yirmi gnlk ateli ve kanl ortak abalarmz ansnn, samim ve temiz duyguyla korunacandan eminim
(A.M.R., s.133;A.K.D.D,A.Y., s.45; K.A., s.146).
18 Mays 1915 : Kemalyerinden ayrlan Atatrkn, 19. Tmene ait siperleri dolaarak subay ve erlerle grmesi ve kuvvetlerini yeni bir taarruza hazr hale getirmesi (A.M.R., s.137;
O.Y.S.G., s.98; A.K., s.148).
19 Mays 1915 : Kuzey Grubu Komutanlnn, kendine bal tmenlerle
Arburnu dousundan dmana, sabaha kar baskn eklinde taarruzu (Bugnk taarruzda Atatrk komutasndaki
19. Tmen birliklerinin, dmann sol yanna taarruz ederek birok mevzileri ele geirmelerine karn, cephedeki
genel harektn tam geliememesi nedeniyle byk bir baar salanamam; saat 9.00 sralarnda Kuzey Grubu Komutannn emri ile taarruz durdurulmutur. A.M.R., s.143145; K.A., s.148-149; B.D.H.T.H., c.V, kp.2, s.189191,195-210; O.Y.S.G., s.98; .R., s.192-194, 196;
A.K.D.D.A.Y., s.47-48).
22 Mays 1915 : Atatrkn anakkalede Cesarettepesinden Fuat (Bulca),
Salih (Bozok) ve brahim Beylere mektubu: Telgrafnz aldm. Duygu ve tebriklerinize teekkrler ederim. Buralarda
bugne kadar komuta ettiim kuvvetlerle yaptm grevlere kar Kolordu, Ordu ve Bakomutanlk tarafndan gsterilen yksek takdir cidden beni mahcup etmitir. Sava ynettiim yere Kemalyeri, tmenimin dmandan geri ald ve bu dakikada bulunduum yere Cesarettepesi isimlerini verdikleri gibi gm sava madalyasndan sonra altn liyakat sava madalyas da verdiler. Terfiim dahi konu
oldu. Tabi ben, terfi iin almadmdan sram geldii
zaman cevabn verdim (A.K.Y.Y.A.S.B.H., M. 24.11.1979;
.A..M., s.36-37).
23 Mays 1915 : Atatrke, Almanya mparatoru tarafndan Demir Ha nian verildiinin, 5. Ordu Komutanlnca bildirilmesi

48

(O.Y.S.G., s.100). (Atatrke bu niann verili tarihi,

A.N.M., s. 126,127 ve K.A.B.K.., s.101de 10 Ocak 1916
olarak gsterilmitir. Oysaki Atatrk, Madam Corinnee
gnderdii 27 Haziran 1915 tarihli kartta Almanyann Demir Ha nianyla dllendirildiini yazmaktadr).
24 Mays 1915 : anakkale cephesinde ngilizlerin istei ile l ve yarallar
toplamak zere sabah 7.30dan akam 16.30a kadar bir
atekes yaplmas (A.M.R., s.148; O.Y.S.G., s.100;
B.D.H.T.H., c.V, kp.2, s.211-212; .R., s.197; E.P..A.,
s.105; A.K.D.D.A.Y., s.47).
29 Mays 1915 : Atatrkn, 19. Tmen birliklerine tahkimat hakknda talimat: ...Herkes ve btn erler iyi bilmelidirler ki, siperler
yalnz savunma iin deildir ve saldry salamayan siperler, zararl ve baarszla uratcdr. Mevcut siperler iyiletirilip dzenlenecek ve tahkimat yalnz dman ateinden korunup az telefat vermek grne dayanmayp, dman ezecek ve saldry kolaylatrabilecek mkemmel
ekle sokulacaktr (.R., s.210-213).
: 19. Tmene ait baz birliklerin, dmana taarruzu; ancak
kesin bir sonu alnamamas (O.Y.S.G., s.101).
30 Mays 1915 : anakkalede, Aldere blgesinde ngilizlerle iddetli arpmalar olmas (31 Mart 1915 gn de devam eden Aldere muharebesi, Anafartalar Blgesi Komutan tarafndan
balatlm, ancak Atatrk tarafndan idare edilerek baar
ile sonulandrlmtr. A.M.R., s.154-155; A.M.T., s.4).
: ngilizlerin, Arburnu cephesinde 19. Tmenin sol kanadn
oluturan 27. Alay cephesine taarruzu; ancak ar kayplar
verdirilerek geri ekilmeye mecbur edilileri (A.M.R., s.
154). (Dman, bu taarruzu Aldere muharebesi devam
ederken, yedekteki kuvvetlerimizi bu cephede tespit etmek
iin yapmtr. A.M.R., s.154).
: Atatrkn, Maydostaki kararghndan Madam Corinnee
Franszca mektubu: ...ki aydr buradaym ve anakkale
Boazn, Mttefiklerin karma giriimlerinde bulunan donanmalarna ve kuvvetlerine kar savunuyorum. Bu ana
kadar hep muvaffak oldum ve ayn yerde kalrsam, kuvvetle mit ediyorum ki, daima da muvaffak olacam. Burada
benim ismimin duyulmamasna hayret etmemeli; nk

49

ben, mhim bir muharebenin kahraman olarak Mehmet

avua eref kazandrmay tercih ettim. Tabi phe etmezsiniz ki, muharebeyi idare eden sizin dostunuzdu ve
sava gecesi, muharebe edenlerin saflarnda Mehmet avuu bulan da o idi! (A.B.K.M., M.27.11.1954; M.K. ve
C.L., s.52-53,112-117).
1 Haziran 1915 : Atatrkn, albayla ykselii (K.A.M.M.T., s.123,618; .A.,
s.724; A.H.E., s.79; K.A., s. 150; O.Y.S.G., s. 102; Borak,
s. 134; A.Bi., s. 13; A. Y., s.45; A.Y.A., s.38; K.A.B.K..,
s.100; A.N.M., s.177).
: Harbiye Nazr ve Bakomutan Vekili Enver Paann, albayla ykselii nedeniyle Atatrke tebrik telgraf: Yeni
rtbenizi tebrik ederim. Bu terfi, grmekte olduunuz byk
ve fedakrane hizmetlerinize karlk bir mkfat deil, ancak, memlekete daha mhim ve ordumuza daha kymetli
hizmetler grebilecek mevkilere erimek iin, geilmesi gereken bir basamaktr (M.O.E.P., s.242-243).
:

Atatrkn, -180 rakml tepe zerindeki- 19. Tmen Kararghna gelen 5. Ordu Kurmay Bakan Albay Kzm
(nan) Beye -Liman von Sanderse iletilmek zere- Kuzey Grubu cephesinin dzeni, emir ve komutas hakknda
grlerini aklamas (A.M.R., s.155-156; A.M.T., s.5).

2 Haziran 1915 :

Kuzey Grubu Komutanlnca, 5. Tmenin, Arburnu cephesinden geriye alnmas ile Atatrkn komuta ettii 19.
Tmen cephesinin geniletilmesi (A.M.R., s.154; A.M.T.,
s.3; K.A., s.150; A.Y., s.46). (19. Tmen cephesinin geniletilmesi ve yeniden dzenlenmesini takiben, Tmen Karargh, 4 Haziran 1915 gn 180 rakml tepeden Dztepeye nakledilmitir. A.M.R., s.155; A.M.T., s.4-6).

4 Haziran 1915 : ngilizlerin, Kirte blgesine yaptklar taarruzun leden

sonra 19. Tmen cephesine de ynelii (A.M.R., s.156;
B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.40; O.Y.S.G., s. 102).
4/5 Haziran 1915 : ngilizlerin, Arburnu cephesinde, gece baz siperlerimize
girmeye muvaffak oluu, ancak kar hcumla siperlerin bir
blmnn geri aln (Atatrk, bu gece sabaha kar Dztepedeki kararghtan Tmen cephesine gelerek askeri harekt ynetmitir. A.M.T., s.6; A.M.R., s.156-157;
O.Y.S.G., s.102; B.D.H.T.H., c. V., kp.3, s.40).

50

5 Haziran 1915 :

19. Tmen birliklerinin, 4/5 Haziran gecesi dman tarafndan igal edilen siperleri tekrar ele geirmeleri (A.M.R.,
S.156-157; O.Y.S.G., s. 102).

: Atatrkn, akam, 19. Tmen birliklerine yaynlad emir:

...Dmana olan yaknlmz nedeniyle birinci hatlardaki
ktalarn her vakit uyank bulunmalar, mangalarn banda
manga, takmlarn banda takm komutanlar ve srasyla
her kta komutannn daima hazr ve erlerin heves ve gayretini artrmak suretiyle her durumda rnek olmaya frsat
gzetmelerini kesinlikle isterim (B.D.H.T.H., c. V, kp.3,
s.43,569-571).
: Dahiliye Nazr Talt Paa, Edirne Valisi Hac Adil, Dr. Nzm, smail Canbulat ve Abdlkadir Beylerin, Kemalyerinde 3. Kolordu Kararghn, daha sonra Dztepede 19.
Tmen Kararghn ziyaretleri ve Atatrkle grmeleri
(E.P..A., s.108; O.Y.S.G., s.102).
6 Haziran 1915 : Atatrkn, Maydostan Gstaw Christianusun 26 Nisan
1915 tarihli mektubuna cevab: ngilizler ar ekilde malup edildiler. Sizin mektubunuzu aldm dnk gn de taburlarmn sevindirici zafer gn olmutur. Btn dmanlarmz yere serdiimiz gn nazikne davetinize uyacam (n. A, s.122; .A..M., s.90-91).
: Atatrkn, Maydostan Madam Hilda Christianusa mektubu: ...Sizin bana verdiiniz Almanca derslerini asla unutmadm. Sizi temin ederim ki top grltleri ve mermi yamuru altndaki mhim muharebe gnlerinde dahi hayatmn en gzel hatralar, bu gzel ve dostane saatlerdi.
...Dmanlarmz yere serdikten ve sevgili vatanmz
rahata kavuturduktan sonra hemen sizi ziyarete koacam (n. A., 8.123; .A..M., s.90).
: Atatrkn, Maydostan Madam Corinnee Franszca kart:
te Arburnunda ngilizlerle savataym. Dmann esasl kuvvetini ezdim, arka kalan da cesur kuvvetlerim tarafndan sahile, donanmalar ile himaye edilen bir noktaya srld. Pek ziyade mit ederim ki, dmann tam imhas haberini yaknda alacaksnz! (A.B.K.M., M. 28.11.1954;
M.K. ve C.L., s.54-55; .A..M., s.77-78).
7 Haziran 1915 : Atatrkn, Kemalyerine giderek 3. Kolordu Komutan
Esat Paa ile grmesi, tmeni iin yeterli miktarda el
bombas istemesi (E.P..A., s.118; O.Y.S.G., s.102).

51

: ngilizlerin gece, Bombasrtna taarruzu, ancak igal ettikleri siperlerden ksa zamanda atlarak imha edilmeleri
(A.M.R., s.157; O.Y.S.G., s. 102-103). (Dman, bu srttaki siperlerimize 11 Haziran 1915 gn yeni bir taarruz daha yapmsa da ar kayplar vererek ekilmek zorunda
kalmtr. A.M.R., s. 159).
10 Haziran 1915 : Kuzey Grubu ve 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paa
ile 3. Kolordu Kurmay Bakan Yarbay Fahrettin (Altay)
Beyin, 19 Tmen Kararghna gelileri ve Atatrkle grmeleri (O.Y.S.G., s.103).
15 Haziran 1915 : Atatrkn, 19 Tmen Kurmay Bakan Binba zzettin
(allar) Bey hakknda, rtbe ykselmesi iin neri yazs:
Ciddi, geimli, muktedir, cesur, tecrbe kazanm. Tmen
Komutanlna aday olabilir (O.Y.S.G., s.103-104)
24 Haziran 1915 : Atatrkn, 19. Tmene yaptrlmas istenilen yeni bir taarruz hakknda 3. Kolordu Komutanlna raporu (Atatrk, bu
raporunda tmenin taarruz hazrlklarnn bitirildiini, ancak
dman elindeki baz hatlarn drlmesi iin topu hazrlna gerek olduunu bildirmektedir. A.K.D.D.A.Y., s.4748)
25 Haziran 1915 : Atatrkn, Kemalyerinde Kuzey Grubu ve 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paann kararghna giderek kendisiyle grmesi (O.Y.S.G., s.105).
27 Haziran 1915 : Atatrkn, Maydostan Madam Corinnee Franszca kart:
te haberler... Daima byk baarlarla savayoruz. mit
ederim ki, gm imtiyaz, altn harp liyakat madalyalar aldm, Almanyann Demir Ha nianyla dllendirildiimi
ve son defa da albayla ykseldiimi duydunuz
(A.B.K.M., M. 29.11.1954; .A..M., s.78; M.K. ve C.L.,
s.55).
29 Haziran 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paa, ehzade mer Faruk
Efendi ve stanbul Milletvekili Hseyin Cahit (Yaln)
Beyin, Geliboluda 5. Ordu Karargahn ve Kemalyerinde
3. Ordu Karargahn ziyaretten sonra Dztepede 19. Tmen Kararghnda Atatrk ziyaret edileri (E.P..H., Hayat dergisi, say: 35, 1959, s. 11; O. Y.S.G., s.105-106).
29/30 Haziran 1915 : ngilizlerin, akam baskn ekilde taarruza ve Atatrkn
emri ile kuvvetlerimizin Ykseksrta kar taarruzu

52

(A.M.R., s.160-164). (Takviye kuvvetlerinin yerinde ve zamannda kullanlmamas, kar taarruzun baarsn nlemi
ve
kayba
sebep
olmutur.A.M.R.,s.164165;O.Y.S.G.,s.106)
1 Temmuz 1915 : stanbuldan gelen Ajans Mdr Hseyin Tosun ile Mdafaa-i Milliye Cemiyetinden Ali Ekrem (Bolayr) Beyin, 19.
Tmen Kararghnda Atatrk ziyareti (O.Y.S.G., s.106)
4 Temmuz 1915 : Atatrkn, Kurmay Bakan izzettin (allar) Beyle beraber Cesarettepesindeki 18. Alaya ait siperleri gezmesi ve
buradaki mevzilerin kuvvetlendirilmesi iin baz direktifler
vermesi, dmann taarruzu halinde uygulanacak hareket
hakknda komutanlarla grmesi (O.Y.S.G, s.106).
5 Temmuz 1915 : Atatrkn, Maydostan Madam Corinnee Franszca mektubu: Uzun zamandan beri aramzda derin bir sessizlik hkm srmektedir. Onu evvela sizin ortadan kaldracanz
sanyordum. Fakat insann tahayyl ettii ey nadiren gerekleir (A.B.K.M., M. 6.12.1954; .A..M., s.74-75; M.K.
ve C.L., s.55-56).
10 Temmuz 1915 : Tasvir-i Efkr gazetesi muhabirlerinden Ferit Beyin, 19.
Tmen Kararghnda Atatrk ziyareti (O.Y.S.G., s.107).
13 Temmuz 1915 : ngiliz ve Franszlarn, Seddlbahire yeni bir taarruzu, ancak yedekteki birliklerin ileri srlmesiyle nlenebilmesi
(T.B.Y., s. 101).
15 Temmuz 1915 : Atatrke, fakfon (nikel, bakr, inko alam)dan harp madalyas verilmesi (.M.T.T., s.80; K.A.B.K.., s.100;A.H.E.,
s.359; A.N.M., s.117).
16 Temmuz 1915 : Gazeteci, yazar ve airlerden oluan bir edeb heyetin,
harp alann ziyaret etmek zere, stanbuldan anakkaleye gelii (Hamdullah Suphi [Tanrver], Ahmet Aaolu,
Ali Canip [Yntem], mer Seyfettin, Mehmet Emin [Yurdakul], brahim Alettin [Gvsa], Hakk Sha [Gezgin], Enis
Behi [Koryrek]in de iinde bulunduu heyet, anakkale
cephesine gelerek 5. Ordu ve 3. Kolordu Kararghlarn ziyaret etmi, Arburnu ve Seddlbahir harp blgelerini gezmitir. Heyet, Cesarettepesine giden yolun dman kontrolnde ve tehlikeli oluu nedeniyle Atatrk ziyaret ede-

53

memi, ancak telefonla konuarak baarlarn kutlamtr.

.., s.1-10; A.So., V. 16.9.1947; E.P..H., Hayat dergisi,
say: 36, 1959, s.15).
17 Temmuz 1915 : Gelibolu Mutasarrf Sreyya (Yiit) Beyle Maydos (Eceabat) Kaymakam Rahmi Beyin, 19 Tmen Kararghnda
Atatrk ziyareti ve geceyi kararghta geirmeleri
(O.Y.S.G., s. 108).
19 Temmuz 1915 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber, leden sonra, 3. Kolordu Kararghnn bulunduu
Kemalyerine gelerek Veliaht Yusuf zzettin Efendiyi karlama treninde bulunmas, akam yemeini Kemalyerinde
yemesi, tekrar 19. Tmen Kararghna dn (O.Y.S.G.,
s. 108-109).
28 Temmuz 1915 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber 27. ve 57. Alay cephelerini gezmesi (O.Y.S.G., s.110).
30 Temmuz 1915 : 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paann, Kurmay Bakan Fahrettin (Altay) Beyle beraber 19. Tmen Kararghna gelerek Atatrk ziyareti (O.Y.S.G., s.110).
1 Austos 1915 : Atatrkn Kuzey Grubu ve 3. Kolordu Komutan Esat (Blkat) Paaya -anakkale savalarndaki yararlklarndan
tr terfi etmesi nedeniyle- tebrik yazs ve Esat Paann
cevab: Bu ykselite en byk iftiharm, 19. Tmen ve
onun muhterem giriken komutandr (.A..M., s.59-60;
E.P..H., Hayat dergisi, say:37, 1959, s.22).
2 Austos 1915 : Atatrkn, Arburnundan Madam Corinnee Franszca
mektubu: ...Burada hayat o kadar sakin deil. Gece gndz her gn eitli toplardan atlan arapneller ve dier
mermiler balarmzn stnde patlamaktan uzak kalmyor.
Kurunlar vzldyor ve bomba grltleri toplarnkine karyor. Gerekten bir cehennem hayat yayoruz. ok kr, askerlerim pek cesur ve dmandan daha dayankllar. Bundan baka husus inanlar, ok defa lme sevk
eden emirlerimi yerine getirmelerini ok kolaylatryor.
Gerekten onlara gre iki semav netice mmkn: Ya gazi
ya da ehit olmak! (A.B.K.M., M. 30.11.1954; .A..M.,
s.78-79; M.K. ve C.L., s.56-57).

54

6 Austos 1915 : ngilizlerin, Arburnu cephesine topu ateiyle balayan taarruzu ve 16. Tmen cephesindeki Kanlsrt ele geirmesi (Dman 19. Tmenin sol kanadndaki siperlere de hcum etmi; fakat bu hcumlar kendilerine ar zayiat verdirilerek pskrtlmtr. A.M.T., s.16, B.D.H.T.H., c. V,
kp.3, s.332-336; O.Y.S.G., s.111; Erden, s.15; A.Y., s.55).
6/7 Austos 1915

: ngilizlerin, gece yarsndan hemen sonra Arburnu cephesinde 19. Tmenin sol kanadna taarruzu ve bu taarruzun btn cepheye yaylma eilimi zerine Atatrkn saat
01.10da emri: Umum vaziyet mhimdir. Komutanlar ve
subaylardan her zamandan fazla uyanklk ve fedakrcasna alma isterim! (A.M.T., s.17; B.D.H.T.H., c. V, kp.3,
s.347; Erden, s.15; A.Y.A., s.39; A.Y., s.56; .M.B.M.A.
O.R., s.121).

7 Austos 1915 : ngiliz topusunun, sabaha kar Anafartalar cephesinde

yeniden atee balamas ve bunu takiben ahinsrt ve
Aldereden ilerleyerek Conkbayrna doru 19. Tmen
cephesine taarruzu, fakat askerlerimiz tarafndan ar kayplar verdirilerek pskrtlmesi (Dman gece de taarruz
giriiminde bulunmu, ancak gece saldrs da askerlerimizin ateiyle durdurulmutur. A.M.T., s. 18-20; B.D.H.T.H.,
c. V, kp.3, s.348-353; O.Y.S.G., s.111).
: Atatrkn, Kuzey Grubu Komutanlna saat 05.05de raporu: Dman, gece yarsndan balayarak topusuyla
iddetli ate altna ald 18. ve 27. Alay cephelerine, saat
04.30da da hcum etmise de Tanrnn yardmyla ar
kayplar verdirilerek hcumunun sonusuz braklm olduu arz olunur (B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.348).
8 Austos 1915 : 5. Ordu Komutanlnca Anafartalar Grubu Komutanl
adyla Anafartalar ve Kocaimen blgelerini iine alan bir
komutanlk oluturulmas ve komutanlna -Saros Grubu
Komutan- Albay Feyzi (nay) Beyin getirilmesi (A.M.R.,
s.182; A.M.T., s.23-27; B.D.H.T.H., c.V, kp.3, s.358;
E.P..A., s.265; A.K.D.D.A.Y., s.50) (Albay Feyzi Bey, 5.
Ordu Komutanlnca bugn yaplmas emredilen taarruzu,
birliklerin yorgun olduu gerekesiyle bir gn sonraya brakmak dncesinde olduundan atanmasn takiben ayn
gn komutadan alnmtr. A.M.T., s.27-28; K.A., s.160;
E.P..A., s.266; A.K.D.D.A.Y., s.50-51; A.Y.A., s.43).

55

: ngilizlerin, sabah Conkbayrna iddetli topu ateiyle

balayan taarruzu, Conkbayr tepesinin ngilizlerin eline
gemesi sebebiyle durumun, blgedeki 9. Tmene ait kuvvetler asndan kritik hal almas (A.M.R., s.180-182;
A.M.T., s.21-23,48; B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.356-357; Erden, s.15;A.A.K., s.57; A.K.D.D.A.Y., s.49-50; A.Y., s.5658).
: Atatrkn, saat 19.00da Kuzey Grubu Komutan Esat
(Blkat) Paaya, Conkbayr blgesindeki kritik durumu
belirterek 5. Ordu Komutan Liman von Sandersin ikaz
edilmesi iin, telefonla yapt neri: Conkbayrndaki durumun henz nemli ve nazik olduu anlalyor. Bu hususta Ordu Komutannn ciddi surette dikkatini ekmeye arac
olmanz, memleketin selmeti adna dilerim (B.D.H.T.H.,
c. V, kp.3, s.361).
: Conkbayrnda durumun kritiklemesi zerine Atatrkn,
5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sanders adna Kurmay Bakan Albay Kzm (nan) Bey tarafndan telefon
bana arlmas ve vaziyeti nasl grd sorusuna cevab: Btn mevcut kuvvetlerin komutam altna verilmesinden baka are kalmamtr! 5. Ordu Kurmay Bakannn
ok gelmez mi? szne Atatrkn cevab: Az gelir!
(A.M.R., s. 186; A.M. T., s.26; K.A., s. 155-157; A.A.G.K.,
s.474).
: Atatrkn, gece saat 21.45de -5.Ordu Komutan Mareal
Liman von Sandersin emriyle- Anafartalar Grubu Komutanlna getirilii ve kendisine 9 Austos gn fecirle taarruza geme emrinin verilmesi (A.M.R., s. 187; A.M.T.,
s.3,28; B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.362; O. Y.S.G., s. 112; Erden,
s.16; A.A.K., s.8, 57; K.A.M.M.T., s.618; K.A., s.162-163;
A.H.E., s.89; A.A.G.K., s.474; E.P..A., s.273-274; .C.S.,
s.54; A.Y.A., s.40,43; K.A.B.K.., s. 100; .M.B.M.A.O.R.,
s.122). (Atatrkn Anafartalar Grubu Komutanlna getirilmesiyle 19. Tmen Komutan Vekilliine 27. Alay Komutan Yarbay efik [Aker] Bey atanmtr).
8/9 Austos 1915

56

: Atatrkn, Anafartalar Grubu Komutanlna atanmas

nedeniyle 19. Tmen mensuplarna veda yazs: Anafartalar Grubu Komutanln zerime almak zere imdi hareket ediyorum. Bugne kadar bana, gayret ve fedakrl-

nzla kazandrdnz baarlar, imdi yeni zerime aldm

vazifede de bana olan sevgi ve gveninizle tamamlayacama byk inan ile size veda ediyorum (A.M.T.,
S.29;A.Y., s.59-60).
: Atatrkn, saat 01.30da Anafartalar Grubu Komutanl
Kararghnn bulunduu amltekkeye gelerek Anafartalar Grubunun emir ve komutasn zerine almas
(B.D.H.T.H., c. V, kp.3. s.406; O.Y.S.G., s. 112).
9 Austos 1915 : Atatrk komutasndaki kuvvetlerin, Anafartalar blgesinde
ngilizlere taarruzu; dmann tepelerden, tekrar karma
yapt kylara itilmesi (Atatrk, 7. ve 12. Tmenlerin sabaha kar balayan taarruzunu, Anafartalar blgesinin gzleme yeri olan bir tepeden, bandan sonuna kadar ynetmitir. Bugnk Trk taarruzu ve muharebeler esnasnda
bozguna urayan dman, durmakszn karaya kartt
piyade ve topu birlikleriyle takviye almsa da sonunda
malup edilerek geriye atlmtr. A.M.R., s.187; A.M.T.,
s.36-44; B.D.H. T.H., c. V, kp.3, s.367-368; O. Y.S.G., s. 112;
A.A.K., s.57; .C.S., s.54-56; K.A., s.163-167; A.H.E.,
s.91; A.Y., s.62; A.K.D.D.A.Y., s.53-55; A.Y.A., s.40-43;
.M.B.M.A.O.R., s.122).
: Atatrkn, akamzeri Conkbayr blgesine hareketi
(Atatrk bugnk taarruzun baar ile sonulanmas zerin, akam zeri Anafartalar blgesindeki gzleme yerinden ayrlarak Conkbayr blgesine hareket etmitir. Yolu
zerinde amltekkede -oraya gelmi bulunan- Liman von
Sanders ile grtkten sonra, akam Conkbayr ile Suyata arasnda bulunan 8. Tmen Kararghna gelmi,
burada blgedeki son durumu tetkik ederek 10 Austos
1915te, sabah fecirle beraber taarruz iin btn hazrlklarn yaplmas emrini vermitir. A.M.T., s.45-50; B.D.H.T.H.,
c. V, kp.3, s.372-373; .C.S., s.64; K.A., s.168; A.K.D.D.
A.Y., s.56; A.Y., s.65-66, 70-71; A.Y.A., s.45-50; .M.B.
M.A.O.R., s.123).
10 Austos 1915 : Atatrk komutasndaki kuvvetlerin, ngilizlerin 8 Austosta
ele geirdii Conkbayrna sabaha kar taarruzu ve hcum safnn nnde Atatrkn askerlere syledikleri: Askerler! Karmzdaki dman malup edeceimize hi

57

phe yoktur. Fakat siz acele etmeyin. Evvel ben ileri gideyim. Siz, ben krbacmla iaret verdiim zaman hep birden atlrsnz! (8. Tmen alaylar tarafndan balangta
top ve tfek atei olmakszn sadece sng hcumuyla
baskn eklinde gelitirilen bu taarruz ve sng muharebeleri sonucu, dman 4 saat iinde Conkbayrndan tamamen atlm, ayrca ahinsrtn en yksek tepesi de ele geirilmiti. Dmana asker ve ara bakmndan byk kayplar verdirilen bugnk muharebe esnasnda Atatrk, kalbini hedef alan bir arapnel parasnn, gs cebindeki saati paralayarak geri dnmesi sonucu mutlak bir lmden
kurtulmutur. A.M.T., s.54-57; B.D.H.T.H., c. V, kp.3,
s.374-376; A.A.K., s.58; K.A., s.171-173; E.P..A., s.278283; .C.S., s.64-69; A.Y., s.72-74; A.K.D.D.A.Y., s.56-57;
A.Y.A., s.41-42; .M.B.M.A.O.R., s.123).
: Atatrkn, Conkbayr taarruzunun baar ile sonulanmas zerine, saat 12.15te 8. Tmen Komutanlna emri:
Taarruzu durdurunuz. Conkbayr ve ahinsrtn batya en
hakim noktas daima elde bulundurulacak surette, ktalarnzla tuttuunuz hatt kuvvetlendiriniz! (A.M. T., s.56;
A.K.D.D.A.Y., s.57;A.Y.A., s.41-42).
: Atatrkn, leden sonra 8. Tmene veda ederek Anafartalar Grubu Kararghna dn (A.M.T., s.57).
: anakkale cephesindeki ngiliz Kuvvetleri Komutan General Hamiltonun notu: Trkler ancak bizi Conkbayrndan
atmak suretiyle grevlerini yapacaklarn anladlar ve yle
yaptlar! (.M.B.M.A.O.R., s.123).
14 Austos 1915 : 19. Tmen Kurmay Bakan Binba zzettin (allar)
Beyin, Atatrkn komutasndaki Anafartalar Grubu Komutanl Kurmay Bakanlna atanmas (O.Y.S.G., s.113).
15 Austos 1915 : ngilizlerin, gece taarruzu ve Anafartalar cephesinde Kiretepenin baz ksmlarn ele geirmeleri; ancak kar taarruzumuzla bu mevzilerin tekrar geri aln (A.M.T., s.58,
B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.426-429,436; K.A., s.174;
A.K.D.D.A.Y., s.58).
16 Austos 1915 : ngilizlerin, takviyeli kuvvetlerle Anafartalar cephesinde Kiretepeye yeniden taarruzu; ancak 5. Tmene bal alaylarn kar koymas ile ar kayplar verdirilerek ilerlemele-

58

rine imkn verilmemesi (Atatrk, bugnk arpmalar da

ate hattnda, 5. Tmen Kararghnn bulunduu 161 rakml tepeden ynetmitir. A.M.T., s.58-61; B.D.H.T.H., c.
V, kp.3, s.429-430,437; A.H.E., s.144; K.A., s.175; A.K.D.
D.A.Y., s.59).
: Atatrkn, 5. Tmen Karargahna geliinde, Tmen Komutan Yarbay Wilmere, kendisinin muharebe meydanna
geldiinin ktalara bildirilmesine dair emir yazdrmas ve bu
emrin ktalara ulatrlmas (O.Y.S.G., s.113).
17 Austos 1915 : ngiliz Generali Hamiltonun, Londraya gnderdii rapor:
zlerek sylemeliyim ki Trkler bizim baz yeni birliklerimiz zerinde manev stnlk salamlardr. Dolaysyla
eer anakkale seferi abuk ve baarl bir sonucu ulatrlacaksa bana byk apta yardmc kuvvetler gnderilmelidir. ...yi komuta edilen ve cesaretle savaan Trk ordusunun karsndayz! (A.H.E., s.95; .M.B.M.A.O.R., s.124;
B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.446; A.B.E.B., s.110).
19 Austos 1915 : Atatrkn, amltekkeden, Anafartalar Grubuna bal birliklere grup emri: ...Anafartalar Grubu, karsndaki dman sarsacak, ama olarak tmn denize dkmek zere
hareket edecektir. Komutan ve subaylarla erlerin sz gtrmez fedakrlklaryla bu amacn elde edileceinden eminim (B.D.H.T.H. c. V, kp.3, s.435-436).
: Anafartalar Grubu cephesinin, baz blgelerin de Grup emrine verilmesi ile geniletilmesi (A.M.T., s.62).
20 Austos 1915 : Atatrkn, Anafartalar Grubu cephesinin geniletilmesi
zerine, gzetleme yerinden cepheyi yeniden tetkik ederek
yeni baz dzenlemeler yapmas (A.M.T., s.62-63;
B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.440).
: 1. Ordu Komutan Mareal von der Goltzun, kararghnn
bulunduu Geliboludan Anafartalar Grubu Komutanl
Kararghna gelii, Atatrkle grmesi, daha sonra
onunla birlikte Anafartalar cephesine giderek gzetleme
yerine kmas (O.Y.S.G., s.114; B.D.H.T.H., c. V, kp.3,
s.440).
21 Austos 1915 : Mareal Liman von Sandersin, sabah, amltekkede Anafartalar Grubu Komutanl Karargahna gelii ve Atatrkle
grmesi (O.Y.S.G., s.114).

59

: ngilizlerin, leden sonra Anafartalar blgesinde 7. ve 12.

Tmenler cephesine topu ateiyle balayan taarruzu, ancak topu ve piyadelerimizin kar atei, askerlerimizin
sng hcumu ile Yusufuk, smailolu, Kayackal tepelerine ynelttikleri taarruzlarn ar zayiat verdirilerek pskrtlmesi (Atatrk, bugnk muharebeleri de yapt dzenlemeler, tmen komutanlarna verdii emirlerle kendisi
ynetmitir). (A.M.T., s.63-67;B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.450453; D. Y.S.G., s. 114; A.A.K., s.58).
22 Austos 1915 : Mareal Liman von Sandersin, sabah, tekrar amltekkede Anafartalar Grubu Komutanl Kararghna gelii ve
Atatrkle grmesi (O. Y.S.G., s. 114).
: ngilizlerin, sabah, Kayackal dolaylarndaki Trk mevzilerine art arda taarruzu; bu taarruzlarn, Anafartalar Grubu
birlikleri tarafndan kar taarruzlarla ar kayplar verdirilerek pskrtlmesi, dmann ancak kk bir mevzi parasna el geirii (B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.453).
: Atatrkn, 5. Ordu Komutanlna raporu: ...Bugn yaptm gzlemlere gre ngilizlerin kayplar ok fazladr. Buradaki ngiliz kuvvetinden bundan sonra etkili olacak bir hareket beklemiyorum (B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.455-456).
: Atatrkn, 7. ve 9. Tmen cephelerinde incelemelerde bulunmas (O.Y.S.G., s.114).
24 Austos 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paann, Kocaimen blgesinde
baz incelemeler yaptktan sonra Bakomutanlk Genelkurmay Bakan Vekili Bronzart ve 5. Ordu Komutan Liman
von Sandersle beraber, amltekkedeki Anafartalar Grubu Kararghna gelii ve kendisine harita zerinde bilgi verilii (A.K.D.D.A.Y., s.61; O.Y.S.G., s.115).
27 Austos 1915 : ngilizlerin, Anafartalar cephesinde Kayackal blgesindeki siperlerimize topu ateiyle balayan iddetli taarruzu
ve muharebeler esnasnda Atatrkn 7. Tmen Komutan
Albay Ali Remzi (Altepe) Beye emri: Ben u haberi bekliyorum: Siperlere giren dman mahvedilmi, dman siperlerine askerimiz girmitir. Bundan baka hibir haber
bence nemli deildir! (7. Tmen cephesine ynelen bugnk taarruz sonucu, dmann baz siperlerimize girme-

60

ye muvaffak oluu, Tmenin yedek kuvvetlerinin tam zamannda siperlere yetitirilememesi ve dmann da igal
ettii siperlere iyice yerlemesi nedeniyle kar taarruzdan
tam bir sonu alnamamtr. A.M.T., s.67-71; B.D.H.T.H.,
c. V, kp.3, s.456-458; O.Y.S.G., s. 115; K.A., s.178-180;
A.K.D.D.A.Y., s.61-62).
29 Austos 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paann -Geliboluda incelemelerde bulunuunu takiben- stanbula dndkten sonra 5.
Ordu Komutan Mareal Liman von Sanderse telgraf emri:
...Anafartalar Grubundaki alt tmenin bir komuta altnda
sevk ve idaresinin mmkn olmayacan grdm. Arburnu ile Anafartann esasen birbirine bal olmas nedeniyle
bu tmenlerden birbiri yannda iki veya kolordu oluturulmasn ve kolordularn dorudan size balanmalarn tabi ve gerekli gryorum (B.D.H.T.H., c. V, kp. 3, s.612).
: Mareal Liman von Sandersin -Enver Paann istei zerine- Anafartalar Grubunda yapt yeni dzenlemeyi Enver Paann grne sunmas (Bu dzenlemeye gre
Anafartalar Grubundaki tmenlerden, 2. ve 15. Kolordular
oluturulmutur. B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.612).
: Mareal Liman von Sandersin, Anafartalar Grubundaki tmenlerden -2. ve 15. Kolordu olmak zere- iki kolordu oluturulduuna dair Anafartalar Grubu Komutan Atatrke yazs: ...Her iki kolordu, her iki blgedeki harektn birbiriyle pek ilikili bulunmas sebebiyle sizin emrinize verilmitir
(B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.612-613).
Austos 1915 : Atatrkn, Anafartalardan, Madam Corinnee kart: Bana
gndermek ltfunda bulunduunuz kitaplar ve hediyeleri
aldm. Bunun, beni ne kadar sevindirdiini tasavvur edemezsiniz (A.B.K.M., M.5.12.1954; .A..M., s.74; M.K. ve
C.L., s.57-58).
1 Eyll 1915 : Atatrke, Anafartalar Grubu Komutanlndaki stn baarlar nedeniyle Muharebe Gm Liyakat Madalyas
verilii (A.H.E., s.359; Borak, s. 137; K.A.B.K.., s. 100; .M.T.T., s.80; A.N.M., s. 117).
2 Eyll 1915 : Atatrkn, Gelibolu savalarnda yaralanan ve sakatlanan
Osmanl askerleri iin para toplayarak gnderen -Almanyann stanbul Elilii grevlilerinden- Dr. Ernest Jackha

61

teekkr mektubu: ...Kaderin savurduu her hain darbeye bizimle katlanmakla kalmayp bundan doan straplar
da hafifletmek iin akla gelen her yardm esirgemeyen siz
sadk dosta, Fevzi (akmak) Bey de selmlarn ve teekkrlerini yollar (Y.H., s.310-311).
: Atatrkn komuta ettii Anafartalar Grubu Komutanlnn
Kurmay Bakan Binba zzettin (allar) Beyin, 16. Kolordu Kurmay Bakanlna atanmas (O.Y.S.G., s.116).
4 Eyll 1915 : Atatrkn, Anafartalarda 4. ve 8. Tmen cephelerine giderek incelemelerde bulunmas (O.Y.S.G., s.116).
: Bakomutan Vekili Enver Paann, 5. Ordu Komutan Liman von Sandersin -Anafartalar Grubundaki yeni dzenleme ile ilgili- 29 Austos 1915 tarihli nerisine cevab:
Anafartalar Grubunun devamn, bu grup iindeki tmenlerin imdilik yalnz 2. ve 15. Kolordular oluturmasn ve
Grup Komutanlnn 16. Kolordu Komutan Mustafa Kemal Bey tarafndan yaplmasn, yksek neriniz uyarnca
uygun grdm (B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.615).
14 Eyll 1915 : Atatrkn, Bulgar Generali Ptroffun ei Sultane Ptroffa
anakkaleden Franszca mektubu: ..Dman kuvvetlerine kar kendi istediimiz ekilde kar koyduk ve daha nce Arburnunda benim karmda hezimete urayan dman kuvvetleri, aradan aylar getikten sonra bu defa da
Anafartalarda tam anlamyla fel oldular. Generalimin,
muhtemelen bunlardan haberi vardr; ama olan biteni dorudan benden renmesi, sanrm kendisini ok daha fazla
memnun edecektir. General Hamiltona ve Lord Kitchener*e ard ardna bu baarlar elde etmeme vesile olduklar iin teekkr etmem gerektiine inanyorum (S.Pet, s.
182-183).
: Atatrkn, 2. ve 15. Kolordu Komutanlaryla Abdurrahman
Bayrna gidii (O.Y.S.G., s.118).
20 Eyll 1915 : Atatrkn rahatszlanmas, Mareal Liman von Sandersin
Anafartalar Grubu Kararghna gelerek, kendisine gemi
olsun dileinde bulunmas, sonra zel doktorunu gnderii
(O.Y.S.G., s.119).

* ngiltere Savunma Bakan

62

23 Eyl 1915 : Atatrkn, -Almanyann stanbul Elilii grevlilerindenDr. Ernest Jackh adrnda kabul ve syledikleri: Tam
mnasyla Ruslar gibi karaya tkldk. Ruslar kmee
mahkmdurlar; nk Boazlar kapayarak onlar Karadenize tkadm. Bu suretle, mttefiklerinden ayr drdm.
Fakat biz de ayn sebep dolaysyla yklmaa mahkmuz.
Gerekten biz, Akdeniz, Kzldeniz ve Hint Okyanusu sahillerine yerlemi bulunuyoruz; fakat herhangi bir okyanusa
kmay gze alamayz. Deniz kuvvetlerine sahip olmayan
bir kara kuvveti olmak itibariyle biz, yarmadamz, kara
kuvvetlerini hibir tehdide uramakszn istedii sahile getirebilen deniz kuvvetlerine kar savunmaya asla muktedir
olamayacaz (Y.H., s.190-191). (Atatrk, bu grmenin
yapld gnlerde rahatszl nedeniyle adrnda istirahat
etmektedir. Ernest Jackh, hatralarnda u bilgileri vermektedir: Mustafa Kemal Bey, ar surette hastayd ve bu yzden kendisini ziyaret iin adrna gittim. Malarya (stma)ya tekrar yakalanmt. O kadar zayflamt ki, ilkin tanyamadm. Bununla beraber ateli tabiat, evvelce sk sk
yaptmz btn gece devam eden ok sevdii grmeler gibi, bizi, siyas bir tartmaya daldrd. Y.H., s.190).
24 Eyll 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paann, beraberinde Bakomutanlk Vekleti Harekt ubesi Mdr Yarbay smet
(nn) Bey olduu halde Geliboluya gelii (B.D.H.T.H., c.
V, kp.3, s.468).
26 Eyll 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paann, sabahleyin, Kuzey
Grubu Kararghna gidii, daha sonra -Anafartalar Grubu
cephesine ait- Conkbayrn gezdikten sonra Geliboluda 5.
Ordu Kararghna dn (Enver Paa, bu inceleme gezisinde Anafartalar Grubu Kararghna uramamtr.
O.Y.S.G., s.119-120).
27 Eyll 1915 : Atatrkn, 5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sanderse, Anafartalar Grubu Komutanlndan affn isteyen
yazs: ...Geenlerde Ekselanslar Bakomutan, Kuzey,
Gney ve Asya Gruplarn ziyaretiyle gerei gibi onurlandrmtr; ancak Anafartalar Grubunun varln tanmak istememekle, bizi ziyaretinin onurundan mahrum klmtr.
...Ekselnslar Bakomutann ahsma kar besledii

63

duygular bylece bilinirken, orduda ayn koullar altnda

hizmet vermem benim iin imknszdr. Siz Ekselnslarndan, beni u andan itibaren Grup Komutanlndan istifa
etmi sayma ve ahsmla ilgili daha sonraki ilemleri tayin
etme ltfunda bulunmanz rica etmek onurunu tamaktaym (M.M.K.B., s. 15; O.Y.S.G., s. 120).
30 Eyll 1915 : 5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sandersin, Bakomutan Vekili Enver Paaya, Atatrkn Anafartalar Grubu
Komutanlndan affn isteyen dileke vermi olduunu,
ancak kabul edilmemesini isteyen yazs: ...Bu dilekeyi
destekleyemem. nk Mustafa Kemal Beyi, vatann bu
byk savata hizmetlerine muhakkak surette muhta olduu, ok mstesna kabiliyetli, yetkili ve cesur bir subay
olarak tandm ve takdir ettim. ...imdilik iliikte takdim etmediim ayrlma dilekesini, Ekselnslarnzn, gvenini
belirtmek suretiyle reddetmek ltfunda bulunmalarn rica
ediyorum (M.O.E.P., s.246-247; A.A.G.K., s.476-477;
M.M.K.B., s.16-17; A.Y., s.75).
2 Ekim 1915 : Atatrkn, Anafartalarda, 12 Tmen cephesine gidii
(O.Y.S.G., s. 120).
4 Ekim 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paann, Mareal Liman von
Sandersin -Atatrkn Anafartalar Grubu Komutanlndan affn isteyen dilekesiyle ilgili- 30 Eyll 1915 tarihli yazsna cevab: Yaznz aldm. Yksek arzularnza uygun olarak Mustafa Kemal Beye yazdm (M.O.E.P., s.247;
A.A.G.K., s.477; A.Y., s.76; M.M.K.B., s.17)
: Bakomutan Vekili Enver Paann, Atatrke yazs: Rahatszlnz iittim, mteessir oldum. Son defaki anakkaleyi ziyaretimde muhtelif mevzileri grmek isteimden
sizi ziyarete vakit kalmamt (M.O.E.P., s.247; A.A.G.K.,
s.477; A. Y., s. 76; M.M.K.B., s.17).
: Atatrkn, Enver Paann 4 Ekim 1915 tarihli yazsna cevab: Rahatszlmdan dolay yksek iltifatlarnza teekkr ederim. Bendenizi yaknda meydana gelmesi beklenilen olaylar iin hazrlanan kuvvetin banda da bulundurarak size daha byk hizmetler yaplmasna eritirmekle taltif edeceinizden eminim (M.O.E.P., s.248; A.A.G.K.,
s.478; A. Y., s.76; M.M.K.B., s.17).

64

6 Ekim 1915 : Atatrke, 6. Ordu (Irak Ordusu) Komutanlnn teklif edilmesi, Atatrkn de baz artlarla kabul edeceini bildirmesi (O.Y.S.G., s.120-121).
: anakkale cephesinde ngilizlerin, akama doru kara ve
deniz toplaryla Kiretepeyi bombardman etmesi
(0.Y.S.G..S.121).
7 Ekim 1915 : Atatrkn, Geliboluya gidii, 5. Ordu Kararghnda misafir edilii (O.Y.S.G., s.121).
10 Ekim 1915 : Atatrkn, leden sonra Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber 26. Tmen Kararghna gidii ve Tmen Komutan Esat Beyle grmesi (O.Y.S.G., s.121).
11 Ekim 1915 : Atatrkn, anakkaleden, stanbulda bulunan Salih (Bozok) Beye mektubu: Karmzdaki dman, artk gsz
bir hale gelmitir. nallah yaknda tamamen atlr. Herhalde vatanmz bu ynden emindir! (A.K.Y.Y.A.S.B.H., M.
24.11.1979; .A..M., s.37-38; H.A.Y, s.176-177).
: Bulgaristann, Almanya-Avusturya yannda I. Dnya Savana girii (.O.T.K.IV., s.428).
14 Ekim 1915 : 5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sandersin, Anafartalar Grubu Kararghna gelii (O.Y.S.G., s.121).
16 Ekim 1915 : stanbuldan Atatrke gnderilen otomobilin, Anafartalar
Grubu Kararghna getirilii (O.Y.S.G., s.121-122).
17 Ekim 1915 : anakkale blgesinde General Hamiltonun, komutay General Birdwooda devrederek cepheden ayrl (E.P..A.,
s.293).
21 Ekim 1915 : Atatrkn, Anafartalar Grubu Kararghnda Esat Essefit
Efendi bakanlnda Suriye edeb heyetini kabul, heyet
yelerinin daha sonra cepheleri dolamas (O.Y.S.G.,
s.122; A.H.Y.H., Y.S. 6.4.1941).
25 Ekim 1915 : Atatrkn, 8. Tmen Karargh ile 15. Kolordu Kararghn ziyareti, daha sonra Anafartalar Grubu Kararghna
dn (O.Y.S.G., s.123).
26 Ekim 1915 : Atatrkn, Bakomutanlk Vekletince 9.,11. ve 12. Tmenlerin birlemesinden oluacak 16. Kolordu komutanlna atanmas ve Kolordu Komutan yetkisiyle Anafarta-

65

lar Grubunu ynetmekle grevlendirilmesi (A.K.D.D.A.Y.,

s.65; A.Y.A., s.44).
31 Ekim 1915 : Bakomutan Vekili Enver Paann, beraberinde Ahmet zzet Paa, Yarbay Feldmann ve Bayaver Kzm (Orbay)
Bey olmak zere Anafartalar Grubu Kararghn ziyareti,
Atatrkle grmesi, daha sonra at zerinde smailolu
Tepesine gidilmesi (O.Y.S.G., s.123-124).
3 Kasm 1915 : stanbuldan Geliboluya gelen Ayan ve Mebusan Heyetinin, Anafartalar Grubu Kararghna giderek Atatrk ziyareti, Atatrkle beraber cepheyi gezmeleri (O.Y.S.G., s.
124).
7 Kasm 1915 : ngiliz Harp Kabinesinin anakkaleyi boaltma karar
(K.A., s. 182).
8 Kasm 1915 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber Kiretepedeki kzakl batarya yanna gitmesi ve incelemelerde bulunmas (O.Y.S.G., s.124).
10 Kasm 1915 : Mareal Liman von Sandersin, Anafartalar Grubu Kararghna gelii, Atatrk ile -gelmi ve gelecek toplarla- yaplacak taarruz hakknda grmesi (O.Y.S.G., s.124).
27 Kasm 1915 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber 12. Tmen gzetleme yerine gitmesi ve Bekrtepeye
kar dzenlenen bir topu ateini izlemesi (O.Y.S.G., s.
126).
1 Aralk 1915 : Atatrkn, gece Anafartalar Grubu Kararghnda Kurmay
Bakan zzettin (allar) ve Fuat (Bulca) Bey ile evlilik
zerine sohbeti (O.Y.S.G., 8.127).
5 Aralk 1915 : Mareal Liman von Sandersin, Anafartalar Grubu Kararghna gelii ve Atatrke, beraberinde getirdii hava deiimi izin yazsn vermesi (O.Y.S.G., s.127).
6 Aralk 1915 : Fethi (Okyar), Dr. Bahattin akir ve Dr. Tevfik Rt (Aras)
Beylerin, akam, Atatrkn misafiri olarak Anafartalar
Grubu Kararghna gelileri (O.Y.S.G., s.127).
: Atatrkn ald hava deiimi izni zerine Anafartalar
Grubu Komutan Vekilliine atanan Fevzi (akmak) Paann, Anafartalar Grubu Kararghna gelii (O.Y.S.G., s.
127).

66

9 Aralk 1915 : Atatrkn, Anafartalar Grubu Komutan Vekilliine atanan

Fevzi (akmak) Paayla beraber cepheyi grmek zere 7.
Tmene gitmesi (O.Y.S.G., s. 127).
10 Aralk 1915 : Atatrkn -beraberinde misafirleri Fethi (Okyar), Bahattin
akir ve Tevfik Rt (Aras) Beyler olmak zere - anakkaleden stanbula hareketi (A.M.T., s.72; O.Y.S.G., s.127;
B.D.H.T., c. V, kp.3, s.493; K.A., s.181; A.Y.A., s.44;
K.A.B.K.., s.101; A.Y., s.76; A.K.D.D.A.Y., s.66,70;
H.A.Y., s.177; .M.B.M.A.O.R., s.125). (Atatrk stanbula
dnn takiben, anakkaleden izinli olarak ayrl sebebini Salih (Bozok) Beye yle anlatmtr: Ben dmann
ekileceini anladm iin bir taarruz yaplmasn teklif etmitim. Fakat benim bu teklifimi kabul etmediler. Bundan
dolay canm skld. ok da yorgun olduum iin izin alarak stanbula geldim. Eer ben orada iken dman imdiki gibi ekilmi olsayd, herhalde daha ok sklacaktm.
Burada bulunmaklm benim iin bir talih eseridir. H.A.Y.,
s.177).
11 Aralk 1915 : Atatrkn anakkaleden stanbula gelii.
19 Aralk 1915 : Atatrkn, Bahriye Nazr ve 4. Ordu Komutan Cemal Paaya mektubu: Burada ara sra samim dostlarla grme, daha ziyade kalp rahatl teminine vesile oluyor. Vazife bana dnme iin daha epeyce zaman olduundan,
mnasip frsatlarda sayglarm takdim ile iftihar edeceim
(., s.544).
19/20 Aralk 1915 : ngilizlerin, igal ettikleri siperleri boaltarak gece Anafartalar -Arburnu blgesinden gizli olarak ekilmeleri (Bu blgedeki boaltma, son gnlerde, mevcut sisten de yararlanlarak gizli olarak yaplmakta idi. Ancak birlik ve malzemelerin
byk ksmn kapsayan boaltma, bu gece gerekletirilmitir. ngilizler 8/9 Ocak 1916 gecesi de Seddlbahir blgesinden ekilmilerdir. A.M.T., s.72-73,77; A.H.E., s.102;
.O.T.K.IV., s.429; B.D.H.T.H., c. V, kp. 3, s.490-492,494498; O.Y.S.G., s.129,134; K.A., S.182; A.Y.A., s.44;
.M.B.M.A.O.R., s.125).
21 Aralk 1915 : Anafartalar Grubu Kurmay Bakan zzettin (allar)
Beyin, stanbulda bulunan Atatrke dmann anakka-

67

leden ekildiini bildiren mektubu (Bu mektup, Atatrkn,

stanbula geliini takiben zzettin Beye yazd bir mektuba cevap olarak yazlmtr. O.Y.S.G., s.129).
Aralk Sonu 1915 : Atatrkn, stanbulda Hariciye Nazr Halil (Mentee)
Beyi ziyareti ve syledikleri: ...Ben Trk ordusunun yabancs bir adam deilim. Ben, ordu ile kk subaylktan
beri derinden temasa gelmi bir askerim. Ben, olaylarn
sevki ile ordunun iinde subay, nihayet komutan olarak i
grm ve zannma gre muvaffak olmu bir komutanm.
Trk ordusunu, onun faziletini, kymetini ve bu ordu ile neler yaplabileceini benim kadar anlayan az olmutur
A.S.D.V. s.108-111).
31 Aralk 1915 : Atatrkn, Bahriye Nazr ve 4. Ordu Komutan Cemal Paaya mektubu: ...Her eyi yarnlara, harpten sonraya terk
etmek grnn btn zihinlere hakim olduu anlalyor.
Biraz fazla gayret ve faaliyetle bu grn rkl ispat
olunabilir midindeyim. Fakat zannediyorum ki benim burada sahip olabileceim imkn buna uygun deildir. Her halde kendiliinden hazrlanm pek gzel bir zemin mevcuttur (B.M, Hr. 10. 11. 1995; ., s.544-545).
-19162 Ocak 1916 : Atatrkn, stanbuldan, Anafartalar Grubu Kurmay Bakan zzettin (allar) Beye, mektuplarn aldn bildiren
telgraf (O.Y.S.G., s .131).
8/9 Ocak 1916 : ngilizlerin, Seddlbahir blgesinden de ekilmeleri (ngilizler daha nce 19/20 Aralk 1915 gecesi Anafartalar-Arburnu blgesinden ekilmilerdi. .O.T.K.IV., s.429-430; K.A.,
s. 182; A.Y.A., s.44).
9 Ocak 1916 : 5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sandersin -ngilizlerin Gelibolu yarmadasndan ekilip gitmeleri zerine- sabah 8.45de Altepeden Bakomutanlk Vekletine telgraf: Tanrya kr, Gelibolu yarmadas tamamen dmandan temizlenmitir. Dier ayrntlar ayrca sunulacaktr (B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.499).
10 Ocak 1916 : 5. Ordu Komutanlnca Anafartalar Grubu Kararghnn
kaldrlmas (O.Y.S.G., s.134).

68

12 Ocak 1916 : Atatrkn, Fethi (Okyar) Bey ve baz dostlarn ziyaret etmek zere stanbuldan Sofyaya gidii (Cevat Abbas Grer hatralarnda, Atatrkn 16. Kolordu Komutanlna
atanmasnn Sofyaya gidiinden birka gn sonra gerekletiini ifade etmektedir. Atanma tarihi 16 Ocak 1916 olduuna gre Sofyaya gidi tarihinin de 12 veya 13 Ocak
1916 olmas gerekmektedir).
16 Ocak 1916 : Atatrkn, karargh Edirnede bulunan 16. Kolordu Komutanlna atanmas (A.Z.T.B.Y., s.21, A.Y.A., s.45).
17 Ocak 1916 : 16. Kolordu Komutanlna atanan Atatrkn, Sofyadan
stanbula dn (O.Y.S.G., s.141; A.Z.T.B.Y., s.22-23).
: Atatrke, Anafartalar Grubu Komutanl dnemindeki
stn baarlar nedeniyle Muharebe Altn Liyakat Madalyas verilii (K.A.B.K.., s.100; .M.T.T., s.80; A.N.M.,
s.177).
18 Ocak 1916 : 5. Ordu Kararghnn -ngilizlerin Gelibolu yarmadasn
boaltmalar zerine- anakkaleden Lleburgaza alnmas (B.D.H.T.H., c. V, kp.3, s.620).
27 Ocak 1916 : Atatrkn, Edirneye gitmek zere stanbuldan trenle hareketi ve akam Edirneye gelii (O.Y.S.G., s. 143;
A.Z.T.B.Y., s.23-25; B.H..S.M.K.I; A.Y.A., s.45).
28 Ocak 1916 : Atatrkn, Edirneye gelii nedeniyle halkn sabahtan itibaren, onu grmek iin hncahn yollar doldurmas, byk sevgi gsterilerinde bulunmas, zerinde Yaasn Arburnu ve Anafartalar Kahraman Mustafa Kemal Bey yazl zafer taklar yaplmas (O.Y.S.G., s.143).
: Atatrkn, Edirne Sultan Selim Camiinde cuma namaz
kl, leden sonra ehirde 16. Kolorduya ait birliklerin
geit resmini izlemesi (O.Y.S.G., s.143).
29 Ocak 1916 : Atatrkn, Edirnede Kurmay Bakan zzettin Beyle beraber leden evvel 17. Tmen Kararghna gelii, tmene
ait birlik ve klalar gezmesi, daha sonra Edirne Valisi ve
Belediye Bakann ziyareti (O.Y.S.G., s.144).
: 5. Ordu Komutan Mareal Liman von Sandersin, Kurmay
Bakan Kzm (nan) Beyle beraber leden sonra Lleburgazdaki kararghndan Edirneye gelerek Atatrk ziyareti (O.Y.S.G., s.144).

69

30 Ocak 1916 : Mareal Liman von Sandersin, Edirnede, Atatrkle beraber 11. Tmeni denetlemesi (O.Y.S.G., s.144).
31 Ocak 1916 : Mareal Liman von Sandersin, Edirnede, Atatrkle beraber 12. Tmeni denetlemesi, daha sonra trenle Lleburgaza dn (O.Y.S.G., s.144).
1 ubat 1916 : Atatrke, Anafartalar Grubu Komutanl dneminde gsterdii stn baarlar nedeniyle kinci Rtbeden Osman Nian verilmesi (K.A.B.K.., s.707; .M.T.T., s.80;
A.NM.s.45, 177,179).
3 ubat 1916 : Atatrkn, davet zerine, akam Edirne ttihat ve Terakki
Kulbndeki yemee katlmas (O.Y.S.G., s.144).
4 ubat 1916 : Atatrkn, davet zerine, Edirne Mevlevi Tekkesinde
mevlit okunuunda bulunuu (O.Y.S.G., s.144).
12 ubat 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber arazide talimleri izlemesi (O.Y.S.G., s.145).
17 ubat 1916 : Dou cephesinde, Ruslarn Muu igali (B.D.H.T.H., c.II,
ks.2, s.41).
18 ubat 1916 : Atatrkn, Edirne Sultan Selim Camiinde cuma namaz
kl ve 12. Tmenin okutturduu mevlitte bulunuu
(O.Y.S.G., s. 145).
: Dou cephesinde, Erzurumun Ruslar tarafndan igali
(B.D.H.T.H., c. II, ks.2, s.37,40; A..O.B., s.1).
ubat 1916 : yan yesi Ahmet zzet Paann, karargh orluda bulunan 2. Ordu Komutanlna atanmas (2. Ordu Komutan
Vehip Paann 3. Ordu Komutanlna atanmas zerine 2.
Ordu Komutanlna getirilen Ahmet zzet Paa, 6 Mart
1916 gn orluya gelerek grevine balamtr.
B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.39).
21 ubat 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle harita zerinde Trakyadaki yeni snr gz nne alnarak harekt- harbiyenin seyir ekli hakknda grmesi
(O.Y.S.G., s. 147).
22 ubat 1916 : Bakomutanlk Vekletinin, karargh orluda bulunan 2.
Orduyu Dou blgesine nakletme karar (B.D.H.T.H., c.ll,
ks.2,s.39;F.I., s.247; A.Y.A., s.45;A.Y., s.78; A.K.D.D.A.Y.,
s.78).

70

23 ubat 1916 : Atatrkn, Edirnede tertiplenen harp oyunu sonular hakknda Kurmay Bakan ve dier subaylarla grmelerde
bulunmas, gece harp oyununun tenkitlerinin yaplmas
(O.Y.S.G., s.146).
29 ubat 1916 : Atatrkn, akamzeri Kurmay Bakan zzettin (allar)
Beyle beraber at zerinde Meri Kprsne kadar bir gezinti yapmas (O.Y.S.G., s.147).
ubat 1916 : Atatrkn Tbiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Yazl
ekline Dair tler adl kk kitabnn, Edirnede yaymlanmas (A.Y.A., s.45; O.Y.S.G., s.149).
1 Mart 1916 : Dou cephesinde, Ruslarn Bitlisi igali (B.D.H.T.H., C. II,
ks.2, s.41).
7 Mart 1916 : Atatrkn, trenle Lleburgazdan Edirneye gelen 5. Ordu
Komutan Mareal Liman von Sandersi Karaaa istasyonunda karlamas ve otomobille Atatrkn konutuna gelileri (O.Y.S.G., s.147).
8 Mart 1916 : Mareal Liman von Sandersin, sabah, Atatrkle beraber
12. Tmeni denetlemesi (O.Y.S.G., s.147-148).
9 Mart 1916 : Mareal Liman von Sandersin, sabah, Atatrkle beraber
11. Tmeni denetlemesi, leyin Lleburgaza dnmek
zere Edirnede ayrl (O.Y.S.G., s.148).
10 Mart 1916 : Atatrkn komuta ettii 16. Kolordunun kararghnn
-Bakomutanlk Vekletince- Diyarbakra nakledilme karar ve Atatrkn Dou cephesinde ayn isimle kurulan bir kolorduya komutan atanmas (Bakomutan Vekili Enver Paa, bugn Atatrke telgraf ekerek 16. Kolordu Kararghnn Reslayn [Ceylanpnar] zerinden hemen Diyarbakra
hareket etmesini istemitir. B.H..S. M.K.I; O. Y.S.G., s.
148; B.D.H.T.H.,c.II , ks.2, s.39; K.A., s.186; A..O.B., s.2).
11 Mart 1916 : Atatrkn, -16. Kolordu Kararghnn Edirneden Diyarbakra kaydrlmas karar zerine- beraberinde Kurmay Bakan zzettin (allar) Bey ve karargh mensuplar olmak
zere saat 11.00de Edirneden trenle stanbula hareketi
ve akam stanbula gelii (O.Y.S.G., s.148; B.H..S.M.K.I;
A.H.E., s.107; A.H.D., s.34).
14 Mart 1916 : Atatrkn, beraberinde Kurmay Bakan zzettin (allar)
Bey olmak zere, Harbiye Nezaretinde Dou cephesinde-

71

ki yeni greviyle ilgili temaslarda bulunmas, daha sonra

Akaretlerdeki evine gelii (O.Y.S.G., s.149).
15 Mart 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Bey ve dier
Karargh mensuplaryla beraber, Diyarbakrdaki grevine
gitmek zere saat 16.30da Haydarpaadan trenle hareketi (O.Y.S.G., s.149; B.H..S.M.K. I; A.H.D.,s.34; A.H.E.,
s.34).
16 Mart 1916 : Diyarbakra gitmekte olan Atatrkn, trenle le zeri Eskiehire gelii ve le yemeini Kurmay Bakan zzettin
Beyle beraber Eskiehir istasyonunda yemesi(O.Y.S.G., s.
151).
17 Mart 1916 : Diyarbakra gitmekte olan Atatrkn, trenle leyin Konyaya gelii, le yemeini Kurmay Bakan zzettin Beyle
beraber Konya istasyonundaki Badat Otelinde yemesi
(O.Y.S.G.,s.151).
18 Mart 1916 : Diyarbakra gitmekte olan Atatrkn, trenle sabah Pozantya gelii, trenin saat 11.00de Pozantdan hareketi, saat
17.00de Glek istasyonuna gelii, burada dier bir trene
aktarma yaparak saat 18.20de Mamureye hareketi ve
18/19 Mart gecesi saat 01.00de Mamureye gelii
(O.Y.S.G., s. 151).
19 Mart 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah saat 9.30de otomobille Mamureden slhiyeye hareketi, saat 11.30da slhiyeye gelii, slhiyeden saat 13.10de trenle hareketi, akam saat 21.30da Halepe gelii ve Halep Valisi Abdlhalik (Renda) Bey tarafndan karlan (O.Y.S.G., s.151152; B.H..S.M.K.I).
20 Mart 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle yeni Halep arsnda biraz
dolamas (O.Y.S.G.,s.152).
22 Mart 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah, trenle Halepten Reslayn(Ceylanpnar)a hareketi, Halep Valisi Abdlhalik
(Renda) Bey ve ehir ileri gelenlerinin kendisini istasyonda
uurlamas (O.Y.S.G., s.152; B.H..S.M.K. I).
23 Mart 1916 : Atatrkn, Halepten trenle Reslayn (Ceylanpnar)a gelii (B.H..S.M.K.I; K.A., s.187; A.Y.A., s.45; A..O.B., s.2).
24 Mart 1916 : Atatrkn Reslayn(Ceylanpnar)dan otomobille saat
15.00de Mardine gelii (O.Y.S.G., s.152-153; B.H..S.

72

M.K.I; B.D.H.T.H., c. II, ks.2, s.39; K.A., s.187,189; A..

O.B., s.2).
25 Mart 1916 : Atatrkn, gn Mardinde geirii (O.Y.S.G., s.153).
26 Mart 1916 : Atatrkn, Mardinden sabah saat 7.30da otomobille Diyarbakra hareketi (O.Y.S.G., s. 153; B.H..S.M.K.I).
27 Mart 1916 : Atatrkn, saat 16.00 sralarnda Diyarbakra gelerek greve balamas {O.Y.S.G., s.153; B.H..S.M.K.I; B.D.H.T.
H., c.ll, ks.2, s.39,45,47; A. ve Di., s.70.).
28 Mart 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) ve Kolordu
Batabibiyle beraber Diyarbakr Hkmet Konana giderek Vali Vekili Bedri Beyle, erzak ve tama aralar hakknda grmesi (O.Y.S.G., s.154).
1 Nisan 1916 : Atatrkn, generallie ykselii (K.A.M.M.T., s. 157,618;
A.A.K., s.58; O.Y.S.G., s.155; S.A.A., s.64; K.A., s.190;
A.Y., s.77; A.Y.A, s.45; K.A.B.K.., s.101; A..O.B., s.2;
A.N.M., s.177;A. ve As., s.55).
6 Nisan 1916 : Atatrkn, Sason ve Mutki blgesindeki milis kuvvetlerinin
ne ekilde hareket edecei hakknda yazl direktifi: ...Mutki ve Sason blgesindeki mfrezeler, 5. Tmen Ko-mutannn emrinde olup, her hususta gereken emri kendisinden
alacaklardr (B.D.H.T.H., c.II, ks.2, s.54).
7 Nisan 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber, ordugh yeri semek iin otomobille dolaarak inceleme yapmas (O.Y.S.G., s.156).
10 Nisan 1916 : Atatrkn, 16. Kolordunun cephe durumu hakknda 2. Ordu Komutanlna raporu: Emrimde bulunan cephe aadaki ekilde ksmlara ayrlmtr (B.D.H.T.H., eli, ks.2,
s.56-58).
: Atatrkn, 16. Kolordu birliklerine, cephedeki grevleri
hakknda yazl emri (B.D.H.T.H., c. II, ks.2, s.59-60).
: Atatrkn, ehir ileri gelenlerinden iki kiiyle beraber kendisini ziyarete gelen Diyarbakr Mftsn kabul ve grmesi (O.Y.S.G., s.156).
12 Nisan 1916 : Atatrkn, leden sonra Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber 17. Alayn 3. Taburunu denetlemesi,
daha sonra Diyarbakr Hkmet Konana gidip Vali Veki-

73

li Bedri Beyle erzak ve tama aralar hakknda grmesi (O.Y.S.G., s.156).

13 Nisan 1916 : Atatrkn, sabah saat 7.00de Kurmay Bakan zzettin
(allar) Bey ve dier subaylarla beraber at zerinde Diyarbakrdan hareketle saat 16.00da Sofyana gelii ve geceyi burada geirii (O.Y.S.G., s.157).
14 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle Sofyandan Silvana gelii.
15 Nisan 1916 : Atatrkn, iddetli yamur nedeniyle Silvanda kal
(O.Y.S.G., s.157).
16 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle saat 7.15de at zerinde Silvandan hareketi, akam Hazbat kyne gelii ve geceyi
burada, adrda geirii (O.Y.S.G., s.157).
17 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindeki karargh mensuplaryla sabah
Hazbat kynden at zerinde hareketle saat 17.00de
Zoka gelii ve geceyi burada geirii (O. Y.S.G., s. 158).
18 Nisan 1916 : Atatrkn beraberindeki karargh mensuplaryla leden
sonra Zoktan hareket ederek akamzeri Ziyaret (Veyselkarani)e gelii, Veysel Karaninin trbesini ziyaret edii,
geceyi burada, adrda geirmesi (O.Y.S.G., s.158).
19 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle Ziyaret (Veyselkarani)ten at
zerinde hareket ederek saat 17.15de Bitlis yolu zerinde
Duhandaki 5. Tmen Kararghna gelii (O.Y.S.G., s.
159; A.H.D., s.39).
20 Nisan 1916 : Atatrkn, gn boyunca 5. Tmen Kararghnda almas ve tmenin bu cephedeki muharebelerle ilgili verdii bilgileri deerlendirmesi (O.Y.S.G., s.159).
21 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah 15. Alay cephesine
hareketi, buradaki kuvvetleri denetlemesi, dmana 1200
metre uzaklktaki birinci hattan dman mevzilerini gzetlemesi (Bu gzetleme esnasnda, topluluk, dmann dikkatini ektiinden ksa zamanda Rus askerleri tarafndan
alan yaylm ateine maruz kalm, bunun zerine gerekli
nlemler alndktan sonra tekrar 15. Alay Kararghna dnlmtr. O.Y.S.G., s. 159).
22 Nisan 1916 : Atatrkn, sabah saat 8.00de 15. Alay Kararghndan
cepheye hareketi, karlarla rtl Gamps dalar zerinde-

74

ki ileri birlikleri denetlemesi (O.Y.S.G., s.159-160; A.H.D.,

s.39).
23 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle cepheden Duhandaki 5. Tmen Kararghna dn (O.Y.S.G., s.160).
24 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Duhandaki 5. Tmen
Kararghndan ayrlarak tmenin sa kanadna hareketi,
Kemer dalarnn bir boynuzunu ap Havanise gelii, daha sonra Berz srtlarna doru yryp Gzelderenin bat
yamacnda kurulan ordughta geceyi geirmesi (O.Y.S.G.,
s. 160).
25 Nisan 1916 : Ruslarn, dou cephesinde afakla beraber 14. Alayn tm
cephesine taarruza balamas, ancak askerlerimizin kahramanca kar koymas sonucu geri ekilii (Atatrk, dmann bu sabahki taarruzu zerine Kemer dana karak gn
boyunca muharebeyi izlemi, akam Gzelderenin bat
yamacndaki ordugha dnmtr. O.Y.S.G., s.160).
26 Nisan 1916 : Ruslarn, dou cephesinde 14. Alayn sa kanadna taarruzu, fakat, kuvvetlerimiz tarafndan geri pskrtlmesi
(O.Y.S.G.,s.160).
: Atatrkn, beraberindekilerle sabah 14. Alay cephesine
hareketi, geceyi Tu kynde geirii (O.Y.S.G., s.160-161).
27 Nisan 1916 : Ruslarn, iki gndr devam eden taarruzlarnn baarszla uramas zerine geri ekilmeleri (O.Y.S.G., s.161)
: Atatrkn, Ruslarn geri ekilmeleri zerine 14. Alay cephesinden ayrlarak Gzelderedeki ordugha dn
(O.Y.S.G., s.161).
28 Nisan 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Gzeldereden ayrlarak Duhana gelii (O.Y.S.G., s.161).
1 Mays 1916 : Atatrkn, sabah Duhandan ayrlarak saat 16.00da Ziyaret(Veyselkarani)e gelii ve geceyi burada geirii
(O.Y.S.G.,s.161).
2 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Ziyaret(Veyselkarani)ten hareket ederek akamzeri Siirte gelii, Jandarma
Dairesinde misafir edilii, akam -Vali Vekili, Mutasarrf,
Belediye Bakan ve Mdafaa-i Milliye Cemiyeti Bakannn da katlmyla- erefine yemek verilii (O.Y.S.G., s.162).

75

6 Mays 1916 : Ruslarn, sabah Kulp cephesine taarruzu, kuvvetlerimizin

ar kayplar vermesine ramen, bu taarruzun merkez ve
sol kanatta pskrtlmesi, ancak sa kanatta dmann tepelerde kalmas (O.Y.S.G., s.163).
6 Mays 1916 : Atatrkn, Siirtten Madam Corinnee Franszca mektubu:
Batdan douya kadar devam eden uzun ve yorucu bir yolda iki ay kadar seyahat ettikten sonra bir istirahat an bulunabileceine inanlr, deil mi? Fakat heyhat! Grlyor ki,
bu ancak lmden sonra mmkn olacak! (A.B.K.M., M.
1.12.1954; .A..M., s.80-81; M.K. ve C.L., s.61-62, 122123).).
7 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Siirtten hareket ederek saat 16.00da Garzana gelii, Hkmet Dairesinde misafir edilerek geceyi burada geirii (O.Y.S.G., s.163).
8 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Garzandan at zerinde hareket ederek saat 16.00da -Batman zerinden- Malabadi kyne gelii ve geceyi burada geirii (O.Y.S.G.,
s.163).
: Atatrkn, Madam Corinnee Franszca mektubu: Tabi ki
u anda bulunduum yeri bilmiyorsunuz. Burasn size tantamam da; nk yerini gsterecek bir harita bile yok. Ksaca, grl grl akan saysz dereler ile sulanan, fevkalde gzel, yeil amlarla rtl bir da silsilesi tasavvur
edebilirsiniz. Ormanlarmzda binlerce blbl var ve dalarmzn bir ksm hl tertemiz beyaz rtsn koruyor. Hava tertemiz, sular da yle. Ruslar pek uzakta deiller ama,
anakkaledeki gibi yakn deil (M.K. ve C.L., s.62,124).
9 Mays 1916 : Atatrkn, sabah Malabadi kynden hareket ederek lezeri Silvana gelii (O.Y.S.G., s.163).
10 Mays 1916 : Atatrkn, Ruslarn son zamanlarda destek kuvveti almas nedeniyle 16. Kolordu birliklerine, cephede ne ekilde
hareket edileceini bildiren yazl emri (B.D.H.T.H., c. II, ks.
2, s. 77-78).
12 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Silvandan hareketle,
Kulp suyu zerindeki Memuk kprs geerek Raikan kyne gelii, geceyi burada, adrda geirii (O.Y.S.G., s.
164).

76

13 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Raikan kynden

hareket ederek leden sonra saat 13.00da Kulp merkezi
Pasura gelii ve geceyi burada geirii (Atatrk, Pasura 1
saatlik mesafeden Gen Mutasarrf Hilmi Bey ve dier
yksek memurlar tarafndan karlanmtr. O.Y.S.G., s.
164).
13 Mays 1916 : Karargh Diyarbakra nakledilen 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann stanbuldan Diyarbakra gelii
(B.D.H.T.H., c.ll. ks.2, s.73; F.l, s.252-253; A.Y.A., s.46).
14 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Kulptan hareket ederek akamzeri saat 17.00de ine gelii ve 17. Alayn hazrlad yemei yiyii (O.Y.S.G., s.164; A.H.D., s.41).
: Bakomutanlk Vekleti tarafndan, Atatrkn komuta ettii 16. Kolordunun, 2. Ordu Komutanl emrine verilmesi
(B.D.H.T.H., c. II, ks.2, s.76).
15 Mays 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber leden sonra inde 17. Alay Kararghna giderek
askerin erzak skntsn grmesi (O.Y.S.G., s.164).
16 Mays 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber cepheyi gezmesi; Rus kuvvetlerinin mevzilerini grmesi (O.Y.S.G., s.164).
17 Mays 1916 : Atatrkn, sabah 17. Alayn bulunduu in cephesinden
hareket ederek saat 18.00de Kulpa gelii, geceyi burada
kurulan ordughta geirii (O.Y.S.G., s.164).
18 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Kulptan Diyarbakra
hareketi (O.Y.S.G., s.165).
20 Mays 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle Kulptan Diyarbakra dn (Dicle kprs civarnda, 2. Ordu Kurmay Bakan Albay smet (nn) Bey tarafndan karlanmtr. O.Y.S.G.,
s. 165).
: Atatrkn, Diyarbakrda 2. Ordu Kararghna giderek Ahmet zzet Paa ile grmesi (O.Y.S.G., s.165).
21 Mays 1916 : 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paa ve Kurmay Bakan
Albay smet (nn) Beyin, 16. Kolordu Kararghna gelerek Atatrk ziyareti (O.Y.S.G., s.165).

77

: Atatrkn, leden sonra 24. Alay denetlemesi

(O.Y.S.G., s. 165).
23 Mays 1916 : Atatrkn, leden sonra 16. Kolordu Kararghnda Kurmay Bakan zzettin (allar) ve 2. Ordu Kurmay Bakan smet (nn) Beylerle asker, siyas ve sosyal konular
zerinde uzun sohbeti (O.Y.S.G., s.165).
31 Mays 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber 2. Ordu Kararghna gidii, Ahmet zzet Paa ve smet
(nn) Beyle grmesi (O.Y.S.G., s.166).
1 Haziran 1916 : 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paa ve Kurmay Bakan
smet (nn) Beyin, 16. Kolordu Kararghna gelerek
Atatrk ziyareti (O.Y.S.G., s. 166).
2 Haziran 1916 : Atatrkn, Ahmet zzet Paann istei zerine, yollar hakknda incelemede bulunmak zere sabah otomobille Diyarbakrdan Mardine gidii ve gece saat 12.00de Mardinden
Diyarbakra dn (O.Y.S.G., s.166-167).
4 Haziran 1916 : Atatrkn, akama doru, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber 12. Alay ordughna gidii, cepheye hareket edecek olan alaya gerekli emirler verii, daha sonra
4. Tmen Kararghna da urayarak Tmen Komutan
Aziz Samih (lter) Beyi ziyareti (O.Y.S.G., s.167).
6 Haziran 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber akama doru Diyarbakr-Mardin yolunda ve balar
iinde otomobille bir gezinti yapmas (O.Y.S.G., s.167).
9 Haziran 1916 : Rus kuvvetlerinin, apakur (Bingl) cephesinde mevzilerimize taarruzu (O.Y.S.G., s.168).
15 Haziran 1916 : Atatrkn komuta ettii 16. Kolordu Kararghnn, Diyarbakrdan Silvana nakli (2. Ordu Kararghnn Diyarbakrda kurulmas zerine, 16. Kolordu Karargh bugn Silvana nakledilmi, Atatrk de ertesi gn Diyarbakrdan
ayrlarak Silvana gelmitir. O.Y.S.G., s.169; B.H..S.M.K.
II;A.H.D, s.41).
16 Haziran 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber sabah otomobille Diyarbakrdan Silvana hareketi, saat 17.00da Silvana gelii (O.Y.S.G., s.169).

78

21 Haziran 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin Bey ve bir ksm karargh mensuplaryla akamzeri Silvanda, at zerinde, kasabann etrafn dolamas (O.Y.S.G., s.170).
24 Haziran 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin Bey ve bir ksm karargh mensuplaryla, akamzeri at zerinde, 16. Kolordu
Kararghnn ordughna giderek tabanca at yapmalar
(O.Y.S.G., s. 170).
5 Temmuz 1916 : Atatrkn, leden sonra -apakur(Bingl)dan gelen 13.
Alay 3. Taburunu denetlemesi, subay ve erlere hitaben
hizmet ve fedakrlklarn takdir eden ksa bir konuma
yapmas (O.Y.S.G., s.172).
7 Temmuz 1916 : Atatrkn, sabahn erken saatlerinde Silvandan Mu cephesine hareketi (O.Y.S.G., s.172). (Atatrk, Mu cephesinde Nuri (Conker) Beyin komutasndaki 8. Tmen Kararghna gelmi, cephe vaziyeti hakknda grm ve geceyi
burada geirmitir. A.H.D., s.41).
8 Temmuz 1916 : Atatrkn, Kozma danda Galip (Trker) Beyin komutasndaki 23. Alay denetlemesi (A.H.D., s.41).
12 Temmuz 1916 : Ruslarn, 8. Tmen cephesi (Mu cephesi)nde taarruza
gemesi (O.Y.S.G., s. 173).
13 Temmuz 1916 : Ruslarn, 8. Tmen cephesi (Mu cephesi)ne taarruzunun
devam etmesi; ancak kuvvetlerimizin ar kayplar vererek
savunma ve kar taarruzu ile durdurulmas (O.Y.S.G.,
8.173).
17 Temmuz 1916 : Atatrkn, 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paaya -Kulp
muharebesi ve 8. Tmenin son dman taarruzunda ekilmesi hakknda bilgi istemesi zerine- makina banda bilgi
vermesi: ...Dman stn kuvvetlerle taarruz etmitir.
...Tmenin kayb yaklak olarak 1/3ten az deildir. ...Dmann eski mevzilerine atlmasn bu kuvvetle salamann
mmkn olmad kansndaym (B.D.H.T.H., c.ll, ks.2,
s.106-107).
26 Temmuz 1916 : Atatrkn, Mu cephesinden Silvana dn (O.Y.S.G.,
s. 176; A.H.D., s.48).
27 Temmuz 1916 : Atatrke, Birinci Dnya Sava, zellikle anakkale muharebelerindeki stn baarlar nedeniyle Avusturya-Maca-

79

ristan Hkmetince nc Rtbeden Muharebe Liyakat

Madalyas verilmesi (A.N.M., s. 128).
29 Temmuz 1916 : 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann, Kurmay Bakan
Albay smet (nn) Beyle beraber Diyarbakrdan Silvana
gelerek ordunun ilerideki harekt hakknda Atatrkle grmesi ve geceyi Silvanda geirii (F.I., s.262-264;
B.H..S.M.K. II;O.Y.S.G., s.176-177).
30 Temmuz 1916 : 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann, Kurmay Bakan
Albay smet (nn) Beyle beraber Diyarbakra dnmek
zere, sabah Silvandan ayrl (O.Y.S.G., s.177).
2 Austos 1916 : Atatrk komutasndaki kuvvetlerin, Bitlis ve Mu ynnde
taarruza geii (Bugn ve bugn izleyen gnlerde Ruslarla iki tmenimiz arasnda taarruz ve kar taarruz eklinde
iddetli arpmalar olmutur. K.A., s. 198-199; A. Y.A., s.47;
A..O.B., s.3).
7 Austos 1916 : Atatrk komutasndaki 16. Kolorduya bal 8. Tmenin,
Muu dman igalinden kurtar (A. ve Di., s.78-79).
(Mu, 25 Austos 1916da tekrar Ruslarn eline dmt.
Atatrkn 2. Ordu Komutanl srasnda, 30 Nisan
1917de bu ehrimiz, ikinci defa Rus igalinden kurtarld).
8 Austos 1916 : Atatrk komutasndaki 16. Kolorduya bal 5. Tmenin,
Bitlisi dman igalinden kurtar (A. ve Di., s.78-79;
K.A.M.M.T.,s.158).
: Atatrkn, 2. Ordu Komutanlna telgraf: Mu dn ve
Bitlis bugn kolordumuz tarafndan zapt ve igal edilmitir
(A. ve Di., s.80).
8 Austos 1916 : 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann, Mu ve Bitlisin
kuvvetlerimiz tarafndan geri aln zerine Atatrke tebrik
ve teekkr telgraf: Komutanz altndaki askerlerimizi iyi
koruyarak gerekli zamanda gsterdiiniz dhiyane kudret
ve cesaretle yaptnz kahramanca hizmetten dolay size
tebrik ve teekkrlerimi bildiririm (M.A..P., s.132; F.l,
s.264).
10 Austos 1916 : Bakomutan Vekili Enver Paa ve 4. Ordu Komutan Cemal Paann, Mu ve Bitlisin kuvvetlerimiz tarafndan geri

80

aln zerine Atatrke, 16. Kolordunun baarsn tebrik

eden telgraflar (O.Y.S.G., s.179).
12 Austos 1916 : 16. Kolorduya bal 5. Tmenin Tatvan dman igalinden kurtar ve dman Ahlat ynnde geri ekilmeye
mecbur edii (O.Y.S.G., s.179).
17/18 Austos 1916: 2. Ordu Komutanlnn, Ruslarn ileri harekete gemeleri zerine 16. Kolordu Komutanlna, 8. Tmenin gece
yry ile cepheye hareket etmesini bildiren emri
(B.D.H.T.H., c. II, ks.2, s.182; B.H..S.M.K.II).
18 Austos 1916 : Atatrkn, asker harekt yakndan takip ve idare etmek
zere Silvandan cepheye hareketi (B.H..S.M.K.II;
O.Y.S.G., s.180;A.H.D., s.53-61). (Atatrk 17 Eyll 1916ya
kadar cephede kalm ve bu sre iinde apakur muharebeleri adn alan savalar idare etmitir).
19 Austos 1916 : Ruslarn, tm 2. Ordu cephesinde yeniden taarruza balamas (B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.185; O.Y.S.G., s.181; A.Y.A.,
s.47; K.A., s.200). (Yaklak be misli stn durumda olan
dman kuvvetlerinin taarruzu karsnda, 16. ve 3. Kolordu birlikleri 21 Austos 1916da asl mevzilerine ekilmek
durumunda kalmlardr. B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.187-191).
21 Austos 1916 : 19 Austosta balayan ve 20 Austosta da devam eden
Rus taarruzu karsnda 3. ve 16. Kolordularn asl mevzilerine ekilmeleri (16. Kolordu birlikleri, dmann bu taarruzu esnasnda -7. Tmen ve 20. Alayn gerekli savunmay gsterememesi nedeniyle- Masalla deresi ynnde geri
ekilmeye mecbur olmutur. O.Y.S.G., s.181).
23 Austos 1916 : Ruslarn, Bitlis ve Mu blgelerinde 16. Kolordu birliklerine
kar yeniden taarruza balamas (B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.
193).
24 Austos 1916 : Atatrkn, Taltepeye karak 7. Tmen cephesinde incelemeler yapmas, 7. Tmen Komutan ve 20. Alay Komutannn deitirilmesi (O.Y.S.G., s.182).
25 Austos 1916 : Dou cephesinde 2. Ordunun, kolordusu ile kar taarruza gemesi ve Rus birliklerini geriletmeleri (B.D.H.T.H.,
c.ll, ks.2, s.194, 198; O.Y.S.G., s.182; A..O.B., s.5; K.A.,
s.201).

81

29 Austos 1916 : 16. Kolorduya bal 7. ve 8. Tmenlerin, sabahleyin Rus

kuvvetlerine taarruzu ve dmann Bulan Gedii ynnde
ekilmesi (B.D.H.T.H.,c.II, ks.2, s.203-204). (16. Kolordunun taarruzu, 30 Austos 1916 gn de devam etmitir.
O.Y.S.G., s. 183).
30 Austos 1916 : Dou cephesinde 2. Kolordu Komutan Faik Paann ehit
oluu (B.D.H.T.H.,c.II, ks.2, s.204-205; F.l, s.267).
: 2. Ordu Kurmay Bakan Albay smet (inn) Beyin, 2. Kolordu Komutan Vekilliine atanmas (B.D.H.T.H., c.II, ks.2,
s.204-205; F.l, s.267).
: 2. Ordu Komutanlnn, bal kolordulara, yorulan askerin
dinlendirilmesi ve birliklerin kendilerine ekidzen vermeleri amacyla 31 Austos 1916da, bulunduklar hatta durmalar emri (B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.205).
31 Austos 1916 : Ruslarn, sabah 16. Kolordu birliklerine taarruzu, 7. ve 8.
Tmenlerin asl mevzileri olan Masalla deresi batsna ekilii, burada savunmaya devam edii, bu mevziye yaplan
bir dman taarruzunun baaryla pskrtlmesi
(B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.207; O.Y.S.G., s.183).
: Atatrkn, 2. Ordu Komutanlna raporu: ...Masalla deresi batsnda asl mevziin sol nefese kadar savunulaca!
(B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.207).
4 Eyll 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle beraber leden sonra, Sivritepede 8. Tmen cephesinde incelemelerde bulunmas (O.Y.S.G., s.184).
17 Eyll 1916 : Atatrkn, sabah, Dou cephesinden Silvana hareketi
(O.Y.S.G.,s.186),
20 Eyll 1916 : Atatrkn, sabah, Dou cephesinden Silvana dn
(O.Y.S.G., s.186; B.H..S.M.K.II; A.H.D., s.61).
24 Eyll 1916 : Dou cephesine gelen Bakomutan Vekili Enver Paann,
cepheden Atatrke ve 16. Kolordu mensuplarna tebrik ve
selm telgraf (O.Y.S.G., s.187).
30 Eyll 1916 : Atatrkn, Silvandan Madam Corinnee Franszca mektubu: ...Kymet verdiiniz insanlarla birlikte atee ve lme
gs germek ne zevk! (A.B.K.M., M. 2.12.1954; M.K. ve
C.L., s.64-65; .A..M., s.81-82).

82

: Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Bey ve dier

baz arkadalaryla ava gidii (O.Y.S.G., s.187).
6 Ekim 1916 : Atatrkn, akamzeri Kurmay Bakan zzettin (allar)
Bey ve yaverleriyle beraber Silvan-Beiri yolunda atla bir
gezinti yapmas (O.Y.S.G., s.188).
8 Ekim 1916 : Atatrkn, Kurban Bayram nedeniyle sabah, Kurmay
Bakan zzettin (allar) Bey ve yksek rtbeli subaylarla, Silvanda camiye giderek bayram namaz klmas, Hkmet Dairesinde tebrikleri kabul etmesi, leden sonra
askerin bayramn tebriki (O.Y.S.G., s.189).
11 Ekim 1916 : Atatrkn, Silvana gelen Diyarbakr Vali Vekili Bedri Beyi
karlamaya gitmesi (O.Y.S.G., s.189).
19 Ekim 1916 : Atatrkn, beraberindekilerle at zerinde bir gezinti yapmas (O.Y.S.G., s.190).
5 Kasm 1916 : Atatrkn, leden sonra, Silvana gelen 5. Tmen Komutanlna yeni atanan Albay Ali Fuat (Cebesoy) Beyi -Meekkat kynde- karlamas, akam yemeini beraber yemeleri (O.Y.S.G., s.192).
7 Kasm 1916 : Atatrkn, Bitlis cephesini denetleme amacyla beraberinde 5. Tmen Komutanlna yeni atanan Albay Ali Fuat
(Cebesoy) ve 16. Kolordu Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyler olmak zere, sabah Silvandan Bitlise hareketi
ve geceyi Hazonun gneyinde geirii (A.H.D., s.65; O.
Y.S. G..S.192; B.H. .S.M.K.II).
8 Kasm 1916 : Atatrkn, Silvandan Ziyaret (Veyselkarani)e gelii, geceyi -Fuat (Bulca) Beyin komuta ettii- 23. Alay ordugh civarnda adrda geirii (A.H.D., s.66; O.Y.S.G., s.193).
9 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah saat 8.00de Ziyaretten hareketi, saat
17.00de Duhana gelii, geceyi Duhann kuzeyinde 13.
Alayn eski ordughnda adrda geirmesi (A.H.D., s.66;
O.Y.S.G., s.193).
10 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah Duhann kuzeyinden hareketle leyin
12.30da -beraberinde Ali Fuat (Cebesoy) ve zzettin (allar) Beyler olmak zere- Bitlise gelii (A.H.D., s.67).
11 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah Bitlis yaknnda 15. Alay cephesini denetlemesi, saat 16.00da tekrar Bitlise dn (A.H.D.,
s.67; O.Y.S.G., s.193).

83

12 Kasm 1916 : Atatrkn, Bitlis yaknndaki -Yarbay Ali (etinkaya) Beyin

komuta ettii-14. Alay denetlemesi ve geceyi Alay Kararghnda geirmesi (A.H.D., s.68; O.Y.S.G., s. 194).
13 Kasm 1916 : Atatrkn, 14. Alay Kararghndan hareketle Keltepeye
gelii; tmen, alay ve tabur komutanlaryla grmesi, 11.
Alay Kararghna gelerek le yemei yemesi, daha sonra Bitlise dn (A.H.D., s.69; O.Y.S.G., s. 194).
14 Kasm 1916 : Atatrkn, -ksrkten rahatszl nedeniyle- gn Bitlisteki Kararghnda geirmesi (A.H.D., s.70; O.Y.S.G., s.
194).
15 Kasm 1916 : Atatrkn, Bitliste gnn byk ksmn -ksrkten rahatszl nedeniyle- istirahat ederek geirmesi, akama doru 5. Tmen Batabiplii ve dare Bakanl dairelerini gezerek incelemelerde bulunmas (A.H.D., s.70).
16 Kasm 1916 : Atatrkn, Bitliste 5. Tmen Komutan Albay Ali Fuat (Cebesoy) Beyi makamnda ziyareti, hastaneleri denetlemesi,
hastalar ziyaret etmesi, daha sonra erefiye Camiini gezmesi (A.H.D., s.71; O.Y.S.G., s.195).
17 Kasm 1916 : Atatrkn, gn Bitliste Kararghnda geirmesi (A.H.D.,
s.71).
18 Kasm 1916 : Atatrkn, Bitliste eyh Kfrevnin trbesini ziyareti, baz
tarih yerleri gezii, daha sonra ikametghna dn, akam yemeini Ali Fuat (Cebesoy) Beyle beraber yemesi
(O. Y.S.G.,s.195; A.H.D., s. 72).
: Atatrkn, stanbulda bulunan, annesi Zbeyde Hanmdan mektup al (A.H.D., s.72).
19 Kasm 1916 : Atatrkn, aralkl olarak okumakta olduu, Alphonse Daudetnin Sapho-Moeurs Parisiennes (Safo - Paris detleri)
adl romann bitirmesi (A.H.D., s.72).
20 Kasm 1916 : Atatrkn, 5. Tmen cephesindeki denetlemeleri hakknda
2. Ordu Komutanlna bir rapor yazmas (A.H.D., s.73).
: Atatrkn, stanbulda bulunan annesi Zbeyde Hanma,
Madam Corinnee ve baz tandklarna Bitlisten birer kartpostal gndermesi (A.H.D., s.73).

84

21 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah, Silvana dnmek zere Bitlisten hareketi, 5. Tmen Komutan Albay Ali Fuat (Cebesoy) Bey tarafndan uurlan, akam Duhann gneyinde kurulan ordughta Kurmay Bakan zzettin (allar) Beyle rtnmenin kaldrlmas, sosyal yaamn dzeltilmesi, kadnlarn
okumas, yetenekli anne yetitirme, kadnlara serbestlik
verme vb. konular zerinde sohbeti (A.H.D., s.75-76;
O.Y.S.G., s. 196).
22 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah Duhandan hareketi, saat 13.00te Ziyaret (Veyselkarani)e gelii, 23. Alay Komutan tarafndan
karlan, Veyselkarani trbesini ziyareti, daha sonra Koh
kynde 23. Alay Kararghna gelii ve geceyi burada geirii (A.H.D., s.76; O.Y.S.G., s. 196).
23 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah Kelhk kynde, 23. Alayn I. Taburunu
denetlemesi, harp oyunu yaptrmas, bilhare tekrar Koh
kyne dn (A.H.D., s.77; O.Y.S.G., s.196).
24 Kasm 1916 : Atatrkn, 23. Alayn 2. Taburunu denetlemesi, tabura bir
tatbikat yaptrlmas (A.H.D., s.77; O.Y.S.G., s.196).
25 Kasm 1916 : Atatrkn Says kynde 23. Alayn 3. Taburunu denetlemesi, tabura bir tatbikat yaptrlmas (A.H.D., s.77;
O.Y.S.G., s.196).
26 Kasm 1916 : Atatrkn, gn Koh kynde 23. Alay Kararghnda istirahatla geirmesi (A.H.D., s.77; O.Y.S.G., s. 197).
27 Kasm 1916 : Atatrkn, Koh kyndeki 23. Alay Kararghndan hareketle Siirte gelii, merasimle karlan, geceyi burada geirii (A.H.D., s.78).
28 Kasm 1916 : Atatrkn, Siirtte, gn Vali Memduh Beyin konanda
geirii (A.H.D., s.78).
29 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah Siirtten hareketle Garzana gelii, Hkmet Dairesinde misafir edilii, geceyi burada geirii (A.H.D.,
s.79).
30 Kasm 1916 : Atatrkn, sabah Garzandan Silvana hareketi, leden
sonra saat 16.30da Silvana dn (A.H.D., s.82; O.Y.
S.G..S.197).
1 Aralk 1916 : Atatrkn, ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi tarafndan
yazlan Allah nkr Mmkn mdr? adl eseri okumas
(A.H.D., s.82).

85

2 Aralk 1916 : Atatrkn, 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paaya Van

Hareket Mfrezesinin gelecekteki hareket pln hakknda
grlerini bildiren bir rapor yazmas (A.H.D., s.83). (Bu rapor, 3 Aralk 1916 gn 2. Ordu Komutanlna gnderilmitir. O.Y.S.G., s. 197);
3 Aralk 1916 : Atatrkn, Arburnu muharebelerine ait belge ve notlarn
rapor halinde yazmaya balamas (A.H.D., s.83).
4 Aralk 1916 : Atatrkn, gn kitap okumak ve Arburnu Muharebeleri
Raporunun yazmakla geirmesi (A.H.D., s.83-84).
5 Aralk 1916 : Atatrkn, Arburnu Muharebeleri Raporunu yazmaya devam etmesi (A.H.D., s.84).
5 Aralk 1916 : 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann, Atatrke, Van
Hareket Mfrezesi hakkndaki gr ve tekliflerini kabul ettiini bildirmesi (A.H.D., s.84).
6 Aralk 1916 : Atatrkn, Arburnu Muharebeleri Raporunu yazmaya devam etmesi, George L. Fonsgriveden Ahmet Naim tarafndan evrilen Mebd-i Felsefe (Felsefeye Giri) adl eseri
okumaya balamas (A.H.D., s.84).
7 Aralk 1916 : Atatrkn, leye kadar kitap okumas, akamzeri bir gezinti yapmas (A.H.D., s.84).
8 Aralk 1916 : Atatrkn, Kurmay Bakan zzettin (allar) Bey ve bir
ksm subaylarla, Silvann gney tarafnda tavan avna
gitmesi, akama doru Silvana dn (A.H.D., s.85;
O.Y.S.G., s. 198).
10 Aralk 1916 : Atatrkn, okumakta olduu Namk Kemalin Makalt-
Siyasiye ve Edebiye adl eserini bitirmesi ve Tarih-i Osmansini okumaya balamas, yazd Arburnu Muharebeleri Raporunu okutmas, apakur (Bingl) cephesine
ait yazlan muharebe raporunu okutup dinlemesi (A.H.D.,
s.85-86).
11 Aralk 1916 : Atatrkn, leye kadar, Arburnu Muharebeleri Raporunu, daha sonra apakur (Bingl) cephesine ait raporlar okutarak dinlemesi (A.H.D., s.86).
12 Aralk 1916 : Atatrkn, Ahmet zzet Paann izinli olarak bir sre stanbula gitmesi zerine 2. Ordu Komutan Vekilliine atanmas (A.H.D., s.86; B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.236; O.Y.S.G.,

86

s.199; F.I, s.270; .A., s.726; A.A.K., s.19;.O.K.V.M.K.P.R.,

s.86; A.Y., s.87).
: Atatrke Mu ve Bitlis cephelerindeki baarlar nedeniyle
kinci Rtbeden Mecid Nian verilmesi (K.A.B.K..,
s.101; .M.T.T., s.80; A.Y.A., s.47; A.N.M., s. 177). (Atatrke 25 Aralk 1906 tarihinde verilen Beinci Rtbeden
Mecid Niann takiben, stn baarlar nedeniyle Drdnc ve nc Rtbeden Nian sreleri beklenmeksizin, ikinci Rtbeden Mecid Nian verilmitir. .M.T.T.,
s.80;A.N.M., s.51-55, 177; O.Y.S.G., s.200).
: Atatrkn, yazmakta olduu Arburnu Muharebeleri Raporunu, yaverine okutup dinlemesi (A.H.D., s.86).
14 Aralk 1916 : Atatrkn, sabah Silvandan otomobille hareket ederek
leyin Diyarbakra gelii (A.H.D., s.87; O.Y.S.G., S.199).
15 Aralk 1916 : Atatrkn, Diyarbakrdan hareketle saat 15.30da Ergani
Madenine gelii ve geceyi burada geirii (A.H.D., s.88).
16 Aralk 1916 : Atatrkn, sabah Ergani Madeninden hareketle leyin
Sekerat*ta 2. Ordu Kararghna gelerek 2. Ordu Komutan
Vekillii grevini zerine al (Atatrk, Sekerata yaklarken, stanbula dnmek zere kararghtan ayrlm bulunan Ahmet zzet Paa ile yolda ksa bir sre grmtr.
A.H.D., s.89).
: Atatrkn, 2. Ordu Kararghnda, le yemeinden sonra, Ahmet zzet Paann brakm olduu notlar okumas
ve 2. Ordu Kurmay Bakan Albay smet (nn) Beyle grmesi (A.H.D., s.89).
17 Aralk 1916 : Atatrkn, 2. Orduya bal kolordulara, ordunun DarahiniHun-Gkdere dalar-ille da hattna ekilmesi emri
(A.H.D., s.89).
: Atatrkn, 2. Ordunun iae sorununu grmek zere Bitlis ve Diyarbakr Valilerini Sekeratta 2. Ordu Kararghna
daveti (A.H.D., s.89).
18 Aralk 1916 : Bakomutan Vekili Enver Paann, Ahmet zzet Paann
izin sresince 2. Ordu Komutanlnn 3. Ordu Komutan Vehip Paadan direktif alaca hakknda emri (A.H.D., s.90).

* Diyarbakrn Palu kazasna bal bir bucak merkezi (2. Ordu Karargh, bir sre burada grev yapm, daha sonra Diyarbakra alnmtr).

87

19 Aralk 1916 : Atatrkn, 2. Ordu Kurmay Bakan smet (nn) Beyle

grmesi, yaplan yeni dzenleme hakknda Bakomutanlk Vekletine, 3. Ordu Komutan Vehip Paaya ve stanbula -izinli olarak- gitmekte bulunan Ahmet zzet Paaya bilgi vermesi (A.H.D., s.90).
: Atatrkn, Sekerattan Paluya giderek Kaymakamla grmesi, yaplacak bir kprnn abuklatrlmasn istemesi (A.H.D., s.90).
20 Aralk 1916 : Atatrkn, leye kadar ordu ileri ve yazmalarla megul olmas, leden sonra bir saat uzaklkta bulunan 2. Ordu Karargh Svari Blne gidii, akam karargha
dn (A.H.D., s.90).
21 Aralk 1916 : Atatrkn, 2. Orduya bal kolordulardan gelen raporlar
incelemesi, akamzeri yaya bir gezinti yapmas (A.H.D.,
s.91).
23 Aralk 1916 : Atatrkn, Sekerattan hareketle, yol boyunca Gkdere
da-ille da savunma hattn inceleyerek sa Aa mezrasna gelii, geceyi burada geirii (A.H.D., s.91).
24 Aralk 1916 : Atatrkn, sa Aa mezrasndan hareketle Gkdere dann tepesine k, tekrar sa da mezrasna inii, daha
sonra Baheky ve Tepekye gidii (A.H.D.. s.91).
-191722 Ocak 1917 : Atatrkn, 16. Kolordu Kurmay Bakan Yarbay zzettin
(allar) Beyi, Silvandan 2. Ordu Kararghna armas (O.Y.S.G., s.205).
24 Ocak 1917 : Atatrkn, Diyarbakr Vali Konanda blge valileriyle toplant yapmas (O.Y.S.G., s.206).
: 16. Kolordu Kurmay Bakan izzettin (allar) Beyin -Atatrkn ars zerine- Silvandan Diyarbakra gelii, Atatrkle grmesi (O.Y.S.G., s.206).
25 Ocak 1917 : Yarbay zzettin (allar) Beyin, 2. Ordu Kararghnda
Kurmay Bakan olarak greve balamas (O.Y.S.G.,
s.206). (smet [nn] Beyin, 4. Kolordu Komutanlna
atanmas nedeniyle 2. Ordu Kurmay Bakanl boalm
bulunuyordu).

88

27 Ocak 1917 : Atatrkn, davet zerine Diyarbakra gelmi bulunan Elaziz (Elaz) Valisi Sabit Beyi, daha sonra Bitlis Valisi Memduh Beyi blgelerine uurlay (O.Y.S.G., s.206).
29 Ocak 1917 : 2. Kolordu Komutan Cafer Tayyar (Eilmez) Beyin, 2. Ordu Kararghna gelii, gece Atatrkn evinde misafir kal (O.Y.S.G., s.206).
4 ubat 1917 : Atatrkn, tmeye bal rahatszl nedeniyle gn Diyarbakrda evinde geirmesi (O.Y.S.G., s.207).
: Talt Paann, Sait Halim Paann yerine sadrazam oluu
(.O.T.K.IV, s.434).
5 ubat 1917 : Atatrkn, rahatszlnn devam etmesi nedeniyle gn
evinde geirii, zzettin (allar) Beyin kendisini ziyareti
(O.Y.S.G., s.207).
6 ubat 1917 : Atatrkn, rahatszl bugn de devam etmesi nedeniyle
gn evinde geirii (O.Y.S.G., s.207).
7 ubat 1917 : Atatrkn rahatszlnn dzelmesi (O.Y.S.G., s.208).
15 ubat 1917 : Atatrkn, akam, Avusturyal subaylar erefine evinde bir
ziyafet vermesi (O.Y.S.G., s.209).
17 ubat 1917 : Atatrkn, Bakomutanlk Vekletince Hicaz Kuvve-i Seferiye Komutanlna atanmas ve acele hareketinin emredilmesi (A.A.K., s.12,59; A.H.E., s.110; K.A.B.K.., s.101;
A.Y.A., s.47; O.Y.S.G., s.209). (Atatrk, Arabistan ve Medine cephesinde oluturulmas dnlen bu kuvvet komutanlna Ordu Komutan yetkisiyle, fakat 4. Ordu Komutanl emrinde olmak zere atanmt. A.Y.A., s.47).
18 ubat 1917 : 4. Ordu Komutan Cemal Paann, Atatrke, mmkn
olan sratle hareketini ve beraberinde bir Kurmay Bakan
getirmesini tavsiye eden telgraf (O.Y.S.G., s.209).
20 ubat 1917 : Atatrkn, akam, davet zerine Avusturyal subaylarn
dzenledii yemekte bulunmas (O.Y.S.G., S.209).
21 ubat 1917 : Atatrkn, ama gitmek zere sabah saat 10.00da otomobille Diyarbakrdan ayrl (O.Y.S.G., s.209).
24 ubat 1917 : Atatrkn Diyarbakrdan Halepe gelii, Baron Oteline inii.
26 ubat 1917 : Atatrkn, Halepten trenle ama gelii, istasyonda am
Valisi Tahsin (Uzer) Bey ve 4. Ordu kararghna mensup

89

yksek rtbeli subaylar tarafndan karlan (A.H.D., s.96)

(Atatrk, ama geliini takiben blgedeki incelemeleri sonucu, stratejik adan Hicazn savunulmas deil, boaltlmas gerektii grne vard ve bu grn Cemal Paaya bildirdi. Atatrke gre Hicaz blgesi boaltlmal, buradaki kuvvetlerle Suriye cephesi desteklenmeliydi. Enver
Paa da blgede gelip yapt inceleme sonucu ayn karara vard. Bunun zerine Atatrke verilen Hicaz Kuvve-i Seferiye Komutanl grevi kaldrld. A.H.D., s.105-106;
K.A., s.207; A.Y.A., s.48; A.Y., s.88-89).
28 ubat 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann ama gelii, burada
Cemal Paa ve Atatrk ile grmesi (B.D.H.T.H., c. IV, ks.
1, s.496).
3 Mart 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann, durumu yerinde inceledikten sonra emri: Medinenin boaltlmas ve Hicazdaki
kuvvetlerin, Filistinde kullanlmak zere geri ekilmesi
(B.D.H.T.H., c. IV, ks.1, s.496; Erden, s.23).
: 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann, -izinli olarak gittii- stanbuldan Diyarbakra dn (B.D.H.T.H., c.ll, ks.2,
s.253; O.Y.S.G.,s.210).
7 Mart 1917 : 2. ve 3. Ordular iine almak zere Kafkas Ordular Grubu
Komutanl kurulmas ve komutanlna 2. Ordu Komutan Ahmet zzet Paann atanmas (B.D.H.T.H., c.ll, ks.2,
s.254).
: Atatrkn, -Hicaz Kuvve-i Seferiye Komutanlnn kaldrlmas zerine- 2. Ordu Komutan Vekilliine atanmas (Bu
vekleten atama, 16 Mart 1917 tarihinde asalete evrilmitir. A.K.D.D.A.Y., s.74).
11 Mart 1917 : Irak cephesinde ngiliz birliklerinin, Badat ele geirmeleri (.O. T.K. IV, s.435; K.A., s.211; Borak, s. 149; A. Y.A., s.48).
12 Mart 1917 : Atatrkn, akam saat 20.OOde amdan Diyarbakra
dn (O.Y.S.G., s.213).
13 Mart 1917 : Atatrkn, 2. Ordu birliklerine yazs: ...Allahn yardm ve
beni seven kalplerin sevgi ve gvenine dayanarak baarl
olacamza tam bir inanla 2. Ordunun emir ve komutasn zerime aldm. Sayn komutan ve btn kahraman silh
arkadalarm sayg ve samimiyetle selmlarm
(B.D.H.T.H., c.ll, ks.2, s.255).

90

: Atatrkn, 2. Ordu blgesindeki vali ve mutasarrflarla Diyarbakr Posta ve Telgraf Bamdrlne yazs: Allahn izniyle Diyarbakra gelerek 2. Ordunun emir ve komutasn zerime aldm. teden beri olduu gibi ordunun
baarsna ait olan yardmlarnzn devamn temenni ile en
samimi sayglarm tekrar ederim (B.D.H.T.H., c.ll, ks.2,
s.255).
16 Mart 1917 : Atatrkn, asaleten 2. Ordu Komutanlna atanmas
(A.K.D.D.A.Y., s.74). (Bu tarih, .A., s.805; A.B..B.T.B.H.,
s.240da 18 Mart 1917 olarak gsterilmitir).
28 Mart 1917 : Atatrkn, akamzeri, Kurmay Bakan izzettin (allar)
Beyle beraber Dakaps dndaki Svari Bln denetlemesi (O.Y.S.G., s.215).
3 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah saat 6.00da Diyarbakrdan 2. Kolordu
cephesine hareketi, geceyi Akviranda kurulan adrl ordughta geirii (O.Y.S.G., s.215).
4 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah, Akvirandan Haniye hareketi, yolda 24.
Alaya ait bir batarya ile iki seyyar hastaneyi denetlemesi,
Haniye gelii, kasabadaki ambar, silh deposu ve hastaneleri gzden geirmesi (O.Y.S.G., s.215).
5 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah, Haniden hareketle yredeki birlikleri denetlemesi, daha sonra Tuzlaya gelii, geceyi burada adrda geirii (O.Y.S.G., s.216).
6 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah, Tuzladan hareketi, yolda Milis Alayn
denetlemesi, daha sonra Varedek kyndeki 1. Tmen Kararghna gelii, leden sonra harp oyunu yaplmas
(O.Y.S.G., s.216).
7 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah Varedek kyndeki 1. Tmen Kararghndan hareketi, yolda baz alay ve taburlar denetleyerek
leden sonra Arakelde 71. Alay Kararghna gelii, geceyi burada geirii (O.Y.S.G., s.216).
8 Nisan 1917 : Atatrkn, Murat cephesini gezerek 71. Alayn tabur ve
bataryalarn denetlemesi, tekrar Arakele dn
(O.Y.S.G., s.216).
9 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah Arakeldeki 71. Alay Kararghndan hareketle leyin Varedek kyndeki 1. Tmen Kararghna
gelii, geceyi burada geirii (O.Y.S.G., s.216).

91

: Atatrkn, Bakomutanlk Vekletine ve Kafkas Ordular

Grubu Komutanlna, 2. Kolordu birliklerine yapt denetlemeyle ilgili grlerini bildiren yazs: ...Piyade taburlar
ve topu birliklerindeki er eksikliinin tamamlanmas zorunluu vardr (B.D.H.T.H., c. II, ks.2, s.262-263).
10 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah, Varedekteki 1. Tmen Kararghndan
hareket ederek leye doru Lice yaknnda 2. Kolordu Kararghna gelii, geceyi burada geirii (O.Y.S.G., s.217).
11 Nisan 1917 : Atatrkn, sabah, Lice yaknndaki 2. Kolordu Kararghndan hareketle leye doru Diyarbakra dn
(O.Y.S.G., s.217).
30 Nisan 1917 : Rus kuvvetlerinin Muu boaltmalar ve 2. Orduya ait keif kollarnn, akam Muu geri al (O.Y.S.G., s.219).
Nisan Sonu 1917 : Atatrkn, stanbulda bulunan Salih (Bozok) Beye telgraf: Seni bayaverim olarak yanma almak istiyorum. Kabul
ettiin takdirde bana telgrafla bilgi vermelisin! (H.A.Y., s.
178). (Kaynakta, bu telgrafn tarihi belirtilmemitir. Olaylarn seyri, sz konusu tarihin Nisan 1917 sonlar olabileceini dndrmektedir. Salih Bozok, hemen grevi kabul
ettiini bildiren bir telgraf ekmi, atanmasn takiben de 9
Mays 1917 gn Diyarbakra gelmitir).
1 Mays 1917 : Atatrkn, 2. Ordu Kararghnda Menzil Genel Mfettii
General Back ve Grup Kurmay Bakan Falkenhausen ile
menzil hakknda grmesi (O.Y.S.G., s.219).
6 Mays 1917 : Atatrkn, blge vali ve mutasarrflaryla ordunun iaesiyle ilgili grmelerde bulunmas (O.Y.S.G., s.220).
9 Mays 1917 : Atatrkn bayaverliine atanan Salih (Bozok) Beyin stanbulda Diyarbakra gelii (O.Y.S.G., s.220).
10 Mays 1917 : Atatrkn, -4. Kolordu Komutanlndan 20. Kolordu Komutanlna atanan- Albay smet(nn) Beyi, saat
18.00de Ergani Madeni yolu zerinde karlamas, gece
onunla uzun sohbeti (O.Y.S.G., s.220).
16 Mays 1917 : Atatrkn, Bakomutanlk Vekletinin, 2. Ordu cephesindeki dman konuu hakknda bilgi isteyen ifre emrine,
cephedeki dman birliklerinin ayrntl durumunu ve grlerini bildiren rapor eklindeki cevab: ...2. Ordu, btn

92

cephesi karsndaki dmann hal ve hareketini byk bir

dikkat ve zel bir nemle izlemektedir B.D.H.T.H., c. II,
ks.2, s.279-282).
18 Mays 1917 : Bakomutanlk Vekletinin, 2. Ordu Komutanlna, Ruslarla karlkl konumalar yaplarak atekes teklifinde bulunulmas hakknda emri (O.Y.S.G., s.221).
20 Mays 1917 : Atatrkn, 4. Kolordu Komutanlndan 20. Kolordu Komutanlna atanan Albay smet (nn) Bey hakknda verdii
ayrl sicili: Cidd, faal, gayet zeki, yksek fikirli, astlarna
ve sava ruhiyatna hkim ve etkili, iyi bir gre ve sratli bir kavraya sahip. Kolordunun her trl ihtiyacn dnmekten ve salamaya almaktan bir an uzak kalmaz
ve baarr. Asker bilgisi ve anlay gzel ve geni; doru,
kesin ve tereddtsz karar sahibi, cesur ve kiisel kararyla hareket etmek kabiliyetine sahip. Ordu ve memlekette,
zerine alaca mhim vatan grevlerde kendisinden byk hizmetler beklenir (A.H.A., 1978, s.97-98).
28 Mays 1917 : Atatrkn, leden sonra da bataryalarn denetlemesi
(O.Y.S.G., s.222).
1 Haziran 1917 : Atatrkn, akamzeri, hasta olan 2. Ordu Salk leri
Bakan Yarbay Dr. Hseyin Beyi evinde ziyareti (O.Y.S.G.,
s.223).
8 Haziran 1917 : Atatrkn, sabah, Diyarbakrdan hareketi, Osmaniyeye
urayarak leyin Ergani Madenine gelii, Mutasarrf Nusret Bey tarafndan karlanmas, maden ocaklarn gezmesi, geceyi Ergani Madeninde geirii (O.Y.S.G., s.224).
9 Haziran 1917 : Atatrkn, sabah, Ergani Madeninden hareket ederek Sekerata gelii ve geceyi burada geirii (O.Y.S.G., s.224).
10 Haziran 1917 : Atatrkn, Sekerattan hareketle 2. Tmen kararghna
gelii, ksa bir dinlenmeyi takiben 33. ve 127. Alay birliklerini denetlemesi, daha sonra Tmene ait esas mevzilerde
incelemelerde bulunmas, tekrar Sekerata dn
(O.Y.S.G., s.224).
11 Haziran 1917 : Atatrkn, Sekerattan hareketle Mahmutluya gelii, cepheye geerek 126. ve 34. Alaylar denetlemesi, bu alayla-

93

ra ait mevzilerde incelemelerde bulunmas, daha sonra Mahmutlu zerinden- Sekerata dn (O.Y.S.G., s.224).
12 Haziran 1917 : Atatrkn,sabah, Sekerattan hareketle Kumike urayarak Sphantepeye gelii, buradan anakya giderek Yarbay Mrsel(Bak) komutasndaki 12. Tmene ait baz
alaylarn tabur ve blklerini denetlemesi, onlara tatbikat
yaptrlmas, geceyi anakda geirii (O.Y.S.G., s.224).
13 Haziran 1917 : Atatrkn, sabah, anakdan hareket ederek Uzunmestan yresine gelii, buradaki mevzii incelemesi, Sphan
Tepesine k, akam Sekerata dn (O.Y.S.G.,
s.225).
14 Haziran 1917 : Atatrkn, sabah, Sekerattan hareket ederek Yarbay Hamit Fahri komutasndaki 48. Tmen cephesine gidii, tmeni denetlemesi, Tmen Kararghnda le yemeini yedikten sonra Sekerata dn (O.Y.S.G., s.225).
15 Haziran 1917 : Atatrkn, sabah otomobille Sekerattan hareket ederek
leye doru Elaziz (Elaz)e gelii, ehre bir saat uzaklkta Kafkas Ordular Grubu Komutan Ahmet zzet Paa ve
Elaziz (Elaz) Valisi Mithat Bey tarafndan karlan ve
Grup Kararghna gelii (O.Y.S.G., s.226; H.A.Y., s.178).
(Atatrk, Elaziz (Elaz)de bulunduu srada, Bakomutan
Vekili Enver Paa, Grup Komutan Ahmet zzet Paaya bir
telgraf ekerek Mustafa Kemal Paa ile beraber, kendisiyle bulumak zere Halepe hareket etmelerini istemitir).
16 Haziran 1917 : Atatrkn, gn Elaziz (Elaz)de geirmesi (O.Y.S.G.,
s.226).
17 Haziran 1917 : Atatrkn, sabah, Ahmet zzet Paa ile beraber Elaziz
(Elaz)den otomobille Diyarbakra hareketi, akamzeri
Diyarbakra gelileri ve byk trenle karlanmalar (O.
Y.S.G., s.226; H.A.Y., s. 178).
19 Haziran 1917 : Atatrkn, sabah, Ahmet zzet Paa ile beraber Diyarbakrdan Halepe hareketi (O.Y.S.G., s.226; H.A.Y., s.178).
24 Haziran 1917 : Atatrkn, Halepte Bakomutan Vekili Enver Paann
bakanlnda yaplan komutanlar toplantsna katlmas
(A.H.E., s.118; K.A., s.213; A.M.F.A..A., s.507; A.Y.,
s.88; A.Y.A, s.48; A.K.D.D.A.Y., s.75; H.A.Y., s. 179;

94

B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2, s.69). (Bu toplantda Enver Paann teklifiyle, Badat geri almak zere bir Yldrm Ordular Grubu oluturulmas ve grubun harekt pln zerinde grlmtr. A.Y.A., s.48; A.K.D.D.A.Y., s.75).
26 Haziran 1917 : Atatrkn, Halepten Diyarbakra hareketi (O.Y.S.G.,
s.227; H.A.Y., s.179). (Ahmet zzet Paa, Halepte kalmtr).
27 Haziran 1917 : Atatrkn, saat 16.30da Halepten Diyarbakra dn
(O.Y.S.G., s.227).
29 Haziran 1917 : Atatrkn, beraberindekilerle Diyarbakr Byk Camiinde
cuma namaz klmas (O.Y.SG., s.227).
5 Temmuz 1917 : Atatrkn, Halep toplantsnda oluturulmas kararlatrlan Yldrm Ordular Grubu Komutanlna bal 7. Ordu
Komutanlna atanmas (K.A.M.M.T., s.619; A.B..B.
T.B.H., s.241; K.A., s.211; A.M.F.A..A., s.505; A.Bi., s.14;
A.Y., s.90; A.Y.A., s.48; K.A.B.K.., s.102; A..O.B., s.8;
A.N.M., s.178). (Atatrkn 7.Ordu Komutanlna atanmasyla boalan 2. Ordu Komutanlna Fevzi (akmak) Paa atanmtr).
10 Temmuz 1917 : Atatrkn, -7. Ordu Kararghn oluturmak zere Enver
Paa tarafndan arlmas zerine- Diyarbakrdan stanbula hareketi (O.Y.S.G., s.234; A.H.D., s.126; H.A.Y.,
s.180-181; B.D.H.T.H., c. II, ks.2, s.293 ; A..O.B., s.8).
15 Temmuz 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann, Yldrm Ordular Grubu kurulduunu bildiren emri: 1- Yldrm Ordular Grubu
Komutanl tekil edilmitir. Grup Komutanl, imdilik stanbulda kalacaktr. 2- Yldrm Ordular Grubu Komutanlna Mareal von Falkenhayn*, Kurmay Bakanlna Albay von Dommes atanmtr (B.D.H.T.H., c. IV, ks., s.83).
16 Temmuz 1917 : Atatrkn, Diyarbakrdan Mardin-Halep yoluyla stanbula
gelii (Atatrk, stanbula geliini takiben Bakomutan Vekili Enver Paa ve Yldrm Ordular Grubu Komutan Mareal Falkenhayn ile grm, ksa sre iinde harekete hazr olmak zere 7. Ordu Kararghn oluturmutur.
H.A.Y., s.181;A.H.D., s.128).

* Alman ordusunda general olarak grev yapan Falkenhayna Osmanl ordusunda mareal
rtbesi verilmitir..

95

20 Temmuz 1917 : zinli olarak stanbulda bulunan 2. Ordu Kurmay Bakan

Yarbay zzettin (allar) Beyin, stanbulda Atatrk ziyareti ve grmesi (O.Y.S.G., s.235-236).
23 Temmuz 1917 : Atatrkn, akam, zzettin (allar) Beyle beraber stanbulda Sipahi Ocana gidii, gece Akaretlerdeki evinde
onunla sohbeti (O.Y.S.G., s.236).
15 Austos 1917 : Atatrkn, 7. Ordu Komutanl grevine balamak zere
stanbuldan Halepe hareketi (7. Ordu Karargh Halepin
Aziziye mevkiinde idi). (H.A.Y., s.181-182; A.H.D., s.134135).
18/19 Austos 1917: Atatrkn, Ulukla istasyonunda -Suriyeden izinli olarak stanbula dnmekte olan- 4. Ordu Komutan Cemal
Paa ile grmesi (H.A. Y., s. 182).
23 Austos 1917 : Atatrkn, stanbuldan Halepe gelii (A.H.D., s.135;
H.A.Y., s. 182-183). (Atatrkn Halepten stanbula ilk yazs 24 Austos 1917 tarihini tadna gre Halepe geli
tarihinin bundan bir veya birka gn nce olmas gerekmektedir).
24 Austos 1917 : Atatrkn, Halepten stanbulda bulunan Yldrm Ordular
Grubu Komutan Mareal Falkenhayna telgraf: Menzil
Ba Mfettii General Kresmann, Gazzenin Fetan aireti
eyhi Hacim ile bir szleme yaptn grdm. Bu anlama, ama ve i politika itibariyle doru olmaktan pek uzaktr (Atatrk, bu telgrafn bir suretini de Bakomutanlk Vekletine gndermitir. A.K.Y.Y.A.S.B.H., M. 27.11.1979;
H.A.Y., s.182-183;A.B.E.N.Y., s.16-19).
27 Austos 1917 : Atatrkn, Kfrev eyhi Abdlbki Efendiye mektubu
(A.T.Y., s.544).
29 Austos 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann, -Atatrkn Mareal
Falkenhayna gnderdii 24.7.1917 tarihli telgrafn bir suretini de kendine gndermesi nedeniyle- Atatrke telgraf:
...Bu konuda gerekenlerden bizzat iyice soruturma yaplmasyla bu kiinin gerek durumunun ne olduunun ve
kendisinin u suretle dllendirilmesi emsallerinin bir eit
rekabetini davet etmek gibi bir saknca dourup dourmayacann grlerinizle beraber aka ve ayrntl olarak
bildirilmesi rica olunur (A.B.E.N.Y., s.26-27).

96

30 Austos 1917 : Yldrm Ordular Grubu Komutan Mareal Falkenhaynn,

Atatrkn 24 Austos 1917 tarihli yazsna cevab: Bamfettiliin Arap eyhleriyle yapt szlemenin, gerekten politikamza uymayan bir sonu verip vermeyeceini,
sizin dncelerinizi de dikkate alarak inceleyeceim. Yldrm Ordular Grubunun blgesindeki bir meselenin, Bakomutanlk Vekletine de bildirilmesinin hangi talimata dayandnn bildirilmesi (!) (A.B.E.N.Y., s.18-20; A.K.Y.Y.A.
S.B.H., M. 27.11.1979).
31 Austos 1917 : Atatrkn, Mareal Falkenhaynn 30 Austos 1917 tarihli
telgrafna cevab: ...Haberlemede izlenen yolun usule uygun olduu Genel Karargha da dorulanmaktadr. Bakomutanlk, gerekli nlemlerin alnmas ve sonucun iletilmesini bildirmitir. Bylece, ordu drst hareket etmitir.
Eer bu konuda sizin en kk bir zntnz olmusa ben
daha ok znt duyarm (A.K.Y.Y.A.S.B.H., M. 29.11.
1979;A.B.E.N.Y., s.20-25).
6 Eyll 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann, Atatrke telgraf:
...Airetler meselesi hakknda 7. Ordunun bana bilgi vermesi doru ve elde mevcut talimata uygun olduuna herhalde Mareal Falkenhayn Paa Hazretleri de kanaat getirmilerdir. Bu konuda kendisine tebligat yaplmtr
(A.B.E.N.Y., s.24-25).
9 Eyll 1917 : Atatrke, Avusturya-Macaristan hkmeti tarafndan kinci
Rtbeden Harp Almeti Asker Liyakat Madalyas verilii
(A.N.M., s. 129).
: Yldrm Ordular Grubu Komutan Mareal Falkenhaynn,
incelemelerde bulunmak zere stanbuldan Sina cephesine gelii (B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2, s.99).
18 Eyll 1917 : Atatrkn, Halepten -stanbulda bulunan- Bahriye Nazr
ve 4. Ordu Komutan Cemal Paaya telgraf: 7. Ordu hedefinin deimesi, memleketin hayatna ilikin aratrma ve
incelemeye deer yeniden baz hususlarn sz konusu olmasn gerektirmi bulunuyor. Yolculuk esnasndaki grmemizde ayn fikirde olduumuz gereklerin savunulmasnda gerek grrseniz grlerimi bildirmeye hazrm
(A.B.E.N.Y., s.28-29). (Belgede tarih bulunmamaktadr;

97

olaylarn seyri sz konusu telgraf tarihinin, muhtemelen 17

ya da 18 Eyll 1917 olmasn gerektirmektedir).
19 Eyll 1917 : Bahriye Nazr ve 4. Ordu Komutan Cemal Paann, Atatrkn 18 Eyll 1917 tarihli telgrafna cevab: Srdrmekte olduum mcadeleler srasnda pek ok yararlanlacana emin olduum grlerinizi beklerim (A.B.E.N.Y., s.2829).
20 Eyll 1917 : Atatrkn, Halepten -stanbulda bulunan- Bahriye Nazr
ve 4. Ordu Komutan Cemal Paaya, Sina cephesi hakkndaki dnce ve nerilerini bildiren geni raporu: ...Elimizde bulunan kuvvetleri iyi kullanmak gerei! ...Sina cephesinin Mareal Falkenhayndan alnarak bir Trke ve zellikle 7. Ordu Komutan olmas sebebiyle kendisine verilmesinin uygun olaca! (A.B.E.N.Y., s.28-31; M.K.F.., s.623627; A.B.E.B., s.112; K.A.M.M.T., s.256-265,619; A.A.K.,
s.12,60;A.T.T.B., s.5; A.H.E., s.122;A.M.F.A..A., s.506507; A.H.D., s.141; Borak, s.150-152; K.A., s.218-220;
A.Y., s.90-91, 149-155; A.K.D.D.A.Y., s.78; A.Y.A., s.48;
H.A.Y., s.183; B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2, 8.105-112). (Tm
kaynaklarda, Cemal Paaya -istei zerine- yazlan bu raporun, dorudan Enver Paaya yazld, bir suretinin de
Sadrazam Talt Paa ve 4. Ordu Komutan Cemal Paaya
gnderildii kaydedilmektedir. Oysa ki Salih Bozokun notlar iinde yaymlanan belgede, raporun esas muhatabnn
Cemal Paa olduu, bir suretinin de -stanbula gnderilenCevat Abbas (Grer)le Sadrazam Talt Paa ve Bakomutan Vekili Enver Paaya iletildii kesinlik kazanmaktadr. A.B.E.N.T., s.28-31).
23 Eyll 1917 : Bahriye Nazr ve 4. Ordu Komutan Cemal Paann, kendisine gnderilen 20 Eyll 1917 tarihli geni rapor zerine
Atatrke telgraf: Grlerinizi cidden isabetli telkki ederim (A.B.E.N.Y., s.30-31).
: Atatrke, Dou cephesindeki muharebelerde gsterdii
yararlklar nedeniyle Muharebe Altn mtiyaz Madalyas
verilmesi (A.B..B.T.B.H., s.241; A.H.E., s.359; Borak,
s.152; K.A.B.K.., s.102; .M.T.T., s.81; A.N.M., s.178).
24 Eyll 1917 : Atatrkn, Halepten Cemal Paaya -20 Eyll 1917 tarihli
raporuna- ek raporu: Cephede iki ordu kararghnn bu-

98

Iunmasnn lzumsuz ve hatta savunma iin sakncal olaca, cephenin kendi komutas altna verilmesinin uygun
olaca, Falkenhaynn Sina cephesinde kullanlmasnda
srar edilecek olursa kendisinin 7. Ordu Komutanlndan
affolunmas! (A.B.E.N.Y., s.30-31; M.K.F.., s.627-632;
A.M.F.A..A., s.507-508; A.B.E.B., s.112; A.Y.A., s.49;
A.T.T.B., s.8; A.H.E., s.129; K.A., s.221; A.Y., s.90,92-93,
156-160). (Tm kaynaklarda, Cemal Paaya yazlan bu raporun, dorudan Enver Paaya yazld, bir suretinin de
Cemal Paaya gnderildii kaydedilmektedir. Oysa ki Salih Bozokun notlar iinde yaymlanan belgede, raporun
esas muhatabnn Cemal Paa olduu, bir suretinin de Enver Paaya gnderildii kesinlik kazanmaktadr.
(A.B.E.N.Y., s.30-31). (Yldrm Ordular Grubu Komutanl tarafndan Sina cephesi iki blgeye ayrlm, bir blge 7.
Ordu Komutan olarak Atatrkn, dier blge 8. Ordu Komutan olarak General von Kressin komutasna verilmiti.
Atatrk, sz konusu raporunda bu noktaya temas ediyor).
27 Eyll 1917 : Bahriye Nazr ve 4. Ordu Komutan Cemal Paann-kendisine gnderilen 24 Eyll 1917 tarihli ek rapor zerineAtatrke telgraf: Zatlilerini grlerinde tamamen hakl
buldum. aramba gn buradan hareket ediyorum. Zatlileriyle karlkl grnceye kadar hibir harekette bulunmamanz gzlerinizden perek zellikle rica ederim,
kardeim (A.B.E.N.Y., s.32-33).
29 Eyll 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann -Cemal Paaya yazlp
bir sureti de kendisine iletilen 20 Eyll 1917 tarihli rapor
zerine- Atatrke telgraf:.. .Gerek memleket ve gerek ordunun imdiki durumunu ben de ayn ekilde gryor ve biliyorum. ...Zatlilerini eskiden beri tandm ve takdir ettiim iin en mkl zamanda ve en mhim vazifede bulunmanz vatan menfaatlerine uygun bulmu ve bylece Padiahn iznini almtm. ...Sina cephesinde, Kress Paann
8. Ordusu yannda 7. Ordu Komutan sfatyla baarl ekilde grev yapacanza eminim. ...Dncelerimin ayrntlarn yaknda oraya gelecek Cemal Paa Hazretleri anlatacaktr (A.B.E.N.Y., s.32-35; A.M.F.A..A., s.510; A.Y.,
s.93-94; B.D.H.T.H., C.IV, ks.2, s.112).

99

30 Eyll 1917 : Atatrkn, Enver Paann 29 Eyll 1917 tarihli telgrafna

cevab: ...Sina cephesine bu kadar ok ordu karargh
smayaca hakkndaki grmn, ltfen dikkate alnmasn rica ederim. ...stenildii ekilde Cemal Paa Hazretlerini bekleyeceimi bildiririm (A.B.E.N.Y., s.34-37;
A.M.F.A..A., s.511;A.Y., s.94).
: Atatrkn, Cemal Paann 27 Eyll 1917 tarihli telgrafna
cevab: Yazdnz gibi geliinizi bekliyorum. Enver Paa
Hazretlerinden de ayn anlamda ve komuta sorunlarnn
buyurulduu ekilde zmlenmesini bildiren bir emir aldm (A.B.E.N.Y., s.32-33).
2 Ekim 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann, Atatrkn 30 Eyll
1917 tarihli telgrafna cevab: Sina cephesinin iki ordu blgesine ayrlmasn pek tabi bulurum. ...Bundan baka Sina cephesinde bulunacak ktalarn harektn sevk ve idare etmekle grevlendirilmi olan Mareal Falkenhayn Paann, sz konusu harektn muvaffakiyetle neticelenmesi
iin en doru karar ve nlemleri alacana eminim. Bu husustaki itimadma zatlinizin de itirak buyurmanz rica
ederim (A.B.E.N.Y., s.36-37; A.M.F.A..A., s.512-513;
M.K.F.., s.627-632; A.A.K., s.12; A.H.E., s.133; A.B.E.B.,
S.112; A.Y., s.95; A.K.D.D.A.Y., s.78-79; A.Y.A., s.49;
H.A.Y., s.184; B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2, s.115-116).
: Yldrm Ordular Grubu Komutan Mareal Falkenhaynn,
Atatrke yazs: ...Sina cephesinde grev almakta tereddt etmekte srar buyurup buyurmadnz hakknda acele
cevap verirseniz zat- devletlerine pek mteekkir kalacam (A.M.F.A..A., s.514;A.Y., s.96; .A..M., s.95-96).
3 Ekim 1917 : Atatrkn, Yldrm Ordular Komutan Falkenhaynn 2
Ekim 1917 tarihli yazsna cevab: ...imdiye kadar atandm vazifelerde ve Umum Harpte geirdiim hayatta vazife yapmakta hevessizlik gstermi ve zellikle yanl karar
ve icraat ile vatanma zarar vermi bir subay deilim. Btn kabiliyetimi sarf iin hakik bir orduya komuta etmeye
hazr ve byle hakik bir ordunun gsterilmesini beklediimi arz ederim (A.M.F.A..A., s.514-515; A.Y., s.96-97;
.A..M., s.96-97).

100

: Atatrkn, Enver Paann 2 Ekim 1917 tarihli yazsna cevab: ...Asla benim hatam olmakszn beni resm sfat ve
yetkimle kullanmaya imkn grmeyen veya niyet etmeyen,
iinden hesapl bir mir*in elinden haysiyet ve erefi kurtarmak mmkn deildir (A.M.F.A..A., s.513; A.B.E.B.;
s.122; A.Y., s.95-96). (Atatrk bu yazsna, Mareal Falkenhaynn 2 Ekim 1917 tarihli yazs ile buna verdii 3
Ekim 1917 tarihli cevabn bir rneini de eklemitir).
4 Ekim 1917 : Mareal Falkenhaynn, Atatrkn 3 Ekim 1917 tarihli yazsna cevab: ...Vaziyetimiz, son anda bu kadar ehemmiyetli makamlarn komutanlarnda deiiklik yaplmasna
msait olmayacak kadar cidddir. Bana kalrsa ben bu husustaki mesuliyeti zerime alamam zannediyorum
(.A..M., s.97-98).
6 Ekim 1917 : Atatrkn, Mareal Falkenhaynn 4 Ekim 1917 tarihli yazsna cevab ve 7. Ordu Komutanlndan istifas: Komuta
vaziyetini en iyi bir surette hal iin zat- devletlerine imkn
brakmak suretiyle olsun hizmet arz edebilmek maksadyla
ordu komutanlndan kesin ekilde istifa ediyorum
(.A..M., s.99; Borak, s.153; Ata ve i, s.59). (Atatrk bu
mektubun bir suretini de Bakomutan Vekili Enver Paaya
gndermitir. .A..M., s.98-99). (Atatrkn 7. Ordu Komutanlndan istifas A.A.K., s.13te 9 Ekim 1917 olarak
gsterilmi; A.H.E., s.136, K.A., s.224, A.K.D.D.A.Y., s.79,
A. Y., s.98, H.A. Y., s. 184te ise gn belirtmeksizin Ekim
ba olarak ifade edilmitir).
: Bakomutan Vekili Enver Paann, Atatrkn 3 Ekim
1917 tarihli yazsna cevab: ...Sina cephesinin 7. ve 8. Ordulara ne suretle blneceini ve bu kuvvetleri nasl kullanacan Mareal Falkenhayn Paadan sormutum. Cevap gelinceye kadar mevcut durumu deitirmek istemiyorum. Sizden bir sre daha vaziyetin korunmasn rica ederim (A.M.F.A..A., s.515;A.Y., S.97).
: Cemal Paann, sabah, stanbuldan Halepe gelii, Atatrkle grmesi, akam trenle ama hareketi (O.Y.S.G.,
s.252).

* Mareal Falkenhayn

101

7 Ekim 1917 : Mareal Falkenhaynn, Atatrkn 6 Ekim 1917 tarihli yazsna cevab: Dnk mektubunuzun kapsam tamamiyle
anlalamadndan bu sabah saat 11:00de beni grmenizi rica ederim. Byle bir mhim meselede harekete gemeden nce her eyi aka bilmekliim ve grmekliim lzmdr. Sizinle ahsen ve kar karya mnakaada bulunmakszn neticeye varmaya muvaffak olamayacam sanyorum (.A..M., s.100).
: Atatrkn, Mareal Falkenhaynn 7 Ekim 1917 tarihli yazsna cevab: Dnk tarihli mektubumla arz ettiim izahattan baka bir maruzatta bulunamayacamdan dolay affm rica ederim. (.A..M., s.101-102).
8 Ekim 1917 : Atatrkn, leye doru, Halepe gelen Ahmet zzet Paay karlama, leden sonra da uurlama trenlerinde
bulunmas (O.Y.S.G., s.253).
9 Ekim 1917 : Bakomutan Vekili Enver Paann, Atatrkn istifasna
cevab: Telgrafnz okudum. Gerekten bu vaziyette bu
vazifeyi yapmann mkl olacan takdir ediyorum. 2. Ordu Komutan olarak Fevzi Paa ile karlkl yer deitirmeniz uygun grlerek onaya sunulmutur (H.A.Y., s. 184;
A.B.E.N.Y., s.36-37). (Atatrk, bu telgraf zerine Bakomutan Vekilliine istirahate ihtiyac olduunu ifade ile stanbula hareketi iin izin istemi, uygun cevap gelmesi zerine stanbula hareket etmitir. H.A.Y., s.185).
: Atatrkn, tekrar Diyarbakrda bulunan 2. Ordu Komutanlna atanmas (Atatrk, bu atamay kabul etmediinden
ilem yrrlk kazanmam, kendisi 2. Ordu Komutan sfatiyle izinli saylarak Halepten stanbula gelmitir. A.A.K.,
s.60; A.H.E., s.133; Borak, s.154; A.K.D.D.A.Y., s.79;
A.N.M., s.178).
: 2. Ordu Komutan Fevzi (akmak) Paann, Atatrkn yerine 7. Ordu Komutan Vekilliine atanmas.
11 Ekim 1917 : Atatrkn, izinli olarak Halepten stanbula hareketi
(AY.A, s.49; K.A.B.K.., s.103; A.N.M., s.178).
15 Ekim 1917 : Atatrkn, Halepten stanbula dn (A.A.K., s.60;
K.A.M.M.T., s.60; A.H.D., s.160; H.A.Y., s.185). (Sz konu-

102

su kaynaklarda Atatrkn stanbula dn Ekim ortas

veya Ekim sonu olarak gsterilmitir).
31 Ekim 1917 : ngilizlerin, Sina cephesinde taarruza gemeleri (A.H.E.,
s.134; A.Y., s.102). (ngiliz taarruzunun gelimesi sonucu
Sina cephesindeki Osmanl ordusu geri ekilmi, 9 Aralk
1917 gn ngilizler Kuds ele geirmilerdir. A.H.E.,
s.134; A.M.F.A..A., s.515).
7 Kasm 1917 : Atatrkn, stanbulda Genel Kararghta grevlendirilmesi (A.H.E., s. 136; A. Y.A., s.49; Borak, s. 155; Ata ve /.,
s.59; A.N.M., s.178).
16 Kasm 1917 : Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paann, Atatrke, beraberinde Suriye cephesinden dnen baz subaylarn geli sebebini soran telgraf (A.T.T.B., s.12).
18 Kasm 1917 : Atatrkn, Enver Paann 16.11.1917 tarihli telgrafna cevab: Beraberimde bir kurmay subay aldm hakkndaki
ifade doru deildir. Ben yalnz yaverlerimi beraber aldm
(A.T.T.B., s.12-13).
11 Aralk 1917 : Kudsn, ngilizler tarafndan igali (O.Y.S.G., s.261;
A.H.E., s.134; M.K.P.P.B.B., s.561).
13 Aralk 1917 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin ile tanmas (Bu tanma Almanya seyahatinden 2 gn nce Vahdettinin Vanikyndeki kknde olmutur. A.H.Y.H., Y.S. 16.5.1941;
A.Y., s.103;A.H.E., s.137).
14 Aralk 1917 : Atatrkn, akam Yerebatandaki Sadaret Evinde Sadrazam Talt Paa ile grmesi (A.H.Y.H., Y.S. 17.5.1941).
15 Aralk 1917 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetinde Almanyaya gitmek zere stanbuldan trenle hareketi (Alman Genel Kararghn ve Alman cephelerini ziyaret amacyla dzenlenen ve 15 Aralk 1917-4 Ocak 1918 arasn kapsayan
bu seyahat esnasnda Atatrk, Alman asker evrelerinde
incelemeler yaparak, Alman mparatoru II. Wilhelm ve devrin tannm komutanlaryla grt. Onlara -holanmasalar da- I. Dnya Harbinin muhtemel sonular hakkndaki
grlerini belirgin ekilde anlatt. K.A.M.M.T., s.619;
A.A.K., s.60; A.H.E., s. 137; K.A., s.229; Borak,
s.155;A.H.D., s.167; A.A.G., s.25; A.Y., s.104).

103

16 Aralk 1917 : Atatrke, o gne kadarki stn baarlar nedeniyle Birinci Rtbeden Kll Mecid Nian verilii (.M.T.T., s.81;
A.N.M.,s.178).
19 Aralk 1917 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetindeki heyetle beraber Alman Genel Kararghnn bulunduu Bad
Kreuznach kasabasna gelii ve Kararghta mparator II.
Wilhelm tarafndan karlanlar (Atatrk, bugn Kararghta mparator II. Wilhelm, Mareal Hindenburg, General
Ludendorff ve dier Karargh komutanlar ile tanmtr.
A.A.G., s.49-57).
20 Aralk 1917 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetindeki heyetle beraber Strasburga gelii, leden sonra gneybatdaki Fransz snrna yakn Alman siperlerini ziyaret edii,
akam tekrar Strasburga dn (A.A.G., s.61).
21 Aralk 1917 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetindeki heyetle beraber Colmardaki Alman Kararghn ve siperlerini ziyareti (Atatrk, bugn cephede Alman subaylar ile konuarak incelemelerde bulunmutur. A.A.G., S.63-67).
22 Aralk 1917 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetindeki heyetle beraber Essendeki ar silh yapmyla ilgili Krupp
Fabrikalarn ziyareti (A.A.G., s.71).
23 Aralk 1917 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetindeki heyetle beraber Berline gelii (Heyet, burada 10 gn kalmtr. AAG., s.85-86).
-19181 Ocak 1918 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetindeki heyetle beraber stanbula dnmek zere akam Berlinden
trenle hareketi (A.A.G., s.93).
4 Ocak 1918 : Atatrkn, Veliaht Vahdettin Efendinin maiyetinde katld Almanya seyahatinden stanbula dn (K.A., s.231;
Borak, s. 160; A.A.G., s.94).
8 Ocak 1918 : Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilsonun, 14 ilkesini
yaymlamas (M.M.M.T., s. 12; A.H.E., s.193; K.A., s.252;
Borak, s.312).
29 Ocak 1918 : Atatrkn, Sina cephesindeki baarlar ve generallie
ykselii nedeniyle Ali Fuat (Cebesoy) Paaya kutlama

104

mektubu: ..Byk hizmetlerinizin generallie terfi etmenizle resmen teyit ve iln edildiini iitmekle iftihar ettim. zel
olarak tebrik ve bu rtbede vatanmz kurtarma urunda
parlak baarlara erimenizi temenni ederim (S.A.A., s.6566; M.M.H., s.9).
19 ubat 1918 : Atatrke, Alman mparatoru tarafndan Birinci Rtbeden
Kll Cordon de Prusse Nian verilii (K.A.B.K.., s. 103;
.M.T.T., s.81;A.N.M, s.127,178).
25 ubat 1918 : Mareal Falkenhaynn, Yldrm Ordular Grubu Komutanlndan alnarak yerine Mareal Liman von Sandersin
atanmas (A.Y., s.102; A.M.F.A..A., s.515; B.D.H.T.H.,
c.lV, ks.2, s.831; FA, s.234; O.Y.S.G., s.273-274). (Liman
von Sanders, stanbuldan hareketle 1 Mart 1918 gn Yldrm Ordular Grubu Kararghnn bulunduu Nasraya
gelerek komutay ele almtr. T.B.Y., s.229).
3 Mart 1918 : Rusyann, Brest-Litovsk Antlamasn imzalayarak I. Dnya Savandan ekilmesi (E.W.H., s.942; .O.T.K.IV.,
S.446).
7 Mart 1918 : Atatrkn yaveri Salih (Bozok) Beyin, Yeni Ses gazetesine -Birinci Dnya Harbine katlmamz, harbin seyri ve sonucu zerinde- Atatrkn grlerini yanstan demeci:
...Paa, gnderdii mektuplarda harbin sonucundan mitli olmadn uzun uzun ve ak bir dille arkadalarna anlatmtr (Ata ve ., s.66).
24 Mart 1918 : Ruen Eref (naydn) Beyin, Atatrkle Anafartalar savalar zerine uzun mlkatna balamas (Atatrkn, o
zaman annesi ve kz kardei ile oturmakta olduu Akaretlerdeki evinde gerekleen bu grme, 24 Mart 1918 gn balam, iki gnlk bir aradan sonra 27 ve 28 Mart
gnleri de devam etmitir. Bu grme, ayn yl Yeni Mecmuann anakkale Zaferi iin hazrlanan fevkalde saysnda Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlkat
bal altnda yaymlanmtr. A.K.M.K.M., s.8,50,91,107;
A.S..G., s.14-15; Ata ve ., s.72).
3 Mays 1918 : Atatrkn, stanbulda Fenerbahe Kulbn ziyareti ve
kulbn hatra defterine yazdklar: Fenerbahe Kul-

105

bnn her tarafta takdir edilmi almalarn iitmi ve bu

gayreti gsterenleri tebrik etmeyi vazife edinmitim. Bu vazifenin yerine getirilmesi bugn mmkn olabilmitir. Takdir ve tebriklerimi buraya kaydetmekle vnyorum
(A.H.D.Y., s.5).
11 Mays 1918 : Atatrke, Harp Madalyas verilmesi (A.N.M., s.93,179).
24 Mays 1918 : Atatrkn, Ruen Eref (naydn) Beye ithafl resmini armaan edii: Her eye ramen muhakkak bir nura doru
yrmekteyiz. Bende bu iman yaatan kuvvet, yalnz aziz
memleketim ve milletim hakkndaki snrsz muhabbetim
deil, bugnn karanlklar iinde srf vatan ve hakikat ak ile k serpmeye ve aramaya alan bir genlik grdmdendir (A.., s.17; Ata ve ., s.73).
25 Mays 1918 : Atatrkn, bbrek rahatszl sebebiyle tedavi iin stanbuldan trenle Viyanaya hareketi (Viyana ve Karlsbadda 2
ay kadar tedavi grmtr. Ata ve ., s.73). (Atatrk, Viyanadan -Halepte bulunan- zzettin (allar) Beye gnderdii bir mektupta, burada tedavi olmasn Enver Paa ve
Doktor Sleyman Numan Paann tavsiye ettiini yazmtr. O.Y.S.G., s.293).
27 Mays 1918 : Atatrkn, stanbuldan Viyanaya gelii ve Cottage Sanatoryumunda tedavi altna aln (Atatrke burada bbrek
rahatszl nedeniyle 3 haftalk bir tedavi uygulanmtr.)
(M.K..M., s.132). (Atatrkn stanbuldan Viyanaya geli
tarihi belli deildir; ancak 27 veya 28 Mays tarihi olaylarn
akna uygun dmektedir).
5 Haziran 1918 : Atatrkn, Viyanadan Dr. Rasim Ferit (Talay) Beye mektubu: Cottage Sanatoryumuna girdim. Profesr Zuckerkandl bizzat tedavi ediyor (M.K..M., s.132; .A..M.,
S.127-128; Ata ve , s.73-74).
30 Haziran 1918 : Atatrkn, saat 19.30da Viyanadan trenle Karlsbada gelii (M.K.A.K.H., s.29).
: Atatrkn, akam Dr. Vermer tarafndan muayene edilii
ve tedavi program belirlenmesi (M.K.A.K.H., s.29).
: Atatrkn, Karlsbad gnlk yazmaya balamas (5 defter
halindeki bu gnlkler -baz gnler atlanmak suretiyle- 28
Temmuz 1918 tarihine kadar devam etmitir. Gnln ba-

106

z blmleri Franszca olarak yazlmtr. M.K.A.K.H., s.29).

4 Temmuz 1918 : Altnc Mehmet(Vahdettin)in, padiah oluu (.O.T.K.IV.,
s.441;A.H.E., s.150; H.M.A., s.64).
8 Temmuz 1918 : Talt Paann Sadrazamlnn, hatt- hmayun ile yenilenmesi (A.H.E., s.151).
9 Temmuz 1918 : Atatrkn, Karlsbaddan, yeni Padiah Vahdettinin tahta
kn ve Ramazan bayramn kutlayan yazs (A.A.K.,
s.61;.A..M., s.134).
27 Temmuz 1918 : Atatrkn, Karlsbaddan hareketle akam Viyanaya gelii
(M.K.A.K.H., s.60). (Atatrk, stanbula acele dnmesinin
arzu edildiine dair yaveri Cevat Abbastan ald telgraf
zerine Karlsbaddan ayrlm, ancak gribe tutulmas nedeniyle 4-5 gn Viyanada kaldktan sonra stanbula hareket
etmitir. A.H.Y.H., Y.S. 16.5.1941; A.A.K., s.61; A.H.E.: s.
151; K.A., s.231; A. Y., s. 118; Ata ve ., s. 74).
2 Austos 1918 : Atatrkn, Viyanadan stanbula dn (K.A., s.231; Borak, s.163;Ata ve ., s.74). (Bu tarih A.A.K., s.61 ve A.H.E.,
s. 151de 4 Austos 1918 olarak gsterilmitir).
4 Austos 1917 : Atatrkn, Pera Palasta Ahmet zzet Paa ile grmesi
(A.A.K., s.61; A.H.Y.H., Y.S. 16.5.1941). (Bu tarih, Ata ve
., s.74te 3 Austos 1918 olarak gsterilmitir).
5 Austos 1918 : Atatrkn, -Bayaver Naci (Eldeniz) Bey araclyla randevu isteyerek- Padiah Vahdettinle grmesi (Atatrk,
bu grmede yeni padiaha Bakomutanl zerine almasn, kendisine Bakomutan Vekili deil, Genelkurmay
Bakan semesini tavsiye etmitir. A.An., s.98-99; A.A.K.,
s.61; K.A., s.232; A.H.E., s.153; Borak, s.164;Ata ve /.,
s.74; A.Y., s.118-119).
7 Austos 1918 : Atatrkn, Mareal Falkenhaynn yerine Yldrm Ordular
Grubu Komutanlna getirilmi olan Mareal Liman von
Sandersin emrindeki 7. Orduya tekrar komutan atanmas
(Erden,

s.36; .A.,

s.727; A.A.K.,

s.61; K.A.M.M.T.,

107

s.161,619; Borak, s. 165; A.Y., s.124; A.K.D.D.A.Y., s.80;

A.Y.A, s.50; K.A.B.K.., s.103; B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2,
s.613,821; Ata ve ., s.75).
8 Austos 1918 : Padiah Vahdettinin iradesiyle Bakomutanlk Vekleti
unvannn Bakomutanlk Genelkurmay Bakanl adna
evrilmesi ve bu grevin, yine Harbiye Nazr Enver Paa
tarafndan yrtleceinin bildirilmesi (A.H.E., s.153).
9 Austos 1918 : Atatrkn, beraberinde Ahmet zzet Paa olduu halde
Padiah Vahdettin ile -ikinci defa- grme yapmas (Bu
grme, Padiahn istei ile Dolmabahe Valide Camiindeki cuma selmlndan sonra mahfil-i hmayunda
olmutur. (A.An., s.99; A.H.Y.H., Y.S. 16.5.1941 K.A.,
s.232; Ata ve ., s.75).
12 Austos 1918 : Atatrkn, -randevu isteyerek- Padiah Vahdettin ile
-nc defa- grme yapmas ve Vahdettinin bir sz:
Ben gereken eyleri Talt ve Enver Paalarla grrm!
(A.An., s. 100-102; K.A., s.232-233; Ata ve , s.77). (Bu
grmenin tarihi belli deildir. Olaylarn akna 12 ya da
13 Austos 1918 tarihi uygun dmektedir).
16 Austos 1918 : Atatrkn, Dolmabahe Valide Camiindeki cuma selmlndan sonra mahfil-i hmayunda Padiah Vahdettin ile
grmesi ve Padiahn szleri: Sizi Suriyeye komutan
tayin ettim. Oradaki vaziyetler nem kazanm; oraya gitmeniz lzmdr (A.An., s. 102-105; A.H.Y.H., Y.S.
17.5.1941).
19 Austos 1918 : Atatrkn, Tevfik Fikreti anma treni nedeniyle, airin Rumelihisarndaki Aiyann ziyareti ve ziyareti defterini
imzalamas (M.K.T.F.A., s.577-579; Borak, s.165; Ata ve ,
s.78-79).
22 Austos 1918 : Atatrkn, Halepe gitmek zere stanbuldan trenle hareketi (O.Y.S.G., s.297).
26 Austos 1918 : Atatrkn, stanbuldan Halepe gelii (M.K..M., s.133134;O.Y.S.G.,s.298).
27 Austos 1918 : Atatrkn, Halepten Dr. Rasim Ferit (Talay) Beye mektubu: Dn akamzeri Halepe geldim ve geceyi burada geirdim (M.K..M., s.133-134).

108

: Atatrkn, leden evvel, Halep Valisi Atf Beyi ziyareti

(O.Y.S.G., s.298).
: Atatrkn, akam Halepten Nablusa hareketi (M.K..M.,
s. 134). (Atatrk, Nablusa gelmeden nce Yldrm Ordular Grubu Kararghnn bulunduu Nasraya uramtr.
O.Y.S.G., s.298).
1 Eyll 1918 : Atatrkn, Nablustaki 7. Ordu Kararghna gelerek komutay ele almas (A.H.Y.H., Y.S. 18.5.1941, A.K.D.D.A.Y.,
s.80, A.Y.A., s.50;A. ve As., s.61).
9 Eyll 1918 : Atatrkn, 7. Orduya bal tmenleri denetlemeye balamas (Bu denetlemeler 10 ve 11 Eyll gnleri de devam etmitir.) (K.A., s.236; Borak, s. 165).
11 Eyll 1918 : Atatrkn, Nablustan stanbulda bulunan Dr. Rasim Ferit
(Talay) Beye mektubu: ...ngilizler imdilik muharebeden
ziyade propaganda ile bizi kazanacaklarn zannediyorlar;
her gn uaklaryla bombadan ziyade beyannameler atyorlar (M.K..M., s.134-136; A.H.E., s. 156, Borak, s.165;
.A..M., s.126-127).
19 Eyll 1918 : General Allenby komutasndaki ngiliz birliklerinin, Filistin
cephesinde genel taarruza balamas (Bu sabahki ngiliz
taarruzu karsnda 8. Ordu cephesinin yarlmas zerine
4. ve 7. Ordular da dman tarafndan evrilme tehlikesinde kalmlard. Atatrk bu durumda, uygun koullar altnda
muharebeye devam iin 20 Eyll 1918 gn, birliklerine
eria nehrinin dousuna ekilme emrini verdi. Bu karar
zerine 7. Ordu birlikleri dzenini ve sava gcn bozmadan Rayaka, oradan da Halepe ekildi. A.H.Y.H., Y.S.
18.5.1941; .A., s.727; A.A.K., s.61; A.H.E., s.157-158;
.O.T.K.IV, s.445-446; K.A., s.239-242; A.Y., s.126;
A.K.D.D.A.Y., s.81-85; A.Y.A. s.50; K.A.B.K.., s.103;
B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2, s.622-635; H.A.Y., s. 190).
20 Eyll 1918 : Atatrkn, gelien ngiliz taarruzu karsnda 7. Orduyu
eria nehrinin dousuna alma karar (A.A.K., s. 14; K.A.,
s.239).
: ngilizlerin, Nasrada bulunan Yldrm Ordular Grubu Kararghn esir almak zere, sabah ehre baskn (T.B.Y.,
s.321-322; B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2, s.638). (Mareal Liman

109

von Sandersin emri ile yaplan st ste 3 kar taarruz sonucu ngilizler igal ettikleri tepeleri brakp ekilmek zorunda kalmlardr. Ancak bu baskndan sonra Liman von
Sanders, leden sonra Nasradan ayrlarak Taberiyeye,
oradan da. ama ekilmitir. T.B.Y., s.321-234).
21 Eyll 1918 : Atatrk komutasndaki 7. Ordu birliklerinin, eria nehrinin
dousuna gemek zere ekilme hareketine balamas
(K.A., s.239).
22 Eyll 1918 : Atatrke, olaanst hizmetleri ve ordusunu imhadan kurtard iin fahr yaverlik unvan verilii (A.H.E., s.153; Borak, s.165; Ata ve ., s.75). (Bu tarih A.K.D.D.A.Y., s.87de
21 Eyll 1918; A.Y.A., s.50, K.A.B.K.., s.104 ve A.N.M.,
s.179da 23 Eyll 1918 olarak gsterilmitir).
23 Eyll 1918 : 7. Ordu birliklerinin, Atatrkn sevk ve idaresinde eria
nehrinin dousuna gelii (Erden, s.728).
25/26 Eyll 1918 : Atatrkn ve 7. Ordu Kararghnn Deraya gelii (B.D.H.
T.H., c.lV, ks. 2, s.680; .A., s.728).
26 Eyll 1918 : Sina cephesinde 8. Ordunun lav, emir ve komutann 7.
Ordu Komutan Atatrke devredilmesi (B.D.H.T.H., c.lV.,
ks. 2, s.821).
27 Eyll 1918 : Deraya gelmi olan 7. Ordu birliklerinin, am ynnde geri ekilie devam etmeleri ve Atatrkn Deradan ayrl
(i.A., s.728; B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2, s.681).
28 Eyll 1918 : Atatrkn, Mareal Liman von Sandersin emri ile Rayak
Blgesi Komutanlna atanmas: ...Mustafa Kemal Paann mmkn olan abuklukla Rayakta emir ve komutay eline almas (T.B. Y., s.338; B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2,
s.690).
: lerleyen ngiliz taarruzu karsnda geri alnan 7. ve 4. Ordu birliklerinin am-Rayak izgisine ekilmeleri (K.A.,
s.240; Ata ve ., s.80).
29 Eyll 1918 : Atatrkn, Deradan ama gelii ve 4. Ordu Komutan
Mersinli Cemal Paa ile grmesi (Atatrk burada, Mareal Liman von Sandersin brakt emir zerine, 7. Ordu
kuvvetlerini amn savunulmas iin Mersinli Cemal Paaya teslim ederek, Rayak blgesindeki dank ve komutasz kuvvetleri emrine almak zere gece, Rayaka hareket

110

etmitir. A.H.E., s.157; K.A., s.240; A.Y., s. 126-127;

A.K.D.D.A.Y., s.99; B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2, s.690).
: Atatrkn, ilerleyen dman taarruzu zerine, Bakomutanla Rayakn kuzeyine ekilmenin gerekli olduunu bildiren raporu: amn uzun sre savunulamayaca, bu nedenle kuzeyden kaydrlacak kuvvetlerle birlikte Rayak kuzeyinde esasl bir savunma hattnn kurulmas (K.A.,
s.240; Borak, s. 166; A.Y.A., s.50-51). (Atatrk, bu gece
ayrca amda 3. Kolordu Komutan Albay ismet (nn)
Bey, Rayak blgesinde ise 20. Kolordu Komutan Ali Fuat
(Cebesoy) Paa komutasnda bulunan kuvvetlerin kuzeye
hareket ettirilmesi emrini vermi, bu emrin bir suretini, bilgi
edinmek zere, Mareal Liman von Sanderse gndermitir. Ancak, Yldrm Ordular Komutan -am savunma dncesinde olduundan- bu emri uygun bulmamtr.
A.H.E.,s.157-158; A.H.Y.H., Y.S. 18.5.1941).
: 7. Ordu birliklerinin amn gneyinde Kisveye gelii
(B.D.H.T.H., C.IV, ks. 2, s.690).
: Bulgarlarn -savatan ekilmek zere- tilf Devletleriyle
Selnik Atekes Antlamasn imzalamalar (.A., s.728;
A.H.E., s.161; K.A., s.251-252) (Bulgarlar, 19 Eyll
1918de atekes istemiti).
29/30 Eyll 1918 : Atatrkn, amdan gece Rayaka hareketi (A.H.Y.H.,
Y.S. 18.5.1941; .A., s.728; A.H.E., s.157; K.A., s.240;
A.K.D.D.A.Y., s.99-100; A.Y., s.127; B.D.H.T.H., c.lV, ks.
2, s.690, 704).
30 Eyll 1918 : Atatrkn, Rayakn kuzeyine ekilme emrini uygun bulmadn ve hareket tarznn kendisi tarafndan emredileceini bildiren Mareal Liman von Sanderse raporu: Bugn,
orduya verdiim talimatn, bu durumda uygulanamayaca
bildiriliyor. ..Emirde ileri srdm ekilde hareket olunmad takdirde, bundan sonra orduya bir ekil vermeye bile
olanak kalmayacan arz ederim (A.K.D.D.A.Y., s.101102). (Bu tarih, B.D.H.T.H., c.lV. ks. 2, s.706da 1 Ekim
1918 olarak gsterilmitir).
: Atatrkn, leye doru amdan Rayaka gelii ve blgedeki dank kuvvetleri teslim alarak denetlemesi; daha

111

sonra Baalbeke hareketi (.A., s.728; A.H.E., s.158;

A.K.D.D.A.Y., s.99-101; A.Y., s.127; A.Y.A., s.51;
K.A.B.K.., s.104; B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2, s.704-705).
: Atatrkn, akam Rayaktan Baalbeke gelii, burada 20.
Kolordu Komutan Ali Fuat (Cebesoy) Paa ile grmesini takiben -Mareal Liman von Sandersle grmek zereHumusa hareketi (A.H.E., s.158; A.K.D.D.A.Y., s.99).
: Atatrkn, gece Humusa gelii ve Yldrm Ordular Komutan Mareal Liman von Sanders ile grmesi (Mareal Liman von Sanders, Atatrkn verdii Rayakn kuzeyine
ekilme emrini tasvip etmemi, birliklerin bulunduklar yerlerde savunmaya devam etmelerini emretmiti. Atatrk bu
grmede, Yldrm Ordular Grubu Komutanna bu emrin
deitirilerek am blgesinde toplanan kuvvetlerin, imhadan kurtulma amacyla vakit geirmeksizin, Halepe kadar
ekilmesi kararnn zorunluluunu anlatmtr. Bu grme
sonucu Liman von Sanders, Atatrkn grn gereki
bulmu, ancak unlar sylemitir: Karar budur. Fakat ben
nihayet bir yabancym, bu karar veremem. Bunu ancak
memleketin sahipleri verebilir! Bu grmeden sonra ekilme karar uygulanm ve birlikler, baar ile Halepin gneyine alnarak burada bir savunma hatt kurmaya muvaffak olunmutur). (A.A.K., s.15,62; A.H.E., s.157-158;
A.Y.A., s.51; K.A.B.K.., s.104; A.K.D.D.A.Y., s.99-100,
103). (Atatrkn, Liman von Sanders ile -Baalbekte olmak
zere- grme tarihi ve Marealin Yldrm Ordular Grubuna bal birliklere Halepin gneyine ekilme emrini verdii tarih, B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2, s.708-709da 3 Ekim
1918 olarak gsterilmitir).
: 7. Ordunun amn gneyinde Kisve civarnda toplanmas
ve Atatrkn Kisveye gelii (.A., s.728; A.H.Y.H., Y.S.
18.5.1941).
1 Ekim 1918 : amn, Araplarn da yardmyla, ngilizlerin eline gemesi
(K.A., s.241; Borak, s. 166; Ata ve ., s.80; B.D.H.T.H., c. IV,
ks. 2, s.822). (Bu tarih .A., s.728;A.H.E., s. 161; K.A.B.K.., s.
104, A.Y.A., s.51de 30 Eyll 1918 olarak gsterilmitir).
5 Ekim 1918 : Atatrkn gece Halepe gelii ve Baron Oteline yerlemesi (O.Y.S.G., s.303; .A., s.728; K.A., s.242).

112

: Osmanl Hkmetinin atekes antlamas istei ile Amerikaya bavurmas (A.H.E., s. 162; K.A., s.251-252) (4 Ekim
1918de Almanya, 5 Ekim 1918de Avusturya-Macaristan
da atekes isteinde bulunmutur. K.A., s.245,252).
8 Ekim 1918 : Talt Paann, sadrazamlktan istifas (Talt Paann istifas zerine, kabineyi kurma grevi Tevfik Paaya verilmi,
ancak kendisinin 11 Ekim 1918de kabineyi kuramayacan bildirmesi zerine bu grev Ahmet zzet Paaya verilmitir. .O.T.K.IV., s.448-449; .A., s.728; A.H.E., s.162163; K.A., s.242).
11 Ekim 1918 : Atatrkn, Halepten Padiah Vahdettine iletilmek zere
Bayaver Naci (Eldeniz) Beye telgraf: ...Vatanmn selmetinin temini bakmndan arz ederim ki, Tevfik Paa Hazretleri gerekten mklta tesadf etmilerse sadaretin
derhal zzet Paa Hazretlerine verilmesi ve onun da, esas
Fethi (Okyar), Tahsin (Uzer), Rauf (Orbay), Canbulat, Azmi, eyhlislm Hayri ve cizlerinden oluan bir kabine
tekil etmesi zarurdir. Ad geen kiilerin oluturaca kabinenin vaziyete hkim olabilecei grndeyim. ..Mmkn ise bu kimselerin Padiahmza arzn rica ederim
(F.ll, s.278; .A., s.728; M.K.P.P.B.B., s.563-564; A.H.E.,
s.164-165; K.A., s.242; A.Y., 132; A.T.T.B., s.13; Borak, s.
166; .A..M., s.132). (Kaynaklarda bu telgrafn tarihi yoktur. Olaylarn ak 11 ya da 12 Ekim 1918 olabileceini dndrmektedir). (Atatrk, Ahmet zzet Paaya da ayn ekilde bir telgraf ekmi, kabinede Harbiye Nazrlnn kendisine verilmesini istemitir. .A., s.728).
13 Ekim 1918 : Atatrkn, Halepte asker birlikleri denetlemesi (A.K.D.D.
A.Y., s. 109).
: Sina cephesinde 4. Ordunun kaldrlmas ve bu orduya ait
birliklerin emir ve komutasnn 7. Ordu Komutan Atatrke
devredilmesi (B.D.H.T.H., c.lV., ks.2, s.822).
14 Ekim 1918 : Ahmet zzet Paann kabine kuruu, Harbiye Nazrl ve
Bakomutanlk Genelkurmay Bakanln kendi zerine
al (.O.T.K.IV., s.449; .A., s.729; M.M.M.T., s.28; A.H.E.,
s.165; .H. ve M.M.I., s.20; M.M.H., s.13; T..H., c. II, ks.6,
kp. IV,s.11; E.K.S.B.,s.34).

113

15 Ekim 1918 : Sadrazam Ahmet zzet Paann, kabineyi kuruunu takiben Atatrke telgraf: ...Bartan sonra Tanrnn ltfu ile
ibirlii yaparz (A.H.E., s.165; K.A., s.246; A.Y., 132).
16 Ekim 1918 : Atatrkn, Sadrazam Ahmet zzet Paann 15 Ekim 1918
tarihli telgrafna cevab: Bar gecikecektir, bara kadar
ok buhranl anlar geireceiz. Bu devrede vatana faydal
olabilirsem dncesiyle Harbiye Nezaretini istemitim.
Yoksa bara kavutuktan sonra onun huzur ve sknu
iinde Harbiye Nazrln benden ok mkemmel yapacak
kiiler bulunabilir. Buna nazaran bartan sonra ibirliimizi hi de zorunlu, hatt gerekli grmyorum (A.H.E., s.
165; K.A., s.246; A. Y., s. 132).
23 Ekim 1918 : ngilizlerin, yerli Arap kuvvetleriyle beraber Halep gneyinden taarruza balamalar (.A., s.728; K.A., s.243; A.Y.A,
s.51; K.A.B.K.., s. 104). (Bu taarruzlar zerine Atatrkn
emri ile Halepte ve gneyinde bulunan kuvvetler Halepin
kuzeyine alnarak burada cephe oluturuldu).
25 Ekim 1918 : Halepte, ngilizler ve Araplarla Atatrk ynetimindeki kuvvetler arasnda iddetli sokak muharebeleri olmas ve dmann pskrtlmesi (Erden, s.37; A.H.E., s.158; K.A.,
s.243; M.M.M.T., s.23; A.Y., s.130-131; Ata ve ., s.80;
B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2, s.723-726).
25/26 Ekim 1918 : 7. Ordu birliklerinin, Halepin 5 km kuzeyine alnmas ve 7.
Ordu Kararghnn Halepten Katmaya nakli (.A., s.729;
K.A., s.243; B.D.H.T.H., C.IV, ks. 2, s.728; A.H.Y.H., Y.S.
19.5.1941).
26 Ekim 1918 : ngilizlerin, Halepe girii (B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2, s.727).
: Atatrk komutasndaki 7. Ordu birliklerinin, 23 Ekim 1918
gnnden beri sren ngiliz taarruzlarn Halepin kuzeyinde durdurmas ve dmann bu hatt gemesine imkn verilmemesi (Birliklerimiz skenderun-Belen-Diricemal-Tellrrifat izgisinden oluan ve 28 Ekim 1918de Antakyay da
iine alan bu hatt 30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlamasna kadar korumulardr. Bu sebepledir ki Misak- Millde bu hat, gney snrmz olarak kabul edilmitir. Erden,
s.37; .A., s.729; K.A.M.M.T., s.619; A.H.E., s.158;
A.H.Y.H., Y.S. 19.5.1941; K.A., s.244-245; A.Y.A., s.51;
B.D.H.T.H., c.lV, ks. 2, s.730).

114

: Atatrk Katmada (Atatrk, 30 Ekim 1918 akamna kadar

7. Ordu Kararghnn nakledildii bu ilede kalmtr).
28 Ekim 1918 : Atatrkn, akam Katmadan Kilise gelerek, ngiliz tehdidine kar gereken nlemleri almas (B.D.H.T.H., c. IV. ks.
2, s.730; A.K.D.D.A.Y., s.113; K.S.., s.21). (Kilise, ngiliz
kuvvetlerinin muhtemel bir taarruzuna kar kk bir mfreze gnderilmitir).
30 Ekim 1918 : Osmanl Devleti ile tilf Devletleri arasnda, Mondros
Atekes Antlamasnn imzalanmas (.A., s.729; K.A.,
s.253; T..H. c.l, s.33; F.H., s.29,283-286; TC. Ta., s.105107; A.Y.A., s.52; R.O.H., c. II, say: 15, s.49; A.H.E.,
s.173; M.M.M.T., s.63; E.K.S.B., s.37; T..H., c. II, ks. 6, kp.
IV, s.11; O.S.S.G., s.420; T.D.D.S., s.23; R.B., s.70; .H.,
s.3; A.K.D.D.A.Y., s.113; O.Y.S., s.150; Siyas T, s.460;
M.M.B.I., s.3; B.G., s.20; M.M.E., s.13; M.M.U.K.S.I.,
s.54-55; M.M.Ka.l., s.30; L.I., s.194; Trk D.T., s.51; Trk
D.T.D., s.10-17; T.C.T., s.1-5; O.M.K. ve L, s.260;
.O.T.K.IV, s.454).
: Atatrkn, -Mareal Liman von Sandersin yerine- Yldrm
Ordular Grubu Komutanlna atanmas (A.H.Y.H., Y.S.
19.5.1941; O.Y.S.G., s.306; Erden, s.37; A.Y.A., s.52).
: Atatrkn, gece -Yldrm Ordular Grubu Komutanln
devralmak zere- Katmadan Adanaya hareketi (A.H.Y.H.,
Y.S. 19.5.1941; O.M., s.992).
: Sadrazam Ahmet zzet Paann, Mareal Liman von Sanderse Yldrm Ordular Grubu Komutanln Atatrke
devrederek stanbula dnmesi hakknda telgraf (H.T.V.D.
say: 27, v. 693; T.B.Y., s.352; B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2,
s.730).
31 Ekim 1918 : Atatrkn, Katmadan Yldrm Ordular Grubu Komutanl Kararghnn bulunduu Adanaya gelmesi (A.H.Y.H.,
Y.S. 19.5.1941; M.M.H., s. 26; OM., s.993; K.S.., s.23;
B.D.H.T.H., c. IV,ks.2, s.730).
: Mareal Liman von Sandersin, Yldrm Ordular Grubu
Komutanln Atatrke devretmesi ve emir yaymlayarak
birliklere vedas: Yldrm Ordular Grubunun emir ve komutasn bugnden itibaren, iftiharlarla dolu birok muha-

115

rebede kendisini gstermi bulunan Mustafa Kemal Paa

Hazretlerine brakyorum (K.A., s.250; H.T.V.D., say: 27,
v. 696; T.B.Y., s.353; K.A.M.M.T., s.161,619; M.M.H., s.26;
Erden, s.37; T..H., c. ., s.46; .A., s.729; A.Y.A., s.53;
O.T.P., s.228; B.D.H.T.H., c. IV, ks. 2, s.731,822; A.H.D.,
s.173;A. ve As., s.64).
3 Kasm 1918 : Atatrkn, Adanadan Sadrazam Ahmet zzet Paaya
Mondros Atekes Antlamasnn baz maddelerinin aklanmasn ve ne gibi nlemler alnmasnn dnldn
soran telgraf: ...Toros tnellerinin mttefikler tarafndan
igali hakkndaki maddenin aklanmas lzmdr. ...igalin
mahiyeti, tnel iletmesini de kapsamakta mdr? Yoksa
muhafaza tertibatndan m ibaret kalacaktr? Toros tnellerini tutacak igal kuvvetinin miktar nedir ve nereden gelecektir? (T..H. c. I, s.50-51; A.H.E., s.180; A.T.T.B., s.14;
K.S..Y.I., s.55; A.Y., s.137).
: ngilizlerin, skenderuna bir heyet gndererek limandaki
maynlarn temizlenmesini ve bunu takiben karaya asker
karacaklarn bildirmeleri (A.Y.A., s.53; A.K.D.D.A.Y.,
s. 114).
4 Kasm 1918 : Sadrazam Ahmet zzet Paann, Atatrkn 3 Kasm 1918
tarihli telgrafna cevab: Toros tnellerinin tilf Devletlerince igali yalnz bir koruma niteliindedir(l). ..gal kuvvetlerinin nereden gelecei ve miktar ngiliz Komutanl
tarafndan bildirilir (!) (T..H., c. I., s.52; A.Y., s.139).
5 Kasm 1918 : Atatrkn, Katmadan ard Ali Fuat Paa ile Adanada
grmesi: ...Artk milletin bundan sonra kendi haklarn
kendisinin aramas ve korumas, bizlerin de mmkn olduu kadar bu yolu gstermemiz ve btn ordu ile beraber
yardm etmemiz lzmdr (M.M.H., s.28-29).
: Atatrkn, Sadrazam Ahmet zzet Paaya telgraf: ...Pek
cidd ve samim olarak arz ederim ki, mtareke artlar arasnda yanl yorum ve anlamay ortadan kaldracak nlemler alnmadka, ordular terhis edecek ve ngilizlerin her
dediine boyun eecek olursak ihtiraslarnn nne gemeye imkn kalmayacaktr (A.H.E., s.182; .A., s.729;
T..H., c. I., s.53;A.Y.A., s.53,54; A.Y., s.139).

116

: Sadrazam Ahmet zzet Paann, Atatrke ngilizlerin skenderun limanndan -liman ve ehrin kendilerine terk edilmesi sz konusu olmadndan- faydalanmalarnda bir
mahzur grmediini ve bu grnn Suriyedeki ngiliz
Ordu Kumandanna tebliini bildiren telgraf (A.H.E.,
s.182;A.Y.,s.14).
: Atatrkn, komutas altndaki kuvvetlere skenderuna asker karlmas halinde, gerekirse silh kullanlarak bu durumun menedileceini bildiren emri (A.H.E., s.184).
6 Kasm 1918 : Atatrkn, Sadrazam Ahmet zzet Paaya skenderuna
kacak ngilizlere ate emri verdiini bildiren telgraf
(A.H.E., s.184; .A., s.729; A.Y.A., s.54; A.B.E.B., s.116;
A.Y., s.142).
6/7 Kasm 1918 : Ahmet zzet Paann, Atatrkn 6 Kasm 1918 tarihli telgrafna cevab: skenderuna kacaklara kar tarafnzdan
silh kullanlmasnn emir verilmi olmas, devletin siyasetine ve memleketin menfaatlerine kesinlikle aykr olduundan bu yanl emrin derhal dzeltilmesi tavsiye olunur(!)
...Atekes Antlamasnda bize bu uygunsuz hkmleri kabul ettiren, gaflet deil kesin malubiyetimizdir(!) (A.Y., s.
143).
7 Kasm 1918 : Atatrkn, Ahmet zzet Paaya, skenderuna kacak ngilizlere kar silh kullanlmas hakknda verdii 5 Kasm
1918 tarihli gizli emrin gerekesini aklayan telgraf (A.Y.,
s. 144).
: Yldrm Ordular Grubu Komutanl ile 7. Ordu Kararghnn Padiah iradesiyle kaldrlmas ve Atatrkn Harbiye
Nezareti emrine verilmesi (A.A.K., s.17, 62; T..H., c.l, s.63;
H.T.V.D. say: 29, v. 756; M.M.H., s.30; A.H.E., s.187; .A.,
s.730; A.K.D.D.A.Y., s.116; A.Y.A., s.55; K.S..Y. I, s.57).
8 Kasm 1918 : Sadrazam Ahmet zzet Paann, skenderunun teslimiyle
ilgili olarak Amiral Calthorpetan ald yaz zerine Atatrke telgraf: ...Mracaat vukuunda ehrin tahliye ve teslim olunmas hususunda ilgililere acele tebligat yaplmas
lzmdr... Geveklik gstermemek artyla bu aczimizin
gz nnde bulundurulmas, sz ve hareketlerimizin buna

117

uydurulmas memleket selmeti iin gereklidir(!) (A.H.E.,

s.185;A.Y., s. 145-146).
: Atatrkn, Sadrazam Ahmet izzet Paaya cevab: ...Acz
ve zafmz derecesini pekl bilirim. Bununla beraber devletin yapmaya mecbur olduu fedakrln derecesini de
belirleme ve snrlama gerekecei kanaatini muhafaza
ederim. ...ngilizlerin elde edebilecekleri neticeyi onlara
kendi yardmmzla bahetmek tarihte Osmanllk iin, bilhassa bugnk hkmetimiz iin kara bir sayfa oluturur.
...Bilhassa yksek ahsiyetinizce yakinen malm bulunmutur ki, cizleri her ne hal ve vaziyette bulunursam bulunaym doru olduuna kani bulunduum ve gerekenlere
sylemeyi ve ulatrmay memleketin selmeti gerei kabul
ettiim grlerime tbi olmaktan nefsimi menetmee gcm yetmez (A.H.E., s. 187; A.T.T.B., 21; T..H., c. I s.202203; A. Y., s. 146-148).
: Ahmet zzet Paann, leden sonra Sadaretten istifas
(Yeni kabineyi 11 Kasm 1918 gn Tevfik Paa kurmutur. .O.T.K. IV, S.453-454; A.H.E., s. 187;O.D.S.S.,
8.1717).
10/11 Kasm 1918 : Ahmet zzet Paann, Atatrke Sadaretten ekildiini ve
onun da stanbula gelmesinin iyi olacan bildiren telgraf:
Zt- devletleri bir an evvel stanbula gelmelisiniz. Sizinle
grmeye ihtiyacm var! (A.H.E., s.188; O.M., s.994).
: Yldrm Ordular Grubu Komutanlnn kaldrlmas zerine Atatrkn, akam Adanadan trenle stanbula hareketi
(T..H. el, s.63; K.S.., s.31; A.Y.A., s.55; T..H., c. IV, s.5;
A.H.E., s.188; A.An., s.80).
11 Kasm 1918 : Ahmet zzet Paann istifas zerine Tevfik Paann kabine kuruu (.H. ve M.M.I, s.78; A. ve T.C.T.K., s.7).
13 Kasm 1918 : Atatrkn, stanbula gelii ve deniz ortasnda demirlemi
dman donanmasn grd zaman yaveri Cevat Abbas
(Grer) Beye syledii sz: Geldikleri gibi giderler!
(AZ. T.B. Y., s. 164-165; M.K..D., s.479; A.H.E., s. 188;
Borak, s.179-180; M.M.U.K.S.I, s.76; .A., s.730; R.O.H.,
c.ll, say: 26, s.400; K.A.M.M.T., s.272-273; T.C. Ta.,
s.120). (Cevat Abbas Grer, bu sahneyi hatralarnda yle anlatmaktadr: stanbula geldiimiz gn hi unutmam.
ehrin ok hazin bir hali vard. stanbul, dman donanma-

118

larnn limana girmeleri felketinin matemini tutuyor, bu byk matemine Atatrk de ortak ediyordu. Atatrkle ben,
asker ulama ait bir khne motor ile deniz ortasnda yaslanan bir elik ormannn iinden geiyorduk. Atatrkn
zarif dudaklarndan Geldikleri gibi giderler! cmlesini iittiim zaman, mtarekenin dourduu derin ve elemli mitsizlii derhal unutmutum. Cevabmda acele ettim: Size
nasip olacak, siz bunlar kovacaksnz Paam! dedim. Glmsedi, aziz bann iinde ekillenmeye balayan vatan
kurtarma plnlarn bir an iin yeniden geiriyor gibi dald,
sonra: Bakalm! dedi. A.Z.T.B.Y., s.165-166).
: Atatrkn, Pera Palasa yerlemesi (Atatrk, stanbula geliini takiben 15 gn kadar Pera Palasta kalm, ksa bir
sre de eski dostlarndan Salih Fansann evinde misafir
edilmitir. Daha sonra, Aralk ay balarnda ilide tuttuu eve yerlemitir. A.Z.T.B.Y., s.167).
14 Kasm 1918 : Atatrkn, Pera Palasta ngiliz gazetecisi Ward Price ile
grmesi (T.K.S.K., s.4).
: Atatrkn Pera Palasta Rauf (Orbay) Bey ile grmesi
(H.R.O., s.29-30; R.O.H., c. II, say: 25, s.370).
: Atatrkn, Rauf (Orbay) Beyle beraber Sadrazamlktan istifa eden Ahmet zzet Paay ziyareti ve grmesi (A.H.,
s.81; R.O.H. c. II, say: 25, s.370; H.R.O., s.30-31; Ata ve
., s.82).
15 Kasm 1918 : Atatrkn cuma selamln takiben mahfil-i hmayunda
Padiah Vahdettin tarafndan kabul (Borak, s. 182;
S.Y.K.S., s.43; R.O.H. c. II, say: 25, s.371).
16 Kasm 1918 : Atatrkn, Pera Palasta anakkale savalarna katlm
olan ngiliz Generali William Birdwood ile grmesi (Ata
ve ., s.88-89; A.H.E., s.230-231).
17 Kasm 1918 : Atatrkle yaplan bir grmenin, Minber gazetesinde yaymlanmas ...Ben en iyi siyasetin, her trl anlamyla en
ok kuvvetli olmakta bulunduunu kabul ederim. En ok
kuvvetli olmak sznden amacm, yalnz silh kuvveti olduunu zannetmeyiniz. Aksine, asker olmama ramen bu,
bence kuvvet bilekesini oluturan etkenlerin sonuncusu-

119

dur. Benim belirtmek istediim moral, bilim, ahlk ve teknoloji bakmlarndan kuvvetli olmaktr. Bu saydm niteliklerden yoksun olan bir milletin btn fertlerinin en son silhlarla donatldn farz etsek bile kuvvetli olduunu kabul
etmek doru olmaz (M.K..D., s.488-490; B.Y.A., s. 102;
U.B., s.91; .H. ve M.M.I, s.88; Ata ve ., s. 100-102).
: Atatrkn, Harbiye Nazr Abdullah Paay ziyareti (Ata ve
., s. 102).
18 Kasm 1918 : Atatrkn, Meclis-i Mebusann kapatlaca sylentileri
zerine Vakit gazetesi muhabiri Ahmet Emin(Yalman)
Beye demeci: ...Her halde millet ve memleketimizin pek
ziyade muhta olduu bar gerekletirecek hkmetin
bugnk Meclis-i Mebusanmza dayanmas bir zorunluk
olmaktadr (M.K..D., s.490-492; A.S.D., III, 8.1; U.B.,
s.91; G.G.I, s.318).
19 Kasm 1918 : Atatrkn, Meclis-i Mebusan locasndan Tevfik Paa Kabinesinin gven oylamasn izlemesi (Bu oylamada Atatrkn milletvekilleriyle grmesine ramen Tevfik Paa
gven oyu almtr. A.H., s.82-83; A.H.E., s.238; O.D.S.S.,
s. 1720).
: Atatrkn, Padiahla grme istei ve Vahdettinin 22
Kasm iin randevu vermesi (A.H., s.83-84; A.H.E., s.238).
22 Kasm 1918 : Atatrkn, cuma selmln takiben mahfil-i hmayunda
Padiah Vahdettin tarafndan kabul ve Mtarekeden sonraki siyas durum hakknda grmesi (A.H., s.84-85;
A.H.E., s.239; Ata ve ., s.108) (Mtarekeden sonra -tespit
edilen- Atatrk-Vahdettin grmeleri 15 Kasm 1918, 22
Kasm 1918, 29 Kasm 1918, 20 Aralk 1918, 15 Mays
1919 ve 16 Mays 1919 tarihlerini kapsamak zere alty
bulmaktadr. Bununla beraber 1919 Ocak, ubat, Mart ve
Nisan aylarndaki cuma selmlklarnda Atatrkn de ou
kez bulunduu -gazetelerde yer almam olmasna ramen- mahfil-i hmayunda daha birka kere kabul olunduu ihtimal dahilindedir. Esasen stanbuldan Samsuna hareket ettii 16 Mays 1919 gn de cuma selmlnda bulunmu olmas, bu gr desteklemektedir. Fakat btn
bu karlamalarn bir hal-hatr soru eklinde seyrettii,

120

asl nemli grmelerin ise 22 Kasm 1918 ve 15 Mays

1919 gnleri yapld anlalmaktadr).
29 Kasm 1918 : Atatrkn, cuma selmln takiben mahfil-i hmayunda
Padiah Vahdettin tarafndan kabul (Borak, s. 182;
R.O.H., 8.11, say: 25, s. 371; S.Y.K.S., s.43).
Kasm Sonu 1918

: Atatrkn, gazeteci ve yazar Aka Gndze syledikleri: Btn milletin bilmesi lzmdr ki, memleketin urad
bu kaza ancak anayurdun ortasnda almakla tamir edilebilir. Bir Mondros Mtarekesi, bu ekilde bir igal ve bu
ekilde i politika grltleri mevcut olduka stanbulda
hibir ey yaplamaz. Milletin ruhu zindedir; cevheri bozulmamtr. Onu gene kendi iinden harekete geirmek lzmdr. Bunu byle yapacam! (A.G., 15.5.1933).

20 Aralk 1918 : Atatrkn, cuma selmln takiben mahfil-i hmayunda

Padiah Vahdettin tarafndan kabul (Borak, s. 182;
S.Y.K.S., s.43).
: Katmadan stanbula dnen Ali Fuat Paann, akam Atatrk ilideki evinde ziyareti ve beraber memleket durumunu gzden geirmeleri (M.M.H., s.35).
21 Aralk 1918 : Osmanl Meclis-i Mebusannn kapatlmas hakknda Padiah fermannn Mecliste okunmas (T..H., c. II, ks.2, S.93;
O.S.S.G., s.459-460; M.M.B.I, s.21; G.., s.169; A.H.E.,
s.196; T.M.M.I, s.194; O.T.P., s.228; .H., s.9).
29 Aralk 1918 : stanbulda kan Sz gazetesinde, Atatrkn Teceddt
Frkasna girdii haberinin yaymlanmas (A.H.E., s. 169;
T.S.P., s.413).
30 Aralk 1918 : Atatrkn, Sz gazetesinde, Teceddt Frkasna girdii
sylentilerini yalanlamas: Ben asker sfat ve makammla
nispet ve alkam muhafaza etmekteyim. Gerek olmayan
haberin tekzibini rica ederim (A.H.E., s.196; T.S.P., s.413414).
Aralk 1918 : Atatrkn, -1914 yl Maysnda Sofyada yazd- Zabit ve
Kumandan ile Hasbhl adl eserinin stanbulda yaymlanmas (Ruen Eref naydn, bu eserin stanbulda Mtareke balarnda yaymlandn bildirmektedir. Z.K.H., s.14).
Aralk 1918 : Atatrkn, ilideki evinde Anafartalar Muharebatna Ait
Tarihe adl eserini yazmaya balamas (A.Z. T.B. Y., s. 139).

121

-191913 Ocak 1919 : Tevfik Paann, baz deiikliklerle yeni bir kabine kuruu
(Tevfik Paa 12 Ocak 1919 gn Sadaretten istifa etmi;
yeni kabineyi kurma grevi yine kendisine verilmitir. .H.
ve M.M.I., s.148-149; A. ve T.C.T.K., s.17).
15 Ocak 1919 : Atatrkn, ilideki evinde -davet ettii- Albay smet (nn) Beyle grmesi ve syledikleri: Hibir sfat ve salhiyet sahibi olmakszn Anadoluya gemek ve orada milleti uyandrarak kurtulu arelerini aramak iin en uygun
mntka ve beni o mntkaya gtrecek en kolay yol hangisi olabilir? (A.H., s.90-92; O.M., s.997). (Kaynaklarda bu
grmenin tarihi belirtilmemitir. Biz, 15 Ocak 1919 tarihini olaylarn akna uygun bulmaktayz).
Ocak sonu 1919 : Atatrkn, gece yan Dairesinde yan Reisi Ahmet Rza
Beyle grmesi (Ahmet Rza Beyin istei zerine gerekleen bu grmede, Ahmet Rza Bey, Tevfik Paann
yal olmas nedeniyle devlet ilerinin gerektii ekilde grlemediini, sadaretin kendisine teklif edileceini muhtemel grdn, Harbiye Nazrl iin de Cevat (obanl)
Paay dndn ifade ederek, sadaret teklifi gerekletii takdirde baarl olup olamayaca hakknda Atatrkn grlerini almak istemitir. A.An., s.197-199;
A.B.A., s.106-107; A.R.B.M., M. 13.5.1933). (Kaynaklarda
bu grmelerin tarihi belirtilmemitir).
15 ubat 1919 : Albay Refet (Bele) Beyin, Atatrk, ilideki evinde ziyareti, grmeleri ve Atatrkn bir sz: Eer altna binip
Anadolu ilerine girmek istiyorsan, ben bir gn senin bu arzunu tatmin ederim (O.M., s.997). (Kaynaklarda bu grmenin tarihi belirtilmemitir).
20 ubat 1919 : 20. Kolordu Komutanlna atanan Ali Fuat Paann,
-Anadoluya hareketinden nce- Atatrk ilideki evinde
ziyareti (A.H., s.93; O.M., s.997). (Kaynaklarda bu ziyaretin tarihi belirtilmemitir. 20 ubat 1919 tarihi, olaylarn seyrine uygun dmektedir).
24 ubat 1919 : Harbiye Nazr mer Yaver Paann, Atatrke, hazer kadroda ordu komutan olmas sebebiyle yaverlerinin alndn
bildiren yazs (M.D.M.K.P.A..B., s.453-454; A.H., s.98).

122

28 ubat 1919 : Atatrk ve baz kiilerin, stanbuldan uzaklatrlmas gerektii hakknda ngiliz haber alma subay Yzba Hoylandn, stanbul ngiliz istihbarat Merkezine raporu (Raporda geen dier isimler: Fevzi (akmak) Paa, Kzm Karabekir, Halil (Kut) Paa, smet (nn) Bey vb. .B.A.., s.34; M.S., s.60-61). (Bu liste, gerei iin Londraya gnderilmitir. M.S., s.60-61).
3 Mart 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr mer Yaver Paann 24 ubat
1919 tarihli yazsna cevab: ...Herhalde ordu komutanlndan istifa etmedim, ad geen komutanlktan uzaklatrlmadm veya emekli edilmedim. Yaver Paa Hazretlerinin
bana emsal gstermek istedii kiilerin hibiri emsalim deildir. Kanun ve kazanlm hakkm gz nne alnarak gereken ilemin yaplmas (M.D.M.K.P.A..B., s.454-456).
4 Mart 1919 : Tevfik Paann istifas zerine Damat Ferit Paann kabine kuruu (1. Damat Ferit Kabinesi). (H. ve M.M.I, s. 195;
A. ve T.C.T.K., s.25).
11 Mart 1919 : Atatrkn, resm elbisesiyle Sanasaryen Hannn taraasnda -bir gn evvel tutuklanan- Fethi (Okyar) ve dier baz kiileri ziyareti (A.H., s.97-98; A.H.Y.H., Y.S. 20.5.1941).
: Atatrkn, Bahriye Nazr Avni Paay makamnda ziyareti (Bu ziyarette Atatrk, Avni Paadan kendisini hkmeti
oluturan kiilerle tantrmasn istemi, Avni Paa Elbette, tabi! cevabn vermitir. G.D.D., s.38-39; O.M., s.995996; A.H., s.101). (Kaynaklarda bu ziyaretin tarihi belirtilmemitir).
12 Mart 1919 : Bahriye Nazr Avni Paann, Dahiliye Nazr Mehmet Ali
Beyle beraber Atatrk ilideki evinde ziyareti (Grme
esnasnda Mehmet Ali Beyin, Paa Hazretleri, bizimle ibirlii yapar msnz? sorusuna Atatrkn cevab: Niin
etmeyeyim; eer siz memleketi bugn iine dm olduu badireden kurtarmaya azmetmi insanlar iseniz... Mehmet Ali Bey ayrlrken, ertesi gn iin Atatrk Cercle
dOrienta le yemeine davet etmitir. H.A., s. 101; OM.,
s.996; G.D.D., s.39). (Kaynaklarda bu ziyaretin tarihi belirtilmemitir. Ata ve ., s. 159da bu tarih 23 Nisan 1919 olarak dnlmtr).

123

13 Mart 1919 : Dahiliye Nazr Mehmet Ali Beyin, Cercle dOrientda Atatrke le yemei vermesi (Bu yemekte Bahriye Nazr Avni Paa da bulunmutur. O.M., s.996; G.D.D., s.40) (Kaynaklarda bu yemein tarihi belirtilmemitir).
14 Mart 1919 : Atatrkn, Hukuk-u Beer gazetesinde ordu kumandanlarn sulayan bir yaz yaymlanmas sebebiyle Harbiye Nezaretine yazs: ...Vatan ve millet iin temiz ve masum
duygularla ve her trl mahrumiyet ve mkilt iinde namus vazifesini hakkyla yapan Osmanl ordularn haydut
ve ayn mahrumiyet ve mkilta maruz ve yegne dayana namus ve haysiyetinden ibaret olan ad geen ordular
komutanlarn sefil ve haydutbalkla nitelemek ve tehir
etmek ne byk ahlkszlk ve ne sefil vicdanszlktr. Osmanl ordularn, onun namuslu komutanlarn bu suretle
tehir edebilmek kabiliyeti, ancak vatan ve milletin kn ve yok olmasn arzu eden bir alakta bulunabilir (Ata
ve ., s. 123-124).
Mart Sonu 1918 : Atatrkn, stanbulda, talya Yksek Komiseri Kont Sforza
ile grmesi (A.An., s. 188-190). (Kont Sforzann istei
ile gerekleen bu grmenin tarihi belli deildir. Olaylarn seyrine gre, muhtemelen Mart sonu veya Nisan ba
1919da gereklemitir. Atatrkn yaveri Cevat Abbas
(Grer), hatralarnda, bu grme iin unlar sylemektedir: Atatrk, stanbulda bulunduu aylarn sonlarna doru talya Mmessili Kont Sforza ve Papaz Mister Frew ile
de ayr ayr ve faslal tarihlerde grmt. Ald kanaat
ac idi; ard. A.H. Y.H., Y.S. 22.5.1941).
Mart Sonu 1918 : Atatrkn, stanbulda, Rahip Frew ile grmesi (A.An.,
s. 186-188; N.I., s.301). (Rahip Frewun istei ile gerekleen bu grmenin tarihi belli deildir. Olaylarn seyrine
gre, muhtemelen Mart sonu veya Nisan ba 1919da gereklemitir).
11 Nisan 1919 : 15. Kolordu Komutanlna atanan Kzm Karabekirin,
Atatrk ilideki evinde ziyareti ve grmeleri (.H.E.,
s.35; .H., s. 17; O.M., s.997-998; Borak, s. 194-195).
17 Nisan 1919 : Rauf Beyin, Atatrk ilideki evinde ziyareti (Atatrk bugn, Rauf Beye Kardeim Rauf Beye ithafiyle bir resmini armaan etmitir. Borak, s. 195; Ata ve i., s. 128).

124

29 Nisan 1919 : Harbiye Nazr akir Paann, Atatrk Nezarete davet

ederek Trklerin Rumlarla yapt basky yerinde incelemek ve nlemek zere Karadeniz blgesine mfetti olarak gnderilmesinin kararlatrldn bildirmesi (A.H., s.
106-110; A.H.E., s.293; Borak, 197).
30 Nisan 1919 : Atatrkn, 9. Ordu Ktaat Mfettiliine atanmasnn
Vahdettin tarafndan onaylanmas (H.T.V.D., say: 1, v.2;
A.An. s.82; T..H., c.L, s.195; T.V. cilt: II., say: 12, s.401,
1943; A.H.E, s.292; M.M.H., s.62; A.B.E.B., s.118).
: Harbiye Nezaretinin, Sadarete yazs: ...Mustafa Kemal
Paa tarafndan yaplacak tebligat emri altnda bulunacak
olan vilyet mlk memurlarnn yerine getirmelerinin genelge ile duyurulmas (H.T.V.D., say: 1, v.1; M.M.B.I.,
s.79-80).
1 Mays 1919 : Harbiye Nazr akir Paann, Atatrk -9.Ordu Mfettiliine atanma ilemlerinin tamamlanmasn takiben- makamna daveti ve kendisini ayn gn Bablide Sadrazam Damat Ferit Paa ile tantrmas: ...Efendimiz, yeni vazife ile
Anadoluya giden Mustafa Kemal Beyi zat- devletinize
takdim ederim (G.D.D., s.40-41; A.H., s.111-112). (Kaynaklarda bu olayn tarihi belirtilmemitir).
: Harbiye Nazr akir Paann, Atatrk Dahiliye Nazr
Mehmet Ali Beyin makamna gtr ve Harbiye Nezaretince kendisine verilen vazifeyi, Mehmet Ali Beye bildirmesi (G.D.D., s.41; A.H., s.112-113). (Kaynaklarda tarih
belirtilmemi, bu olayn, Atatrkn Damat Ferit Paa ile tanma gn gerekletii ifade edilmitir).
5 Mays 1919 : Harbiye Nezaretinin, 9. Ordu Ktaat Mfettiliine atanma- snn Atatrke resmen bildirildii hakknda Genelkurmay Bakanlna yazs (H.T.V.D., say: 1, v.2; M.M.B.I.,
s.80).
: Atatrkn 9. Ordu Ktaat Mfettiliine atanma kararnn,
Takvim-i Vakayide yaymlanmas (M.M.B.I., s.80).
6 Mays 1919 : Harbiye Nezareti tarafndan Atatrke, mfettilik vazifesiyle ilgili yetkilerini belirten talimatn verilmesi ve acele hareketinin istenmesi (T.V. cilt: 12, s.402, 1943; H.T.V.D., say:
1, v.4;A.A., s.82).

125

: Atatrkn, Harbiye Nezaretine tilf Devletleriyle yaplan

antlama ve alnan kararlarn Hariciye Nezaretinden, grev sahasna giren vilyetleri gsteren bir krokinin de Dahiliye Nezaretinden alnarak kendisine verilmesi hakknda
yazs (H.T.V.D., say: 1, v.9,10).
7 Mays 1919 : Harbiye Nezareti tarafndan Yldrm Ktaat Mfettiliine,
13., 3. ve 15. Kolordu Komutanlklarna, Atatrkn 9. Ordu
Mfettiliine atandnn bildirilmesi ve yetkilerini gsteren talimatn birlikte gnderilmesi (H.T.V.D. say: 1, v. 5).
: Atatrkn, Harbiye Nezaretine, 9. Ordu Mfettilii karargh mensuplarnn 3 aylk deneklerinin imdiden ve stanbuldan verilmesini isteyen yazs (H.T.V.D., say: 1, v.11).
8 Mays 1919 : Atatrkn, 9. Ordu Ktaat Mfettiliine atandnn Harbiye Nezareti tarafndan btn kolordulara bildirilmesi
(H.T.V.D., say: 1, v.6).
9 Mays 1919 : Atatrkn, Sleymaniyede smet (nn) Beyi evinde ziyareti ve kendisine syledikleri: ...Ben yerleinceye kadar
sen de bana yardm edeceksin ve i balad vakit yanma geleceksin! (A.H., s. 113; Borak, s.216; Ata ve ., s.
127). (Kaynaklarda bu ziyaretin tarihi belirtilmemitir. Biz,
bu tarihin, Atatrkn Samsuna hareketinden nceki gnlere rastlamas gerektiini dnyoruz).
11 Mays 1919 : 9. Ordu Ktaat Mfettiliine atanan Atatrkn, stanbuldan Sivas Vilyetine, Canik Mstakil Mutasarrflna
ve Sivasta 3. Kolordu Komutanlna, blgede faaliyette
bulunan ekiyalarn miktar ve mahiyetleri hakknda bilgi isteyen telgraf: ...Bu bilgi mlk makamlarla asker makamlarn yazmalar ile tespit edilecek ve Kolordu Komutan
Albay Selhattin Bey * bu bilgiyi Samsunda bana verecektir (H.T.V.D., say: 4, v. 61). (Bu telgraf, Atatrkn mfettilik vazifesine daha stanbulda iken baladn gstermektedir).
12 Mays 1919 : Atatrkn, 9. Ordu Mfettilii Kararghnn seferi karargh saylmas hakknda Harbiye Nezaretine yazs
(H.T.V.D., say: 1, v.11).

*
O sralarda 3. Kolordu Komutanln vekil olarak yrten Albay Selhattin Kip.

126

13 Mays 1919 : Atatrkn, Harbiye Nezaretine 9. Ordu Mfettilii karargh mensuplarnn 3 aylk denekleri ile fevkalde masraflar iin bir miktar para verilmesi ve kararghn sefer saylmas hakknda evvelce yapt mracaatlarn(Bk.:
7.5.1919; 12.5.1919) acele sonulandrlmasn isteyen ve
bunlar takiben 3 gn sonra stanbuldan hareket edileceini bildiren yazs (H.T.V.D. say: 1, v. 11).
14 Mays 1919 : Atatrkn, Sadrazam Damat Ferit Paann Niantandaki evine, akam yemeine davet edilmesi ve yemekten
sonra, Cevat (obanl) Paa da olduu halde, Sadrazamla
yeni vazifesi hakknda grmesi (A.H., s.115-116; G.H.
.H., s.12-14; A.H.H.B., s.39-40; A.H.E., s.298; G.D.D.,
s.41-47). (Sadrazamn yanndan ayrldktan sonra Atatrkle Cevat Paa arasnda geen konuma:
-

Bir ey mi yapacaksn, Kemal?

Evet Paam, bir ey yapacam!

Allah muvaffak etsin!

Mutlak muvaffak olacaz! A.H., s.115-116).

15 Mays 1919 : Atatrkn, sabah Genelkurmay Bakanlna giderek Cevat (obanl) ve Fevzi (akmak) Paalara veda etmesi
(A.H., s.188; F.. II).
: Atatrkn, Babliye giderek Hkmet yelerine veda etmesi (Atatrk Babliye geldii zaman Kabine toplant halinde idi ve Yunanllarn zmire kn gryordu. Atatrk Sadaret bekleme salonunda Dahiliye, Hariciye ve dier bir ksm nazrlarla grerek onlara veda etti. A.H.,
s.120-121).
: Atatrkn, Yldz Saraynda Padiah Vahdettin tarafndan
kabul ve grmesi (A.H., s.122-124).
: Atatrkn, Bandrma vapuru kaptan smail Hakk (Durusu) Beyi ilideki evine ararak hareket ekline dair bilgi almas (A.S.G.B.V.K.A., Ku. 20.5.1938).
: Yunanllarn zmire k (A. ve T.C.T.K., s. 37).
16 Mays 1919 : Atatrkn, Yldzda Hamidiye Camiindeki cuma selmlndan sonra mahfil-i hmayunda Padiah Vahdettin tarafndan kabul ve veda etmesi (M.G.G.C, Y.S. 13.12.1944;
Ata ve ., s. 149).

127

: Atatrkn, cuma selmln takiben ilideki evine dn, annesi ve kz kardeine veda etmesi (A.H.Y.H., Y.S.
25.5.1941).
: Atatrkn, 9. Ordu Ktaat Mfettilii karargh mensuplaryla beraber akamzeri, Bandrma vapuru ile stanbuldan ayrl (A.H., s.124-125; O.M., s.998; R.O.H. c.3,
say: 27, 8.17; T..H., c.ll, ks.1, s.109; .A., s.733; A.S..,
s.14;Z.C. 24.4.1920, .H.G. no:2,3). (Atatrk, Galata rhtmndan bir motorla Kzkulesi anda demirli bulunan Bandrma vapuruna gemi, vapur buradan hareket etmitir.
O.M., s.998).
: Atatrkn, Bandrma vapurunun Kzkulesi aklarnda
aranmasn takiben dman zrhllar arasndan geerek stanbulu terk ederken, gvertede arkadalarna syledikleri: Bunlar ite byle yalnz demire, elie, silh kuvvetine
dayanrlar. Bildikleri ey yalnz madde! Bunlar hrriyet uruna lmeye karar verenlerin kuvvetini anlayamazlar. Biz,
Anadoluya ne silh, ne cephane gtryoruz; biz ideali ve
iman gtryoruz! (.S.C., Hayat dergisi, say: 21, s.6).
: Atatrkn, gece Bandrma vapuru kaptanna direktifi:
Dman devletlerinin herhangi bir vastasnn gadrine uramamak iin sahile yakn bir rota tutunuz! ayet kesin tehlike grrseniz gemiyi karaya, en yakn sahile oturtunuz!
(A.H.Y.H., Y.S. 25.5.1941).
17 Mays 1919 : Bandrma vapurunun, gece saat 23.00 sralarnda neboluya gelii (iddetli frtna sebebiyle Atatrk ve arkadalar karaya kmakszn yolculua devam etmilerdir. .S.C.
Hayat dergisi, say: 21, s.7; M.K..S.N.G., s.6-7).
: Atatrkn, mer Sezai (Madra) Beye mektubu: Azizim
Sezai Bey, vazifeli olarak Anadoluya hareket ediyorum.
Sizde korunan emanete ait senedi, anneme braktm. Dnnzde, emanetle senedin deitirilmesi iin Vasf Bey
* biraderimize rica ettim. Gzlerinizden perim (A.B..M.,
Ter. 10.11.1984).

* Atatrkn arkadalarndan Vasf nay.

128

: Atatrke verilen mfettilikle ilgili talimatn, Vkel Meclisinde kabul (AAn., s.82; A.H.E., s.295; M.M.B., s.81).
18 Mays 1919 : Bandrma vapurunun, saat 12.00 sralarnda Sinop limanna girii (iddetli frtna sebebiyle Atatrk karaya kmam, ancak, stemen Hikmet (Gereki) Beyi, vapuru yanaan bir sandal araclyla kyya gndererek, Samsundaki Tmen Komutanlna, -gelmekte olduklarn bildiren- bir telgraf ektirmi, sonra yola devam edilmitir.
A.H., s.125; .S.V.R, s.26; .S.C., Hayat dergisi, say: 21,
s.7; OMY..Y.S. 19.5.1945; M.K..S.N.G., S.7).
: Atatrkn, kendisini karaya davet eden Sinop Mutasarrf
Mazhar Tevfik Beye Bandrma vapurundan gnderdii
kart: Sinoplularn hakkmda gsterdikleri duygulara teekkr ederim. Rahatszlm dolaysyla davetlerine uyamadmdan zgnm. Kendilerine selm ve sevgilerimin iletilmesini rica ederim (.S.V.R., s.25-26).
19 Mays 1919 : Atatrkn, sabah Samsuna k (A.H., s.125; N.I., s.1;
M.M.M.T., s.120; O.M., s.998; A.S.., s. 14; .S.V.R., s.26;
.A., s.733; O.M.Y., Y.S. 19.5.1945; T..T., s.91-92; A.A.,
s.83; A.H.E., s.304; S.T., s.79; A.., s.231; T.A.M.K, II,
8.19; M.M.U.K.S.I, s.89; .H.G., no:5, 6; M.M. Ka. I, s.240;
K.S..Y. II, s.228-229). (Bandrma vapuru, sabah saat 6.00
sralarnda Samsun limanna girmi, sandallar araclyla
arkadalaryla beraber karaya kan Atatrk, asker bando
eliinde halk tarafndan sevgi ile karlanmtr. .S.C.,
Hayat dergisi, say: 21, s.7).
: Atatrkn, Samsundan, emrindeki vilyetler mlk mirleri ile 15. ve 20. Kolordu Komutanlklarna blgelerindeki
asayi durumunu belirten bir rapor gndermeleri hakknda
telgraf (H.T.V.D. say: 4, v. 62).
: stanbulda General Milnein Mustafa Kemal Paann niin
Sivas (!)a gnderildii hakknda Harbiye Nezaretine yazs (H.T.V.D. say: 1, v.15; A.H.E., s.305; AA., s.83; M.M.B.,
s.81; .H.G., no: 6; K.S..Y.I, s.228-229).
: Damat Ferit Paann ikinci defa kabine kuruu (Damat Ferit, 15/16 Mays 1919da Sadaretten istifa etmi, ayn gn

129

yeni kabineyi kurma grevi yine kendisine verilmitir. .H.

ve M.M,I, s.299-300;A. ve T.C.T.K., s.39-42).
20 Mays 1919 : Atatrkn, Samsundan Sadrazam Damat Ferit Paaya
telgraf: zmirin Yunan askerleri tarafndan igali hadisesi,
yakndan temasta bulunduum milleti ve orduyu tasavvur
ve tasvir edilemeyecek derecede zmtr. Ne millet ve ne
ordu, mevcudiyetine kar yaplan bu haksz tecavz kabul etmeyecektir! (A.T.B.B., s.23; A...A.B., s.26).
: Atatrkn, ngilizlerin Samsuna bir ksm asker karmalar sebebiyle, bu gibi tecavzlerin meni ile siyas vaziyetten
gerektike haberdar edilmesi hakknda, Harbiye Nezaretine telgraf (H.T.V.D. say: 4, v.68).
: Samsunda grevli ngiliz asker temsilci Yzba Hurstun,
Atatrk ile blgedeki umum durum hakknda grmesi
(I.B.A.I, s.4-5; .B.I.M.K.M.M.I, s.35). (Bu grmenin 19
veya 21 Maysta yaplm olmas ihtimali de vardr).
21 Mays 1919 : Atatrkn, Samsundan Genelkurmay Bakanlna,
Samsun ve evresindeki asayisizliin sebeplerini aklayan telgraf: Mtarekeden sonra btn Rumlar, Yunanllk
mill emelleriyle her tarafta mard gibi, bu havalide de
Pontus hkmetinin kurulmas gibi bir safsata etrafnda
toplanm ve btn Rum eteleri, dzenli bir program altnda hemen tamamen siyas bir ekle dnmtr
(H.T.V.D. say: 45, v.1051; AA, s.36-37). (Ayn telgraf
22.5.1919 tarihi ile Sadaret Makamna da ekilmitir.
A...A.B., s.30-32).
: Atatrkn, Samsundan Erzurumda 15. Kolordu Komutan
Kzm Karabekire telgraf: Umum durumumuzun almakta olduu vahim ekilden pek elemli ve mteessirim. Millet
ve memlekete borlu olduumuz en son vicdan vazifeyi
yakndan mterek alma ile en iyi yerine getirmek mmkn olaca kanaatiyle bu son memuriyeti kabul ettim. Bir
an evvel zat- linize kavumak arzusundaym... (N.l,
s.16;N.III, s.905; .H., s.32).
: Samsunda bulunan ngiliz asker temsilci Yzba
Hurstun, stanbulda ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpea raporu: Kemal Paa 19 Maysta buraya ulat. l-

130

edeki umum durum hakknda kendisiyle grtm

(.B..M.K.M.M.I., s.35).
: Sadrazam Damat Ferit Paann, Samsuna k sebebiyle Atatrke baar telgraf (A...A.B., s.27).
22 Mays 1919 : Atatrkn, Samsundan Sadarete raporu: ...Millet birlik
olup hkimiyet esasn, Trklk duygusunu hedef almtr
(A.T.T.B., s.25;A...A.B., s.28-29).
: Atatrkn, ngilizlerin Hkmetin varlna nem vermeksizin memleket ierisine kuvvetlerini sevk ettiklerine dair
Genelkurmay Bakanlna telgraf: ...Bir gn, her tarafta
oldubittiler karsnda kalnmasnn pek ziyade muhtemel
olduunu arz eylerim (H.T.V.D. say: 4, v.69).
: Atatrkn, yanndaki birka kurmay subay, Samsunda
grevli baz ngiliz subaylaryla blge asayii hakknda grtrmesi (A...A.B., s.28).
: Sadrazam Damat Ferit Paann, Samsun blgesindeki
asayi ile ilgili raporlar hakknda Atatrke teekkr telgraf
(A...A.B., s.32).
23 Mays 1919 : Atatrkn, Ankarada bulunan 20. Kolordu Komutan Ali
Fuat Paaya Samsuna geldiini, kendisiyle daha sk temasta bulunmak istediini ve zmir blgesine dair alabilecei bilgiden haberdar edilmesini bildiren telgraf (N.l, s.17;
M.M.H., s.65).
: Atatrkn, Kzm Karabekir Paaya mitingler yaplarak zmirin igalinin protesto edilmesini isteyen telgraf (.H., s.
33).
24 Mays 1919 : Atatrkn, Samsundan Harbiye Nezaretine telgraf:
...Baz ikyetleri yerinde tetkik ve nlem almak zere kararghm yarn geici olarak Havzaya nakledeceim
(H.T.V.D. say:4, v.72).
: Atatrkn, Samsundan Genelkurmay Bakanlna, orduda jandarma kuvvetlerinin takviyesi iin tilf temsilcileri katnda teebbste bulunulmasn isteyen telgraf (H.T.V.D.
say: 4, v. 71).
: Atatrkn, Samsundan Genelkurmay Bakanlna, Er-

131

meni tecavzlerine kar 15. Kolordunun mevcudunun gerekirse artrlmas hakknda raporu (H.T.V.D. say:4, v.77).
: Harbiye Nazrlnn, ngiliz Generali Milnenin 19 Mays
1919 tarihli yazsna cevab (Bu cevapta, Atatrkn atand 9. Ordu Mfettiliinin, Harbiye Nezareti adna verilen
emirlerin ne derece uygulandn aratrma ve vazife blgesindeki silhlarn toplanmas ile asayisizlii ortadan kaldrma amacyla oluturulduu bildirilmitir. H.T.V.D. say:
1, v.16; A.H.E., s.305; M.M.H., s.82; K.S..Y. II, s.229).
25 Mays 1919 : Atatrkn, leden sonra otomobille Samsundan Havzaya gelii (N.l, s.22; Yu., s.8; .D.P.A., s.343; M.M.B.I,
s.85).
26 Mays 1919 : Havza ileri gelenlerinin, Atatrk ziyareti ve Atatrkn
szleri: Hibir zaman mitsiz olmayacaz, alacaz,
memleketi kurtaracaz! Bizi ldrmek deil, canl mezara
atmak istiyorlar. imdi ukurun kenarndayz. Son bir cret
belki bizi kurtarabilir; zaten baka trl de dn imkn
yoktur (Yu., s.36; M.M.B.I, s.141; A.B.E.B., s.118).
: Atatrkn, Sait Molla imzasyla btn belediye bakanlklarna gnderilen ve milletin ngiltere yardmn istediini
bildiren yaz nedeniyle, vilyetlere ve mutasarrflklara tamimi: Mill ve siyas bamszlmzn kurtarlmas ancak
milletin yekvcut olarak mdafaas ile mmkn olacaktr
(N.lll, s.915; A..A.S., s.92).
27 Mays 1919 : Atatrkn, Yldrm Ktaat Mfettiliine zmir Mdafaa-i
Milliye ve Redd-i lhak Cemiyeti Merkez Heyetinin halen
nerede bulunduunu soran telgraf (U.B.S.B.D., s.145).
28 Mays 1919 : Atatrkn, Havzadan, 3., 5. ve 20. Kolordu Komutanlklarna yazs: ...Milletin esaretten kurtuluu, hkim ve mstakil olarak topraklarmzda yaayabilmesi ancak azimkar
ve namuslu ellerin milleti ksa ve doru yoldan hukukunu
ve bamszln savunmaya sevk ile mmkn olacaktr.
Mlkiye memurlarnn itimat edilir zevat ile el ele vererek
bamszlmzn savunulmas yolunda gereken rgt
-phesiz mahrem- kurmalarn zorunlu sayyorum. Bu husus, ihtisas dolaysyla biz askerlerin vatanseverlik grevini gerektiriyor (.S.V.R., s.26; .H.., s.35; A.B.E.B., s.117).

132

: Atatrkn zmir, Manisa ve Aydnn igali zerine Havzadan valilere, mstakil mutasarrflklara ve baz kolordu
komutanlklaryla Konyada Ordu Mfettiliine bildirisi:
Siyas btnlmzn muhafazas iin, mill gsterilerin
daha canl olarak belirtilmesi ve devam gereklidir. ...Byk
ve heyecanl mitingler yaplmasyla mill gsterilerde bulunulmas ve bunun tm memleketi kapsamas ve btn Byk Devletler mmessilleriyle Babliye etkili telgraflar verilmesi ve ecnebi olan yerlerde ecnebilere de tesir yaplmakla beraber mill gsterilerde dap ve sknetin fevkalde korunmas ve Hristiyan halka kar bir taarruz ve nmayi ve dmanlk gibi tavr alnmamas zorunludur (N.l,
s.22-23; R.P.H., s.33; .S.V.R., s.29; .A., s.735).
29 Mays 1919 : Havzallarn, 28/29 Mays gecesi kurduklar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini Atatrke haber vermeleri ve Atatrkn, bu
olayn, uzak yakn, her yere bildirilmesini istemesi (Yu.,
s.37-38).
: Atatrkn, Havzadan 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekire telgraf: tilf Devletlerinin milletimize haksz bir siyaset uygulamas ve mill bamszlmz ve devletimizi
idama mahkm etmekte olduklar gereklemitir. ...Silh
ve cephanenin ve iae tarznn zamannda kararlatrlmas ve birliklerin mevcutlarnn artrlmas ve birlikler elinde
bulunan silhlarn mmkn lde birletirilmesi, levazm,
iae ilerinin gvenlii ve cephanenin tamamlanma tarz,
mhim yol stlerindeki byk yaplarn, gerektiinde tahrip
edilmek zere, hazrlkl bulunmas gibi hususlarn imdiden dnlmesiyle son derece mahrem bir ekilde yerine
getirilmesi lzmdr (.H.E., s.51; .H., s.35-36).
30 Mays 1919 : Atatrkn, igalleri protesto amacyla mitingler yaplmas
ve Byk Devletler mmessilleriyle Babliye etkili telgraflar ekilmesi emri zerine, beliren mill faaliyetin mahiyeti
ve genilii hakknda bilgi edinmek isteyen Harbiye Nezaretine Havzadan cevab: ...stanbula ekilen telgraflarn
tamamen milletin sinesinden fkran teessratn birer aksi
olduunu arz eylerim. Bu heyecan memleketin en ssz kesine kadar mildir, umumdir (H.T.V.D., say: 5, v.92).

133

: Atatrkn, Havzadan Kzm Karabekire, Ermenilerin

Kars ve Sarkamta asker ydklar haberlerinin kayna
ve doruluu hakknda bilgi isteyen telgraf: tilf hkmetleri, atadan kalma meru hakkmz olan topraklar inemeyi Hristiyanlk adna bir hizmet addediyorlar. Bu cmleden olarak Ermenilere vilyetlerimizi peke ekmeleri
de ihtimal dahilinde bulunuyor. Kanaatimce byle bir hali
biz, arpmaya balang saymaya, meru topraklarmz
ve mill bamszlmz kurtarmak iin mecburuz! (.H.,
s.37; A.T.T.B., s.27-28).
31 Mays 1919 : ngiliz Yzbas Hurstun, Havzada Atatrkle grmesi
ve kendisine vazifesi hakknda phesi olduunu sylemesi (.B.I.M.K.M.M.I, s.38).
: 17. Kolordu Komutan Vekili Albay Bekir Sami Beyin Alaehirden Atatrke, blgesindeki durumu bildiren telgraf
(K.M.H., s.129, 218; M.B.S.G.A., s.65-66).
1 Haziran 1919 : Trkiye-Havas-Reuter Ajansnn, stanbulda toplanan
Saltanat rasnda, heyet-i umumiyenin fikri, Trkiyenin
Byk Devletlerden birinin yardmn temin merkezindedir
eklinde haberinin Anadoluya tamimi zerine, Atatrkn
Havzadan Sadrazama yazs: Milletin, mill bamszl
korumaya kararl olduu ve btn meum sonulara kar
en son fedakrl gze ald ve mill vicdan temsil etmeyen haberlerin endie verici akisler dourduu (N.l, s.27).
2 Haziran 1919 : Atatrkn, stanbulda toplanan Saltanat rasnn almalar hakknda Kzm Karabekire telgraf: ...Anlan rada kesin bir karar alnamamtr. Halen hkmetin yine
eski hkmet olduu, fazla olarak zaafa urad ve stanbulda yeniden bir inklp ruhu uyand anlalmaktadr
(.H., s.42; A.T.T.B., s.28-29).
3 Haziran 1919 : Atatrkn, ngiliz Yksek Komiserliinden ald nota suretini ileten Harbiye Nezaretinin telgrafna cevab: Bamszlk ve mill mevcudiyeti imha ve hayatn devamn tehlikeye sokan igal, suikast ve tecavz gibi zmir havalisinde
grlmekte olan olaylarn benzerlerinin meydana gelmesine kar ne milletin heyecan ve vicdan teessrlerini ve ne
de buna dayanan mill gsterileri nleme ve durdurma iin

134

nefsimde ve hi kimsede kudret ve kuvvet gremeyeceim

gibi bu yzden doacak vakalarn ve hadiselerin karsnda da mesuliyet kabul edebilecek ne komutan ne de idareci ve ne de hkmet tasavvur ederim (N.l, s.26; H.T.V.D.,
say: 5, v.95; R.P.H., s.35).
: Atatrkn, Pariste toplanacak bir konferansta Osmanl
Devletinin hukukunun savunulmasnn dnldn bildiren resm bildiri ve ajans yayn zerine baz kolordu, valilik ve mutasarrflklara yazs: Sadrazam Paa Hazretlerinin, konferans huzurunda Osmanl Devletinin hukukunu
savunmak iin aba gsterecekleri tabidir. Ancak millete
kesinlikle savunulmas istenilen ve gerekli grlen hukuk,
bilhassa iki noktada incelik gsterir. Birincisi, mutlaka devlet ve milletin tam bamszl, ikincisi de ana vatan paralarnda ounluun aznla feda edilmemesidir. ...Sadrazam Paa Hazretleriyle beraberinde hareket edecek olan
heyetin, milletin hukukunu savunmada izleyecei esaslar
ve program millete bilinmedike yukarda ifade edilen noktalarda endielenmekten uzak durulamaz! (N.l, s.28).
: Havzada Byk Camide, Atatrkn de hazr bulunduu
mevlit okutturulmas, daha sonra Belediye nnde byk
bir miting dzenlenerek halkn mcadele iin yemin etmesi
(Yu., s.38-40; .B.I.M.K.M.M.I, s.38; .B.A.I, s.15).
: Atatrkn, Havzadan Sadarete Ege blgesindeki igaller
zerine siyas ve umum durum hakknda bilgi isteyen telgraf (A.T.B.D. say: 77, b.1684).
5 Haziran 1919 : Atatrkn, Sivas, Amasya, Merzifon, Trabzon, Erzurum ve
Erzincan ile balant kuruu sonucu asayi hakknda edindii bilgileri Sadarete bildiren telgraf (A...A.B. s.34-36).
6 Haziran 1919 : General Milnein, Atatrkn stanbula arlmas iin Harbiye Nezaretine yazs (H.T.V.D. say: 19, v. 494; A.A.,
s.83; A.H.E., s.305; M.M.H., s.82; K.S..Y. II, s.230).
8 Haziran 1919 : Harbiye Nazr evket Turgut Paann, Atatrke telgraf:
Beraberinizdeki istimbotlardan biriyle stanbula gelmeniz
rica olunur (N.l, s.29; H.T.V.D. say: I, v. 19; M.M.B.I., s.
144; T..H., c. II, ks. I, s. 113; K.B.G., Y.S. 19.5.1943; .A.,

135

s. 735). (Atatrk bu ar zerine, kimler tarafndan ne iin

istenildiini gizli olarak Genelkurmay Bakan Cevat (obanl) Paadan sormutur. Cevat Paann cevab: 11 Haziran 1919).
9 Haziran 1919 : Atatrkn, Havzadan, 17. Kolordu Komutan Vekili Albay
Bekir Sami (Gnsav) Beyin 31.5.1919 tarihli telgrafna cevab: ...Ksa srede lkeyi dzenli ve gl bir rgte kavuturmak zorundayz. Baaracamza da itimat edebiliriz. ...zmirin akbeti tm lkeyi yasa bodu; ancak bamszlk iin yeni bir azim ve iradenin domasn da salad.
...Vaziyetinizden ve o taraflar mill tekiltndan sk sk bilgi vermenizi rica ederim (M.B.S.G.A., s.66-67, A. T. T.,
s.6; K.M.H., s.218).
10 Haziran 1919 : Atatrkn, Ankarada bulunan Ali Fuat Paaya telgraf:
Rauf Bey ve sizinle grmekliimiz fevkalde mhim ve
gereklidir. Havzaya ne zaman ulaacanz hakknda bilgiyi makina banda bekliyorum (Bu telgraf, Ali Fuat Paann, Rauf Beyin stanbuldan Anadoluya geerek Ankaraya geldiini bildirmesi zerine ekilmitir. M.M.H., s.68,
A.T.T., s,7).
11 Haziran 1919 : Genelkurmay Bakan Cevat Paann, neden stanbula
arldn -gizli olarak- soran Atatrke cevab: Kymetli
bir generalin Anadoluda seyahati kamuoyuna iyi bir tesir
yapmayaca cihetle ngilizlerin kendisini istedii... (Z.C.,
Devre: I, cilt: L, s. 10).
: Atatrkn, Havzadan Kzm Karabekir Paaya telgraf:
...Hkmet, aldatarak stanbula getirtmek plnn izlediinden ben de mmkn olduu kadar zaman kazanmak ve
kararghm memleket ierisine sokmak iin ayn usulde
mukabele ve yazma yapmaktaym (A.T.B.D., say: 79,
b.1732).
: Atatrkn, Harbiye Nazr evket Turgut Paann kendisini stanbula aran 8.6.1919 tarihli telgrafna cevab:
...Davet sebebinin ltfen aklanmasn rica ederim
(K.S..Y. II, s.232).
: Atatrkn, sabah Havzadan hareketle leden sonra
Amasyaya gelii ve Hkmet Kona salonunda konuma-

136

s: Hep beraber aziz vatanmz ve bamszlmz kurtarmak iin btn gcmzle alacaz! (K.B.G., Y.S.
19.5.1943; R.A., s.135-136; A.Y.G., s.41; N.I., S.22; R.P.H.,
s.33; M.M.B.I, s.142; A.B.E.B., s.119; M.E.C.A., s. 9).
: Atatrkn, Amasyadan, annesi Zbeyde ve kz kardei
Makbule Hanmlara kart (Elden gnderilen ve Amasya fotorafn ieren bu kartn arkasnda Validem ve hemirem
Hanmefendilere yazldr; kartta tarih yoktur). (Sz konusu kart, Selnikte Atatrkn doduu evin bir odasnn duvarnda sergilenmektedir). (A..G.G., s.319)
: ngiliz Yzbas Hurstun stanbulda bulunan ngiliz Yksek Komiseri Calthorpea raporu: Mustafa Kemal Trabzon
ve Erzurum blgelerini ziyaret etmek istediini bildirdi
(.B..M.K.M.M.I, s.38).
13 Haziran 1919 : Atatrkn, sabah, kendisini ziyaret eden Amasya heyetine
syledikleri: Ortada ttihatlk, tilflk yoktur; memleket
meselesi vardr! (R.A., s.137).
: Atatrkn, Amasyadan, 17. Kolordu Komutan Vekili Albay
Bekir Sami (Gnsav) Beye telgraf: ...Btn Anadolu halk, bamszl iin tek vcut olmutur. Tm komutanlar,
valiler ve mutasarrflar kutsal amacmz iin ibirlii yapmaya karar vermilerdir. ...Sivasta bir kongre yaplmas,
kongreye tm vilyetlerin delegelerinin katlm ile kuvvetli
bir mill merkez oluturulmas kararlatrlmtr (M.B.S.
G.A., s. 129).
: Amasya Sultan Beyazt Camiinde Mft Abdurrahman Kmil Efendinin vaaz: Yegne kurtulu aresi halkn dorudan doruya egemenlii eline almas ve iradesini kullanmasdr. Hep beraber Mustafa Kemal Paann etrafnda
toplanarak vatan kurtaracaz! (R.A., s.137;A.Y.G., s.41).
14 Haziran 1919 : Atatrkn, Amasyadan Padiaha telgraf: ...stanbulda
iken, milletin bu kadar kuvvetli ve az vakitte felketlerden
bu derece uyank olduunu tahayyl edemezdim. ...Eer
zorlanrsam grevimden istifa ederek nceden olduu gibi
Anadoluda ve milletin sinesinde kalacam ve vatan grevime bu kez daha ak admlarla devam edeceim
(A.T.B.D.say:77,b.1685).

137

15 Haziran 1919 : 9. Ordu Ktaat Mfettilii adnn yeni hazrlanan bir talimata gre 3. Ordu Mfettilii adn almas (M.M.B. I, s.140).
: Atatrkn, Amasyadan, Kzm Karabekire telgraf: 13.
Kolorduya kaldrma emri verilse bile bunu uygulama ve yerine getirmenin geciktirilmesi lzumunu Cevat Paaya yazdm. Hkmetin her teklif ve mdahale karsnda, direnme
gsteremeyii cidden znt verici ve artcdr (.H.E.,
s.70; .H., s.46; A.T.T.B., s.31).
: Harbiye Nazr evket Turgut Paann, Atatrke stanbula
davet sebebini aklayan telgraf: ...ngilizler, stanbula
getirilmeniz hakknda istekte bulundular (A.K.D.D.A.Y.,
s.166; K.S..Y. II, s.233). (Ayrca, ayn gn Atatrke ekilen ikinci bir telgrafla stanbula davetin Hkmet karar olduu bildirilmitir. K.S..Y. II, s.233).
16 Haziran 1919 : Atatrkn, Konyada 2. Ordu Mfettii Cemal(Mersinli) Paaya, stanbulda kurulan Kilikyallar Cemiyeti hakknda
bilgi isteyen telgraf: Bu heyetin merkezi nerede ve yeleri kimlerdir? Ne surette iliki kuralm? (U.B.S.B.D., s.143).
: Atatrkn, Amasyadan Kzm Karabekire, Konyada Ordu mfettii Cemal Paa ile yazmasna dair bilgi veren
telgraf: ...Cemal Paaya verdiim cevapta olupbittileri
beklemek taraftar olmadm ve fakat hazrlmz iyi yapabilmek iin biraz zaman kazanmay uygun grdm
bildirdim (.H.E., s.54-55; .H., s.49-50; A.T.T.B., s.33,9).
17 Haziran 1919 : Atatrkn, Amasyadan Kzm Karabekire mill birlik gereine dair telgraf: ...Anadoluya geiimden imdiye kadar
en ok nem verdiim taraf, milletin geleceinin ve hayat
hakkmzn ancak mill birlikle kurtarlacan anlamak ve
bunun iin her eit siyas ve kiisel ihtiraslardan uzak ve
yalnz milleti hr ve mstakil yaatmaya ynelik rgtn,
yani Mdafaa-i Hukuk-u Milliyenin her bucaa varncaya
kadar yaylmas esaslarn hazrlamak oldu. vmeye deer
ki, her tarafta gerek asker gerek mlk, sizin gibi ayn fikir
ve dncede arkadalarmzn alma ve nderlikleriyle
her taraftan aldm telgraflar milletin bu ihtiyac duyduunu ve birlik halinde bu ie eylemli olarak baladn ispat
ediyor (.H., s.49; A.T.T.B., s.21-22).

138

: stanbulda ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpeun,

Atatrkn geri arlmas iin Hariciye Nezaretine mracaat (Amiral Calthorpe, bu isteini 6 Haziran 1919da Harbiye Nezaretine bildirmiti. Hariciye Nezaretine bugnk
bavurusunu 2 Temmuz 1919da bir kere daha yineleyecektir. A.An., s. 13,83).
18 Haziran 1919 : Atatrkn, Amasyadan, Edirnede bulunan I. Kolordu Komutan Albay Cafer Tayyar Beye telgraf: ...Bamszlk
gayesinin elde ediliine kadar tamamiyle milletle birlikte, fedakrane alacama mukaddesatm namna yemin ettim. Artk benim iin Anadoludan hibir yere gitmemek kesindir (N.l, s.20; A.T.B.D., say: 82, b.1781; say: 77,
b.1686).
: Atatrkn, Erzurum Valisi Mnir (Akkaya) Beyin grevinden alnmas zerine Dahiliye Nezaretine -Valinin yerinde
braklmasnn uygun olacan ve istifa etmi dahi olsa kabul edilmemesini isteyen- telgraf (A...A.B., s.37).
19 Haziran 1919 : Atatrkn, Ankaradan Amasyaya gelen Ali Fuat Paa ve
Rauf Beyle grmesi (M.M.H., s. 70-71; H.R.O., s. 34;
K.B.G., Y.S. 19.5.1943; .H., s.51).
: Atatrkn, Kzm Karabekire, Rauf (Orbay) Bey ve Ali Fuat Paann Amasyaya bugn geldiklerini bildiren telgraf
(.H.E., s.56; .H., s.51; A.T.T.B., s.36-37).
: Atatrkn, Amasyadan, 17. Kolordu Komutan Vekili Albay
Bekir Sami (Gnsav) Beye telgraf: Pontus Cumhuriyeti
kurmak amacyla yaplmakta olan haince almalar zararsz hale getirildi. ...Dnyadaki genel gidiat ve durum, Trk
ulusunun bamszlk ve kurtuluunun lehinedir (M.B.S.
G.A..S.130).
20 Haziran 1919 : Atatrkn, Posta ve Telgraf Umum Mdrlnn, Reddi lhak ve Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyetlerinin telgraflarnn ekilmemesi emri zerine Amasyadan Sadarete,
Harbiye Nezaretine, valiliklere, kolordulara, Posta ve Telgraf Bamdrlklerine genelgesi: ...Milletin sesini boarak
yasal hakkn istemekten menetmeye ve vatann mahvna
sebep olmaya ynelik bu emri hibir namuslu telgraf memurunun yerine getireceini mit etmem; fakat byle bir

139

namussuzlua cret edecek olanlar olursa derhal divan-

harplere gnderilmesini ve durumdan bilgi verilmesini emrederim (M, s.129; A.T.T., s.8-9; A...A.B., s.38-39).
: Atatrkn, Amasyadan Posta ve Telgraf Umum Mdrlne telgraf: Posta ve Telgraf Umum Mdrlnn
telgrafhanelere Mdafaa-i Hukuk-u Milliye ve Redd-i lhak
Cemiyetleri tarafndan verilecek telgraflarn ekilmemesi
hakknda bir emir verdiini haber aldm. Bu emrin hemen
geri alnarak milletin itimat ve gvenine zerre kadar zarar
getirilmemesi gereini arz etmeyi vicdan vazifesi kabul ettiimi bildiririm (M., s.131; A.T.T., s.8).
21 Haziran 1919 : Atatrkn, stanbulda bulunan baz tannm kimselere
(Abdurrahman eref, Reit Akif Paa, Ahmet zzet Paa,
Halide Edip, Kara Vasf, Ahmet Rza, Seyit Bey, Ferit (Tek)
Bey, Ferit Paa, Cami (Baykut) Bey) Amasyadan mektup
gndererek, onlar Mill Mcadeleye davet etmesi: Artk
stanbul Anadoluya hkim deil, tbi olmak mecburiyetindedir! Size den fedakrlk pek byktr! Mill gaye elde edilinceye kadar cizleri Anadoludan ve milletin sinesinden ayrlmayacam ve bu noktada sonuna kadar bir
millet ferdi gibi alacam millete kar mukaddesatm
namna sz verdim ve hibir kuvvet bu mill azme mani olamayacaktr! (N.l, s.35; N. III, s.916-917; A.T.B.D., say: 82,
b.1782; M.M.B.I, s. 145).
: Harbiye Nazr evket Turgut Paann, 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekire -Mustafa Kemal Paann yerine- 3.
Ordu Mfettiliine vekleten atanma teklifi (H., s.54;
M.M.B.I., s. 144).
21/22 Haziran 1919 : Atatrkn, yaveri Cevat Abbas (Grer) Beye Amasya Genelgesini dikte etmesi ve gece, Ali Fuat Paa, Rauf Bey ve
Samsundan gelen Refet (Bele) Bey ile grerek genelgeyi onlara da imza ettirmesi (N.l, s.30-34; K.B.G., Y.S.
19.5.1943; T..H. c. II, ks. II, s.117; R.O.H. c. III, say: 28,
s.48-49; M.M.H., s.75-76).
22 Haziran 1919 : Atatrkn, Amasyadan, Anadoluda mlk ve asker makamlara genelgesi: Vatann tamamiyeti, milletin bamszl tehlikededir. Milletin bamszln, yine milletin azim
ve karar kurtaracaktr. Sivasta mill bir kongrenin acele

140

toplanmas kararlatrlmtr. Bunun iin btn vilyetlerin

her livasndan milletin itimadn kazanm delegenin,
mmkn olan sratle yetimek zere, hemen yola karlmas gerekmektedir. Her ihtimale kar, durumun bir mill
sr halinde tutulmas lzmdr (N.l, s.30-31; N. III, s.915;
R.P.H., s.22-23; A.T.B.D., say: 77, b.1686; K.B.G., Y.S.
19.5.1943; T..H., c. II, ks. I, s. 116; T. IV., s.34; .A., s.736;
A.K.S., s.41;A.B.E.B., s.120; T.C. Ta., s.163-164).
: Kzm Karabekirin, Harbiye Nazr evket Turgut Paann 21 Haziran 1919 tarihli telgrafna cevab: ...Mustafa
Kemal Paann mfettilikten alnmas tehlikeli olacaktr
(H.T.V.D., v.41; .H., s.54).
: Atatrkn, Amasyadan, Konyada 2. Ordu Mfettii Cemal
(Mersinli) Paaya mektubu: ...Mill gc bozmaya alacak olanlara kesinlikle kar koymak ve kt etkilerini gidermek, bizim iin zorunludur (A.K.D.D.A.Y., s.176-177).
23 Haziran 1919 : Atatrkn, Amasyadan Kzm Karabekir Paaya telgraf:
...stanbulda mill bamszln zevkinden mahrum bazlarnn ngiliz esaretine girmekte saknca grmedikleri anlalyor. Bu sebeple Anadoludan kacak sesin etrafnda
olan bizler iin bu mill vazifenin pek mukaddes olduu kanaati bir kere daha dorulanyor. Merkez hkmet mill giriimlerimize kar her ne ekilde tecavz elini uzatrsa uygun surette hemen kar harekete giriilerek mill gayenin
gerekletirilmesi zorunludur (.H., s.55-57).
: Vkel Meclisinin, Atatrk hakknda karar: ...Mustafa Kemal Paann, azledilerek hibir resm sfat kalmam olduundan bildiri ve emirlerinin resm nitelik tamadnn
icap eden vilyetlere duyurulmasnn Dahiliye Nezaretine
bildirilmesi (M.M.B.I., s.144; A...A.B., s.41; M.L, s.138).
: Dahiliye Nazr Ali Kemalin, Atatrkn azledilmesi sebebiyle emirlerinin dinlenmemesi hakknda vilyetlere gizli
genelgesi: Dahiliye Nezaretinin size kesin emri, artk o zatn azledilmi olduunu bilmek, kendisiyle hibir resm muameleye girimemek, hkmet ilerine ait hibir isteini yerine getirmemektir(!) (N.l, s.36; Z.C. Devre: I, cilt: I, s. 11;
T..H., c.ll, ks. I, s.118; .A., s.736; R.P.H., s.24; .S.V.R.,
s.36; M.E.C.A., s.10).

141

: stanbulda ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpeun,

Lord Curzona teli: ...Mustafa Kemal Paann Samsuna
varndan beri kendisini milliyeti akmn merkezi haline
getirdii. Bu dier tehlikeli kiinin de Rauf Bey olduu
(.B.A.I, s.26; .B.I.M.K.M.M.I., s.39).
24 Haziran 1919 : Atatrkn, Dahiliye Nazr Ali Kemalin 18 Haziran 1919 tarihli genelgesi nedeniyle Padiah Vahdettine telgraf: Byle bir zihniyetin hibir yerde kabul ve uygulama noktas bulmadn kranla arz eylerim (Z.C., Devre: I, cilt: /., s.11;
A..A.S., s.57).
: Atatrkn, Yunanllarn ve yerli Rumlarn Samsundaki faaliyetleri hakknda 15. Kolordu Komutanlna telgraf
(A.T.T.B., s.43-44).
: Atatrkn, talyanlarn Antalya yresindeki kuvvetlerini artrdklar, bu giriimin protesto edilmesi hakknda 15. Kolordu Komutanlna telgraf (A.T.T.B., s.45).
: Posta ve Telgraf Umum Mdr Refik Halit (Karay)in, telgrafhanelere, Mustafa Kemalin azledildiini, bu sebeple
telgraflarnn kabul edilmemesini bildiren telgraf (M..,
s.138; .H., s. 64).
24/25 Haziran 1919 : Atatrkn, valiliklere, mstakil mutasarrflklara, kolordulara ve 2. Ordu Mfettii Cemal Paaya, Dahiliye Nazr Ali
Kemalin -Osmanl hkmetinin yeni bir savaa giremeyecei hakknda- 18 Haziran 1919 tarihli genelgesini protesto eden yazs: ..Bamszln emin grmek isteyen milletin nne hibir haksz set ekilemez! (A..A.S., s.59).
25 Haziran 1919 : brahim Tali (ngren) Beyin, Dahiliye Nazr Ali Kemalin
23.6.1919 tarihli genelgesini, Sivastan ifre ile Atatrke
bildirmesi (M.M.V. ve V., s.81-82).
: Atatrkn sabah saat 8.00de Amasyadan Tokata hareketi, Turhaldan geerek geceyarsna doru Tokata gelii
(H.G.A., s.40-41). [Atatrk, Amasyadan beraberinde Rauf
(Orbay], Refik (Saydam), Kzm (Dirik), Hsrev (Gerede),
brahim Sreyya (Yiit), Cevat Abbas (Grer) vb. olmak
zere otomobille yola kmtr].
26 Haziran 1919 : Atatrkn, gn ve geceyi Tokatta geirmesi (N.l, s.40;
H.G.A., s. 44; U.S.T., s. 18; R.A., s.140; .B.B.G., U.
10.11.1939; .A., s.736).
27 Haziran 1919 : Atatrkn, sabah 9.15de Tokattan ayrlarak akama doru Sivasa gelii ve ehir giriinde Vali Reit Paa tarafn-

142

dan karlan (N.l, s.40-42; H.G.A., s.42; Z.C., Devre: I,

cilt: I, s.11; R.P.H., s.59-62; .B.B.G., U. 10.11.1939; .A.,
s.736).
: Atatrkn vilyetlere, mutasarrflklara ve kolordulara Dahiliye Nazr Ali Kemalin 23 Haziran 1919 tarihli genelgesi
nedeniyle kar genelgesi: ...Azlime dair bu ana kadar hi
bir emir almadm! (Z.C., Devre: I, cilt: I., s. 12).
: Konyada bulunan 2. Ordu Mfettii Cemal Paann, Atatrkn 22.6.1919 tarihli mektubuna cevab: ...Btn tertibat ve dncelerinize katlyorum (A.K.D.D.A.Y., s.177).
28 Haziran 1919 : Atatrkn, Elaziz (Elaz)e gemek zere Sivasta bulunan Ali Galip Beyi gece Kolordu Kumandanlk Dairesine
arp konumas: ...Askerler mert olur. Trk askeri ise
mertlerden mert ve pek civanmert olur. Siz cihann kabul
ettii bu kurala istisna m tekil ediyorsunuz? (N.l, s.42;
R.P.H., s.61; H.G.A., s.43; M.M.V. ve V., s.121-122; E.K.,
s.62).
: Atatrkn, Dahiliye Nazr Ali Kemalin mlk mirlere
23.6.1919 tarihli genelgesi nedeniyle Harbiye Nezaretine
telgraf: ...Bu tehlikeli ve mesuliyeti cidden ar dncelerin millet ve memleketin gelecekteki kurtuluu iin ne byk
zararlar dourabileceini tekrar arza mecburum (K.S..Y.
II, s.237).
: Harbiye Nazr evket Turgut Paann, Atatrke telgraf:
Bizden bir heyetin Parise gitmesine Drtler Meclisi msaade etti. ...Hemen Dersaadete terifinizi rica ederim (Z.C.,
Devre: I, cilt: i, s. 12).
29 Haziran 1919 : Atatrkn, sabah saat 5.00de Sivastan Erzurum ynne
hareketi, Suehrine gelii ve geceyi burada geirii (N.l,
s.43; H.G.A., s. 44; T..H., c. II, ks. /., S.118-120; .B.B.G.,
U. 10.11.1939; R.P.H., s.62).
30 Haziran 1919 : Atatrkn, sabah saat 9.00da Suehrinden Erzincana
hareketi, akam Refahiyeye gelii (H.G.A., s. 44-15), geceyi ardak Boaznda toprak stne battaniye sererek
geirmesi (.B.B.G., U. 10.11.1939).
: General Milnein, Harbiye Nazr Ali Ferit Paaya, Sivasta
bulunan Atatrk ile Konyada bulunan Cemal Paann derhal stanbula arlmalar iin Osmanl hkmeti ile temasa geilmesini isteyen yazs (K.S...B., s.133-134).

143

: Harbiye Nazr Ali Ferit Paann Atatrke, Padiahn kendisine hava deiimi almasn, arzu edecei bir ehir veya
kasabada istirahat etmesi tavsiyesini bildiren telgraf (Atatrk bu telgraf 2/3 Temmuz gecesi almtr. Z.C., Devre: I,
cilt: I., s. 13; T..H., c. II, ks. I., s. 119).
1 Temmuz 1919 : Atatrkn, leden sonra Erzincana gelii ve geceyi burada geirii (.B.B.G., U. 10.11.1939; H.G.A., s. 45-46;
A.Y.G., s.141).
2 Temmuz 1919 : Atatrkn saat 9.30da Erzuruma gitmek zere Erzincandan hareketi (H.G.A., s. 46; A.Y.G., s. 141) leyin
Tercana gelii ve geceyi burada geirii (H.G.A., s. 46).
: ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpeun, Osmanl Hariciye Nezaretine yazs: Mustafa Kemal ve Cemal Paalarn kaytsz artsz ve sresiz olarak geri arlmalarnn
cil zarureti zerine bir kere daha dikkatinizi ekmek vazifem icabndandr (K.S...B., s. 134).
3 Temmuz 1919 : Atatrkn, Rauf Bey ve beraberindekilerle akam Erzuruma gelii, halk ve asker tarafndan sevgi gsterileriyle
karlan (N.l, s.43; .H., s.65; R.O.H. c. III, say: 38, s.49,
H.R.O., s.38; H.G.A., s. 47; .A., s.737; E..K.A.B.I, s.23;
M.M.E., s.87; T..H., c. II, ks. I., S.120; .H.E., s.50; E.K.,
s. 63; A.B.E.B., s.120).
4 Temmuz 1919 : Atatrkn, Erzurum Valisine yazs: ...Telgraflarm Erzurum merkezinde alkonulmak ve ekilmemek gibi kanunsuz
hareketlerin orta ve uygulama arac olan Erzurum Posta
Bamdr ile Merkez Mdr verdikleri izahat ve belgeler
zerine, zerimdeki devlet vekar ve haysiyetini kuvvetlendirme ve koruma amacyla tutuklanarak Divanharpe verilmitir. Her tarafta ve bilhassa son gnlerde yksek makamlarla da resm yazmalarm kendilerince malm olduu halde anlamazlk ve bilmezlikten gelmeleri sorumluluklarn artrmtr. Bilgi iin bildirilir (A.T.T.B., s.48).
5 Temmuz 1919 : Harbiye Nazr Ali Ferit Paann, Atatrk tekrar Padiah
adna stanbula armas (.H., s.68; T..H., c. II, ks. I, s. 119;
H.T.V.D. say:2, v.29).
: Atatrkn, Erzurumdan btn komutanlara, Bablinin
muhtemel menfi genelgelerini kontrol altna alma gayesiyle, haberleme merkezlerinde nlem alnmasn isteyen
emri (N.l, s.43; N. III, s.920).

144

6 Temmuz 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Ali Ferit Paann kendisini stanbula aran telgrafna cevab: ...Dou illeri halk arasndan kp gelmek hususundaki yksek tekliflerinizi yerine getirmede ahs irademi kullanmaktan manen ve maddeten memnu bulunuyorum (Z.C., Devre: I, cilt: /., s.15).
7 Temmuz 1919 : Atatrkn, Konyada bulunan 2. Ordu Mfettii Cemal
(Mersinli) Paann kendi arzusuyla izinli olarak stanbula
gitmesi zerine btn ordu ve kolordu komutanlarna bildirisi: Mfetti ve komutanlar herhangi bir sebeple, komutadan alndklar takdirde kendilerinin yerine geecek zevat,
birlikte allabilecek evsafa malik bulunursa komutay brakacak ve fakat nfuz blgelerinde kalarak mill vazifelerini yapmaya devam edeceklerdir (N.l, s.50).
: Atatrkn, mfettilik snrlar iine giren vilyetlere ve kolordu komutanlklarna yazs: Memleket asayii ve savunmasnn gerei gibi temin ve korunmas iin kolordu komutanlar kendi blgelerinden kesin ekilde sorumludurlar.
Vali ve mutasarrflar, mfettilik makamna vermekte olduklar asayi raporlarn bundan byle dorudan doruya
blgelerinde bulunan kolordu komutanlarna verecekler,
kolordu komutanlar da birletirerek mfettilik makamna
bildireceklerdir (A.T.T.B., s.49).
8 Temmuz 1919 : Vkel Meclisinin, Atatrkn 3. Ordu Mfettiliinden
alnmas gerektiine dair karar tutana (A...A.B., s.4849).
8/9 Temmuz 1919 : Erzurumda, Atatrkn gece, Sarayla telgraf grmesi ve
kendisine resm memuriyetine son verildiinin bildirilmesi
(N.l, s.47).
: Atatrkn, gece saat 22.50de Harbiye Nezaretine ve
23.00de Padiaha, resm vazifesiyle beraber askerlik
mesleinden istifa ettiini bildiren telgraf: ...Byk bir ak
ile bal bulunduum yce askerlik mesleimden de istifam sunarak veda ettiimi arz ederim (N.l, s.47; Z.C., Devre: I, cilt: I., s. 15; I.H, s.71; M.., s. 156; .A., s.738; T..H.
c. II, ks. /., s. 119; A. T.B.D. say: 77, b.1688; A.B.E.B., s.
120; A.H.A., s.1982, b.1).
9 Temmuz 1919 : Atatrkn orduya, vilyetlere ve millete resm greviyle beraber askerlik mesleinden istifasn bildiren genelgesi:

145

Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni isteklerine kurban etmemek iin
alan mill sava urunda milletle beraber, serbest surette
almaya resm ve asker sfatm artk engel olmaya balad. Bu mukaddes gaye iin milletle beraber sonuna kadar
almaya mukaddesatm adna sz vermi olduumdan
pek k bulunduum yksek askerlik mesleinden bugn
veda ve istifa ettim. Bundan sonra mukaddes mill gayemiz
iin her trl fedakrlkla almak zere milletin sinesinde
bir ferd-i mcahit suretiyle bulunmakta olduumu arz ve iln
ederim (N.l, s.47; A.T.T.B., s.49; E.K..B., s.75; R.P.H.,
s.70; M.M.E., s.92; .A., s.738; A.B.E.B., s.121).
: ngiliz Yarbay Rawlinsonun, Erzurum Kongresinin 10
Temmuzda toplanacan haber almas zerine Atatrk
ziyareti ve grme:
Rawlinson - ittiime gre, burada yarn bir kongre aacak
imisiniz?
Atatrk - Evet millete almas kararlatrlmtr.
Rawlinson - Almamas daha mnasip olacaktr.
Atatrk - Kongre muhakkak toplanacak ve gnnde alacaktr. Millet buna karar vermitir. Almamasn tavsiye
eden dncenize hkim olan sebepleri bile sormay lzumlu grmyorum.
Rawlinson - Kongreden vazgemezseniz zor kullanarak
toplantnn datlmasna mecburiyet hasl olacak.
Atatrk - O halde biz de, mecbur ve zarur olarak kuvvete
kuvvetle kar koyar ve her halde milletin kararn yerine
getiririz. Ne pahasna olursa olsun kongreyi aacaz. Grmemiz bitmitir! (E..K.A.B.I, s.44-45). (Erzurum Kongresinin al iin ilk kararlatrlan tarih, 10 Temmuz 1919
idi; ancak delegelerin byk ounluun vilyetlerden Erzuruma gelileri geciktii iin, kongrenin al 23 Temmuz 1919a ertelenmitir. A.ve T.C.T.K., s.68).
: Rauf Beyin, eski Bahriye Nazr sfatiyle, Erzurumdan vilyetlere bildirge niteliinde telgraf: Hakkn, topran, bamszln savunma ve korumaya kesinlikle karar veren

146

mill irade urunda bir ferd-i ciz sfatiyle almak iin Dersaadetten ktm. Aydn yoluyla gelerek Mustafa Kemal
Paa Hazretleriyle btn arkadalarnn mill savana itirak ettim. ...Mustafa Kemal Paa ile beraber nihayete kadar almaya mukaddesatmz zerine yemin ettiimizi
arz ve iln ederim (R.P.H., s.71; M.M.B.I., s.153; M.M.E.,
s.92; MM., s.40; H.R.O., s.44. K.S..Y. II, s.239).
: 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekirin, Atatrk ziyareti ve hazr ol vaziyetinde selmla syledikleri: Ben ve
Kolordum emrinizdeyim! Bundan sonra dahi ne emirleriniz
varsa ifay bir eref bilirim! (.H., s.71, 1101-1104; R.O.H.,
c. lll,say:28,s.51-52).
: Atatrkn, Erzurumda -Mnir(Akkaya) Beyin ayrlmas
zerine- Vali Kona ad verilen eve yerlemesi (Baz arkadalaryla beraber 52 gn bu evde kalmtr. M.K.P.E.E.,
s. 192).
: Harbiye Nazr Ali Ferit Paann, 15. ve 3. Kolordu Komutanlklarna, Mustafa Kemal Paann vazifesine Padiah
iradesi ile son verildiini ve yerine atama yaplncaya kadar
dorudan doruya Nezaretle temasta bulunacaklarn bildiren telgraf (K.S..Y. II, s.238).
: stanbulda ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpeun,
Sadrazam Damat Ferit Paaya yazs: Mustafa Kemal Paann ya stanbula dnmesinin temini veya aleyhinde ilgili nlemlerin alnmas (.B.I.M.K.M.M.I, s.40-41; A... A.B.,
s.42-43).
10 Temmuz 1919 : Vilyat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum ubesinin, Atatrke, Cemiyet ubesinin bana gemesini ve Yrtme Kurulu Bakanln kabul etmesini teklif eden yazs: ...Tarihimize kymetli sayfalar ekleyen askerlik hayatndan ekilmek yolundaki fedakrl minnet ve
kranla karladk. Erzurumlularn, vatansever yksek kiiliinize kar beslemekte olduu gven ve saygy bu vesile ile de arz bir bor saydk. Yrtme Kurulu Bakanlnn kabul buyurulmasn dileriz (N.l, s.63; N. III, s.924;
A.T.B.D., say: 77, b.1689; M.M.B.I., s.167; M.M.E., S.92;
A.B.E.B., s.121).

147

: Atatrkn, leden sonra saat 16.00da Vilyat- arkiye

Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi Yrtme Kurulu ile ilk toplantsn yapmas ve o gnk siyas ve
asker durumu aklamas (M.M.E., s.94; E.K., s.64).
13 Temmuz 1919 : Atatrkn askerlikten istifas zerine, 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekirin kendisine telgraf: Hizmetleri ve fedakrl btn cihanca kabul edilmi olan ve ordu ve milletin vnme sebebi bulunan zat- samilerinin istifaya mecburiyetlerinden dolay ahsm ve kolordum son derece zgndr. Yalnz mukaddes mill gayemiz iin savamaktan
hibir an geri durulmayaca hakkndaki yksek vaatleriyle
teselli bulduumuzu arz ile vatan ve milletimiz iin her trl almada Cenab- Hakkn muvaffakiyetler ihsan buyurmasn diler ve Kolordumun zel yksek sayglarn takdim
ederim efendim (.H., s.76).
: Yarbay an Smithin, Samsun ve Amasya illeriyle ilgili raporu: Mustafa Kemal ve Refetin buradan alnmas, Hristiyan
halk arasnda gvenin iadesine olduka yardm edecek.
Mustafa Kemal, buraya varndan sonra, halka memleketin tehlikede olduunu, imdiki hkmetin Trklerin hak ve
nemli karlarn savunmadn syleyerek vakti gelince
herkesin arpmaya hazr olmas gerektiine dair Mslmanlar arasnda propagandaya balamtr (.B.I.M.K.M.
M.I, s.41).
14 Temmuz 1919 : Atatrkn askerlikten istifas ve Vilyat- arkiye Mdafaai Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum ubesinin bana geiinin, Erzurumda yaymlanan Albayrak gazetesinde halka iln: ...Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin istifanamesi
bir azim ve iman vesikasdr. Millette, henz eski kann
snmemi olduu gsterir muazzam delildir. Anafartalarda, mill erefi, tarihin bugnk nesilden beklemekte olduu mukaddes vazifeyi ykselten ve ycelten bu muhterem Komutan bugn de Mill Mcadelenin banda grmek mutlu bir grntdr (M.M.E., s.94).
17 Temmuz 1919 : ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpeun, Lord Curzona teli: tilf Devletlerinin karlarna kar bir cereyan
balatan Mustafa Kemal Paa ve Konyada Cemal Paann vazifelerinden uzaklatrlmalar iin 2 Temmuzda,
Osmanl Dileri Bakanlna nota verilmitir (.B.I.M.K.
M.M.I, s.41).

148

19 Temmuz 1919 : Atatrkn, Erzurumdan 20. Kolordu Komutan Ali Fuat

Paaya -stanbulda Kara Vasf Beye iletilmek zere-Amerikan mandas ile ilgili grlerini bildiren telgraf: ...Mill
arzuya tbi ve uygun olmayan kararlar hibir zaman millet
nazarnda bir deer ifade etmeyecei cihetle mill arzunun
toplantsn beklemeden hibir meselede yetkili grnmemiz uygun deildir (A.T.B.D., say: 77, b. 1690; A..A.S.,
s.102-104; M.M.H., s.173-174).
20 Temmuz 1919 : Atatrk, Mazhar Mfit (Kansu) Beyin Baar takdirinde,
hkmet ekli ne olacak? sorusuna Erzurumda cevap veriyor: Aka syleyeyim: Hkmet ekli, zaman gelince
cumhuriyet olacaktr (E..K.A.B.I, s.74).
: Erzurumda Cevat (Dursunolu) ve emekli Binba Kzm
(Yurdalan) Beylerin, Vilyat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-u
Milliye Cemiyetine, Umum Kongre Erzurum Temsilciliinden istifa ettiklerini bildiren yazs: ...Evvelce grld zere yerlerimize Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyefendi Hazretleri seilmek zere Umum Kongre Erzurum
Mmessilliinden istifa ettiimizi arz eyleriz (Erzurum
Kongre Salonunda asl belge; M.K.P.E.E., s.190).
: Kzm Karabekirin, 15. Kolordu Komutanl zerinde kalmak zere -ek grevle- 3. Ordu Mfetti Vekilliine atanmas (H.T.V.D. say: 2, v.35; A.K.D.D.A.Y., s.172; .H.,
s.80).
21 Temmuz 1919 : Atatrk ve Rauf Beyin 9.7.1919 tarihli bildirgelerinin komutanlklara iletilmesi zerine, Dahiliye Nazr Adil Beyin, asker bakmdan da nlem alnmasn isteyen yazs (K.S..Y.
II, s.240).
: Damat Ferit Paann nc defa kabine kuruluu (Damat
Ferit, 20 Temmuz 1919da Sadaretten istifa etmi, ancak
yeni kabineyi kurma grevi yine kendisine verilmitir. .H.
ve M.M.I, s.436; A. ve T.C.T.K., s.72).
22 Temmuz 1919 : Atatrkn, Erzurumdan, Harbiye Nazr Nzm Paann
kendisi stanbula davet telgrafna cevab: ...Hali, mazisi
kirli eylerle bulam olanlarn satlm vicdan ve mevcudiyetleri ancak kahredilmeye ve yok edilmeye lyktr. Siz
ve arkadalarnz mevkilerinizi ne kadar abuk namus sahiplerine brakrsanz, belki o nispette milletin affna mazhar olursunuz (M.K.P.S. s.75-76).

149

23 Temmuz 1919 : Erzurum Kongresinin al, Atatrkn bakan seilii ve

konumas: ...Bilinen gereklerdendir ki, tarih bir milletin
kann, hakkn, varln hibir zaman inkr edemez. Bu
nedenle byle bir btl rtnn arkasndan vatanmz ve
milletimiz aleyhinde verilen hkmler, kanaatlar muhakkak
iflsa mahkmdur. Ve ite btn bu iren zulmlerden ve
bu bedbaht acizlerden, tarihimize kar reva grlen hakszlklardan mteessir olan mill vicdan, nihayet uyan
haykrn ykseltmi ve Mdafaa-i Hukuk-u Milliye ve Muhafaza-i Hukuk-u Milliye ve Mdafaa-i Vatan ve Redd-i lhak gibi eitli isimlerle, fakat ayn mukaddesatn korunmasn temin iin beliren milli cereyan, btn vatanmzda artk bir elektrik ebekesi haline girmi bulunuyor. te bu kararl ebekenin oluturduu yiitlik ruhudur ki, mbarek vatan ve milletin mukaddesatn kurtarma ve himayeye dayanan son sz syleyecek ve kararn uygulattracaktr. Btn bu amalar elde etmek iin her eyini buna balayan
soylu milletimiz iinde bir mill fert gibi almaktan doan
zevk ve vnc burada kran ve iftiharla arz eylerim (N.l,
s.64; N.lll, s.926; T..H., c. II, ks. I, s. 120; A.S.D.I, s.3-7;
M.M.M.T., s.120; E.K., s.77-82; A.., s.271; T.A.M.K. II,
s.109;A.K.S., s.45; M.M.U.K.S.I., s.231; .A., s.738; T..T.,
s.94; .H.E., s.67; .H., s.81; M.M.B.I., s.167; M.M.E.,
s.107; M.M. Ka. II, s.55; T.IV., s.36; A.B.E.B., s.122).
: Sadrazam Damat Ferit Paann, Erzurum Kongresinin
toplan nedeniyle ajansa demeci: Anadoluda karklk
zuhur etti. Kanun-u Esasye aykr olarak Meclis-i Mebusan ad altnda toplantlar vuku buluyor. Bu hareketin, mlk ve asker memurlar tarafndan nlenmesi gerekir! (N.l,
s.66;T..H., c.ll, ks.1, s.120).
24 Temmuz 1919 : Erzurum Kongresinin, Sadrazam Damat Ferit Paann 23
Temmuz 1919 tarihli ajans demecini, Padiaha, Sadrazama, belediye reislerine, cemiyetlere, mlk memurlara
ve btn komutanlara gnderdii telgrafla cevaplamas:
Kongreyi, Meclis-i Mebusan niteliinde gstererek esasen
bir seneye yakn zamandan beri her defa Kanun-u Esasnin ilgili maddesine aykr hareket eden Hkmetin, milleti haksz yere sulamas gerein ne derecelerde tahrif

150

edildiine bariz bir rnektir. Asker ve mlk memurlarn,

vatann yksek menfaatlerini muhafazaya hizmet eden heyetlerden ibaret olmas itibariyle de ayn gayeyi temine ynelmi olan mill amalar iin ellerinden gelen kolayl ve
yardm gstermeleri icap ederken nleme ve durdurma ile
ihtar buyurulmalar insan zihninin iyiye yormaya g bulamayaca ilerdendir (N. III, s.932; T..H., c. II, ks. /., s.
120; .H., s.84).
25 Temmuz 1919 : Dahiliye Nazr Adil Beyin, Sivas Valisi Reit Paaya yazs: Gerek Mustafa Kemal Paann ve gerek Rauf Beyin
giriimleri, her ne fikre ve niyete dayanrsa dayansn, memleketin yksek menfaatlerine her halde aykr ve zararldr(!).. Grevli olmayanlarn -her kim olursa olsun- devlet
ileri ve devlet ilemlerine asl hibir vesile ile kartrlmamas ve mdahalede srar edenlerin ayn ekilde -her kim
olursa olsun- yakalanarak kanunun penesine teslimiyle,
haklarnda kanunen gerekecek ilemin yaplmas (!)...
(R.P.H., s.74-75). (Reit Paa, htralarnda der ki: ..stanbul, Mustafa Kemal Paaya kar at harbi iddetlendirmi ve bir hamlede bitirmeye azmetmi olacak ki bize bu
telgraflar birbiri ardnca yolluyordu; fakat bu hamlelerde
alklk, aknlk izleri de yine belli idi. nk Paann Erzurumda olduunu unutup tutuklama emrini bana veriyordu. R.P.H., s.77).
27 Temmuz 1919 : stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpeun,
Lord Curzona teli: ...Meclisin stanbulda toplanmasna
engel olunsa dahi, bunun dahilde herhangi bir yerde toplanmasna kimse mni olamayacak! Esasen, Mustafa Kemal halen Erzurumda bir kongre toplamakla megul!
(.B.I.M.K.M.M.II, s.312).
29 Temmuz 1919 : Vkel Meclisinin, Atatrk ve Rauf Beyin derhal yakalanarak stanbula gnderilmelerinin mlk memurluklara bildirilmesi karar (A...A.B., s.53).
30 Temmuz 1919 : Harbiye Nazr Nzm Paann, Kzm Karabekir Paaya
telgraf: Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin, hkmetin
ald kararlara aykr i ve hareketlerinden dolay, hemen
yakalanmalar ile Dersaadete gnderilmeleri Bablice uygun grlerek blgedeki memurlara gerekli emirler verildi-

151

inden Kolorduca da ciddi yardmda bulunulmas ve neticesinden bilgi verilmesi rica olunur (N.l, s. 71; T..H., c. II,
ks. /., s.120-121; M.M.H., s. 119; A.T.B.D. say: 77; b.
1691; .H., s.97; .H.E., s.74; K.S..Y., II, s.240).
1 Austos 1919 : Kzm Karabekir Paann, Harbiye Nazr Nzm Paann
30.7.1919 tarihli emrine cevap telgraf: ...Mustafa Kemal
Paa gibi memlekette namusu ile ve gzide asker hizmetleri ve vatanseverlii ile tannm ve btn askerlerin de
pek ziyade, bilhassa hrmetini kazanm ve zellikle henz
yirmi gn evvel memleketin yarsna komuta etmi olan ve
hal ve hareketlerinde vatan ve mill menfaatlere aykr bir
ey olmayan ve grlemeyen bir zatn tutuklanmasna bir
kanun sebep olmayacan ve yukarda arz ettiim durum
dolaysyla halk ve ordu nazarnda da iyi bir hareket olarak
telkki edilmeyecei cihetle Mustafa Kemal Paann tutuklanmasna ve Kolorduca da bunun iin yardmda bulunulmasna hal ve vaziyetin asla msait olmadn arz eylerim
(M.M.H., s. 119; .H., s.97; T..H., c. II, ks. I, s.121, 225;
A.T.B.D. say: 77, b. 1691; .H.E., s.74; A.B.E.B., s.122123).
3 Austos 1919 : Atatrkn, Erzurumdan Ali Fuat Paaya -stanbuldaki,
mill harekete taraftar olan kiilere ve Amerikan temsilcilerine bildirilmek zere- telgraf: ...Mill hareketin gerek ve
kesin gerekesi zmir olaylarndan, Ermeni istils tehlikelerinden domu olup Erzurum Kongresinin btn ruh ve
gayesi ttihatln, tilfln, sonu olarak particilikle her
trl siyas cereyanlarn stndedir. Birka gne kadar
Kongrenin faaliyet ve almas bunu tamamiyle gsterecek ve ispat edecektir (M.M.H., s. 139-140; A. T. T., s. 10).
7 Austos 1919 : Erzurum Kongresinin, Atatrkn ksa bir konumasyla
son bulmas: Milletimizin kurtulu midi ile rpnd en
heyecanl bir zamanda fedakr, muhterem heyetiniz her
trl eziyetlere katlanarak burada, Erzurumda topland.
Hassas ve soylu bir ruh ve pek salam bir iman ile vatan
ve milletimizin kurtuluuna ait esasl kararlar ald. Bilhassa
btn cihana kar milletimizin mevcudiyetini ve birliini
gsterdi. Tarih bu kongremizi phesiz ender ve byk bir
eser olarak kaydedecektir (N.l, s.67; N. III, s.932; T..H.,
c.ll, ks. I., s. 121; .H., s. 104; M.M.U.K.S.I, s.237).

152

: Atatrkn, Erzurum Kongresi tarafndan Heyet-i Temsiliye

yeliine seilmesi (E.K., s.104).
: Atatrkn, Erzurum Kongresinin sonunda Yarbay Rawlinson ile uzun grmesi ve Misak- Millden sz etmesi
(M.M.E., s.80).
7/8 Austos 1919

: Atatrkn, Mazhar Mfit (Kansu) Beyin htra defterine

yazdrdklar: Zaferden sonra hkmet ekli cumhuriyet
olacaktr. Bunu size daha nce bir sorunuz nedeniyle sylemitim. Bu bir. ki: Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince gereken ilem yaplacaktr. : rtnme kalkacaktr. Drt: Fes kalkacak, uygar milletler gibi apka giyilecektir (E..K.A.B.I., s.130).

9 Austos 1919 : Atatrkn, askerlik mesleinden karlmasna, sahip olduu madalya ve nianlarn geri alnmasna ve fahr yaverlik
unvannn kaldrlmasna dair irade-i seniye kmas
(M.M.B, II, s.270; A...A.B., s.56).
: 3. Ordu Mfettiliine, Mir Abdullah Paann atanmas
(Abdullah Paa nce bu vazifeyi kabul etmise de daha
sonra istifa etmitir. M.G.G.C, Y.S. 1.1.1945; O.S.P.S.V.
M.G., s.212).
: Atatrkn, Erzurum Kongresinin alnda okuduu dua
nedeniyle iran Mfts Hasan Fahri Efendiye teekkr
yazs (A.T.T.B., s.50).
10 Austos 1919 : Halide Edip (Advar) Hanmn, Atatrke mektubu: ...Davamzda yardmc olabilmesi iin, bu frsat dakikalarn kaybetmeden, taksim ve yok olma korkusu karsnda, kendimizi Amerikaya mracaata mecbur gryoruz(!) (N.l,
s.95-98; E..K.A.B.I., s.187).
11 Austos 1919 : Erzurumda bulunan Yarbay Rawlinsonun, ngiltere Harbiye Bakanlna raporu: Konferansn son gn Mustafa
Kemalle iki saatten fazla grtm. Sonu olarak grm
u: Bu hareketin byk baar salamas iin frsat var!
(.B.I.M.K.M.M.I, s.46-47).
13 Austos 1919 : Atatrkn, Diyarbakr ve Bitlis blgesinde baz kimselere
mektup yazarak, onlar Mill Mcadeleyi desteklemeye armas (N.l, s.81; N.III, s.939-942).

153

: Atatrkn 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paaya telgraf:

Kara Vasf Bey Amerikan mandas ile ok urayor. Anadoludaki milletin gerek duygularn anlatmaya muvaffak
olamyor muyuz? Acaba yazdklarmz ulamyor mu? Bildirgenin 7. maddesi amac stlenmektedir, sanrm (A.H.A.,
1974, s. 43-44).
15 Austos 1919 : Atatrkn, ngilizlerin tutuklayarak gtrmek istedii baz
kimseleri onlara teslim etmeyen Sinop Mutasarrf Mazhar
Tevfik Beye telgraf: Gsterdiiniz mill cesaret takdiri gerektirmektedir. Yerinden olma, vatanseverler iin hi sz
konusu olamaz. Her ne zaman zaruret karsnda kalnrsa
milletin sinesi fedakr evltlarna aktr (.S.V.R., s.52;
A.T.T., s. 10).
16 Austos 1919 : Atatrkn, Sadrazam Damat Ferit Paaya telgraf: ...Muhakkaktr ki vatan ve milletin mukadderat iin ieride ve darda kabul ve sz sahibi olmak mutlaka mill iradeye dayanmaya baldr. ...Gayet samim olarak arz ederim ki,
millet her trl iradesini gerekletirmeye muktedirdir. Giriimlerinin nne geebilecek hibir kuvvet mevcut deildir.
Millet izdii program iinde gayet kesin ve ak admlarla
amacna yrmektedir (A.T.B.D. say: 77, b.1693;
A.T.T.B., s.51).
18 Austos 1919 : Atatrkn, ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetlerine gizli yazs: ..Telgraf ve posta haberlemesini temin etmek, Cemiyetimiz iin hayat veya lm meselesidir. Bu maksadn elde edilmesi iin, tereddt etmeksizin en etkili areye bavurulmas gerekir (A.T.T.B., s.5455).
20 Austos 1919 : Sivas Valisi Reit Paann Atatrke, Sivasta bulunan
Fransz Jandarma Mfettii Brunot ile yapt grmeye
dayanarak, kongrenin Sivasta toplanmas hakkndaki endielerini bildiren telgraf: Kongrenin mutlaka toplanmasna kesin gerek yoksa vazgeilsin. Var ise, drt taraftan igali pek kolay olan Sivasn toplant merkezi olmasndan
vazgeilerek igal ihtimali pek uzak olan Erzurumda veyahut uygun grlrse Erzincanda toplanmas giriiminde
bulunulmasn, memleketin selmeti namna rica ederim
(N.I., s.78; E..K.A.B.I., s. 152; R.P.H., s.83-84).
: Atatrkn, Sivas Valisi Reit Paann 20.8.1919 tarihli
telgrafna cevab: Bendeniz ne Franszlarn ve ne de her-

154

hangi bir yabanc devletin korumasna tenezzl eden ahsiyetlerden deilim. Benim iin en byk korunma noktas
ve efaat kayna milletimin sinesidir. Msy Brunot bilmelidir ki, Franszlarn Sivas igale karar vermeleri kendilerine pek pahalya mal olabilecek yeni kuvvetlerle ve ok paralarla yeni bir harbe karar vermelerine baldr (N.l, s.80;
E..K.A.B.I, s.157; R.P.H., s.85-86).
: Sivas Valisi Reit Paann, Atatrkle telgraf grmesinden sonra Dahiliye Nazr Adil Beye cevab: ...Mustafa
Kemal ve Rauf Beylerin yakalanmalar ve kongrenin aln men iin giriimlerde bulunmann imknsz derecede
mkl ve zamansz olduuna inanyorum (R.P.H., s.97).
22 Austos 1919 : Atatrkn, Erzurumdan, stanbul Rum Patrikhanesinde
kurulan Mavri Mira Heyeti ve memleketteki menfi faaliyetleri hakknda genelgesi (N.l, s.2; N.lll, s.899; A.T.B.D. say:
77, b. 1964).
24 Austos 1919 : ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tznn,
resm ilemin tamamlanmas iin, Mustafa Kemal imzasyla Erzurum Vilyet Makamna verilmesi (ark Anadolu
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin resmen kuruluu). (N.lll,
S.933; T. V. cilt: I, say: 2, s.81; E.K., s. 114; T.S.P., s.489).
: Atatrkn, Erzurumdan, Alaehir Kongresi Bakanlna
telgraf: Alaehirdeki toplant, btn dou illeri halk zerinde pek samim bir tesir uyandrmaktadr. Esasan zmir
iin kalbi kan alayan bura halk, bu giriime btn ruh ve
mevcudiyetiyle yardmcdr. Hissiyatmzn ad geen heyete iletilmesine yksek araclnz rica ederiz (B.R.G.,
s.190; A.T.T., s.11).
26 Austos 1919 : ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez
Heyetinin, Atatrke Erzurum hemehriliini teklif yazs:
Bu lkenin tarihinde ehrimizin nasl nurlu bir yeri varsa,
Erzurum tarihinde de yksek vatansever ahsnz yle bir
zel yer almtr. Doum yeriniz istil altnda bulunduundan, burada yerlemekle hemehriliimizi kabul buyurmanz rica ederiz (E..K.A.B.I, s.174; M.M.E., s.139-140;
M.K.P.E.E., s.191; A.A.B.Y.V., s.470).
27 Austos 1919 : Atatrkn, teklif edilen Erzurum hemehriliini kabul ettiini bildiren mektubu: Tarih olan Erzurumun, bu erler yata-

155

nn hemehrileri arasnda bulunmak cizleri iin en byk saadettir (M.M.E., s. 140; E.K..B., s.37; G.K.G., s. 147;
M.K.P.E.E., s.191; A.A.B.Y.V., s.470).
: Atatrkn, Erzurumda gece, arkadalarna syledikleri:
...stanbul, bir Amerikan mandasdr tutturmu gidiyor. Bu
olmayacaktr. Trkiye bamszlk btnlne sahip olacaktr. Bunu istemekte devam edeceiz. ...Manda yok! Ya
bamszlk ya lm var! Amerikan mandas diye rpnanlar, dman igali altnda bulunan sinirleri ve zaaflar ile bu
millete ve bize inanmayanlardr. Bizim hayal ve macera peinde kotuumuzu sananlardr. Eer, bunlar Anadolunun
ve Trk milletinin gerek hissiyatn bilseler, bizim almamzn hedefini kavrayabilseler, Erzurum Kongresinin kararlarnn nasl bir mill vicdan rn olduunu takdir edebilseler, bu yanl fikirlerinden dolay utan duyarlar. Bunlar, mitsizlik ve bozgunluk iinde, gereklerden uzak olarak yaayan ve ne yapacaklarn, ne yaplmakta olduunu
bilmeyen insanlardr. Kongre, hissiyatn aka belirtmitir.
Heyet-i Temsiliye kararn vermitir. Mill irade, bilin ve ynn bulmutur. Davamz yrmektedir ve yryecektir.
Muvaffak olmamak iin hibir sebep yoktur. Hibir olumsuz
karar tanmayacaz. Mill egemenlik esasn ve Mill Meclis kararn ifadelendirmeyen hibir anlamay, hibir szlemeyi kabul etmeyecek ve tanmayacaz (E..K.A.B.I,
s. 191-193).
: Atatrkn, Erzurumdan, stanbulda bulunan annesi Zbeyde Hanma mektubu: Bu mektubumu getirecek olan
kii, size benim hakkmda istediiniz kadar bilgi verecektir.
Kendisi ile bana baz elbiselerimi gnderiniz. Hemiremin
sal nasldr? Eve herhangi bir taraftan saldrda bulunuldu mu? Hl orada msnz? ocuklar ne yapyor, bydler mi? Ben birka gne kadar bir kongre iin Sivasa
gideceim. Her iittiinize nem vermeyiniz. Pekl bilirsiniz ki, ben yaptm bilirim. Netice grmeseydim, balamazdm. Saygyla ellerinizden, hemiremin gzlerinden
perim (A.K.Y.Y.A.S.B.H., M.5.12.1979; H.A.Y., s.193).
(Atatrk bu mektubu, bir adam vastasyla elden gndermitir).
: Atatrkn, Sinop mutasarrf Mazhar Tevfik Beye teekkr
telgraf: Vatan ve mill durumumuzda sizin gibi kymetli ar-

156

kadalara sahip olmakla iftihar ediyorum (.S.V.R.,

s.53;A.T.T., s.11).
29 Austos 1919 : Atatrkn, Sivasa gitmek zere Erzurumdan ayrl (N.l,
s.83; .H., s. 110, 153; E..K.A.B.I, s. 193).
30 Austos 1919 : Atatrkn, Erzurumdan Erzincana gelii ve Mutasarrfn
Belediyede erefine akam yemei vermesi (E..K.A.B.I,
s. 199).
31 Austos 1919 : Atatrkn, Erzincandan Sivasa hareketi (E..K.A.B.I, s.
199).
2 Eyll 1919 : Atatrkn, Sivasa gelii, candan gsterilerle karlanmas
(T..H., c.ll, ks.I, s.206; E..K.A.B.I, s.203; R.P.H., s.126;
T..T., s.96; T.IV., s.37; S.K., s. 106; S.Kongresi, s.26;
A.B.E.B., s.125).
3 Eyll 1919 : Atatrkn, Harbiye Nezareti tarafndan grevinden alnan
Ali Fuat Paaya Sivastan telgraf: Komutay asla terk etmeyiniz! (M.M.H., s.155).
: Dahiliye Nazr Adil Beyle Harbiye Nazr Sleyman efik
Paann, Ali Galipe Derhal Elaziz(Elaz)den Sivasa hareketle Atatrkn tutuklanmas ve Sivas Kongresine mani
olunmas hakknda telgraf (N.l, s.127-129; .H., s.203;
R.P.H., s. 136-137; T..H., c.ll, ks.2, s.53).
4 Eyll 1919 : Sivas Kongresinin, Atatrkn konumas ile al: ...Vatan ve milletin kurtuluunu amalayan zorlayc sebepler,
sizleri bunca zahmet ve engel karsnda Sivasta toplad.
Yiitesine azminizi tebrik ve ho geldiniz demekle bahtiyarlm sunarm. Mill Meclisin henz toplanmam olduu bir srada bask altna alnm ve bamszln kaybetmi olan Hkmet Merkezinin kendi bana kanunsuz bir
karar veyahut mill emellere aykr baz d tekliflere boyun
eme gibi olupbittilerin ihtimaline kar Erzurum ve Sivas
Kongrelerinin mill ruhu temsilen ve birbirini izleyerek toplanmas, phesiz ki, kurtulua gtren iyi bir iarettir N.l,
s.86; S.K.T., s.1; T..H., c.ll, ks.2, s.20; A.S.D.I, s.8-11;
T.IV, s.37; T..T., s.95; .H.E., s.94; .H., s. 174;
E..K.A.B.I, s.218; R.P.H., s. 128; M.M.B.II, s.8; .A.,
s.739; B.R.G., s.191; A.., s.283; .H.G., no: 99-100; S.K,
s.111; K.A., s.443; M.M.Ka.ll, s.97-99; S. Kongresi, s.65,
77; A.B.E.B., s. 125).

157

: Atatrkn Sivas Kongresi Bakanlna seilmesi (N.l,

S.86;S.K.T., s.1).
7 Eyll 1919 : Atatrkn, akam arkadalarna, sohbet esnasnda syledikleri: ...Her ey bize gsteriyor ve anlatyor ki, stanbuldaki devlet ve siyaset adamlar vatann kurtuluunu tek
mit halinde Amerikan Mandas fikrini kabule bal gryorlar. nk bunlar bizim hedef ve gayelerimizden, Trk
milletinin uyanndan, mill irade ve eilimin geliim ynlerinden tamamiyle habersiz bulunuyorlar. Onlar bizi, be
adamn bir araya gelip hayal peinden komas kabilinden
kimseler farz ediyorlar. Ve gafletlerinin derecesini bir trl
lemiyorlar. tilf Devletlerinin basks ve hyanet ebekelerinin propagandas altnda belki de arm ve bunalm
bulunuyorlar. imdilik bunlara biareler! demekten baka
yapacamz bir ey yoktur! (E..K.A.B.I, s.236).
9 Eyll 1919 : Atatrkn, Sivas Kongresinin beinci umum toplantsnda, Ali Galipin faaliyetleri hakknda aklamalarda bulunmas (S.K.T., s.45-83; S. Kongresi, s.96-97; M.M.H.,
s.175).
: Atatrkn, Sivas Kongresi adna -kongrede alnan karar
gereince- Amerikan Senatosuna mektubu: ...yelerinizden oluan bir heyeti, Osmanl mparatorluunun her kesine gndermenizi diliyoruz. Bu heyet husus menfaat ve
alkalar olmayanlara ve bir millete has olan berrak grle, Osmanl imparatorluunda gerek ekilde hkm sren
hal ve artlar tetkikten geirmelidir. Byle bir tetkik Osmanl mparatorluuna ait nfusun ve arazinin mukadderat hakknda bir bar antlamas iin keyfi kararlar verilmesine meydan braklmazdan evvel yaplmaldr (A.T.T.B.,
s.57).
: Atatrkn, Ali Fuat Paaya Sivas Kongresi kararnca
Anadolu Umum Kuva-yi Milliye Komutanlna atand
bildiren telgraf: ...Hareketleriniz ve giriimlerinizde Heyet-i Temsiliye ile ilikinizin korunmas rica olunur.
(A.T.T.B., s.58; M.M.H., s.183; H.T.K., s.1-2; T..H., c.ll,
ks.2, s.27).
: Atatrkn, 13. Kolordu Kurmay Bakan Halit (Akmans)
Beye Sivas Kongresi adna teekkr yazs (D.H.B.I, s.87).

158

10 Eyll 1919 : Sivas Valisi Reit Paann, Dahiliye Nazr Adil Beye telgraf: ...Verdiiniz emir, Ali Galip Beyin zerine ald vazife dorusu aknlk ve hayretime sebep oldu. ..Maksadnz Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyi tutmak ve Kongreyi
datmak ise, buna imkn olmadn evvelce arz etmitim
(N.lll, s.965-966; E..K.A.B.I, s.349; R.P.H. s.142).
11 Eyll 1919 : Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tekil edildiine dair yaznn Atatrkn imzas ile Sivas Vilyetine
verilmesi: dare merkezi imdilik Sivasta bulunmak ve Rumeli ve Anadolunun her tarafnda ubeler almak zere
bir cemiyet kurulmutur (A.M.D.P.I, s.91; S.K., s.152; S.
Kongresi, s.111; E..K.A.B.I, s.343; T.S.P., s.509;
A.T.T.B., s.59; T.V. cilt: I, say: I, 8.5).
: Atatrkn, Ali Galipin faaliyetleriyle ilgili olarak Dahiliye
Nazr Adil Beye telgraf: Alaklar, caniler! Dmanlarla
millet aleyhinde haincesine tertiplerde bulunuyorsunuz.
Milletin kudret ve iradesini takdirden aciz olduunuza phe etmiyordum. Fakat vatan ve millete kar haincesine ve
baklarcasna harekette bulunacanza inanmak istemiyordum. Aklnz banza toplayn! Galip Bey ve yandalar gibi aklszlarn ahmaka olan bo vaitlerine kaplarak ve
Mr. Nowill gibi milletimiz ve vatanmz iin zararl olan yabanclara vicdann satarak yaptnz alaklklarn millete
tatbik olunacak mesuliyetini gz nnde tutunuz! Gvendiiniz kiiler ve kuvvetin akbetini rendiiniz zaman kendi
akbetinizle mukayeseyi unutmaynz! (N.l, s.131; .H.,
s.190; R.P.H., s.146).
12 Eyll 1919 : Atatrkn, ngiliz Albay P.Peelin Halepten Malatyaya
gelii nedeniyle Malatyadaki 15. Alay Komutanlna emri: ...Kim olursa olsun vesikasz bir yabanc subaynn Osmanl lkesi iinde ii yoktur. Kendisine incelikle fakat askerce, kesin ekilde durumu bildirme ile geldii yere hemen
dnmesini ihtar ediniz (N.l, s.135-136).
: Sivas Kongresince seilen Heyet-i Temsiliyenin akam,
Atatrkn bakanlnda ilk toplantsn yapmas (E..K.A.

159

B.l, s.252).
13 Eyll 1919 : Sadrazam Damat Ferit Paann, ngiliz Yksek Komiseri
Amiral J.de Robecke demeci: ...Mustafa Kemalin ezilmesi iin tilf Devletlerinin msaadesini dilerim. Taraftarlar
hem delilik hem de hamiyetsizlik edip harbin devamn isterler(!) (T.K.S.K., s.63),
14 Eyll 1919 : Atatrkn, Sivas Kongresi Heyeti adna Padiah Vahdettine Damat Ferit Paann ihanetlerini belirten uyar yazs:
...Kt maksatlarnda muvaffak olmak iin milletin ruhundan doan mill rgt datmak, devletin egemenlik hakkn yabanc ihtiraslarna oyuncak etmek, ordunun kuvvetini azaltmak iin muktedir subaylarmz grevden almak ve
dmana teslim etmek, ifreli asker haberlemelerin aldrlmasna Posta ve Telgraf Umum Mdrln yetkili klmak, birtakm dman subaylarnn memleket dahilinde
dolaarak lke btnlmz bozacak siyas tahriklerde
bulunmalarna yardm etmek, memleketi ihtill iinde gsterip yabanc mdahalesini davet eylemek cretinde bulunmak gibi her biri belli bal bir mill cinayet tekil eden yasa
d durumlara girimekten de bir trl vazgeemiyorlar
(N.lll, s.998-1000; A.T.B.D., say: 82, b.1787).
: Sivasta Atatrkn direktifiyle kurulan rade-i Milliye gazetesinin ilk says (M.M. Basn, s.114; S.K., s.163; T.G.T.,
s. 192; T.B.T.II, s.41; M.M.A.A.K., s.588; M.M.A.B., s.59).
15 Eyll 1919 : Atatrkn, Sivastan Heyet-i Temsiliyenin, milletin yetkili
makam olduunu iln etmesi (A.B.E.B, s.125)
16 Eyll 1919 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk rgtne,
Heyet-i Temsiliye tarafndan verilmi ve verilecek tm kararlarn en kk idare heyetlerine kadar ulatrlmas hakknda bildirisi (A.T.T.B., s.64; H.T.K. s.4).
17 Eyll 1919 : Atatrkn, stanbul Hkmetini destekleyen Eskiehir Mutasarrf Hilmi Beye telgraf: ...Milletin mukadderat sz konusu olduu u nazik ve mhim zamanda yanl dnmesi nedeniyle her ferdinin ii kan alayan milletin, mevcut
Hkmeti tanmamasnda, hl ne iin muhalefet ediyorsunuz? Bir millet ferdi olduunuzu unutuyor musunuz? Bu
telgraf alr almaz sizin de bir millet ferdi olmak zere, he-

160

men mill arzuya uymanz ve mill kongre bildirisine bal

kalarak mevcut Hkmet ile ilikinizi keserek btn ilerinizde Heyet-i Temsiliyeye bavurmanz ihtar ederiz; aksi
takdirde mill arzuya az bir zaman bile kar koyamayacaksnz. Sizden mill arzuya uymanz rica ederiz (A.T.T.B.,
s.66-67).
: ngiliz Yksek Komiseri Amiral J. de Robeckin, Lord Curzona raporu: ...Hkmet ve tilf Devletleri kuvvetsizdir.
Mustafa Kemalin hareketi Anadoluda mstakil bir cumhuriyete doru geliiyor! (T.K.S.K., s.64; M.S., s.157;
.B.I.M.K.M.M.II, s. 132).
18 Eyll 1919 : Atatrkn, vilyetlere stanbul Hkmetinin demelerine
inanlmamas gereini hatrlatan genelgesi: ktidar mevkiine meru bir kabine geinceye kadar stanbulla resm ilikiler kesilmi bulunduundan, oradan gelebilecek her trl
demecin gerek d saylaca phesizdir (A.T.T.B.,
s.67-68).
19 Eyll 1919 : Atatrkn, Kzm Karabekirin 17 Eyll 1919 tarihli ...Heyet-i Temsiliye ve Kongre kararlarnn daima imzasz, sadece Heyet-i Temsiliye diye nerini rica ederim. ...Yksek
ahsiyetinizin herhalde ortada tek bir ekilde grlmemesi
memleket yarar gereidir eklindeki gr zerine cevab: ...Byle umum bir tabirin iaret ettii ahsiyetler ve
kuvvet gizli kalyor. Ortada mesul kimdir? Baz taraflardan,
bilhassa Kastamonu, Ankara, Malatya, Nide, Canik gibi
yerlerden, dorudan doruya ahsen makine bana arlmaya balandm. deta Heyet-i Temsiliye unvan altnda gizlenen ahslarla, ahs beraberliim olup olmadna
dair tereddt iareti hissolundu. ...Btn cihan, benim bu
iin iinde bulunduumu bilir! (N.lll, s. 153-155; .H., s.261263).
: Atatrkn, Heyet-i Temsiliyenin ve Sivas Kongresinin faaliyetlerinin ngiliz Hkmetince tilf Devletlerine kar taarruz eklinde sayldn belirten ve stanbul Hkmetiyle
anlama teklifinde bulunan Urfa mutasarrf Ali Rza Beye
cevab: Zat- lileri gibi hamiyet sahiplerinin vazifesi, mill
istekler ve mill irade dairesinde milletin ilerini yrtmektir
(E..K.A.B.I., s.298-300).

161

20 Eyll 1919 : Atatrkn, Amerikan Heyeti Bakan General Harbord ile

Sivasta grmesi (Harbordun Millet dnlmesi mmkn her trl giriim ve fedakrlkta bulunduktan sonra dahi muvaffak olunamazsa ne yapacaksnz? sorusuna Atatrkn verdii cevap: Bir millet varln ve bamszln
temin iin dnlen giriim ve fedakrl yaptktan sonra
muvaffak olur. Ya muvaffak olamazsa demek, o milletin lm olduuna hkmetmek demektir. Bu sebeple millet yaadka, fedakrane giriimlerine devam ettike baarszlk sz konusu olamaz! N.l, s.172; H.T.K., s.7;
M.M.M.K.P.G.H.G.I., s.259; III, s.541-544; IV, s.590-591;
.H., s.217; R.O.H., c. III, say: 32,, s.178-179).
: Atatrkn, vilyetlere, Mutasarrf Samih Fethi Bey bata
olmak zere orumlularn mill mcadele saflarnda yer aldn bildiren telgraf (A.T.T.B., s.68-69).
21 Eyll 1919 : Heyet-i Temsiliye adna Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti rgtne Damat Ferit Kabinesinin
iktidardan ekilmesini temin iin Padiaha yaz yazlmasn bildiren genelgesi: ...Ferit Paa kabinesi vatan hyanetine devam etmektedir. Kabinenin bu devam ve srar
memleket iin her dakika ayr bir zarar douruyor. Bunlarn
iktidar mevkiinden ekilmelerine almak, en byk bir vatan vazifesidir. Bunun iin Zat- ahaneye gereken maruzatta bulunulmas gerei bildirilir (.H.K., s.22).
: Atatrkn, Damat Ferit Paann Anadolu hareketini bolevizm propagandas olarak gstermesi zerine, Erzurum Vilyetine bildirgesi: ...Kalp ve vicdann yabanc karlarna
satan birtakm kiilerin, ne olduu milletimizce mehul bir
isim ve sebep uydurarak milletin bamszlk lksn bomaya ve milletin ok kr kendi kuvvetiyle imdiye kadar
oluturduu hayrl tesirleri bozmaya alt aka anlalyor. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi, milletin kendi istekleri ve kendi grne
btn kuvvetiyle srarl ve bal kalacan btn uygarlk
lemine iln eder (A.T.T.B., s.70-71).
: Atatrkn, General Harbordla Sivasta yapt grme
hakknda Kzm Karabekire yazs: ...General, btn mill
hareket ve giriimlerimizi takdir ve Bir Trk olsaydm ben

162

de ancak bu ekilde hareket ederdim demi ve pek samim ve lehimizde mit verici fikir ve grler de sylemitir
(A.T.T.B., s.72-73).
22 Eyll 1919 : Atatrkn, Vahdettinin stanbul Hkmetine yardmc
olunmasn isteyen 20 Eyll 1919 tarihli bildirgesini cevaplamas ve Damat Ferit Paa Hkmetinin derhal drlmesini istemesi (N.l, s.159; N.III, s.1007; .H., s.283).
24 Eyll 1919 : Atatrkn, Mill Mcadele ve Kuva-yi Milliyenin amalar
hakknda General Harborda yazs: ...Eer memleketimiz
yabanclarn entrika ve mdahalelerinin kbusundan kurtarlrsa ve memleketin meseleleri, mill irade ve arzulara hrmet eden muktedir bir Hkmet tarafndan idare edilirse,
memleketin btn dnya iin memnuniyet kayna olacak
bir duruma geleceine dair en kesin teminatlar verebiliriz
(A.T.T.B., s.74-84; M.M.M.K.P.G.H.G. IV, s.593-603;
G.H.A.G., s. 164-177). (Bu yaz 9 Ekim 1919 gn Batumdan Samsuna dnen Harborda iletilmitir).
: Atatrkn Amerika, ngiltere, Fransa, talya Yksek Komiserleri ile Flemenk, spanya, sve ve Danimarka Eliliklerine telgraf: ...Btn Osmanl vatannda tam skn ve ayrm yaplmakszn cins ve mezhep hrriyetinin korunmas
hkm srd halde, baz kt amal kiiler, mill vicdandan doan cereyan Mslman olmayan unsurlar aleyhinde gstermek istedikleri haber alndndan btn tebaann
ayn hakka sahip ve memleketimizdeki yabanclarn da vatan ve milletimiz aleyhinde bulunmamak artyla Osmanl
misafirperverliini grmekte devam edecekleri 16.9.1919
tarihi ile bildirilmiti. Bu sebeple memleketimiz dahilinde
mevcut olan asayiin devamnn ve Mslman olmayan vatandalarmzn her trl korunmasnn gven altnda bulunduunu ifade etmekle eref kazanrz (A.T.T.B., s.8586).
: Atatrkn, Mill Mcadele aleyhinde faaliyetleri grlen
Eskiehir Mutasarrf Hilmi Bey hakknda bildirgesi
(A.T.T.B., s.86; M.M.B.II, s.45).

163

27 Eyll 1919 : Atatrkn, Konya halkna bildirgesi: ...Vali Cemal Beyin

hareketlerindeki hyanet, orada bulunan yabanclarn dahi
nefretini gerektirdiinden kendisi milletle kar karya braklmtr (E..K.A.B.I, s.321).
27/28 Eyll 1919 : Atatrkn, Padiah ve Damat Ferit Hkmetiyle Heyet-i
Temsiliye arasnda arac rol oynayan Abdlkerim Paa ile
telgraf grmesi (Bu grme, telgraf makinesi banda
27.9.1919 gecesi saat 23.00de balam ve sabah 7.30a
kadar devam etmitir. Abdlkerim Paa, Damat Ferit Paann hyanetlerini sergileyen bu grme tutanaklarn
aynen Padiaha gstermi ve 3 gn sonra Damat Ferit Paa Kabinesi istifa etmitir. N.l, s.175-188; E..K.A.B.II,
s.352; T..H., c.ll, ks.2, s.57; H. ve M.M.I, s.587).
28 Eyll 1919 : Atatrkn, Sivastan vilyetlere yazs: ...Blgeniz dahilindeki seim hazrlklarnn derecesini ve belirlenmi ise
adaylarnz ve kimin milletvekili olmak istediklerini iki gn
iinde bildirmenizi, Heyet-i Temsiliye zellikle rica eder
(A.T.T.B., s.90-91).
30 Eyll 1919 : ngiliz Yksek Komiseri Amiral J.de Robeckin, Lord Curzona yazs: ...Mustafa Kemalin tesiri gittike artyor
(.G.B.T., s.211; .B.I.M.K.M.M.II, 3.315; .B.A.I, s.121-123).
1 Ekim 1919 : Atatrkn, Sivastan Kzm Karabekire telgraf: Vaziyet
inallah lehimize mesut gelimesine devam ettike ayn zamanda Heyet-i Temsiliye Kararghnn Ankaraya ve daha
batya nakil suretiyle stanbula yaklamak hususunda da
etkili olabileceini dnyoruz. Bu yoldaki grlerinizi
anlamak istiyoruz (A.T.T.B., s.97-98).
2 Ekim 1919 : Atatrkn, stanbul Belediyesine yazs ve Anadolu hareketinin manasn izah ile stanbulu da bu mcadeleye katlmaya armas: imdiye kadar btn mukadderatmz
payitaht idare ediyor ve millet ve memleketimizi kurtaracak
giriimler Anadoludan deil, hemen daima stanbuldan kyordu. Payitahtn bugn maruz olduu tehlikeleri gz
nne alan Anadolu, mevcut artlar altnda stanbuldan
kurtuluu mit etmek imkn olmadn grdnden yasal hukukumuzun savunulmasnn kendi zerine dt-

164

n takdir edip vazifesini yapmaya balamtr. ...Anadolu,

bugn stanbulun da bir mill vazifesi bulunduu kanaatindedir. Ve bu vazife de payitahtn her tarafnda mill rgt
merkezleri kurarak maddeten ve manen Anadolu mill hareketine katlmak ve bayku edasyla milletin mukadderat
stnde durmakta olan mevcut Hkmeti artk bu milletin
bandan gitmeye her surette davet etmektir (N.lll,
s.1003-1004).
: Atatrkn, zmit Mutasarrf Ali Suat ile telgraf grmesi:
(Mutasarrfn Bendeniz, her kim ve her ne iin olursa olsun
neticesi mehul bir maceraya bakalarn sevk etmeyi doru grmem. Hkmm bu hususta yalnz kendime geer. Bu
sebeple ileriyi grerek yava ve tedbirli davranlmas taraftar olduumu tecrbem zerine arz ederim(!) grne
Atatrkn cevab: Zatlinize pek itenlikle ve fakat, btn
kesinlii ile unu arz ederim ki, zatliniz u anda Ferit Paa Kabinesine itimat beslemiyorsanz bunu, Dahiliye Nezaretine resmen bildirmelisiniz. Eer milletin hkm ve arzusuna aykr olarak Ferit Paa Kabinesine itimadnz
mevcut ise, zmitin muhterem halkn mill, yasal hareketinde serbest brakmak zere derhal yerinizi terk ile stanbula
hareket ediniz! N.l, s.192).
: Damat Ferit Paann istifas zerine Ali Rza Paann kabine kuruu (I.H. ve M.M.II, s.9; A. ve T.C.T.K., s. 102). (Bu
kabinede Harbiye Nazrlna Cemal (Mersinli) Paa getirilmitir).
3 Ekim 1919 : Atatrkn, Sadrazam Ali Rza Paaya telgraf: ...Yeni kabine, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tayin ve tespit edilen mill rgt ve amalara sayg gsterdii takdirde Ku-vayi Milliye ona yardmc olacaktr (N.l, s.195; N.lll,
s.1060; E..K.A.B.II, s.366).
4 Ekim 1919 : Atatrkn, Sadrazam Ali Rza Paaya bir yaz ile Sivas
Kongresi Bildirgesini gndermesi (N.lll, s.1062-1063).
: Yahya Kaptann, Kualdan Atatrke telgraf: ...Size, zmitten tavsiye edilen Yahyaym. Telgraf banda emirlerinizi almaya geldim! (N.l, s.310-311; N.lll, s.1158).
: Atatrkn, Yahya Kaptann telgrafna cevab: Bulunduunuz blgede kuvvetli bir rgt yapnz. Adapazar Kayma-

165

kam Tahir Bey araclyla bizimle iliki kurunuz. imdilik

hazr bulununuz (N.l, s.311; N.lll, s.1158).
5 Ekim 1919 : Atatrkn, Balkesirde Kuva-yi Milliye Reisi Hacim Muhittin (arkl) Beye telgraf: ...Aydn vilyetimizin mukaddes
topraklarn kirleten Yunanllar kesinlikle kovup uzaklatracamza kesin gvenimiz mevcuttur. Bu kanaatleri orada bulunan btn, ayn mill iman tayan kahraman arkadalarmza iletmenizi (B.A.K., s.81).
6 Ekim 1919 : Harbiye Nazr Cemal Paa tarafndan Nezarete davet edilen Yunus Nadi Beyin, Atatrkle telgraf grmesi (Bu grme Harbiye Nazrnn direktifiyle, Ali Rza Kabinesi ile
Heyet-i Temsiliye arasnda anlama zemini yaratmak iin
yaplmtr. N.l, s.208-214).
7 Ekim 1919 : Harbiye Nazr Cemal Paann, Kabine adna Atatrke
telgraf: Kabine, sizinle ayn fikirdedir ve mill iradenin egemenliini kabul eder. Devletin darya kar eref ve haysiyetini iade iin mill iradeye ve Heyet-i Temsiliyeye dayanacaktr (N.l, s.214; M.M.B.II, s.57).
: Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya, yeni kabineye
baar temenni eden telgraf: Kabinenin bizimle beraber
ve bir olarak, milli iradenin hkimiyeti esasn kabul etmesine millet adna teekkr ederiz. ...Sizin ve dahil bulunduunuz kabinenin baar saylamasna ve bu sayede vatann
kurtuluuna ynelik amacn bir an evvel gereklemesine
btn varlmzla alacamza gvenmenizi arz ile burada hazr bulunan btn arkadalarmn selm ve hrmetlerini takdim ederim (N.l, s.215-217).
: Atatrkn, Ali Rza Paa Kabinesinin Heyet-i Temsiliye ile
ayn fikirde olduunu belirtmesi zerine vilyetlere, kazalara ve basna bildirisi: ...Hkmetle mill istekler arasnda
tam anlama meydana geldiini memnuniyetle mjdeleriz.
Bu sebeple Ferit Paa Kabinesine kar resm yazmalarn kesilmesi hususunda telgrafhanelerce zorunlu olarak
alnm olan nlemler derhal kaldrlacaktr (A.T.T.B., s.
100).
: Atatrkn, Heyet-i Temsiliye adna millete bildirgesi: En
ar tarih artlar altnda bile mill vakarndan ve herkesin
hukukuna sayg gstermedeki mazisinden gelen hasletle-

166

rinden zerre kadar ayrlmam olan milletimizin, bundan

sonra da ayn tarz ve harekette sabit kalacandan ve bu
suretle bu mbarek topraklara sahip olmaktaki uygarlk yeteneini btn cihana onaylatacandan phe yoktur (N.
III, s.1076; N.l, s.217; M.M.B.II, s.57; E..K.A.B.II, s.385).
: Atatrkn, Damat Ferit kabinenin mill mracaat ve ikyet
zerine drlmesiyle yerine mill istekler dairesinde ileri yrtecek yeni bir kabine kurulmas nedeniyle Padiah
Vahdettine teekkr telgraf (N.lll, s.1076-1077).
: Atatrkn, 56. Tmen Komutan Bekir Sami Beye telgraf:
Bursa halknn vatanperver tavrna ve samim hissiyatna
teekkr ediyorum (M.B.S.G.A., s.169).
7/8 Ekim 1919 : Ahmet zzet Paann, Atatrke telgraf: Yeni kabinede
ekseriyetle mevcut olan eski ve samimi arkadalarm ziyaret ederek durum deerlendirmesi ve fikir al verii yapmtm. rendiim baz durumlar zerine, vatan ve milletin hayat menfaatleri endiesiyle ve aramzdaki dostluk ve
asker kardelie gvenerek grlerimi iletiyorum (F.ll,
s.321-322).
8 Ekim 1919 : Atatrkn, tm telgraf memurlarna teekkr: ...Telgraf
memurlarnn her trl g artlara ramen yasal isteklerimizi desteklemesi, mill birliin pek kymetli bir etkeni olduundan btn millet adna hepinizi tebrik ile teekkr ederim (A.T.T.B., s.101).
9 Ekim 1919 : Atatrkn, Teke Mutasarrf Cell Beye telgraf: Blgeniz
dahilindeki yabanclarn hareket ve demelerine dair muntazam bilgi verilmesi, bilhassa talyanlarn vaziyetinin dikkatle izlenmesi (A.M.D.P.I, s.106).
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke Heyet-i Temsiliye ile grmek zere stanbul hkmetince Bahriye Nazr Salih Paann Anadoluya hareketinin uygun grldn bildiren ve grme yerini soran telgraf (N.l, s.234;
E..K.A.B.II, s.414; M.M.B.II, s.76).
: General Harbordun, Amerikaya gitmek zere bindii Martha Washington gemisinden, Samsunda iken Atatrke
mektubu: ...Bakan olduunuz Cemiyetin siyasal amalarn belirten mektubunuzu Samsunda aldm (G.H.A.G.,
s.115; A.B.E.B., s.126; A.M.D.P.I, s.104).

167

: ngiltere Savunma Bakan Winston Churchillin, ngiliz Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan bir raporu ilgililere gndermesi: Mustafa Kemalin liderliindeki mill hareketin gayesi, Trk topraklarnn Yunan, talyan ve Ermeniler arasnda paylalmasna engel olmaktr (.B.I.M.K.M.
M.l, s.318).
10 Ekim 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya Salih Paa ile
grme yeri olarak Amasyay tespit ettiklerini ve Heyet-i
Temsiliye adna kendisi ile Rauf (Orbay) ve Bekir Sami
(Kunduh) Beylerin bulunacan bildiren cevap telgraf
(N.l, s.234; M.M.B.II, s.77).
: Atatrkn, stanbul gazetelerinde yaymlanan duyurusu:
...Ferit Paa Kabinesine kar resm haberlemelerin kesilmesi hususunda zorunlu olarak alnm nlemler derhal
kaldrlacaktr! (M.M.B.II, s.67).
: Atatrkn, stanbul Matbuat Cemiyeti Reisi Velit (Ebzziya) Beyin Tasvir-i Efkr, Vakit, Akam, Trk Dnyas ve stikll gazeteleri adna 9 Ekim 1919 tarihli telgrafla sorduu
sorulara cevaplar: ...Bugnk hkmetin i ve d siyasetimizi iyi idareye muktedir olup olmad hakknda imdilik
kesin bir ey syleyemeyiz; bunu uygulama gsterecektir
(N.lll, s.1082-1083; E..K.A.B.II, s.408).
: stanbulda ngiliz Yksek Komiseri Amiral J. de Robeckin,
ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona gizli raporu:
...Anadoludaki mill hareketin basksyla Ferit Paa Hkmetinin istifa ettii. Mustafa Kemalin karsnda ngiliz
Arslannn prestijinin sarsld. Mtarekeyi imzalayan Trkiyenin yerine bugn bambaka bir Trkiyenin doduu
ve bu yeni Trkiyeye bar artlarn zorla kabul ettirmenin
kolay olmayaca (.B.A.I, s.LVIII, 134-143).
11 Ekim 1919 : Atatrkn, Yenign gazetesinin Sivasta bulunan muhabirine mill rgt hakknda demeci: ...Ben srf vatan ve milletime byle bir tarih dakikada tamamiyle kendimi verebilmek gayesiyle mukaddes mesleimden ayrlp milletin sinesine katldm. Bu sebeple tamamiyle milletimin umum
iradesine boyun emi durumdaym (A.S.D.III, s.2-5).
12 Ekim 1919 : Atatrkn, Asker Nigehban Cemiyetinin ortadan kaldrlmas hakknda Harbiye Nazr Cemal Paaya telgraf:

168

...Bu fesat kaynann hemen kknden sklp atlmasn, mensuplarnn dierlerine ibret olacak surette cezalandrlmasn ve bu icraat ve takibattan ordunun resm genelgeler ile haberdar edilmesini fedakr ve namuslu subaylarmzn zihinlerinin rahatlamas, ordunun disiplininin temini
asndan hayat bir mesele saydmzdan arzn dev kabul ederiz (N.l, s.236; N.lll, s. 1093; H.T.K., s. 17;
E..K.A.B.II, s.402).
: Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya Aydn cephesinin desteklenmesi ve alnmas gereken tedbirler hakknda
yazs (Cemal Paann cevab: 14.10.1919). (M.K.C.P.M.,
s. 109).
13 Ekim 1919 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk rgtne
genelgesi: ...Mill varlmz dost ve dman nazarnda
gsteren ve ispat eden rgtn, tzk gereince ekillendirilmesi ve bilhassa kk, byk btn merkezlerin birbirleriyle ve merkez heyet ile sk bir ba kurmalar bugnn
en mhim hayat ve mill ve vatan bir vazifesidir
(M.M.B.II, s.68; M.K.B.B., s.26-27).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine Cemiyet tznn esas maddelerinin nemli ksmlarn belirten genelgesi: ...Tzn elinize ulamasna kadar bu esaslar iinde rgte balanmas
ve rgtn bir an evvel kurulmasna gayret gsterilmesi
(A.T.T.B., s.105-106).
: Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tznn onbirinci maddesi hakknda grn isteyen telgraf: Mebuslar Meclisinin alndan sonra Cemiyetin ne gibi bir siyas durum
almas lzm gelecei hakkndaki yksek dncelerinizin
bildirilmesi (A.H.A., 1977, 57).
: Tasvir-i Efkr gazetesi sahibi Velit (Ebzziya) Beyin, Atatrke Kuva-yi Milliyenin vaziyeti hakknda telgrafla sorular ve Atatrkn cevaplar: Mill rgtn ileri gelenleri, vatann mdafaas ve bamszl iin kalpleri rpnan milletin
umum gzide evltlardr. Ana maksat, vatann btnln ve milletin bamszln temin etmektir (E..K.A.B.II,
s.409; N.lll, s. 1084-1088; A.S.D. V, s.77).

169

: Atatrkn, Sivasta halkn kahrolsun igal! diye gsteride

bulunmas zerine, Kahrolsun igal tarzndaki yazlar,
Hkmetin bugnk siyasetine uygun deildir eklinde Sivas vilyetine uyarda bulunan Dahiliye Nazr Mehmet erif Paann bu davran sebebiyle Harbiye Nazr Cemal
Pa-aya telgraf: Milletin gerek hissiyatna dayanarak
hkmetin bu haksz igalleri, siyas, resm dille ret ve mtareke hkmlerine aykr bugne kadar vuku bulmu mdahaleleri protesto edeceini beklemekteyiz! (N.l, s.237;
N.lll, s. 1095).
: 56. Tmen Komutan Albay Bekir Sami Beyin, Atatrke
-Bursa blgesindeki almalarn bildiren- telgraf: Bilecikte Ali Fuat Paa Hazretleriyle grp durum deerlendirmesi yaptk. Fikir birlii saladk (M.B.S.G.A., s.175).
14 Ekim 1919 : Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrkn 12.10.1919 tarihli telgrafna cevab: Yksek takdirleri gerei hkmetin,
Kuva-yi Milliyenin harekt ile aka alkadar gzkmesi
siyasete uygun deildir. Fakat herhalde Aydn cephesinin
takviyesi ve dzenlenmesi lzmdr (Cemal Paa bu yazsnda alnmasn dnd nlemleri bildirmitir.
M.K.C.P.M., s.110).
15 Ekim 1919 : Ankara Vali Vekili Yahya Galip (Karg) Beyin, stanbul hkmetinin Ankara Valiliine -sabk Bitlis Valisi- Ziya Paay atamas nedeniyle Atatrke telgraf: Mademki bugnk Hkmet, buraya yeniden vali gndermeye kalkmtr, u halde buradaki mill hareketin sndrlmesi gerekli
grlyor demektir. Nasl ki zat- lileri askerlikten istifa
ederek bir millet ferdi gibi almaya karar verdiniz; bendeniz de buradan ekilerek ayn suretle milletimin vazifesini
yerine getirmeye karar verdim! (N.I., s.260; s.260; H.T.K.,
s.19; E..K.A.B.II, s.439).
16 Ekim 1919 : Atatrkn, -stanbuldan gelecek olan Salih Paa ile grmek zere- Sivastan Amasyaya hareketi (N.l, s.242;
.H., s.357; E..K.A.B.II, s.418).
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke telgraf: Mebuslar Meclisinin stanbulda almas gereini arz ederim; aksi halde stanbulun hkmetsiz olduunu gsterecektir
(A.H.A., 1977, s.61).

170

17 Ekim 1919 : Atatrkn, 56. Tmen Komutan Albay Bekir Sami Beye
telgraf: 13 ekim 1919 tarihli telgrafnzdaki vatanperver
dnce ve almalarnza teekkr ederim (M.B.S.G.A.,
s. 176).
18 Ekim 1919 : Atatrkn, Sivastan Amasyaya
E..K.A.B.II, s.418;A.L, s.310).

gelii

(N.l,

s.242;

: Atatrkn Amasyadan, Edirnede I. Kolordu Komutan Albay Cafer Tayyar Beye telgraf: ...Trakyadaki umum rgtn geniletilmesinde mmkn olduu kadar Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin tzn esas tutmak ve bu suretle grnte de umum birliimizde bir fark
olmadn gstermek mhimdir (N.lll, s.1266).
: Atatrkn, Ahmet zzet Paann 7/8.10.1919 tarihli telgrafna cevab: Grleriniz lyk olduu ehemmiyetle gz
nne alnd. Milli hareketin etkileri hakkndaki olumlu grlerinize teekkr olunur (F.ll, s.322-323).
19 Ekim 1919 : Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum
Merkezinin Atatrke, kendisini stanbul Mebuslar Meclisine Erzurumdan aday gsterdiini bildiren telgraf
(A.H.A., 1977, s. 117).
20 Ekim 1919 : Atatrkn, Amasyada, beraberinde Rauf (Orbay) ve Bekir
Sami (Kunduh) Beyler olmak zere stanbul Hkmetinin
Bahriye Nazr Salih Paa ile grmelere balamas
(Amasya Mlkat) (N.l, s.243; H.T.K., s.25-30; M.M.B.II,
s.103; T..H., c.ll, ks.2, s.62; .A., s.740; A.., s.30; M.M.
U.K.S.I, s.315; K.A., s.462; M.M.H., s.252; E..K.A.B.II,
s.418;O.T.P., s.231).
: General Milnein raporu: ...Mill liderler silhl mukavemete iyiden iyiye kendilerini kaptrmlardr... Mustafa Kemalin bakanlndaki mill bir parti, etin bir cevize benzer! (T.K.S.K., s.72).
: Sivas Valisi Reit Paann, eyh Recep olay hakknda
Amasyada bulunan Atatrke telgraf (M.M.V. ve V.,
s.113).
21 Ekim 1919 : Atatrkn, Ermeni Patrii Vekili Zaven Efendinin Neologos gazetesinde Ermeni ailelerinin ge baladklarn
syleyen ve mill hareketi bir aznlk aleyhtarl eklinde
gsteren mektubu zerine Amasyadan basna gnderdii

171

cevabn gazetelerde yaymlanmas: Patrik Vekili Zaven

Efendinin Neologos gazetesinde ne amala yaymlad
bizce bilinen mektubun ieriine gereinden fazla nem
vermeyi lzumsuz grrz (A.T.T.B., s. 108; M.M.B.II,
s.99).
: Atatrkn, mill rgte hizmetleri ve halk aydnlatmadaki
yardmlar nedeniyle Eskiehir Mutasarrf Sabri Beye teekkr telgraf (A.T.T.B., s.107-108).
22 Ekim 1919 : 20 Ekim 1919da balayan Amasya grmeleri (Amasya
Mlkat)nin sona ermesi ve 5 adet protokol dzenlenerek
Atatrk ve Salih Paa tarafndan imzalanmas (N.l, s.243;
E..K.A.B.II, s.418-419; T..H., c.ll, ks.2, s.62; O.T.P.,
s.233; .H.G. no:141; R.A., s.142-146).
23 Ekim 1919 : Ruen Eref (naydn) Beyin Tasvir-i Efkr gazetesinde
Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyle mlkat adl say
sren yaz dizisinin balamas (M.M.A.B., s.43).
24 Ekim 1919 : Atatrkn, Ankara Valiliine Ziya Paann atanmas nedeniyle Harbiye Nazr Cemal Paaya bu atamann durdurulmasn isteyen telgraf (N.l, s.261).
24/25 Ekim 1919 : Atatrkn, Amasyada Tasvir-i Efkr muhabiri Ruen Eref
(naydn) Beye, mill hareketin karakteri hakknda demeci: ...Dnya, milletimizin hayatna ya hrmet edip onun birlik ve bamszln onaylayacaktr, ya da son topraklarmz son insanlarmzn kanyla suladktan sonra btn bir
milletin ls stnde reddolunmu istil hrsn tatmin etmek mecburiyetinde kalacaktr! (A.S.D.III, s.5-12).
25 Ekim 1919 : Atatrkn, Amasyada Le Temps gazetesi muhabirine Kuva-yi Milliye hakknda demeci: ...Mill rgtn her husustaki gr noktalarn, Sivas Kongresinde tespit olunup Eyll
1919 tarihinde yaymlanan bildirge tamamen kapsamaktadr (A.S.D III, s.12-14).
: Atatrkn, Anzavur isyan zerine 61. Tmen Komutan
Albay Kzm (zalp) ve 56. Tmen Komutan Albay Bekir
Sami (Gnsav) Beylere blgelerinde fevkalde yetkiler verildiini bildiren bildirgesi (A.T.B.D., say: 77, b.1699).
: Konyaya gelerek greve balayan 12. Kolordu Komutan
Albay Fahrettin (Altay) Beyin, Atatrke ballk telgraf
(A.T.B.D., say: 77, b. 1700).

172

26/27 Ekim 1919 : Atatrkn 13. Kolorduya direktifi: Urfa, Mara ve Antepin
ngilizler tarafndan Franszlara devredilecei Avrupa basnnn yaynlarndan anlalyor. ...Urfa, Mara ve Antepi
Franszlara igal ettirmemek ve igal etseler bile, onlar,
orada barndrmamak iin her tedbire hemen bavurmak
gerekmektedir (AA, s.56).
27 Ekim 1919 : Atatrkn, sabah Amasyadan hareketle akama doru Tokata gelii (U.S.T., s.33; A.., s.20-21).
27/28 Ekim 1919 : Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke Meclisin stanbul dnda toplanmasnn tehlikeli grndn bildiren
telgraf (M.M.B.II, s.111).
28 Ekim 1919 : Atatrkn, Tokatta htiyat Zabitleri Teavn Cemiyetini ziyareti ve genlerle konumas (U.S.T., s.33).
: Atatrkn, Tokattan sabah hareketle leden sonra Sivasa dn (A.Y.G., s.232-337; A.., s.22).
: Atatrkn, Tokat-Sivas yolunda, otomobilde arkadalarna
syledikleri: ...stanbuldakiler, rtbelerimi, nianlarm geri alacaklarm! Haklar yok ya! nk ben onlarn her birini bir harp meydannda, bir hizmet karl kazanmtm.
Salonlarda, saraylarda deil! Haydi kordonumu alsnlar; o
saraynd. Fakat her ne ise... Zaten ben, o kimselerden nce davranarak istifam verdim. Varsn alsnlar! Ancak (gsndeki altn harp imtiyaz madalyasn gstererek) bunu
vermem! Bunu benden kimse alamaz! Bunu, Anafartalarda harp meydannda, atein karsnda benim gsme taktlar! (A.., s.22-23).
: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tzne ek
olarak hazrlanan ynetmeliin Atatrkn imzas ve gizli
kaydyla rgte duyurulmas (T..H., c.II, ks.ll, s.29; N.l,
s.278; N.lll, s. 1143-1145).
29 Ekim 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paann 27/28 Ekim
1919 tarihli telgrafna cevab: ...Kabinenin dncesi, Mill Meclisin toplant yeri hakkndaki grmz deitirecek gveni henz vermemektedir (M.M.B.II, s. 114).
: Atatrkn, Sivasta Heyet-i Temsiliye yelerine Amasya
grmeleri hakknda aklamalar (H.T.K., s.36).

173

: Atatrkn, 15., 20., 13., 12. ve 3. Kolordu Komutanlarn

Sivasta yaplacak toplantya daveti (N.I., s.271; N.lll, s.
1139).
29/30 Ekim 1919 : Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke, Meclis-i Mebusann stanbul dnda toplanmasnn imknszl ve devlet ve memleket iin byk mahzurlar davet edecei gerekesiyle stanbul Hkmetinin, grnde srarl olduunu bildiren telgraf (M.M.B.II, s.115-116).
30 Ekim 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paann 29/30 Ekim
1919 tarihli telgrafna cevab: ...stanbul igal altnda ve
gerekten tehlike mevcuttur. Mill Meclisin toplanmasnn
ise mutlak gven iinde olmas ilk ve esasl arttr. Bu sebeple tarada tam bir gven mevcut olan bir yerde toplanmas kesin zaruret halinde grlmektedir (M.M.B.II, s.
116-120).
31 Ekim 1919 : Genelkurmay Bakan Cevat (obanl) Paann, Atatrke
telgraf: Meclis-i Mebusanmzn bakentimizden baka
yerde toplanmasn, genel siyasetimiz bakmndan sakncal gryorum (A.H.A., 1977, s.67).
: Ahmet zzet Paann Atatrke telgraf: Heyet-i Temsiliyenin imdi rendiim bir teklifine kar aadaki dnceleri bildirmeyi vatanseverlik vazifesi sayarm: Meclis-i
Mebusann tarada alnn birinci sakncas, stanbulun
kaybna yer verebilmesidir (A.H.A., 1977, s.63-64).
3 Kasm 1919 : Mill Kongre Bakan Esat (Ik) Paann, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetleri tarafndan
milletvekili seimlerine mdahale edildii hakknda, Atatrke telgraf (U.B.S.B.D., s. 158).
4 Kasm 1919 : Atatrkn, stanbulda bulunan Kara Vasfa telgraf: ...Bir
kere daha arz edelim ki, Meclis-i Mebusann her adan
gven verici bir yerde toplanmas ilk arttr (N.lll, s. 1136).
4/5 Kasm 1919 : Atatrkn, Kzm Karabekire Mill Meclisin nerede toplanmas gerekecei hakknda gr isteyen telgraf
(A.T.T.B., s.111-113)
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke telgraf: ...Seimlerin tarafszlk iinde yaplmadna dair ikyet ve
sylentiler kesilmeksizin devam ederek yabanc basn ve

174

evrelere kadar yansmtr. Meclis-i Mebusan, milletin eitli kesimlerini temsil etmedii ve zellikle Kuva-yi Milliyenin etkisi ile olutuu takdirde, bunun dnya kamuoyunda nasl karlanaca izaha muhta deildir. Bu nedenle,
milletvekillerinin seiminde bask yaplmasna meydan verilmemesi elzemdir (N.l, s.280-281).
5 Kasm 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paann 4/5 Kasm 1919
tarihli telgrafna cevab: ...Yaygara koparan siyas partilere gelince, bunlar yalan sylyorlar. nk her yerde seimlere katlmlardr. Ancak, beer onar kiiden ibaret
olan bu partilerin millet gznde bir mevkileri olmadndan
ve millet bu defa stanbuldaki politikaclardan deil, kendi
barndaki z vatandalardan milletvekillerini semekte olduundan, kendilerinin baar salayamayacaklarn anlayarak tel ediyorlar. Buna kar bizim elimizden ne gelebilir? Bu noktadaki gerekte, kabinenin kararszlk iinde
oluu gariptir. Sz edilen bask nerede, kimin tarafndan
ve nasl yaplmtr? Ltfen aklanmaldr ki, Heyet-i Temsiliye vazifesini yapabilsin (N.l, s.281-282).
: Atatrkn, Mill Kongre Bakan Esat (Ik) Paann 3 Kasm 1919 tarihli telgrafna cevab: ...Bu haberi verenlerin
amac, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine mensup herhangi bir
kii veya kiilerin milletvekili seiminde kanunen kendilerine tannm hakk ve vazifeyi her millet ferdi gibi yapmalar ise, bu pek tabidir. ...Milletvekili seiminde milleti aydnlatmak iin btn siyas partilere faaliyet alan aktr
(U.B.S.B.D., s.159-160; A.T.T.B., s.113-115).
6 Kasm 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya telgraf: Milletvekillerinin ahslar her trl yabanc mdahale ve tesirinden uzak, Meclis-i Mebusan gven iinde i grecek bir
halde bulunmadka, hatra gelen mahsurlara ramen stanbulda toplanmasnn uygun ve doru olmayacana
inanyorum (A.H.A., 1977, 8.77).
: Atatrkn Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine Urfa, Antep ve Maran Franszlar tarafndan igalini protesto amacyla tilf Devletleri temsilcilerine, Avrupa ve Amerika kamuoyuna telgraflar ekilmesini isteyen telgraf (A.T.T.B., s.115).

175

7 Kasm 1919 : Atatrkn, yeniden toplanmas kararlatrlan Osmanl

Meclis-i Mebusan iin yaplan seimlerde Erzurum milletvekilliine seilmesi (K.A.M.M.T., s.619; A.H.H.B., s.330;
.A., s.741; A.B.E.B., s.127).
: 56. Tmen Komutan Bekir Sami Beyin Bursadan Atatrke telgraf: Mill Meclisin burada toplanmas kesinlikle
gereklidir. lk bakent olmas dolaysyla tarih bir nemi
bulunan Bursa hatra gelmektedir. Bu ehir, Mill Meclisin
toplanmas iin gerekli btn artlar kendisinde toplamtr (A.H.A., 1977, s.79).
8 Kasm 1919 : Atatrkn, 56. Tmen Komutan Albay Bekir Sami Beye
telgraf: Bursa vilyetinin emniyet ve asayiinin temini konusundaki almalarnz, kran ve sayglarmzla grtk. Heyet-i Temsiliye, sizin gibi fazilet ve ahlk sahibi, soukkanl ve tedbirli bir komutann Bursa gibi nazik ve
nemli bir mevkide bulunmasn, vatann selmeti ve millet
iin hayrl bir olay olarak kabul ediyoruz (M.B.S.G.A.,
s.209).
9 Kasm 1919 : Atatrkn, gney blgelerinin ngilizlerin ekilmesinden
sonra Franszlar tarafndan igali zerine Antep, Adana,
Sis, Mersin, Cebelibereket Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine
telgraf: ...Trk Hkmeti paralarndan olan bu yerlerin
Franszlar tarafndan igalinin btn hkmet memurlaryla
Mdafaa-i Hukuk Merkez Heyetleri ve Belediye Bakanlar
tarafndan kamuoyu ve Amerika katnda protesto edilmesi
ve bu hakszln dzeltilmesinin istenmesi bildirilir (G.S.,
s.177; A.T.T., s.12).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine, Bahriye Nazr Salih Paann Amasya grmelerinde Mill Meclisin Anadoluda toplanmasn
kabul ettiini bildiren yazs (A.T.T.B., s.117).
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke telgraf: ...Mill
rgt adna hkmet ilerine mdahale edilmemesi hakknda hkmetin tarafnza balangtan beri yaplm olan
bildirisi kesindir. ...imdiki hal bir mddetik daha devam
edecek olursa, Heyet-i Vkelnn ekilecei muhakkaktr(!) (N.l, s.287-288; N.lll, s.1146-1147).

176

10 Kasm 1919 : Atatrkn, 56. Tmen Komutan Albay Bekir Sami Beye
d siyaset hakknda cevab: Bugn dostumuz yoktur; ancak dostumuz mill btnlmz, rgtmzdr (T..H.,
c.II, ks.2, s.10,348; A.M.D.P.I, s.109-110).
: Atatrkn, stanbuldaki Milli Kongre bildirgesine ve bu kuruluun Heyet-i Temsiliyeye bavurusuna verdii cevabn
stanbul gazetelerinde yaymlanmas (M.M.B.II, s.161).
: Harbiye Nazr Cemal Paann Atatrke mektubu: ...Kabine esasl bir teebbs iin dayand kuvvetin ciddiyetine
hl inanamad(!) (N.l, s.288-289; N.lll, s.1149-1152).
12 Kasm 1919 : Edirnede bulunan I. Kolordu Komutan Albay Cafer Tayyar
Beyin, Atatrke, Sivasta Heyet-i Temsiliye yeleriyle komutanlarn yapaca toplantya durumu gerei gelemeyeceini, hakknda gsterilen yaknla teekkr ettiini bildiren telgraf (A.T.B.D. say: 80, b.1755).
12/13 Kasm 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paann 9 Kasm 1919
tarihli telgrafna cevab: ...Mill rgte kart dncede
bulunanlar ancak memleket ve millete dman olanlardr!
...Bildirdiklerinizden anladmza gre, stanbul Hkmeti,
mill rgtn varln ihtimal ki, gereksiz gryor. Gerekten durum bu merkezde olup mill rgte ihtiya olmakszn
memleketi kurtaracak kuvvete sahip bulunuyorsa, ona gre gerekenlerin yaplmak zere aka bildirilmesini, aradaki her trl yanl anlamann giderilmesi iin arz ve rica
ederiz (N.l, s.288; N.lll, s.1147-1149).
14 Kasm 1919 : Atatrkn, Suriye ve Kilikyadaki igal kuvvetlerinin deitirilmesi hakknda ngiliz-Fransz anlamas nedeniyle, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetlerine ve basna genelgesi: ngilizler, Franszlarla 1916 ylnda imzaladklar
antlamay esas kabul ederek bu yl Eylln onbeinci gn Suriye Anlamas adyla milletin tarihine yeni bir zulm
ve tecavz sayfas daha ilve ettiler. Milletimiz Erzurum ve
Sivas Kongreleriyle mukaddes ve meru hukukunu savunma hususundaki azim ve kararn cihana iln etmiti. Bu
sebeple bu ve bu gibi varlmza ve meru bamszlmza kasteden caniyane kararlara asla boyun emeyecektir!
(A.T.T.B., s.120).

177

15 Kasm 1919 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Merkez Heyetlerine, tilf temsilcileri katnda zmirin boaltlmasna dair mracaatta bulunulmas hakknda genelgesi (A.T.T.B., s. 121).
: Atatrkn, Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez
Heyeti Bakanlna telgraf: ...Kabinenin ciz tavr bizi
de dndryor. Fakat yeniden kabine buhran karmak,
belki bunlardan da fenalarnn gelmesine sebep olabileceinden imdilik uygun grlmyor. zlediimiz esas, zaman
kazanmak, Mill Meclisin toplanmasn temin etmek, mill
rgt memleketin her tarafna yaymaktr (A.T.T.B., s.
123).
16 Kasm 1919 : Atatrkn bakanlnda, Heyet-i Temsiliye yeleriyle bir
ksm komutanlarn Sivasta toplanmalar (Bu grmeler
28 Kasm 1919a kadar devam etmitir). (N.l, s.271;
H.T..K.A.G.G.I, s.4-16; II, s.17-27; III, s.21-30; IV, s.2131; H.T.T., s.3-17; T..H, c.ll, ks.2, s.79; M.M.H., s.250;
M. M. Ka. II, s. 168).
: Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleriyle bir ksm komutanlarn Sivastaki mterek toplantsnn birinci birleiminde
syledikleri: ...Mill Meclisin her trl gvenlik artlarn tayan bir yerde toplanmas gerekir (H.T..K.A.G.G.I,
s.15;A.R.Y.G.S., s.22).
: Atatrkn, Antep, Mara ve Urfann ngiliz igalinden
Fransz igaline devredilmesi nedeniyle tilf Devletleri
temsilcilerine protestosu: ...Yunanllara igal ettirilen Aydn vilyetindeki ldrme ve imha facialarnn imdi de Ermenileri let eden Franszlarn igal ettii Adana vilyetinde, Mara, Urfa ve Antepte aynen ilenmesi, btn bu siyas hakszlklara bir ilve tekil ediyor. tilf Devletlerinin
yapm ve yapmakta olduu haksz davranlar iddetle
protesto eder ve onlarn memleketimiz ve milletimiz iin daha insan ve daha adaletli duygulara, arzularyla dnmelerini temenni ederiz. Milletimiz, topraklarnn ayrlmas ve
taksimine ve esarete dmeye raz olmaktansa btn
madd ve manev kuvvetleriyle varln ve meru hukukunu korumada kararllkla devam ve srar edecektir. Bu meru ve kutsal kararda milletimizin btn anlamyla beraber

178

olduunu tilf Devletlerine haber vermek isteriz. Bu hususta milletimizin ykselen meru sesini duymak istemeyerek tutulan insanlk d yolda devamn verebilecei sonu,
pek ac olabilir! (A.T.T.B., s.124-125).
: Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya, Kuva-yi Milliye
erlerinin yedirilme, giydirilme, donatm ve gereken silhlarnn Nezarete teminini isteyen telgraf (Cemal Paann
cevab: 24.11.1919). (M.K.C.P.M., s.111).
17 Kasm 1919 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleri ile bir ksm komutanlarn mterek toplantsnn ikinci birleiminde syledikleri:
Eer uygun grrseniz, milletvekilleri stanbula gitmeden
nce onlar aydnlatmak ve baz temel ilkelerimizi kendilerine anlatmak, bu amala toplanacaklar yerleri belirtmek
zere imdiden bir ynetmeliin esaslarn kararlatralm
(H.T..K.A.G.G.II, s.20; A.R.Y.G.S., s.27).
18 Kasm 1919 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleri ile bir ksm komutanlarn mterek toplantsnn nc birleiminde syledikleri: Mill Meclis stanbulda toplanacana gre Mebusan
Meclisinde, millet ve memleketin haklarn tzk ve bildirilerimizdeki temel ilkelere uygun bir tarzda savunabilmek
iin bir grup oluturmamz gerekiyor (H.T..K.A.G.G.II,
s.25; A.R.Y.G.S., s.45).
19 Kasm 1919 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleri ile bir ksm komutanlarn mterek toplantsnn drdnc birleiminde syledikleri: Bamszlmz salanncaya kadar, yani bara
kadar imdikinden daha ok rgtlenmek, Merkez Heyetleri ile Heyet-i Temsiliye arasndaki balantlar daha hassas
hale getirmek iin baz tedbirlerin alnmas gereklidir
(H.T..K.A.G.G.IV, s.24; A.R.Y.G.S., s.60).
21 Kasm 1919 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine yazs: ...Amerika resm evreleri, tilf hkmetlerinin, igal blgelerinde seimlere engel olma
ve dier blgelerde karklk karma, asayii bozma ve
ekiyal tevik suretiyle yaptklar tahriklere ait belgeleri,
byk bir nem ve ilgi ile istemektedirler. Bu sebeple, bu
gibi belge ve delillerin elde edilerek toplanlmas ve Heyeti Temsiliyeye bilgi verilmesi rica olunur (A.T.T.B., s.126127).

179

23 Kasm 1919 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleri ile bir ksm komutanlarn mterek toplantsnn yedinci birleiminde syledikleri: ...Mtareke tarihindeki topraklarmz anavatandan ayrlamaz. Dmanlarmz bu artlar altnda bar yapmamakta direnirlerse, biz de onlarn isteklerini hibir zaman
hkmete (Meclise) tasdik ettirmeyiz. O halde, ilke olarak
Mill Meclisin ve onunla beraber yryecek olan
hkmetin, daha balangta byle bir teklifi reddetmesi
gerekir (H. T. .K.A. G. G. V, s.28; A.R. Y. G. S., s.87).
24 Kasm 1919 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk rgtne
ve komutanlara, mill rgtn mahalle ve kylere kadar yaylmasn isteyen telgraf ...Bu pek hayat ve mhim meseleye ivedi are bulmak, vatann geleceiyle ilgili olan mill
rgt, salam esasa dayandrmak amacyla kolordu ve
tmen komutanlarnn ve askerlik dairesi bakanlarnn bu
mukaddes vazife ile dorudan megul olmalar, bu yolda
temasta bulunduklar bakanlar ve mlkiye memurlarnn
vatansever yardmlarndan azam istifade etmeleri gerei,
karar altna alnmtr (A..A.S., 51-52; A.T.T.B., s. 128129).
: Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya yazs: ...Kuvayi Milliye direnmesinin esas paraya bal olduundan,
Amasyada Salih Paa ile de grld zere, Donanma
Cemiyetinin 400.000 lirasnn bu cepheye -Aydn cephesine- ayrlmas zorunludur (M.K.C.P.M., s.112; H.T.K.,
s.63).
: Harbiye Nazr Cemal Paann, milli rgtn baz istek ve
nerileri nedeniyle Atatrke telgraf: ...gibi olaylar
hkmete karmaktan baka anlam tamaz. Milletin i ileri ve siyas ileri kesinlikle ortaklk kabul etmez (N.I.,
s.290; N.lll, s. 1152). (Atatrkn cevab: Bk. 27. 10. 1919)
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrkn 16 Kasm 1919
tarihli yazsna cevab: ...Nezaret, Kuva-yi Milliyeye giydirme, donatm, silh gibi elinden gelen her trl yardm yapyor ve yapacaktr (M.K.C.P.M., s. 111).
26 Kasm 1919 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleri ile bir ksm komutanlarn mterek toplantsnn sekizinci birleiminde syledikleri: ...Bu hkmet yahut bir bakas, bizimle anlamaya

180

yanamazsa bizim iimiz, rgtmz daha da glendirerek devam ettirmekten ibaret kalacaktr (H.T..K.A.G.G.
VII, s.24; A.R.Y.G.S., s.110).
27 Kasm 1919 : Atatrkn, Cemal Paann 24 Kasm 1919 tarihli telgrafna cevab: ...Devletin i ileri ve siyas ilerinin ortaklk kabul etmedii bir gerek olmakla beraber, benzeri grlmemi bugnk durumda, vatan ve milletin mukadderatn temin edecek olan mill rgt bozacak hibir muameleye
milletin raz olmayaca da pek meru ve tabidir. ...Heyetimiz, imzas altndaki stlendii hususlara tamamiyle sadktr. Ancak, stlenmelerin karlkl olmas gerekir. Halbuki hkmet, Salih Paann imzas altndaki stlenme ve
notlarn henz hibirini yerine getirmemi ve varsa engelleyici nedenleri de bildirmemitir (N.l, s.290-291; N.lll,
s.1153-1154).
28 Kasm 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paann 10 Kasm 1919
tarihli mektubuna cevab: Saltanat hkmetinin, esasl bir
teebbs iin dayand kuvvetin ciddiyetine gvenemedii
gibi hususlar cidd grmyoruz (N.l, s.289).
29 Kasm 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya telgraf: Mill
Meclisin stanbulda toplanmas gerei hakknda hkmetin grne uygun karara, Mebuslar Meclisinin her trl
dokunulmazln salama zorunluunu kabineye brakarak, mecburiyet karsnda uyulmutur (A.H.A. 1977,
s.101-102).
3 Aralk 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya, Adanada Ferda adyla yaymlanan Kuva-yi Milliye aleyhindeki gazetenin
Anadoluya girmemesi hususunda telgraf (N.l, s.331;
H.T.K., s.69).
: Demirci Mehmet Efenin, Nazilliden Atatrke, yrede bulunan ngiliz Albay ile grmesini bildiren telgraf: zmir ve
Aydn vilyetinde bir tek Yunan askeri kalmayncaya kadar
mcadeleye karar verdiimiz, araya ngiliz ve Fransz kuvvetleri girmi olsa bile silh kullanmaya mecbur olacamz
evvelce kesin bir dille bildirildi. Karmza her kim karsa
ksn vatan kurtarmak iin bundan baka szmz olmadn, olamayacan arz ederim (A.M.D.P.I, s.112).

181

7 Aralk 1919 : Atatrkn, Sivasta, Fransz hkmetinin Suriye temsilcisi

Picotu kabul ve grmesi (Bu grme esnasnda Atatrk ile Picot arasnda geen konumadan:
Picot: - Trk Fransz gelecek dostluu ve mterek menfaati elinizdedir. Kilikyaya doru yrmekte olan mill ordularnzn bulunduklar yerlerde kalmalar iin derhal emir verirseniz her ey esasndan halledilmi olacaktr.
Atatrk: -Fakat benden mmkn olamayacak bir ey istiyorsunuz! Milletin bamszl tehlikeye girdii vakit millet,
ordularn kendi toplar ve yalnz bir hareket tarz kabul
eder. O da; kurtulu urunda sonuna kadar kann dkmek!
Eer Kilikyada Trkn bamszln almak gibi bir niyetiniz olmadn gerekten ispat edecek olursanz, bu ordularn zerinize yryerek sizinle muharebeye tutuacaklarn zannetmem. Gryorsunuz, istediiniz ey gerekten
benim elimde deildir! M.M.H., s.270; H.T.K., s.73).
: Atatrkn, Demirci Mehmet Efenin 3 Aralk 1919 tarihli
telgrafna cevab: ngiliz Albayna evvelce sylediiniz
szler ve daha sonra gnderilen cevap son derece iftihara
deerdir (A.M.D.P.I, s.114).
8 Aralk 1919 : Atatrkn, Salihli Cephesi Komutanlna telgraf: Bat
Anadolu mill hareketinin birleik ynetimi 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paaya verilmitir (A.T.B.D. say: 77, b.
1701).
9 Aralk 1919 : Atatrkn, Konyada 12. Kolordu Komutan Fahrettin (Altay) Beye, memleketin iinde bulunduu durum hakknda
mektubu: ...Memnuniyet vericidir ki, bugn istisnasz btn kolordu komutanlar arkadalarmz byk bir iyi niyetle vatann kuruluu noktasnda grlerini birletirmitir
(O.Y.S.,s.196-200).
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke telgraf: ...Mmessillere, Heyet-i Temsiliye adna telgraflar ekilmesi,
memlekette iki Hkmetin varln gsterdii, Fransa Mmessili tarafndan aka ifade olunmutur. Hele bunlardan
herhangi birine kar aalayc szler kullanlmas, doutan sahip olduumuz ahlk temizlii, saduyu ve uzak
grllkle badatrlamaz. ...Kabinenin fikrini arz ederim (N.l, s.303-304).

182

11 Aralk 1919 : Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paann 10 Aralk 1919

tarihli telgrafna cevab: ...Millet, kutsal ve meru haklarna
kar yaplan mdahaleleri, kesin lzum hasl olursa, silhla dahi nlemeye karar vermitir. Heyet-i Temsiliyenin,
Mmessillere telgraf ekmesi konusuna gelince, bu ancak
protestolar iine almaktadr ki, kabinenin onayna da sunulmutur. Esasen, milli birliin temsilcisi olmak sfatyla
Heyet-i Temsiliyenin millet adna bu gibi mracaatlarda
bulunmas meru bir haktr. Eer Hkmet de ayn duyarll gsterir ve milletle ayn fikirde olduunu bu gibi frsatlarda aka ortaya koymaktan ekinmezse, siyasete zarar
yle dursun, ok byk faydalar salanaca aikrdr.
...Bu gibi hususlarda, temsilcimiz olmak itibariyle sizin,
Hkmeti aydnlatmanz gereini, memleketin selmeti
adna arz ederim (N.l, s.305-307).
12 Aralk 1919 : Atatrkn, Osmanl Padiah adna Damat Ferit Paann
ngiltere temsilcileriyle Trkiyenin ngiliz mandasn kabul
ettiine dair 12.9.1919 tarihinde imzalad gizli anlama
metniyle ilgili Kzm Karabekire telgraf (A.T.T.B., s.135136).
: Sivasta kurulan Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Ynetim Kurulunun, Atatrke telgraf: Sizleri kendimize rehber kabul ederek Anadolu Kadnlar Mdafaa-i
Vatan Cemiyeti adyla bir dernek kurduk. Ama, vatan mdafaasdr. Biz, hemireleriniz de siz muhterem kardelerimizle beraber olacaz, yahut beraber yaamak hakkn
kazanacaz. Bugnden itibaren derneimiz muhterem
kardelerimizin vatan her emirlerini yapmaya hazrdr
(A.K.M.V.C, s.3).
13 Aralk 1919 : Atatrkn, Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti
Ynetim Kurulunun 12 Aralk 1919 tarihli telgrafna cevab:
...Anadolunun bilhassa pek byk inklplara muhta olan
kadnlk hayatnda, gelecek iin pek byk ilerleme ve uyan vaat eden bu takdire deer giriim, memleketin her trl iyiliini ve mutluluunu ama edinmi olan Cemiyetimizin gerekten teekkrn gerektirdi. Trk kadnlarnn nezaket ve ciddiyeti, efkat ve cmertlik ile karm fedakrlklar, bu gibi toplumsal vesilelerle belirdike btn cihan

183

nazarnda zellikle Avrupann bize kart olan kamuoyu

karsnda gelecein ada bir Trkiyesini kuracak mill
yeteneimizi ispat edeceinden, mill ve vatan menfaatlerde hanmefendilerin de fikr ve ruh ortakl memleket adna iftihar gerektiren durumdur (A.K.M.V.C, s.4).
13/14 Aralk 1919 : Demirci Mehmet Efenin, Atatrke ballk telgraf: ...Bu
cephe ile ilgili her trl emirlerinizi tereddtsz yaptracam arz ve temin ile bence ok kymetli olan yardmlarnzn
devamn rica eylerim (A.T.B.D. say: 77, b.1702).
15 Aralk 1919 : Atatrkn, Urfa Mutasarrf Ali Rza Beye telgraf: ...Mtarekeye, milletleraras hukuka aykr en ufak bir hareketi
bile protesto etmekten ekinmeyiniz. Mill rgtn kuvvetlenmesine dikkat gsteriniz. Franszlar Mslman halka
asla zulm ve yolsuzluk yapmayacaklarna, Ermeni etelerini igal blgelerinden geri ekeceklerine dair sz vermi
olduklarndan Mslman halk ve mill rgt tarafndan silhl olarak bir tecavz vaki olmamaldr. Fakat, Franszlar
veya Ermeniler sebebiyet verirse, her trl karlk meru
ve vatanseverlik gereidir (A.T.T.B., s.137).
17 Aralk 1919 : Atatrkn, Osmanl Meclis-i Mebusanna seilen milletvekillerinin, Meclisin alndan evvel Heyet-i Temsiliye ile
grmelerinin nemini ve Heyet-i Temsiliyenin yaknda
stanbula yakn bir yere nakledileceini duyuran bildirisi
(N.lll, s.1166; A..A.S., s.55-56).
18 Aralk 1919 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleriyle beraber sabah, Sivastan Ankara ynne hareketi (E..K.A.B.II, s.487;
R.P.H., s.161; .A., s.741; A.B.E.B., s.127).
: Atatrkn Sivas il snr geerken Sivas Valisi Reit Paaya telgraf: Vilyetiniz snrn geerken Sivasta hakkmzda gsterdiiniz misafirseverlie ve kymetli yardmlarnza bir kere daha teekkr etmeyi bir vazife sayarak cmleten sayglar sunarz (R.P.H., s.16).
19 Aralk 1919 : Atatrkn, Sivastan Kayseriye gelii (E..K.A.B.II, s.490492; A.K., s.31-43).
20 Aralk 1919 : Atatrkn, Kayseride Hkmet ve Belediyeyi ziyareti; Rait Efendi Kitaplnda ehir ileri gelenleri, tccar ve esnaftan bazlar ile bir toplant yapmas (K.K., s.158;
E..K.A.B.II, s.492; .A., s.741; A.K, s.45-54).

184

21 Aralk 1919 : Atatrkn, Kayseriden ayrlrken, Heyet-i Temsiliyenin

candan karlan nedeniyle ehir halkna bildirgesi:
...Anadolunun kalpten gelen heyecanna bu yolculuumuzun ilk konak yeri Kayseride temas ettik. Bu temasn brakt hrmet ve ballk hatrasn, dostluk ve nezaket izlerinin dourduu kran hissini mrmz olduka koruyacaz (A.T.T.B., s.139;A.K., s.61-64).
: Atatrkn Kayseriden Mucura gelii ve geceyi Mucurda
geirmesi (E..K.A.B.II, s.492; H.T. ve M.K.K., s.9).
22 Aralk 1919 : Atatrkn, Mucurdan hareketle Hacbektaa gelii ve geceyi, elebi Cemalettin Efendinin misafiri olarak, Hacbektata geirmesi (E..K.A.B.II, s.493-494).
: Talt Paann, Berlinden Atatrke memleketin geleceine ait dncelerini aklayan mektubu (K.S.T.P..M.K.M.,
s.315-321).
23 Aralk 1919 : Atatrkn, Hacbekta Trbesini ziyareti, akamzeri Hacbektatan Mucura hareketi ve geceyi Mucurda geirmesi (E..K.A.B.II, s.494; H.T. ve M.K.K., s. 17;
A.K.D.D.A.Y., s.228).
24 Aralk 1919 : Atatrkn, Mucurdan hareketle Krehire gelii, ziyaret ettii Genler Derneinde konumas ve dernein hatra
defterine yazdklar: Krehir genlerinin, vatanmzda
genliin kymetli bir rnei olduklarn ispat edecek salam ve yanlmaz fikirlerle donanm bulunduklar inancyla
imza ederiz (E..K.A.B.II, s.495; T.V., cilt: II, say: 10,
s.242, 1942; A.S.D.II, s.2; A.H.D.Y., s.5).
25 Aralk 1919 : Atatrkn Krehirden hareketle Kamana gelii ve geceyi
burada geirmesi (E..K.A.B.II, s.496; H.T. ve M.K.K.,
s.41).
26 Aralk 1919 : Atatrkn, Kamandan hareketle Beynam kyne gelii,
buradan da Ankara ynne hareketi, ancak yollarn karla
kapal oluu nedeniyle geceyi, geri dnerek Beynamda
geirmesi (E..K.A.B.II, s.496-497).
: ngiliz Yksek Komiseri Amiral J.de Robeckin General Milnee syledikleri: Mustafa Kemal hareketinin bastrlmas,
phesiz pek ok istenir; fakat ok byk bir kuvvet gerek-

185

mektedir. ineleme politikas bsbtn aklszlk olur

(T.K.S.K., s.82).
27 Aralk 1919 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye yeleriyle beraber sabah
Beynam kynden otomobille hareket ederek leden sonra Ankaraya gelii ve byk trenle karlanmas (Atatrk,
ehre girdikten sonra vali odasnda bir mddet istirahat
ederek ay imi, daha sonra 20. Kolorduyu ziyaret etmi,
buradan da kendisine ve arkadalarna ayrlan Ziraat Mektebine gelmitir. N.l, s.332; E..K.A.B.II, s.499; T.V. cilt: II,
say: 10, s.249, 1942; .A., s.741; T..H., c.ll, ks. 2, s.94;
M.M.H., s.265; M.M. Ka.ll, s.172-173; A.B.E.B., S.127;
H.T.A.., s.49-60).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk rgtne,
Ankaraya geldiini ve Heyet-i Temsiliye Merkezinin Ankara olduunu bildiren telgraf (N.l, s.332; M.M.H., s.268;
E..K.A.B.II, s.500).
29 Aralk 1919 : Atatrkn, Ziraat Mektebi salonunda Ankara halkna,
memleketin iinde bulunduu durumu anlatan uzun konumas: Efendiler! Mill rgtmzn bugn izledii ama,
vatann paralanmaktan ve milletin esaretten kurtarlmasna yneliktir! (N.l, s.357; N.lll, s. 1178; .A., s.741;A.S.D.II,
s.4-15; H.G.A., s. 152).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Heyet-i Merkeziyelerine bildirisi: ...Grme yeri olarak
Ankara seilmitir. Muhterem milletvekillerinin Ocakn beinden itibaren Ankaraya ulamalar beklenir (N.l, s.337;
N.lll, s.1167).
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke telgraf: ...Birok
yksek rtbeli subay aktadr. Tutulan yol, kolordulara general ve korgeneral ve daha yukars, tmenlere albay rtbesindeki subaylarn tayini imknn aramaktr. Nezaretin
gr noktasnn yksek niyetlerinize kar bulunmasn
uygun grmediim gibi, Anadoluya byk rtbeli oka subay gndermi olmak, akta kalm muktedir yksek rtbeli subaylarn terfilerini temin gibi dncelerin, sizin gayenizi kolaylatracan mit etmek hakkn, nemle ve
hararetle muhafaza etmekte olduumu arz ederim (N.l,
s.346-347; O.Y.S., s.206-207).

186

: Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paann 29 Aralk 1919

tarihli telgrafna cevab: Barn gereklemesinden nce,
tasarlanan ve uygun bulunan prensibin uygulanmas ok
byk sakncalar dourur. Harpte yararlk gstererek makam ve mevki kazanm kimseleri ast durumuna sokmak
doru olamaz. Bu zamansz giriimler, milli rgt iin almakta olan kimselerin i bandan ayrlmalarn ve bu suretle mill birliin zarar grmesine sebep olur. ...Kk rtbeli subaylarn ve doktorlarn ise bir an evvel gnderilmesi
lzmdr (N.l, s.347-348; O.Y.S., s.208-209).
: Vkel Meclisinde, Atatrk hakkndaki 9.8.1919 tarihli askerlik mesleinden karlmas ve madalyalarnn geri alnmas kararnn dzeltilmesi ve kendisinin askerlikten karlma deil, istifa etmi olduunun kabul ile alnan nian
ve madalyalarnn iadesi hakknda yeni karar alnmas
(M.M.B.II, s.270; A...A.B., 8.74). (Bu kararn Vahdettin tarafndan onay: 4 ubat 1920).
30 Aralk 1919 : Atatrkn, Epoka gazetesi stanbul muhabirinin yazl sorularna cevaplar: Milletin arzular Sivas Kongresinin resm bildirgesinde aka gsterilmitir. rgt, milletin bu arzusu yerine gelinceye kadar vazifesini yapmada, hatta genilemede devam edecektir (A.S.D.V, s.81).
: Atatrkn Sivas Valisi Reit Paaya telgraf: ...Asayiin
tam korunmas ve her frsattan yararlanarak Kuva-yi Milliyenin byklk ve kuvvetinin dost ve dmana gsterilmesi nemle tavsiye olunur (A.T.T.B., s. 140).
: Kzm Karabekirin, Atatrke ngiliz Yarbay Rawinsonla
yapt grmeyi ve yarbayn Mustafa Kemalle grme
arzusunu bildiren telgraf (A.M.D.P.I, s.123-127).
31 Aralk 1919 : Atatrkn, Yunanllarn zmiri ilhaka karar vermeleri karsnda izlenecek hareket bakmndan komutanlara yazs:
..Byle bir hale kar btn kuvvet ve aralarmzla Yunanllar vatanmzdan kovmak zarureti karsnda kalacaz
(A. T. T.B., s.141-142).
Aralk Sonu 1919 : Atatrkn, rahip Frewa Franszca mektubu: ...stanbul
muhitinde sizinle balant kuran baz gafil ve menfaat dkn kimselerin, sizi yanl ynlere sevk ettiklerini pek b-

187

yk teessfle anlyorum. zellikle Sait Molla ile tertipleyip

uygulamasna baladnz, gvenilir kaynaklardan haber
alnan plnn, ngiliz milletinin cidden knanmasn gerektirecek bir nitelikte olduunu sylememe msaadenizi rica
ederim. Milletimiz, Sait Mollann deil, fakat gerek vatanseverlerimiz gzyle grld takdirde, byle plnlarn
artk memleketimizde ve milletimiz zerinde uygulama imkn kalmadna kolaylkla hkmolunur. ...Ancak bu hususta gariplii itibariyle unu da sylemek mecburiyetindeyim ki, siz bir din adam iken siyaset oyunlarnda ve zellikle kanl atmalarla sonulanacak vaziyetlerde rol almak
sevdasnda bulunmamalydnz! (N.l, s.301-302).
-19201 Ocak 1920 : Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke, bir grup milletvekilinin yazl isteklerini bildiren telgraf: ...u srada baz
milletvekillerinin Ankaraya davet edilmeleri, Meclisin sratle almasna engel olacaktr. ...Davet edilme yanl yoruma meydan verecek, ieride ve darda itimatszlk douracaktr. ...Ankarada toplanan kiilerin hemen stanbula
dnmeleri iin duyuru yaplmas beklenilmektedir (N.l,
s.339-340). Atatrkn cevab: Bk. 9.1.1920.
2 Ocak 1920 : Atatrkn, Ankaradan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti rgtne telgraf: ...Mukaddes birlik, karar ve
imanmza dayanarak meru isteklerimizin temini gnne
kadar son derece srarla allmas ve bu demecimizden,
kylere kadar milletin de haberdar klnmas rica olunur
(M.M.H., s.268).
3 Ocak 1920 : Atatrkn, Trakyada Yunan faaliyetleri zerine Harbiye
Nazr Cemal Paaya telgraf: ...Hkmete kesin giriimlerde bulunularak Yunanllarn Dou Trakyada olsun tahriklerine kar durulmas nemle arz olunur (N.l, s.404;
N.lll, s.1220-1221).
: Osmanl Mebusan Meclisine katlacak olan milletvekillerinin, gruplar halinde Ankaraya gelmeye ve Atatrk ile grmeye balamalar (M.M.H., s.273).
4 Ocak 1920 : Atatrkn Harbiye Nazr Cemal Paaya yazs: ...Mecliste kuvvetli milliyetperver bir grubun oluturulmas zorun-

188

luu vardr. Bu ounluk grubunun Kuva-yi Milliye ile yakndan anlamas ve ancak bu suretle mecliste milleti temsil etmesi en nemli bir noktadr. Aksi halde Meclis-i Mebusan yabanclar gznde milleti temsil edemez (N.lll,
s.1171).
: Atatrkn, -Franszlarn Adana ve Kiliste yaptklar zulmleri itilf Devletleri temsilcileri katnda protesto ettiklerini bildiren- Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetinin
telgrafna cevab: Trk kadnna, Mslman kadnna has
olan yksek efkatin yayl kayna olan derneinize, Heyet-i Temsiliyemiz teekkrlerini ve minnetlerini sunar. Millet, byle kz kardelerini mukaddes btnlmzn ncs grmekle meru mcadelesinde azim ve imann bir
kat kuvvet bulduunu grmekle mesuttur (A.K.M.V.C.,
s.6).
: Atatrkn, Kilisteki Fransz zulmleri hakknda Anadolu
ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetlerine
telgraf: Vahi kavimlere bile bu asrda uygulanmasna beer vicdannn kabul etmeyecei bu zalimane tedbirlerin,
btn Merkez Heyetlerince protesto olunmas tavsiye olunur (A.T.T.B., s.143).
6 Ocak 1920 : Erzurumda, Atatrkn Erzurum milletvekili seildiine dair mazbatann dzenlenerek imzalanmas (Atatrke verilmek zere Ankaraya gnderilmitir. G.K.G., s.133;
M.K.P.E.E., s.191;A.A.B.Y.V., s.470-471).
7 Ocak 1920 : Atatrkn, zmiri Yunanistana katma hazrlklar zerine,
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetlerine, bu durumun tilf Devletleri temsilcileri katnda
protesto edilmesini bildiren telgraf: Protestonamede, Anadoluda ikinci bir Madekonya kurulmasna asla msaade
etmeyeceimizin, bu sebeple, bu hakszln bir an evvel
dzeltilmesi ile igalin hemen kaldrlmas gibi esaslarn yer
alm olmas tavsiyeye deer grlmektedir (A.T.T.B.,
s.148-149).
: Atatrkn, siyas vaziyet ve yaplmas gereken hususlar
hakknda Ali Fuat Paaya yazs (H.T.V.D., say: 55,
v.1260; A.T.B.D., say: 79, b.1741; A.B.E.B., s.123-133).

189

8 Ocak 1920 : Atatrkn, mill emeller aleyhinde yazlara yer veren gazetelerin stanbul Basn Cemiyetine bildirilerek protesto edilmesi hakknda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetlerine genelgesi (A.T.T.B., s.150).
: Atatrkn, Kzm Karabekirin 30 Aralk 1919 tarihli telgrafna cevab: Eer Rawlinson, hkmeti tarafndan Heyet-i
Temsiliye ile grmeye yetki sahibi bir vaziyette bulunuyorsa, bir an evvel Ankaraya gelmesi faydal grlmektedir. Yetki sahibi olmad takdirde buraya kadar gelmesine
lzum yoktur (A.M.D.P.I, s.130).
9 Ocak 1920 : Atatrkn, Yunanllarn resm veya gayriresm, Aydn Vilyetinin kendilerine baladn iln ihtimaline kar Yunanllar memleketten karmak iin uygulanacak plan hakknda komutanlara gizli telgraf (A.T.T.B. s,152; A.H.A. 1976,
s.23-28; .H., s.423-426; M.M.H., s.279, 285, 287).
: Atatrkn, stanbulda toplanacak meclis iin milletvekillerinin, grmek zere Ankaraya gitmelerinin tehirini isteyen bir grup milletvekiline, Harbiye Nazr Cemal Paa araclyla cevap telgraf: Ankaraya gelmenin yanl yorumlara urayacana dair, Harbiye Nazr Paa araclyla bildirilen grlerinizi rendik. Mesele vatan ve milletin hayatyla ilgilidir. Mill Meclisle, mill rgte dayal kuvvetli bir
grup oluturulmaz ve Sivas Kongresiyle milletin cihana ilhan ettii kararlar, Meclisin byk ounluu tarafndan bir
inan ve ilke olarak kabul edilmezse, mill hizmetimizin temin edecei baar boa gider. Memleket bir felkete maruz kalabilir. Bu nedenle birtakm vatansz ve dinsizlerin
propagandalar, bizim iin uyulacak bir kural olamaz. Gaye,
milletin ve vatann kurtuluudur. Bir iki gn iin Ankaraya
gelileriyle karlkl grme ve ibirlii yaplmas bizce
pek nemlidir (N.l, s.344).
: Atatrkn Erzurumdan milletvekili seilmesi nedeniyle
Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyetine teekkr telgraf: Erzurum halk muhterem hemehrilerim tarafndan gsterilen yaknlk, sevgi ve gvene teekkr grev sayarm (A.T.T.B., s.160).
10 Ocak 1920 : Ankarada, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organ olarak yaymlanmaya balanan Hkimi-

190

yet-i Milliye gazetesinin ilk says (Hkimiyet-i Milliye gazetesi, balangta haftada 2 defa, 18 Temmuz 1920den itibaren haftada 3 defa yaymlanm, 6 ubat 1921 tarihinden itibaren gnlk olmutur). (T.M..P., s.213; M.M.Basn, s.123; T.G.T., s.193; .A., s.742; H.T.A.., s.81-82;
M.M.A.A.K., s.588; M.M.A.B., s.61).
: General Milnein raporu: ...artlan ar bir bar, Mustafa
Kemali kuvvetlendirir (T.K.S.K., s.84).
11 Ocak 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
rgtne ve basna, ngiltere Babakan Lloyd Georgeun
stanbul ve Boazlarla ilgili dncelerini protesto eden
telgraf (A.T.T.B., s.161).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine, Heyet-i Temsiliyenin gzetimi altnda
yaymlanmaya balayan Hkimiyet-i Milliye gazetesine
abone kaydedilmeleri hakknda genelgesi (M.M. Basn, s.
125-126).
12 Ocak 1920 : stanbulda son Osmanl Meclis-i Mebusannn almas
(Meclis, stanbulun igali zerine 18 Mart 1920 gn son
toplantsn yaparak almalarna ara verme karar alm,
11 Nisan 1920de de Padiah iradesiyle kapatlmtr). (N.l,
s.363; M.M.B.II, s.307; M.M.H., s.313; .H. ve M.M.II,
s.225-226; M.M..Y.T.H., s.1944; A.K.D.D.A.Y., s. 249).
: Atatrkn, Konyada bulunan Albay Fahrettin (Altay) ve
Trakyada bulunan Albay Cafer Tayyar (Eilmez) Beylere
telgraf: stanbulda Prens Sabahattin Beyle grlmtr. ...Kendisi, Kuva-yi Milliyeden yanadr. zmir harektn
pek meru telkki etmektedir. Kuva-yi Milliye ileri gelenleriyle stanbulda ibirliine hazrdr (O...H.M.M., s.741).
14 Ocak 1920 : Atatrkn, stanbulda Meclis-i Mebusann al nedeniyle Heyet-i Temsiliye adna Meclis Bakanlna tebrik telgraf: ...Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk rgt altnda
kuvvetlerini, emellerini ve ruhlarn birletirmi olan millet,
bugnden itibaren yalnz kendi iradesini temsil ve bilfiil hkim klacak olan Meclisin koruyucusu vaziyetindedir ve bamszlk ve varlnn sonuna kadar savunulmas yolunda
onun en fedakr bir dayanadr (A. T. T.B., s. 163-164).

191

20 Ocak 1920 : Albay smet (nn) Beyin -birinci defa- stanbuldan Ankaraya gelii ve Atatrkle beraber Erzurumda bulunan Kzm Karabekire gnderdikleri telgraf: Ankaradan samim
selmlar gndererek gzlerinizden periz (I.H., s.426;
..B.K., s.199;A. ve T.C.T.K., s.129(smet(nn) Bey, 10
ubat 1920 gn stanbula hareket etmitir).
: stanbulda tilf Devletleri Yksek Komiserlerinin, Ali Rza
Paa Hkmetine Harbiye Nazr Cemal Paa ile Genelkurmay Bakan Cevat (obanl) Paann 48 saat iinde
grevlerinden ekilmelerini bildiren ortak notas (.H. ve
M.M. II, s.295). (Cemal Paa, sz konusu notay bir gn
sonra Atatrke bildirirken, yanl olarak ngilizlerin notas
eklinde ifade etmitir. .H. ve M.M.M, s.297-298).
21 Ocak 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: smet Bey en nazik
ve mhim bir devreye girdiimizi gz nne alarak bizi kymetli almasndan yararlandrmak ve bu devrenin gelimesine kadar Heyet-i Temsiliyede bulunmak zere gelmitir. Hep beraber gzlerinizden periz (A.T.T.B., s.167).
: Atatrkn, almalar hakknda bilgi sunan Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetine telgraf: ...Vatanperver giriimlerinizi takdir ve tebrik ediyoruz (A.K.M.V.C.,
s.8).
: Harbiye Nazr Cemal Paann, Atatrke telgraf: ngilizler, hkmete verdikleri bir notada, benim ile Cevat Paa
Hazretlerinin vazifeden ekilmekliimizi istediler. ...Vaziyet
benim ile Cevat Paann ekilmemizi gerektirdi. Kabineyi
mkl duruma sokacak bir harekette bulunulmamasn rica ederim. Aksi halde vaziyet, tasavvur ettiimizden daha
tehlikeli olur (N.l, s.363).
22 Ocak 1920 : Atatrkn, ngilizlerin verdii nota zerine nazrlktan istifa
ettiini bildiren Harbiye Nazr Cemal Paaya telgraf:
...Heyet-i Temsiliyenin bir temsilcisi olan zat- devletlerinin, Heyet-i Temsiliyenin haberi olmakszn ve hatta onun
grne ramen ekilmeniz kabul edilemez. ngilizlerin,
sizi zorla vazifeden ayrmalar ihtimali bile bizim hesabmzdadr ve sratle nlemleri alnmtr. Metanetle mevkiinizi korumanz kesin isteimizdir (N.l, s.365).

192

: Atatrkn, Sadrazam Ali Rza Paaya telgraf: ngilizlerin,

Harbiye Nazrnn ve Genelkurmay Bakannn deitirilmesini istemeleri, devletin siyas bamszlna kesin bir
tecavzdr. ...Siyas bamszlmza yaplan bu ak tecavz, devlete kabul eder ve millete sessiz kalrsak, siyas varlmz aleyhinde en kt karar ve uygulamalara
kendi tarafmzdan yol vermi olacamza phemiz yoktur. Bu nedenle ngilizlerin stanbulda muhtemel tecavzleri ne ekil ve ne dereceye varacak olursa olsun, ieride
ve darda Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine dayand bilinen
Hkmetin, bu teklifi iddetle reddetmesi ve Harbiye Nazr ile Genelkurmay Bakannn yerlerinde braklmas kesin
isteimizdir (N.l, s.366-367).
: Atatrkn, Harbiye Nazr Cemal Paaya telgraf: ngilizlerin emri sonucu olarak Harbiye Nezaretini terk ettiiniz
anlalyor. ...Eer grev bana gelmemekte srar ederseniz, ngilizlerin, milletin bamszln bozduunu iln ederken, Harbiye Nazrnn da vatan vazifesini yerine getirmemekten sorumlu olduunu ar bir ekilde ilve etmek mecburiyetindeyiz (N.l, s.367).
: Atatrkn, ngilizlerin stanbulda Harbiye Nazr ile Genelkurmay Bakannn grevden uzaklatrlmalarn istemeleri zerine milletvekillerine bildirisi: ...ngilizlerin tecavz
geri alnmad takdirde Meclisin vazifesi, Anadoluya gemek ve milletin idaresini zerine almaktr. Bu hareket, btn milletin kuvvetlerini kendisinde toplam olan Kuva-yi
Milliye tarafndan her ynyle desteklenecektir (N.l,s.
371).
: Atatrkn, kolordu komutanlarna direktifi: ngilizler stanbulda nazr veya mebuslardan bazlarn tutuklarsa, karlk olarak Anadoluda bulunan ngiliz subaylar tutuklanacaktr (N.lll, s.1194; .H., s.426).
23/24 Ocak 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
ubelerine, Merkez Heyetlerinin ekecei telgraflardan
cret alnmayacana dair Posta ve Telgraf Bamdrlklerine talimat verildiini bildiren yazs: Aksine harekete
cret edecek memurlarn isimlerinin Heyet-i Temsiliyeye
bildirilmesi (A.T.T.B., s.168).
24 Ocak 1920 : Atatrk ve Ali Fuat Paann imzas ile Gney cephesindeki hareketler ve yaplmas gereken hususlar hakknda ilgi-

193

lilere genelge yaymlanmas: ...Kolordularn bu direktife ve

evvelce verilen plna gre mill kuvvetleri hemen tekil ve
harekete hazr bulundurmalar lzmdr (M.M.H., s.289;
A.T.T.B., s. 169-171).
: Atatrkn, stanbulda bulunan Rauf (Orbay) Beye telgraf: Hkimiyet-i Milliye gazetesinin, stanbulda gvenle datmnn salanmas iin gerekli nlemlerin alnmas, nereye ne kadar verildiinin bildirilmesi (M.M.A.B., s.67).
28 Ocak 1920 : Osmanl Meclis-i Mebusannn gizli toplantsnda Misak-
Millnin kabul (.H, s.434; .M., s.81; M.M.M.T., s.123;
E..KA.B.II, s.542; T.M.M.I, s.195; T..H., c.ll, ks.2, s.95,
100; .A., s.742; .H.E., s.98-99; T.IV, s.45; A.H.A., 1977,
s.45-46, 51-52; A.M.D.P.I, s.132-133; A.A., s.85; .H. ve
M.M.II, s.315-318; A.T.D.P., s.8; A.D.T.D.P., s.454;
T.A.T.D.T.G., s.52-53, 212; M.M.K.III, s.16; M.M..Y.T.H.,
s. 1944). (17 ubat 1920de, Misak- Millnin yabanc parlmentolara ve basna bildirilme karar alnmtr).
28/29 Ocak 1920 : Atatrkn, t gazetesinin talyanlar tarafndan kapatldn bildiren Konya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanlna telgraf: ...Dier bir gazete imtiyaz alarak onu yaymlamak uygun olur. stanbul katnda ikyetinize devam ediniz. Biz de giriimlerinizi takip eder ve sonucu bildiririz
(A.M.D.P.I, s.137).
29 Ocak 1920 : Atatrkn, stanbulda dzenlenen Pierre Lotiye anma trenine telgraf: Pierre Loti, hakk temsil eden ve mazlumlar adna haykran ilk ve son Avrupaldr. Avrupadan en ziyade mitsiz olduum u gnlerde, Avrupadan ykselen
bu yegne hak sesinin sahibini kutlarm. (M.G.G.C., Y. S.
,20.1.1945).
: Atatrkn, Balkesirde 61. Tmen Komutan Albay Kzm
(zalp) Beye -Akba baskn nedeniyle- telgraf: Kprll Hamdi Beyin fedakrane ve cesurane hareketle elde ettii imrenilecek baar nedeniyle teekkrlerimizin kendisine bildirilmesine arac olmanz rica eder, byle byk bir
baarya neden olan sizi tebrik ederiz (N.lll, s.1210).
: Atatrkn, Marata Fransz ve Ermenilerin yaptklar katliamlar sebebiyle Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ubelerine telgraf: ...Her tarafta mitingler yaplarak

194

Hkmet Merkezi ve yabanc temsilcilerine bu zulmlere

bir son verilmesi iin mracaat olunmas (A.T.T.B., s.174).
29/30 Ocak 1920 : Atatrkn, stanbul milletvekili Reat Hikmet Beyin ngilizler tarafndan tutuklandn bildiren Rauf (Orbay) Beye
cevab: ...Bir milletvekilinin tutuklanmas Meclis-i Mebusann gvenliini bozma olup ve bu tutuklamaya sessiz
kalma btn milletvekillerinin tutuklanmas hakkn onaylamak demektir. Bu sebeple Meclise kesin giriimlerin yaplmas lzmdr. Giriimlerin sonucuna gre milletvekillerinin verecei karar, her bakmdan yerine getirilecektir. Cevab bekliyoruz (A.T.T.B., s.176).
: Atatrkn, Meclis-i Mebusana katlan Rauf (Orbay) Beye
telgraf: ...Nazrlarn zorla drlmesi, milletvekillerinin
tutuklanmas ve buna benzer olaylardan, Kuva-yi Milliye
aleyhtarl, Meclisin kapatlmas ihtimali ve mill mdafaaya girime zamannn yakn olduunu zannediyoruz
(N.lll, s. 1199; A.H.A., 1976, s.49).
31 Ocak 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
rgtne, -ngilizler tarafndan tutuklanan- Reat Hikmet
Beyin, yaplan giriimler sonucu serbest braktrldn bildiren telgraf (A.T.T.B., s.178).
2 ubat 1920 : Atatrkn, Marata Bitlis Defterdarnn einin gsterdii
kahramanlklar nedeniyle, btn Mdafaa-i Hukuk ubelerine yazs: ...Milletimizin fedakrl sayesinde varln ve
bamszln kurtarmay hedef edinen, sava alanlarnda
bile kadnlar erkekleriyle yaran milletimizin mill gayede
baarya ulaaca hakkndaki lmez inancmz bu fedakrlk rneiyle de takviye edilmektedir (A.H.A., 1976,
s.87).
3 ubat 1920 : Atatrkn, Akba cephaneliinin Kuva-yi Milliye kahramanlarndan Kprll Hamdi ve arkadalar tarafndan
baslmasndan sonra ngilizlerin Bandrmaya 200 kiilik bir
kuvvet karmalar zerine kolordu komutanlarna emri:
Cephedeki mill kuvvetlerimizin direniini azaltabilecek ve
lzumu halinde bamszlmz savunma esnasnda bizi
zayf drmek amacyla yabanclarn yeniden meydana
gelecek igal ve tecavzlerine kar, btn komutanlarmzn son derece kararllkla hareket etmelerini bilhassa rica
ederim (N.lll, s.1212).

195

4 ubat 1920 : Atatrk hakknda, ald madalya ve nianlarn tekrar kendisine iadesini ngren 29 Aralk 1919 tarihli Vkel Meclisi kararnn Padiah Vahdettin tarafndan onaylanmas
(A.D.B.B., s.456; A...A.B., s.79; H.T.B.D. say: 82,
b.1783).
: Rauf Beyin, stanbuldan Atatrke telgraf: Grup iin urayoruz. Mebuslar arasnda mevki ve rtbe dkn olanlarn varl, fikirlerde sertlik ve hemen her mebusu ayr ayr kazanmak gibi bir zorunluk dourmaktadr. Durum o derece naziktir ki, Mdafaa-i Hukuktan olan mebuslardan sz
verenlerin byk bir blm bile, bu isim etrafnda toplanmaktan kanmlardr (A.H.A. 1977, s.21-24).
5 ubat 1920 : Atatrkn, baz komutanlara ve stanbulda Rauf Beye genel siyas durum ve izlenecek yol bakmndan grlerini
bildiren yazs: ...Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti iin ivedi bir
vazife, siyas durumun gereklerine uygun nlemleri,
Hkmetle fikir uyumu iinde dnmeye imkn olup olmadn bir an evvel kestirmektir. Eer byle bir Hkmet
kurmaya imkn yoksa ne yazk ki, mitli olmaya sebep grlmyor. Aldanmayarak bu vaziyeti imdiden grmeli ve
kabul etmeliyiz (A.T.T.B., s.180-184; K.S..Y.I, s.480).
: Rauf Beyin, stanbuldan Atatrke telgraf: u kadar var
ki, mebuslarn tmnde byk bir fikir sertlii ve duraksama seziliyor. ok iten ve ak davrandmz halde, ne yazk ki, zorluklar karsnda alyoruz. Bizden olanlar bile
zc bir durumda bulunuyorlar. Bununla birlikte kuvvetli
bir grup oluacana kukumuz yoktur (A.H.A., 1977,
s.25).
6 ubat 1920 : Rauf Beyin, stanbuldan Atatrke Osmanl Meclis-i Mebusannda 70 kiilik Felh- Vatan Grubu oluturulduunu bildiren telgraf (S.O.M.M.F.V.., s.14).
7 ubat 1920 : Atatrkn, 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekire telgraf: stanbuldan Rauf Beyin bildirdiine gre... Mdafaai Hukuktan olan mebuslardan sz verenlerin byk ksmnn bile, bu isim etrafnda toplanmaktan kanp mecburen
gruba Felh- Vatan adnn verildii (A.H.A. 1977, s.33).
9 ubat 1920 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye bildirilerinin en uzak kylere
kadar ulatrlmas hakknda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-

196

i Hukuk Cemiyeti ubelerine telgraf: ...Memleketin hayat

ve devamllnn sz konusu olduu bugnlerde Heyet-i
Temsiliye tarafndan yaymlanan her trl bildirinin Merkez
Heyetleri tarafndan kylere kadar yaylmas bir vatan vazifesi olduundan buna son derece nem verilmesi zellikle
tavsiye olunur (A.T.T.B., s.189).
10 ubat 1920 : Atatrkn, Marataki mahall kuvvetlere para yardmnda
bulunan Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetine
vg ve teekkr yazs: Feci katliamlarla tecavzlere maruz kalan Maral kardelerimizin imdadna koan fedakr
Kuva-yi Milliye efrad hakknda, Sivas hanmlarnn yaptklar yardmlara ve gsterilen hamiyet ve efkat eserlerine
teekkrlerimizi sunarz (A.K.M. V.C., s.11).
10/11 ubat 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
ubelerine eitli cephelerde seyreden olaylar hakknda
bilgi veren telgraf (A.T.T.B., s.190-191).
12 ubat 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk CemiyetiMerkez Heyetlerine Marata Franszlara kar kazanlan
baary ve dmann ehirden ekildiini bildiren telgraf
(A.T.T.B., s.193).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
ubelerine Urfa ehrinin 8/9 ubat 1920 gecesi Franszlar
malup edilerek Kuva-yi Milliye tarafndan igal edildiini
bildiren telgraf (A.T.T.B., s.194-195).
: Rauf Beyin, stanbuldan, Atatrkn 5 ubat 1920 tarihli
yazsna cevab: ...Hepimiz ayn fikirdeyiz. ...Harbiye Nazr Fevzi Paaya, bu gre gre izahatta bulundum
(K.S..Y.I, s.492-493).
13 ubat 1920 : Atatrkn, alma raporlarn sunan Anadolu Kadnlar
Mdafaa-i Vatan Cemiyetine teekkr yazs: Vatann kurtuluu urunda yaplan yksek almalarnzn yararl olmasn ve bizlere byk bir cesaret midi veren mcadelelerinizin art arda baarya ulamasn temenni ederiz
(A.K.M.V.C., s. 12).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
ubelerine Marataki Fransz ve Ermeni zulmlerini pro-

197

testo etmelerini isteyen telgraf: ...nsanlk tarihinin sayfalarn lekeleyecek olan bu zulmlere sratle bir son verilmesi, hainane bir ekilde zorla girilen sevgili memleketimizden igalin kaldrlmas iin byk mitingler yaplmasyla, ilgili Osmanl makamlarna ve stanbulda bulunan tarafsz
Hkmetler elilerine ve tilf temsilcilerine, bar konferansna telgraflarla birbiri ardnca mracaatta bulunulmas
nemle rica olunur (A.T.T.B., 197-198).
14 ubat 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
ubelerine Kafkas blgesindeki Ermeni ve Grc faaliyetleri hakknda bilgi veren telgraf (A.T.T.B., s.200-201).
: Sadrazam Ali Rza Paann, vilyetlere Kuva-yi Milliye ve
Heyet-i Temsiliye aleyhine genelgesi (A. ve T.C.T.K., s. 135).
15 ubat 1920 : Atatrkn, gney blgesinde yeni bir dman taarruzuna
kar alnacak nlemler hakknda ilgili komutanlara yazs:
...Gelecekte siyas vaziyet ne olursa olsun Franszlarla Ermenilerin Mara civarndaki malubiyetlerini tamire alacaklar phesizdir. ...Kuvvetli mill mfrezeler oluturularak bunlarn bana en yetenekli arkadalarn atanmas
(A.T.T.B., s.201-203).
: Atatrkn, salk durumunun yolculua imkn vermemesi
nedeniyle stanbul Meclis-i Mebusanna katlamayacana
dair Doktor Refik (Saydam) Bey tarafndan rapor dzenlenmesi (A.A.B.Y.V., s.475).
16 ubat 1920 : Atatrkn, Burdur Askerlik ubesi Bakanna telgraf:
Sk sk temasa gelindii anlalan talyanlara kar Kuvayi Milliyenin hareket ve giriimleri hakknda gerek bir az
skl izlenmesi (A.M.D.P.I, s.43).
17 ubat 1920 : Osmanl Meclis-i Mebusannda Misak- Millnin yabanc
parlmentolara ve basna bildirilme karar (.M., s.79;
G.G.II, s.53; .A., s.742; T.B.M.M., s.22; .H. ve M.M.II,
s.318,349; M.M.Ka.lII, s.16-17; AA., s.85; M.M..Y.T.H., s.
1945).
: Atatrkn, Sadrazam Ali Rza Paann mill rgt aleyhindeki 14.2.1920 tarihli genelgesi nedeniyle Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti rgtne genelgesi: ...Yaam ve varln

198

srdrme esasndan ibaret olan mill tekiltn vatann her

kesinde, geni ve kapsaml bir ekilde rgtlenmesine
nceki gibi devam edilmesini btn Merkez Heyetlerinden
bir kere daha rica ederiz (N.l, s.379; M.M.B.II, s.365;
U.S.T., s.47).
: Atatrkn, Osmanl Meclis-i Mebusan Bakanlna, salk
durumunun elverisizlii sebebiyle stanbula gelemediini
bildiren telgraf: Hastalm sebebiyle bugnlerde hareketime imkn yoktur. zinli saylmam rica ederim
(A.A.B.Y.V., s.475-476). (Bu telgrafn stanbula ulamasn takiben Meclis Umum Heyetince izinli olduu kabul
edilmitir).
19 ubat 1920 : Harbiye Nazr Fevzi (akmak) Paann, kolordu komutanlarna gnderdii tilf Devletlerinin honutsuzluunu
douracak hareketlerden kanlmasyla ilgili genelgesinin
bir suretini telgrafla Atatrke gnderii: ...Sadrazam Paa
Hazretleriyle grerek u nemli anmzda mevcudiyetimizden memnun olmayan dmanlarmza memleketimizin
dahilinde ikyetler douracak vesileler brakm olmamak
iin siz kardeimize de, esasen daima esirgememek-te bulunduunuz kymetli yardmlarn ricaya karar verdik
(A.T.T.B., s.206).
20 ubat 1920 : Atatrkn, Talt Paann Berlinden gnderdii 22 Aralk
1919 tarihli mektubuna cevab (K.S.T.P..M.K.M., s. 321 329)
: Atatrkn Harbiye Nazr Fevzi (akmak) Paann 19.2.
1920 tarihli telgrafna cevab: ...Mill mevcudiyetimizin ko
runmas ve hayat ve bamszlmzn kurtarlmas zaru
retlerinden doan Kilikya, zmir mill cephelerinde milletimizin imdiye kadar dkt kan, yaamak hususundaki tarih kararnn byklk derecesini ispata kfi olduundan
mill emellere uygun bir bara kavuacamz mit ettirmektedir. Memlekette tabi huzurun meydana gelii, ancak
byle bir bara kavumakla mmkn olacaktr (A.T.T.B.,
s.207-208).
21 ubat 1920 : Atatrkn, stanbulda bulunan Rauf (Orbay) Beye yazs:
...Hkmete kar kesin bir vaziyet almak zaman gelmi-

199

tir. Sadrazama ve Dahiliye Nazrna aka sylemek gerekir ki, Kuva-yi Milliye, sonuca kadar faaliyetine devam
edecektir! (N.l, s.385-387).
: Atatrkn Sadrazam Ali Rza Paann mill rgt aleyhindeki 14.2.1920 tarihli genelgesi nedeniyle, Harbiye Nazr
Fevzi (akmak) Paaya telgraf: ...Memleketimizin igal
edilmi paralarndan dmanlarn ekildiini grmeden
veya hi olmazsa ekileceine tam kanaat hasl olmadan,
yerine getirilmeyen vaatlere gereinden fazla nem vererek memleket talihinin yegne dayanak noktas bulunan
Kuva-yi Milliyeyi datmaya ynelik giriimlerin tarih sorumluluk derecesini Sadrazam Paa Hazretlerinin ltfen etraflca dnmelerini rica ederim. Hkmetin Kuva-yi Milliyeyi ortadan kaldrma taraftar olduunu bir an bile hatrmza getirmek istemediimizden, siyaset gereidir diye uygulanacak tedbirlerde her eyden evvel Kuva-yi Milliyenin
dokunulmazln dnmenin, vatann yksek menfaatleri
gerei olduu grndeyiz (A.T.T.B., s.209-210).
22 ubat 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
rgtne, bamszlk sava urunda gsterilen birlik ve
beraberliin sonuna kadar srdrlmesini isteyen genelgesi (A.T.B.D., say: 80, b.1758).
23 ubat 1920 : Atatrkn stanbul Hkmetinin Kuva-yi Milliye aleyhindeki hareket ve giriimleri hakknda Kzm Karabekire telgraf (.H., s.454-455; A.T.T.B., s.216-218).
: ngiliz Yksek Komiseri Amiral J.de Robeckin, Lord Curzona yazs: ...Anadoludaki btn hareketler, Mustafa
Kemal Paa tarafndan mill hareketin paralar olarak tertiplenmektedir. ...Bizim aldmz kararlara hrmet etmeyen yegne halk, Trk halkdr (.G.B.T., s.257).
24 ubat 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
rgtne, kuruluun nemi ve gerei zerinde kyllerin
uyarlmasn isteyen genelgesi (A.T.B.D., say: 80;
b.1758).
25 ubat 1920 : Atatrkn, baz komutanlarla stanbulda Rauf (Orbay) ve
smet (nn) Beylere, i ve d siyaset hakknda dncelerini aklayan ve onlardan da gr isteyen yazs: H-

200

kmet Merkezi, milleti her vesile ile kuvvetten drecek

yabanc tekliflerini derhal kabul ve gereine girimektedir.
Muhaliflerin eylemli giriimlerine mni olmak yle dursun,
Kuva-yi Milliyenin dalmasna sebep olacak genelgeler
yaymaktadr. ...tilf Devletlerinin kuvvete dayanarak yapmalar hatra gelen menfi teklifleri karsnda Mill Meclis ile
Hkmetin ne gibi tedbirler ve tertibat hazrladklarn renmeyi, davran eklini belirleme iin gerekli grmekteyiz (K.S..Y.I, s.486-489; A.T.T.B., s.219-221).
27/28 ubat 1920 : Atatrkn, Mara Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetine telgraf: Maral kahraman kardelerimizin her eit isteklerinin sratle yerine getirilmesi, gerekenlere ve
Mara Kuva-yi Milliye Komutanlna yazlmtr (A.H.A.,
1976, s.79).
29 ubat 1920 : Atatrkn, Anzavur syan ve Ahmediye Cemiyeti hakknda komutanlklara geni bilgi veren telgraf (.H., s.478,479;
A.T.T.B., s.224-226).
: Atatrkn, 14. Kolordu Komutan Yusuf zzet Paaya telgraf: ...ngilizlerin kanunsuz ve maksatl olan istekleri gereklese ve Kolordu Komutan unvannz alnsa bile, Ali
Fuat Paann yapt gibi blgenizde kalarak hizmete devam etmeniz gerekir. Grnzn bildirilmesini rica ederim (M.B.S.G.A., s.293).
1 Mart 1920 : Atatrkn, stanbulda bulunan tilf Devletleri temsilcilerine ve Amerika Yksek Komiseri Amiral Bristole, Anadoluda Ermenilerin ldrldne dair gerek d haberleri
yalanlayan yazs: ...Bu uydurma Ermeni krm meselesi
ve tm dnyay aldatmak iin yaratlan bu kin ve hrs rn propagandalarn nitelii hakknda uygarlk ve insanlk
dnyasnn bir kere daha aydnlatlmas ve bu suretle hakszla uram Trk milletinin iren ve alaka bir sulamadan arndrlmas iin tilf Devletleri ile Amerika
Hkmetinin adaletseverlik duygularna mracaat ediyoruz (A.H.A. 1982; b.2).
: Albay smet (nn) Beyin, Atatrkn 25.2.1920 tarihli yazsna stanbuldan cevab: ...tilf Devletleri gene i anlamazl artrma ve Kuva-yi Milliye aleyhtarln cesaretlendirme ve kuvvetlendirme iin pek ziyade faaliyete bala-

201

mlardr. Bizim kar nlemlerimiz silh ve cephaneden

baka subay, paraca Anadoluyu destekleme, Kuva-yi Milliye aleyhtarln gizli ve ak ekilde takip ve ortadan kaldrma, Rusyadan hi olmazsa doru bilgi elde edilmesini
temin etmektir (K.S..Y.I, s.490-492).
1/2 Mart 1920 : Atatrkn ngilizlere silh teslim edilmemesi ve silh depolarnn memleketin i ksmlarna nakledilmesi hakknda I.
Kolordu Komutanlna telgraf (A...A.B., s.84-85).
2 Mart 1920 : Atatrkn, Cemiyet-i Ahmediye hakknda Kzm Karabekire telgraf: ...Ahmediye tekiltn yapanlarn yeni bir
Dervi Vahdeti facias dourmak istediklerine phe yoktur (I.H., s.477; A.T.T.B., s.235).
3 Mart 1920 : smet (nn) Beyin, stanbuldaki durum ve Kuva-yi Milliye aleyhindeki faaliyetler hakknda Atatrke telgraf (N.l,
s.393-394).
: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
rgtne, merkez ubelerin resm ilemlerinin tamamlanmasn isteyen genelgesi (U.S. T., s.47).
: Atatrkn, Kara Vasf ve Baha Sait Beylerin giriimlerinin
Heyet-i Temsiliye tarafndan uygun grlmediine dair Kzm Karabekire telgraf: eride ve darda siyas ve icra
tedbirlerden millete kar, dnyaya kar, tarihe kar Heyet-i Temsiliyenin sorumlu olduunu aka bildirdik. Baha
Sait Beyin Bakde bulunduu anlalyor. Oradaki kiilere
bu adamn Cemiyetimiz ve memleketimiz adna hibir sfat
ve yetkiye sahip olmadnn tarafnzdan bildirilmesi (.H.,
S.482; A.T.T.B., 231-232).
: Ali Rza Paa Kabinesinin istifas (A. ve T.C.T.K., s.137).
3/4 Mart 1920 : Atatrkn, Manyas ve Gnen blgelerinde ikinci defa isyan karan Ahmet Anzavurun millete knanmas hakknda vilyetlere telgraf: ...Vatanmzn btnl ve bamszl ve milletimizin dayanma dzeninin aleyhinde alan Ahmet Anzavur ve yandalarn btn millete knama
ve lanetleme suretiyle mukaddes mill birliimizin bozulmaz
olduunu gstermek zere Belediye ve Merkez Heyetleri
tarafndan stanbul basnna telgraflar ekilmesine araclnz rica ederiz (A.T.T.B., s.234).

202

4 Mart 1920 : Atatrkn, Ali Rza Paa Kabinesinin istifas zerine Meclis-i Mebusan Bakanlna telgraf: Btn millet bu tarih
gnlerde, mill iradesinin mutlak vekletine sahip mebuslarn kesin kararlarn sabrszlkla beklemektedir! (N.l,
s.397; E..K.A.B.II, s.547).
: Atatrkn, Padiah Vahdettine telgraf: ... ve d bin trl ihtirasn kprmesiyle huzur ve kurtuluu tehdit altnda
bulunan memleketimizin, mill vicdana gven veremeyecek
bir kabine bakanna hibir dakika tahamml edemeyeceini arz etmeyi vatan vazifesi sayarz! (N.l, s.398,
E..K.A.B.II, s.547).
: Atatrkn komutanlara, valilere, mutasarrflara, Anadolu
ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti merkez ubelerine
genelgesi: ...Derhal, mill emelleri tatmin edemeyecek bir
kabine bakanna, milletin tahamml edemeyeceini gayet
sert bir dille Padiaha, Meclis-i Mebusan Bakanlna ve
basna bildirmek lzmdr! (N.l, s.398-399).
: Atatrkn, Kuva-yi Milliyeyi destekleyen basnn dikkate
alaca hususlar hakknda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti Merkez Heyetlerine telgraf: ...slm lemi
hakkndaki yaynlarda Turanizm ve Panislmizm propagandasndan saknarak Asyadaki hareketlerin, Mslman
milletler tarafndan kendi snrlar ve milliyetleri dahilinde
bamszla kavumak davasndan ibaret bulunduunu
iln etmek. Avrupada daima emperyalizm kurulmasna hcum etmek. Anadolu ve Rumelinin sk ve samim bir mill
birlikle varln korumaya kararl olduunu ispat etmek!
(A.T.T.B., s.239-240).
: Atatrkn, Konyada 12. Kolordu Komutan Albay Fahrettin (Altay) Beye telgraf: Her trl mit ve bekleyiin tersine olarak Ferit Paa iktidara gelirse Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin, stanbula kar kesin ve
belli uygulamalara girimekten ibaret olan esas yerine getirmesi tabidir (A.T.T.B., s.237).
: Atatrkn, Reat Hikmet Beyin lm ile boalan Osmanl Meclis-i Mebusanna bakan seilmesi nedeniyle Cellettin Arif Beye tebrik telgraf (A.T.T.B., s.236).

203

6 Mart 1920 : Atatrkn, Ahmet Anzavurun ihaneti ve basn yoluyla alnacak nlemler hakknda Kastamonu Valiliine telgraf:
...Byle vatanszlar, btn varlmzla basn lemi katnda protesto ederek bir an evvel ortadan kaldrlmalar ve
kanunun penesine teslim edilmeleri iin acele tedbirler
alnmas hususundaki yazlar basn stunlarnda grmek
iin halk adna belediyelerden, Mdafaa-i Hukuklardan stanbuldaki namuslu basna yazlmaldr (.S.V.R., s.151).
7 Mart 1920 : Atatrkn, stanbulda tilf Devletleri temsilcileri ve Amerika Yksek Komiseri Amiral Bristole, Kilikya ve dolaylarnda Ermenilerin katledildiklerine dair karlan sylentileri
yalanlayan telgraf (A..A.S., s.126-128).
8 Mart 1920 : Ali Rza Paann istifas zerine Salih Paann kabine kuruu (.H ve M.M.II, s.381; A. ve T.C.T.K., s.139).
9 Mart 1920 : Atatrkn, 3., 12., 13. ve 20 Kolordu Komutanlklarna
telgraf: Kilikya blgesinde beliren Ermeni zulmlerinin bir
an evvel bastrlmas lzmdr. Yalnz u aralk her trl slm harektn Ermeni krm eklinde gstermek istenildii
anlaldndan harektn herhalde bu gibi yanl sylenti
ve sulamalara yer brakmayacak ekilde idaresi
(A..A.S.,s.132-133).
: Atatrkn, Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetine yazs: Anadolu kadnlarnn vatan hizmetlerine itiraklarnn devam etmekte olduunu grmekle pek ziyade
duygulandk. zel takdirlerimizi ve teekkrlerimizi sunar,
kymetli almalarnzda baar kazanmanza dualar ederek hrmetlerimizi takdim ederiz (A.K.M.V.C., s.15).
11 Mart 1920 : Rauf (Orbay) Beyin, stanbuldan Atatrke, Londrada alnan karar gereince tilf Devletleri temsilcileri tarafndan,
stanbuldaki Kuva-yi Milliye ileri gelenlerinin tutuklanmas
veya Meclisin kapatlmas ihtimalini bildiren telgraf: ...Tabi her ihtimale kar da buradan hibir yere gidilmeyecek,
iin sonuna kadar namus vazifesi yerine getirilecektir! (N.l,
s.408; N.lll, s. 1228; H.R.O., s.49).
: Atatrkn, Rauf Beyin 11 Mart 1920 tarihli telgrafna cevab: ngilizlerin tutuklama kararna, muhaliflerin yaygaralarna kar Meclisin cesurane nihayete kadar vazifesine de-

204

vam pek yararl ve parlaktr. Ancak sizinle beraber vcutlar ilerki giriim ve hareketlerimiz iin gerekli olan arkadalarn, neticede bize katlmalar hususu mutlaka salanm
olmaldr! ...Sizlerin hemen buraya gelmeleri ok gereklidir! (N.l, s.409; N.lll, s.1231; H.R.O., s.49).
11/12 Mart 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: ...Yeni kabinenin
Meclise itimata eriip erimemesi hususunda ekseriyet
grubunda hibir gr ileri srmeyerek serbest brakmay
tercih ediyoruz (.H, s.489-490; .H.E., s.180-181).
16 Mart 1920 : tilf Devletleri tarafndan stanbulun fiilen igali (T..C. c.II
ks.2, s.97,101; T..H., c.II, ks.6, kp. IV, s.16; .H., s.498;
E..K.A.B.II, s.553; .H. ve M.M.II, s.404-410; B.G., s.197;
O.S.S.H., s.327; M.M.M.T., s.124; M.M.B.II, s.373; M.M.,
s.103; G.., s.259; .A., s.743; S.A.P.H., s.316; K.S..Y.I,
s.436-471; H.Y.A., s.77-78; H.T.A.., s.142-153).
: Manastrl Hamdi Efendi adl bir telgraf memurunun, tilf
Devletleri tarafndan stanbulun fiilen igal edildiini Atatrke bildirmesi (N.l, s.411; .A., s.743; M.M.H., s.308;
M.M.Ka. III, s.49).
: gal kuvvetlerinin bildirisi nedeniyle Atatrkn valilere, komutanlara ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ubelerine genelgesi: Bu sabah 16 Mart 1920, ngilizler stanbulda ehzadeba Karakolunu basarak alt erimizi ehit ve onbe eri yaraladktan sonra, bu karakolu ve bir
yandan da Harbiye Nezaretini ve Tophaneyi ve btn
telgrafhaneleri ele geirerek bakentin Anadolu ile balantsn kesmilerdir (N.l, s.416; A.H.A., 1979, s.15).
: Atatrkn stanbulun igali nedeniyle yabanc devlet temsilcilerine, Dileri Bakanlklarna ve Millet Meclislerine
protesto gndermesi: Osmanl milletinin siyas egemenlik
ve hrriyetine indirilen bu son darbe, hayat ve varln ne
pahasna olursa olsun savunmaya karar vermi olan biz
Osmanllardan ziyade, yirminci uygarlk ve insaniyet asrnn mukaddes sayd btn esaslara, hrriyet, milliyet, vatan duygular gibi bugnn insan topluluuna esas olan btn ilkelere ve bu ilkeleri oluturan insanln umum vicdanna yneliktir! (N.l, s.417; E..K.A.B.II, s.556).

205

: Atatrkn, stanbulun igali nedeniyle millete bildirgesi:

...Bugn, stanbulu zorla igal etmek suretiyle Osmanl
Devletinin, yediyz senelik hayat ve egemenliine son verildi. Yani, bugn Trk milleti, uygar kabiliyetinin, yaama
ve bamszlk hakknn ve btn geleceinin savunmasna davet edildi! (N.I., s.418-419).
: Atatrkn, stanbulun igali zerine Geyve Boaznn ve
Geyve santralnn igalini, Ankara-Pozant arasndaki tren
hattna el konularak bu hat boyundaki itilf kuvvetlerinin silhlar alnarak tutuklanmalarn, ayrca Konyadaki tren
hattna da el konulmasn bildiren emri (.H., s.501;
A.T.T.B., s.253).
16/17 Mart 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine bildirisi: iinde bulunduumuz olaanst durumun ne derecelerde saduyu ve birlii gerektirdii aktr. Merkez Heyetlerimizin bir taraftan milleti dnce ve ama birliine ynelterek en alt dzeydeki insanlara
kadar, giritiimiz mcadelenin kutsalln ve haklln
duyurmalar, dier yandan bulunduklar yerlerin asker ve
sivil yneticileriyle btn ilerde birlikte hareket etmeleri
kesinlikle gereklidir (A.H.A., 1979 s.17; A.T.T.B., s.255).
17 Mart 1920 : Atatrkn, stanbulun igali nedeniyle slm lemine bildirgesi: ...Bu onur krma ve tecavz darbesinin dmanlar
tarafndan tahmin edildii gibi maneviyat bozmak deil,
belki btn iddetiyle mucizeler gsterecek bir kabiliyeti
gelitirmek neticesini douracana phemiz yoktur!
(A.T.T.B., s.258; M.M.Ka. III, s.67).
: Atatrkn, stanbul ile resm ve husus btn telgraf haberlemelerinin ve telgraf memurlarnn kendiliklerinden gizli
yazmalarnn yasaklandna dair btn illere, kolordu komutanlklarna, mstakil livalara, Posta ve Telgraf Bamdrlklerine genelgesi: ...zellikle stanbuldan dman
bildirilerini alp Anadolu iine yayanlar ve Anadolu haberlemelerini stanbula verenler casus kabul edilerek, bu hareketlerinin gereklemesi halinde derhal ve iddetle cezalandrlacaklardr (A.T.T.B., s.257).
: Kastamonu Valisi Cemal Beyin Atatrke telgraf: ...Bugnden itibaren Kastamonu Vilyetinin, Heyet-i Temsili-

206

yeyi hkmet merkezi sayarak emirlerine girdiini ve alaca her emri tereddtsz yapacan arz ederim! (M.M. V.
ve V., s.224).
18 Mart 1920 : Atatrkn, komutanlara Ankarada bir meclis toplanmas
hakknda acele gr isteyen telgraf: ...Grnz makine banda bekliyoruz. Bu konuda acele karar vermek ve
hemen gereine balamak zorunluunu hissediyoruz
(A.T.T.B., s.259-261).
19 Mart 1920 : Atatrkn, Ankarada bir meclis toplanmas amacyla acele seim yaplmas iin vilyetlere, mutasarrflklara ve kolordu komutanlarna bildirisi: Ankarada olaanst yetkiye sahip bir meclis, millet ilerini ynetmek ve denetlemek
zere toplanacaktr! (N.l, s.421; .H., s.516; M.M.B.II,
s.379; T..H., c.ll, ks.2, s.158, A.T.B.D., say: 79, b.1749;
M.M.Ka.lll, s.85; .A., s.743; B.M.., s.22; .S.V.R., s.159160; A.B.E.B., s.133; A.H.A., 1979, s.19-20).
19/20 Mart 1920 : Atatrkn, Bandrmada 14. Kolordu Komutan Yusuf zzet
Paaya telgraf: ...Mmknse ngilizlerden birka rehin
subay almamz lzmdr (H.A., s.128).
22 Mart 1920 : Atatrkn, yabanc devlet temsilciliklerine, Ermenilerin dou blgesinde halka yaptklar zulm ve ikenceleri protesto eden telgraf: ...Bu hareketleri iddetle protesto ettiimizin ve bu tecavzlerin n alnmazsa cihann pek byk facialar domasna tank olacann bal olduunuz
hkmetlere sratle ulatrlmasn rica ederiz (A.T.T.B.,
s.268-269).
23 Mart 1920 : Atatrkn, vilyetlere, bamsz livalara ve kolordulara
dman lehine alanlar hakknda telgraf: Dman lehinde propaganda yapanlar, herhangi ekilde dmanla haberleenler ve mill uygulama ve kararlara kar koyarak
dmanlarn amalarn gereklemesine yardm ve herhangi ekilde casusluk yapanlar derhal tutuklanarak o husustaki kanun maddelerine dayanarak sratle cezalandrlacaklardr (A.T.T.B., s.269).
: Atatrkn, kolordulara telgraf: ...Mill emeller aleyhinde
propaganda yapan Peyam- Sabah, Serbest, Alemdar,
Bosfor, Entanet gazeteleriyle ayn nitelikte olan btn

207

Rumca ve Ermenice gazetelerin Anadoluya sokulmamas

uygun grlmtr. Postanelerde sansr vazifesiyle grevlendirilenler tarafndan bu hususun temin ettirilmesini arz
ederiz (M.M.A.B., s.30).
: Atatrkn, stanbul Hkmeti ile ilikiyi srdrmenin lke
iin yararl olacan bildiren 14. Kolordu Komutan Yusuf
zzet Paann telgrafna cevab: ...stanbuldaki Nezaretlerle bu koullar altnda haberlemek, ngilizlerle haberlemekten baka bir ey deildir! (A.K.D.D.A.Y., s.259).
24 Mart 1920 : Atatrkn, stanbulun igali zerine Anadoluya kaan milletvekillerini ngilizlerin izlemesi zerine Bandrmada 14.
Kolordu Komutan Yusuf zzet Paaya telgraf: ngilizler,
milletvekillerinin zmit zerinden Anadoluya kamakta olduklarn haber almlardr. Verilen bilgiye nazaran bundan
sonra zmit zerinden ka imknsz gsterilmektedir.
...nlemlere giriilmitir (A.T.T.B., s.271-272).
27 Mart 1920 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelmekte olup o esnada
Dzcede bulunan son Osmanl Meclis-i Mebusan Bakan
Cellettin Arif Beye telgraf: ...19 Mart 1919 tarihli bildiriyi
inceledikten sonra yer alan esaslar destekleme ve seimlerin hzlandrlmasyla toplantnn bir an evvel temini iin
bu grmzn sizin tarafnzdan da ksa bir bildiri eklinde kamuoyuna imdiden bildirilmesi ve ilnn faydal gryoruz (N.I., s.424).
: Atatrkn, 14. Kolordu Komutan Vekili Albay Bekir Sami
(Gnsav) Beye telgraf: Yusuf zzet Paa Hazretlerinin
dahi stanbulla haberlemesine msaade edilmemesi, vatan menfaatlerinin gereidir. Paaya, vaziyetin nemini
tekrar izaha altk. mit ederiz ki, kendileri de bu noktann nezaket ve nemini takdir edeceklerdir (M.B.S.G.A.,
s.327).
: Cellettin Arif Beyin, Atatrkn 27 Mart 1920 tarihli telgrafna cevab: Yaznzda bildirilen 19 Mart 1920 tarihli bildiriyi grmedim. Bir olaanst meclisin toplanmas ne kadar
isabetli ise de byle bir meclisin elden geldii kadar kanuna uygun olmas lzmdr. ...Ankaraya varmda dantktan sonra bir bildiri yazmak grndeyim(!) (N.l, s.424).

208

28 Mart 1920 : Atatrkn, yabanc millet temsilciliklerine dou vilyetlerindeki Ermeni zulmlerini protesto eden telgraf (A.M.D.P.I,
s. 154).
: Atatrkn, stanbul ile haberlemenin kesilmesini gerektirecek bir vaziyetin domad grn ifade eden Yusuf
zzet Paa ve Albay Fahrettin (Altay) Bey hakknda, Kzm
Karabekire telgraf: ...Yusuf zzet Paa ile Fahrettin Beyin
vaziyetlerini mill esaslarmz asndan ho gremediimizi arz eyleriz (I.H., s.531; A.T.T.B., s.277).
29 Mart 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekirin Kafkasyada Bolevik ordularna kar hazr olunmas teklifine cevab: 15. Kolor-dunun, Bolevik ordular karsnda Kafkaslarda hakim bir vaziyette varln gstermesi ve bunun iin hareket imkn
oluunca faaliyete gemesi hakkndaki grnze tamamen itirak ediyorum (A.T.T.B., s.280).
2 Nisan 1920 : Atatrkn, stanbuldan kaarak Ankaraya gelen Halide
Edip, Dr. Adnan (Advar), Hsrev (Gerede), Yunus Nadi,
Yusuf Kemal (Tengirenk), Rza Nur, Cami (Baykut) ve dier bir ksm kimseleri istasyonda karlamas (.H, s.596;
T.A.., s.116,119; A..G., s.77,82).
: Salih Paa kabinesinin istifas (A. ve T.C.T.K., s.146).
3 Nisan 1920 : Atatrkn, stanbuldan kaarak Ankaraya gelen Albay smet (nn), Cellettin Arif, Saffet (Arkan) ve dier bir ksm kimseleri karlamas (.H., s.562,566; ..B.K., s.203).
: Atatrkn, Lleburgaz Kongre Bakanlna telgraf:
...Kongrenin toplanmasn tebrik ve vatann kar karya
kald felkete are bulmak zere, Edirne Vilayetinin gsterdii vatansever gayreti takdir ederiz. Fevkalde Mill
Meclis iin Edirne ilinden seilecek yenin sratle gnderilmelerini temenni ederiz (T.M.M.I., s.220).
4 Nisan 1920 : Atatrkn, Konya heyetiyle beraber Ankaraya gelen 12.
Kolordu Komutan Albay Fahrettin (Altay) Beyle grmesi (M.M.H., s.341-342; O.Y.S., s.232).
.
: Atatrkn, akam Ankarada, Anadoluya geen gazeteci
Yunus Nadiyi kabul ve grmesi: ...Milletimiz ok byktr. Hi korkmayalm. O esir olmay ve hor grlmeyi

209

kabul etmez! Milletin bamszln vatann son kaya paras zerinde savunacaz; kurtaracaz veya eer mukadderse leceiz! Fakat eminiz ki lmeyeceiz ve kurtaracaz! (A..G., s.94-100).
5 Nisan 1920 : Salih Paann istifas zerine Damat Ferit Paann kabine
kuruu (4. Damat Ferit Kabinesi). (A. ve T.C.T.K., s.147).
6 Nisan 1920 : Atatrkn emriyle Ankarada Anadolu Ajansnn kuruluu
(T.M..P., s.218; T.B.T., s.47; M.M.A.A.K., s.591-592;
M.M.A.B., s.47).
7 Nisan 1920 : Atatrkn, 14. Kolordu Komutan Vekili Albay Bekir Sami
Beye telgraf: ...Yusuf zzet Paann hemen Ankaraya
gelmesini kendisine yazmtk. Son durum nedeniyle bir an
nce Ankaraya gelmesi zorunlu hale gelmitir. Hastal
nedeniyle Kolordu Komutanl Vekletini zaten size brakmt. Bu nedenle resmen ve Heyet-i Temsiliye katnda Kolordu Komutan sizsiniz. Ankaraya hareket etme hususunda direni gsterirse zorla gnderiniz ve bunun iin de nceden tedbirlerinizi alnz (M.B.S.G.A., s.340).
8 Nisan 1920 : Atatrkn, Ankarada Anadolu Ajansnn kurulduunu bildiren genelgesi: Vatan ve milletimizin en byk tehlikeyle
kar karya kalmas sonucu olarak btn Rumeli ve Anadolunun giritii mill ve mukaddes sava esnasnda halkn i ve d en doru haberlerle aydnlatlmas ivedi ihtiyac dikkate alnm ve sonucunda Ankarada Anadolu Ajans ad altnda bir kurum oluturulmutur (A.K.M.V.C, s.17;
A. T. T.B., s.286; M.M.A.B., s.46).
: Atatrkn, Salih Paann yerine yeni kabineyi kuran Damat Ferit paa ve heyetinin tannmayacana dair vilyetlere genelgesi: ...Vatana ihaneti ispatlanm olan ve dman sngs ile grev verilen Damat Ferit Paa ve kabinesinin hibir ekilde tannmayacan bildiririz (A.T.T.B.,
s.285-286).
9 Nisan 1920 : Atatrkn, 14. Kolordu Komutan Yusuf zzet Paaya kendisini Ankaraya aran telgraf: Siyas ve asker en
nemli kararlarn verilmesi gnlerindeyiz. Sizin de bu grmelerde hazr bulunmanz faydal olacaktr. Ankaraya
terifinizi rica ve hrmetler ederim (Yusuf zzet Paa, bu

210

telgraf zerine 10 Nisan 1920 gn Ankaraya hareket etmitir. M.M.H., s.349).

10 Nisan 1920 : Atatrkn, 12. Kolordu Komutan Albay Fahrettin (Altay)
Beye Konyadan milletvekili seilmesinin uygun olacan
bildiren telgraf: ...Konyadan milletvekili seilmeniz uygun
olacaktr. Milletvekili seilmekle Kolordu Komutanlndan
ayrlmanz gerekmeyecektir. Cevabnz bekliyoruz
(O.Y.S., s.237).
: eyhlislm Drrizade Abdullahn, Anadoludaki mill kuvvetleri kfir ve katlinin gerekli olacan bildiren fetvas
(.H., s.598; T.K.S., s.162).
12 Nisan 1920 : Atatrkn, Bursada 56. Tmen Komutanlna telgraf:
stanbul basnnn gerek posta ile ve gerek satclar iin elden Bursaya gelenlerinin asker kontrolden geilerek sakncal olanlarn giriinin nlenmesi (M.M.A.A.K., s.589).
: Atatrkn, Bursada 56. Tmen Komutanlna telgraf:
Orada ele geirilebilecek stanbul ve yabanc basnndan
birer nshann Heyet-i Temsiliyeye gnderilmesi
(M.M.A.A.K., s.593).
12/13 Nisan 1920 : Atatrkn, Anzavur ve Gvur mamn Manyas yresinde
2. defa balattklar isyan bastrmak zere Bursa ve Balkesirdeki komutanlara olaanst yetkiler verildiini bildiren beyannamesi: igale kar, tm Anadolu ve Rumeli elbirliiyle, imanla ve vicdanla haykrp bamszlk uruna
rpnrken, dman en etkili silh olan i isyanlar kkrtmaktadr. Anzavur ve Gvur mamn, Manyas yresine
gnderili sebebi budur. Olaanst Meclis iin Ankaraya
gelenler ve Heyet-i Temsiliyenin mterek toplantsnda
alnan ortak kararla 61. Tmen Komutan Kzm Bey e Balkesir livasnda, 56. Tmen Komutan Bekir Sami Beye
Bursa vilyeti dahilinde tm Kuva-yi Milliye, askeriye ve dier ilgililere kar kargaalar nlemek zere azletme, hapsetme ve idam etme dahil her trl cezay tatbik etmek iin
olaanst yetki verilmitir (M.B.S.G.A., s.346-347;
M.M.B., s. 54).
13 Nisan 1920 : Atatrkn kolordulara telgraf: Gerek asker birlikler ve gerekse Kuva-yi Milliye tarafndan esir edilen dman askerlerinin hayatlarnn korunmasna olaanst itina edilmesi
(A..A.S., S.124; A.H.A., 1982. b.3).

211

14 Nisan 1920 : Atatrkn, Afyonkarahisarda bulunan Albay Refet (Bele)

Beye telgraf: Blgeniz iindeki talyan Ajans bildirilerinin
dzenli olarak buraya iletilmesi (M.M.A.A.K., s.593).
: Atatrkn, Bursada 14. Kolordu Komutan Vekili Bekir Sami Beye telgraf: Hkimiyet-i Milliye gazetesi iin stanbulda kt hazrlattrlmtr. stanbula bir zel memur
gnderilerek teslim alnacak ktlarn Bursaya getirilmesinin temini ile neticenin bildirilmesini rica ederim (M.M.
A.B., s.64).
16 Nisan 1920 : Ankara Mfts Rifat(Breki) Efendinin, eyhlislm
Drrizade Abdullahn fetvasnn dinen geerli olmadn
iln eden fetvas (.H., s.600; T.K.S., s.165). (Rifat Efendinin fetvas Anadoluya tebli edildikten sonra yzlerce
mft ve din bilgini tarafndan onaylanarak imzalanm ve
22 Nisan 1920 tarihinden itibaren eitli Anadolu gazetelerinde imzalaryla beraber yaymlanmaya balamtr.
S.Y.K.S., S.206; T.K.S., s.165).
: Atatrkn, Edirnede 1. Kolordu Komutanlna telgraf:
Bulgar gazetelerinde mill harekete aykr olarak yaymlanan bilgi ve haberlerin uygun ekilde yalanlanmas ve Bulgar basnnn mill hareket hakknda doru bilgiler alarak
yayn yapmasnn salanmas (M.M.A.B., s.32-33).
: Atatrkn, Kzm Karabekire Baha Sait Beyin Sovyetlerle yapt anlamay imza etmediini bildiren telgraf (.H.,
s.593; A.T.T.B., s.294).
18 Nisan 1920 : Atatrkn, Dzce isyannn iddetlenmesi zerine 24. Tmen Komutan Yarbay Mahmut Beye telgraf: Dzce isyan iddetli bir safhaya girmitir. Beraberinizdeki btn kuvvetlerle vakit geirmeksizin Dzceye hareketle isyan ortadan kaldrnz! (M.M.H., s.360; T..H., c.VI, s.47).
: Atatrkn, Konya Posta ve Telgraf Bamdrlne telgraf: Anadolu Ajans haberlerinin gn gnne gereken
merkezlere ulatrlmasnda gecikmeye sebep olan, bu konuda msamaha gsteren memurlarn isimlerinin bildirilmesi (M.M.A.A.K., s.594).
: Atatrkn, Anadoluda tm telgraf merkezlerine bildirisi:
Anadolu Ajans bildirilerinin baz yerlere ulatrlamad

212

yolunda ikyetler alyoruz. Milletin havadissiz kalmamas

amacyla yrtlen bu hizmetin btn telgraflarmzca da
destekleneceini phesiz kabul eder, bununla beraber bu
yolda meydana gelebilecek kusurlarn vatan ihaneti oluturacan bildiririz (M.M.A.A.K., s.596).
18/19 Nisan 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekire, Ankaraya bir miktar kuvvet
gnderilmesini isteyen telgraf: ...Disiplinine, gayretine,
imanna tamamen itimat edilecek ve herhangi bir yerde
patlayacak bir ayaklanmay annda tepeleyebilmek zere
gl bir yumruk gibi gvenilebilecek seyyar yedeklere ihtiya grlmektedir. Bu amac temin etmek ve mill yedek
birliini oluturmak zere emrinizdeki tmenlerden seilecek be yz il bin mevcutlu sekin bir birliin veya birliklerin btnl bozulmadan ayrca gnll olarak bu tarzda
oluturulacak bir mfrezenin Ankaraya yollanmasn gerekli grmekteyiz (.H., s.606; A.T.T.B., s.299-300).
20 Nisan 1920 : stanbuldan Anadoluya gemekte olan Fevzi (akmak)
Paann, Kualya gelii (A.T.B.D. say: 75, b.1618;
F..I) ve makine banda Atatrkle konumas (Bu konumada Atatrk, Adapazarnda 24. Tmen Komutan Yarbay
Mahmut Beyin kendisini karlayacan ve trenle Ankaraya hareketine yardm edeceini bildirmitir. F..I).
: Atatrkn, stanbuldan Anadoluya gemek zere Kualya gelen Fevzi (akmak) Paaya telgraf: ...Milleti sekin hizmetlerinize eritireceinizden tr hepimiz ok mutluyuz. Mmkn olan abuklukla Ankaray ereflendirmenizi bekleriz! (A.T.B.D. say: 75, b.1616).
: Fevzi (akmak) Paann, Kualdan kendisine gsterilen
ilgi sebebiyle Atatrke teekkr telgraf: ...stanbulda vatanma edemediim hizmeti Anadoluda telfi edebilir-sem,
benim iin en byk saadettir (A.T.B.D., say: 75, b. 1617).
: Atatrkn, Kzm Karabekire yazs: ...Harbiye eski Nazr Fevzi Paa, davetimiz zerine beraberinde baz kymetli
subaylarla birlikte hayatn kurtararak stanbuldan kmtr. Ankaraya gelii hususu gven altna alnmtr. Kendisinden manen ve maddeten azam istifade iin Byk Mill

213

Meclisin karar ile kurulacak cra Heyetinde Mdafaa Vekili olmasn mnasip zannediyoruz (.H., s.611).
: Atatrkn, neboluda kurulan Genler Mahfilinin Mill Mcadele ile ilgili haberlerin kendilerine de ulatrlmasn isteyen 4 Nisan 1920 tarihli yazsna cevab: Anadolunun
muhta olduu havadis ihtiyacn Anadolu Ajans tatmin
ediyor. Vazifenin sizlerce de takdir edildiinin memnuniyetle grlmesi sebebiyle, Ajans bildirilerinin mmkn olduu
kadar geni bir sahada, hatta kylere varncaya kadar
ulatrlmasna yardmc olmanz rica ederiz (M.M.A.A.K.,
s. 595).
: Atatrkn, Samsun Mutasarrflna telgraf: Vatann u
lm kalm savanda, stanbulda dman elinde ve emrinde olan stanbul basnna kar pek ciddi bir kontrol uygulanmas zorunludur. Gerekli nlemlerin alnmas
(M.M.A.A.K., s.590).
21 Nisan 1920 : Atatrkn, vilyetlere Meclisin 23 Nisan 1920 gn alacan bildiren genelgesi: Nisann 23nc Cuma gn Ankarada Byk Millet Meclisi alacaktr (N.l, s.431;
H.T.V.D. say: 14, v.363; .H, s.616; M.M.II., s.409;
TBMM., s.40; T..H. c.ll, ks.2, s. 160).
: Atatrkn, Balkesirde 61. Tmen Komutanlna telgraf:
Byk Millet Meclisinin alndan sonra Anadolu vaziyetinin alaca fevkalde nem sebebiyle stanbul halknn
burada seyredecek olaylardan uzak kalmamalar iin Anadolu Ajans gnlk bildirilerinin, Bandrmadan emin kayklar ve vapur kaptanlaryla dzenli olarak stanbula ulatrlmas (Ayn yaz Mudanya Kaymakamlna da yazlmtr. M.M.A.A.K., s.597).
22 Nisan 1920 : Atatrkn, btn vilyetlere genelgesi: 23 Nisandan itibaren btn mlk ve asker makamlarn ve umum milletin
bavuru yerinin, ad geen Meclis olaca arz olunur (N.l,
s.432; .H., s.614; M.M.B.II, s.409; .S.V.R., s.172; T..H.,
c.ll, ks.2, s.161).
: Atatrkn, Feke Kaymakam erafettin Beye telgraf: Mill hareketi frsat sayarak apulculua kalkacak zorbalar

214

aleyhine Kuva-yi Milliye Komutanlar ve Nide 11. Tmen

Komutan Yarbay Arif Beyle iliki kurarak en iddetli nlemleri uygulaynz. Dmandan kurtarlan memlekette
Hkmetin grevi intizam ve asayii temin etmektir
(A.T.T.B., s.302).
23 Nisan 1920 : Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin almas (Z.C.,
Devre: I, cilt: I, s.1; N.,ll, s.433; T..H., c.II ks.2, s.161;
T.B.M.M., s.42; M.M.M.T., s. 126; M.M.B.II, s.409; M.M., s.
120; H.M.M., s. 110; T.IV, s.51; B.M.., s. 18; T.T, s. 100;
O.T.P., s.234; E..K.A.B.II, s.571; .H., s.615; .M., s. 157;
Trk D.T., s. 105; Trk D.T.D., s.60; TC.T, s.60-61;
T.A.T.D.T.G., s.55; D.T., s. 126; A.B.E.B., s. 133).
: Atatrkn, Meclisin hangi yelerden oluacana dair Trkiye Byk Millet Meclisinde demeci: Yksek meclisiniz,
bildiiniz gibi, olaanst yetkiye sahip olarak, yeniden seilen milletvekilleri ile taarruza urayan Hkmet Merkezinden cann kurtararak buraya gelen milletvekillerinden
olumutur (Z.C., Devre, I, cilt: I, s.2).
: Atatrkn, Albay Cafer Tayyar Beye telgraf: ...Trakya,
kesin olarak Anadolu ile beraber Osmanl Devletinin bir
parasdr (A...A.B., s.79).
24 Nisan 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde, Mtarekeden
Meclisin ald gne kadarki siyas olaylar zetleyen
uzun konumas: ...Milli egemenliin her eyden evvel belirmesi amacyla Yksek Meclisiniz olaanst yetki ile toplanmtr. Seimlerin ivedilikle ve coku ile yaplmas hukuk durumumuzun btn millete de ayn grler iinde
kavranp anlaldn ve yksek Meclisinizin ekil ve niteliinin mill iradeye samimiyetle, kuvvetle dayandn gstermitir (Z.C., Devre: I, cilt: I, s.8-30).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde Hkmet kuruluu hakknda konumas ve nergesi: Hkmet kurulmas zorunludur! (Z.C., Devre: I, cilt: I, s.30-32).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde, yapt geni
aklamalar nedeniyle Meclisin teekkrlerini bildirmesi
zerine konumas: ...Benim iin dnyada en byk mkfat, milletin en ufak bir takdir ve iltifatdr. Yksek Mecli-

215

sinizi tekil eden sayn yeler btn milletin mmessili olmak itibariyle, yaknlklarn umum milletin yaknl gibi sayarm (Z.C., Devre: I, cilt: I, s.33).
: Atatrkn, Devlet vazife ve sorumluluunun Heyet-i Temsiliyeden Meclise alnmasna dair Trkiye Byk Millet
Meclisinde konumas: ...Bu dakikadan itibaren teklif ediyorum: Derhal memleketin mukadderatn zerinize alnz!
Btn bu Meclis, btn manasyla sorumlu olmak lzm gelir. Millet bizi ancak bunun iin gnderdi; bizi buraya be kiinin eline milleti terk edelim diye gndermemitir (Z.C.,
Devre: I, cilt: I, s.36-37).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk gizli oturumunda memleket durumu hakknda konumas: ...Yalnz
ve yalnz bir ey dnmeye mecburuz; o da memleketin
kurtuluudur. Bu sebeple btn gerekleri aklyla bilerek isabetli kararlarnz vermenizi, geen konumamda
iaret ettiim gibi, memleketin menfaatleri adna temenni
ederim. Millete bamszlk temin edilecei gne kadar bir
fert olarak btn varlmla almaya mukaddesatm adna sz vermiimdir. Bu sz burada tekrar etmekle eref
kazanrm (G.C.Z., c.l, s.2-10)
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna seilmesi (N.ll, s.439; A.T.T.B., s.302; Z.C., Devre: I, cilt: 1,
S.38; T.B.M.M., s.44; A.B.E.B., s.133).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna seildikten sonra teekkr konumas: ...Bugn muhterem
heyetinizin umum oylarnda belirmi olan mill itimad, liyakatimin ok stnde grmekle beraber ahsm iin bir
ama olarak deil, beraber giritiimiz kutsal mcadelenin
yneldii amalar elde etmek iin milletin bahettii bir dayanak olarak kabul ediyorum. Gerek asker gerekse siyas
hayatmn btn dnemlerini igal eden mcadelelerimde
daima hareket kuralm, mill iradeye dayanarak milletin ve
vatann muhta olduu amalara yrmek olmutur (Z.C.,
Devre: I, cilt: I, s.39).
25 Nisan 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi adna milleti birlik
ve beraberlie aran ve dman yalanlarna inanlma-

216

masn isteyen bildirgesi: Anadolunun her kesinden gelen vekillerimizin oluturduu Byk Millet Meclisi, olan biteni dinleyip anladktan sonra millete gerei sylemeyi gerekli grd. Kutsal vatanmz kurtarmak iin, ngiliz casuslarnn sizi aldatmak zere uydurduklar yalanlara inanmayn! (A.T.T.B., s.303-304; Z.C., Devre: I, cilt: I, s.60).
: Trkiye Byk Millet Meclisinde 6 kiilik Geici cra Encmeni seilmesi (Z.C., Devre:l, cilt: 1, s.58-61). (Atatrk,
Meclis Bakan olmas nedeniyle -3 Mays 1920e kadar
grev yapan- bu encmenin de bakanln yapmtr).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde, Albay smet
(nn) Beyin Genelkurmay Bakanl grevini yrtmesini ve bu sfatla Geici icra Encmeni iinde almasn
Meclisin onayna sunan konumas (A.S.D.I, s.70).
26 Nisan 1920 : Atatrkn, Sovyet Hkmetine harp malzemesi yardm
isteyen mektubu (Bu mektuba, 3 Haziran 1920de Sovyet
Dileri Komiseri ierin cevap vermitir). (A.T.T.B.,
s.304; .A..M., s.191; T..H., c.lV, s.9; T..H., c.II ks.2,
s.171, 340; T.D.P.E.Y.K.S., s.63; K.S.G.D.S., s.662; T...,
s.99; A.D.M.P., s.346-347; A.An., s.85; .M., s.249).
: Atatrkn, kolordulara, Genelkurmay Bakanlna, Trkiye Byk Millet Meclisi kararyla Albay smet (nn)
Beyin seildiini ve greve baladn bildiren genelgesi
(.H., s. 626).
27 Nisan 1920 : Atatrkn, leden sonra Ankaraya gelen Fevzi (akmak) Paay istasyonda karlamas (Z.C., Devre: I, cilt: I,
s.90-92; F..I; A.T.T.B., s.308; M.M.H., s.378; T..H., c.ll,
ks.2, s.83; M.M., s.124; .H., s.634).
: Atatrkn, Fevzi (akmak) Paann Ankaraya geldiini
bildiren genelgesi: Sabk Harbiye Nazr Fevzi Paa, milletin varln kurtarma yolundaki mcadelesine bundan sonra Anadoluda katlmak zere stanbuldan Ankaraya gelmitir (A.T.T.B., s.308).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi adna Padiah
Vahdettine telgraf: Mill savunmamz, dmanlarn bayraklar babalarmzn ocaklar stnden ekilinceye kadar
terk edemeyiz. stanbul mabetleri etrafnda dman asker-

217

leri gezdike, zvatan topraklar stnden yabanc adamlarn ayaklar ekilmedike, biz mcadelemizde devam etmeye mecburuz. Kendi Hkmetimizin idaresi altnda bedbaht ve fakir yaamak, yabanc esareti karl kavuacamz huzur ve mutlulua bin kere stndr (Z.C., Devre:
I, cilt: I, s.123-124; A.T.T.B., s.305-307).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin aln kutlayan Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyetine teekkr telgraf (A.K.M.V.C, s.18-19).
29 Nisan 1920 : Atatrkn, Konyada 12. Kolordu Komutan Fahrettin (Altay) Beye, air Mehmet Akifin Burdurdan milletvekili seilmesinin teminini isteyen telgraf (A.H.A., 1977, s.145).
: Atatrkn, yeni kurulan Orenburg slm Hkmetine tebrik telgraf (.H., s.640; A.T.T.B., s.311).
30 Nisan 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin aln bir nota ile Avrupa Dileri Bakanlklarna bildirmesi (A.T.T.B.,
s.314; .S.V.R., s.173; K.S.G.D.S., s.658; .A., s.746;
M.M.Ka.ll, s.93).
1 Mays 1920 : Atatrkn, Genelkurmay Bakannn da cra Vekilleri Heyeti arasnda bulunmasna dair Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas (Z.C., Devre: I, cilt:l, s.163-164).
3 Mays 1920 : Trkiye Byk Millet Meclisinde, ilk cra Vekilleri Heyetimin seilmesi (Z.C., Devre: I, cilt: 1, s. 198). (24 Ocak 1921
e kadar Atatrkn bakanlnda grev yapmtr).
4 Mays 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edilen
esaslar ve cra Vekilleri Heyetinde grev alan kiileri bildiren genelgesi: Mill iradenin fiilen vatann mukadderatna
el koymu tannmas, esas ilke olarak kabul edilmitir
(A.T.T.B., s.316-317).
5 Mays 1920 : Trkiye Byk Millet Meclisince seilen cra Vekilleri Heyetimin, Atatrkn bakanlnda ilk toplantsn yapmas
(V.H., s.145; .A., s.745; T.IV., s.350; A.B.E.B., s.133).
6

218

Mays 1920 : Atatrkn, Mill Mcadeleye hizmeti geenlere Byk Millet Meclisi adna teekkr: Mtarekeyi izleyen gnlerde
haksz yabanc igaliyle karlaan btn memleket paralarnda rz ve vatann korunmas iin hizmet veren btn
idareciler ve komutanlarla subaylar ve memurlar ve halk ile

mill kahramanlara, Byk Millet Meclisinin zel teekkrlerini sunmaya Meclis tarafndan grevlendirildim. Bu grevi yaparken yksek bir ruh hazz ile duygulandm ilveten ifade ederim (A.T.T.B., s.317).
8 Mays 1920 : Atatrkn Geyvede bulunan Ali Fuat Paaya, Ankaray
tehdit eden isyanlar sebebiyle telgraf: ...Bugn, Ankara,
yani btn mill varlk tehlike altnda saymak lzmdr. Bu
sebeple her eyden evvel Ankarada tam anlamyla gvenlik salamak iin, bir fesat sahasn evreleyen Safranbolu,
erke, Kzlcahamam, Beypazar, Mudurnu, Geyve hattnda savunma ile ilgili bir vaziyet muhafazasna allmak
gereklidir (T..H., c.lV, s.57).
9 Mays 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi adna Anadolu
Ajans araclyla slm lemine bildirgesi: ...te biz, bir
taraftan mstevlileri geldikleri yerlere kovmak dier taraftan
aldatlan ve karkla itilenleri yola getirmekle megul olduumuz bir zamanda sizi hakikatten haberdar etmek istedik! ...Orduyu terhis etmek, kyllere Kuva-yi Milliyeyi asi
tantmak, milleti kendine eref veren en asil ve civanmert
evldna kar phe ve tereddde drmek, bar hazrlamak iin ngiliz emri altnda alan vatanszlarn ilk ii oldu! (A.T.T.B., s.323).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumda
asker ve siyas vaziyet hakknda konumas (G.C.Z., c.l,
s.20-26).
10 Mays 1920 : Atatrkn, Chicago Tribn muhabirine demeci: ...Milliyetilerin gr udur: Trkiye, Trkler iindir ve Trkiye
bamsz olmaldr. Mtareke imza edildii zamanki snr
esas sayyoruz. Bu sebeple antlama artlarnn bu gre
uymayan ksmlarna kar mcadele edilecektir!
(A.S.D.III, s.14).
11 Mays 1920 : Atatrkn, stanbulda Divan- Harp tarafndan idama
mahkm edilmesi (Kararn, Padiah tarafndan onay: 24
Mays 1920). (A...A.B., s.83; O.T.P., s.234; E..K.A.B.II,
s.583-586; .D.P.A., s.359; .A., s.806; T.IV, s.63; A.B.E.B.,
s. 134).
: Atatrkn, Kl Alinin ayrl nedeniyle kendisine telgraf
eken Antep Mdafaa-i Hukuk Merkez Heyetine cevab:

219

Pek kymetli olsa bile, vatann mdafaasn bir tek ahsa

bal bulundurmak uygun deildir. Orada Kl Ali Beyle
beraber yetimi byk vatanperverler vardr. Ve sizlerin
her birinizden Kl Ali Beyin nne geecek hizmetler
bekleriz. Metin olunuz, tel etmeyiniz; birliklerinizi emniyetle muhafaza ediniz (G.S.., s.58).
14 Mays 1920 : Atatrkn, 9-13 Mays gnleri arasnda toplanan Edirne
Kongresinin ald kararlar hakknda Trakya Mdafaa-i
Hukuk Merkez Heyeti Bakanlna telgraf: Edirne Fevkalde Meclisinin Yunan igali ihtimaline kar, Trakyann
savunma esas dahilinde verdii karar uygundur. Paristeki
Osmanl delege heyeti, milletin hibir ekilde vekletine sahip deildir (T.M.M.I, s.200; A.T.T.B., s.329).
15 Mays 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekire i isyanlarn yaylma eilimine kar dou blgelerinde gereken nlemlerin alnmasn
isteyen telgraf: ...Biz her eyden evvel btn kuvvetimizle memleketimizin i dayanmasn korumay baarrsak,
snrlarmz kurtarmaya muvaffak olacamz grndeyiz. Bu sebeple kolordunuz birlikleriyle her eyden evvel
gericilii ortadan kaldracak ekilde batya doru harekt
ve tertibat dnmek mecburiyetindeyiz. Bundan baka
btn i karklklarn kuvvetlerimizi ierde ilemez hale
getirerek snrlarmz yabanclara teslim iin maksatl olarak karldna eer Erzurum halk gerekten inanyorlarsa, bunlar yakndaki, hatta uzaktaki halk ve bilginlere devaml mektuplar ve telgraflar yazarak mhim uyarma grevi yapabilirler (.H., s.686-687).
17 Mays 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda siyas durum hakknda konumas: ...Mill amalarmzn temin ve elde edilii amacyla her trl giriimde bulunmamz iin cra Heyetine yetki vermitiniz. Biz o yetkiye
dayanarak tabi her tarafta giriimlerde bulunmaktayz. Ancak bu giriimlerin eylem haline dnmesi iin tarihe kar, millete kar ok dnmek mecburiyetindeyiz ve bu dnceler son eylemin yaklatn anlatt zaman zannediyorum ki, Yksek Heyetinizde gereken kanaat ve gven
oluacaktr (G.C.Z., c.l, s.31-35).
20 Mays 1920 : Atatrkn, vatana ihaneti ispatlanm bulunan Damat Ferit
Paa ve arkadalarnn vatandalk hukukundan ve milleti-

220

miz arasndan karlmasna dair 19.5.1920 tarihli Byk

Millet Meclisi kararn bildiren genelgesi (A.T.T.B., s.332333).
23 Mays 1920 : Ankarada, Atatrkle Fransann Suriye Yksek Komiserlii Genel Sekreteri Robert de Caix bakanlndaki heyet
arasndaki grmelerin tamamlanmas ve 29/30 Mays
1920 gece yarsndan balamak zere gney blgesinde
20 gnlk atekes anlamas yaplmasnn karar altna
alnmas (A..Y.I., s.55-56; K.S.G.B.S., s.330-331).
24 Mays 1920 : Atatrk hakknda stanbul Divan- Harbinin verdii 11 Mays 1920 tarihli idam kararnn, Padiah Vahdettin tarafndan onaylanmas (A...A.B., s.82-83; i.A., s.806; O.T.P.,
S.234; A.B.E.B., s.134).
: Atatrkn, Adapazar, Dzce ve Bolu yrelerindeki isyanlar ve alnan nlemler hakknda Trkiye Byk Millet Meclisine bilgi sunmas (A.S.D.I., s.74-76).
29 Mays 1920 : Atatrkn, asker, siyas ve d durum hakknda verilen bir
gensoru nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli
oturumunda konumas: ...Kendi kuvvetimizi gz nne
almakszn dardan, uradan buradan gelecek kuvvetlere
dayanarak emel izlersek ve o kuvvetten ve o imdattan yardm da gelmezse hayal krklna urarz. Bunun iin her
eyden nce kendi kuvvetimize nem veriyoruz (G.C.Z.,
c.l, s.46-48).
1 Haziran 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: Dou harekt hakkndaki 30.5.1920 tarihli telgrafnz Vekiller Heyetinde grlm, gerekesi tetkik edilmi ve asker birliklerimizle
harekete gemek suretiyle Ermenistan seferine balama
zamannn gelmemi olduuna karar verilmitir (A.T.T.B.,
s.334-337).
: Atatrkn, Samsun Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanlna, milletvekili seiminin bu derece gecikmesi sebeplerinin ve sorumlularnn isimlerinin bildirilmesini isteyen telgraf (S.M.H.,s.15).
3 Haziran 1920 : Sovyet Hkmeti adna Dileri Komiseri ierinin, Atatrkn 26 Nisan 1920 tarihli mektubuna cevab (A.M.D.P.I,
s.160-161; T..H., c.ll, ks.2, s.172-173; .A., s.749; A.A.,
s.86; .H., s.735; T..., s.99; A.D.M.P., s.348).

221

: Cemal Paann, Moskovadan Atatrke mektubu:

...Mustafa Kemal! Emin ol ki memleket kurtulacak ve kurtulu zellikle kahramanl ve esarete kar nefreti her trl pheden uzak olan Trk unsuruna, senin telkin ettiin
ak ve iman sayesinde kabil olaca iin Mustafa Kemal
ad, Dou ve Trk dostlar arasnda en byk bir yeri igal
edecek! (.H.E.P., s.10; .H., s.744-746; A..Y.I, s.58-61
K.S.G.D.S., s.667; M.M.Y., s.382-385).
5 Haziran 1920 : Atatrkn, Romada bulunan Osmanl Elisi Galip Kemal
(Sylemezolu) Beye Ankara hkmetinin Dileri rgtnn yeniden dzenlenmesi, d temsilcilerin seilmesi
hususlarnda grmek zere Ankaraya davet mektubu
(B.G., s. 132-133).
: Ahmet zzet Paann, Anadoluda tutsak bulunan ngiliz
asker ve subaylar hakknda Atatrke mektubu (M.S., S.
132-133).
7 Haziran 1920 : Atatrkn, i ve d siyaset hakknda Trkiye Byk Millet
Meclisinde konumas (Z.C., Devre: I Cilt: 2, s.132-133).
10 Haziran 1920 : Atatrkn, Anadoluya gemek zere stanbuldan Mudanyaya gelen Nurettin (Sakall) ve Nihat (Anlm) Paalara,
ho geldiniz mesaj gndermesi (M.B.S.G.A., s.401).
11 Haziran 1920 : Atatrkn, Bolu-Dzce isyann bastrmak zere gnderdii efelerin dn nedeniyle Demirci Mehmet Efeye teekkr mektubu: Kahraman efelerinizi size gnderiyorum. Aydnn bu doru zl ve fedakr evltlar Bolu-Dzce yresinde memleketimizi dmanlarn esaretine drmeye alan hainleri pek kahramanca, fedakrane ortadan kaldrdlar ve vatanmza byk hizmetler yaptlar. Allah iki cihanda aziz etsin! (E.H., s.178).
: Cemal Paann, Moskovadan Atatrke mektubu: Benim
Trkistan, Afganistan ve Hindistan dahilinde faaliyet gstermem Rusya Hkmeti tarafndan derhal kabul olundu.
Ben o taraflarda, Halil (Kut) Paa da ran taraflarnda faaliyet gstererek zulm ve istibdat altnda asrlardan beri yaamakta olan dou milletlerini ngiliz istibdadndan ve zulmnden kurtarmaya alacaz (T.Me., Ta. 30.1.1945
M.H., s.49; .H., s.798-801; A.K.T.K.P.S., s.69-71;
.A..M., s.234-237; M.M.Y., s.386-389).

222

15 Haziran 1920 : Mustafa Suphinin, Bakden Atatrke mektubu (M.H.,

s.36; T.S.K.F., s.221).
17 Haziran 1920 : ngiliz Yksek Komiseri Amiral J. de Robeckin, Lord Curzona yazs: ...Mustafa Kemalin askerleri Gebzeye kadar
geldi. Haydarpaa ve skdar, Kemalistlerin basmasndan korkuyoruz (.G.B.T., s.275).
20 Haziran 1920 : Atatrkn, Sovyet Rusya Dileri Komiseri ierinin
3.6.1920 tarihli mektubuna cevab: ..Biz bat emperyalistlerine kar yalnz kurtulu ve bamszlmz korumakla
yetinmiyoruz. Ayn zamanda bat emperyalistlerinin kuvvetleri ve malm olan her vastalaryla Trk milletini emperyalizme vasta olarak grmek istemelerine mni oluyoruz. Bu
suretle btn insanla hizmet ettiimize inanyoruz
(A.M.D.P., s.165-166;A.T.T.B., s.338).
: Atatrkn, ilgililere ve Sovyet Hkmetine bildirilmek zere Kzm Karabekire yazs: ...Talt, Cemal, Enver Paalarn Byk Millet Meclisi adna hibir siyas giriimde bulunmaya yetkileri olmadnn ve bizimle hibir haberleme
ve ilikileri bulunmadnn kendilerine bildirilmesi, Vekiller
Heyeti karar gereidir (H.T. V.D. say: 55, v. 1262; S. Y.K.S.,
s.263-264).
: Atatrkn, Bat cephesini denetlemek zere akam, Ankaradan Eskiehire hareketi (H.T.V.D. say: 51, v.1176,
1177).
21 Haziran 1920 : Atatrkn, Ankaradan Eskiehire gelii, cephede temaslar, Ali Fuat Paa ve stanbuldan Ankaraya gelmekte olan
Albay Selhattin Adil Beyle grmesi (A.Y.G., s.153;
M.M.H., S.423; S.A.P.H., s.320-321).
: Yunan Babakan Venizelosun demeci: Yunanllarn ilerlemesi, Mustafa Kemali itibardan drecektir(l)
(T.K.S.K., s. 109).
22 Haziran 1920 : Yunanllarn, Milne hattndan genel taarruza gemeleri
(N.ll, s.460; T..H., c.ll, ks.2, s.188, T..H., c.ll, ks.6, kp.IV,
s.6; T..H., c.lV, s.227; O.Y.S., s.248; .A., s.747).
22/23 Haziran 1920 : Atatrkn, Ali Fuat Paa ve Albay Selhattin Adil Beyle
beraber trenle Eskiehirden Ankaraya hareketi (M.M.H.,
s.427; S.A.P.H., 8.321).

223

23 Haziran 1920 : Atatrkn, Ali Fuat Paa ve Albay Selhattin Adil Beyle
beraber Eskiehirden Ankaraya gelii (M.M.H., s.430;
S.A.P.H., s. 321).
29 Haziran 1920 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine genelgesi: Byk Millet Meclisi, ayn
zamanda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Kongresi yetkisine de sahip bulunmakta olduundan Heyet-i Temsiliye ile olan ilikinin Byk Meclis Bakanlyla
srdrlmesi (A.T.T.B., s.341).
2 Temmuz 1920 : Atatrkn, milleti bamszlk iin birlemeye ve Yunanllarla kesin savaa aran bildirgesi: ...Dmann istils
ne kadar genilerse, ykl da o kadar sratli ve kesin olacaktr. Yaamak isteyen milletimizin istei, basit bir kelimede sakl ve gayet hakldr: Bamszlk! (A.T.T.B. s.341344).
: Cemal Paann, Bakden Atatrke mektubu (M.H., s.57).
: Sovyet Rusya Dileri Komiseri ierinin, Atatrke mektubu (T.K.S.K., s.111; .A..M., s.199).
3 Temmuz 1920 : Atatrkn, asker, siyas ve dahil durumla ilgili bir gensoru nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas: ...Felketler bamza geldikten sonra
mdafaa areleri vesaire dnlmez. Bunlar felket gelmeden evvel dnlr (G.C.Z., c.l, s.68-74).
4 Temmuz 1920 : Atatrkn, cra Vekillerine ve resm makamlara gnderilecek btn yazlarn sansrden istisnasna dair nerge nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas:
...Sansr devam ettirmek gereine inanyorsanz kendimizi ayr tutmamalyz! (Z.C., Devre: I, cilt: 2, s.152).
7 Temmuz 1920 : Atatrkn, Yunanllarn Bursaya yaklamas zerine Albay Bekir Sami Beye telgraf: ...ehir mill kuvvetlerden,
asker kurumlardan, hemen imdiden boaltlmaldr. Fakat, dman karsndaki kk ve byk kuvvetlerin ekilmesi, mutlaka asker lzum ve harp zaruretleri zerine olmaldr! (T..H. c.ll, ks.2, s.219).
: Yunanistan Babakan Venizelosun, bir toplantda syledikleri: ..Trkleri akllandracak en iyi yol, Mustafa Kemali
her cephede malup etmektir(!) (.G.B.T., s.246).

224

8Temmuz 1920 : Atatrkn, Genelkurmay Bakan smet Beyin umum durum hakkndaki demeci nedeniyle Trkiye Byk Millet
Meclisinde konumas: ...Efendiler! Biz bir ama izliyoruz.
Bu amacmz teden beri eitli vesilelerle ifade edilmitir.
Ben imdi onu tekrar ediyorum: Milletin, devletin bamszln korumak! Bunun iin muharebe ediyoruz. Memleketimizin ellide biri deil btn tahrip edilse, btn ateler
iinde braklsa, biz bu topraklarn stnde bir tepeye kacaz ve oradan savunma ile megul olacaz! (Z.C., Devre: I, cilt: 2, s.208).
: Bursann, Yunanllar tarafndan igali (A. ve T.C.T.K.,
s.181).
10 Temmuz 1920 : Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin yemin etmeleri (Z.C.
Devre:I, cilt:2, s.214-215; A. ve T.C.T.K., s.182). (Milletvekillerinin bir blm bugn, dier bir blm ise Meclisin
15 Temmuz 1920 gnk oturumunda yemin etmilerdir).
11 Temmuz 1920 : Cemal Paann, Moskovadan Atatrke mektubu: ...Resm bildirinizi okudum. Bu resm bildirinizde benim, Talt ve
Enver Paalarn Byk Millet Meclisi adna hibir siyas giriimde bulunmaya yetkimiz olmadn ihtar ediyorsunuz.
...Sizin ve Byk Millet Meclisinin adna hibir siyas giriimde bulunmadm (T.Me, Ta. 28.1.1945; M.M.Y., s.389391).
12 Temmuz 1920 : Atatrkn, Mill Mdafaa rgtnn kuvvetlendirilmesi hususunda alnacak tedbirlerin bir gizli oturumda grlmesine dair nerge nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Efendiler kesinlikle sylerim ki, ordumuzun rgt pek mkemmeldir ve dnyada bizim ordumuzun rgtnden muntazam bir ordu rgt yoktur! (Z.C,
Devre: I, cilt: 2, s.248-268).
14 Temmuz 1920 : Atatrkn, Subay birlikleri kurulmas hakknda verilen
nerge nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Efendiler, zannettiiniz gibi subaylarmzn mevcudu israf edilecek kadar deildir. Aksine her biri ayr ayr
pek gzide birer cevher olarak korunmas gereken miktardadr (A.S.D.I, s.91).
15 Temmuz 1920 : Atatrkn, Ankara milletvekili olarak Trkiye Byk Millet
Meclisinde yemin etmesi (Z.C, Devre: I, cilt: 2, s.338-339).

225

: Bursann Yunanllar tarafndan igal edilmesi zerine Trkiye Byk Millet Meclisinin istei ile 20. Kolordu Komutanl grevinden alnan Bekir Sami Beyin, Atatrke telgraf: ...Arzna altm durumlara ramen, Byk Millet
Meclisinin bunca seneden beri gsterdiim sadakat ve
aklc tavrm dikkate almayarak vermi olduu gvensizlik
kararn, bir teln eseri sayyorum. Bu karar, ulusumuzun
bamszl iin sarf etmekte olduumuz mesaiden beni
alkoyamayacaktr. Fakat bu karar ile en tehlikeli zamanda
bo oturmaya mahkm olmakla, bu zamana kadar yaptm mcadelelerin hazin bir karln alm sayyorum
(M.B.S.G.A., s.456).
18 Temmuz 1920 : Atatrk korumak zere Ankarada Muhafz Takmnn kurulmas (27 Aralk 1920de tabur haline getirilmitir). (H.A.,
s.230-231).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda milletvekillerinin yolluk ve denekleriyle ilgili grmeler
esnasnda konumas (G.C.Z., c.l, s.102-104).
: Atatrkn, Albay Bekir Sami Beyin 15.7.1920 tarihli telgrafna cevab: Kutsal vatanmza olan hizmetlerinizi takdir
ediyorum. Yaplan ilemden znt duymamanz ve alngan davranmamanz zellikle rica ediyorum. 19.7.1920
akam cepheye gitmek zere Ankaradan trenle hareket
ediyorum. Bu hususta sizinle beraberce greceim
(M.B.S.G.A., s.456-457).
19 Temmuz 1920 : Atatrkn, akam, cepheye gitmek zere trenle Ankaradan ayrl (M.B.S.G.A., s.457).
22 Temmuz 1920 : stanbulda, Padiah Vahdettinin de itirakiyle toplanan
Saltanat rasnda tilf Devletlerinin Bar Antlamas
Tasla (Sevres Projesi)nn kabul edilmesi (Yalnz Topu
Feriki Rza Paa kabul etmemitir. A. ve T.C.T.K., s.186).
24 Temmuz 1920 : Atatrkn, Bakde bulunan Halil (Kut) Paaya mektubu
(T.K.S., s. 190).
27 Temmuz 1920 : Atatrkn, milletvekillerinden oluan bir heyetle Ankaradan akam Bat cephesine hareketi (G.C.Z.,c.l, s.118).
27/28 Temmuz 1920: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
ile mlk ve asker makamlar arasndaki iliki ve grevleri

226

dzenleyen Bakanlar Kurulu kararlarn valiliklere, cephe

komutanlklarna ve Mdafaa-i Hukuk Merkez Heyetlerine
bildiren genelgesi: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti Merkez ve dare Heyetleri, blgenin en byk
mlkiye memurunun emri altndadr. ..Mdafaa-i Hukuk heyetlerinin Hkmet idaresine mdahale etmesi, kendi emirlerinde silhl kuvvet bulundurmas hibir kayt ve arta
bal olmakszn kesin ekilde yasaktr (A.T.T.B., s.346347).
28 Temmuz 1920 : Atatrkn, Ankaradan Eskiehire gelii, Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paa ile grmesi ve Bilecike hareketi
(Geceyi Bilecikte geirmitir. G.C.Z., c.l, s.118).
29 Temmuz 1920 : Atatrkn, Bilecik evresindeki kuvvetleri teftii, akam
Pazarcka gelii (Geceyi burada geirmitir. G.C.Z., c.l,
s.118-119).
30 Temmuz 1920 : Atatrkn, Bat cephesinde teftileri (G.C.Z.c.l, s.119).
31 Temmuz 1920 : Atatrkn, Uak ve Afyonda asker teftileri (G.C.Z.,c.l, s.
120) ve Afyon Kolordu Dairesinde subaylara hitaben konumas: ...Millet, bamszlnn korunmasndan ibaret
olan hayat amacnn teminini ordudan, ordunun ruhunu
oluturan subaylardan bekler. te subaylarn yce olan
grevi budur (A.B.B.K., s.463-465).
: stanbulda, Damat Ferit Paann yeniden kabine kuruu
(Damat Ferit Paa, 30 Temmuz 1920de Sadaretten istifa
etmi, yeni kabineyi kurma grevi Vahdettin tarafndan yine kendisine verilmitir. 17 Ekim 1920 tarihine kadar grevde kalan bu kabine, Damat Feritin 5. ve son kabinesidir. A ve T.C.T.K., s.189).
3 Austos 1920 : Atatrkn, Fevzi (akmak) Paa ve Albay Fahrettin (Altay) Beyle Konyaya gelii ve Hkmet Konanda vatanseverlerle grmesi ...Elbirlii ile bu vatan kurtaracaz!
(B.S.A.K., s.57;A.Y.G., S.244).
4 Austos 1920 : Atatrkn Konyada Hastaneyi ve Liseyi ziyareti, leden
sonra Hkmet Alannda konumas (A.Y.G., s.244).
: Atatrkn, akam trenle Konyadan Pozantya hareketi
(Z.C., Devre: I, cilt: 3, s.111).
5 Austos 1920 : Atatrkn, Fevzi (akmak) Paa ve dier baz arkadalaryla
Konyadan Pozantya gelii (M.K.P.K., s.67; H.M.M., s. 170).

227

: Atatrkn, ukurova ileri gelenlerinin oluturduu Pozant Kongresinde bir konuma yapmas (M.K.P.K., s.72).
: Atatrkn, akam trenle Pozantdan tekrar Konyaya hareketi (Z.C., Devre: I, cilt: 3, s.111; M.K.P.K., s.87).
6 Austos 1920 : Atatrkn, Konyadan Afyona gelii, buradan da Ktahyaya hareketi (A.Y.G., s.31).
: Atatrkn, beraberindeki Meclis heyetiyle Afyondan Ktahyaya gelii, istasyonda yeni oluturulan Birinci Taburu
denetlemesi ve ayrlrken Mutasarrf Sait Beye telgraf:
...Ktahyay ziyaret eden heyetimiz burada grd iftihar
ve gven verici samim ve yksek gsterilerden dolay fevkalde memnuniyet ve kvan duymaktadr. Hissettiimiz
teekkr Byk Millet Meclisi adna bildirmekle veda eder,
bu izlenimimizin btn halka duyurulmasn rica ederiz
(T.K., s.29-30; A.S.D.V, s. 130; K..K.T., s.22-23; G.C.Z.,
c.l, s.120-121).
7 Austos 1920 : Atatrkn, beraberindeki Meclis heyetiyle beraber cephe
seyahatinden Ankaraya dn (Z.C., Devre: I, cilt: 3, s.
1 1 1).
9 Austos 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda cephedeki seyahat izlenimleri hakknda konumas
(Z.C., Devre: I, cilt: 3, s. 135-148).
10 Austos 1920 : stanbul Hkmeti ile tilf Devletleri arasnda Sevres Antlamasnn imzalanmas (T..H., c.ll, ks.2, s. 182; T..H.,
c.ll, ks.6, kp.IV, s.17; M.M.M.T., s.131; T.M.M.I, s.246;
T..T., s.101; G.G.II, s.235; .A., s.748; B.M.., s.17; T.IV,
s.64; Siyasal T., s.320; K.S.G.B.S., s.345; O.M.K. ve L,
s.274-281; Trk D.T., s.136-137; Trk D.T.D. s.79-84;
T.C.T., s.89-92, T.A.T.D.T.G. s.63-64; L.l, s.345; Siyas
Ta., s.538-540).
12 Austos 1920 : Atatrkn, -ngilterenin Karadeniz Ordusu kurmaylarndan
Binba Weyin mektubunu ileten- Ahmet zzet Paaya cevab: Maltadan stanbula nakledilen ve edilecek olan tutuklulardan herhangi birinin suskun stanbul hkmeti eliy-

228

le olsa dahi idam halinde -Erzurumda hkmmz altnda

bulunan Yarbay Rawlinson dahil olmak zere- elimizde
mevcut subay, er btn esir ngilizlerin karlk olarak derhal idam edilmelerinin kesin ekilde kararlam olduunun
bu vesile ile ad geen karargha bildirilmesine yardmc
olmanz bilhassa rica ederim (A.M.D.P.I, s.169-170; M.S.,
s.378-380).
13 Austos 1920 : Cemal Paann, Takentten Atatrke mektubu (Cemal
Paa bu mektubunda daha evvel 4 mektup yazdn; fakat
hibirine cevap alamadn kaydetmekte ve ...Sizden iki
satrlk bir mektuba gerekten muhtacm. Sizin iki satrlk
yaznz bana gelecekteki hareket eklimin tespiti iin rehber olacaktr! demektedir. T.Me., Ta., 29.1.1945; .H.E.P.,
s.70; A.I.Y.I., s.91-100; M.M.Y., s.391-398).
14 Austos 1920 : Atatrkn, Dou cephesi kuvvetlerinin faaliyetleriyle ilgili
bir gensoru nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Biz, memleket ve milletimizin varln ve bamszln kurtarmak iin karar verdiimiz zaman kendi
grlerimize bal bulunuyorduk ve kendi kuvvetimize dayanyorduk. Hibir kimseden ders almadk, hi kimsenin
kandrc vaatlerine aldanarak ie girimedik. Bizim grlerimiz, bizim ilkelerimiz herkese malmdur ki, Bolevik ilkeleri deildir ve Bolevik ilkelerini milletimize kabul ettirmek iin de imdiye kadar hi dnmedik ve giriimde bulunmadk! (A.S.D.I., s.92-102).
: Atatrkn, Trakyadaki durum hakknda Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Bu milletin akbeti, bu Mecliste kararlatrlacaktr ve bu Meclis de koca Anadoluya,
byk millete dayanyor! Neticede, stanbulu olduu gibi,
Trakyay da yine buras kurtaracaktr! (A.S.D.I, s.102).
: Atatrkn, Afyonkarahisar Mebusu Mehmet kr (Ko)
Beyin -Bekir Sami, Hacim Muhittin ve Air Beylerle ilgiliGenelkurmay Bakanl ve ileri Bakanlndan gensorusu nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...nsanlar, harekt deerlendirirken, harekt yapan
komutanlarn, subaylarn iinde bulunduu durumu ve sahip olduu vastalar, karsnda bulunduu basky, karlat mklleri o anda tetkik etmek lzmgelir. Yoksa,

229

Yksek Mecliste ve aradan bu kadar zaman getikten sonra, sknetle dnp yaplacak deerlendirmeler, orada
dnlm deerlendirmelere uyamayabilir. Bu asker
harekete uzaktan bakmak ve bakann kendisinin bulunduu artlar iinde onu dnmek, onu hibir vakit doru sonulara ulatramaz! (Z.C., Devre: I, cilt: 3, s. 195-208; N.
II, s. 462; A.S.D.I, s106-114).
16 Austos 1920 : Atatrkn, Yrk Ali Efeye telgraf: ...Gnderdiiniz zel
memurla Afyonkarahisarda grtm. ...Vatanperverane
almalarnzda baarlar dilerim (K.M.H., s.357).
20 Austos 1920 : Atatrkn, Antep halknn dmanla sonuna kadar savamaya karar verdiini bildiren Antep Mutasarrf Sabri Beye
cevab: ...Antep halknn gsterdikleri kahramanlk ve vatanseverliin son derece teekkre deer bulunduunun
halka bildirilmesi ve sz konusu kararn yayn ve iln rica
olunur (G.S.., s.134).
21 Austos 1920 : Atatrkn, Bat cephesindeki asker faaliyetlerle Antep
cephesindeki mill mukavemetler hakknda Trkiye Byk
Millet Meclisinde konumas: ...Ayntap ve havalisi halknn vatan mdafaasnda, onur ve namus ve bamszlk
mdafaasnda gsterdikleri hareket ekli cidden takdire deer ve rnek alnacak niteliktedir (A.S.D.I, s.114-122).
23 Austos 1920 : Atatrkn, Kastamonu Valisi Cemal Beye, neboluda
emekli topu yzbas, tccarlardan Saffet Harun Beye
-nebolu Kaymakam araclyla- makine banda ulatrlmasn istedii telgraf: Saffet Harun Beye, validemin ve
kz kardeimle einin emin bir ekilde stanbuldan kurtarlmas ile Anadoluya geirilmesini rica ederim (C.A., Dolap:
7 Kutu: 72-1, Fh. 1-5).
: Kastamonu Valisi Cemal Beyin, Atatrkn telgrafna cevab: Yksek emirlerinizi Saffet Harun Beye bildirdim. Yanmdadr. Muhterem annelerini, neboluya m yoksa Samsuna m karmak uygun olduunu soruyorlar efendim
(C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1, Fh. 1-6).
: Atatrkn, Kastamonu Valisi Cemal Beyin telgrafna cevab: Annemin, kz kardeimle einin neboluya karlarak
buraya bilgi verilmesinin, Saffet Harun Beye bildirilmesini

230

rica ederim (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1, Fh. 1-7). (Bu giriim, ya Zbeyde Hanmn yolculua imkn vermeyecek
derecede rahatszl ya da dier bir sebeple gerekleememitir. Zbeyde Hanmla kz Makbule Hanm, ancak 13
Haziran 1922 gn stanbuldan Adapazarna gelebilmi
ve 14 Haziran gn burada Atatrkle grmlerdir. Zbeyde Hanm, Atatrkle beraber 24 Haziran 1922 gn
Ankaraya gelmi, Makbule Hanm ise stanbula dnmtr).
24 Austos 1920 : Atatrkn, Bitliste Kfrevzade eyh Abdlbaki Efendiye,
giriilen mcadele hakknda halk aydnlatmada yardmc
olmasn isteyen mektubu: ...Yaknda Mslmanlarn, Avrupal mstevlilerden kurtuluu hususundaki baar haberlerini size inallah bildiririm (A.T.Y., s.544).
26 Austos 1920 : Enver Paann, Moskovadan Atatrke mektubu (Atatrkn cevab: 4 Ekim 1920). (.H.E.P., s.21; M.H., s.55;
.A..M., s.210-215).
27 Austos 1920 : Atatrkn, bayramlamak ve Bat cephesini denetlemek
zere Fevzi (akmak) Paa ve Albay ismet (inn) Beyle
beraber Ankaradan Eskiehire gelii (A.Y.G., s.154).
: Atatrkn, Eskiehirden bayram nedeniyle ordu mensuplarna genelgesi: ...Tedbirli ve kararl almann teekkre deer bir sonucu olmak zere meydana getirilen bu ordunun, imdiye kadar en olaanst fedakrlklar ve zaferlerle dolu olan tarih ve geleneklerine lyk fedakrcasna
ve gayretle vurumas ok gereklidir (A.T.T.B. s.347-348;
A.Y.G., s.154).
28 Austos 1920 : Atatrkn, Fevzi (akmak) Paa, smet (nn) ve Salih
(Omurtak) Beylerle Eskiehirden Afyona gelii, Uak cephesinin durumu hakknda Fahrettin (Altay) Beyle grmesi ve Yunan taarruzuna kar strateji tespiti (O.Y.S., s.263).
29 Austos 1920 : Cemal Paann, Takentten Atatrke mektubu: ...Bugn
Afganistana gitmek zere hareket ediyorum (H.T.D.A.A.,
Dosya: 109-A, Fh.: 8,8-1; M.M.Y., s.399-400).
5 Eyll 1920 : Galip Kemal (Sylemezolu) Beyin, Romadan Atatrke
mektubu (.B.A.II, s.462).

231

8 Eyll 1920 : Atatrkn, talya Dileri Bakan Kont Sforzaya, Cami

(Baykut) Beyin Roma temsilciliine gnderilmesi nedeniyle mektubu (A..Y.I, s.462).
13 Eyll 1920 : Atatrkn, Halklk Program ad altnda bir bror yaymlamas, bu programn Trkiye Byk Millet Meclisine
takdimi ve yelere datl (N.ll, s.567, 594, T.V., cilt: III,
say: 13, s.2, 1944; B.A., s.19-21; A.H.P., 8.9-11; .A.,
s.750; B.M.., s. 166; A.B.E.B., s. 135).
: Atatrkn, Mustafa Suphinin 15 Haziran 1920 tarihli mektubuna cevab (T.S.K.F., s.223).
14 Eyll 1920 : Cemal Paann, Afganistandan Atatrke mektubu:
...Emir Hazretleri sizden Afganistan iin bir Osmanl subay
heyeti gnderilmesini rica ediyor. ...Fikrime gre bu heyet
vastasyla Afganistanda mkemmel bir ordu vcuda getirirsek ileride buralarda yapmay tasarladm harekt iin
fevkalde bir vasta elde etmi oluruz. ...Douda yapmak
istediim ilerde muvaffak olabilirsem ngiliz dostlarmzn
bana bel olacama ve sizin yknz hafifleteceime
eminim (.H.E.P., s.81; M.M.Y., s.400-401).
: Kzm Karabekirin, Atatrke, Cellettin Arifin Vilyat-
arkiye ya da Erzurum Valiliine atanmasn teklif eden
telgraf (N.ll, s.474, .H., s.830).
16 Eyll 1920 : Atatrkn, memleketteki gizli Bolevik faaliyetleri hakknda
Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paaya telgraf: ...Kaytsz artsz Rus bamll demek olan ierdeki komnizm
rgt, gaye itibariyle tamamen bizim aleyhimizdedir. Gizli
komnizm rgtn her surette durdurmak ve uzaklatrmak mecburiyetindeyiz. ...Kendi arzularn kolaylkla destekletmek isteyen birtakm kimseler, hilekrane bir surette
komnizm vesaire rgtne taraftar olduumu daima yayyorlar; fakat yanltr! (M.M.H., s.472-475; A.T.T.B.,
s.351).
18 Eyll 1920 : Atatrkn, 13 Eyll 1920de Meclise sunduu Halklk
Programnn Trkiye Byk Millet Meclisinde okunmas
(Z.C., Devre: I, cilt: 3, s.179-181). (Bu program, incelenmek zere zel bir komisyona gnderilmi, daha sonra 20
Ocak 1921 tarihli ilk Anayasa bu programdan domutur.
N.ll, s.567, 594, .M., s.273; B.M.., s.166).

232

20 Eyll 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekirin 14 Eyll 1920 tarihli teklifine cevab: ...Cellettin Arif Beyin Erzurum Valiliine atanmas mmkn deildir. Milletvekilliinden istifa ettii takdirde ad geen vilyete atanmas Vekiller Heyetine teklif olunabilir (N.ll, s.476; .H., s.830-831).
28 Eyll 1920 : Atatrkn, Matbuat ve stihbarat Genel Mdrlnn almalar hakknda Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Bugn gerekten Anadoluda basn vardr ve bu
basn, yine Anadoluda vuku bulan almalarn sonucudur.
Hemen hemen nemli bir merkezimiz yoktur ki orada bir
gazete kmam olsun. Demek ki Anadoluda basn vardr;
bu nedenle basn ihmal edilmemitir (A.S.D.I, s. 122-128).
29 Eyll 1920 : Cemal Paann, Herattan Atatrke mektubu: Ben Afganistana geldim. 15 gnden beri Heratta bulunuyorum. Bizim melun stanbul Hkmetinin bar antlamasn imza
ettiini tiksinti ve lanetle okudum (T.Me., Ta., 1.2.1945;
M.M.Y., s.401-404).
4 Ekim 1920 : Atatrkn, dier komutanlarla beraber fedakr almalar
nedeniyle Kzm Karabekire telgraf: Mill emellerin elde
edilii, milletimizin birlik oluu urunda harcanan almann teekkre deer olduunu arz eylerim (K.K., s.893;
A.T.T.B., s.353).
: Atatrkn, Enver Paann Moskovadan yazd 26 Austos 1920 tarihli mektubuna cevab (.H.E.P., s.34-35; M.H.,
s.55; .A..M., s.215-218).
5 Ekim 1920 : Venizelosun, Lloyd Georgea yazs: ...Trk hkmetinin
Mustafa Kemali ortadan kaldramayacana kanaat getirdim. Sultann daha fazla asker gndermesi milliyetileri
kuvvetlendiriyor. Mustafa Kemale kar tedbir olarak: 1Btn Trkleri stanbuldan atalm(!)2- Karadenizde Pontus Rum Devletini kuralm(!) (.G.B.T., s.281-282).
6 Ekim 1920 : Atatrkn, kendisine ballk duygularn bildiren 9.Tmen
Komutan Halit (Akmans) Beye cevab: ...Kurtulua ermek iin yegne mill dayanak, sizin gibi memleketin byk
komutanlarnn vefa ve samimiyetidir. Telgrafnzdan cidden duygulandm, teekkr ediyorum. Erzurumun kuvvet

233

ve gayreti ve ordunun disiplin ve ball btn memleketin gzn diktii bir hedeftir (.H., s.838; A.T.T.B., s.354).
7 Ekim 1920 : Ankara stikll Mahkemesinin, Damat Ferit Paa, Hdi Paa, Rza Tevfik ve Reat Halis hakknda -Sevres Antlamasn, Trkiye Byk Millet Meclisinin izni olmakszn
dmanlarla mzakere ve imza etmeleri gerekesiyle- gyaben idam karar (.S.B.C, s.20; .Ma.l, s.84, 251; i.M.,
C.30,8:1973).
11 Ekim 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, Rusyaya elilik heyeti ile beraber gidecek olan lm
Tetkikat Heyetinin izinli saylmas hakknda konumas
(G.C.Z.,c.l,s.153-154).
15 Ekim 1920 : Demirci Mehmet Efenin, -Konyada Deliba isyann bastrmak zere Albay efik (Aker) Beyle beraber isyan blgesine hareketini bildiren- Atatrke telgraf: Yce emrinizi
sayg ile aldm. kranlarm arz ederim. Btn mcahit arkadalarm ellerinizden perler. Mill maksatlar iin alan
mcahitlerin nderi, en sadk hizmet edeni olduumu teyiden arz ederim (K.M.H., s.366).
: Atatrkn, Demirci Mehmet Efenin 15 Ekim 1920 tarihli
telgrafna cevab: Hissiyatnza teekkr ve milletimizin
birliini ama edinen bugnk vatan almalarnzda baarlar diler, btn arkadalara selm ederim (K.M.H.,
s.366).
16 Ekim 1920 : Atatrkn, Sovyet Rusyann antlama iin Van ve Bitlisin
Ermenilere braklmas teklifi zerine Moskovada bulunan
Bekir Sami (Kunduh) Beye talimat: ...Gerek Byk Millet
Meclisinin ve gerek onun gven ve itimadna sahip bulunan Bakanlar Kurulunun, coraf, asker ve iktisad hibir
ilke ile izah ve badatrlmas mmkn olmayan sz konusu teklifi her ne pahasna olursa olsun kabul edemeyecei (M.H., s.88-90;A.T.T.B., s.355-357).
17 Ekim 1920 : Damat Ferit Paann Sadaretten istifas (A. ve T.C.T.K.,
3207).
21 Ekim 1920 : Damat Ferit Paann istifas zerine Tevfik Paann kabine kuruu (Bu kabine, son Osmanl kabinesi olup 4 Kasm
1922 tarihinde istifa etmitir. A. ve T.C.T.K., s.208).

234

22 Ekim 1920 : Atatrkn, ierinin 2 Temmuz 1920 tarihli mektubuna

cevab (.A..M., s.199-200; T.R..T., s.263-264).
25 Ekim 1920 : Atatrkn, Berlinde bulunan Talt Paaya yurt dnda
yapaca giriimlerden Ankarann haberdar edilmesini bildiren mektubu: ...Batda yapacanz alma ve ilerden
buraya ksm ksm bilgi verildii takdirde karar ve eylemlerde tam ahenk meydana gelerek amaca erimek kolaylar (T.Me., Ta., 10.2.1945; M.H., s.59, T..., s.91; A..M.,
s. 148).
27 Ekim 1920 : Atatrkn, Takentte bulunan Cemal Paann 11 Haziran
ve 2 Temmuz 1920 tarihli iki mektubuna cevab (M.H.,
s.57; K.S.G.D.S., s.667).
30 Ekim 1920 : Atatrkn, Kars Kalesinin mill kuvvetler tarafndan alnmas zerine Kzm Karabekir Paaya tebrik telgraf:
...Kars gibi bir kalenin zapt, milletin tarihinde nadir olan
fevkalde bir asker baardr! (A.T.T.B., s.359).
31 Ekim 1920 : Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: ... Darda bulunan kiilerin yurt iindeki yakn taraftarlar, onlarn memleket ve milletin kurtuluu urunda hizmette bulunduklarn
propaganda etmek suretiyle eski kabahatlerini millete affettirmek ve memlekete girmeleri ortamn hazrlamak iin almakta olduklar anlalmtr. Bu gayretkeler iinde baz anlayszlar da vardr (.H.E.P., s.64).
: Atatrkn, Ali Fuat Paaya, dankl Komnist Partisi kurduruunun sebeplerini aklayan telgraf (M.M.H., s.508509).
1 Kasm 1920 : Atatrkn, subay yetitirmek zere Ankarada alan Zabit Namzetleri Talimghnn ilk mezunlarn vermesi mnasebetiyle yaplan trende konumas: Ordumuz, hayat ve
haysiyet mcadelesinde milletin ve milletin amalarnn yegne dayanadr (A.S.D.V., s.27).
: Atatrkn, Zabit Namzetleri Talimghnn ilk mezunlarn
vermesi nedeniyle Okulun hatra defterine yazdklar: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, ya bamszlk ya lm
andyla yetien ilk bamszlk subaylarnn ordu ve milletimize takdim ve emanet olunduunu grmekle bahtiyardr!
(M.K.P., s.131;A.H.D.Y., s.6).

235

7 Kasm 1920 : Atatrkn, Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paay acele
Ankaraya armas (N.ll, s.502).
8 Kasm 1920 : Atatrkn, Eskiehirden Ankaraya gelen Ali Fuat Paa ile
grmesi (Bu grmede Ali Fuat Paaya Moskova Bykelilii teklif edilmi, kabul zerine resm ilemler tamamlanarak bu atama 21 Kasm 1920de kendisine resmen bildirilmitir. N.ll, s.504; T.VI., s.70; M.M., s. 166;
M.M.H.,s.516;M.H.,s.7).
: Atatrkn, Moskovada bulunan Bekir Sami (Kunduh)
Beye Sovyet teklifleriyle ilgili grlerini bildiren telgraf
(V.H., s.190).
10 Kasm 1920 : Atatrkn, Ankara Erkek retmen Okulunun Zabit Namzetleri Talimghnn ilk mezunlar erefine verdii yemekte bulunmas (Ha. 11.11.1920).
11 Kasm 1920 : Fikriye Hanmn, stanbuldan vapurla Karadeniz Erelisine gelii, ile kaymakam Naci Beyin, durumu telgrafla
Atatrke bildirmesi: Fikriye Hanmefendi, bugn stanbuldan gelmitir. ...Oraya ne suretle ve hangi yolla hareketi uygun grlrse, yksek emrinizin beklendii arz olunur
(A.A.H., s.65; Fi., s.69). (Fikriye Hanm, Atatrkn vey
babas Ragp Beyin kardei Albay Hsamettin Beyin kzdr. Bu yaknlk nedeniyle Atatrk tanm, onun da sevgisini kazanmt. Atatrkn iznini alarak Anadoluya getii gnlerde 23-24 yalarnda olan Fikriye Hanmn, Atatrke kar aa vuramad bir sevgi ve ak besledii anlalmaktadr. A.A.H., s.63-64; Fi., s.66-68).
: Bayaver Salih (Bozok) Beyin, -Karadeniz Erelisi Kaymakam Naci Bey araclyla- Fikriye Hanma telgraf: Varnz imdi haber alarak Ankaraya hareket etmeniz, arkadalarmdan olup birka gn evvel buraya gelmek zere
Ereliye geldiini haber aldm Mithat Beyle birlikte gelmeniz Kaymakamla yazlmtr. ...Hareketinizin bildirilmesi Paa Hazretlerinin arzular gereidir. Sizin de buna
gre hareket etmeniz uygundur (A.A.H., s.66; Fi., 70-71).
(Fikriye Hanm, Mithat Beyle beraber 13 Kasm 1920 gecesi Karadeniz Erelisinden vapurla neboluya, oradan da
kara yoluyla -Kastamonu zerinden- Ankaraya gelmitir.
A.A.H., s.67-68; Fi., s.72-73).

236

23 Kasm 1920 : Atatrkn, Ermenilerle yaplacak bar grmelerine Ankara hkmetinin delegeleri olarak katlacak olan Hamit ve
Necati Beylere talimat: ...Ermenilere veklet ve onlar himaye amacyla ie karmak isteyenlere kar araclk kabul etmediimizi ifade edebilirsiniz. Hukukumuzdan zerre
kadar fedakrla raz olunamayaca muhakkaktr. Kzm
Karabekir Paa Hazretlerine Dilerinden bu konuda gerekli talimat verilmitir. (A.M.D.P.I, s.180).
25 Kasm 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin eyh Sunus
erefine verdii yemekte konumas (Ha. 27.11.1920).
27 Kasm 1920 : Umum Seyyar Kuvvetler Komutan Vekili -erkes Ethemin
kardei- Tevfik Beyin, Atatrke telgraf: ...Seyyar Kuvvetler ..bu noktalar halledilinceye kadar Bat Ordusunu mir
tanyamayacaklardr ve Bat Ordusunun gnderdii Simav
ve Havalisi Komutannn Eskiehire dnmesi iin emir verilmitir(!) (.E., s.30).
30 Kasm 1920 : Atatrkn, Trk-Sovyet ilikilerini bozmaya ynelik ngiliz
propagandalar hakknda Dou Cephesi Komutanlna talimat: ...Trk milletinin, kendi hayatna kastetmi olan emperyalistlerle mtereken hareket edebilecei zannn birok kere telkine muvaffak olan ngiliz oyunlarna hayret etmemek elden gelmez (A.M.D.P.I, s.188-189).
1 Aralk 1920 : Atatrkn, Trk-Sovyet ilikilerine dair esaslar konusunda
Moskova Bykelisi Ali Fuat Paaya talimat (Talimatn
bir zeti de Bak ve Tiflis mmessillerimize iletilmek zere
Dou Cephesi Komutanlna gnderilmitir. A.M.D.P.I,
s.202-206).
2/3 Aralk 1920 : Ermenilerle Gmr Antlamasnn imzalanmas (N.ll,
s.488; .H., s.846; T..H. elli, s.225; T..H., c.ll, ks.6, kp.IV,
s.18; T.I.H., c.ll, ks.3, s.271; .S.T.D., s.50; H.M.M., s. 178;
.H., s.748; M.M.M.T., s.133; M.H., s.95; K.C.T.E., s.117;
A.M.D.P.I, s.523-528).
3 Aralk 1920 : Atatrkn, Ahmet zzet Paa bakanlndaki stanbul Heyeti ile Bilecikte grmek zere, akam Ankaradan trenle Eskiehire hareketi (N.ll, s.521).

237

: ngiltere Babakan Lloyd Georgeun demeci: ...Mustafa

Kemal, Yunanllar zmirden atabilir; bu sebeple Yunanllara her trl yardm yapmalyz(!) (.G.B.T., s.249).
4 Aralk 1920 : Atatrkn, beraberindekilerle sabah Ankaradan Eskiehire gelii (N.ll, s.521).
5 Aralk 1920 : Atatrkn Bilecike gelii; burada Dahiliye Nazr Ahmet zzet Paa bakanlnda Bahriye Nazr Salih Paa, Ziraat
Nazr Hseyin Kzm Bey, Rasathane Mdr Fatin (Gkmen) ve Dileri memurlarndan Mnir (Ertegn) Beyin
dahil olduu stanbul Heyeti ile grmesi ve heyetin stanbula dnmesine msaade etmeyeceini, beraber Ankaraya gidileceini bildirmesi (Bilecik Mlkat). (N.ll, s.510,
524; T..H., c.II, ks.3, s.9; .A., s.752; C.B.B.K., s.342-345;
.M., s.290; K.S.G.B.S., S.379; A.K.D.D.A.Y., S.317-318;
A.B.E.B., s.135).
6 Aralk 1920 : Atatrk ve beraberindekilerin, stanbul Heyeti ile beraber
trenle Ankaraya gelii (N.ll, s.525; T..H., c.II, ks.3, s.9;
A.K.D.D.A.Y., s.318; T.A.., s.177; A.B.E.B., s.135). (Bu
heyetteki kiilerin, Mill Hkmet hizmetinde almak istemedikleri anlaldndan, bir sre Ankarada kallarn takiben 7.3.1921de stanbula dnmelerine izin verilmitir.
.A., s.752; G.C.Z., c.3, s.31).
9 Aralk 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumlarnda, Diyarbakr Milletvekili Hac kr Beyle ilgili grmeler esnasnda konumas (G.C.Z., al, s.259-260).
: erkes Ethemin, Ktahyadan Atatrke ikyetlerini bildiren telgraf: ...Her yerde bol bulunan kimselerin kartrclyla, bilhassa zt- devletlerinin de evham getirecek dereceye sevk edildiini dolaysyla haber alyorum. ...Yksek
dncelerinizin bildirilmesine emirlerinizi... (.E., s. 3940).
: Atatrkn, Arnavutluk Harbiye Nazrlna seilen emekli
Kurmay Albay Selhattin (Kip) Beye hkmetin memnuniyetini bildiren mektubu (A.M.D.P. I, s.209-210).
13 Aralk 1920 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi kararyla Anadolunun zlem ve selmlarn bildirmek zere Trakyaya

238

gnderilen Cevat Abbas (Grer) ve Galip Bahtiyar Beyler

araclyla Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine mesaj: ...Trakya davas Anadolu davas ile etir.
Trk milletinin fedakrl, gayreti sayesinde her iki dava
da kurtarlacaktr. Baar temenni ve en samim selmlarm sunarm (T.M.M. I, s.386; A.T.T.B., s.364).
: Atatrkn, erkes Ethemin 9 Aralk 1920 tarihli telgrafna
cevab: ...Benim szlerimi ve teminatm btn samimiyet
ve ciddiyetimle kabul ederek, her trl mklleri, baka
makamlarla halletmekte zorlua uradka, dorudan doruya husus ve gizli olarak bana bildirmekle halledilebileceine inanmalsn! (.E., s.48-49).
21 Aralk 1920 : Atatrkn, Anadoluya geenlere verilen seyahat belgeleri
hakkndaki bir soru nedeniyle Trkiye Byk Millet Mec-lisinde konumas: ...Kayt ve arta balamaktan vazgemeyelim, dmanlarmz pek alaktr (A.S.D.I, s.132-133).
: Atatrkn, Afgan ordusunu modernletirme almalarn
yrtmek zere Afganistana bir asker heyet gnderilmesi
konusunda Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paaya talimat (A.M.D.P.I, s.218-219,275).
22 Aralk 1920 : Atatrkn bakanlnda bir ksm Hkmet yeleri ve milletvekilleriyle yaplan toplant sonunda, erkes Ethemle
Ktahyada grmek zere bir mebus heyeti oluturulmas karar (.E., s.71-74).
22/23 Aralk 1920 : Atatrkn, Seyyar Kuvvetler Komutan erkes Etheme
telgraf: Sizinle grmek ve vaziyeti izah etmek zere
Cell (Bayar), Reit, Kl Ali, Eyp Sabri ve Vehbi Beylerle Emir Paa yarn (23.12.1920) saat 12de hareket ettirilecek trenle Ktahyaya geleceklerdir! (.E., s.75).
25/26 Aralk 1920 : Atatrkn, -Vekiller Heyeti kararyla geliigzel gnll er
toplanmasnn yasaklanmas zerine- asker ve mlk memurlara, belediyelere ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ubelerine bildirgesi: Hibir kimse hibir sebep ve suretle
Hkmet merkezinin bilgisi olmakszn kuvvet toplamaya
yetkili deildir. Bu bildirgenin bildirilii tarihinden evvel bu
yolda giriimde bulunmu olanlar varsa derhal kendilerini
ve giriim amalarn dorudan doruya bana haber vere-

239

ceklerdir (A.T.T.B., s.366; .E., s.86; T..H., ali, ks.3,

s.72).
: Atatrkn, erkes Ethemin Bat Cephesi Komutan smet
(nn) Beyin bilgisi olmakszn Kuvve-i Seyyareden bir
ksm kuvvetleri Gediz ve Ktahyada toplamas zerine,
Ktahyada bulunan milletvekili heyetine durumun aydnlatlmasn isteyen telgraf (N.ll, s.537; .E., s.84-85).
26 Aralk 1920 : Ankaradan Ktahyaya gelen milletvekili heyetinin, erkes
Ethem ve kardei Tevfikle grmesi ve 26/27 Aralkta
grme sonucunu telgrafla Atatrke bildirmeleri (erkes
Ethem ve kardeleri bu grmede baz artlar ileri srmler, zellikle Albay Fahrettin (Altay) ve Refet (Bele)
Beylerin cepheden uzaklatrlmalarn istemilerdir(!) N.ll,
s.538; .E., s.87-89; .M., s.291-292).
27 Aralk 1920 : Ktahyada erkes Ethemle gren milletvekili heyetinin
Atatrke gnderdii telgrafn, Vekiller Heyetinde grlmesi, Kuvve-i Seyyarenin Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin emrinde olduu kararnn alnmas ve Atatrkn, telgrafla bu karar bildirerek Ktahyadaki heyeti
Ankaraya armas (N.ll, s.540-541; .E., s.90).
: Atatrkn, Bat ve Gney Cepheleri Komutanlarna erkes Etheme kar hazrlkl bulunmalar hakknda yazs:
Ktahyadaki heyetin cevab, Kuvve-i Seyyare iinin artk
bar yoluyla ve siyasetle zmnn olanak d olduunu
kantlam ve sorunun kuvvet zoruyla zmlenmesi gerektii anlalmtr! (A.K.D.D.A.Y., s.320).
29 Aralk 1920 : Atatrkn, Trkiye Millet Meclisinin gizli oturumunda erkes Ethem meselesi hakknda konumas: ...Efendiler, Allaha kr hkmetiniz kuvvetlidir. Ordumuz gven vericidir. phesiz ki Byk Millet Meclisinin meruiyetine taarruz edenler, tecavz edenler hakknda yksek heyetinizin
kanunlar uygulanr ve hkmetimiz bu kanunlar uygulamaya muktedirdir (G.C.Z., c.l, s.273-288).
30 Aralk 1920 : Atatrkn, erkes Ethem meselesi ile ilgili olarak Trkiye
Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas:
...Herhalde memleketin her tarafnda hkmet kurulmaldr. Ve yine gayemizin elde edilii ve memleketin mdafa-

240

as iin muntazam ordu meydana gelmelidir. Bu esaslara

aykr olan, muzr olan her trl grler imha edilmelidir
(G.C.Z., c.l., s.299).
: Atatrkn, Albay smet ve Albay Refet Beylere telgraf:
...Ethem Beyle kardelerine kesin ekilde, kuvvet bandan ayrlarak Hkmete snmalar iin son bir teklif yaplmas... (H.T.B.D. say: 73, b.1587).
-1921 3 Ocak 1921 : Atatrkn, -Dileri Bakan Vekili Ahmet Muhtar Beyin d
siyasetle ilgili beyanat mnasebetiyle- Byk Millet Meclisinde konumas: ...Hkmetin siyaseti, gayet belirgin ve
ak bir siyasettir ve bu siyasette ekseriyetimize veya heyet-i umumiyemize deil, milletin heyet-i umumiyesine dayanmakta olduuna tam kanaati vardr (Z.C., Devre: 1,
cilt: 7, s.158-160).
4 Ocak 1921 : Atatrkn, Daily Express muhabirine demeci: Trkiye
Trklerindir (7 Ocak 1921 gn yaymlanmtr. .B.A.III,
s.7).
5 Ocak 1921 : Atatrkn, Dastann bamszlnn, Sovyet Rusya tarafndan tannmas mnasebetiyle Lenine telgraf
(A.T.T.B., s.367).
7 Ocak 1921 : Leninin, Dastann bamszlnn iln vesilesiyle 5
Ocak 1921de bir mesaj gnderen Atatrke cevap telgraf
(.A..M., S.198-199; T.R..T., s.252-253; A.A., s.86).
8 Ocak 1921 : Atatrkn, erkes Ethem ve kardelerinin isyanna dair
Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Efendiler,
maksadmz merudur, baar imanmz sarslmazdr. Bu
sebeple dahilde ve hariteki dmanlarmz ister ok ister
az olsun, teebbslerinin genilii ne olursa olsun kesin
baar, son baar meru bir maksat izleyenlerde kalacaktr (Z.C., Devre: I, cilt: 7, s.225-230).
: Enver Paann, Moskovadan -Rusyadaki faaliyetleri hakknda-Atatrke mektubu (.M.E.P., s.117).
10 Ocak 1921 : Birinci nn Zaferi (O.Y.S., s.293; T..T., s.103; M.M.,
s.171; M.M.M.T., s.136; T.IV., s.74; T.D.T., s.84-85; K.A.,
s.616-617; A.., s.469; M.M.U.K.S.II, s. 185-186; T.C.T.,

241

s.144; A.K.D.D.A.Y., s.321; H.Y.A., s.55,78-79; A. ve As.,

s.115-116).
: Harp durumu hakknda Meclise bilgi verilmesine dair nerge mnasebetiyle Atatrkn, son asker hareketleri izah
eden konumas: ...Dn dman nn civarndaki mev-zilerimize temas etti. Cepheden taarruz durduruldu. Bugn
ayn mevzilerde muharebe cereyan etmektedir (Z.C., Devre: I, cilt: 7, s.247).
11 Ocak 1921 : Atatrkn, I. nn Zaferi mnasebetiyle Bat Cephesi Komutan smet (nn) Beye tebrik telgraf: ...Bu muvaffakiyetin, mukaddes topraklarmz dman istilsndan tamamen kurtaracak olan kesin zafere bir hayrl balang olmasn Allahtan diler ve bu kutlamann umum Bat Ordusu
er ve subaylarna iletilmesini rica ederim (Z.C., Devre: I,
cilt: 7, s.278-279; A.T.T.B., s.368; H.T.V.D. say: 52, v.
1210; A.S.D.I, s. 153).
12 Ocak 1921 : Bat Cephesi Komutan Albay smet Beyin, Atatrkn tebrik telgrafna cevab: ...Mukadderatmz tam bamszlk
ile zerine alm olan Byk Millet Meclisine kaytsz artsz ballktan ald manev ve kuts feyz ile mukaddes
topraklarmzn kurtarlmas vazifesini yerine getireceine
ordunun, kesin kanaatle emin bulunduunu arz ve temin
ederim (A.S.D.I, s.153).
13 Ocak 1921 : Atatrkn, Birinci nn Muharebesi hakknda Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Dmana oranla az
olan kuvvetlerimiz nnde toplanmt. Burada vuku bulan
meydan muharebesinde dman, byk kayplarla malubiyeti his ve idrak etti ve hzl bir ekilde geri ekilmeye
balad (Z.C., Devre: I, cilt: 7, s.278-279,285).
17 Ocak 1921 : Atatrkn, United Telegraph gazetesi muhabirine Trk
Bamszlk Savann amalarn aklayan demeci: ...Siyas, adl, iktisad ve mal bamszlmz imhaya ve neticede yaama hakkmz inkra ve kaldrmaya yneltilmi
olan Sevres Antlamas bizce mevcut deildir. Bamszlk
ve egemenliimizin gereklerini temin edecek bir barn yaplmas son emelimizdir (A.S.D. III, s.15).

242

20 Ocak 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde Anayasa grmeleri esnasnda konumas: ...Antlama ve bar yapma, vatan mdafaas iln, yani harp iln gibi yetkilerin,
mevcut olan Kanun-i Esasde kime ait olduu yksek bilginiz iindedir. Halbuki zannediyorum ki milletin gerek vekillerinden oluan yksek Meclis, artk bu yetkileri bir ahsa
brakmak istemiyor; kendi yapmak ve tamamen zerine almak istiyor (A.S.D.I, s.155-157).
: lk Tekilt- Esasiye Kanunu(Anayasa)nun, Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul (Z.C., Devre: 1, cilt: 7, s.339;
N.ll, s.564,714; T.V. cilt: 3, say: 13, s.2; B.A., s.21,81-84;
B.M.., s.24).
22 Ocak 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda boleviklik propagandas yapanlarla ilgili grmeler esnasnda konumas: ...phe etmiyorum ve hi kimsenin
phe etmeyeceini zannediyorum ki, Byk Millet Meclisi
ve onun hkmetinin bugne kadar izledii siyaset, tamamen mill emellere uygundur. Bu siyasetin ne olduunu
tekrara lzum grmem (G.C.Z., c.l, s.325-345).
24 Ocak 1921 : Fevzi (akmak) Paann, cra Vekilleri Heyeti Bakanlna seilmesi (3 Mays 1920 gn seilen cra Vekilleri
Heyeti, 20 Ocak 1921 tarihli Anayasann 9. maddesi gereince, Fevzi Paay Bakan semilerdir). (Z.C., Devre: 1,
cilt: 7, s.372-373; B.M.., s.146,148).
25 Ocak 1921 : ngiltere Dileri Bakan Lord Curzonun, Paris toplantsnda demeci: ...stanbul Hkmeti fel halinde ve Mustafa
Kemal Trkiyenin gerek hkimidir (T.K.S.K., s.137).
27 Ocak 1921 : Sadrazam Tevfik Paann, Atatrke Londrada toplanacak bar konferans iin Osmanl heyetine katlmak zere
Byk Millet Meclisinden ye isteyen telgraf (N.ll, s.554;
T..H., c.ll, ks.3, s.257).
28 Ocak 1921 : Atatrkn, Sadrazam Tevfik Paann 27 Ocak 1921 tarihli telgrafna cevab: Mill iradeye dayanarak Trkiyenin
mukadderatna el koyan yegne meru ve mstakil hkim
kuvvet, Ankarada aralksz toplanan Trkiye Byk Millet
Meclisidir. Trkiyeye ait btn meselelerin halline memur
ve her trl haric mnasebetlere muhatap, ancak bu Meclisin hkmetidir. ...tilf Devletleri, Londrada yapacaklar

243

konferansta, Dou meselesini adalet ve hukuk dairesinde

halletmeye karar vermilerse davetlerini Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetine dorudan doruya yneltmelidirler
(N.ll, s.556; T..H. c.II, ks.3, s.257).
: Atatrkn, Sadrazam Tevfik Paaya ikinci telgraf ve istekleri: Zat- ahane, Trkiye Byk Millet Meclisini tandn ksa bir hatt- hmyun ile iln buyuracaklardr (N.ll,
s.558).
29 Ocak 1921 : Atatrkn, Londra Konferansna gnderilecek delege heyeti vesilesiyle, Sadrazam Tevfik Paa ile yaplan yazmalara dair Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas:
...Millet ve memleket nam ve hesabna yegne bavurulacak yer burasdr, yani Meclis-i linizdir. Bu meru hakk,
bu mill hakk, bu tabi hakk hibir sebep ve bahane ile ve
hibir mtala ile hibir ahsa hibir heyete terk edemeyiz
(Z.C., Devre: I, cilt: 7, s.410-415).
30 Ocak 1921 : Atatrkn, Sadrazam Tevfik Paaya Byk Millet Meclisinin kabul ettii Anayasann bir suretini gndermesi:
...Bizce, saydm esas maddelere aykr hareket etmeye
imkn ve salhiyet olmadn yksek dikkatlerinize sunarm (N.ll, s.562-563; .A. s.753).
31 Ocak 1921 : Atatrkn, Londra Konferansna itirak edecek heyet mnasebetiyle Sadrazam Tevfik Paa ile yazmalar hakknda Trkiye Byk Meclisinde konumas: ...Gerek stanbul gerek Londra bilmelidir ki, Meclisin her gr asndan emniyet ve itimadna sahip insanlar bu ii ynetmektedir. Eer bunun aksi bir kanaati, dmanlarmzn eline verirsek bunu bizim aleyhimizde ve btn giriimlerimizin
aleyhinde, ok fena olarak kullanrlar (Z.C., Devre: I, cilt:
8, s.21-22).
1 ubat 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, gizli celselerdeki konumalarn darya szdrlmasn
aratrmak zere bir komisyon kurulmas teklifi ve konumas: ...Bu insanlar meydana karmak hepimize ait mterek bir vatan ve vicdan grevidir. Yalnz bana ait deildir;
umum heyetimize aittir (G.C.Z., c.l, s.356-357).
4 ubat 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, Londra Konferansna itirak edecek delege heyeti hak-

244

kndaki Vekiller Heyeti tezkeresi zerinde konumas: Btn arkadalar, Bakanlk Divan araclyla ne gibi niteliklere sahip kiileri istiyorsa onlar Bakanla bildirirler ve
Bakanlk Divan, Vekiller Heyeti de aydnlanr. Bu suretle
gerek delegeler ve gerek o delegeleri kuvvetlendirecek Danma Heyeti daha isabetle tayin edilebilir (G.C.Z., c.l,
s.377-378).
5 ubat 1921 : Kardinal Gasparrinin, Papa 15. Benoit adna Romadan
Atatrke telgraf: ...Papa Hazretleri adna Kafkasya ve
Anadolu Hristiyanlarnn hayat, mal ve eyalarnn gven
altna alnmas hususunda gerekli emrin verilmesini rica ve
niyaz ederim (Ha. 13.3.1921).
6 ubat 1921 : Atatrkn, Hkimiyet-i Milliye gazetesi muhabiri Ruen Eref (naydn) Beyin sorularna verdii cevaplarn gazetede
yaymlanmas: Komnizm itima bir meseledir. Memleketimizin hali, memleketimizin sosyal artlar, din ve mill
ananelerinin kuvveti, Rusyadaki komnizmin bizce uygulanmasna msait olmad kanaatini dorular mahiyettedir (A. S. D. III, s. 19).
8 ubat 1921 : Atatrkn, Grcistan Elisi Simeon Medivaninin gven
mektubunu kabul ve elinin sylevine cevap konumas
(N.ll, s.489; T.D.D.S., s.69; Ha. 9.2.1921; D.B.Y., 1967, s.
1064).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, Londra Konferansna katlacak heyet konusunda Sadrazam Tevfik Paaya verilecek cevap hakknda konumas: ...Efendiler! Bu Meclis merudur ve bunun meruiyetini
kimseye tasdik ettirmek lzm deildir, ikincisi, bu meru
Meclis, meru ve yetkili olan delegelerini gndermitir. Bu
heyetin Avrupaca tannmas iin Tevfik Paaya ricaya ihtiyacmz yoktur (G.C.Z., c.l, s.414-415).
10 ubat 1921 : Atatrkn, akam Ankaradan Bat cephesine hareketi
(Z.C., Devre: I, cilt 8, s. 171).
15 ubat 1921 : Atatrkn, Bat cephesinden Ankaraya dn (T.K.S.K.,
s. 140).
21 ubat 1921

Atatrkn, Anayasann 7. maddesinin deitirilmesine dair kanun teklifi mnasebetiyle Trkiye Byk Millet Mecli-

245

sinde konumas: Efendiler, Anayasamz, milletin tamamyla arzularn ve Meclisin mahiyetini ve gerek eklini
gsterir bir kanundur. Bu kanun mevcut olmasayd, Trkiye Byk Millet Meclisinin esas mahiyeti hakknda dnyaca hibir kesin fikir edinilmemi bulunacakt ve dmanlarmz buna almlardr (Z.C., Devre: I, cilt 8, s.329-340).
: Atatrkn, Grcistan ve Ermenistan arasnda bagsteren
harp ve Kafkasya durumu hakknda Trkiye Byk Millet
Meclisinin gizli oturumundaki grmeler esnasnda konumas (G.C.Z., c.l, s.446-457).
26 ubat 1921 : Atatrkn, Philadelphiada yaymlanan Public Ledger gazetesi muhabiri Clarence K. Streitin sorularna cevab: Biz
milletlerin kendi mukadderatlarn bizzat tayin etmeleri ilkesinin Mslmanlar dahil btn milletlere samim bir ekilde
tatbik edilmesi halinde, insanl harbin felketlerinden kurtarabileceine inanyoruz. Trkiyenin bugnk ve gelecekteki rejimi Egemenlik kaytsz artsz milletindir esasna
dayaldr ve dayal olacaktr (A.M.D.P.I, s.270-276).
: Bekir Sami (Kunduh) Beyin, Londradan -Konferans grmeleri hakknda- Atatrke telgraf: ...Tevfik Paa, ksa birka szden sonra szn milleti temsil eden heyete ait olduunu ifade etti (A.S.D.I, s.162; K.S.G.B.S., s.394).
: Atatrkn, Bekir Sami Beyden gelen Londra Konferansyla ilgili telgraf hakknda Trkiye Byk Millet Meclisine
bilgi sunmas (A.S.D.I, s.162).
29 ubat 1921 : Atatrkn, Londra Konferansna katlan Ankara Heyeti
Bakan Bekir Sami Beyin 26.2.1921 tarihli telgrafna, bar ilkelerinin Trklerin mill emellerini kesin gvence altna
almas gerektiini bildiren cevab (K.S.G.B.S., s.394).
1 Mart 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin birinci devre
ikinci toplant yln a konumas: ...Bugn anlalmtr
ki, Sevr Antlamas hkmleri Trkiyeye zorla uygulanamaz. Efendiler, malup sfatyla 1918 atekes antlamalarn imzalam olan milletler arasnda bu neticeye ancak
Trkiye, izledii siyasetinin uzak grrl ve silhlarnn
kuvveti sayesinde erimitir (Z.C., Devre: I, cilt: 9, s.2-7;
A.S.D.I, s. 162-170).

246

: Atatrkn, Londrada bulunan Ankara Heyeti Bakan Bekir Sami Beye, ngiltereye dn verilmemesi hususunda
gizli telgraf: ...Ekselansnza ve bakanlnzdaki kurula
verilen yetkiler, Misak- Millnin saptad snrlar aamaz
(K.S.G.B.S., s.394).
2 Mart 1921 : Atatrkn, Byk Millet Meclisinin ikinci toplant ylna
balamas nedeniyle Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti Merkez Heyetlerine genelgesi: ..kinci mill ylda,
vatann kurtuluunun salanm olmas iin orduyla beraber her snftan btn ahali ve memurlarn ayn fedakrlk
hissi ile dolu olarak vatan vazifelerine devam etmelerini temenni eder ve bu bildirinin btn ilgililere ulatrlmasn rica ederim. nallah Byk Meclis, pek uzak olmayan bir zamanda btn memleketin kurtuluunu tebrik ve mjdelemekle mutlu olacaktr (A.T.T.B., s.371).
3 Mart 1921 : Atatrkn, Afganistann kurtulu gn mnasebetiyle Afgan Eliliinde verilen ziyafette Afganistan Elisinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V., s.28).
4 Mart 1921 : Enver Paann, Moskovadan Atatrke mektubu (.H.E.P.,
s. 128-129).
5 Mart 1921 : Atatrkn, ankayada Sovyet Elisi Budu Medivaninin
gven mektubunu kabul (Ha. 6.3.1921; T.D.D.S., s.69).
12 Mart 1921 : Atatrkn, Papa 15. Benoitin -Kardinal Gasparri araclyla gnderdii- 5 ubat 1921 tarihli telgrafna cevab:..
.Kardinal Gasparri, Kafkasya ve Anadolu Hristiyanlar lehine isteklerinizi bana bildirdi. Cins ve mezhep ayrm yapmakszn btn memleketimiz sakinlerinin gven ve refahn temin zorunluu, insanlk hislerimizin ve yce slm dininin bize emrettii bir bortur. Bu nedenle Trkiye Byk
Millet Meclisinin nfuz ve hkimiyetinin kapsad blgelerin t-mndeki Hristiyanlarn, tam bir huzurdan nimetlenmeleri iin dn olduu gibi bugn de her trl nlem alnmtr. Snrlarmz iinde herhangi bir yabanc ordusunun
kym ve ykm yapmad yerlerde geerli olan bar ve gvenlik, bu szlerimizin reddedilemez bir delilidir (Z.C.,
Devre: /, cilt: 9, s.91; Ha. 13.3.1921; A.T.T.B., s.371).
14 Mart 1921 : Atatrkn, Seferberlik ve cephe zamlar hakkndaki kanun mnasebetiyle Trkiye Byk Millet Meclisinde ko-

247

numas: ...Umum Kararghtan balayarak ta sngsn

dmana yneltmi erlere kadar cephe zamm vermek lzmdr (Z.C., Devre: I. cilt:9, s.119; A.S.D.I, s.171-172).
15 Mart 1921 : Talt Paann, Berlinde bir Ermeni tarafndan vurularak
ehit edilmesi (A. ve T.C.T.K., s.243).
16 Mart 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Sovyet Rusya
arasnda Moskova Antlamasnn imzalanmas (N.ll,
s.460; T..H., c.lll, s.225-255; M.M.M.T., s.134; V.H., S.238;
A.M.D.P.I, s.547-554).
: Bekir Sami Beyin, Londra Konferansnn 12 Mart 1921 tarihli son toplantsnda tilf Devletleri temsilcilerinin Trk
heyetine sunduklar teklifler hakknda, Londradan Atatrke raporu (V.H., s.234-235).
18 Mart 1921 : Diyarbakra gelen eyh Sunusnin, Atatrke teekkr
telgraf: Salimen Diyarbakra vardm (Ha. 20.3.1921).
21 Mart 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas: ...Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti,
bugnk artlara gre Misak- Millye aykr bir bara imza koyamaz. Bunda mahzurlar vardr (G.C.Z., c.l, s.451457).
22 Mart 1921 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
merkezlerine seilecek kiilerde aranacak nitelikler hakknda Kzm Karabekire telgraf: Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
merkezlerinin vatansever ve gayretli, namuslu ve halkn
hrmet ve itimadn kazanm kiilerden seilmeleri ve bu
merkez araclyla halk dzenli bir ekilde uyarmak gerekli grld. Blgenizdeki rgtn siyas emellere ve kiisel karlara let olmamas ve zararl akmlara mni olacak
faziletli kiilerden oluturulmas iin gereken aracln esirgenmemesini rica ederim (.H., s.878; A.T.T.B., s.374).
1 Nisan 1921 : kinci nn Zaferi (N.ll, s.580; T..H., c.ll, ks.3, s.444;
T.D.T., s.86-87; M.M.M.T., s.139; M.M, s.175; H.M.M,
S.214; K.A., s.648-651; A.K.D.D.A.Y., s.336-337; .S.V.R.,
s.310; E., s.119; T.IV, s.81; .A., s.754; II, s.151; A.., s.564;
M.M.U.K.S. II, s.231-234; T.C.T., s. 106-107; H. Y.A.,
s.55,79-80; A. ve As., s. 116).

248

: Bat Cephesi Komutan smet Paann, Metristepeden

Atatrke telgraf: ...Dman, binlerce lleriyle doldurduu muharebe meydann silhlarmza terk etmitir (N.ll,
580; i.L, s.152; T..H., c. II, ks.3, s.444, .A., s.754).
: Atatrkn, Bat Cephesi Komutan smet Paaya cevap
telgraf: ...Siz orada yalnz dman deil, milletin ters talihini de yendiniz. stil altndaki bedbaht topraklarmzla
beraber btn vatan, bugn en uzak kelerine kadar zaferinizi kutluyor. Dmann istil hrs, azim ve hamiyetinizin yaln kayalarna ban arparak hurdaha oldu (N.ll,
s.580; T..H. c.II, ks.3, s.445; .A., s.754; .., s. 152-153).
: Atatrkn, stanbuldan neboluya gelen mill airimiz
Mehmet Emin (Yurdakul) Beye, Anadoluya geiinden byk memnuniyet duyduunu bildiren telgraf: ...Trk milliyetperverliinin ilh mjdecisi olan iirleriniz, bugnk mcadelemizin kahramanlk ruhuna dou ufku olmutur. Geliinizden duyduum memnuniyeti bildirmekle sizi milletimizin mbarek babas olarak selmlarm (H.T.V.D., say: 54,
v.1234; M.A, s.57; A.S.D.V., s.131).
3 Nisan 1921 : Zbeyde Hanmn, elden, Atatrke mektubu: Bana imdiye kadar pek iyi hizmetlerinden memnun olduum bizim
akirin (akir Zmre) amcazadesi evket Efendiye lzm
gelen yardm hususunda gerekenlere emir ve himayenizin
esirgenmemesi (A.Me., 92; A.Bil., s.3).
10 Nisan 1921 : Atatrkn, Namk Kemalin olu Ali Ekrem (Bolayr) Beyin
II. nn Zaferini tebrik eden telgrafna cevab: Anadolunun ruhu, btn direnme feyzini tarihindeki byklerden
almtr. Bize bu mukaddes feyzi veren ecdat ruhlar arasnda muhterem babanzn pek byk yeri vardr. Yaral
vatann kurtulu ve bamszl iin lmek yolunda bugnk kuaa fedakrl reten byk Kemal hakknda sayglarn tekrarna vesile olan telgrafnza zel teekkrlerimi
arz eylerim (A.S.D.V, s.131; M.A., s.57; A..M., s.150).
12 Nisan 1921 : Atatrkn, Yunan ordusunun Anadoludaki zulmlerini protesto etmek zere, Trkiye Byk Millet Meclisi adna insanlk lemine bildirisi: ...Trkiye Byk Millet Meclisi adna, bu facialar btn insanln ders alc bilgisine arz eder
ve bedbaht vatan paralarmza ve namus ve bamszl-

249

n savunma gibi mukaddes bir grevi yerine getirmekte

olan milletimize lyk grlen bu zulmleri uygarlk lemi
nnde znt ile protesto ederim (A.T.T.B., s.376).
: Atatrkn, 12. Kolordu Komutan Albay Fahrettin (Altay)
Beye II. nn Zaferinden sonra dman takipte gsterdii baar dolaysyla tebrik telgraf (O.Y.S., s.294).
: Atatrkn, II. nn Zaferinden sonra dman takipte
gsterdii baar sebebiyle Gney Cephesi Komutan Refet Paaya tebrik telgraf (H.T.V.D., say: 54, v.1255).
: Atatrkn, Sovyet Hkmetinin Yunanllarn yapt katliamlardan kurtulabilenlere verilmek zere Hilliahmer (Kzlay)e otuz bin altn ruble bata bulunmas nedeniyle Sovyet Elisi Budu Medivaniye teekkr yazs: ...Ana topran savunan milletimizin idare ettii bu harbe gsterdiiniz
ilgiden dolay bilhassa pek bahtiyarm. Yunanllarn kaarak geri ekilmeleri esnasnda yaptklar hasar ve zulmler,
insanln vicdann isyan ettirecek niteliktedir (A.T.T.B.,
s.379-380).
: Atatrkn, II. nn Zaferini kutlayan Afgan Elisi Ahmet
Hann telgrafna teekkr cevab (A.T.T.B., s.379).
14 Nisan 1921 : Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulisin, Burdurdan Atatrke, hayranlk ve sempati duygularn ileten
telgraf (A..Y.I, s.112).
16 Nisan 1921 : Atatrkn, II. nn Zaferini kutlayan Mareal Fuat, Korgeneral Rza Paa ve yan Meclisi eski Bakan Rifat
Beyin tebrik telgraflarna cevab: Yaama hakk yok edilmek istenilen milletimizin savunma ve bamszlk yolunda
gsterdii kahramanlklar, pek ok yerden tebrik edildi.
Yksek tebriklerinizi, halen yabanc basks altnda bulunan bakentimizden yazlm olmak itibariyle bunlar arasnda en kymetlilerden sayyorum (A.T.T.B., s.381).
17 Nisan 1921 : Atatrkn, Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulisin 14.4.1921 tarihli telgrafna cevab (A..Y.I, s.113).
18 Nisan 1921 : Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulisin, Eskiehirden Atatrke, Ankaraya geleceini bildiren telgraf:
Uzun zamandr sizinle ve sizin davanz zerine konumak
arzusundaym (A..Y.I, s.114).

250

: eyh Sunusnin, Diyarbakrdan Atatrke, II. nn Zaferini kutlayan telgraf: ...Baarlarnz talandran son zaferden dolay ne kadar memnun olduumu tarif ve izah
edemem. Sevincimden secde-i krana kapandm (Ha.
19.4.1921).
22 Nisan 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin alnn 1. yldnm mnasebetiyle Hkimiyet-i Milliye gazetesi muhabirinin sorularna cevaplar: ...Hrriyet ve bamszlk benim karakterimdir. Ben milletimin ve byk ecdadmn en
kymetli mirasndan olan bamszlk ak ile yaratlm bir
adamm. Bence bir millette erefin, haysiyetin, namusun ve
insanln olumas ve yaayabilmesi mutlak o milletin hrriyet ve bamszlna sahip olmasyla mmkndr. Ben
ahsen bu saydm evsafa ok ehemmiyet veririm ve bu
evsafn kendimde mevcudiyetini iddia edebilmek iin milletimin de ayn nitelikleri tamasn art ve esas bilirim
(A.S.D. III, s.21-27).
23 Nisan 1921 : Atatrkn, Byk Millet Meclisinin alnn 1. yldnm
nedeniyle Meclis binas balkonundan sylevi: ...Eer Yunanllar gerekten bar arzu ediyorlarsa zmir ve Trakyadan gitmelidirler. Biz bunu imdiye kadar hakkmza ve
adalete gvenerek istiyorduk. Bundan sonra galibiyet hakk ile istiyoruz! (A.S.D.V, s.29).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin alnn mill
bayram olarak kabul nedeniyle Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti rgtne telgraf: ...Yeni ve yce bir
tarihe balang olan bu kutlu gn, milletin htrasnda
ebediyen yaatmak zere Meclisimiz, bugn 23 Nisan tarihinin mill bayram saylmasn bir zel kanunla kabul etmitir. Bu mukaddes tarihi oluturan mill mcadelenin en canl ve fedakr etkeni bulunan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
Hukuk Heyetlerini cokuyla tebrik ederim (A.T.T.B.,
s.381-382).
25 Nisan 1921 : Atatrkn, Londra Konferansndan dnen Bekir Sami
(Kunduh) Bey bakanlndaki heyeti Ankara istasyonunda
karlay (Ha. 26.4.1921; M.A.M., s.25-26; M.S., s.425).
: Atatrkn, ankayada Afgan Elisi Ahmet Hann gven
mektubunu kabul (Ha. 26.4.1921; T.K.S.K., s.149).

251

27 Nisan 1921 : Atatrkn, stanbuldan Anadoluya gemek zere neboluya gelen ehzade mer Faruk Efendiye, Anadoluya
gemesinin sakncal olacan bildiren telgraf (A.T.T.B.,
s.382).
1/2 Mays 1921 : Atatrkn, trenle Ankaradan Eskiehire hareketi (T..H.,
c.ll, ks.4, s.85).
2 Mays 1921 : Atatrkn, Eskiehirden Bat Cephesi Komutan smet Paayla beraber Alayunta hareketi (T.I.H., c.ll, ks.4, s.85).
: Atatrkn, beraberinde Fevzi ve smet Paalar olduu halde Refet Paann kararghna gelii (A.K.D.D.A.Y., s.339).
7 Mays 1921 : Atatrkn, Moskova dn Karstan Erzuruma gelen Yusuf Kemal (Tengirenk) Beye tebrik telgraf ve kendisini
Ankaraya armas (V.H., s.244).
9 Mays 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisindeki odasnda Msrl Prenses Kadriye ve eini kabul (M.A.M., s.67-74).
10 Mays 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun kuruluu (T.S.P., s.533; H.M.M.,
s.223; .A., s.755; B.M.., s.170; Ha. 11.5.1921; T..H. c.ll,
ks.4, s.29).
: General Haringtonun, ngiliz Savunma Bakanlna telgraf: ...Kanaatimce, Mustafa Kemal tamamen haindir. Bizim
ierdeki ve dardaki glerimizi pek iyi bilmektedir. Tarafszlk abalarmza inanmamaktadr. Yunanllar tekrar yeneceinden ve sonra bizi nne katacandan muhtemelen emindir... (.B.S.., s.23).
11 Mays 1921 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu
umum heyet toplantsnda Grup Bakanlna seilmesi
(T.B.M.M. Albm I.Dnem, s.242).
12 Mays 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda Bekir Sami Beyin Franszlarla yapt antlamayla ilgili
grmeler esnasnda konumas: ...Meclisimizin millete
kar yerine getirmesini stlendii grev, teden beri iln
ettiimiz, hepimizce bilinen bir esasta sakldr. O esas bir
daha tekrar etmek isterim: Mill snrlarmz iinde memle-

252

ketin btnln ve milletin tam bamszln temin etmek. Bizim millete kar zerimize aldmz grev, bunu
temin edecektir (G.C.Z., c.ll, s.72-73).
: Atatrkn, ankayada Msrl Prenses Kadriye ve eini
kabul, grme esnasnda syledikleri: ...Biz phesiz,
bar istiyoruz, erefli bir bar! Fakat onlar bizi mahvetmek
istiyorlar. Ben, bunun sebebini biliyorum (M.A.M., s.7580).
14 Mays 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda 1921 yl btesi ve mal durum hakknda konumas:
...Sz konusu olan, mevcut kaynaklarmzn bize temin
edecei para ile amalarmz temin edebilmektir (G.C.Z.,
c.ll, s.84).
: Atatrkn, II. nn Zaferi ile ilgili bir tablo takdim eden Ankara Erkek retmen Okulu resim retmeni Tahsin Beye
teekkr mektubu: kinci nn Muharebesinden duyduunuz duygular ifade eden ve sanatkrlk liyakatinizin rnei bulunan tabloyu kabul ettim. Teekkrler ederim (Grler, Adana Halkevi Dergisi, Say: 13-14, 1939, s.9).
15 Mays 1921 : Atatrkn, asker durum hakknda Hkimiyet-i Milliye gazetesi muhabirine demeci: ...Mill ordunun hazrl mkemmel, manev kuvveti yksek ve azmi her zamankinden
salamdr (A.S.D.V., s.83).
17 Mays 1921 : Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: ...Enver Paa ve
arkadalarnn amac tamamiyle anlalmtr. Bunlarn
memleket dahiline girmemeleri iin blgenizde tedbir alnmasn rica ederim (.H.E.P., s.136).
18 Mays 1921 : Fransz edibi Pierre Lotinin, Atatrke mektubu (A..Y.I,
s.127;A.Me., s.93).
19 Mays 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisinde, Feyzi (akmak) Paa
bakanlnda yeni cra Vekilleri Heyetinin seilmesi (Z.C.,
Devre: 1, cilt: 10, s.318).
22 Mays 1921 : Atatrkn, Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekire
telgraf: ...Enver Paann karnza gelmesi veyahut isim
ve kyafet deitirerek Anadoluya girmeye teebbs
mmkndr. Blgenizde messir nlem alnmas uygun
olur (.H.E.P., s.136).

253

27 Mays 1921 : Ahmet zzet Paann, Atatrke telgraf: Fransa eski nazrlarndan Franklin Bouillon baz grmelerde bulunmak
zere Ankaraya gelmek arzusundadr (F. II, s.362).
30 Mays 1921 : Ankara halknn, ankayadaki kk sahibinden satn alarak Atatrke hediye edii; ancak Atatrkn bu hediyeyi,
vatan koruyan mill orduya balamas (Atatrk, bu kararn, bugn Mill Savunma Bakanlna bildirmi ve tapu
tescilini yaptrmtr. Ha. 31.5.1921).
4 Haziran 1921 : Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: ...Enver hakknda
ak yayna karar verdik. Gerektiinde yaynlayacaz. Enverin temsil ettii cereyana kar gerektiinde pek ak uygulamada bulunmak kararndayz (.H.E.P., s.140-141).
10 Haziran 1921 : Atatrkn, bayram nedeniyle Hacbayram Camiinde bayram namazna katlmas, Antalya milletvekili Hoca Rasih
(Kaplan) Beyin mevizesini dinlemesi, saat 8.30da
T.B.M.M. nnde yaplan Trke duada bulunmas, daha
sonra Meclisin Bakanlk odasnda tebrikleri kabul (Ha.
12.6.1921).
: Atatrkn, bayram nedeniyle Ankara Belediyesine kutlama yazs: Vatann bamszl iin ayaa kalkan Anadolunun tuttuu mukaddes kurtulu yolunda eritii nc
bayram mnasebetiyle, en samim tebriklerimi takdim eder
ve mill almada baar temenni ederek, bu tebrikimin
halka ulatrlmasn rica ederim (Ha. 12.6.1921).
: Atatrkn, Afgan Eliliindeki bayrak ekme treninde Eli Ahmet Hann sylevine cevap konumas (Ha. 12.6.
1921; .B.S.L, s.97).
12 Haziran 1921 : Atatrkn, Diyarbakrda bulunan eyh Sunusnin gnderdii bayram tebriine teekkr cevab (A.T.T.B., s.384).
13 Haziran 1921 : Atatrkn bakanlndaki Trk Heyeti ile Franklin Bouillon
bakanlndaki Fransz Heyeti arasnda Ankarada grmelerin balamas (V.H., s.250; T..H., c.lV, s.247; T..H..
c.ll, ks.IV, s.21; M.K.P.K., s.127).
15 Haziran 1921 : Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: ...Teklifiniz zerine
Enver Paann bulunduu yer ve faaliyetinden daima haberdar olmamzn temini Ali Fuat Paaya yazlmtr (. H.
E. P., s. 150).

254

17 Haziran 1921 : Ahmet zzet Paann, Atatrke, Harbiye Nazrln kabul

ettiini bildiren telgraf (N.ll, s.603; F.ll, s.362-364).
27 Haziran 1921 : Atatrkn, Sovyet Elisi Nazeranuzun gven mektubunu
kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha.
28.6.1921).
28 Haziran 1921 : Albay Doktor Salih Beyin, stanbuldan, Atatrke mektubu:
Birka hafta nce, gzlerinden rahatsz olan anneniz hanmefendiyi muayene ettim. Gzlerinde grme sinirine
bal grme yetersizlii ile katarakt mevcut olduunu tehis
ettim ve ameliyatn baarl bir sonu vermesi mmkn olmadn syledim. Buna ramen doktorlar, ameliyatn iyi
netice verebileceine bu sabah karar vermiler (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
29 Haziran 1921 : Atatrkn, Ankara Hkmetinin telkiniyle istifa etmi olmasna ramen bir sre sonra yeniden nazrlk kabul eden
Ahmet zzet Paann 17 Haziran 1921 tarihli telgrafna cevab: ...Vaziyetinizi, Salih Paa Hazretleriyle beraber vermi olduunuz sze aykr grdm. ...Vaziyet-i umumiyeye
ve zt- devletinize telkin edilmi fikirlere nazaran evvelce
olduu gibi bu defa da aldatlm olmaktan, korkuyorum
(N.ll, s.603-604; F.ll, s.364-365).
30 Haziran 1921 : Atatrkn, Ankarada kurulan Himaye-i Etfal Cemiyeti (ocuk Esirgeme Kurumu)nin, himayesi altnda almasn
kabul edii (Ha. 1.7.1921).
2 Temmuz 1921 : Atatrkn, beraberinde Dileri Bakan Yusuf Kemal
(Tengirenk) Bey olmak zere Sovyet Elisi Nazeranuzun
ziyaretini iade edii (Ha. 3.7.1921).
: ngiltere Savunma Bakanlnn, stanbulda ngiliz Ordular Bakomutan General Haringtona, Mustafa Kemal Paa
ile yapaca grme hakknda talimat (.B.A.III, s.450).
3 Temmuz 1921 : Cellettin Arif Beyin, Paristen Atatrke, Fransadaki siyas temaslarn bildiren mektubu (A..Y.I., s.119-125).
4 Temmuz 1921 : General Haringtonun, Atatrke yazs: Zt- devletlerinin
grlerini dinlemek ve bunlar incelemek zere ngiltere
Hkmetine rapor vermek iin bana yetki verildi. Sizce de
uygun ise gerekli hazrln yaplabilmesi iin size uygun

255

olacak gn ve saati ltfen telleyiniz (N.ll, s.643; .B.S..,

s.115; .B.A.III, s.463; T.D.D.S., S.97).
6 Temmuz 1921 : Atatrkn, General Haringtonun, 4.7.1921 tarihli yazsna
cevab: ...Bizim mill isteklerimiz Ekselnslarnca bilinir.
Mill topramzn tam kurtuluu ile mill snrlarmz iinde
siyas, mal, iktisad, asker, hukuk ve kltrel tam bamszlmz ilkesi kabul edildii takdirde, grmeye balamaya hazr olacamz bildiririm (N.ll, s.644; .B.S..,
s.117; .B.A.III, s.470-471; T.D.D.S., s.97).
: Ahmet zzet Paann, Atatrkn 29 Haziran 1921 tarihli
telgrafna cevab: ...snat buyurulan gafleti itiraf yle dursun imdiki gibi siyas durumu inceden inceye takdir etmi
olduumu grmekle nefsime, fikir ve grlerime itimadm
artmtr(!) (N.ll, s.604; F.ll, s.365-366).
10 Temmuz 1921 : Yunan ordusunun, takviyeli kuvvetlerle umum taarruzu ve
Ktahya-Eskiehir muharebelerinin balamas (N.ll, s.608;
O.Y.S., s.286; M.M., s.181; T..H., c.II, ks.4, s.190-197;
A.K.D.D.A.Y., s.345; K.A., s.686; .H.S.K., s.12; H.M.M.,
S.233).
: Atatrkn, Afganistanda bulunan Cemal Paaya, faaliyetlerinin Heyet-i Vekile katnda takdir grm olduunu bildiren mektubu (M.H., s.282; M.M.Y., s.408).
12 Temmuz 1921 : Atatrkn, Fransz edibi Pierre Lotinin 18.5.1921 tarihli
mektubuna cevab: Tarihimizin en karanlk gnlerinde, yenilgi ve iftirann bizi ebediyen yok edecek gibi grnd
bir zamanda bize gvenini bir an bile yitirmemi olan dosta beslediimiz ebed minnettarln teminatn, talihin Trk
milletine yeniden glmsemeye balad u srada yenilemekten pek mutluluk duymaktaym (A..Y.I, s.127; A.Me.,
s.94).
13 Temmuz 1921 : Afganistan Kral Amanullah Hann, Afgan ordusunu dzenleme amacyla Afganistana bir Trk asker heyeti gnderilmesi konusunda Atatrke mektubu (A.M.D.P.I, s.341342).
16 Temmuz 1921 : Atatrkn, Ankarada toplanan ve 21 Temmuz 1921e kadar almalarna devam eden Maarif Kongresini a konumas: ...ocuklarmz ve genlerimiz yetitirilirken on-

256

lara bilhassa varl ile, hakk ile, birlii ile elien btn yabanc unsurlarla mcadele lzumunu ve mill dnceleri
tam bir imanla her kar fikre kar iddetle ve fedakrane
savunma gerei telkin edilmelidir (A.S.D.II, s. 16; T.M.T.V,
s. 1440).
: Enver Paann, Moskovadan Atatrke uzun mektubu
...Darda kalmann, umum maksadmz olan bata Trkiye olmak zere kurtarmaya altmz slm lemi iin
faydasz ve belki de tehlikeli olduunu hissettiimiz anda
memlekete geleceiz. te o kadar (!) (T.Me., Ta. 25.2.
1945; M.H., s.231; M.K.P., s.109; C.D., s.270).
18 Temmuz 1921 : Atatrkn, Ankaradan Karacahisardaki Bat Cephesi Kararghna gelii (N.ll, s.608; H.T.V.D., say: 56, v.1292).
: Atatrkn Bat Cephesi Kararghnda smet Paaya direktifi: Orduyu, Eskiehirin kuzey ve gneyinde topladktan sonra, dman ordusuyla araya byk bir mesafe koymak lzmdr ki, ordunun dzenlenmesi ve takviyesi mmkn olabilsin. Bunun iin Sakarya dousuna kadar ekilmek uygundur (N.ll, s.608-609; T..H., c.ll, ks.4, s.366;
547; I A., s.755; .., s.156).
23 Temmuz 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, cra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi (akmak) Paann Hkmet
Merkezinin Kayseriye nakline dair Heyet-i Vekile kararn
bildiren demeci (G.C.Z., c.ll, s.99-114). (Fevzi Paann Ankarann tahliyesi gerektiini bildiren demeci zerine, Byk Millet Meclisinde ok sert tartmalar olmu, konuma
yapan milletvekilleri, Ankaradan harpsiz ayrlmay kabul
etmemilerdir. Bu oturumda, Ankarann savunulmasna,
ayrca cephedeki durumu renmek zere bir heyet gnderilmesine karar verilmitir. H.M.M., s.237; C.B.B.K.,
s.345-346).
25 Temmuz 1921 : Bat Cephesinde Trk Ordusunun -geri yryn tamamlayarak- tamamen Sakarya nehrinin dousuna ekilmesi (N.ll, s.608; T..H., c.ll, ks.4, s.536,582; T..H., c.ll,
ks.5, kp. 1, s.4; M.M., s. 185; .A., s.755; K.S., s.697).
: Atatrkn, Kzm Karabekirin, Mecliste kabul edilen Anayasa ve kurulan Mdafaa-i Hukuk Grubu hakknda aydnla-

257

tlmasn isteyen 11.7.1921 tarihli telgrafna cevab: Bugnk Byk Millet Meclisi, Mdafaa-i Hukuk rgtnn
esas ilke olarak tespit etmi olduu grler zerinde srarla ve azimle yrmektedir. Mdafaa-i Hukuk Grubu, bu
grubun programn tekil eden esas maddede izah olunduu ekilde, memleketin tam bir bamszlk iinde bara
kavumasn temin gibi ksa ve kesin bir gaye ile kurulmutur (N.ll, s.599-600; .H., s.921-922; A.T.T.B., s.388).
26 Temmuz 1921 : Atatrkn, Ankaradan hareketle Polatlda Bat Cephesi
Kararghna gelii ve ordunun durumu hakknda bilgi al
(MM, s.189; T.V. cilt:2, say:8, s.83; A.T.T.B., s.388).
: Atatrkn, Bat Cephesi Kararghndan Trkiye Byk
Millet Meclisine telgraf: ...Asker vaziyetimiz her suretle
gven vericidir (A.T.T.B., s.388).
: Atatrkn, Kzm Karabekire 25.7.1921 gnk telgrafna
ek telgraf: ...lerlemek yolunda vuku bulacak her nemli
giriimin, kendisine gre mhim sakncalar vardr. Bu sakncalarn asgari dzeye indirilmesi iin gerekli nlem ve
giriimlerde kusur etmemek lzmdr (N. II, s.600; .H.,
S.922; A.T.T.B., s.385-387).
29 Temmuz 1921 : Cemal Paann, Kabilden Atatrke mektubu: ...lh bir
nurun kalbinizde dourduu kla, milletin ruhundaki yiitlik bidesini aydnlattnz. imdi btn zindelii ile ayaa
kalkm milletin bana getiniz. Dnyaya harikalar gsteriyorsunuz. Allah yolunuzu ak, klcnz keskin etsin! Benden sizlere, maiyetinizde Trkln, Mslmanln hayr
iin can veren kahramanlara kardee binlerce selmlar ve
hrmetler! (T.Me., Ta. 2.2.1945; M.M.Y., s.409-413).
31 Temmuz 1921 : Atatrkn, Kzm Karabekire 25.7.1921 tarihli telgrafa ek
telgraf: ...Anayasann yaplmasnda acele saylan hareket tarznn gerekesi, btn dnyada ve memleketimizde
hissedilen halklk cereyann esasl ekil zerinde tespit
ile bu husustan baka, karkla da yer verilmemek, ayn
zamanda asrlardan beri devaml olarak yetkisi olmayanlar
elinde ktye kullanlan mill hukuku korumak iin bu hukukun esas sahibi olan millete de sz hakk tanmak ve bu

258

yksek fikrin gelimesi iin bugnk mevcut artlardan yararlanmaktr (.H., s.922-923; A.T.T.B., s.388-389).
1 Austos 1921 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
ubelerine genelgesi ve Genelkurmay Bakanlna yazs: ..Pek uzak olmayan bir gelecekte karmzdaki hain ve
tkenen Yunan ordusunun da imhas imkn altna girecektir. Byk memleketimiz ve fedakr milletimiz, neticenin elde ediliini tamamen stne alm bulunmaktadr
(H.T.V.D., say: 57, v. 1310; Ha. 2.8.1921; A. T. T.B.,
s.390-392).
: Atatrkn, Meclisteki gruplardan herhangi birine girmemesini neren Kzm Karabekire cevab: ...Esas yaps
iinde btn hviyetiyle karm bulunduum Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden ayrlmaklma imkn olmadndan, cemiyetin alma sahas bulunan Mecliste yine o cemiyeti temsil eden grubun iinde bulunmak
zorunluluundaym. Esasen grup, hemen Meclisin tmne
yakn bir ounluu iine almaktadr (N.ll, s.601; .H.,
s.923-924; A.T.T.B., s.389-390).
5 Austos 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas ve Meclis Bakanlna sunduu nergenin
okunmas: Meclisin sayn yelerinin umum surette tezahr eden arzu ve talebi zerine Bakomutanl kabul ediyorum. Hayatm boyunca mill egemenliin ve yasalarn en
sadk bir hizmetkr olduumu milletin gznde bir defa daha dorulamak iin bu yetkinin ay gibi ksa bir sre ile
snrlanmasn ayrca istiyorum (G.C.Z., c.II, s. 164; N.ll,
s.611). (nerge 4 Austos 1921 tarihlidir; ancak Meclisin 5
Austos 1921 gnk gizli oturumunda okunmutur).
: Atatrke, geni yetkilerle ve 3 ay mddetle Bakomutanlk
veren Kanunun Byk Millet Meclisinde kabul (Z.C.,
Devre: I, cilt 12, 8.21; N.ll, s.613; T..H., c.ll, ks.6, kp.l,
s.194; T..H., c.lV, s.229; T.V. cilt: II, say: 8, s.87; .A.,
s.756; H.H. V, s.76; .., s. 156; M.M., s. 190; H.M.M.,
s.244; A.B.E.B., s. 136).
: Atatrkn, Bakomutanlk veriliinden sonra Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Efendiler, zavall milletimizi esir etmek isteyen dmanlar, Allahn yardmyla
ne olursa olsun malup edeceimize dair olan gven ve iti-

259

madm bir dakika olsun sarslmamtr. Bu dakikada bu kesin inancm yksek heyetinize kar, btn millete kar ve
btn leme kar iln ederim (Z.C., Devre: I, cilt: 12, s.
19).
: Bakomutan Atatrkn, ordu ve millete bildirgesi: ...Bana
bu vazifeyi vermi olan Meclisin ve o Mecliste beliren milletin kesin iradesi, hareket tarzmn mihrakn tekil edecektir. Hibir sebep ve suretle deitirilmesine imkn olmayan bu kesin irade, ne olursa olsun dman ordusunu imha etmek ve btn Yunanistann silhl kuvvetlerinden oluan bu orduyu anayurdumuzun mukaddes ocanda boarak kurtulua ve bamszla kavumaktr! (A.T.T.B.,
s.392-393).
7 Austos 1921 : Bakomutan Atatrkn 1. 6 teklif-i milliye (mill vergi)
emirlerini yaymlamas (N.II, s.616; A.T.T.B., s.394-400;
K.A., s.708; T..H., c. VII, s.357-362; A.D.M.P., s.287-293).
8 Austos 1921 : Atatrkn, 7.-10. teklif-i milliye emirlerini yaymlamas
(N.ll, s.615; A.T.T.B., s.401-404; K.A., s.708-709; T..H.,
c.VII, s.362-365; A.D.M.P., s.294-298).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda asker vaziyet hakknda konumas: ...Millet, namusunu, bamszln kurtarmak iin acaba kar koyabilir miyiz, koyamaz myz muhakemesini dnmedi. Millet, yalnz bir ey dnd: Namuslu olarak yaarm! Bu sebeple
bu yasal hakkmz kabul edenlerle dost olurum; bana bu
hakk vermeyecek olanlarla lnceye kadar dverek lrm! (G.C.Z., c. II, s.196).
: Cellettin Arif Beyin, Paristen Atatrke mektubu (A..Y.I,
s. 134).
11 Austos 1921 : Atatrkn, Ankarada Amerikal gazeteci Lawrence Shaw
Moore ile grmesi ve syledikleri: ...Biz Trkiyenin bamszln ve btnln kurtarmaya alyoruz. Allahn yardm ve Trk milletinin yenilmez kuvveti sayesinde amacmza erieceiz! (A.S.D. III, s.27-29).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, cepheye ve cephe gerisine er kiilik tefti heyetleri
gnderilmesi hakkndaki nerge nedeniyle konumas:

260

...Ben grev yaparken yle byle heyetlerle grevime

mdahale ettiremem efendiler! Bunda ordu iin, memleket
iin fenalktan baka bir ey yoktur (G.C.Z., c.II, s.298).
: Atatrkn, Bakomutan oluunu kutlayan Afganistan Elisi Ahmet Hann tebrik telgrafna teekkr (A.T.T.B.,
s.405).
12 Austos 1921 : Atatrkn, Genelkurmay Bakan Fevzi Paayla Ankaradan Polatldaki Cephe Kararghna gelii (N.ll, s.617;
A.T.B.D. say: 75, b.1619; .A., s.756; K.A., s.715-716;
A.B.E.B., s.136). (Bugn Atatrk cepheyi inceledikten sonra geri dnerken atna binecei srada -atn ani rkmesi sebebiyle- yere derek bir kaburga kemii krlmtr. Tedavisi iin 16 Austosta Ankaraya gitmise de 17 Austosta
tekrar cepheye dnmtr. T..H., c.II, ks. 5, kp.2, s. 198).
: Atatrkn, Bakomutan oluu sebebiyle kendisini kutlayan
Genelkurmay Bakanlna teekkr telgraf: Milletin ve
ordunun, bu azim, iman ve kahramanl ile mill snrlarmz iinde tam bamszlk temininden ibaret meru amacmza mutlaka erieceine itimadm tamdr (A.T.B.D. say: 75, b.1620).
14 Austos 1921 : Atatrkn, Mill Mdafaa Vekili Refet Paaya telgraf:
Dman ileri yrye balamtr. , drt gn sonra
meydan muharebesinin balamasn bekliyoruz. Buna gre, bu mddet iinde ordunun istifadesine verilebilecek ne
varsa hemen verilmesini rica ederim (H. T. V.D. say: 56,
v. 1299).
16 Austos 1921 : Atatrkn, Polatldan Ankaraya dn (F.O.G.H., s.748749).
: Atatrkn, Ankarada yaplan muayenesinde -12 Austos
1921 gnk kaza sebebiyle- kaburga kemiklerinden birinde
krk bulunduunun tespiti (A.T.B.D. say: 75, b.1621;
A.T.B.D. say: 79, b.1751).
: Halide Edip Hanmn, Atatrke orduda gnll almak
istediini bildiren telgraf (T.A.., s.214).
: ngiltere Babakan Lloyd Georgeun, Avam Kamarasnda
konumas: ...Kemalist ayaklanmay bastrmak iin Ana-

261

dolu ilerine kadar ngiliz askeri gnderilemediine gre,

tek bir seenek vardr; o da her iki taraf sonuna kadar vuruturmaktr(!) (.B.S.., s.140,209).
17 Austos 1921 : Atatrkn, Ankaradan tekrar cepheye hareketi (A.T.B.D.
say: 79, b.1751; A.T.B.D., say: 75, b.1621; T..H. c.ll,
ks.5, kp. I, s.198, 312; F.O.G.H., s.748-749).
18 Austos 1921 : Atatrkn, ordu saflarnda gnll almak isteyen Halide
Edip (Advar) Hanma cevap telgraf: ...Asker hizmete kabul ve Bat cephesinde grevlendirildiinizi bildiririm. lk vasta ile cephe kararghna mracaat ve oradan vazifenizin
renilmesi rica olunur (T.A.., s.214; A.S.D.V, s. 135).
(Halide Edip, 20.8.1921 de cepheye hareket etmitir. Ha.
21.8.1921).
20 Austos 1921 : Salih Paann, Romadan Atatrke telgraf: ...En elverili
bar artlarn elde etmek iin Avrupaya gnderildim. ngiltereye kar direnip durmak gereksiz ve tehlikelidir. Rusyaya yaklamak ve Baty ihmal etmek ise felket olabilir.
Vakit geirmeden bar arayalm. Bu amala Avrupadaym. Bir temsilcinizi bana gnderiniz, ibirlii yapalm
(.B.A.IV, s.21,58).
21 Austos 1921 : Atatrkn, cepheden Kzm Karabekire telgraf: ...Bir da
ve bir fedakr kalsa bile bamszlk davamzn devam
edecei hakkndaki sarslmaz kanaatin, Yunan ordusu ile
meydan muharebesine tututuumuz bir anda, tarafnzdan tekrar ve dorulanmas byk kalp huzuruna sebep
oldu. Asker harekt plnmz, dndnz gibi dnlmektedir. Yalnz Ankara batsnda cidd bir muharebe vermeyi umum dnceye gre gerekli grmekteyiz. Fevzi,
smet Paalarla beraber Bat Cephesi Kararghndan selmlarmz sunarz (.H., s.933; A.T.T.B., s.405-406).
23 Austos 1921 : Yunan ordusunun taarruzu ve Sakarya Meydan Muharebesinin balamas (22 gn 22 gece devam etmitir). (N.ll,
s.617; T..H., c.ll, ks.5, kp.ll, s.455; T.K.S., s.350-351;
A.K.D.D.A.Y., s.355; H.M.M., s.250; M.M., s.194; .A.,
s.757; T..H., c. IV, s.230; .., s.156; T..T., s.108; T.IV., s.
98).
25 Austos 1921 : Yunan Kral Konstantinin, Eskiehirde Daily Telegraph
gazetesi muhabirine demeci: ...Mustafa Kemal bu defa sa-

262

va kabul ederse, ordusunu yok edeceiz ya da ordusunun byk ksmn esir edeceiz(!) Ankaraya girmeyi umuyoruz(!) (.B.S.., s.217).
26 Austos 1921 : Atatrkn, birliklere emri: Savunma hatt yoktur, savunma
yzeyi vardr. O yzey btn vatandr. Vatann her kar
topra, vatandan kanyla slanmadka terk olunamaz!
(N.ll, s.618; T..H., c.ll, ks.5, kp.ll, s.65).
26/27 Austos 1921: Atatrkn, bir ksm mevzilerin terke mecbur kaln zerine Ankarada bulunan Mill Mdafaa Vekili Refet Paaya
telgraf: Meydan muharebesinin Ankaraya kadar uzanmas ihtimal dahiline girmitir. ...Meclis ve hkmetin ilk aama olarak Keskine, ondan sonra zorunluluk halinde Kayseriye nakli lzmdr. Nakil 29 Austos akamna kadar
sonlanmaldr (A.T.B.D. say: 80, b.1762; T..H., c.ll, ks. 5,
kp.ll, s.63-65). (Bu emir, Yunan taarruzunun pskrtlmesi
zerine 27 Austos 1921 gn durdurulmutur. T..H. c.ll,
ks.5, kp.ll, s.63-65; K.A., s.720).
29 Austos 1921 : Atatrkn emriyle, ordumuzda cephe deiiklii yaplmas
(A.S.D.I, s.179;K.A., s.723-724; T.K.S., s.354).
1 Eyll 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlnn, Atatrke, Meclisin orduya gvenini ve teekkrlerini bildiren telgraf (A.
T.B.D. say: 80, b. 1763).
: Atatrkn, Sakarya cephesinden Trkiye Byk Millet
Meclisine telgraf: ...En yksek azim ve imanla muharebe
eden ordunun, bamszlmzn savunulmas urunda
namus gereini yerine getireceini temin ederim (Z.C.,
Devre: I, cilt: 12, s. 135).
2 Eyll 1921 : Ahmet zzet Paann, Atatrke telgraf: Grlerinizi bize
anlatmak zere yetkili bir temsilcinizi stanbula gndermenizi rica ederim (.B.A.IV, s.31,60).
5 Eyll 1921 : Atatrkn, cepheden Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulise mektubu: ...Askerlerimizin kahramanl ve
btn milletin hayranla deer bir ballkla bana tam destek olmas sayesinde, Yunan istilclarn sonunda yurdumdan kovacam kuvvetle umuyorum (A. ve D., s.24;
A..Y.I, s.141-143).

263

6 Eyll 1921 : Atatrkn, ttihat ve Terakki Kongresi adyla Batumda bir

toplant yaplmasna n ayak olanlardan Halil (Kut) Paa
hakknda Kzm Karabekire telgraf: Halil Paa hakknda
uygun grdnz ilemi uygulaynz. Bu ilemin sorumluluuna ben de Vekiller Heyeti ve Meclise kar katlyorum
(.H.E.P., s. 187).
9 Eyll 1921 : Atatrkn, komutanlarla Zafertepeye gelii ve dmann
durumunu drbnle tetkik edii (M.M.I, s.205).
10 Eyll 1921 : Atatrkn, Zafertepeden de daha ileri hatta geii (Kzm
zalp hatralarnda der ki: Bakumandan, smet Paa ile
beraber taarruz hareketini yakndan takip ediyordu. Bu srada topu ateinin daha tesirli bir ekilde dzenlenmesi
iin, 15. Tmenin yanna gitmeye karar verdi. Benim, bulunduum yerden ayrlmamaklm ve muharebeyi Zafertepeden idare etmemi uygun grerek, daha ileri hatta geti. Bakumandann byle nemli bir durumda, en ileri hatta
taarruz eden ktalarn yannda grlmesi ve muharebeyi fiil harekt hattnda takip etmesi, subay ve erlerin maneviyatlar zerinde byk tesir yapt M.M.I, s.207).
12 Eyll 1921 : Yunan Kral Konstantinin, stanbulda yaymlanan Franszca Revlille gazetesinde -Milletler Cemiyeti delegesi- General Gorka demeci: ...Mustafa Kemal harbi kabul edecek
olursa, ancak 50.000 kiiden ibaret olan ordusunu imha
edeceiz (!) Ankaraya herhalde gireceiz (!) (T..H., ali,
ks.5, kp.ll, s.259).
13 Eyll 1921 : Sakarya Meydan Muharebesinin sonulanmas ve dmann Sakarya nehrinin dousunda imha ile zaferin kazanlmas (N.ll, s.618; A.S.D.I, s.181; T.D.T., s.95; K.A.,
s.730; M.M.I, s.213; T.V. cilt: II, say: 8, s.92; H.M.M.,
s.250; T..H., c.ll, ks, 5, kp. II, s.269; T.K.S., s.359;
A.K.D.D.A.Y., s.358-359; E., s.122; .A., s.757; .., s.157;
T..T., s.108; T.IV, s.100; A.T.T.B., s.407; A.., s.638;
M.M.U.K.S.II, s.287; T.C.T., s.211; A.B.E.B., s.136; H.Y.A.,
s.80-81; A. ve As., s.93,117).
: Sakarya Zaferi zerine Bakomutan Atatrkn, Bat Cephesi Komutanlna emri: ...Dman batya geri ekilmeye devam etmektedir. Dmann geride herhangi bir hatta

264

durmasna ve eski dzenini almasna mani olmak ve geri

ekiliini yenilgiye uratmak lzmdr (A.T.T.B., s.408).
: Atatrkn, Bakomutanlk ilemlerinin daha basit ekilde
seyretmesi iin Bakomutanlk Kaleminin kaldrldn ve
Bakomutann gerek Mill Savunma Bakanl gerekse
Genelkurmay Bakanl ile dorudan temasta bulunarak
alaca hakknda ilgililere yazs (T..H., c.ll, ks. 5, kp.ll,
s.275; A.T.B.D. say: 75, b. 1623).
: Bakomutanln, Bat cephesinin yeniden kurulup dzenlenmesi emri (Mevcut tmenlerden 5 kolordu oluturulmutur). (T..H., c.ll, ks.5, kp.ll, s.269-271,273).
: Atatrk tarafndan hazrlanan Meclis takdirnamesiyle taltif
hakknda Kanunun, Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul: Muharebelerde bilfiil ate altnda fevkalde yararlklar gsterenler, Trkiye Byk Millet Meclisi takdirnamesiyle mkfatlandrlr (Z.C, Devre: I, cilt: 12, s.192-214).
14 Eyll 1921 : Atatrkn, Sakarya Zaferini takiben cepheden millete bildirgesi: ...Avrupann en mkemmel aralaryla donatlm
olan Konstantin ordusundan, ordumuzun donatm itibariyle
de geri kalmamas ve hatta ona ste kabilmesi gibi inanlmaz mucizeyi, Anadolu halknn fedakrlna borluyuz
(A.T.T.B., s.140; T..H, c.ll, ks.5, kp.ll, s.285-286; Z.C, Devre: I, cilt: 12, s.216-217).
: Atatrkn, genel seferberlik ilnn bildiren emri: 14/15
Eyll 1921 gece yarsndan itibaren btn vatanda umum
seferberlik iln edilmitir. Malup dman Anadolu ierisinde en son neferine kadar imha iin iln edilen bu seferberlikte amalanan gayeye varncaya kadar, gerek duyulduka silh altnda bulunan snflardan baka askerlik yandakiler de silh altna arlacaktr (M.M., s.214;
A.T.T.B., s.408).
: smet ve Fevzi Paalarn, Trkiye Byk Millet Meclisi
Bakanlna, Bakomutan Atatrke Mareal rtbesi ve
Gazilik unvan verilmesini teklif eden telgraf (A.T.B.D. say: 75, b. 1626).
17 Eyll 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisinin, cephede bulunan Bakomutan Atatrke Sakarya Zaferini kutlayan telgraf: Trki-

265

ye Byk Millet Meclisi, mill ordunun mstesna fedakrlklaryla kazanlan Sakarya Meydan Muharebesinin kahramanlarn kutlam ve btn milletin hislerine tercman olarak, pek derin olan minnet ve krann yksek araclnzla btn ordu mensuplarna sunmaya karar vermitir
(Z.C., Devre: I, cilt: 12, s.225).
18 Eyll 1921 : Atatrkn, Sakarya Zaferini takiben cepheden Ankaraya
dn (T.K.S.K.,s.162).
: Atatrkn, Sakarya Zaferi nedeniyle Batum halknn tebriklerini sunan Batum Baehbenderi Aziz Samih (lter) Beye
teekkr telgraf (Ha. 19.9.1921).
19 Eyll 1921 : Atatrkn, Sakarya Meydan Muharebesi hakknda Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Efendiler! Trkiye Byk Millet Meclisi ordusunun Sakaryada kazanm
olduu meydan muharebesi, pek byk bir meydan muharebesidir. Harp tarihinde misli belki olmayan bir meydan
muharebesidir. ...Bizi imha etmek gr karsnda varlmz silhla korumak ve savunmak pek tabidir. Bundan
daha tabi ve daha hakl bir hareket olamaz (Z.C., Devre:
I, Cilt: 12, s.255-262).
: Atatrke, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kanunla
Mareal rtbesi ve Gazi unvan verii (Z.C., Devre: I,
cilt: 12, s.264; N.ll, s.620; M.M.I, s.216; T..H., c.II. ks.3,
s.584; T.IV, s.101; .A., s.757; T.V, cilt: II, say: 8, s.96;
T..H. c.ll, ks.5, kp.ll, s.323; A.B.E.B., s.136).
: Atatrkn, kendisine Gazi unvan ve Mareal rtbesi
verilii mnasebetiyle Mecliste teekkr konumas:
...Kazanlan bu baar, Yksek Heyetinizin iradesiyle kuvvet bulan ordumuzun iradesi sayesinde, dman ordusunun iradesinin krlmas suretiyle belirmitir. Bu sebeple
dllendiriinizin gerek muhatab yine ordumuzdur (Z.C.,
Devre: I, cilt: 12, s.264).
20 Eyll 1921 : Atatrkn, Gazi unvan ve Mareal rtbesinin verilii
nedeniyle orduya bildirgesi: ...Zaferden dolay sizin kahramanlklarnzla, sizin gsterdiiniz nihayetsiz fedakrlklar
pahasna kazanlan bu byk muzafferiyetlerin millet tarafndan takdirini gsteren bu rtbe ve unvan, ancak size

266

mal ederek btn askerlik hayatmn en byk iftihar sermayesi olarak tayacam (A.T.T.B., s.413; A.T.B.D. say: 80, b.1768).
: Trkiye Byk Millet Meclisinin, Sakarya Zaferi sebebiyle
Bakomutan Atatrke telgraf: Meclis, yce ve saygdeer
Bakanlarnn, dman ordusunu bozguna uratan dahiyane karar ve nlemleri sayesinde kazanlan bu byk zaferle kvan duymaktadr (A.T.B.D., say: 75, b.1628).
21 Eyll 1921 : Atatrkn, Sakarya Zaferi nedeniyle kendisini kutlayan Ankarallarn telgrafna cevab: Soylu milletimizin hayat ve
bamszln yok etmek isteyen Yunan ordusunu yirmibir
gnlk meydan muharebesinden sonra bozguna uratan
ordumuz ve ahsm hakkndaki tebriklerinize teekkr ederim (A.T.T.B., s.415).
25 Eyll 1921 : Maltadan kaarak Kuadasna gelen Ali hsan (Sabis) Paann, Skeden Bakomutan Atatrke Anadoluda vazife
isteyen telgraf (H.H.V, s.37; T..H., c.ll, ks.5, kp.ll, s.362).
26 Eyll 1921 : Atatrkn, Ali hsan Paann 25.9.1921 tarihli telgrafna
Ankaraya gelmesini bildiren cevab (H.H.V., s.38; T..H.,
c.ll, ks.5, kp.ll, s.501).
27 Eyll 1921 : stanbulda bulunan Zbeyde Hanmn, Atatrke Mareal
rtbesi ve Gazi unvan verilmesi nedeniyle tebrik telgraf:
Size Mareallik yce rtbesi ile Gazilik eref unvannn
verildiini mjdelediler. Milletin hakknzdaki bu sevgi ve itimad, benim kadar kimseyi duygulandramaz. Kz kardeinle beraber alnndan perek ve barmza basarak seni
tebrik ederiz (K.S..Y.II, s.416).
29 Eyll 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, ngilizlerin esir deiimi istekleriyle ilgili grmeler esnasnda konumas: ...Son zaferi takiben, hemen onun
belirdii gnlerde ngilizler bir yaknlama zemini aradlar
ve bunu oluturmak iin derhal bize hi sormakszn Maltada bulunan tutuklularmz btnyle brakmaya karar
verdiler (G.C.Z., c.ll, s.244).
: Atatrkn, annesi Zbeyde Hanmn 27.9.1921 tarihli tebrik telgrafna cevab: Benim iin dnyev mkfatlarn en
ycesi olan tebriktnzla mesut oldum. Sizi grmek husu-

267

sundaki isteimin derecesini ifade imknszdr. lk frsatta

sizleri buraya getirmeye alacam. Bunu bildiriimi bekleyerek memleketimizin kurtuluuna ynelik dualara devam etmenizi rica ile ellerinizden ve kz kardeimin gzlerinden perim (K.S..Y.II, s.417),
: Atatrkn, Sakarya Zaferini tebrik eden Azerbaycan Elisi Abilofun telgrafna cevab (A.T.T.B., s.416).
6 Ekim 1921 : Atatrkn, Ankaraya gelen Ali hsan Paa ile grmesi
(D.H.B.I, s. 113).
7 Ekim 1921 : Atatrkn, Bat Cephesi Komutanl emrinde olmak zere I. Ordu Komutanlna Ali hsan Paann atandn bildiren yazs (H.H.V., s.54).
13 Ekim 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Kafkas Cumhuriyetleri (Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan) arasnda Kars
Antlamasnn imzalanmas (.H., s.951; M.M.M.T., s.135;
T..H. c.ll, ks.6, kp.l, s.10; Ll, s.389; .A., s.758; M.H., s.
258; T..H., c.ll I, s. 225-226; T. D. D. S., s. 103; K.C.T.E.,
8.117; T..H., c.ll, ks.5, kp.ll, s.466; A.M.D.P.I, s.571-579).
14 Ekim 1921 : Atatrkn, Ankarada Azerbaycan Elisi Abilofun gven
mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(A.S.D. ll,s.18).
16 Ekim 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, Franszlarla yaplacak antlamayla ilgili grmeler esnasnda konumas: ...imdi bendeniz iin olduu gibi, btn arkadalarmz iin de l, Misak- Milldir. Misak-
Millyi darbeleyen bir antlamay kabulde mazuruz
(G.C.Z., c.ll, s.354).
18 Ekim 1921 : Atatrkn, Ankarada Azerbaycan Eliliine bayrak ekme
treninde Elinin konumasna cevap sylevi (A.S.D.II,
s.20).
20 Ekim 1921 : Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Fransa Hkmeti
arasnda Ankara Antlamasnn imzalanmas (N.ll, s.624;
H.T.V.D. say: 59; v.1342; V.H., s.253; T..H., c.ll, ks.6, kp.l,
s.10; T..H., c.lV, s.249,252; T.D.M..B.S.A., s.19-29; Erden, s.84; M.M.M.T, s.141; .H., s.966; T.D.D.S., s.103;

268

H.S., s.52; H.M.M., s.263; M.H., s.263; .A., s.758; L.l,

s.389; A., s.667; T.A.T.D.T.G., s.82; O.M.K. ve L, s.291292; T.C.T., s. 116-117; D.T., s.182; A.T.D.P., s.33;
H.K..H.., s.62; A.M.D.P.I, s.587-590; A.D.T.D.P., s.456;
H.Y.A., s.65).
28 Ekim 1921 : Atatrkn, ordu komutanlarna, zerinde bulunan Bakomutanlk grevinin 5 Kasm 1921den itibaren biteceini
Trkiye Byk Millet Meclisine arz ettiini bildiren genelgesi (Ha. 29.10.1921).
29 Ekim 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, asayi ve i gven hakkndaki gensoru ile Merkez Kumandan Nurettin Paa hakkndaki gensorunun birletirilerek grlmesi srasnda konumas: ...Pek nazik zamanlara tesadf eden baz olaylardan dolay ordu komutanlarnn deitirilmesine dair bende kanaat hasl olmamtr (G.C.Z., c.ll, s.408-409).
31 Ekim 1921 : Atatrkn Bakomutanlk sresinin, 5 Kasm 1921den itibaren 3 ay daha uzatlmasna dair Kanunun Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul (Z.C., Devre: I, cilt: 14, s.6;
N.ll, s.653).
2 Kasm 1921 : Atatrkn, Meclisteki odasnda Hatayllar adna gelen
Tayfur (Skmen) ve Faruk (Cengiz) Beyleri kabul ve grmesi (H.K..H.., s.62-63).
3 Kasm 1921 : Atatrkn, Fransz edibi ve Trk dostu Pierre Lotiye hal
gnderilii nedeniyle mektubu: Tarihin en karanlk gnlerinde sihirli kalemiyle daima Trk milletinin hakkn dorulam ve savunmu olan byk stat iin Trk milletinin
besledii derin ve sarslmaz sevgi hislerine, bamszlk
mcadelesinde ehit den erkeklerimizin yetim brakt
kzlarmz tarafndan gzyalar arasnda dokunan bu hal
ahitlik edecektir (.A..M., s.260-261; M.K.P.K., s.69).
11 Kasm 1921 : General Haringtonun, stanbuldan ngiltere Savunma Bakanlna raporu: ...stanbul Hkmeti araclyla Mustafa Kemale yaklamak konusunda iyimser deilim. Tek kaygm u ki, Mustafa Kemal Yunanllarn Anadoluyu boaltmalar ve Misak- Mill esaslar gibi ar istekler ileri srebilir (.B.A.IV, s.34,72).

269

12 Kasm 1921 : Cemal Paann, Moskovadan Atatrke telgraf: ...Enver

ve Halil Paalarn Anadoluda teebbs etmekte olduklar
hususlar rendim. Bu teebbslere son verdirmek iin
btn mevcudiyetimle alyorum (M.H., s.280-281;
M.M.Y., s.413-414).
13 Kasm 1921 : Atatrkn, Mecliste oluan ikinci Grupun faaliyetleri hakknda Kzm Karabekire telgraf: ...Bir ksm ye vardr ki,
her vesile ile mill davaya nder olanlarn nfuzunu ortadan
kaldrmak, yetenekli ve namuslu asker liderleri grevlerinden uzaklatrmak ve sonu olarak madd ve manev kuvvetleri kendilerine hizmet edecek bir yne yneltmek istiyorlar. Bugnk gl liderlerinden ilgisini kesecek ordunun, herhangi bir vatan grevi yapmaya elverili nitelik ve
nicelii kaybedeceinin farkna varmakszn ve yalnz hayale dayanan bir kt niyetle alan bu ikinci grubun faaliyeti, kendilerince istenilen neticeyi verirse doacak vaziyet,
ordunun tamamen dalmas ve sonucunda vatann mahv
demek olacandan btn kuvvet ve kudretimizle bu fikir ile
mcadele edilmektedir. Bu mcadeleye iddetle devam
edilecek, memleketin harap ve perian olmasna uzanacak
bu cereyan durdurmak iin gereken her ey yaplacaktr.
Bununla beraber sz konusu aznln Mecliste tehlikeyi
gerektirecek bir kuvvet oluturmas imdilik muhtemel deildir (.H., s.978-979; A.T.T.B., s.418-419).
14 Kasm 1921 : Ankarada, Afgan Eliliinde Azerbaycan Elisi Abilof erefine verilen ziyafette, Abilofun sylevine Atatrkn cevap konumas (Ha. 15.11.1921).
16 Kasm 1921 : Cemal Paann, Moskovadan Atatrke mektubu: ...Enver Paay Buharadan geri alamazsam btn birbuuk
senelik almam mahvetmi olacam. Buna muvaffak olmak iin olanca iddetimle alyorum (M.H., s.282-283;
M.M. Y., s.414-416).
20 Kasm 1921 : Atatrkn, Rus siyasetimizin esaslar ve amalar konusunda Moskova Eliliimize ifre talimat (A.M.D.P.I, s.
359).
26 Kasm 1921 : Atatrkn Moskova Elisi Ali Fuat Paaya telgraf: ...Cemal Paa imdiye kadar gsterdii drst harekette devam

270

ederse kendisini destekleyeceiz. Her halde Enver Paa

ve dierleri ile alkasn kesmelidir (M.H., s.298; T. Me.,
Ta. 19.12.1944).
: Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: ...Durumunuzun,
kuvvetinizin en ufak bir kusura uramas aynen ahsm
hakknda ve mukaddes amacmz hakknda en byk darbeye uram olmas kadar gzmde nemlidir. Bozgunculara kar gerekli tutumu gstermekte asla tereddt edilmeyecektir, kardeim (.H.E.P., s.199).
30 Kasm 1921 : Cemal Paann, Mnihten Atatrke mektubu: Bence bugnn en nemli meselesi, Enverin son giriimleridir. Bu
mecnunu, Anadoluda sizin banza bel olmaktan meneden talihe teekkr borlu olduum halde ondan sonra giritii iten dolay son derecelerde hayretteyim (T.Me., Ta.
4.2.1945; M.M.Y., s.416-419).
1 Aralk 1921 : Vekiller Heyetinin, yetki ve vazifesine dair kanun teklifi mnasebetiyle Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Anayasamzn maddelerini dnecek olursak, bu kanun, dorudan doruya yalnz bizim kafalarmzdan km bir kanun deildir. Bu kanun, dorudan doruya her millet ferdinin kalp ve vicdannda kendiliinden domu, toplumumuzun yksek vicdannda belirmi ve ondan
sonra yrrle girmitir. Zaten, bu mnasebetle demin arz
etmitim, kanun, hakik kanun yalnz byle olur. Taklit ile
kanun olmaz (Z.C., Devre: I, cilt: 14, s.423-443).
3 Aralk 1921 : Atatrkn Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulis
ile grmesi ve syledikleri: ...Bugn ordu, bamszlk
uruna savayor. Trk milleti aldatlmak istemiyor. Onun
olumlu gereklemelere ihtiyac var; bo hayaller bize ok
pahalya mal olmutur. ...Ben Panislmist deilim. Biz Trkz; hepsi o kadar. yi Mslmanlar olarak kalmak bize yeter. Asya iin olduu gibi, Avrupa iin de tremiz ayndr.
Dostlarmz olacaktr, tam bamszlmz koruyacaz,
her eyi Trk olma noktasndan greceiz. Bu, gereki bir
dntr; imparatorluu ykan ideolojiye kar bir dn, ittifaklar, iktidar iin birer engel olmayacak, onu ufaltmayacak. Bunlarn birini dierine kar kullanmayacaz,

271

onlara kar da her zaman toprak ve siyaset btnlmz sakl tutacaz. Devaml dostluklar kurmann tek yolu bu
deil midir? (.A., s.43).
5 Aralk 1921 : Atatrkn, Ankara Antlamas gereince Adanann tekrar
anavatana katl mnasebetiyle Adanallara bildirisi:
Asrlardan beri Trkiyenin ayrlmaz bir paras iken Byk
Harp sonunda igal altna girmi, bu defa Fransa
Hkmetiyle imzalanan antlama gereince ynetimimize
dnm olan Adanada Hkmetimiz tekrar kuruluyor
(A.T.T.B., s.420; A..B, s.25-27; M.K.P.K., s.136; A.H.A.,
1977; s. 147-148).
: Kzm Karabekirin, Atatrke Bakumandanm Kemal Paa Hazretlerine ithafn tayan imzal resmini vermesi
(H.T.D.A.A., Albm: 6, Resim: 22).
6 Aralk 1921 : ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona yazs: ...Mustafa Kemal, Misak- Millyi kabul ettirmeye alyor. Misak- Millyi kabul ettirirse
kurtarc olarak yldz parlayacak ve ilerde de Trkiyenin
kaderinde rol oynayacak! (.B.A.IV, s.XLII, 114-115).
8 Aralk 1921 : Atatrkn, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyle Ankaradan
Bat Cephesine hareketi (R.O.H., Y.T. cilt: 3, say: 38,
s.369).
9 Aralk 1921 : Atatrkn, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyle Bolvadine
gelii, Ali hsan ve Yakup evki Paalarla grmesi (H.H.
V, s. 115).
13 Aralk 1921 : Atatrkn, Akehirde -Adanadan gelen- Franklin Bouillon
ile grmesi (H.H.V, s.168).
16 Aralk 1921 : Atatrkn, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyle beraber Akehirden ay istasyonuna gelii ve Ali hsan Paa ile ksa
bir grmeyi takiben Ankaraya hareketi (H.H.V., s.168).
18 Aralk 1921 : Atatrkn, cepheden Ankaraya dn (R.O.H., Y.T. cilt:
3, say: 38, s. 369).
: Atatrkn, akam Azerbaycan Eliliinde verilen yemee
katlmas ve konumas: ...Ne ezen, ne de ezilen vardr;
sadece zulme izin verenler vardr, o kadar! (.A., s.127128).

272

19 Aralk 1921 : Atatrkn, Ukrayna Fevkalde Temsilcisi General Frunzenin gven mektubunu kabul ve Temsilcinin sylevine
cevap konumas (A.S.D.II, s.22, A.M.D.P.I, s.363-371).
20 Aralk 1921 : Atatrkn, Ukrayna ralar Bakan Petrovski ve Umum
Rus ralar ve Mttefik Devletler Kongresi Bakan Kalinine, General Frunzenin T.B.M.M.nde okunan demecinin
olumlu karlandn bildiren mektubu (A.M.D.P.I, s.374375).
23 Aralk 1921 : Atatrkn, Fransz Mareali Lyauteye Mill Mcadelede
Trk davasna hizmet ettiinden dolay teekkr mektubu:
...Her iki tarafn karlkl olarak sarf ettii gayretlerin Ankara Antlamasnn imzasyla meyvelerini vermi olduunu grmekle bahtiyarz (A. ve L., Belleten, 80, s.633;
A..Y.I., s. 160-161).
24 Aralk 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, Veliaht Abdlmecit Efendinin Meclis Bakanlna
gnderdii -T.B.M.M.ni tanyan- mektubun okunmas nedeniyle konumas: ...ki yllk olaylar ve yksek Meclisinizin kuruluu artk millete anlatt ki, Meclisin sahip olduu
yksek kuvvetten, yksek iradeden baka bir kuvvet mevcut deildir (G.C.Z., c.ll, s.524-525).
26 Aralk 1921 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumlarnda, ordunun kuvvetlenmesi, muhta olduu ara ve gerelerin tamamlanmas hakknda soru ve gensorular sebebiyle aklamalar: ...Amacmz mutlaka, karmzda bulunan Yunan ordusunu malup edecek derecede kuvvetli ve
donanm ordu meydana getirmektir (G.C.Z., c.ll, s.541543).
: Atatrkn, Refik (Saydam) Beyin yerine Shhiye Vekilliine seilen Rza Nura, Sinopa telgraf: Hastalnzdan
pek mteessirim. Vekiller Heyetinde greceiniz vazifeyi
nemli ve bugnk vaziyetimizde hizmet ve yardmnz gerekli grdmden, Ankarada mmkn olan her trl tedavi ve istirahatinize, kabinece yardm edilmek zere, hareketinizin makine banda bildirilmesi (A.T.Y., s.534).
29 Aralk 1921 : Atatrkn, Cemal Paann Ankara hkmetinin anlayyla uyumayan baz tavsiyeleri nedeniyle Moskova Elisi Ali

273

Fuat Paaya mektubu: Ben, milleti ttihat ve Terakki bayra altna davet edemem. Ankaraya t vermek deil,
Ankarann tamamen gr ve talimat dairesinde hareket
etmekle yararl olabileceini ve bu sebeple fikrini dzeltinceye kadar kendisiyle mnasebeti srdrmekte mazur bulunduumu bildirmenizi rica ederim (T.Me. Ta.
19.12.1944; M.H., s.299; M.O.E.P. III, s.596; A.T.T.B.,
s.423).
30 Aralk 1921 : Atatrkn, Ukrayna Fevkalde Temsilcisi General Frunze
erefine Dileri Bakanlnn verdii ziyafette konumas
(A.S.D.II, s.24).
31 Aralk 1921 : Atatrkn, Bat cephesi, Adana ve Mara blgesinde seyahat edecek olan Vakit gazetesi bamuharriri Ahmet
Emin (Yalman) Beye silh verilmesi hakknda yazs
(A.S.D.V. s.203).
-19222 Ocak 1922 : Atatrkn, Cemal Paaya mektubu: ...Paam, Trkiyede
tahmin edemeyeceiniz derecede bir inklp olmutur. Btn manasyla bir halk hkmeti teekkl etmitir. Yasama
ve yrtme yetkilerini kendinde toplayan Trkiye Byk
Millet Meclisi, btn devlet ilerine el koymutur. Hibirimiz, bu Meclisin onayn kazanamayacak almalarda bulunamayz. phesiz bu, takdir ve iftihara deer bir haldir.
unun veya bunun paz kuvvetiyle ve zorbalkla vaziyete
hkim olmasna ihtimal yoktur (T.Me, Ta. 19.12.1944;
M.M. Y., s.419-422).
: Atatrkn, Ukrayna Fevkalde Temsilcisi General Frunzenin veda ziyafetinde konumas (A.S.D.II, s.27).
3 Ocak 1922 : Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulisin, Adanadan Atatrke mektubu: ...Avrupadaki ahs nfuzunuz
gnden gne artmaktadr. Daima iddia ettiim gibi, bu nfuzunuz ahsnza dayanacak olan gelecek barn en
nemli etkeni olacaktr (A.H.A., 1974, s.45-47; A..Y.I,
s.160;A.Me., s.96-97).
: Atatrkn, Anadoluda yetimhaneler, numune iftlikleri vb.
hayr kurumlar kurma teklifinde bulunan Amerikan Yakn
ark Yardm Heyetine verilecek cevabn esaslar hakknda Dahiliye Vekilliine yazs: ...Ancak bu hususta gerek

274

uzak gerek pek yakn bir mazide bize gayet pahalya mal
olan elim tecrbelere dayanarak baz gz nne alnacak
kaytlarn ifadesine kesin lzum vardr (A.M.D.P.I, s.384386).
4 Ocak 1922 : Atatrkn, Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda tenkitleri cevaplandrmas: ...Orduya ait yaptmz ileri kontrol
iin Meclisin bir encmen tekil etmesinde bir mahzur grmem. Fakat bu encmen benim bakanlm altnda olur
(N.ll, s.632-633).
: Atatrkn, Ukrayna Fevkalde Temsilcisi Frunzenin Ankaradan ayrl nedeniyle Lenine mektubu (.A..M.,
s.201-204; T.R..T., s.270).
7 Ocak 1922 : Atatrkn, Buharadan gelen Nazari bakanlndaki siyas heyeti Trkiye Byk Millet Meclisi binasnda kabul ve
trende konumas (.A., s.759; A.S.D.II, s.30; .B.A.IV,
s.LILII, 185).
: ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona Ankara ile ilgili elde ettii bilgileri sunan
raporu: ...Mustafa Kemal, her zamankinden daha gl
durumda. Ankara hkmeti, Trkiyenin bakentini Anadoluya kaydrma niyetinde. Trkler Anadolu Trklerindir dncesinde. Kemalistlerle anlamaya varlamaz; nk
Anadolunun tam bamszln istiyorlar (.B.A.IV,
S.XLIX, 169-172).
9 Ocak 1922 : Atatrkn, Fevkalde Harp Encmeni kurulmasyla ilgili
kanun teklifi nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas: ...unu aka sylemek istiyorum ki, gerekten byle bir fevkalde encmenin sizin arzu
ettiiniz eyleri yapacana ben emin deilim. Yaplm ve
yaplacak olan ileri grmek iin bunun kurulmasna taraftarm. Bu encmen de grecektir ki, azam derecede yaplacak i, ancak yaplabilen ilerden ibarettir. Bunu grecekler ve Yksek Heyetinizi bu suretle tatmin edeceklerdir
(G.C.Z., c.II, s.606-607).
: Atatrkn, New York Times muhabiri Clair Price Ankarada kabul (Ha. 10.1.1922).
10 Ocak 1922 : Atatrkn, gazeteci Ahmet Emin (Yalman) Beyle yapt
-hayatna ait- uzun grmenin Vakit gazetesinde yaym-

275

lanmas: ...Her tarafta eitli isimler altnda birtakm rgtler balamt. Bunlar ayn program ve ayn ad altnda birletirerek btn milleti ilgilendirmek ve btn orduyu da bu
amaca hizmet ettirmek gerekiyordu. Anadoluya girdiim
zaman daha ordu mfettii grevi ve yetkisi zerimde iken
bu noktadan ie baladm ve bu ama az zamanda belirdi,
izlediim alma ekli stanbulca anlalnca beni stanbula getirtmek istediler. Gitmedim; neticede istifa ettim
(A.S.D.V, s.84-95).
11 Ocak 1922 : Atatrkn, Ankarada Entransigeant gazetesi muhabirine
demeci: Trk bar artlar, Misak- Millnin iln gn olan
28 Ocak 1920 tarihinden beri btn cihana malmdur
(A.S.D.III, s.30).
12 Ocak 1922 : Fransz edibi Pierre Lotinin sekreteri G. Janbergerin, Lotiye gnderilen harp yetimlerinin iledii hal nedeniyle
Atatrke teekkr mektubu: Pierre Loti, gz yaartc bu
yksek iltifata nasl teekkr edeceini bilemiyor. Hi olmazsa bu teekkrlerini kendi elleriyle yazmalyd. Ne yazk ki bu sevinten de mahrumdur (P.Lotinin ar hasta
oluu nedeniyle mektubu ktibi yazp imzalamtr).
(A..Y.I, 8.171; Z.C., Devre: I, cilt: 17, s.51-52; A.Me., s.9495).
14 Ocak 1922 : Bakomutan Atatrkn bakanlnda, Meclis kinci Reisi
ve Maliye ve Mill Mdafaa Vekilleriyle Genelkurmay Bakan ve Mill Mdafaa ve Maliye Encmenleri Reislerinden
olumak zere Harp Encmeni kurulmas (Bakomutann bu hususu bildiren 16 Ocak 1922 tarihli tezkeresi
Meclisin 19 Ocak 1922 gnk oturumunda okunmu, Encmenin ilk toplantsn 22 Ocak 1922 gn yapaca kaydedilmitir. Z.C., Devre: I, cilt: 16, s.80; T..H., c.ll, ks.6,
kp.l, s.108; T..H., c.VII, s.433; A.K.D.D.A.Y., s.376; K.A.,
s.707).
15 Ocak 1922 : Ukrayna Fevkalde Temsilcisi General Frunzenin, Trabzondan memleketine hareketi esnasnda Atatrke teekkr telgraf (Z.C., Devre: I, cilt: 16, s.133).
: ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona telgraf: ...Yeni bar nerilerini Mustafa Kemal reddedecektir. Bunlar Padiaha kabul ettirilebilir
(.B.A.IV, s.L, 174).

276

16 Ocak 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, yarglanmasna karar verilen sabk Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paadan gelen -savunma niteliindeki- raporun grlmesi srasnda konumas: ...Bendenizde
oluan kanaat udur ki, Nurettin Paa hakknda Yksek
Heyetinizce verilmi olan karar biraz ar bir karar olmutur. Bununla beraber bunu, adalete uygun olarak dzeltmek yine Yksek Heyetinizin elindedir (G.C.Z., c.II, s.622623).
21 Ocak 1922 : Atatrkn, Ankarada zmir Yurdu Cemiyetinin tertipledii ayda, Yurtun fahr bakanln kabul edii nedeniyle
konumas: ...Yurtun, zmirin iinde vazife grecei gne
kavuacaz. O gn uzak deildir! (A.S.D.II, s.31).
22 Ocak 1922 : Ankarada Harp Encmeninin, Atatrkn bakanlnda
ilk toplantsn yapmas (Ha. 25.1.1922; T..H., c.VII,
s.433).
23 Ocak 1922 : Atatrkn, Petit Parisien muhabirine demeci: ...Byk
Millet Meclisi Hkmeti veya ben, Trk milletine her eyden evvel, mill emellerinin elde edilecei hakknda teminat
vermeye mecburuz. Trk milleti, Yunanllar kovmaya her
ne pahasna olursa olsun, karar vermitir (A.S.D.III, s.30).
25 Ocak 1922 : Atatrkn annesi Zbeyde Hanmn, stanbulda vasiyetname yazdrmas (K.Z.G., s.63-66). (Zbeyde Hanm, iki
nsha olarak hazrlanan bu vasiyetnamenin asln bir yaz
ile Atatrke gndermitir).
30 Ocak 1922 : Atatrkn, Sovyet Elisi Aralofun gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (B.S.D.T.H., s.74;
Ha. 1.2.1922).
1 ubat 1922 : Atatrkn, ngilizlerin Musuldaki siyas faaliyetleri sebebiyle Mill Savunma Bakanlna emri: ...Misak- Mill snrlar iinde kalan Musul ilinin kurtarlmas amacyla Re-vandiz blgesine bir ksm kuvvet gnderilmesi... (T..H., c.lV,
s.264).
4 ubat 1922 : Atatrkn Bakomutanlk sresinin, 5 ubat 1922 tarihinden itibaren ikinci defa ay uzatlmasna dair Kanunun
Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul (N.ll, s.653; T..H.,
c.II, ks.6, kp.l, s. 195).

277

5 ubat 1922 : Harp Encmeninin, Atatrkn bakanlnda Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk odasnda toplant yap (Ha.
6.2.1922).
: Atatrkn, leden sonra Vekiller Heyeti toplantsna bakanlk edii (Ha. 6.2.1922).
16 ubat 1922 : Bakomutan Atatrkn, 1901 doumlularn hemen muayeneleri yaplarak silh altna alnmalar hakknda emri
(T..H., c.VII, s.421).
18 ubat 1922 : Kzm Karabekirin Atatrke, uzmanlardan kurulu ikinci bir
meclis teklif eden telgraf (N.ll, s.640-641; .H. ,s.998-999).
ubat 1922 : Zbeyde Hanmn, stanbuldan, Atatrke mektubu: iki
gzm olum, artk taksiratmz bitsin, kavualm. ...Hastalm tamamen geemiyor. Sizleri her zaman dnmekten
rahatszlanyorum. Olum, biraz iyileirsem beni aldrmak
arelerini dn (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
1 Mart 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin birinci devre
nc toplant yln a konumas: ...Efendiler! Byk
Millet Meclisi Hkmeti, Trkiye ve Trkiye halknn devamn ve bamszln temine alyor. nk Trkiyenin
asl sahibi, meru ve gerek sahibi olan Trkiye halknn
kesin arzu ve iradesi bu yoldadr (Z.C., Devre: I, cilt: 18,
9.2-16).
2 Mart 1922 : Atatrkn, Afganistann bamszla kavumasnn 4. yldnm mnasebetiyle Afgan Eliliinde yaplan trende
Eli Ahmet Hann sylevine cevap konumas (Ha.
5.3.1933).
3 Mart 1922 : Ankarada, Sovyet Elisi Aralofun, Elilik binasnda, Atatrk erefine le yemei vermesi ve Aralofun sylevine
Atatrkn cevap konumas: ..Devletlerin bal bana ayr ayr kuvvetli olmas, ayr ayr bamszlk fikriyle duygulanm ve hazrlanm bulunmas lzmdr (Ha. 5.3.1922).
4 Mart 1922 : Atatrkn, Kzm Karabekirin, Meclisin stnde uzmanlardan oluacak ikinci bir meclis bulunmasn teklif eden 18
ubat 1922 tarihli yazsna bu gr uygun bulmadn
bildiren cevab (N.ll; s.642; .H., s.999-1000).

278

: Atatrkn, Bitliste Kfrevzade eyh Abdlbaki Efendiye,

blc faaliyetlere kar halkn uyarlmas ve dikkatli olunmas hususunda mektubu (A.T.Y., s.545).
5 Mart 1922 : Atatrkn, annesi Zbeyde Hanma mektubu: ...Benim
mektup yazmak hususundaki tembelliimi eskiden beri bilirsiniz. Salm ok iyidir. ler, Allaha kr fevkalde
memnuniyet verici bir halde seyrediyor. Buraya gelmekte
acele etmeye lzum yoktur. nallah yaknda ben oraya geleceim (A.K.H., s.14).
6 Mart 1922 : Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumlarnda Bakomutan Atatrkn asker vaziyet hakknda konumas ve
Nereye gidiyoruz? Bizi kim, nereye sevk ediyor? mehlta?... szleriyle ortal bulandran muhaliflere cevab:
Ordumuzun karar, taarruzdur. Fakat, bu taarruzu tehir
ediyoruz. Sebebi, hazrlmz tamamen tamamlamaya biraz daha zaman lzmdr. Yarm hazrlkla, yarm tedbirle
yaplacak taarruz, hi taarruz etmemekten daha ok fenadr. ...Meclisle, bir veya birka yenin ktmserlik telkin
eden szlerinden bile aleyhimizde istifade areleri aranlmakta olduuna phe edilmemelidir (G.C.Z., c.III, s.2-14;
N.ll, s.639; .A., s.759-760).
: Atatrkn, gece saat 23.00te Ankaradan Bat cephesine
hareketi (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).
7 Mart 1922 : Atatrkn, sabah Biere gelii, bir saat sonra Bierden
hareketle leyin Sivrihisara gelii, asker tetkik ve teftileri (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya:19).
8 Mart 1922 : Atatrkn, sabah Sivrihisardan hareketle leyin Karakayaya gelii, asker tetkik ve teftileri; akam tekrar Sivrihisara dn (H.T.D.A.A., Klasr: 58; Dosya: 19).
9 Mart 1922 : Atatrkn, sabah Sivrihisardan hareketle saat 10.00da
Aktaa, saat 12.00de Belpnara, saat 14.00te Batka gelii, buralardaki asker kuvvetleri teftii, saat 16.00da Aziziyeye gelii (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).
: Bat Cephesi Komutan ismet Paann, saat 20.00de Akehirden Aziziyeye gelii ve Bakomutan Atatrk ile bulumas (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).

279

10 Mart 1922 : Atatrkn, sabah Aziziyeden hareketle Hsrevpaada ileri karakol (emniyet hatt) mevzilerine gelii, araziyi tetkiki,
saat 15.00te buradan hareketle saat 17.00de tekrar Aziziyeye dn; akam ismet, Yakup evki ve Selhat-tin
Adil Paalarla yemek yemesi (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).
11 Mart 1922 : Atatrkn, sabah Aziziyeden hareketle saat 11.00de 3.
Tmeni teftii ve subaylara ksa sylevi: ...Bugnk Trkiye ordusu, eski ordulardan fazilete daha yksektir.
...Muvaffak olacaksnz. Gelecein ilk erefli subaylar olacaksnz! (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).
: Atatrkn, 3. ve 7. Tmenleri teftiten sonra tekrar Aziziyeye dn (H.T.D.A.A. Klasr: 58, Dosya: 19).
: Cemal Paann, Paristen Atatrke mektubu: ...Btn dardaki giriimlerimde Ankaradan ilham almay ve her tekiltm Ankaraya balamay teden beri meslek edindiim
gibi gelecekte de ruhen ve cismen Ankaraya bal olarak
alacam bildiririm (T.Me., Ta. 5.2.1945; A..Y.I, s. 179180; M. M. Y., s.423-424).
12 Mart 1922 : Atatrkn, Yakup evki Paa ve Albay Kemalettin Sami
Beyle beraber sabah Aziziyeden hareketle Afyonkarahisarn kuzeyinde Derben kyne gelii, asker kuvvetleri
teftiini takiben Bolvadine gelii ve geceyi burada geirii
(H.T.D.A.A., Klasr:58; Dosya: 19).
13 Mart 1922 : Atatrkn, rahatszl sebebiyle gn yatakta istirahatle
geirmesi (H.T.D.A.A., Klasr: 58; Dosya: 19).
14 Mart 1922 : Atatrkn, saat 11.00de trenle Bolvadinden Akehire hareketi, ay istasyonunda trende Ali hsan Paa ile grmesi, saat 14.20de Akehire gelii (H.T.D.A.A., Klasr:
58, Dosya: 19).
15 Mart 1922 : Atatrkn, Akehirde Bat Cephesi Kararghna gidii,
le ve akam yemeklerini smet Paa ile yemesi
(H.T.D.A.A., Klasr:58, Dosya: 19).
: Bulgaristan Savunma eski Bakanlarndan General Kleman
Boyaciyefin, Viyana yaknlarnda Badenden Atatrke
mektubu: Elde edeceiniz baarlar sayesinde zulm gr-

280

m btn milletlerin zorla alnm haklarnn geri verilecei zamann geleceini mit ediyorum. Galibiyet tacyla talanacak olan kahraman ordunuz, bylece yalnz vatannza
deil, ortak dmanlarmzn her gn artan zulmleri altnda inlemekte olan Douya, bar ve kurtulu nimetlerini
geri vermi ve temin etmi olacaktr (A.H.A., 1974, s.4950; A.Me., s.97-98; A.K.D.D.A.Y. ,s.18).
17 Mart 1922 : Atatrkn, beraberinde smet Paa olduu halde Tayyare
Bln teftii, Fazl Bey ve dier bir pilotun uularn izlemesi (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).
18 Mart 1922 : Atatrkn, Akehirde, posta ile gelen stanbul ve Avrupa
gazetelerini okumas (H.T.D.A.A., Klasr: 58; Dosya: 19).
20 Mart 1922 : Akehirde, Mdafaa-i Hukuk Heyeti, Ali hsan (Sabis) ve
Fahrettin (Altay) Paalarn Atatrk ziyareti (H.T.D.A.A.,
Klasr: 58, Dosya: 19).
: Fransz Mareali Lyauteyin, Atatrkn 23 Aralk 1921 tarihli mektubuna cevab (A..Y.I, s.189; A.M.D.P.I, s.417).
22 Mart 1922 : Atatrkn, Akehirde medreseyi ve mektepleri dolamas,
Kazak kyne gidii, tekrar Akehire dn (H.T.D.A.A.,
Klasr: 58, Dosya: 19).
24 Mart 1922 : Dileri Bakan Vekili Cell (Bayar) Beyin, tilf Devletlerinin mtareke teklifi notasn Akehirde bulunan Atatrke
bildirmesi (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).
: Atatrkn, cepheden, Vekiller Heyeti Bakanlna direktifi: Mtareke teklifini iyi karlamak lzmdr. Biz yalnz, onlarn teklif ettii artlar kabul edemeyeceimizden kar
artlar ne sreceiz (N.ll, s.648-649).
: Cemal Paann, Paristen Atatrke mektubu: Sizi temin
ederim ki, Enver gerek Anadolunun zararn ve gerek Rusya ile Anadolu arasndaki ilikilerin bozulmasn gerektirecek hareketlerde bulunmak istedike ona iddetle kar koyarak onunla katiyen ibirlii yapmayacam. Btn kudret
ve kuvvetimle onun hareketlerine mni olacam! Son sz:
Btn ruhumla ve varlmla sizinle beraber almaktan
baka bir fikrim yok! (T.Me, Ta, 6.2.1945; M.M.Y., s.424428).

281

25 Mart 1922 : Franklin Bouillonun, Paristen -Yusuf Kemal Bey araclyla- Atatrke mektubu (A..Y.I, s. 192).
26 Mart 1922 : Atatrkn, saat 16.00da Akehirden hareketle saat
20.00de Sivrihisara gelii, Heyet-i Vekile, halk ve asker tarafndan karlan (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19).
26/27 Mart 1922 : Atatrkn, Sivrihisarda Vekiller Heyeti ile, tilf Devletleri
temsilcilerine verilecek cevab notay tespit etmesi
(H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 19, N.ll, s.650; G.C.Z., c.lll,
s.148-149,184).
28 Mart 1922 : Atatrkn, Sivrihisardan Akehire hareketi (H.T.D.A.A.,
Klasr: 58, Dosya: 19).
: T.B.M.M. Bakanl zel Kalem Mdr Hayati Beyin,
cephede bulunan Atatrke -Fikriye Hanmn sal ile ilgili- telgraf: Fikriye Hanmefendi, yataktan kalkmtr
(A.A.H., s. 71; Fi., s.81).
29 Mart 1922 : Atatrkn, kinci nn Zaferinin yldnm nedeniyle ordulara genelgesi: ...Zalim dnyaya kar milletimizi batan
baa boazlayabilecein! iln ve stlenen istilc ve marur bir dman, geen senenin 30 Mart gn yerlere serilerek hakkn galibiyetine boyun emiti. Tarihimizin en erefli kahramanlar arasna giren kinci nn ehitlerine fatihalar, gazilerine minnet ve teekkrler sunmaya, btn cephedeki arkadalarm davet ediyorum (A.T.T.B., s.428).
30 Mart 1922 : Atatrkn, beraberinde smet Paa olduu halde Akehirden aya gelii ve leden sonra ay yresinde 1. Ordu birliklerinin geit resmini izlemesi (H.T.D.A.A., Klasr:
58, Dosya: 19; H.H.V, s.260).
: Atatrkn, cephede komutanlarla grmesi ve II. nn
Zaferinin yldnm nedeniyle syledikleri: ...Arzu ediyorum ki, btn askerlere kazandklar bu zafer gnnn yceliini hatrlatrken Trkiye Byk Millet Meclisinin ve fedakr Trkiye halknn, kahraman ordumuzun yaknda dman mukaddes ana topraklarmzdan karacan da kesin gven ve imanla beklediklerini syleyesiniz! (Ha.
31.3.1922).
31 Mart 1922 : Atatrkn, aydan hareketle Akehire dn
(H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya 19; H.H. V, s.265).

282

: Atatrkn, II. nn Zaferinin yldnm nedeniyle Azerbaycan Elisi Abilofun tebrik telgrafna cevab: ...Ben eminim ki, milletlerin hak ve bamszlna hrmet etmeyen
ve btn insanl zulm ve zorla hkm altnda ezmek isteyenler, u mukaddes savata er ge malup olacaklardr (A.T.T.B., s.429).
1 Nisan 1922 : Atatrkn, beraberinde Bat Cephesi Komutan smet Paa olduu halde Ilgn yresinde Svari Kolordusunu teftii,
harp uygulamas ve geit resmini izlemesi (H.T.D.A.A.,
Klasr: 58, Dosya: 20; O.Y.S., s.316; .H.S.K., s.38).
: Atatrkn, akam Ilgndan Konyaya gelii (H.T.D.A.A.,
Klasr: 58, Dosya: 20).
2 Nisan 1922 : Atatrkn, Konyada resm daireleri ve baz kurulular ziyareti, Asker Nalbant Okulunda yaplan diploma treninde
konumas: Sanatn en basiti, en ereflisidir (H.T.D.A.A.,
Klasr: 58, Dosya: 20; A.Y.G., s.245; A.S.D.II, s.31).
: Atatrkn, II. nn Zaferinin yldnm nedeniyle Sovyet
Elisi Aralofun tebrik telgrafna cevab: ...Giritiimiz u
mcadelenin gayesi, tabi hukukumuzun kurtarlmasdr
(A.T.T.B., s.430).
: Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulisin, Paristen
Atatrke mektubu: Burada vaziyet, gnden gne lehinizde deiiklie uruyor gibidir (A..Y.I, s.196-198).
3 Nisan 1922 : Atatrkn, Konyada bulunan Demiryollar Umum Mdrlne yazs: ...Demiryollar idaresinde altrlacak memurlarn seim ve atanmasnda gz nne alnacak en
nemli nokta, phesiz uzmanlk ve tecrbe meselesidir.
Bununla beraber bu memurlarn bugnk mcadelemizin
gerektirdii tam gven artna sahip bulunmalar lzmdr.
Bu gr asndan Trk memur kullanlmas esas olacaktr (A.T.T.B., s.432).
10 Nisan 1922 : Atatrkn, 2 Ocak 1922de Ankarada imzalanan Trkiye Ukranya Dostluk Antlamasnn T.B.M.M.nde onaylanmas nedeniyle Lenine mektubu: ...Rus dostluu gemite
olduu gibi her zaman Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin temel politikas olacaktr (A.T.T.B., s.432).

283

11 Nisan 1922 : Atatrkn, svari manevralarnda bulunmak zere Akehirden Ilgna hareketi (H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya:20).
12 Nisan 1922 : Atatrkn, Ilgnda svari manevralarn
(H.T.D.A.A., Klasr: 58, Dosya: 20).

izlemesi

: Cemal Paann, Mnihten Atatrke mektubu: ...Enverin

iki sene iinde iledii iki byk ve affedilmez hata, bundan
sonra onunla hibir noktada ibirlii yapmama imkn brakmamtr. ...Beni bir gn memlekette ve milletin barnda
grmek hususunda belirttiiniz arzuyla, yaral kalbe bilseniz ne kadar are bulucu oldunuz. Size ok, pek ok teekkr ederim kardeim (H.T.D.A.A., Dosya: 109-A, Fihrist:
16,17; A..A.S.II, s.95-99; M.M.Y., s.428-433).
13 Nisan 1922 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Merkez Heyetlerine, rgt ynetmeliinin ciddiyetle uygulanmasn isteyen genelgesi: ...Btn Merkez Heyetleri ve
dare Heyetlerinin bu ynetmelik ieriini ciddiyet ve sratle uygulamalar, millet ve memleketin yksek menfaatleri
gereidir (A.T.T.B., s.433-436).
17 Nisan 1922 : Atatrkn, Bat cephesinden Ankaraya dn (Ha.
18.4.1922).
18 Nisan 1922 : Atatrkn, tilf Devletlerinin mtareke nerilerine
hkmete verilen cevaplar ve ordumuzun durumu hakknda Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Emin
olabilirsiniz ki, ordumuzun hibir eri mstesna olmamak
zere tm izlediimiz mukaddes davay tamamen kavramtr (Z.C., Devre: I, cilt: 19, s.296-297).
19 Nisan 1922 : Atatrkn, merhum Yusuf zzet Paann eine basal
telgraf: Btn hizmet hayatnda namus ve liyakatle kendisini gstermi bulunan ve Mill Mcadelenin ilk gnlerinden itibaren vatann bamszl iin yorulmak bilmeyen
bir imanla alan Yusuf zzet Paann ac lm haberini
cephede aldm. Fevkalde zntlerle basal dileklerimi arz eder, sayglarm takdim ederim (A.S.D.V, s.137).
22 Nisan 1922 : Atatrkn, Franklin Bouillonun 25.3.1922 tarihli mektubuna cevab (A..Y.I, s.210).
23 Nisan 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin 2. al yldnm nedeniyle Yenign gazetesi muhabirine demeci:

284

23 Nisan, btn bir dmanlk cihanna kar ayaa kalkan Trkiye halknn, Trkiye Byk Millet Meclisini kurmak hususunda gsterdii harikay ifade eder (A.S.D.V,
s.96).
24 Nisan 1922 : Atatrkn, Sovyet Elisi Aralofu ziyareti (Ha. 25.4.1922).
(Ziyaret esnasnda Azerbaycan Elisi Abilof da bulunmutur).
5 Mays 1922 : Atatrkn, Bakomutanlk Kanununda mevcut yetkilerin
kaldrlmasn isteyen muhalifler hakknda Bat Cephesi
Komutan smet Paaya gizli telgraf ve smet Paann
Bakomutana dncelerini bildiren cevab (.A...I, s.
199-201).
6 Mays 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, Bakomutanlk Kanununun uzatlmasn istemeyen
muhaliflere kar konumas: ...En byk vazifemiz siyaset yapmak deil, en byk vazifemiz topraklarmzda bulunan dman karmaktr (G.C.Z., c.lll, s.334-354).
: Bakomutanlk Kanununun, Trkiye Byk Millet Meclisinde nc defa 3 ay sre ile uzatlmas (N.ll, s.653;
T..H. c.ll, ks.6, kp.l, s. 195; .A., s.761).
9 Mays 1922 : Atatrkn, Orduya Armaan ve Orta Anadoluda Yunan
Facialar adl iki kitabn gnderen Zonguldak stihbarat
Mdr Tahir (Karauuz) Beye teekkr mektubu
(K.S..K., s.9).
10 Mays 1922 : Atatrkn, Ankarada Ziraat Mektebini ziyareti, derslere
girii ve okulun faaliyetleri hakknda bilgi al (Ha.
11.5.1922).
24 Mays 1922 : Atatrkn, Fransz kadn gazeteci Berthe Georges-Gaulisin 2.4.1922 tarihli mektubuna cevab: ...Eski Fransz Trk dostluunun kuvvetlenmesini, her iki tarafn gzden
uzak tutmamas gerektiini dnyorum (A..Y.I, s.215216).
25 Mays 1922 : Franklin Bouillonun, Paristen Atatrke mektubu: ...Emin
olabilirsiniz ki dostlarm ve ben, mkller ve engeller ne
olursa olsun, adaletli bara ulamay mdafaa etmekten
vazgemeyeceiz (A.M.D.P.I, s.421).
2 Haziran 1922 : Ali Fuat Paann, Moskovadan Ankaraya gelii ve akam
Atatrkle grmesi (M.H., s.346).

285

13 Haziran 1922 : Atatrkn, Mill Mdafaa Vekili Kzm (zalp) Paa ile beraber Sarky istasyonuna gelii ve vagonda Bat Cephesi
Komutan smet Paa ile grmesi (A.Y.G., s.26; M.M.I,
s.229). (Atatrk, bu grmeyi takiben otomobille Adapazarna hareket etmitir. M.M.I, s.229).
: Atatrkn annesi Zbeyde Hanm ve kz kardei Makbule
Hanmn stanbuldan Adapazarna gelii (A.Y.G., s.26;
A.Z.T.B.Y., s.157).
14 Haziran 1922 : Atatrkn, Adapazarna gelii (A..Y.I, s.221). (Atatrk burada stanbuldan gelmi olan annesi Zbeyde Hanm ve
kz kardei Makbule Hanmla grmtr. B.T.D.C.F.A.Z.,
s. 356-358).
17 Haziran 1922 : Atatrkn, Adapazarndan zmite gelii (A..Y.I, s.222).
18 Haziran 1922 : Atatrkn, zmitte Claude Farrre ile grmesi ve Fransz edibi erefine verilen ay ziyafetinde konumas:
...Trkiye halk, asrlardan beri hr ve mstakil yaam ve
bamszl hayat gerei saym bir milletin kahraman evltlardr. Bu millet bamszlktan uzak yaamamtr, yaayamaz ve yaamayacaktr (A.S.D.II, s.33; M.M.I, s.229;
.A., s.761; K.T.R., s.129-139; G.C.Z., c.III, s.472).
: Atatrkn, zmitte Vakit gazetesi muhabirine umum vaziyet hakknda demeci: ...Geen sene neboluyu bombardman etmilerdi; bu sene de Samsunu. Bu gibi canavarca
hareketler, milletin vatann ve bamszln savunma yolundaki azim ve imann kuvvetlendirmden baka bir netice
hasl etmez (A.S.D.III, s.32).
19 Haziran 1922 : Atatrkn, Claude Farrrele beraber zmitten Adapazarna hareketi ve istasyonda konumas: ...Bu yrymzle memleketi gerek neticeye kavuturacamza pheniz olmasn! (A.S.D.II, s.39).
: Atatrkn, zmitten ayrlrken mutasarrfa veda telgraf:
...Kurtulu ve bamszlk mcadelemizde nemli bir yer
igal eden zmitten pek duygulu olarak dnyorum
(K.T.R., s.140).
: Atatrkn Claude Farrre ile Adapazarna gelii, ziyaretleri ve le yemeini burada yemeleri (A.Y.G., s.27;203).
: Atatrkn zmit-Adapazar yolunda Vakit gazetesi Bamuharriri Ahmet Emin (Yalman)e umum vaziyet hakknda de-

286

meci:.. .Orduda mevcut pek yksek manev kuvvet, dayanma, azim ve iman, evk ve nee ok defalar gzlerimi
sevin yalaryle dolduracak derecede tesir brakmaktadr
(A.S.D.III, s.33; A.Y.G., s.27).
: Atatrkn, mer Sezai (Madra) Beye mektubu: Annemle
gnderdiiniz mektubu ve zarf iindeki hesap pusulasn
aldm. sene iinde anneme gsterdiiniz yksek insanlk ve yardm ayrntlaryla rendim. ok teekkr ederim.
Sizde korunan ikibin liradan bir mddet daha stanbulda
kalmak mecburiyetinde bulunan kz kardeim Makbule Hanmla halam ve dier akrabann geinmelerini salamak
zere, temmuz bandan itibaren kz kardeim Makbule
Hanma aylk yz lira vermenizi rica ederim (A.B..M., Ter.
10.11.1984).
20 Haziran 1922 : Claude Farrrein, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna zmitten telgraf: Fransaya pek acele dnmek mecburiyetinde bulunduumdan hr zmit toprandan Byk
Millet Meclisine ve onun Reisine en iten sayglarm sunarken acele ve erefli bir bar dilediimi arz eylerim
(Z.C., Devre: I, cilt: 20, s.540).
24 Haziran 1922 : Atatrkn, annesiyle beraber Adapazarndan Ankaraya
dn (Ha. 25.6.1922; M.M.I, s.229; A.Z.T.B.Y., s.157).
28 Haziran 1922 : Cemal Paann, Moskovada yaymlanan zvestiya gazetesine verdii mlkatta Mustafa Kemal Paaya kar vaziyetiniz nasldr? sorusuna verdii cevap: Mustafa Kemal
Paa ile pek eskiden beri birbirimizi karde gibi severiz. Bu
sevgimiz bugn de eski iddetiyle devam ediyor ve her zaman birbirimizle yazmada bulunuyoruz (A..A.S.II,
s.116-119).
29 Haziran 1922 : Atatrkn, Mersin Genler Yurdu Bakanlna telgraf:
...Mersin Genler Yurdunun arzunuz zerine fahr bakanln kabul ediyorum. Milletimizin ilerleme ve ykselmesine ynelik hizmetlerinizde baarya erimenizi temenni ederim (A.T.T.B., s.439).
7 Temmuz 1922 : Atatrkn, Sovyet Elisi Aralofun ran Elisi Mmtazddevle smail Han erefine verdii ziyafette konumas
(A.S.D.II, s.39).

287

: Hindistan Merkez Hilfet Komitesi Bakan Chotaninin,

Bombaydan Atatrke mektubu (A..Y.I, s.226).
9 Temmuz 1922 : Cemal Paann, Bak-Tiflis yolunda trenden Atatrke
mektubu: ...Enver, maceraclarn yapabilecekleri en son
ii de yapt. Kendisini Buhara Emiri iln etti (H.T.D.A.A.,
Dosya: 109-A; M.M.Y., s.433-439; A..A.S.U., s.105-109).
12 Temmuz 1922 : Trkiye Byk Millet Meclisinde, Rauf (Orbay) Beyin, cra
Vekilleri Heyeti Bakanlna seilmesi (Z.C., Devre:, cilt:
21, s.357-361).
14 Temmuz 1922 : Atatrkn, Fransz Mill Bayram mnasebetiyle Ankarada
Fransz Eliliinde verilen ziyafette konumas: Efendiler!
yeryzndeki uzak grl devlet adamlar iin her zaman
gz nnde tutulmas gereken bir gerek vardr: Fikirler
zorla ve iddetle, top ve tfekle asla ldrlemez. Hassas
bir millete kar uygulanan zalimane muamelelerin, onu daha ziyade glendirdii denenmitir. Hrriyet ve bamszlk ak ile coan ve ahlanan bir milletin ne harikalar yaratabileceini Fransz Byk Devrimi, bundan 130 yl nce
pek gzel ispat etmitir. ...zmirin igali zerine ayn heyecan ile arpan kalplerden oluan mill ordumuzun, neler yapabileceini kolaylkla tahmin edebilirler! (M. 15.7.1981;
A.R.Y.G.S., s.133-136).
16 Temmuz 1922 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu
toplantsnda Tabi Bakanla seilmesi (T.B.M.M. Albm, I. Dnem, s.243; .H., s. 1089).
17 Temmuz 1922 : Atatrkn, Meclisteki bakanlk odasnda Fransz Albay
Mougin, daha sonra Sovyet Elisi Aralofun ziyaretini kabul (Ha. 18.7.1922).
20 Temmuz 1922 : Atatrkn, Bakomutanlk sresinin 4 Austos 1922 tarihinden itibaren ay daha uzatlmasna dair Kanun nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Bugn ordumuzun manev kuvveti en yksek derecededir.
Ordumuzun madd kuvveti de fevkalde bir nleme ihtiya
hissetmeksizin mill emelleri tam bir gvenle elde edecek
seviyeye ulamtr. Bu sebeple artk byle bir yetkiyi srdrmeye lzum ve ihtiya kalmad kanaatindeyim (Z.C.,
Devre: I, cilt: 21 s. 430-431).

288

: Bakomutanln sresiz olarak Atatrkn zerinde kalmasnn Byk Millet Meclisinde kabul (N.ll, s.663; Z.C.,
Devre: I, cilt: 21, s.435; T..H. c.ll, ks.6, kp.l, s. 195).
: Atatrkn, Trkiye retmen Dernekleri Birliinin fahr
bakanln kabul ve dernee 100 lira bata bulunmas
(Ha. 21.7.1922).
21 Temmuz 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk odasnda spanya Kralnn kardei Prens Lui du Borbonu kabul
ve grmesi (Ha. 22.7.1922).
: Atatrkn, akam, cepheyi tefti etmek zere Ankaradan
ayrl (Ha. 22.7.1922; .A., s.742).
: Cemal Paann, Tifliste bir Ermeni tarafndan vurularak
ehit edilmesi (A. ve T.C.T.K., s.331).
23 Temmuz 1922 : Atatrkn, Bat Cephesi Kararghn bulunduu Akehire
gelii (N.ll, s.672).
24 Temmuz 1922 : Atatrkn, Akehirden Konyaya gelii, burada General
Townshendi kabul ve grmesi: ...Evet, karmzdaki
dmann ok kuvvetli olduunu biliyorum. Fakat insaniyeti savunanlar lmle tehdit edilmelerine ramen lmezler
ve ebediyen yaarlar! (N.ll, s.671-672; .A., s.762; O.H.,
s.15;S.L., s.559).
: Atatrkn, Konyada Karargh binas balkonundan Konyallara hitab: Gayelerimiz, kesinlikle gerekleecektir! (Ha.
3.8.1922).
: Atatrkn, Kzm Karabekire telgraf: ...Byk Millet
Meclisinin fevkalde vaziyeti sebebiyle dier meclislerle
karlatrma yaplamayacak derecede gizli oturumlar yaplm ve imdiye kadar vuku bulan gizli oturum miktar
197ye ulamtr (.H, s.1081; A.T.T.B., s.443).
27 Temmuz 1922 : Atatrkn, Konyadan Akehire dn (N.ll, s.672; .A.,
s.763; A.K.D.D.A.Y., s.380).
: General Townshendn, ngiltereye raporu: Trk mill ordusu gl ve etkindir. ngiltere Hkmeti bunu kavrayabilmi deildir. Yepyeni bir Trkiye domutur. Bu da ngilterede henz anlalm deildir. Trk Avrupa dna, Anadoluya itmeye almak lgnlktr (.B.A.IV, s.LXXXVIII).

289

27/28 Temmuz 1922: Atatrkn, Akehire arlan ordu komutanlarna gece

Byk Taarruz plnn aklamas ve bu pln zerinde
umum grmeler yaplmas (N.ll, s.672; T..H., c. II, ks.6,
kp.l, s.204; A.K.D.D.A.Y., s.380; A.B.E.B., s.136).
30 Temmuz 1922 : Atatrkn, Akehirde, Genelkurmay Bakan Fevzi Paa
ve Bat Cephesi Komutan smet Paa ile yaplacak taarruzun ayrntlarn tespit etmeleri (N.ll, s.672).
4 Austos 1922 : Enver Paann, Buharann dousunda bir arpmada
Ruslar tarafndan ehit edilmesi (A. ve T.C.T.K., s.333).
: ngiltere Babakan Lloyd Georgeun Avam Kamarasnda
konumas: ...Mustafa Kemal byk bir general ve byk
bir yurtsever olabilir; ama Mslmanlarn ba stanbuldadr, halifedir(!) (.B.A.IV, s.LXXXX, 336).
6 Austos 1922 : Atatrkn, Kzm (zalp) Paa ile Akehirden -Konya yoluyla- Ankaraya dn (M.M.I, s.233).
13 Austos 1922 : Atatrkn, gece Ankarada Sovyet Eliliinde -kaza sonucu- kan ve etrafa yaylma tehlikesi gsteren yangn sndrme almalarn izlemesi (Ha. 14.8.1922).
14 Austos 1922 : Fethi (Okyar) Beyin Londradan Atatrke telgraf: Hariciye Nezaretinde, Lord Curzon adna beni kabul eden Mstear ile grtm. Dnce ve isteklerimizi Lord Curzona
bildireceini syledi (.D.B.A., s.305).
17 Austos 1922 : Atatrkn, Ankaradan gizli olarak otomobille Konyaya hareketi (T..H., c.ll, ks.6, kp.ll, s.29; S.H.I, s.56) (Atatrk, leden sonra Konyaya gelmi, geceyi -Demiryollar Genel
Mdr olarak- Konyada grev yapan Behi (Erkin) Beyin
evinde geirmitir. A.S.A.H.A.H., s.602; A.So., V.
10.10.1947).
18/19 Austos 1922: Atatrkn, Konyadan gizli olarak Akehire hareketi
(A.So., V. 10.10.1947; A.S.A.H.A.H., s.603).
20 Austos 1922 : Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yaymlanan haber: Trkiye
Byk Millet Meclisi Bakan Bakomutan Gazi Mustafa
Kemal Paa Hazretleri Austosun 21. Pazartesi gn leden sonra saat 4.00te ankayadaki kklerinde ehrimizde bulunan kordiplomatie bir ziyafet vereceklerdir. Ziyafette btn eliler ve siyas kiiler hazr bulunacaktr. Birok kiiye dn bu hususta davetiye gnderilmitir (Ha.

290

20.8.1922). (Bu haber, Atatrkn cepheye gidiini duyurmama amacyla yaymlanmtr).

20/21 Austos 1922 : Atatrkn, Akehirde Bat Cephesi Kararghnda I. Ordu
Komutan Nurettin ve II. Ordu Komutan Yakup evki Paalara, taarruz plnn harita zerinde aklamas ve taarruz emri verii (N.II, s.674).
21 Austos 1922 : Atatrkn, Akehirden otomobille Konyaya dn (A.
So., V. 10.10.1947).
23 Austos 1922 : Ankara Komutan Fuat (Bulca) Beyin, Atatrke telgraf:
Valide iyidir. Dn pek neeli olarak vakit geirildi. Pek
memnundurlar, dua etmekte ve Selnike ne vakit gideceiz? diye sual sormaktadr. Fikriye Hanm da iyidir, hrmetlerini iletmektedir. Baarnza, hanmlarn ellerinde Kuran dua etmekteyiz (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
24 Austos 1922 : Atatrkn Konyadan otomobille tekrar Akehire gidii
(A.So., V. 10.10.1947).
: Bakomutanlk ve Bat Cephesi Kararghlarnn Akehirden, cephe gerisinde uhut kasabasna nakledilmesi
(N.ll, s.674; .A., s.763).
25 Austos 1922 : Bakomutanlk, Genelkurmay ve Bat Cephesi Kararghlarnn uhuttan, muharebenin idare edilecei Kocatepenin
gneybatsnda adrl ordugha nakledilmesi (N.ll, s.674;
H.M.M., s.291; T..H., c.ll, ks.6, kp.l, s.54; .A., s.763).
25/26 Austos 1922: Atatrkn, cepheden cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf
Beye telgraf: ...Austosun 26. gn dmana taarruz
balayacaktr (A.T.T.B., s.446).
26 Austos 1922 : Sabah saat 5.30da Kocatepeden topu ateiyle Byk
Trk Taarruzunun balamas (N.ll, s.674; T..H., c.ll, ks.6,
kp.l, s.89; M.M.I, s.234; .A., s.763; .., s.161; .H.S.K.,
s.45; K.A., s.798; B. Ta., s. 19-24; M.M.U.K.S.II, s.324331; T.K.S., s.429; T.IV, s.118; A. ve As., s.117).
27 Austos 1922 : Atatrkn, cepheden Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna harekt hakknda telgraf: ...Trkiye Byk Millet
Meclisi ordularnn mstesna kymet ve kabiliyeti sebebiyle
yksek Meclisi tebrik ederim. Komutanlarmzn sevk ve
idarede dman komuta heyetine stnl belirgin bir surette grnmektedir (Z.C., Devre: I, cilt:22, s.368;
A.T.T.B., s.446-447).

291

28 Austos 1922 : Atatrkn, cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf Beye telgraf: ...Askerlerimiz pek keyiflidir. Yorulmak bilmiyorlar. Bu
gece Afyonkarahisardaym, halk enlik yapyor (A.T.T.B.,
s,448-449).
: Atatrkn, cepheden, annesi Zbeyde Hanm ve Fikriye
Hanma telgraf: Buraya geldikten sonra dman kovmak
gerektiinden taarruz ederek Allahn ltfuyla attk. Afyonkarahisar aldk. Bu nedenle daha birka gn buralarda
kalmak lzm gelecektir. Siz msterih olunuz! nallah duanz berektyla btn memleketimizi dmandan kurtarmak nasip olacaktr (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
: Atatrkn, akam Afyonkarahisara gelii (A.T.T.B.,
s.449).
29/30 Austos 1922: Atatrkn, gece, Afyon Belediye binasnn bir odasnda
Fevzi ve smet Paalarla harp vaziyetini gzden geirii
(A.V.T., s.15; T..H., c.ll, ks.6, kp.ll, s.231). (Atatrk der ki:
mz vaziyeti bir defa daha gzden geirdik ve kesinlikle anladk ki, Trkn hakik kurtulu gnei, 30 Austos
sabah btn parlaklyla doacaktr (A.S.D.II, s. 174).
30 Austos 1922 : Yunan ordusunun tamamen sarlmas ve imha edilmesi suretiyle Dumlupnar (Bakomutan) Meydan Muharebesinin
kazanlmas (N.ll, s.675; M.M.I, s.234; T..H., c.ll, ks.6,
kp.ll, s.231; B.Ta., s.36-41; .B.S.., s.463; .H.S.K., s.55;
.A., s.763; K.A., s.811-822; M.M.U.K.S.II, s.333; T.K.S.,
s.463; T.IV, s.118; .., s.162; H.Y.A., s.55; A. ve As., S.94).
30/31 Austos 1922: Atatrkn, geceyi Dumlupnar istasyonunda geirmesi
(T..H., c.ll, ks.6, kp.ll, s.271).
31 Austos 1922 : Atatrkn, sabah Genelkurmay Bakan Fevzi Paa, Bat
Cephesi Komutan smet Paa, I. Ordu Komutan Nurettin
Paa ile beraber Adatepe blgesine giderek muharebe
meydann gezmeleri (T..H., c.ll, ks.6, kp.ll, s.274).
1 Eyll 1922 : Atatrkn, orduya bildirgesi: ...Btn arkadalarmn Anadoluda daha baka meydan muharebeleri verileceini gz
nne alarak ilerlemesini ve herkesin zihinsel glerini ve
kahramanlk ve vatanseverlik kaynaklarn yarrcasna
gstermeye devam etmesini isterim. Ordular! lk hedefiniz
Akdenizdir, leri! (A.T.T.B., s.449-450; T..H., c.ll, ks.6,
kp.ll, s.277; T..T., s. 110; .A., s.764).

292

: Atatrkn, Trk milletine bildirgesi: Zalim ve marur dman ordusunun esas unsurlar, akllara dehet verecek kesinlikle imha edildi. Milletin rey ve iradesine dayanan her
iin sonucu, millet iin hayr ve mutluluk olduu aktr
(A.T.T.B., s.450; H.T.V.D. say: 63, v.1416; .A., s.764).
: Atatrkn, ordu hakkndaki sevgi ve gvenini bildiren Trkiye Byk Millet Meclisine cevab: ...Bu selm ve gvenden duygulanan ve en kdemsiz erden komutanlarna kadar en yksek azim ve imanla savaan ordunun, bamszlmzn savunulmas urunda namus gereini yerine getireceini temin ederim (M.M.I, s.201).
: Trkiye Byk Millet Meclisi 2. Bakan Adnan (Advar) Beyin, cephede bulunan Atatrke telgraf: Bu telgraf Valide
Hanmefendinin yatann yannda yazyorum. Kendileriyle beraber hepimiz mesuduz. Salklar, kazandnz zaferden bir kat daha iyilemitir. Milletin derdine are bulucu
olurken, bu muhterem kadnn hastalna da are oluyorsunuz (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
2 Eyll 1922 : Atatrkn, cra Vekilleri Heyetine telgraf: ...Eskiehir ve
Uakn dmesi haberini bekliyorum (A.T.T.B., s.452).
: Atatrkn, bugn esir alnan Yunan Generali Trikopisin klcn Kzm (zalp) Paaya armaan edii ve yazs: General Trikopisin eyas arasnda ganimet olarak alnan klcn, siz kardeime takdim ediyorum (M.M.I, s.XV;
A.R.Y.G.S., s.325-326).
3 Eyll 1922 : Atatrkn, akam Uaka gelii (A.T.T.B., s.452).
: Esir alnan Yunan komutanlar General Trikopis ile General Diyenisin, Uakta Bakomutan Atatrkn huzuruna getirilii ve Atatrkn General Trikopise syledikleri: Vicdannza kar vazifenizi yaptnza kani iseniz, iiniz rahat
olabilirsiniz! En byk komutanlarn bile esir olduklar tarihlerde yazldr. Mesel size Napolyonu gsterebilirim
(T..H., c.ll, ks.6, kp.lll, s.54; D.H.B., s.153; T.A.., s.275277; A.T.T.B., s.453; H.A.Y., s.202-203).
: Atatrkn, cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf Beye telgraf: ...Esir alnan generallerle grtm. Kendilerini teselli
ve misafir ettim. Ailelerine salk haberlerini bildirmelerine
msaade ettim (A.T.T.B., s.453).

293

: Bat Cephesi Komutanl tarafndan, 30 Austos 1922de

kazanlan Dumlupnar Muharebesine Bakomutan Muharebesi ad verildiinin bildirilmesi (A.T.B.D. say: 80, b.
1776; T..H., c.ll. ks.6, kp.lll, s.254; H.T.V.D. say: 62, v.
1412).
: Ankara Hkmetinin Paris Temsilcisi Ferit (Tek) Beyin, 30
Austos Zaferi nedeniyle Bakomutan Atatrke tebrik telgraf: Trkiyenin Byk ocuu! Azmin, vatan esaretten
kurtard! (A..Y.I, s.236).
4 Eyll 1922 : Atatrkn, akam Emeye gelii (A.T.T.B.,s.545; H.T.V.D.
say: 63, v.1417).
: cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf Beyin, cephede bulunan
Bakomutan Atatrke, stanbuldaki tilf Devletleri temsilcilerinin mtareke isteini bildiren telgraf (N.ll, s.675;
T..H., c.ll, ks. 6, kp. IV, s.38).
5 Eyll 1922 : Atatrkn, Vekiller Heyetinin 4 Eyll 1922 tarihli telgrafna
cevab: Anadoludaki Yunan ordusu kesin ekilde malup
edilmitir. Anadolu iin herhangi bir grmeye gerek kalmamtr. Mtareke, ancak Trakya iin sz konusu olabilir
(N.llI, s.675-676).
: Fransz Mareali Lyauteyin, Atatrk ve smet Paaya iletilmek zere, Pariste Ankara Hkmetinin Paris Temsilcisi Ferit (Tek) Beye 30 Austos 1922 zaferini kutlayan yazs (A..Y.I, s.238).
: Hindistan Merkez Hilfet Komitesi Bakan Chotaninin,
Bombaydan -Atatrke iletilmek zere- Ankara Hkmetinin Paris Temsilcisi Ferit (Tek) Beye 30 Austos Zaferini
kutlayan telgraf (A..Y.I, s.241).
: ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona telgraf: Yksek Komiserler, zmirde
Kemalist kuvvetlerle atmaktan saknmak gerektii kansnda (.B.A. IV, s.LXXXVII).
6 Eyll 1922 : Fethi (Okyar) Beyin, Londradan Atatrke telgraf: ngiltere acele mtareke istiyor. Trakyann alnmas, aznlklarn deitirilmesi, harp tazminat, lkede yaplan tahriplerin
tamiri istenmelidir (.D.B.A., s.313).

294

: Ankara Hkmetinin Tiflis Temsilcisi Ahmet Muhtar Beyin

30 Austos Zaferi nedeniyle Atatrke tebrik telgraf
(A..Y.I, s.247-248).
: Ukrayna Sovyet Hkmetinin, Atatrke 30 Austos Zaferini kutlayan telgraf (A..Y.I, s.246).
6/7 Eyll 1922 : stanbulda ngiliz Ordular Bakomutan General Haringtonun, ngiltere Savunma Bakanlna telgraf: ...Durum
vahim. Atekes iin kaybedilecek zaman yok. Yunanl,
Anadoludan kap gitmekten baka bir ey dnmyor!
(.B.A.IV, s.LXXXVII).
7 Eyll 1922 : Atatrkn, Emeden Alaehir-Salihli ynnde hareketi
(A.T.T.B., s.455).
: Atatrkn, Salihliye gelii (A.T.T.B., s.455).
: Atatrkn, Hindistan slm halk tarafndan emirlerine gnderilen paradan yzbin liray dman zulmne maruz kalan
kyllerimize ayr (Ha. 8.9.1922).
: Fransz Generali Gouraudun, Atatrke -Albay Mougin araclyla- 30 Austos Zaferini kutlayan telgraf (A..Y.I,
s.249).
: Ankara Hkmetinin Roma Temsilcisi Cellettin Arif
Beyin, Romadan Bakomutan Atatrke, 30 Austos Zaferini kutlayan telgraf (A..Y.I, s.249).
8 Eyll 1992 : Atatrkn, Salihliden, Ankara Komutan Fuat (Bulca)
Beye telgraf: lh adalet, bizim iin mesut bir ekilde belirmektedir. Zaferimizin Ankarada oluturduu tesirleri,
Mecliste ve Meclis dnda oluan dnce ve grleri,
ksacas Ankaradaki eitli evrelerde hkim olan kanaat
ve hissiyat renmek istiyorum. Bu husustaki tetkik ve
aratrmanz sonucunu, kendi grnze ilve olarak bildirmenizi rica ederim (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1)
: Fethi (Okyar) Beyin, Romadan, Atatrke talya Hariciye
Nazr ile grmesini bildiren telgraf (.D.B.A., s.316).
9 Eyll 1922 : Atatrkn, zmirin aln haberi zerine ordulara mesaj:
lk verdiim Akdeniz hedefine varmakta ordularn gsterdii gayret ve fedakrl hrmet ve takdirde anarm. Ordularn bundan sonra verilecek hedeflerin elde ediliinde de

295

ayn istek ve fedakrl gstereceklerine gvenim tamdr

(T..H., c.II, ks.6, kp.lll, s.130; H.T.V.D. say: 64, v. 1440;
A.T.T.B., s.456-457).
: Atatrkn, cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf (Orbay)
Beye telgraf: Birliklerimiz zmir dou srtlarnda dmann
son direniini krdktan sonra bugn malp dmanla beraber zmirimize zaferle girdi. Ben yarn leden itibaren
zmirde bulunacam (A.T.T.B., s.457).
: Atatrkn, Nif (Kemalpaa)e gelii ve geceyi burada geirii (K.S..Y. II, s.309; T.A.., s.287).
: Ankara Komutan Fuat (Bulca) Beyin, Atatrke telgraf:
Valide Hanmefendi shhat ve afiyettedirler. Yalnz drt
gnden beri tarafnzdan hibir haber vaki olmam olmas,
bizleri zmtr. Evinizde, havuz banda, muhterem valdenizin huzurunda cazlar alnarak zafer erefine elenildi
(C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
10 Eyll 1922 : Atatrkn, Nif (Kemalpaa)ten hareketle Turgutlu zerinden saat 14.00te -Genelkurmay Bakan Fevzi ve Bat
Cephesi Komutan smet Paalarla- zmire gelii, cokun
gsterilerle karlan, Hkmet Konana gidii (T..H.,
c.ll, ks.6, kp.lll, s. 134; .A., 765; T.IV, s. 119; O.Y.S., s.358359; A.T.T.B., s.456-457; T.A.., s.288).
: Atatrkn, Hkmet Kona balkonundan, Konak Alann
hncahn dolduran zmirlileri selmlamas ve ksa bir konuma yapmas: Bu baar milletindir! (O.Y.S., s.358359;A.., s.153-154; A. ve z., s.84).
: Atatrkn, Hkmet Konanda, zmirde bulunan yabanc devlet temsilcilerini kabul (O.Y.S., s.359; A. ve z.,
s.84).
: stanbul Hkmetinin, Byk Zafer zerine Atatrke Kahraman Komutan! hitabyla tebrik telgraf (A...B., s.6).
: Atatrkn, geceyi zmir-Karyakada plikizade Kknde geirii (A. ve z., s.87-90; T.A.., s.290; K.S.. Y.ll,
s.311).
11 Eyll 1922 : Trkiye Byk Millet Meclisinin, zmir ve Bursann kurtuluu nedeniyle orduya ve Bakomutan Atatrke, milletin
ebed kran ve minnetinin bildirilmesi karar (Z.C., Devre.
I, cilt: 22, s.620).

296

: Atatrkn, Gztepede Uakzade Muammer Beyin kkn gezmesi, burada Ltife Hanmla tanmas, Ltife Hanmn Atatrkn elini pmesi (Ltife Hanm, Trk ordusunun zmire giriini takiben zmir Mevki Komutanlna getirilen 8. Tmen Komutan Kzm (Sevktekin) Paaya
-adna ilerini yrten- Osman Efendiyi gndermi ve
Gztepedeki evlerini Mustafa Kemal Paa ikametgh olarak dnrse, kendileri iin byk eref olacan ve byle bir erefin bir Trk ailesinden esirgenmemesini rica etmiti. Atatrk, durumun kendisine iletilmesi zerine, sz
konusu evi grmek zere Gztepeye gitmi ve kk gezmiti. ngiliz subay ve yazar Armstrongun 1932 ylnda yaymlanan Bozkurt adl kitabnda yer alan Ltife Hanmn,
Atatrkn kararghna gelerek yanna girdii eklindeki
gerek d sahne, Atatrkn ayn yl Akam gazetesi
bayazar Necmeddin Sadk (Sadak) Beye dikte ettii -yine Necmettin Sadk imzasyla- 16.12.1932 tarihli Akam
gazetesinde yaymlanan cevapla yalanlanm bulunmaktadr. N.S., A. 16.12. 1932; B.M.K..C, s.47-48).
: Atatrkn, geceyi zmir-Karyakada plikizade Kknde geirii (K.S..Y.II, s.311).
12 Eyll 1922 : zmirdeki ngiliz Bakonsolosu Harry Lambn, Ankara
Hkmeti ile ngiltere arasndaki ilikiler hakknda Atatrkle grmesi (M.K.A.B.M., Belleten, No: 144, s.261;
.B.A.IV, s.XCV, 408).
: Akdenizdeki ngiliz Filosu Bakomutan Amiral Brockun,
Atatrke, Ankara Hkmetinin ngilizlere kar bir harp halinde olup olmadn soran mektubu (M.K.A.B.M. Belleten
No: 144; s.537; T.A.., s.291; A..Y.I, s.261; .B.A.IV,
s.XCV, 408).
: Atatrkn, zmire gelen Daily Mail gazetesi muhabiri G.
Ward Pricee demeci: ...Bu son taarruzu istemedim; fakat
Yunanllar Anadoluyu terk etmeye mecbur olduklarna
inandrc baka yol yoktu! (T.K.S.K., s.183; A.S.D.III,
s.44). (Bu deme, 15 Eyll 1922 gnk Daily Mail gazetesinde yaymlanmtr. .O., s.220-221).
: Bakomutan Atatrkn, Anadolunun kurtuluu nedeniyle
millete bildirgesi: Akdeniz, askerlerimizin zafer teraneleriyle dalgalanyor... Ordularmzn kabiliyet ve kudreti, d-

297

manlarmza dehet, dostlarmza gven verecek bir mkemmellikte kendisini gsterdi. Byk zafer, zellikle senin
eserindir. Byk ve soylu Trk milleti! Anadolunun kurtuluu zaferini tebrik ederken sana zmirden, Bursadan, Akdeniz ufuklarndan ordularnn selmn da sunuyorum
(H.T.V.D. say: 64, v.1446; A.T.B.D. say: 80, b. 1777;
A.T.T.B., s.459; .A., s.765).
: Atatrkn, geceyi zmir -1. Kordonda, kendisi iin hazrlanan bir evde geirii (K.S..Y.II, s.311; T.A.., s.291).
13 Eyll 1922 : Atatrkn, Amiral Brockun 12 Eyll 1922 tarihli mektubuna cevab: ...Her iki hkmetin uygulana gelen ekillere
uyarak siyasal ilikiler kurabileceklerini bildirmekle eref
kazanmaktaym (M.K.A.B.M., Belleten, No: 144, s.539;
A..Y.I, s.263; .B.A.IV, s.XCVI, 409-410).
: Atatrkn, Amerikal gazeteci Richard Eatona zmirde demeci: ...Ben ngilizlerle deil, Yunanllarla harp ediyorum.
Yirmidrt saatte en iyi ktalarm Trakyaya geirmeye yetecek nakliye gemilerim de mevcuttur. Bu askerler bir iaretimi bekliyorlar! (A.S.D.III, s.46-47; T.K.S.K., s. 194) (Bu deme, Le Figaro gazetesinin 1.10.1922 tarihli saysnda yaymlanmtr. D.B.A.I, s.36-39).
: Atatrkn, akam, kalmakta olduu kkn balkonundan dmanlarn sabotaj sonucu kan- zmir yangnn izlerken yanndaki gen subaylara syledikleri: ocuklar, bu
manzaraya iyice bakn! Bu alevler, bir devrin sona erip yeni bir devrin baladn gsteren bir yangndr. Osmanl
mparatorluunun son yzyllardaki btn gnahlar u
atele temizlenirken yeni bir Trk Devletinin kuruluu ve
Trk milletinin ykselii de cihana iln ediliyor! (K.K.S.
s.99).
: Atatrkn, geceyi -zmir yangn sebebiyle- tekrar Karyakada plikizade Kknde geirii (K.S..Y.II, s.311).
14 Eyll 1922 : Atatrke, zmir Belediyesi tarafndan zmir hemehrilii
unvan verilii (Ha. 1.10.1922; .A., s.765).
: Atatrkn, Gztepede Uakzade Muammer Beyin kkne misafir oluu (K.S..Y.II, s.311). (Atatrk, zmire geliini takiben 10 ve 11 Eyll gecelerini Karyakada pliki-

298

zade Kknde, 12 Eyll gecesini ise kendisi iin I. Kordonda hazrlanan bir evde geirmi, 13 Eyll gecesi ise
-zmir yangn sebebiyle- tekrar Karyakada plikizade
Kknde kalm, 14 Eyllden itibaren -davet zerine- Ltife Hanm ailesinin Gztepedeki kknde misafir edilmitir. K.S..Y.II, s.311).
: ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona telgraf: Savaan taraflarn artk birbirleriyle temaslar kalmad. Konferans ars iin imdi en
uygun zamandr. Ordularna lk hedefiniz Akdenizdir! diyen Mustafa Kemalin ikinci hedefi Trakyadr. Konferans
olmazsa Trakyaya gemeye alacaktr. Gecikirsek g
durumda kalrz (.B.A.IV, s.XCVI).
16 Eyll 1922 : ngiliz Kabinesinin, anakkalede tarafsz blgeye tecavz
edilmemesi iin devlet tarafndan Atatrke bildirimde
bulunulmas ve Doru meselesinin halli iin bir konferans
toplanmas karar (M.M.M.T., s.152).
: ngiltere Savunma Bakanlnn, stanbulda General Haringtona gizli telgraf: Kabine, iki tmeni daha seferber
edip Mustafa Kemale kar koymak niyetindedir. Mustafa
Kemal Mttefiklere saldrya geecekse nce anakkale
Boaznn Anadolu kylarn igal edecektir, sanyoruz
(.B.A.IV., s.XCIV).
: ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona yazs: Padiah Hkmeti, Mttefiklerin tez elden konferans toplamalarn arzuluyor. Mustafa
Kemalin stanbula yaklamasndan kayglanyor. Padiahn gelecei karanlk. Padiah, zaferden dolay Mustafa
Kemali kutlamay reddetti (.B.A.IV. s.424-425).
18 Eyll 1922 : Atatrkle grmek zere cra Vekilleri Heyeti Bakan
Rauf Bey ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin, hkmet
adna zmire gitmeleri hakknda Trkiye Byk Millet Meclisi karar (G.C.Z., c.lll, s.784-798,800).
: stanbuldan bir torpido ile zmire gelen Fransz Yksek
Komiseri General Pellenin, Atatrk ile grmesi (N.ll,
s.677; H.T.V.D. say: 65, v.1467; E.K.T., s.26; T.A.M.K.M.,
s.22-23; K.S..Y.II, s.311-313,321).

299

: Atatrkn, Chicago Tribn muhabiri John Claytona zmirde demeci: ..Misak- Millmizde sebat ediyoruz. Btn
Trk topranda gerek bamszlk istiyoruz. Bizim iin artk kapitlsyonlar mevcut deildir (E.K.T., s. 18;A.S.D.III,
s.45).
: stanbulda ngiliz Ordular Bakomutan General Haringtonun, ngiltere Savunma Bakanlna telgraf: Kararl bir
tutumla Mustafa Kemal Boazlar ve stanbulu ele geirmekten caydrlabilir. anakkale mevzilerimizi durmadan
glendiriyoruz. Donanmann toplar da bana epeyce yardm edecek(!) (.B.A.IV, s.CIV).
: ngiliz Kabinesinin toplants ve baz kararlar almas: Akdeniz Ordular Bakomutan, Mustafa Kemalin Anadoludan Trakyaya kuvvet geirmesini nlemekle grevli olacaktr. Savunma Bakanl, General Haringtona takviye
yetitirmek iin gerekli nlemleri alacaktr (.B.A.IV, s.CII).
: Atatrkn, zmirde sohbet esnasnda kdam gazetesi muhabiri Yakup Kadri(Karaosmanolu) Beye syledikleri:
Mill Mcadelemizin bu safhas kapanmtr. imdi ikinci
safhasn amamz gerekiyor! (V.Y., s.176).
19 Eyll 1922 : Atatrke, stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi Profesrler Kurulunun fahri profesrlk unvan vermesi: stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi Profesrler Kurulu 19
Eyllde yapt toplantda siz Kurtarc Kumandanlarn
fahr profesrle oybirlii ile semekle eref duyar (A.Se.
10-11; V. 20.9.1922; A.Me., 117-118). (Atatrkn cevab:
26 Ekim 1922).
20 Eyll 1922 : General Haringtonun, ngiltere Savunma Bakanlna gizli telgraf: ...General Charpy, Mustafa Kemalin anakkaleye saldracan sylyor. anakkale, ngiliz politikas
iin mihenk ta olacak! (.B.A.IV, s.CVI).
: Pariste, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon ile Fransa
Babakan Poincar arasnda grme ve Lord Curzonun
syledikleri: Mart ayndan beri Mustafa Kemali konferansa getirmek iin harcanan abalar boa gitti (.B.A.IV,
s.CVI-CVII).
21 Eyll 1922 : Atatrkn, Akam gazetesi muharriri Falih Rfk (Atay)
Beye zmirde, Byk Taarruz ve Zafer hakknda demeci:

300

...Svari tmenlerimizle, piyade ktalarmz dman ezip

zmire yrmekte birbirleriyle yar etmilerdir. zmir rhtmnda svarilerimizin kllar denizde ekillenirken, piyadelerimiz Kadifekalede Trk bayran semaya ykselttiler (A.S.D.III, s.35-40).
22 Eyll 1922 : Atatrkn, kdam gazetesi muharriri Yakup Kadri (Karaosmanolu) Beye zmirde, bar artlar hakknda demeci:
...Asker hareket, siyas faaliyetin mitsiz olduu noktada
balar. midin gven verici bir surette avdeti, ordularn hareketinden daha hzl, hedeflere erimeyi temin edebilir
(A.S.D.III, s.40).
: Atatrkn, stanbul ve Boazlar zerine harekt ile ilgili
Kzm Karabekire telgraf: Pek kuvvetli olmamza ramen
siyasette de pek hesapl ve mutedil bulunuyoruz. Herhalde
meseleyi siyasetle zmlemeyi tercih etmekteyiz
(A.T.T.B., s.460).
: General Haringtonun, ngiltere Savunma Bakanlna telgraf: ...Mustafa Kemal tarafsz blgeyi inememe kararn bugn verecektir, sanrm. inerse, karsnda ngiltereyi ve dominyonlar bulacan aka kendisine duyurdum(!) (.B.A.IV, s.VXVI).
: Fransa Babakan Poincarin, Pariste ngiltere Dileri
Bakan Lord Curzona syledikleri: Mustafa Kemal kuvvetleri ileri yrmek istiyor; Mustafa Kemal, onlar frenlemeye
alyor. atmay nlemenin tek yolu Mudanya Konferansn balatmaktr (.B.A.IV, s.CXVII).
23 Eyll 1922 : Atatrke, tilf Devletleri Dileri Bakanlar imzasyla Asker harektn durdurulmas ve bir bar konferansnn toplanmasyla ilgili nota verilmesi (N.ll, s.678; .H., s.1094;
M.M.M.T., s.154; T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.40; .A., s.766;
.O., s.288-289).
: Trk svarilerinin, anakkalede tarafsz blgeye girileri
(A.An., s.22; .O., s.289-290).
: Atatrkn, Kzm Karabekirin Byk Zaferi kutlayan telgrafna cevab: 12.9.1922 tarihli telgrafnz 23.9.1922de
zmirde aldk. Kahraman ordularmz hakknda gsterilen

301

takdirkr duygularnza teekkrlerimizi sunarz (.H.,

s.1093;A.T.T.B., s.460).
: ngiltere Koloniler Bakan Churchillin Kanada, Avusturalya,
Yeni Zelanda ve Gney Afrika Birlii Genel Valilerine telgraf: Kabine, Avrupaya yaplacak Trk saldrsna, Mustafa Kemalin stanbuldan Mttefikleri atmasna kar koymaya ve Gelibolu yarmadasn elde tutmaya karar verdi.
Hkmetinizin bir asker birlik gnderip gnderemeyeceini bilmek istiyorum (.B.A.IV, s.CXXIV-CXXV).
24 Eyll 1922 : Atatrkn, leri gazetesi bayazar Cell Nuri (leri) Beye
zmirde Zafer hakknda demeci: ...Askere istirahat emrediyorum, asker dinlenmiyor ve zmirde istirahat ederiz, karlyla cenk ediyorlar! (A.S.D.III, s.42-43).
: Atatrkn, zmir Belediyesi tarafndan kendisine hemehrilik unvan verilmesi zerine teekkr telgraf: Vatanmzn Akdenize kar sevgilisi olan, dman istilsndan kurtarlmas iin btn memleketi seve seve senelerce mihnet
ve fedakrlklara sevk etmi bulunan zmirimizin hemehrileri arasnda saylmak, benim iin sonsuz bir-sevin ve
vnme kayna olmutur (A.T.T.B., s.461).
: Trk svarilerinin anakkalede tarafsz blgeyi igali
zerine ngiliz birliklerinin daha dar bir mevziye yerlemek
zere geri ekilmeleri (A.An., s.22; .O., s.291).
25 Eyll 1922 : Atatrkn, Reuter Ajans muhabirine zmirde, Byk Zafer ve Trakya hakknda demeci (A.S.D.III, s.43).
: ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona telgraf: 2000 kiilik bir Trk svari
kuvveti Erenkyde grnd. Bunlar tarafsz blgeden geri ekmesini, Mustafa Kemale duyuruyoruz. Yoksa Harington bunlar geri evirecek(!) (.B.A.IV, s.CXXX).
: Hamit (Hasancan) Beyin, stanbuldan Atatrke telgraf:
...General Pelle, 2000 svarimizin Erenkyden geri ekilmesini rica etti (.B.A.IV, s.CXXIV, 559).
26 Eyll 1922 : General Haringtonun Atatrke, Trk svarilerinin anakkalede girmi olduklar tarafsz blge dna ekilmesi
hakknda telgraf (A.T.T.B., s.462; T..H., c.II, ks.6, kp.IV,
s.42-43; A..Y.I, s.298).

302

: Atatrkn, General Haringtonun 26 Eyll 1922 tarihli telgrafna cevab: ...Tarafsz bir blgenin, imdiye kadar Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Mttefik Hkmetler arasnda kararlatrlm olduundan haberim yoktur. Svarilerimizin ve ktalarmzn harekt, malup Yunan ordusunu
takip harektndan ibarettir (A.T.T.B., s.462; T..H., c.ll,
ks.6, kp.IV, s.43; A..Y.I, s.300-301; .B.A.IV, s.CXXXVI).
27 Eyll 1922 : General Haringtonun, Atatrke Yunan donanmasnn stanbuldan uzaklatrldn bildi en telgraf: ...Yunan donanmas, bugn stanbuldan ekildi. Arzum atmaktan
kanmaktr. Arzu ederseniz sizinle grmeye hazrm
(A.T.T.B., s.463; A..Y.I, s.307-308; .B.A.IV, s.CXXXIV).
: Fransz Dou Donanmas Komutan Amiral Dumesnilin,
Atatrke Trk svarilerinin tarafsz blgeden geri alnmas
hususunda Fransz Hkmetinin isteini bildiren mektubu
(A..Y.I, s.310-311).
: Atatrkn, Kardinal Gasparrinin artk kan dklmemesi ve
bir an evvel bar yaplmasn isteyen telgrafna cevab:
Yunan ordusunun terke mecbur olduu blgede bulunan
btn ehirlerimiz ve kasabalarmz yanm ve ahali her
trl zulme maruz kalmtr. Ayn zulm, yeni bir iddetle
Trakyada yaplmaktadr. Bu insan hissi, bugnk durumu
yaratanlar katnda uyandrmanz sizden rica ederim
(A.S.D.V, s. 138).
28 Eyll 1922 : Atatrkn, General Haringtonun 27 Eyll 1922 tarihli telgrafna cevab: ...Franszlar ve talyanlar gibi, siz de Asya
sahilinde bulunan ktalarnz geri ekmeye hazr olduunuz takdirde, Boazlar sahilinde bulunan ktalarmza yava yava geri ekilmeleri ve yalnz mlk idare ile polis rgtn dzenlemekle yetinmeleri hususunda emir vermeye hazrm! (A.T.T.B., s.463).
: Atatrkn, zmire gelen Fransz Diplomat Franklin Bouillon ile grmesi (N.ll, s.678; T..H., c.ll, ks.6, kp.IV,
s.33,45; T.M.M.I, s.438; T.A.M.K.III, s.24; M.M.M.T., s.155;
H.T.V.D., say: 65, v.1467; .A., s.766).

303

: Atatrkn, Fransz Dou Donanmas Komutan Amiral Dumesnilin 27 Eyll 1922 tarihli mektubuna cevab (A..Y.I,
s.323-234).
: ngiltere Dileri Bakan Lord Curzonun, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumbolda telgraf: Mustafa Kemal
tarafsz blgeden ekilmezse Yunan donanmasnn da
Marmaray ve anakkale Boazn kullanmasna izin verilecektir. Bunu Ankaraya duyurunuz(!) (.B.A.IV,
s.CXXXVI-II).
29 Eyll 1922 : Atatrkn, tilf Devletleri Dileri Bakanlarnn 23 Eyll
1922 tarihli notasn cevaplandrmas (Cevab notada Mudanya Konferansnn kabul edildii, aln 3 Ekim 1922
olmasnn uygun olaca, smet Paann delege tayin edildii ve konuulacak hususlar bildirilmitir. N.ll, s.679;
T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.49; .A., s.766; G.C.Z., c. III, s.861,
862,870; A. T. T.B., s.464-465).
: Franklin Bouillonun, Fransz Babakan Poincareye telgraf: Mustafa Kemalle 4 saat grtm. Durumu g; askerini zor zaptediyor (.B.A.IV, s.CXLVI).
29/30 Eyll 1922 : Atatrkn, cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf Bey, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ve Avrupadan dnen Dahiliye
Vekili Fethi Bey ile beraber gece yars trenle zmirden Ankaraya hareketi (G.C.Z., s.lll, s.841; E.K.T., s.95; .A.,
s.766; T.A.M.K.III, s.26).
2 Ekim 1922 : Atatrkn, zmirden Ankaraya gelii ve coku ile karlan (M.M, s.236; E.K.T., s.95; .A., s.766).
: Atatrke Ankara Hemehrilii unvan verilii (.A., s.766;
H.A., s. 191). (Atatrkn cevab: 5.10.1922).
3 Ekim 1922 : Mudanya Konferansnn balamas (N.ll, s.679; T..H., c.ll,
ks.6, kp.IV, s.34; M.M.M.T., s.158; .A., s.766; MM.,
s.236).
: Atatrkn, zmir Hemehrilii unvan verilii nedeniyle
kendisini kutlayan Erzurum Belediye Bakanlna cevab:
...Mevcudiyetimizin ruhunda sakl olan bamszlk akn
anlamayanlarca btn kurtulu arelerinin geersiz sayld bir srada mukaddes savaa nderlik yapan ve bilhassa
davamzn en mkl bir devresinde beni vefal ve sadk si-

304

nesinde kucaklam bulunan Erzurumlu kardelerime kar

daima scak bir sayg ba ile bal bulunmaktaym
(A.T.T.B., s.465-466).
4 Ekim 1922 : Atatrkn, 26 Austos Taarruzu, 30 Austos ve 9 Eyll
Zaferleri hakknda Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Milletin mukadderatn dorudan doruya zerine
alarak mitsizlik yerine mit, perianlk yerine dzen, tereddt yerine kararllk ve iman koyan ve yokluktan koskoca bir varlk karan Meclisimizin fedakr ve kahraman ordularnn banda bir asker ball ve itaatiyle emirlerinizi
yerine getirmi olduumdan dolay, bir insan kalbinin nadiren duyabilecei bir memnuniyet iindeyim. Kalbim u sevinle dolu olarak pek aziz ve muhterem arkadalarm, btn dnyaya kar temsil ettikleri hrriyet ve bamszlk fikrinin zaferinden dolay tebrik ediyorum. Bu Anadolu Zaferi,
tarih sayfalar arasnda, bir millet tarafndan tamamen benimsenen bir fikrin ne kadar gl ve ne zinde bir kuvvet olduunun en gzel misali olarak kalacaktr (Z.C., Devre: I,
cilt: 23, s.264-277).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumundaki grmeler esnasnda konumas: ...imdi Mudanya
Konferans ister mspet ister menfi sonuca varsn, biz bir
an evvel bar masasnn bana gemeliyiz. Biz Mudanya
Konferans menfi karsa bar konferansna gitmekten kanacak myz? O zaman bir taraftan asker hareket devam
eder, dier taraftan da bar grmeleri devam eder
(G.C.Z., c.lll, s.863-864).
: Atatrkn, Ankarada, Vakit gazetesi bamuharriri Asm
(Us) Beye demeci: ...Mill emeller dahilinde bar elde edilecektir. Elde edilii yakndr! (A.S.D.III, s.46).
: smet Paann, Mudanya Konferansnn ilk 2 gnndeki
grmeler ve siyas hava hakknda Atatrke raporu
(A..Y.I, s.333).
5 Ekim 1922 : smet Paann, Mudanya Konferans grmeleri hakknda Bursadan Atatrke geni raporu (A..Y.I, s.341-347).
: Atatrkn, Ankara halkna, 2 Ekim 1922 gn teklif edilen
Ankara Hemehriliini kabul ettiine dair Belediye aracl-

305

yla yazs: ...Sevgili milletimizin btn bir dmanlk lemine kar zaferle talandrd stikll Mcadelesi Tarihinde Ankara ad en aziz bir yeri koruyacaktr. Byk Millet Meclisi, sizin yiitlik ortamnzda korkusuzca bamszlk mcadelesine devam edebilmitir. Bu sebeple Ankaral
hemehrilerimin, vatann kurtulu mcadelesinde ayr bir
eref hissesi vardr (A.T.T.B., s.466-467; .A., s.766; H.A.,
s. 193-194).
: Atatrkn, beraberinde ileri Bakan Fethi (Okyar) Bey
olduu halde akam Albay Mougini ziyareti
(Ha.6.10.1922).
6 Ekim 1922 : Atatrkn, smet Paann 5.10.1922 tarihli telgrafna cevab: ...Trakyann boaltlmas ve bize teslimi asla belli olmayan bir zamana ertelenemez! (A..Y.I, s.348-349).
: Atatrkn, Bat cephesi ordularnn Boazlar zerindeki
harektnn durdurulmas hakknda smet Paaya verdii
yetkiyi kaldrmas ve kendisine telgraf: Trakyann, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine iadesi kabul edilmedii takdirde 6/7 Ekimde hemen stanbul zerine harekete
geiniz! (T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.34,63; H.T.V.D., say:
66, v.1477; A..Y.I, s.350).
: Franklin Bouillonun, Atatrke telgraf ve Bakomutann
cevab: ...Dosta almalarnzdan olumlu bir sonu kacan kuvvetle mit ederim (G.C.Z., c.lll, s.350).
7 Ekim 1922 : smet Paann, Mudanya Konferans grmeleri hakknda Atatrke rapor halinde telgraf (A..Y.I, s.362-363).
: 1916 ylnda Dou cephesinde ehit den, 2. Kolordu Komutan Faik Paann einin Atatrke telgraf: ...nallah
yakn zamanda, Byk Komutanmz stanbulun byk
caddelerinden geerken fevkalde alklarla karlayacaz! nk sayenizde yeniden dnyaya geldik. Yine, sayenizde o ansl askerleriniz, erefli komutanlarnz kusursuz
vazifelerini yapm, vatan kurtarmlardr (A.Me., s.99).
8 Ekim 1922 : Atatrkn, smet Paaya telgraf: ...Konferansn olumsuz
neticeye doru daha fazla devamndan hasl olacak mahzurlarn ve btn uygarlk dnyas nazarndaki byk me-

306

suliyetin sorumlular biz olmadmz ve olmak istemediimizi, dnyann takdir edeceine phemiz yoktur (A..Y.I,
s.378-379).
: smet Paann, Atatrke Mudanya Konferans grmeleri hakknda telgraf (A..Y.I, s.380-381).
: Atatrkn, Byk Zafer nedeniyle kendisine gelen tebriklere ak teekkr: Youn meguliyetten ve bu sebeple
bunlarn tmne ayr ayr cevap vermek imknszlndan
dolay zel teekkrlerimi ak olarak ifade ediyorum
(A.T.T.B., s.470).
9 Ekim 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas: Grlyor ki Trakyay bize vermek istemiyorlar ve gelecekte temin etmek istedikleri ekle imdiden
bir ekil vermek istiyorlar. Halbuki bizim istediimiz ey,
Trakyann ve stanbulun dorudan doruya bizim
Hkmetimize teslim olunmasdr. (G.C.Z., c.III, s.921).
: smet Paann Atatrke telgraf: Trakyay bize hakikaten
vermek fikrinde grnmyorlar! (A..Y.I, s.382).
: smet Paann, Atatrke Mudanya Konferans gelimeleri
ve tilf Devletleri temsilcilerinin bar artlar hakknda
telgraf (A..Y.I, s.383).
: smet Paann, Atatrke Mudanya Konferans grmeleri hakknda dier bir telgraf: Franszlar, btn gleriyle
ngiliz tekliflerini desteklemekle meguldrler (A..Y.I,
s.391-392).
: Franklin Bouillonun, Mudanyadan, Atatrke telgraf: ...ngilterenin, Konferanstan evvel yapmak istedii btn fedakrlklar yaptn hissettim(!) (A..Y.I, s.394-395).
: Atatrkn, tilf Devletlerinin bar artlarn bildiren smet
Paaya, grlerini bildiren cevab telgraf: ...Vuku bulacak neriler projesi, tarafnzdan kabule uygun bir hale getirildikten sonra, hkmetin onayn almak kaydyla, tarafnzdan kabul edildiini ifade edebilirsiniz (A.T.T.B., s.470472; T.M.M.I, s.449; M.M.M.T., s.172-174; A..Y.I, s.385386).
10 Ekim 1922 : Atatrkn, Mudanya Antlamasn imzalamaya yetkili olduuna dair smet Paaya telgraf: Szlemeyi imza edi-

307

niz! mzanz, Meclisin de kabulnn eklendii kuvvetine

sahip olacaktr (A.T.T.B., s.472).
: Atatrkn, Mudanyada bulunan Franklin Bouillonun
9.10.1922 tarihli telgrafna cevab: ...Fransz dostlarmzn, Trkiyenin belli haklarndan fedakrlkta bulunmasn
isteyici hareketlerini yorumlamakta gle uruyorum
(A..Y.I, s.358).
: Franklik Bouillonun, Atatrkn 10.10.1922 tarihli telgrafna Mudanyadan cevab: ...Adaletten baka bir ey mdafaa etmediimi bilirsiniz ve milletiniz karsnda ahidim
olacaksnz (A..Y.I, s.403).
: Atatrkn, Mudanyada bulunan Franklin Bouillonun
10.10.1922 tarihli telgrafna cevab: ...Bar Konferansnn yakn zamanda ve bilhassa bizzat bulunmak frsatn
verecek olan zmirde olmasn teminin ne kadar mhim olduunu takdir buyurursunuz. zmirin toplant yeri olmasn
temin iin bizzat Pariste vuku bulacak almanzn bir an
evvel balamas uygun olur, grndeyim (A..Y.I,
s.404).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas: Ordu vazifesini tamamlamtr. Bundan
sonra temini lzm gelen sonular diplomatik yolla hallolunacaktr! (G.C.Z., III, s.940-944).
: Atatrkn, saat 19.00da Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk odasnda Sovyet Elisi Aralofu kabul ve grmesi (Grme esnasnda cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf
(Orbay) Bey ve Dileri Bakan Yusuf Kemal (Tengirenk)
Bey de bulunmutur). (Ha. 11.10.1922).
11 Ekim 1922 : Mudanya Atekes Antlamasnn imzalanmas (N.ll, s.679;
M.M.M.T., s.178; T..H., c.II, ks.6, kp.IV, s.36, 83; M.M.,
s.236; T.M.M.I, s.450-454; .A., s.767; L.I., s.438; T..T.,
s.111; T.IV, s.122; A.K.S., s.116-117; T.A.M.K.III, s.33;
O.M.K. ve L, s.312-317; Trk D.T., s. 148; T.C.T., s. 123125; Trk D.T.D., s.137; S.A.P.H., s.404; A.T.D.P., s.40;
K.S..Y.II, s.318; T.A.T.D.T.G., s.96-97; A.M.D.P.I, s.607610).

308

: Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti

rgtne ve Belediye Bakanlarna, Mudanya Atekes
Antlamasnn imzalandn bildiren telgraf: ...Kazanlan
byk zaferin ilk nemli siyas sonucu bu suretle Mudanya
Konferansnda elde edilmi bulunuyor. Mill snrlarmz
iinde tam bir bamszlkla yaamamz temin edecek olan
bar devresine pek ziyade yaklatmz bu gnlerde, mill savaa nderlik eden ve memleketin btn madd ve manev kuvvetlerini bu mukaddes mcadeleye ynelten saygdeer Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve
fedakr halkn temsilcisi bulunan Belediye Heyetlerini selmlamakla bahtiyarm (A.T.T.B., s.475).
: Atatrkn, Mudanya Atekes Antlamasn takiben General Haringtona telgraf: ...Barn kurulmas iin sarf edilen
gayretlerin baaryla sonulanmasn, btn insanlk adna
arzulamakta ve mit etmekteyim (A.T.T.B., s.474-475).
14 Ekim 1922 : Ahmet (Alfred) Rstem Beyin, Romadan Atatrke mektubu (A..Y.I, s.269-273).
15 Ekim 1922 : Atatrkn, Kzm Karabekir ve Refet (Bele) Paayla beraber Ankaradan Bursaya hareketi (A.Y.G., s.93).
16 Ekim 1922 : Atatrkn, Ankaradan Bursaya gelii ve cokuyla karlan (A.Y.G., s.93; E.K.T., s.129; M.M., s.237; .A., s.767;
S.H.I, s.102; .H., s. 1027).
: Atatrkn, Bursada Belediye Heyetini kabul ve konumas: ... buuk sene sren bu mcadeleden sonra ilim
asndan, maarif asndan, iktisadiyat asndan mcadelemize devam edeceiz ve eminim ki, bunda da muvaffak
olacaz! (A.S.D.II, s.41;A.Y.G., s.94).
17 Ekim 1922 : Sadrazam Tevfik Paann, yaknda toplanmas gerekecek bar konferansna stanbul ve Ankara delegelerinin
birlikte katlmalarnn uygun olaca ve bu gaye ile nceden bir kiinin grmek zere stanbula gnderilmesi
hakknda Atatrke telgraf (N.lll, s.1236; Z.C., Devre: I,
cilt: 24, s.269; M.M.M.T., s.181).
: Atatrkn, Bursada kendisini karlayan ocuklara syledikleri: Kk hanmlar, kk beyler! Sizler hepiniz gelecein bir gl, yldz, bir talih snz. Memleketi asl ay-

309

dnla kavuturacak sizsiniz. Kendinizin ne kadar nemli,

kymetli olduunu dnerek ona gre alnz. Sizden
ok eyler bekliyoruz; kzlar, ocuklar! (A.S.D.V, s.30).
18 Ekim 1922 : Atatrkn, Sadrazam Tevfik Paaya bildirilmek zere Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin stanbul temsilcisi
Hamit (Hasancan) Beye yazd cevap telgraf: Trkiye
Byk Millet Meclisi ordularnn kazand kesin zaferin doal sonucu olmak zere toplanmas yakn olan bar konferansnda Trkiye Devleti, yalnz ve ancak Trkiye Byk
Millet Meclisi Hkmeti tarafndan temsil olunur! (N.lll, s.
1237; Z.C., Devre: I, cilt: 24, s.269,270).
19 Ekim 1922 : Ltife Hanmn, zmirden, Bayaver Salih (Bozok) Beye
mektubu: ...Paa Hazretlerine kar tadm temiz ve
ebed ball hi kimse sizin kadar takdir etmemitir. Bana birka kelimecikle shhatleri hakknda bilgi verin, olmaz
m? Paa Hazretleri, rica ve isteime ramen Ankarada en
ufak bir vazifeyle bile grev vererek beni beraberinde bulundurmak istememilerdi. Yalnz bir gece, sonsuz denizlere benzeyen etkili gzlerini bana dikerek: Bir yere gitmeyin, beni bekleyin! Bunu emrediyorum! demilerdi. Bu
cmleyi hatrladka belki bir daha kavumak mmkn
olacaktr diyor, memnuniyet iinde yeni bir saadeti bekliyorum (H.A.Y., s.215-216).
: Byk Trk Zaferi zerine, ngiliz Babakan Lloyd Georgeun istifas (ngiliz Parlamentosunda ar ithamlara urayan Lloyd George, Babakanlktan ekilirken kendisini yle savunmutur: Arkadalar! Yzyllar nadir olarak dhi yetitirir. u talihsizliimize bakn ki, o byk dhi, amzda
Trk ulusuna nasip oldu ve bizim karmza kt; Mustafa
Kemalin dehasna kar elden ne gelirdi! A.B.E.B., s.141).
24 Ekim 1922 : Atatrkn, United Press muhabirine bar artlar zerine
demeci: ...Amerika, Avrupa ve btn uygarlk dnyas bilmelidir ki, Trkiye halk her uygar ve kabiliyetli millet gibi,
kaytsz artsz hr ve mstakil yaamaya kesin karar vermitir. Bu meru karar bozmaya ynelik her kuvvet, Trkiyenin ebed dman kalr! (A.S.D.III, s.48).

310

25 Ekim 1922 : Ltife Hanmn, zmirden Atatrke mektubu: Mukaddes

Paam, pek mesut dakikalar yaadm. imdi de derin bir
teessrn altnda ezilmekteyim. Burada brakm olduunuz eref, btn ailemin saadet halesidir. Fakat yalnz bendenizin olan ok kymetli ve ebed bir ey daha vardr. O da
canl hatranzdr. ...Meguliyetiniz arasnda, kalbimin en
derin kesinden fkran cmlelere gz atmak isterseniz
mesut olacam. Daima emirlerinizi bekler, iki ellerinizi hrmetle perim, mukaddes Paam (A. ve z., s.128-130).
26 Ekim 1922 : Atatrkn, Profesrler Kurulunun 19 Eyll 1922 tarihli karar gereince, kendisine fahr profesrlk unvan verilmesi mnasebetiyle stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesine teekkr telgraf: ...Eminim ki, mill bamszlmz ilim sahasnda faklteniz tamamlayacaktr! Bu erefli gelimenin gereklemesini zerine alan kurulunuz arasnda
bulunmak bence iftihar sebebidir (A.S.D.V., s.139). (Bk.
19.9.1922).
: Ltife Hanmn zmirden Bayaver Salih (Bozok) Beye
mektubu: ...Sizden ok rica ederim, ekli mektubu Paa
Hazretlerine takdim edin. ...Acaba kendilerinden bugnlerde zmiri ziyaret edip etmeyeceklerini sorabilir misiniz? Paa Hazretlerini herkesten evvel karlamak istiyorum. Herkesten nce, Paam, ho geldiniz! demek, acaba o gn
grmek nasip olacak mdr? (H.A.Y., s.217-218).
27 Ekim 1922 : Atatrkn, Bursa ark sinemasnda akam yaplan toplantda, stanbul ve Bursa retmenlerine hitab: ...Milletimizin siyas, sosyal hayatnda, milletimizin fikr eitiminde de
rehberimiz ilim ve fen olacaktr (A.S.D.II, s.42; .A., s.767).
29 Ekim 1922 : Atatrkn, Bursadan Ankaraya dn (Ha. 30.10.1922;
.A., s.767).
31 Ekim 1922 : Atatrkn, Osmanl Saltanatnn kaldrlmasnn zorunlu
olduu hakknda Mdafaa-i Hukuk Grubu toplantsnda konumas (N.ll, s.689).
1 Kasm 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas:
...Millet mukadderatn dorudan doruya eline ald ve mil-

311

l saltanat ve egemenliini bir ahsta deil, btn fertleri

tarafndan seilmi vekillerden oluan bir Meclis-i lide
temsil etti. te o Meclis, Meclis-i linizdir; Trkiye Byk
Millet Meclisidir. Milletin saltanat ve egemenlik makam,
yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisidir! (Z.C.,
Devre: I, cilt 24, s.305-311).
: Hilfet ve Saltanatn birbirinden ayrlarak Saltanatn kaldrlmas karar (N.ll, s.683; Z.C., Devre: I, cilt: 24, s.314-315;
T..H., c.ll, ks.6, kp. IV, s.111-112; M.M.M.T., s.182; .A.,
s.768; O.T.P., s.238; T.IV, s. 124). (Bu karar Vahdettine,
Yldz Saraynda Refet Paa tarafndan tebli edilmitir.
O.S.P.S.V.G.C, s.14).
2 Kasm 1922 : Atatrkn, Petit Parisien muhabirine -bar artlar, i ve
d siyas sorunlar hakknda- demeci: ...Biz ne bolevikiz,
ne de komnist; ne biri, ne dieri olamayz. nk, biz milliyetperver ve dinimize hrmetkrz (A.S.D.III, s.59-52).
4 Kasm 1922 : stanbulda Tevfik Paa Kabinesinin istifas (A. ve
T.C.T.K., s.362).
5 Kasm 1922 : Bakomutan Atatrkn, I. Ordu Komutan Nurettin Paann -Lozan Konferansna davet edilmemizle ilgili olarak
dncelerini bildiren- 29 Ekim 1922 tarihli yazsna cevab: ...Devlet ve milletin ilerini yrtmeyi zerine alanlar,
her trl mesuliyeti en yksek derecede omuzlar stnde
tam bir cesaret ve iftiharla tutan insanlar olduunu bilmek
mecburiyetindedir (E.K.T., s.180-181).
7 Kasm 1922 : Atatrkn, Sovyet Devriminin 5. yldnm nedeniyle Kalinine kutlama telgraf (A.T.T.B., s.478).
9 Kasm 1922 : Atatrkn, Hindistan Merkez Hilfet Komitesi Bakan Seyit Chotaniye mektubu: ...Bizim bu byk zaferimizin dourduu byk sonu yalnz Trkiyenin mukadderat zerine etki yapmakla kalmayacak, ayn zamanda btn zulm gren milletleri, kendi hayat ve bamszlklarn tehdit
ve bask altnda tutan zalimler aleyhine hareket iin gayrete getirecektir (Ha. 11.2.1923; A.T.T.B., s.479-480).
11 Kasm 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda konumas: ...stanbul vilyeti halen dmanlarmz
olan tilf Devletlerinin igali altndadr ve stanbul, asrlar-

312

dan beri fena bir idare makinesinin elinde hastadr, hasta

olagelmitir. Bu sebeple biz, bakent olan bu stanbulu,
Trkiye Byk Millet Meclisinin bir vilyeti haline getirerek
idare etmek istiyoruz (G.C.Z., c.lll, s.1032).
17 Kasm 1922 : Vahdettinin, stanbuldan Maltaya ka (N.ll, s.692;
M.M.M.T., s.182; A.B.E.B., s.152; .A., s.768).
: Atatrkn, Vahdettinin ka zerine stanbulda bulunan
Refet Paaya telgraf: Emanetleri korumak nemlidir. ngilizler emanetleri ancak silh kullanarak ve kan dkerek
almaldrlar. Bu hususta gerekenlere, bu adan kesin emirler verilmelidir (A.T.T.B., s.477-478).
18 Kasm 1922 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda, yeni halife seilmesi ve halifenin yetkileri konusunda
ileri srlen baz iddialara cevab: ...Trkiye halknn kaytsz artsz egemenliine sahip olduunu bir defa daha ve
kesinlikle tekrar ediyorum. Egemenlik, hibir mana, hibir
ekil ve hibir renkte ve belirtide itirak kabul etmez. Unvan halife olsun, ne olursa olsun, hi kimse bu milletin mukadderatna ortak olamaz (N.ll, s.699-700).
: Abdlmecit Efendinin, Trkiye Byk Millet Meclisi kararyla halife seilmesi (N.ll, s.695; Z.C., Devre: I, cilt: 24, s.564565; O.T.P., s.238; A.B.E.B., s.166).
: Atatrkn, stanbulda bulunan Refet Paaya halifenin durumu hakknda direktifleri: Abdlmecit Efendi, Halife-i
Mslimn unvann kullanacaktr. Bu unvana, baka sfat
ve kelime ilve edilmeyecektir. lem-i slma duyurulmak
zere yaymlayaca bildirgede Trkiye Devletinin ve Byk Millet Meclisinin ve Hkmetinin husus nitelii ve idare eklinin, Trkiye halk ve btn slm lemi iin en faydal ve en uygun olduu anlacak ve belirtilecektir (N.ll, s.
696; T. IV, s. 159).
19 Kasm 1922 : Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Atatrkn, Abdlmecit Efendiye 1 Kasm 1922 tarihli karar ve esaslar iinde
halife seildiini bildiren telgraf (N.lll, s.1252; T..H., c.ll,
ks.6, kp.IV, s.113; A..A.S., s.146; S.H.I, s.159; A.H.A.,
1982, b, 4).

313

20 Kasm 1922 : Lozan Konferansnn al treni (.K.T.K.S., s. 162; Lozan s.95-106; Siyas Ta., s.544-546; T..H., c.VII, s.509).
: Atatrkn, Byk Zaferi kutlayan stanbul Trkoca Genel Sekreteri Dr. Fethi (Erden) Beyin tebrik telgrafna cevab: ...Yeni Trkiyenin dayana olan millet ve milliyet fikrinin gelimesi iin yllarca baar ile telkin ve yaynda bulunmu olan Trkocann Mill Zafer dolaysyla gnderdii kutlamaya teekkr eder, zel temennilerine katlrm
(A.T. T.B., s.480).
: smet Paann, Lozandan Atatrke, Fransa Babakan
Poincar ile grmesi ve konferansn al treni hakknda bilgi veren telgraf (A..Y.I, s.441).
21 Kasm 1922 : Lozan Konferansnn ilk oturumu (Bu konferansa katlan
Trk Heyetine smet Paa bakanlk etmitir). (N.ll, s.701;
Lozan, s.108-113; T.M.M.I, s.476; .A., s.768; Lll, s.16;
T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.127; .K.T.K.S., s.165).
26 Kasm 1922 : Bayaver Salih (Bozok) Beyin, zmirden -Atatrke iletilmek zere- T.B.M.M. Bakanl zel Kalem Mdr Hayati Beye telgraf: Baz engeller nedeniyle ikametghtaki
hazrlk drt gn gecikmitir. Ltife Hanmefendi, her eyin muntazam olmasna fevkalde ehemmiyet verdikleri
iin azami be gne kadar btn eksikler tamamlanacandan Valide Hanmefendinin hareketlerinin, ona gre dzenlenmesini rica ederim. ...Paa Hazretlerinin, valideleriyle birlikte gelmek arzusunda bulunup bulunmadklarnn
bildirilmesini rica ederim (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
2 Aralk 1922 : Atatrkn, milletvekilinin teklif ettii Seim Kanununun
deitirilmesi hakknda kanun teklifinin Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmesi esnasnda konumas: Bu kanun teklifi, dorudan doruya benim ahsm vatandalk
hukukundan drme amacna yneliktir. Bu maddenin istedii arta sahip bulunmuyorsam, yani, be sene srekli
olarak bir seim blgesinde oturamam isem, o da bu vatana yaptm hizmetler yzndendir. ...Beni vatandalktan drme yetkisi bu efendilere nereden verilmitir? Bu
krsden resmen yksek heyetinize ve bu efendilerin seim evreleri halkna ve btn millete soruyorum ve cevap

314

istiyorum! (Z.C., Devre: I, cilt:25, s.159-161; N.ll, s.724;

T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.861-862; T.D.T., s.118).
6 Aralk 1922 : Atatrkn, Ankarada, Hkimiyet-i Milliye, Yenign ve t
gazeteleri muhabirlerine Halk Partisi adyla siyas bir parti kurma grnde olduunu bildiren demeci ...Grdm
tevecch ve itimada lyk olabilmek iin en mtevaz bir
millet ferdi sfatyla hayatm sonuna kadar vatann hayrna
adamak emeliyle, barn yerlemesini takiben halklk
esas zerine dayal ve Halk Partisi adyla siyas bir parti
kurmak niyetindeyim (N.ll, s.718; A.S.D.II, s.46; B.M..,
s.118).
9 Aralk 1922 : Avusturyadan Leopoldine Knig adl mzik retmeninin,
Atatrke, yazd mar sunan mektubu: Trk zaferi, gl elinizle yaratlan bu anl kurtulu, adaleti seven herkesi
iten sevinlere kavuturmutur. Bendeniz de yksek ynetiminiz altnda Trk milletinin kazand bu anl zafer
hakkndaki sevin ve duygularm, bestelediim mar Ekselanslarna sunmakla belirtmek istiyorum (A.Me., s.100101). (Atatrkn cevab: Bk. 29.12.1922).
11 Aralk 1922 : smet Paann, Lozandan Atatrke, Konferansta ileri srlen tekliflere kar, gr isteyen telgraf (A..Y.I., s.449450).
12 Aralk 1922 : Atatrkn, Vakit gazetesi muhabirine demeci: ...Trkiye
Devletinin ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin temel niteliini anlayabilmek iin, Anayasasn dikkatle okumak lzmdr (A.S.D.III, s.52-53).
: Atatrkn, smet Paann 11.12.1922 tarihli telgrafna cevab: Nerede durmak lzm geleceini parlak zeknz ve
kuvvetli muhakemeniz kestirebilir! (A..Y.I, s.450).
15 Aralk 1922 : Bayaver Salih (Bozok) Beyin, Ltife Hanma mektubu:
Sal gn le zeri Ankaraya geldim. Byk Hanmefendiyi fazlaca rahatsz, kzlarn da eiyle beraber stanbula
gitmi buldum. Seyahat yeteneini kazanr kazanmaz Byk Hanmefendinin benimle beraber seyahati tasarlanmtr. ...Paa ile valideleri, gzlerinizden perler. Kendilerine verdiim malmat ve izahattan ok memnun oldular.
...eriinden ok memnun olacanz tahmin ettiim mek-

315

tupla Paa Hazretlerinin at, bugn zel adammzla yola

karlmtr (C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
17 Aralk 1922 : Zbeyde Hanmn, Bayaver Salih (Bozok) Beyin refakatinde, sabah trenle Ankaradan zmire hareketi (H.A.Y.,
s.210).
: Zbeyde Hanm Ankaradan zmire gtrmekte olan Bayaver Salih (Bozok) Beyin, Afyondan Atatrke telgraf:
leden sonra saat te salimen Afyona geldiimizde
trenin fazla sarsntsna ramen hastamzda fenalk yoktur.
...Yarn akam inallah zmirde olacamz arz ederim
(C.A., Dolap: 7, Kutu: 72-1).
18 Aralk 1922 : Zbeyde Hanmn, Ankaradan zmire gelii ve Karyaka
istasyonunda Ltife Hanm tarafndan karlan (H.A.Y.,
s.210). (Zbeyde Hanm, zmire geliini takiben Karyaka
istasyonu yaknnda -kendisi iin hazrlanm- Ltife Hanmn ailesine ait bir kke nakledilmi ve lm tarihi olan
14 Ocak 1923 gnne kadar burada tedavi edilmitir).
19 Aralk 1922 : smet Paann, Lozandan Atatrke mektubu: ...zlemimin derecesini ifade edemem. Anadoluda aylarca gremediimiz zamanlar olmutu. Ama kendimi bu kadar uzak
ve istediim zaman hemen sizi bulamaz, grememitim, istedii zaman sizinle konumak ve bulumak ihtimali bile,
biz insanlarn en byk kuvveti olduunu bir daha tecrbe
ediyorum (A..Y.I, s.452-453).
22 Aralk 1922 : Atatrkn, ngiliz kadn gazeteci Grace Ellisonla yapt
grmenin Morning Post gazetesinde yaymlanmas:
...Bizim, elde etmeye kararl olduumuz tam bamszlk
idealimize meydan okuyacak kimse varsa, o kimse, bu lkmzden ilham alm btn Trkleri ortadan kaldrmak
imknlarn arayp bulmaldr. Eminim byle bir ortadan kaldrmaya, uygar dnya izin vermeyecektir. Aksine, dnya
uygarl Trkiyemizin de gelecekte bir yeri olduunu ok
gemeden renecektir. Trkiye, uygarl ksteklemek
deil, gelitirecektir. Bu ynden uygar lkeler, onun bamszln desteklemelidir (Bu grme, Lozan Konferansnn toplanmasn izleyen gnlerde -1923 Kasm sonuAnkarada yaplmtr. K.M.A., s.171-175).

316

25 Aralk 1922 : Atatrkn, Le Journal muhabiri Paul Erioya ankayada

demeci: ...Trkler, kapitlsyonlarn devamnn kendilerini
pek az bir vakitte lme sevk edeceini pek iyi anlamlardr. Trkiye, esir olarak mahvolmaktansa, son nefesine kadar mcadeleye karar vermitir! (A.S.D.III, s.55-58). (Bu
deme, gazetenin 1.1.1923 tarihli saysnda yaymlanmtr. D.B.A., s.183-185).
26 Aralk 1922 : Atatrkn, smet Paann 19.12.1922 tarihli mektubuna
cevab: ...Ayn zlem derecesiyle seni ne kadar greceim geldiini bilmem tahmim edebilir misin? Parlak bir baar sonucuyla erefli dnnz dnerek avunmaktaym. Orada kazandn saygn yeri ve cihana gsterdiin
kudret, zek ve liyakati mutlu bir ekilde seyrediyorum
(A..Y.I, s.458).
29 Aralk 1922 : Atatrkn, yazd mar kendisine gnderen Leopoldine
Knig adl Viyanal mzik retmeninin 9 Aralk 1922 tarihli mektubuna cevab: Hassas ve ince bir ruhun ifadesi olan
mektubunuzu ve milletimizin kazand zaferi akyan marnz aldm. ok teekkr ederim. Adalet, ge olsa bile,
mutlaka bir gn belirecektir. Bu, Allahn deimez bir kanunudur (A.Me., s.101-102).
-19231 Ocak 1923 : Claude Farrrein, Atatrke telgraf: Lkin, zt- devletinizin urasn bilmelerini arzu ederim ki btn Fransz milletinin kalbi, tpk benim kalbim gibi sizinle beraberdir. Btn
kalbimle ve btn sadakat ve samimiyetimle zt- devletinize balym Paa Hazretleri (Ha. 13.2.1923).
4 Ocak 1923 : Atatrkn, gece Azerbaycan Eliliinde verilen ziyafeti ereflendirmesi ve arkadalaryla sohbet esnasnda -yaknda
evleneceini ifade ederek- syledikleri: Ben, sadece evlenmek iin evlenmek istemiyorum. Vatanmzda yeni bir
aile hayat yaratmak iin nce kendim rnek olmalym. Kadn yle umac gibi kalr m? (A.So., V. 7.10.1947).
: Atatrkn, kendisine Adanadan imzasz bir mektupla kk boyda bir Kuran gnderilii nedeniyle Hkimiyet-i Milliye gazetesi araclyla teekkr: Bence kymetini takdire imkn olmayan bu hediyeyi en derin ve hrmetkar din
duygularmla muhafaza edeceim (A.T.T.B., s.480-481).

317

10 Ocak 1923 : Atatrkn, Ankara Hacbayram Mahallesi muhtar seimi

mnasebetiyle Ankara hemehrisi olarak oyunu kullanmas ve demeci: ...Diyorsunuz ki istibdat fikri ve gericilik bir
daha yer bulamayacaktr. Ben de ayn grteyim. Bunu
sizin gibi genlerden iitmek eref vericidir (A.S.D.II, s.4849).
13 Ocak 1923 : smet Paann, Lozandan Atatrke telgraf: Nianlanmak mjdeniz beni mesut etti. Allahn izniyle mesut olacaksn. Hem seni, hem bizi tebrik ederim (C.A., Dolap: 8,
Kutu: 72-3).
14 Ocak 1923 : Atatrkn, Bat Anadoluda bir inceleme seyahati iin Ankaradan hareketi (N.ll, s.704; B.M.., s.172; A..B.T., s.10).
: Atatrkn, Ankaradan ayrlrken leri gazetesi bayazar
Cell Nuri Beye demeci: ...Ben yle bir parti kurulmasn
dnyorum ki, parti milletin btn snflarnn refah ve
mutluluunu temine ynelmi bir programa sahip olsun.
Milletimizin artlar buna msaittir (A.S.D.II, s.49).
: Atatrkn annesi Zbeyde Hanmn zmirde lm (Ha.
16.1.1923; T.IV., s.354; D.C..K.A., s.8; A.Me., s.93).
15 Ocak 1923 : Atatrkn, Eskiehire gelii ve Mutasarrflk Dairesinde
halkla konumas: ...Biz btn millete, Hkmete ve
Meclise samim surette bara taraftarz. Gerekten, bar hem kendi menfaatimiz hem de cihann menfaati yararnadr (.Y., s.3-9; A.S.D.II, s.50-52; G.M.K.A.E..K., s.1138).
: Atatrkn, annesi Zbeyde Hanmn lmn bildiren
Bayaver Salih (Bozok) Beye telgraf: Verdiiniz elim haber, beni ok mteessir etti. Merhumenin uygun bir ekilde
cenaze trenini yaptrnz. Cenab- Hak, millete hayat ve
selmet versin (Ha. 16.1.1923; A.S.D.V, s.140; D.C..K.A.,
s.8).
: Zbeyde Hanmn leden sonra zmir-Karyakada trenle topraa verilii (Ha. 18.1.1923).
16 Ocak 1923 : Atatrkn, Arifiyeye gelii ve konumas: ...Tarihimiz birok parlak zaferler kaydeder. Fakat, zaferle beraber her
ey braklm ve semerelerini toplamay ecdadmz ihmal
etmitir (A.S.D.II, s.52-54).

318

: Atatrkn, zmite gelii (N..T., s.200; A.Y.G., s.203).

16/17 Ocak 1923 : Atatrkn, zmitte stanbul gazetecileriyle basn toplants:
...Aydnlar gidecekleri muhitlerde bal bana bir lem yaratabilirler. Memleketin yalnz bir yerinde deil, be on yerinde birer bilim merkezi, k merkezi, kltr merkezi yapmalyz, millet bahtiyar olsun. ...Bu Devletin halife ile alka
ve mnasebeti yoktur. ...Halk kendi halinde terk edersek
bir adm ileri atamayz. ...nklbn kanunu, mevcut kanunlarn stndedir. ...D siyasetin dayana, kuvvetli bir i siyasettir (A..B.T., s.25-61; G.M.K.A.E..K., s.39-87; .Y.,
s.17-31; N..T., s.200; A.B.E.B., s.181-183).
17 Ocak 1923 : Atatrkn, zmitte eitli heyetleri kabul (N..T., s.200;
A.Y.G., s.204).
: Atatrkn, le yemeini Herekede yemesi; Yarmca ky halknn ricas zerine Yarmca hemehriliini kabul
(Ha. 18.1.1923).
: Atatrkn, annesinin lm zerine basal dileklerini
ileten kii ve kurululara -Anadolu Ajans araclyla- ak
teekkr (Ha. 19.1.1923).
: Atatrkn, annesinin lm nedeniyle Halife Abdlmecit
Efendinin basal telgrafna cevab (A.T.T.B., s.481).
18 Ocak 1923 : Atatrkn, I. Ordu Komutan Nurettin Paa ile beraber Yarmca ve Herekedeki ordu birliklerini denetlemesi (A.Y.G.,
s.204; N..T., s.200; B.Y.T., s.100).
19 Ocak 1923 : Atatrkn, zmitte Anadolu Sinemas salonunda halkla
sohbeti: ...Btn millet emin ve msterih olsun ki, inklb
yapanlar menfi kuvvetleri kt noktalarda imha edecek
kudret ve kabiliyet ve tedbire sahiptirler (.Y., s.10-17;
A.S.D.II, s.62-65; G.M.K.A.E..K., s.90-124).
: Atatrkn, erkeli, Tavancl, Gebze yresindeki ordu
birliklerini denetlemesi ve tatbikat izlemesi (N..T., s.200).
: Atatrkn, zmitten Bilecike gelii (A.Y.G., s.74,204).
: Atatrkn, annesinin lm nedeniyle basal dileklerini ileten Ltife Hanma telgraf: Acma btn kalbinizle itirak edeceinize tamamen eminim. Annemin son saatlerini, sizin efkatli bakm ve dikkatiniz altnda geirmi olma-

319

s cidden beni avutuyor. ok teekkr ederim (C.A., Dolap: 8, Kutu: 72-3).

20 Ocak 1923 : Atatrkn, saat 15.00te Bilecikten Bursaya gelii, ehirde ziyaretleri, Bursa Belediyesinin ekirgedeki bir kk
kendilerine armaan edii (A.Y.G., s.95).
: smet Paann, Lozandan Atatrke, annesi Zbeyde Hanmn lm sebebiyle kendisi ve delege arkadalar adna basal telgraf (A..Y.I, s.463).
21 Ocak 1923 : Atatrkn, Bursa Lisesi retmenlerinin, erefine verdii
ayda retmenlerle grmesi (A.Y.G., s.95).
22 Ocak 1923 : Atatrkn, Bursada ark Sinemas salonunda halkla konumas: ...nsanlar olgunlamak iin baz eylere muhtatr. Bir millet ki resim yapmaz, bir millet ki heykel yapmaz, bir millet ki fennin gerektirdii eyleri yapmaz; itiraf etmeli ki o milletin ilerleme yolunda yeri yoktur (.Y., s.31-42;
A.S.D.II, s.65-70).
: Atatrkn, annesinin lm nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinin basal dileklerini ileten Meclis II. Bakan Ali Fuat (Cebesoy) Paaya cevab: ...Cenab- Hak, byk validemiz vatan gerek kurtulu ve refaha ulatrmaya
ve milletin bamszlk ve egemenliini salamlatrmaya
alan Meclisimizi tarih almalarnda baarl klsn!
(A.T.T.B., s.482).
23 Ocak 1923 : smet Paann Lozandan Atatrke, Konferansta Musul
konusundaki grmeleri bildiren telgraf (A..Y.I, s.464).
24 Ocak 1923 : Atatrkn, sabah, zmire gitmek zere Bursadan ayrl
(A. Y.G., s.95; V. 25.1.1923).
25 Ocak 1923 : Atatrkn, sabah Alaehire gelii ve Hkmet Alannda
konumas: ...Arkadalar! Bundan sonra pek nemli zaferlere kavuacaz. Fakat bu zafer sng zaferleri deil, ekonomi, bilim ve kltr zaferleri olacaktr (.Y., s.42-44;
A.S.D.II, s.71-72;A.Y.G., s.191).
26 Ocak 1923 : Atatrkn, Salihliye gelii ve istasyonda halka hitab:
...Bundan sonra memleketimizi kesin kurtulua kavuturmak iin pek kuvvetli ve esasl tedbirler almak gerekir. Bu
tedbirlerin en nemlisi ve en birincisi bilim ve kltrdr
(.Y., s.45-46; A.S.D.II, s.72-73).

320

: Atatrkn, Turgutlu istasyonunda halka hitab: Memleket

ve milletin iyilii iin alanlar, milletin yardm ve itimadndan emin bulunmazlarsa elbette kalp kuvveti ile alamazlar (.Y., s.46-47; A.S.D.II, s.73).
: Atatrkn, Manisaya gelii ve konumas: ...Bizim kuvvetimiz, milletin gven ve itimaddr (.Y., s.47-49; A.S.D.II,
s.74;A.Ma.,s.1O).
: Atatrkn, Manisadan Menemene gelii, istasyonda karlann takiben zmire hareketi (.Y., s.49-50; A.Y.G.,
s.267).
27 Ocak 1923 : Atatrkn, sabah Karyaka istasyonunda trenden inerek
annesinin mezarn ziyareti ve konumas: ...Burada yatan
annem, zulmn, zorun btn milleti felket uurumuna gtren bir keyf idarenin kurban olmutur. ...Bu kadar kan
dkerek milletin elde ettii egemenliin korunmas ve savunulmas iin gerekirse valdemin yanna gitmekte asla tereddt etmeyeceim. Mill egemenlik urunda canm vermek, benim iin vicdan ve namus borcu olsun! (.Y., 5053; A.S.D.II, s.74-76) (Atatrk, annesinin mezarn ziyaretten sonra Karyaka istasyonundan tekrar trene binerek
saat 13.00de Basmaneye gelmi ve cokun bir ekilde
karlanmtr).
: Atatrkn, Karyaka istasyonunda Ltife Hanmn babas
Muammer Beyle -ilk defa- tanmas [Salih (Bozok) hatralarnda, bu olay u ekilde anlatmaktadr: ...zmire gelirlerken Karyakada Atatrk karladk. Beni kompartmanlarna yalnz olarak kabul buyurdular ve u emri verdiler: Ben Ltife Hanmla evlenmeye karar verdim. imdi
babas burada ise kendisini bu kararmdan haberdar edersin ve hi kimseye bir ey sylememesini de ilve edersin!
Paa, o gne kadar Muammer Beyi grmediinden tanmyordu. Paann emirleri gereince hareket ettim. Muammer Beye, Gazi Mustafa Kemal Paann kaynpederi olacaklarn sylediim zaman boynuma sarldlar ve iini ekerek beni kokladlar. Biraz sonra Paa Hazretleri de vagonlarndan inerek Muammer Beyle tantlar. A.K.Y.Y.
A.S.B.H., M. 18.11.1979; H.A. Y., s.211].

321

: Atatrkn saat 13.00de Basmane istasyonuna gelii, daha sonra zmir Valiliini ziyareti, leden sonra Gztepede Uakzade Muammer Beyin kkne gidii (.Y.,
s.55-56; H.A.Y., s.213).
: Atatrkn, akam, ehir Belediyesi tarafndan zmir
Hkmet Konanda erefine tertiplenen ziyafette konumas: ...Btn bu baar, yalnz benim eserim deildir ve
olamaz. Btn baar, btn milletin karar ve iman ile almasn birletirmesi neticesidir; kahraman milletimizin ve
gzide ordumuzun kazand baar ve zaferdir (.Y., s.5556; D.C..K.A., s.63; A.S.D.II, s.76-81; A.Y.G., s.192).
: Atatrkn, zmirde, Bulgaristann Edirne Bakonsolusu T.
Markovu kabul ve Trk-Bulgar ilikileri hakknda grmesi (Ertesi gn bir grme daha yaplmtr. K.A.B., s.
192).
29 Ocak 1923 : Atatrkn, zmirde Ltife (Uaklgil) Hanmla evlenii (Nikh, Muammer Beyin Gztepedeki kknde yaplm,
sonra Anadolu Ajans ile duyurulmutur. Nikhta Atatrkn
ahitliini Fevzi (akmak) ve Kzm Karabekir, Ltife Hanmn ahitliini ise zmir Valisi Abdlhalik (Renda) ve Salih (Bozok) yapmlardr. (H.A.Y., s.214; D.C..K.A., s.1113; G.G.III, s.33; A..B.T., s.11; I.A., s.781;A.V., s.62). (zmirin tannm i adamlarndan Uakzade Muammer
Beyin kz olan Ltife Hanm, 1898 ylnda zmirde domutu. stanbul Amerikan Kolejini bitirdikten sonra bir yl
Londrada kalm, birka ylda Pariste kalarak Hukuk Fakltesine devam etmiti. zmirin igalinden bir sre sonra,
Yunanllar tarafndan bask ve kontrol altnda tutulan babas Muammer Bey, ailesiyle beraber Fransaya gitmiti. Ltife Hanm, 1921 yl sonbaharnda, yalnz olarak zmire
dnd. 11 Eyll 1922de Atatrkle tant ve bu tanma 29
Ocak 1923te evlilikle sonuland. 2.5 yllk bir evlilikten
sonra 5 Austos 1925te Atatrkle ayrldlar. Ltife Hanm,
bu ayrlktan sonra bir sre zmirde yaad; daha sonra stanbula yerleti ve 12 Temmuz 1975te burada ld).
30 Ocak 1923 : Atatrkn, zmirde Anadolu, Ahenk, Sadayihak, ark ve
Yeni Turan gazeteleri bayazarlarn kabul ve grmesi:
...Trkiye, tam bamszln temin edecek bir bar ister.

322

...Muhta olduumuz hayat gerekleri ve bamszl temin

edinceye kadar baladmz ite devam olunacaktr. Milletin cidd karar budur (.Y., s.67-70; A.S.D.II, s.81-83).
: Atatrkn, zmir basn mensuplarna Lozan Bar Konferans hakknda demeci: ...Harbi devam ettirmek sorumluluundan ekinmezlerse bilmelidirler ki, hkmetimiz vatan
ve millete kar stlendii vazifeyi iyi yapabilmek iin bavurmaya mecbur olduu tedbirleri dnmekten ve almaktan bir an geri kalmamtr (A.S.D.III, s.58-60).
1 ubat 1923 : Atatrkn, Anadolu gazetesi muhabirine bar hakknda
demeci: ...Mttefiklerin, Trkiyenin ve halkmzn varl
ve gelimesi iin kesin ekilde gerekli olan artlar henz
kabul edip onaylayacak bir zihniyete gelmedikleri anlalyor! (A.S.D.III, s.60).
2 ubat 1923 : Atatrkn, zmirde, eski Gmrk Binasnda yaplan toplantda eitli konular ve Lozan grmeleri hakknda konumas: ...Biz, bar istiyoruz! dediimiz zaman, tam
bamszlk istiyoruz! dediimizi herkesin bilmesi lzmdr.
Bunu istemeye hakkmz ve kudretimiz vardr (I.Y., s.7085; A.S.D.II, s.83-91).
4 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirden hareketle Akhisara gelii, Komutanl, Belediyeyi ziyareti ve Belediye
binasnda konumas: ...almak demek, bouna yorulmak, terlemek deildir. Zamann gereklerine gre ilim ve
fen ve her trl uygar bululardan azam derecede istifade
etmek zorunludur (.Y., s.85-89; A.S.D.II, s.91-92).
5 ubat 1923 : Atatrkn, Akhisar Belediyesi tarafndan akam Trkocanda erefine tertiplenen ziyafette konumas: ...Her millet yaamak mecburiyetindedir. Yaamak iin mcadele
arttr! (.Y., s.89-93; A.S.D.II., s.91-94).
: Atatrkn, gece Ltife Hanmla beraber, Hat Sinemasnda
Akhisardaki okullarn dzenledii msamereyi ereflendirmesi (Msamerede, kz ve erkek rencilerin okuduklar iirler dinlenilmi, sahneye koyduklar temsiller seyredil-mitir. .Y., s.92-93).
: Atatrkn, Lozan Konferansnda grmelerin kesilmesi
zerine Vakit gazetesi muhabirine demeci: Lozanda ikti-

323

sad meselelerden dolay kesilme olmutur. Zerre kadar

hayrete dmeyiniz. Sorumluluu bize ait olmayan ve olmayacak olan hesaplamalarn safhalar ne olursa olsun,
yasal hukukumuzu her ekilde temine muvaffak olacamza phesi olmayan kimseleriz. Milletimizin karar, kuvvetimiz, kabiliyetimiz buna kefildir (A.S.D.V., s.98).
: Atatrkn, evliliini kutlayan Halife Abdlmecit Efendinin
telgrafna teekkr (A.T.T.B., s.483).
6 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Akhisardan Balkesire
gelii, ehirde inceleme ve ziyaretleri, gece erefine fener
alay dzenlenmesi (A.Y.G., s.65-66).
: Fransz Generali Edvart de Bourbonun, evlilii nedeniyle
Atatrke tebrik mektubu: slmn savunmas ve Trkiyenin yeniden kazand yce anl eref iin de sizi ayrca kutlarm (A.Me., s.104-105).
7 ubat 1923 : Atatrkn, Balkesirde Zanos Paa Camiinde cuma namaz klmas, ehitler iin okunan mevlitten sonra minbere
karak bir hutbe vermesi, mteakiben minberden inerek
eitli sorular cevaplandrmas: ...Hutbelerin halkn anlayamayaca bir dilde olmas ve onlarn da bugnk gerek
ve ihtiyalarmza temas etmemesi, halife ve padiah namn tayan mstebitlerin arkasndan kle gibi gitmeye
mecbur etmek iindi. Hutbeden ama, halk aydnlatma ve
ona doru yolu gstermektir; baka ey deildir. Yz, ikiyz, hatt bin sene evvelki hutbeleri okumak, insanlar bilgisizlik ve dalgnlk iinde brakmak demektir (.Y., s.93102; A.S.D.II, s.94).
8 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Balkesirden Balyaya
gelii, asker birlikleri teftii, geit trenini izlemesi, daha
sonra Belediyeyi, Vilyeti, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ubesini ziyareti (Ha. 11.2.1923).
9 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber saat 17.00de Balyadan Edremite gelii, gece erefine fener alay dzenlenmesi (Ha. 11.2.1923; Ed, s. 169; E.O.B., s.42).
10 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmire dn
(A..B.T., s.11; A.. ve A.M., s.16).

324

: Atatrkn, evliliini kutlayan Kayseride Trk Ortodokslar

Bapiskoposunun telgrafna teekkr (A.T.T.B., s.483).
13 ubat 1923 : Atatrkn, zmirde Blge Sanat Okulunu ziyareti ve okulun eref defterine yazdklar: ...Erimeye mecbur bulunduumuz dzeye, bugnk kadar uzak kalmzn nemli
sebeplerinden biri, sanata ve sanatkrla lyk olduu derece nem verilmemi olmasdr (A.H.D.Y., s.6).
17 ubat 1923 : Atatrkn, zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresini
a konumas: ...Yeni Trkiyemizi lyk olduu dzeye
eritirebilmek iin mutlaka ekonomimize birinci derecede
nem vermek zorundayz. nk, zamanmz tamamen bir
ekonomi devresinden baka bir ey deildir. ...Kl ile zaferler kazananlar sapanla zaferler kazananlara malup olmaya ve netice olarak yerlerini onlara vermeye mecburdur.
...Siyas, asker zaferler ne kadar byk olursa olsunlar
ekonomik zaferlerle talandrlmazlarsa meydana gelen
zaferler devaml olamaz, az zamanda sner. ...Ekonomi
demek her ey demektir, yaamak iin, mutlu olmak iin,
insan varl iin ne lzmsa onlarn hepsi demektir. Ziraat
demektir, ticaret demektir, alma demektir, her ey demektir (.Y., s. 103-126; A.S.D.II, s.99-112; T..K., s.243256; A.D.M.P., s. 330).
18 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber, gece trenle zmirden
Ankaraya hareketi (A.Ma., s.14; A.Y.G., s.156; H.H.V,
s.360;A.. ve A.M., s.17).
19 ubat 1923 : Atatrkn Uaka gelii, Ltife Hanmla beraber trenden
inerek Hkmet Konan ziyareti, konak balkonundan halka hitab, daha sonra Trkocana gelii ve syledikleri:
...Eer mensup olduum milletin an, erefli varsa ben de
anl ve erefliyim. Aksi takdirde iinizden herhangi bir
adam kar da an, eref arkasndan koar ve benzersiz olmak isterse biliniz ki banza beldr, beldr! Millet, bu gibilere asla izin vermemelidir! (U.T., U.10.11.1939).
: zmirden trenle Ankaraya dnmekte olan Atatrkn, Lozandan dnen smet Paa ile Eskiehirde buluma ve grmesi (N.ll, s.720; T..H., c.ll, ks.6, kp.IV., s.212; H.H.V,
s.360; A.Y.G., s.151-156).

325

20 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanm ve smet Paayla beraber Ankaraya gelii (T..H., c.II, ks.6, kp.IV, s.212; A..B.T., s.11;
H.H.V., s.360; A.Ma., s.14).
: Atatrkn, leden sonra, Vekiller Heyeti toplantsna bakanlk edii (Ha. 21.2.1923).
23 ubat 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber leden evvel ankayada komularn ziyaret etmeleri, leden sonra ehre
inerek Hariciye Vekletinde smet Paay ziyaretleri, buradan yaya olarak ve Millet Bahesini dolaarak Trkiye Byk Millet Meclisine gelileri, daha sonra Genelkurmay Dairesine giderek Fevzi Paay ziyaretleri, saat 17.30da
ankayaya dnleri (Ha. 25.2.1923).
25 ubat 1923 : Atatrkn, ankayada Chicago Tribne muhabirini kabul (Ha. 26.2.1923).
26 ubat 1923 : Atatrkn, Amerikan milletine hitaben yaymlad bildirgenin Amerika Senatosunda okunarak tutanaklara geirilmesi ...Yalanlara ve iftiralara inanmaynz. Hrriyet ve bamszlk urunda harp eden ve tpk sizler gibi dnyada
ilerleme ve adalet etkeni olmak iin samim bir surette mcadelede bulunan Trk halkna kalbinizi ak bulundurunuz (A.A.M.S., s.11-112).
27 ubat 1923 : Atatrkn, Bitliste Kfrev eyhi Abdlbaki Efendiye blgesindeki genel durum hakknda bilgi vermesini isteyen
telgraf (A.T.T.B., s.484).
28 ubat 1923 : Atatrke, stanbul Belediyesi tarafndan stanbul hemehrilii unvan verilmesi karar (Ha. 5.3.1923; A.T.T.B.,
s.505). (Bk. 21.6.1923).
1 Mart 1923 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin birinci devre
drdnc toplant senesini a sylevi: ...Bilinmektedir ki
izlediimiz siyaset, bar siyasettir. Memleketimizi hibir
hak ve adalete dayanmayarak inemek ve inetmek giriimi muzaffer ordumuzun fedakrane gayretiyle lyk olduu baarszla uratlm ve milletimiz, tarihin nadir
kaydettii bir zafer kazanarak sevgili yurdumuzu kurtarmtr (Z.C., Devre: I, cilt: 28, s.2-18).
: Ltife Hanmn, Trkiye Byk Millet Meclisinde Atatrkn birinci devre drdnc toplant yln a konumasn izlemesi (Ha. 2.3.1923).

326

: Atatrkn, stanbul Trk zciler Ocann Bakanln

kabul nedeniyle stanbul Valiliine telgraf: Vatana yksek karakterli ve salam ruhlu genler yetitirmesini temenni ettiim stanbul Trk zciler Ocann Babuluunu byk bir iftihar hissiyle kabul ediyorum. Gen arkadalarma teekkr ve selmlarmn ulatrlmasn rica
ederim (A.T.T.B., s.485).
3 Mart 1923 : Atatrkn, Sryan Patrii lyas Efendiyi kabul
4.3.1923).

(Ha.

6 Mart 1923 : Atatrkn, hkmete gvenoyu verilmesini isteyen nerge

nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinin gizli oturumunda
konumas: ..Ben, ahsen vicdanma ve fikr kanaatime,
dnme ve aratrmalarna dayanak yksek heyetinize derim ki, delege heyetimiz kendisine verilen grevi tamamen ve pek mkemmel bir ekilde yapmtr. Milletimizin ve Meclisimizin erefini ykseltecek bir tarzda dnyaya
tantmtr ve muvaffak da olmutur (G.C.Z., c.lV, s.173174).
: Fikriye Hanmn -Atatrk tarafndan tedavi iin gnderildii- Mnihteki Sanatoryumdan kaarak gizlice stanbula
gelii, T.B.M.M. stanbul temsilcisi Adnan (Advar) Beyin,
durumu Atatrke bildiren telgraf: Fikriye Hanm, bugn
geldi. Yarn hemen Ankaraya hareket etmek istiyor. Yksek emirlerinizi beklemekteyim (A.A.H., s.79; Fi., s.95).
: Atatrkn, Adnan (Advar) Beyin 6.3.1923 tarihli telgrafna
cevab: Fikriye Hanm tedavi iin Almanyaya gndermitim. Benden izin almadan, ne sebeple stanbula gelmitir.
Kesinlikle Ankaraya gelmesine izin veremem. ...Benden
izin almadan hareketine msaade olunmamak iin gerekenlere emir vermenizi rica ederim (A.A.H., s. 79; Fi.,
s.96).
7 Mart 1923 : Atatrkn, stanbul Erkek retmen Okulunun 77. kurulu yldnm nedeniyle retmen ve rencilere telgraf:
...Byk ve asil milletimizin insan gc stndeki mcadele ve fedakrlklar ile kazanlan zaferler pek parlak olmakla beraber, bizi henz gerek mutluluk ve kurtulua eritirememitir. Memleketi ilim, kltr, ekonomi ve bayndrlk

327

alannda da ykseltmek, milletimizin her hususta pek verimli olan kabiliyetlerini gelitirmek, gelecek kuaa salam, deimez ve olumlu bir karakter vermek lzmdr. Bu
kutsal amalar elde etmek iin mcadeleye atlan aydn
kuvvetlerin arasnda retmenler en nemli ve nazik yeri
igal etmektedirler (A.T.T.B., s.487).
13 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Adanaya gitmek zere trenle Ankaradan hareketi (Ha. 14.3.1923;A.Y.G., s. 14;
H.H.V, s.364).
14 Mart 1923 : Atatrkn, trenle Konyadan geii ve istasyonda karlann takiben Adanaya hareketi (A.Y.G., s.14; H.H.V,
s.367).
15 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Adanaya gelii ve
Trkocanda konumas ...Efendiler, bende bu olaylarn
ilk hiss giriimi bu memlekette, bu gzel Adanada olmutur. Bilirsiniz ki Suriye felketinden sonra ben, Yldrm Ordular Grubu Komutanln almak zere buraya gelmitim.
O zaman burada btn memleketin, btn milletin nasl bir
gelecee srklenmekte olduunu grmtm. Buna engel olabilmek iin derhal giriimde bulunmutum. Fakat, giriimimi o zaman iin sonuca gtrmek mmkn olamad
(A.Y.G., s. 14-16; A.S.D.II, s. 113; A.A.Se., s. 16; M.K.P.K.,
s. 150).
: Atatrkn, Adana Trkoca hatra defterine yazdklar:
Bu ocan atei ok, pek ok eskidir. Onu, asrlarca, sndrmeye almaktan uzak kalmadlar. Fakat buna her girienin oca snd (A.A.Se., s.15; A.H.D.Y., s.7).
: Atatrkn, Adana Belediyesinin erefine verdii ziyafette
konumas: Dmanlarmzn hakkmzda uzun asrlarla
younlaan hislerini yalnz bugnk hadiseler ile silebileceimizi zannetmek, gerei ifade etmek olmaz. Biz bunu
zaferlerle deil, ancak bugnk ilerlemeyi kabul, bugnk
bilimin ve uygarln istedii hususlarn hepsine bavurmak
ve btn uygar milletlerin kltr seviyelerine gerekten
erimekle yapacaz (A.S.D.II, s.115-116; A.Y.G., s. 16).
16 Mart 1923 : Atatrkn, Adana Trkocanda iftiler tarafndan erefine verilen ziyafette konumas: ...Eer milletimizin byk

328

ekseriyeti ifti olmasayd, biz bugn dnya yznde bulunmayacaktk (A.S.D.II, s. 116-125).
: Atatrkn, Adana Trkocanda tertiplenen Esnaf Cemiyeti aynda konumas: ...Bir milleti yaatmak iin birtakm temeller lzmdr ve bilirsiniz ki bu temellerin en nemlilerinden biri sanattr. Bir millet sanattan ve sanatkrdan
mahrumsa, tam bir hayata sahip olamaz. Sanatsz kalan
bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu olur (A.A.Se.,
s.22; A.S.D.II, s.125-128).
17 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Adanadan hareketle
Mersine gelii, Hkmet Konan, Belediyeyi, Mdafaa-i
Hukuk Cemiyetini ziyareti ve Millet Bahesinde -Trkocann tertipledii- toplantda konumas: ...Gerek refah
ve mutlulua sahip olabilmek iin, asl bundan sonra almak lzmdr. Sizin iin, zafer ve ilerleme sahas iktisadiyatta, ticarettedir. Bunu takdir ediyorsanz, ok almaya
mecbursunuz (A.S.D.II, s.128-129; A.Y.G., s.278; .R., s.
107).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber akam Mersinden Tarsusa gelii ve geceyi burada geirii (Ha., 18.3.1923;
A.Y.G., s.279).
18 Mart 1923 : Atatrkn, Tarsus iftiler Yurdunda konumas: ...Memleketimiz u iki eyin memleketidir; biri ifti, dieri asker.
Biz ok iyi ifti ve ok iyi asker yetitiren bir milletiz, iyi ifti yetitirdik; nk topraklarmz oktur, iyi asker yetitirdik; nk o topraklara kasteden dmanlar fazladr
(A.S.D.II, s.130-132).
: Atatrkn, Tarsus Genlik Yurdunda konumas: ...Muhterem genler, hayat mcadeleden ibarettir. Hayatta yalnz
iki ey vardr: Galip olmak, malup olmak. Size, Trk genliine braktmz vicdan emanet, yalnz ve daima galip olmaktr ve eminim daima galip olacaksnz! (A.S.D.II, s.
133).
19 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Tarsustan Konyaya
hareketi (Ha. 20.3.1923; A.Y.G., s.279).
20 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Konyaya gelii, Hkmet Konandan halka sylevi: ...Egemenliine dorudan

329

doruya sahip olmann deerini pek iyi anlayan millet, bu

kutsal egemenliine kar ba gsterecek her tehlikeyi boacaktr! (A.Y.G., s.246-247).
: Atatrkn, Konya Hkmet Binasnda esnaf ve tccarlar
tarafndan erefine tertiplenen ziyafette konumas: ...Bugn iin dndm yegne ey kapitlsyonlardr. Maddeten, gerekten, kanla kaldrlm olan kapitlsyonlarn
bir daha dirilmemek zere yoklua gmlmesini temin etmektir. Ticaretimizin de, sanayiimizin de, iktisadiyatmzn
da gelime ve ykselmesi ancak buna baldr (A.S.D.II,
s.134-137).
: Atatrkn, Konya Trkocanda genlere seslenii: ...Bilirsiniz ki, milliyet teorisini, milliyet lksn zp datmaya alan teorilerin dnya zerinde uygulanma kabiliyeti
bulunamamtr. nk tarih, olaylar, hdiseler ve gzlemler insanlar ve milletler arasnda hep milliyetin hkim olduunu gstermitir ve milliyet ilkesi aleyhindeki byk lde eylemsel tecrbelere ramen yine milliyet hissinin ldrlemedii ve yine kuvvetle yaad grlmektedir
(A.S.D.II, s.137-146; ABU, s.87-93).
20/21 Mart 1923 : Atatrkn, Konya Trkocann eref defterine yazdklar:
Konya, muhtelif Trk Devletleri yaam z Trk vatandr.
Konya, asrlardan beri tten byk bir Trk ocadr. Trk
kltrnn esasl kaynaklarndan biridir. Konya Trkoca,
Konya Trklnn hakik bir timsali olmaldr. Bu Ocaktan
milletin hissini, lksn daima stacak, nurlandracak parlak alevler semalara ykselmelidir; ok ykselmelidir!
(A.T.Y., s.536; A.H.D.Y., s.7; A.Bil., s.93).
21 Mart 1923 : Atatrkn, Konya Hilliahmer (Kzlay) Kadnlar ubesinin
tertipledii ayda Konya kadnlarna hitab: ...Daha emin,
daha drst olarak yryeceimiz yol vardr. Byk Trk
kadnn almamzda ortak yapmak, hayatmz onunla
birlikte yrtmek, Trk kadnn ilm, ahlk, sosyal, ekonomik hayatta erkein orta, arkada, yardmcs ve koruyucusu yapmak yoludur (A.S.D.II, s.147-153).
: Atatrkn, Konya Sultanisinde tertiplenen ayda retmen ve rencilere hitab: ...Gerek kurtuluu istiyorsak

330

her eyden evvel, btn kuvvetimiz, btn hzmzla bilgisizlii ortadan kaldrmaya mecburuz (A.S.D. II, s.153156).
22 Mart 1923 : Atatrkn, Konyada Mevlna Trbesi ve Derghn ziyareti ve Derghta dzenlenen mevlev semam izlemesi
(A.Y.G., s.248).
23 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Konyadan Afyona hareketi (A.Y.G., s.248).
: Atatrkn Ltife Hanmla beraber Afyona gelii ve Belediye binas nnde halka sylevi: ...Felketlerden ancak
mill benliinize hkim olduunuz iin kurtuldunuz!
(A.S.D.II,s.156-157).
: Atatrkn, Afyon Trkocanda genlere seslenii: ...Milletin her vesile ile her vasta ile byle gven ve itimadn
grdke kuvvetim artyor! (A.S.D.II, s.157-159).
: Atatrkn, Afyon Trkoca eref defterine yazdklar:
...Afyon halknn, genliinin, aydnlarnn kymetli duygularn, mill egemenliin korunmasndaki kesin kararllklarn kendi heyecanl dillerinden iitmek benim iin pek ok
gnl ferahl ve gvene sebep olmutur. Afyon halk cidden memleketlerine, mill lkye sahiptirler (A.B.Z., s.58).
: Atatrkn, Afyon Belediyesi tarafndan erefine verilen ziyafette konumas: ...Milletimiz, son bulmu Osmanl Devleti yerine yeni Trkiye Devleti halinde varln gstermise, bu milletimizin kendi hukukuna, kendi egemenliine,
kendi benliine sahip olmasndan ve mill menfaatleri dnda emellerden uzaklaarak yrmesinden meydana gelmitir (A.S.D.II, s.159-163).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber gece Afyondan Ktahyaya hareketi (A.Y.G., s.33).
24 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ktahyaya gelii ve
Ktahya Lisesinde erefine verilen ayda retmenlere
seslenii: ...Memleketimizi, toplumumuzu gerek hedefine, saadet hedefine ulatrmak iin iki orduya ihtiya vardr. Biri vatann hayatn kurtaran asker ordusu, dieri milletin geleceini youran kltr ordusu! (A.Y.G., s.256;
A.S.D.II, s. 163-165).

331

: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber gece Ktahyadan Ankaraya hareketi (A.Y.G., s.257).
25 Mart 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ankaraya dn (Ha.
26.3.1923; T..T.K.I, s.148; A..B.T., s. 11).
27 Mart 1923 : Atatrke, Afgan Kral Amanullah Han tarafndan liyll
Nian verilii (.M.T.T., s.81; A.N.M., s.179; A.H.E.,
s.359).
: Atatrkn, ankayada, cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf
(Orbay) Beyle Dileri Vekili smet (nn) Paay kabul
ve grmesi (Ha. 28.3.1923).
28 Mart 1923 : Atatrkn, ankayada Antep ve Kilis heyetlerini kabul ve
bilgi al (Ha. 29.3.1923).
31 Mart 1923 : Eski Bahriye Nazr ve 4. Ordu Komutan merhum Cemal
Paann ei Senia Cemal Hanmn, Mnihten Atatrke,
evliliini tebrik eden mektubu: ...Sizi btn kalbimle tebrik
eder ve Cenab- Haktan pek ok zamanlar sevgili einizle
beraber mesut ve bahtiyar yaamnz iin dua ederim.
...Einiz hanmefendiyi de tebrik eder, gzlerinden perim,
smet Bey*le kendilerine bir srmal malah takdim ediyorum. Eski Osmanllarda gelinlere srmal bir ey hediye etmek, deta bir uur saylyordu. nallah hayrl bir bar
yaparak en mesut dakikalarnda baz akam bunu giyerek,
burada da kendi saadet ve bahtiyarlklarna dua eden bir
kz kardeleri olduunu hatrlarlar (A..A.S.II, s.161-162).
1 Nisan 1923 : Atatrkn, yeniden seim karar hakkndaki nergenin kabul nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde konumas: ...Btn cihan bilmelidir ki, artk bu Devletin ve bu milletin banda hibir kuvvet yoktur, hibir makam yoktur.
Yalnz bir kuvvet vardr; o da mill egemenliktir. Yalnz bir
makam vardr; o da milletin kalbi, vicdan ve varldr!
(Z.C., Devre: I, cilt: 28, s.293).
8 Nisan 1923 : Atatrkn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Bakan sfatyla milletvekili seimi nedeniyle millete, 9 ilkeyi ieren bildirgesi: ...Bu ilkeler, memleketin en ivedi ihtiyalar ve birok uzman kiilerin grleri ve zellikle zmirde, btn memleket temsilcilerinden oluarak alan ktisat Kongresi almalar da gz nne alnarak tespit edil
* Cemal Paann yaveri.

332

mitir (N.ll, s.718; A.T.T.B., s.488; T.S.P., s.580-582; .A.,

s.770,775; A.B.E.B., s.181).
: Atatrkn, bakan bulunduu Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti rgtne, seim nedeniyle bildirgesi:
...Milletimiz, gelecekteki idaresini zerine alacak olanlar
seim ile ayrmak kararn vermitir. Mdafaa-i Hukuk rgtmz, milletin bu karar karsnda mazide ispat ettii liyakat ve nitelikleriyle gelecek iin de itimada deer olduunu
ve milletin oylarna hak kazanm bulunduunu iddia edecektir. Eer Mdafaa-i Hukuk rgtmzn yeleri, milletin
oylarn kazanrlarsa gelecekte Byk Millet Meclisinde
Halk Partisi ad altnda memleketi idare sorumluluunu
zerine alacaklardr (A.T.T.B., s.491; .A., s.770).
11 Nisan 1923 : Atatrkn, milletvekili seimi nedeniyle stanbul halkna
bildirgesi: ...Yeni seim devresini, stanbul ile balantmz
tamam olmadan geiriyoruz. ...stanbullular! Dmann gz zerinizdedir. Reyleriniz paralanacak m? stanbulumuzun dmana mit verecek oy blnmesi yapmayacana inanyorum. Oylarn blnmesinden kimlerin yararlanacan her an gz nnde tutmak, zellikle sizin grevinizdir (A.T.T.B., s.492).
: Atatrkn, Vatan gazetesi muhabiri Ahmet kr (Esmer)
Beye, yeni seim ve stanbul hakknda demeci: ...Basnn
ilkelerimizi tahlil ederek halka anlatmas lzmdr. Ben art
arda bildirgeler yaymlayarak halk aydnlatmaya gayret
edeceim (Ha. 12.4.1923; A.S.D.III, s.61-62).
12 Nisan 1923 : Atatrke stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesince takdim edilecek fahr profesrlk diplomasnn, profesrlerden Necip Asm (Yazksz), smail Hakk (zmirli), emsettin (Gnaltay) Beyler tarafndan iletilmesinin karar altna
alnmas (A.Se., s.11-12). (Bk. 23.6.1923).
14 Nisan 1923 : Atatrkn, Anadolu Ajans muhabirine eski ttihat ve Terakki Cemiyeti hakknda demeci: ...Bugn kimse ttihat ve
Terakki Cemiyeti veya Partisi adna hareket etmek yetkisine sahip deildir (A.S.D.III, s.62-63).
16 Nisan 1923 : Atatrkn, orduya mesaj: ...Meru hukukumuzun temini
iin devlete yaplmakta olan bar giriimlerinin neticesini

333

sknet ve itimat ile bekliyoruz. Sonu, bizim tekrar harekete gememizi gerektirecek bir ekilde belirirse savama
ve yiitlik yolunda ayn vatanperver evk ile devam edeceimiz tabidir (A.T.T.B., s.494; A ve D., s.27).
19 Nisan 1923 : Atatrkn, - Hilfet-i slmiye ve Byk Millet Meclisi adl bir kitapk yaymlayarak dini siyasete let eden Afyonkarahisar Milletvekili Hoca kr hakknda- Afyon Mill Eitim
Mdr ahin Beyin mektubuna cevab: Mektubunuzu aldm. Memleketin hayat ve kurtulu esas olan mill egemenlik ilkesi hakknda gsterdiiniz heyecanl duygulara
teekkr ederim. En hasis karlarn etkisinde hareket
eden ve sonu olarak milletin mukadderatn hkmdarlarn keyfi idaresine brakmaya alan Hoca kr Efendi
hakknda kymet bilir, ileri grl ve vatansever Afyon halknn gsterdii muamele, milletin gerek karlarn idrak
hususundaki yksek anlay gsterir (A.T.T.B., s.494495).
21 Nisan 1923 : Atatrkn, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti aleyhinde faaliyette
bulunanlara kar uyank bulunulmas hakknda Trabzon
halkna bildirgesi: ...Trabzonlu fedakr kardelerim! Sizi,
tam bir aklkla grmekte olduunuza zerre kadar phem
olmayan byk bir gerekle kar karya brakyorum. Ve
tamamen eminim ki, hakkn, insafn, vefann ve vatanseverliin en yksek nitelikleriyle donanm olan siz Trabzonlular doru ile yanl yolun belirgin farkn derhal anlayacak
ve zamannda temiz vicdanlarnzn kesin kararlarn ifade
eden oylarnz doru yola vereceksiniz (A.T.T.B., s.496497).
: Atatrkn, 9 ilkeyi kabulde tereddt gsterenlerin uyarlmas hakknda Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Trabzon ubesi
ileri gelenlerine telgraf: ...ilkelerimiz, btn millete drt
yllk bamszlk savamzn baaryla talandrlm gerek sonularna dayanarak daha parlak bir gelecei amalayan, mill ve sayg deer gayelerimizdir. Onlar, btn milletin maldr (A.T.T.B., s.495).
23 Nisan 1923 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin al tarihi olan
23 Nisann 3. yldnm nedeniyle millete bildirisi: ...Vatanmzda mill Hkmet esasnn kurulmas hatrasn yaatan gnn anlmas sebebiyle btn memleketin, bam-

334

szlk ve mill egemenliin sonsuz nimetleri iinde ebediyen

mesut olmasn temenni ederim (A.S.D.V, s.200).
: Atatrkn, 23 Nisann 3. yldnm nedeniyle orduya mesaj: ...Trkiye Byk Millet Meclisinin al gn olan bu
tarih, vatanmzda millet egemenliinin kurulmasna balang olmutur. Her mesut gnde sizi hatrlayan ve vatann savunulmasn sizin byk liyakatinizden bekleyen komutannz sfatyla hepinizin mill bayramn tebrik ederim
(A.T.T.B., s.498).
25 Nisan 1923 : Atatrkn, Yahya Kemal (Beyatl) Beye Yahya Kemal
Bey Biraderimize ithafn tayan, Mareal niformal resmini armaan edii (Y.K.A., s.17).
: Atatrkn, stanbul Evkaf- slmiye Mtevelliler Cemiyetinin telgrafna cevab: Evkaf ilerini vatan iin faydal olacak bir tarzda dzenleme ve dzeltmenin, bar devrinin en
nemli ilerinden birini oluturacandan eminim
(A.S.D.V, s.142).
28 Nisan 1923 : Atatrkn, teklif edilen Rize hemehriliini kabul ettiine
dair Rize l idare Meclisine yazs (A.T.T.B., s.500).
16 Mays 1923 : Atatrkn, bayram nedeniyle Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti rgtne, belediye heyetlerine ve millet
fertlerine tebrik telgraf: ...Nihayetsiz glkler iinde meydana getirdii ordularn kazand zaferlerle ebed iftihara
hak kazanan millet, siyas ve toplumsal faaliyet alanlarnda
da ayn liyakati gsterecek ve inallah mill ilerlemenin tam
geliimi iinde ok mesut bayramlara eriecektir (A.T.T.B.,
s.502).
: Atatrkn, bayram nedeniyle orduya mesaj: ...Btn silh arkadalarmn tam bamszlk mcadelesinde zafer
ve mutlulua kavumalarn, bu feyizli gnn kutsall hrmetine Cenabhaktan dilerim (Ha. 21.5.1923).
24 Mays 1923 : smet Paann, Lozandan Atatrke telgraf: ...Hkmetle
aramzda, esasla ilgili anlamazlk vardr. Uyuma olmazsa dn mecburiyet ve kararndaym. Bakan makamnda
bulunan sizin bu fevkalde zamanda umum vaziyeti yakndan izlemelerini dilerim (N.ll, s.778).

335

2 Haziran 1923 : Atatrkn, aslsz haber ve propagandalar hakknda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti rgtne genelgesi: di ve menfi emeller takip eden baz kiiler tarafndan irkin sylentiler karlmaktadr. ...Yeni oluacak Trkiye Byk Millet Meclisi, memleketin gelecei zerinde
kesin ve hayat bir tesir ve neme sahip bulunduuna, btn vatandalarn bu ve bu gibi etki ve telkinler karsnda
uyank bulunmalarn temin iin bu bilgiyi sunuyorum
(A.T.T.B., s.503-504).
14 Haziran 1923 : Atatrkn, ankayada kendisine hemehrilik belgesini
getiren stanbul Heyetini kabul (Ha. 15.6.1923).
21 Haziran 1923 : Atatrkn, -28 ubat 1923 tarihli kararla- kendisine verilen
hemehrilik unvan nedeniyle stanbul Belediyesine teekkr yazs: ...Bu vesile ile tabi hemehrilii ile vndm stanbulun, artk hak edilmi mesut bir hayat devresi
iinde hr ve mesut ykselmesini bekleyerek byk, kk
btn halkna en scak ve samimi zlemlerimin ulatrlmasn rica ederim (A.T.T.B., s.505-507).
23 Haziran 1923 : stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi fahr profesrlk
diplomasnn, Necip Asm (Yazksz), smail Hakk (zmirli)
ve emsettin (Gnaltay) Beylerden oluan heyet tarafndan Ankarada Atatrke takdimi (Ha. 24.6.1923).
: Atatrkn, ankayada Sovyet Elisi Suriin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha.
24.6.1923).
28 Haziran 1923 : Atatrkn, kendisine fahr profesrlk diplomas gnderen stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesine teekkr
telgraf: ...Mill bamszlk, mill kltr ile e olduu cihetle, igal etmekte olduunuz retim krslerinde memleketin siz bilim adamlar da, hi phesiz ayn savan kahramanlarsnz (A.S.D.V, s.147).
4 Temmuz 1923 : Atatrkn, Lozanda bulunan smet Paaya telgraf:
...Sizce esasen bilinen esas gr zerinde kararl ve srarl olduumuz ve bunlarda lehimizde baarszlk halinde
asker vastalarla yaplabilecek hususlar ve bunlarn sonular malmdur. Biz bu harektn yaplmasn ve sonucun elde edilmesini memleketimizin yksek karlar iin
oktan uygun grmekteyiz. ok iyi takdir buyurulaca gibi

336

sizden yiitesine bir hareket ve onun kuvvetli bir ihtimal

olan neticesini beklerim (S.H.I, s.340).
13 Temmuz 1923 : Atatrkn, Amerikada yaymlanan The Saturday Evening
Post dergisi yazarlarndan Isaac F. Marcossonu ankayada kabul ve grmesi: Yeni Trkiyenin ilk ve en
nemli dncesi siyasal deil, ekonomiktir. Biz, dnya
retiminin de, tketiminin de bir paras olmak istiyoruz
(B.Y.G.A.G., s.167-191).
18 Temmuz 1923 : Atatrkn, ankayada, dil uzmanlarndan Mithat Sadullah
(Sander) Beyi kabul (Ha. 19.7.1923).
: smet Paann, Hkmetten bekledii cevabn gecikmesi
zerine Lozandan Atatrke telgraf: ...Eer hkmet, kabul ettiimiz eylerin reddinde kesin srarl ise, bunu bizim
yapmaklmza imkn yoktur. ...Hkmetten teekkr beklemiyoruz. Yaptklarmzn hesab tarihe braklmtr
(A..Y.I, s.488-490).
19 Temmuz 1923 : Atatrkn, Lozan bar grmeleri esnasnda ismet Paa
ile Vekiller Heyeti Bakan Rauf Bey arasnda kan anlamazlk ve Ankara ile yazmalarn gecikmesi zerine smet
Paaya telgraf: Hi kimsede tereddt yoktur. Kazandnz baary en scak ve samim nilerimizle tebrik etmek
iin usulen imza olunduunun bildirilmesini bekliyoruz
(N.ll, s.788).
20 Temmuz 1923 : smet Paann, Lozandan Atatrke telgraf: Her dar zamanmda Hzr gibi yetiirsin. Drt, be gndr ektiim
azab tasavvur et! Byk iler yapm ve yaptrm adamsn! Sana ballm bir kat daha artmtr! (N.ll, s.788).
23 Temmuz 1923 : Atatrkn, akam Ltife Hanmla beraber Ankaradan trenle zmire hareketi (Ha. 24.7.1923).
24 Temmuz 1923 : Lozan Konferansnn sonu ve Lozan Antlamasnn imzalanmas (N.ll, s.750; T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.254;
T.D.M..B.S.A., s.33-206; .A., s.771; .., s.178; L.ll, s.506;
Lozan, s.629; T.D.T., s. 120; T..T., s. 114; T.IV, s. 130;
T.C., s.206; G.G.III, s.65; O.M.K. ve L, s.324-356; Trk
D.T., s.148-149; Trk D.T.D., s.130-131; A.T.D.P., s.49-51;
T.A.T.D.T.G., s.103-106; S.A.P.H., s.422; D.T., s. 156-158;
Siyas Ta., s.546; A.D.T.D.P., s.457; .K.T.K.S., s.206-210;

337

T.C. Ta., s.356). (Atatrk der ki: Bu Antlama, Trk milleti

aleyhine, asrlardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamasyla tamamland zannedilmi byk bir suikastn ykln ifade eder bir vesikadr. Osmanl devrine ait tarihte rnei bulunmayan bir siyas zafer eseridir N.ll, s.767).
: Atatrkn, Lozan Antlamasnn imzalanmas zerine smet Paaya tebrik telgraf: Memlekete bir dizi faydal hizmetlerden ibaret olan mrnz bu defa da tarih bir baaryla talandrdnz! (N.ll, s.789).
: Atatrkn, Lozan Antlamasnn imzas ve kurban bayram nedeniyle orduya tebrik mesaj: ...Harp sahasnda olduu kadar siyas sahada da Trk milletinin haklar, srarla
ve ehliyetle savunulmutur. imdiye kadar hibir ordunun
tahamml etmedii derecede ar bir grevi, byk mazisinin hretine lyk bir surette yerine getirmi olan kahraman ordumuz, bugn kurtulan vatann ufuklarnda bayram
ve bar gneinin beraber doduunu gryor. Dnya ve
tarih karsnda Trk milletine kar stlendikleri grevi baarmaktan dolay imdi pek hakl olarak mutluluk ve iftihar
duyan aziz silh arkadalarmn, ayn mutluluk ve iftihar
hissiyle bayramlarn tebrik ediyorum (Ha. 24.7.1923;
A.T.T.B., s.512).
: Atatrkn, eski Macar Babakan Frederike yazd mektubun, Macar Milli Meclisinde iddetli alklarla karlanmas: ...stikamet, metanet ve nefisten fedakrlk, zafere
ulatrr. mitsizlie dmeyiniz. Zira gelecek, arzu ve iman olana vaat edilmitir (Ha. 22.8.1923).
27 Temmuz 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ankaradan zmire gelii (A.Y.G., s. 193).
: Atatrkn, akam Gztepede kalmakta olduu kkn
penceresinden halk selmlamas ve syledikleri: ...Memleket ve milletin menfaatine yan bakanlarn yeri ya denizin
dibi yahut topraklarn altdr (Ha. 30.7.1923).
28 Temmuz 1923 : Atatrkn, zmirde kurularak almalarna balayan htiyat Zabitleri Cemiyetine onbin lira bata bulunmas (Ha.
5.8.1923).

338

29 Temmuz 1923 : Atatrkn, Yahya Kemal (Beyatl) Beye, Urfa milletvekilliine seilmesi nedeniyle memnuniyetini bildiren ve baar
temenni eden telgraf (Y.K.E.M.III, s.193).
2 Austos 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirden Ankaraya
dn (Ha. 3.8.1923).
: talya eski Babakan Nittinin, Lozan Antlamasnn imzalanmas nedeniyle Atatrke kutlama mektubu (A..Y.I, s.
508-509).
5 Austos 1923 : anakkalede savaan Avusturalyal General Charles
Ryann, Atatrke mektubu: Trkiyenin eski ve iten bir
dostu olarak bu birka satr yazmaya ve Trkiyenin yeniden canlandrlmasndaki ve memnuniyet verici barn yaplmasndaki nemli paynz sebebiyle size yrekten tebriklerimi sunmaya kalktm. Sizin faaliyetleriniz ve askerlerinizin muhteem davran olmasayd, Trkiye acnacak durumda olurdu. imdi Trkiyenin, dnya lkeleri arasndaki
eski ve marur yerini almak iin emin bir yolda bulunduuna inanyorum (A..Y.I, s.511; A.Me., s.105; A.BiL, s. 1819).
6 Austos 1923 : Atatrkn, Meclisteki bakanlk odasnda, -zmirde kurularak almalarna balayan- htiyat Zabitleri Cemiyeti
temsilcilerini kabul ve cemiyetin fahr bakanln kabul
edii (Ha. 7.8.1923).
8 Austos 1923 : Atatrkn, yeni yasama dnemi iin seilen milletvekilleriyle, Halk Partisi kurulmas hakknda konumas
(M.H.K.Y., s. 11).
11 Austos 1923 : Atatrkn, stanbuldan gelen izcileri Trkiye Byk Millet
Meclisi nnde teftii (Ha. 12.8.1923).
13 Austos1923 : Atatrkn, 2. defa Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna seilmesi (Z.C., Devre: II, cilt: I, s.36).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin ikinci devre I.
toplant yln a konumas: ...Memleketimizi bayndr,
halkmz mutlu yapacaz ve refaha kavuturacaz. midimiz, kararmz ve bilhassa milletimizin ve Yce Meclisinizin gsterecei birlik ve dayanma, ilerleme ve uygarlk
yolundaki almamzda elbette baarnn kefili olacaktr
(Z.C., Devre: II, cilt: I, s.36-42).

339

14 Austos 1923 : Atatrkn, akam Heyet-i lmiye yeleri erefine Ankara

Trkocanda verilen ayda bulunmas ve yelere syledikleri: ...imdiye kadar askerlik ve siyaset alannda kazanlan zaferin, kltr ve bilim alannda da temin edileceini
mit ederim (Ha. 16.8.1923).
: Sovyet Elisi Suriin, Atatrke, Lozan Antlamasnn imzas ve Meclisin 2. devre almalarna balamas nedeniyle Sovyet Hkmeti adna ierinin tebriklerini sunan
mektubu (A..Y.I, s.515-516).
: Trkiye Byk Millet Meclisinde, Fethi (Okyar) Beyin cra
Vekilleri Heyeti Bakanlna seilmesi (Z.C., Devre: II, cilt:
1, s.61-62).
15 Austos 1923 : Atatrkn 2. defa Meclis Bakanlna seilmesi nedeniyle Halife Abdlmecit Efendinin tebrik telgraf (A.A.B.Y.V.,
s.478-479).
16 Austos 1923 : Atatrkn, Ankara Trkoca toplantsnda Ali Sami
(Yen)in sunduu bilgi zerine syledikleri: ...Biz henz
Avrupa derecesine gelmedik. Sporda tek ve ak bir ama
gzetmek lzmdr. Sporu ya propaganda iin yapacaz,
yahut da bedensel gelimemizi temin iin yapacaz
(A.S.D.V, s.98).
5 Eyll 1923 : Atatrkn, ankayada leri gazetesi muharriri Suphi Nuri
(leri) ile grmesi ve syledikleri: ...Ordu vazifesini yapt. Memleketin bilim ve kltr adamlar, memurlar, milletvekilleri, i adamlar devleti idare mevkiine getiler. Kendilerini gstersinler. Bu vatan hr ve mutlu bir hale getirsinler!
(A.S.D.V, s.30-31).
: Atatrkn, leden sonra Meclisteki bakanlk odasnda
Makedonyallar Cemiyeti yesi hsan Beyi kabul ve deiim yolu ile gelecek soydalarmz hakknda grmesi
(Ha. 6.9.1923).
9 Eyll 1923 : Atatrkn, zmirin kurtulu yldnm nedeniyle zmir Belediye Bakanlna kutlama telgraf: 9 Eyll 1923 gn,
sevgili hemehrilerimizin samim ortamnda bulunmak benim iin bir mutluluk olurdu. Ne are ki, yine millet ve memleketimizin kurtulu ve refahna ait mhim uralarm, beni bu mutlulua eritirmekten, bu erefli vazife menediyor
(A.T.T.B., a.513).

340

: Trkiye Byk Millet Meclisindeki Halk Partisi yeleri tarafndan Halk Partisi Tznn kabul edilmesi (T.S.D.II,
s.9; .A., s.770). (Parti, 11 Eyll 1923 tarihinden itibaren kurulmu, ancak ileri Bakanlna kurulu dilekesi 23
Ekim 1923 gn verilmitir).
10 Eyll 1923 : Atatrkn, al nedeniyle sayg ve ballk dileklerini ileten Tekfurda Trkoca Bakanlna baar telgraf
(T.A, s. 16).
11 Eyll 1923 : Halk Frkasnn kuruluu ve Atatrkn Halk Partisi Genel
Bakanlna seilmesi (.A., s.770).
: Atatrkn, Meclisteki bakanlk odasnda -Mersinden Ankaraya gelen- eyh Sunusyi kabul (Ha. 12.9.1923).
19 Eyll 1923 : Atatrkn, Yarbay brahim Beyin olu Kemalettin Efendinin hatra defterine yazdklar: Olum Kemalettin! Babann iyi ahlkl bir insan, temiz bir asker olduunu rendim.
Seni, fotorafndan incelemekle fikir karmaya kalkmayacam. Babann verdii tler kymetlidir. Ben, yalnz
unu ilve edeceim. Hatra defterini bakalarnn yazlar
ile doldurmaya heves etmektense, hayat defterini kendi faaliyet ve fazilet eserlerinle doldurmaya bak! (A.B.H.D.Y.,
s.286-287).
21 Eyll 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber, Ankara Trkoca salonunda toplanan Himaye-i Etfal(ocuk Esirgeme Kurumu)
Kongresinin aln izlemesi (Ha. 23.9.1923).
22 Eyll 1923 : Atatrkn, Viyanada yaynlanan Neue Freie Presse adl
Avusturya gazetesinin muhabiri J.H. Lazara, Cumhuriyet
idaresi, Trkiyenin dou, bat ilikileri hakknda Ankarada
demeci: ...Yeni Trkiye Anayasasnn ilk maddelerini size
tekrar edeceim: Egemenlik kaytsz artsz milletindir. Yrtme kudreti, yasama yetkisi milletin yegne gerek mmessili olan Mecliste belirmi ve toplanmtr. Bu iki kelimeyi bir kelimede zetlemek mmkndr: Cumhuriyet!
(A.S.D.III, s.63-66; T.C.., s.21-24; A.B.E.B., s.183). (Bu
grme, ad geen gazetenin 2 Ekim 1923 tarihli saysnda yaymlanmtr. D.B.A., s.286-288; T.C.., s.22).
28 Eyll 1923

: Atatrkn, Rumeli Mslmanlarnn yerletirilmesi ve Yunan tahribatnn tamiri iin yardm amacyla slm lemine

341

bildirgesi: ...Yunan idaresindeki Mslmanlar buralarda

yerletirmeye, altyzbin kiiye ekmek vermeye, mesken
bulmaya alan Trkler, kardelerinin sefaletten yok olmamalar iin slm leminin iyilikseverliine mracaat ediyor
(A.T.T.B., s.513-514).
2 Ekim 1923 : stanbulda tilf Devletleri son birliklerinin, Dolmabahe
nnde Trk bayran ve Trk askerini selmlayarak ayrlmalar (Erden, s.91; G.G., s.lll, s.79-80; .O.T.K.IV, s.469;
S.A.P.H., s.424-425; .G.B.G..G.T.S.G., s.114; .O.,
s.405-407).
4 Ekim 1923 : Atatrkn, kendisini stanbula davet eden skdar ve
Beyolu Mdafaa-i Hukuk heyetlerinin telgrafna cevab:
...Hrriyetine kavuan sevgili stanbulu, kacak ilk frsatta ziyarete koacam (Ha. 5.10.1923).
6 Ekim 1923 : kr Naili (Gkberk) Paa komutasnda Trk birliklerinin,
stanbula girii ve halk tarafndan coku ile karlan
(T..H., c.ll, ks.6, kp. IV, s.264; G.G.III, s.86-87; S.A.P.H.,
s.424,426; .G.B.G..G.T.S.G., s. 129-130; .O.T.K.IV,
s.470).
13 Ekim 1923 : Ankarann bakent oluu (Z.C., Devre: II, cilt: 2, s.665670; N.ll, s.796; T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.265; .A., s.772;
T.D.T., s. 127).
20 Ekim 1923 : Atatrkn, -ehit yetimlerine yardm olmak zere para
gnderen- New York Trk Yardmlama Cemiyetine teekkr telgraf (Ha.21.10.1923).
21 Ekim 1923 : Atatrkn, Subay ve asker memurlarn maa ve fevkalde denekleri hakkndaki Kanun nedeniyle Trkiye Byk
Millet Meclisinde konumas: ...Memleketimiz ve milletimiz her ne vakit felketlere maruz kaldysa, hi phesiz ki
btn vatan evld, memleket evld, en byk fedakrla
katlanmaktan ekinmemitir. Yalnz, btn bu memleket
evldn, vatann mdafaas iin lme sevk etmek sorumluluunu zerine alan ve ayn zamanda onlarn ilerisinde
gsn dman kurunlarna geren subaylardr, komutanlardr (Z.C., Devre: II, cilt: 2, s.851-853,857,859).
23 Ekim 1923 : Halk Partisinin kurulu dilekesinin, Genel Bakan Gazi
Mustafa Kemal ve Genel Sekreter Recep (Peker) imzala-

342

ryla ileri Bakanlna verilii (T.S.D.II, s.3; T.S.T.C.

H.P.M.I, s.39). (Bk. 9 Eyll 1923).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ankara Trkocanda
alan resim sergisini ziyareti ve baz tablolar satn almalar (Ha. 24.10.1923).
26 Ekim 1923 : Atatrkn bakanlnda, ankayada Vekiller Heyetinin
toplanmas ve Atatrkn teklifi zerine Fethi (Okyar) Bey
Kabinesinin istifa karar almas (N.ll, s.798).
27 Ekim 1923 : Atatrkn bakanlnda, Halk Partisi Meclis Grubunun
toplanmas ve Fethi Beyin Gruba, cra Vekilleri Heyetinin
istifasn bildirmesi (N.ll, s.800).
28 Ekim 1923 : Atatrkn, akam ankayada yemek esnasnda hazr bulunanlara sz: Yarn Cumhuriyet iln edeceiz! (N.ll,
s.802-803; .A., s.772; C.N.K, s.50-51).
: Atatrkn, gece smet Paa ile Anayasann baz maddeleri hakknda deiiklik teklifi hazrlamalar ve kanun teklifine Trkiye Devletinin hkmet ekli Cumhuriyettir kaydnn konulmas (N.ll, s.802-803; I.A., s.772).
: Curtis Lafrance adl on yalarnda Amerikal ocuun, Atatrke mektubu: Trkiye hakknda yazlan yazlar bir araya topluyoruz. Ltfen imzal bir resminizle ufak bir mesaj
gnderir misiniz? (Hayat, say: 1, 2.1.1959, s.22).
29 Ekim 1923 : Atatrkn, Halk Partisi Meclis Grubunun toplantsnda,Hkmet buhranna hal tarz bulmak iin Anayasann
baz maddelerinin aklanmas gerektiini bildiren konumas ve Cumhuriyet teklifinin toplantda kabul edilmesi
(N.ll, s.812; .A., s.772; C.N.K., s.52-60).
: Byk Millet Meclisinde, Anayasann baz maddelerinin
deitirilmesine dair kanun teklifinin derhal grlmesinin nerilmesi ve Trkiye Devletinin hkmet eklinin
Cumhuriyet olduunun, Yaasn Cumhuriyet sesleri arasnda kabul edilmesi (Z.C., Devre: II, cilt: 3, s.90-98; N.ll,
s.813; T..H., c.ll, ks.6, kp.IV, s.266; T.C., s.312; T.D.T., s.
122; .A., s.773; C.N.K., s.60-65).
: Byk Millet Meclisinde, gizli oyla cumhurbakan seimi
ve Ankara Milletvekili Atatrkn oya katlan 158 milletveki-

343

linin 158 oyuyla Trkiye Cumhurbakanlna seilmesi

(Z.C., Devre: II, cilt: 3, s.99; N.ll, s.813; T..H., c.II, ks.6,
kp.IV, s.266; T.C., s.314; T.D.T., s.122; .A., s.773;
A.B.E.B., s,184; T.C. Ta., s.363-364).
: Atatrkn, Cumhurbakan seilmesi zerine Meclise teekkr: ...Daima, muhterem arkadalarmn ellerine ok
samim ve sk bir surette yaparak, onlarn ahslarndan
kendimi bir an bile ayr grmeyerek alacam. Milletin
sevgisini daima dayanak noktas sayarak hep beraber ileriye gideceiz. Trkiye Cumhuriyeti, mesut, muvaffak ve
muzaffer olacaktr (N.ll, s.814;Z.C, Devre: 2, Cilt: 3, s.99100;A.B.E.B., s.184).
: Atatrkn, Fransz gazeteci Maurice Pernote demeci:
...Memleketimizi adalatrmak istiyoruz. Btn almamz Trkiyede ada, bu sebeple batl bir hkmet
oluturmaktr. Uygarla girmek arzu edip de, batya ynelmemi millet hangisidir? (A.S.D.III, s.66; A.Y.T.K.Y., s.5964).
30 Ekim 1923 : Cumhurbakan Atatrk tarafndan, kabineyi kurmaya Malatya Milletvekili smet Paann atanmas (Trkiye Cumhuriyetinin ilk kabinesi). (Z.C., Devre: II, cilt: 3, s. 103; N.ll,
s.815; B.M.., s.152; B.T.B.C.K.., s.25; .G.B.G..G.
T.S.G., s. 145).
31 Ekim 1923 : Atatrkn, Cumhurbakan seilmesi nedeniyle memleketin her tarafndan gnderilen tebriklere basn yoluyla ak
teekkr (Ha. 1.11.1923; A.T.T.B., s.515).
1 Kasm 1923 : Atatrkn, Cumhurbakan seilmesi nedeniyle kendisini
kutlayan Halife Abdlmecit Efendiye cevap telgraf: Trkiye Cumhuriyeti hakknda hayrl temennilerinize teekkr
ederim (Ha. 2.11.1923; A.T.T.B., s.515).
4 Kasm 1923 : Atatrkn, Cumhurbakan seilmesi nedeniyle kendisini
kutlayan Sovyet cra Komitesi Bakan Kalinine teekkr
telgraf (Ha. 5.11.1923).
11 Kasm 1923 : Atatrkn, ankayada, le yemeinden sonra -gsnde ve sol kolunda iddetli ar ile seyreden- bir koroner
spazm geirmesi ve Dr. Refik (Saydam) Beyin tedavisiyle
durumun normale dn (A.H.II, s.722, 726).

344

13 Kasm 1923 : Atatrkn, ankayada, le yemeinden sonra bahede

gezinirken yeniden -gsnde ve sol kolunda ar ile seyreden- bir koroner spazm geirmesi (Bu durum zerine stanbuldan Prof. Dr. Neet mer (rdelp) Bey Ankaraya
arlmtr. A.H.II, s.722, 726).
14 Kasm 1923 : Prof. Dr. Neet mer (rdelp) Beyin, stanbuldan Ankaraya gelii ve ankayada Atatrk muayenesi (A.H.II,
s.722).
17 Kasm 1923 : Atatrk muayene ediini takiben Ankaradan stanbula
dnen Prof. Dr. Neet mer (rdelp) Beyin gazetecilere
demeci: Gazi Paa, ok almadan dolay biraz yorgunluk belirtileri gstermilerdir; fakat 6 gnlk bir istirahatten
sonra tamamyla salna kavumutur. Bu sebeple kendisinin rahatszl anjin dpuatrin ve benzeri bir hastalk
deildir. Gazi Paann rahatszlna tp terminolojisinde
yorgunluk denir (A.H.II, s.722-723).
19 Kasm 1923 : Atatrkn, Halk Partisi Bakanlna veklet etmesi iin
smet Paaya yazs: Halk Partisi Genel Bakanl ile fiilen uramaya bugnk vazifem msait olmadndan sizi
vekil tayin ediyorum (A.T.T.B., s.516; .A., s.770;
T.S.T.C.H.P.M.,s.41).
21 Kasm 1923 : Atatrke, Trkiye Byk Millet Meclisi karar ile yeil-krmz eritli stikll Madalyas verilmesi (Z.C., Devre: II, cilt: 3,
s.494; .M.T.T., s.81; A.N.M., s.179).
: Atatrkn, Meclisteki bakanlk odasnda Damar (Arkolu) bakanlndaki Adana Heyetini kabul (Ha.
21.11.1923).
27 Kasm 1923 : Atatrkn, Curtis Lafrance adl Amerikal ocuun -28
Ekim 1923 tarihli- mektubuna cevab: ...Amerikann zeki
ve alkan ocuklarna yegne tavsiyem, Trkler hakknda her iittiklerine gerek gzyle bakmayp grlerini
mutlaka ilm ve esasl incelemelere dayandrmaya bilhassa
nem vermeleridir (Hayat, say: 1, 2.1.1959, s.22; A..M.,
s.164).
4 Aralk 1923 : Atatrkn, Tercman- Hakikat gazetesi bayazarna stanbul halk ve Cumhuriyet hakknda demeci: ...Memleket
mutlaka ada, uygar ve yeni olacaktr. Bizim iin bu, ha-

345

yat davasdr. Trkiye ya yeni fikirle donanm, namuslu bir

idare olacaktr veyahut olamayacaktr. Halk ile ok temasm vardr. O saf kitle, bilmezsiniz, ne kadar yenilik taraftardr (A.S.D.III, s.70).
6 Aralk 1923 : Atatrkn, Trkiye Tarihi adl eserini gnderen Prof. Fuat Kprlye mektubu: ..Uzmanlnzn kendini gsterecek eserleri millete, Cumhuriyete yaplabilecek hizmetlerin
en kymetlileri derecesinde bulunacaktr (A..M., s.166).
31 Aralk 1923 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ankaradan trenle zmire hareketi (Ha. 1.1.1924; A.H.II, s.723; A.Ma., s.15).
-19242 Ocak 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ankaradan zmire gelii (A.Ma., s.15).
8 Ocak 1924 : Atatrkn, zmirin Iklar kynde kz ve erkek okullarn
ziyareti, kyllerle grmesi (Ha. 10.1.1924).
9 Ocak 1924 : Atatrkn, zmirde Belediyeyi ziyareti, ilgililerle grmesi (Ha. 10.1.1924).
10 Ocak 1924 : Atatrkn, I. nn Zaferinin 3. yldnm nedeniyle zmirde Hkimiyet-i Milliye gazetesi muhabirine demeci:
Yaama ve bamszlk gayemiz, istil ve tecavz hrsyla
arpyordu. Nihayet, ayn onbirinci gn sabah muharebe meydan, meru gayenin muzafferiyet fecrine bir belirme yeri oldu. Yeni Trkiye Devletinin kk, fakat mill lkl gen ordusu en dar bir hesapla misli dman nn Meydan Muharebesinde malup etti (A.S.D.III, s.73).
12 Ocak 1924 : Atatrkn, zmirde halk arasnda bir gezinti yapmas (Ha.
14.1.1924).
15 Ocak 1924 : Atatrkn, kendisine teklif edilen Hilliahmer (Kzlay) Cemiyetinin fahr bakanln kabul (Ha. 17.1.1924).
: Atatrkn, zmirde leden evvel uzun bir at gezintisi yapmas (Ha. 16.1.1924).
16 Ocak 1924 : Atatrkn, zmirde Blge Sanat Okulunu ziyareti; renciler tarafndan verilen msamereyi izlemesi ve Okulun eref defterine yazdklar: ...Trkiye Cumhuriyeti, bu sanat
mekteplerinin tam gelimesine ok muhtatr (Ha.
18.1.1924; A.H.D. Y., s.8).

346

22 Ocak 1924 : Babakan smet Paann, Halife Abdlmecit Efendinin

baktibi araclyla baz isteklerde bulunmas zerine, zmirde bulunan Atatrke telgraf ve Cumhurbakan Atatrkn cevab: ...Halife ve btn cihan, kesin olarak bilmek lzmdr ki, mevcut ve korunmu olan halife ve halife
makamnn, hakikatte, ne dinen ve ne de siyaseten hibir
mna ve varlk nedeni yoktur. Trkiye Cumhuriyeti safsatalarla mevcudiyetini, bamszln tehlikeye maruz brakamaz. Hilfet makam, bizce en nihayet tarih bir hatra olmaktan fazla bir ehemmiyete sahip olamaz. Trkiye Cumhuriyeti devlet adamlarnn veya resm heyetlerin, kendisiyle temasn istemesi dahi Cumhuriyetin bamszlna
ak tecavzdr. ...Halifenin hayatnn temini ve geinmesi
iin Trkiye Cumhurbakannn deneinden mutlaka aa bir denek kfi gelir. Maksat debdebe ve gsteri deil,
insanca hayat ve geim temininden ibarettir. Hilfet hazinesinden maksat ne olduunu anlayamadm. Hilfetin hazinesi yoktur ve olamaz. Byle bir hazineyi ecdadndan miras yoluyla elde etmise resmen ve ak olarak bilgi verilmesini rica ederim (N.ll, s.846-847).
27 Ocak 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirden Mersinliye
kadar bir otomobil gezintisi yapmas (Ha. 29.1.1924).
1 ubat 1924 : Atatrk tarafndan, stanbul gazetecilerinin zmire arlmas (G.G.III, s.102).
2 ubat 1924 : Prof. Dr. Neet mer (rdelp) Beyin, Atatrkn sal
hakknda kamuoyuna aklanan raporu: ...Halen Cumhurbakan Hazretlerinin tamamen shhatte bulunduklarn bildirir bu rapor takdim klnd (Ha. 4.2.1924; A.H.II, s.724).
4 ubat 1924 : Atatrkn, Gztepede kalmakta olduu Kkte stanbul
gazetecilerini kabul ve grmesi (Ha. 5.1.1924; G.G.III,
s. 102-103).
5 ubat 1924 : Atatrkn, zmirde, stanbul gazetelerinin bayazarlarna
verdii yemekte konumas: ...Trkiye basn, milletin gerek ses ve iradesinin belirtisi olan Cumhuriyetin etrafnda
elikten bir kale oluturacaktr. Bir fikir kalesi, dn kalesi! Basn mensuplarndan bunu istemek, Cumhuriyetin
hakkdr! (Ha. 7.2.1924; A.S.D.II, s. 165; G.G.III, s. 104).

347

7 ubat 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirde Trkoca ve

Altay idman Yurdunu ziyareti (Ha. 8.2.1924).
9 ubat 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirden hareketle
Ayaslu harabelerini, Kuadas ve Skeyi ziyareti, Skede Trkocan hizmete amas (Ha. 10-11.2.1924).
10 ubat 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber, I. Kolordunun yapmakta olduu harp oyunlarn izlemesi ve Kolordunun Komutan zzettin (allar) Paay tebriki (Ha. 11.2.1924).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Skeden zmire dn (Ha. 11.2.1924).
11 ubat 1924 : Atatrkn, yatla zmire urayan eski Msr Hidivi Abbas
Hilmi Paay kabul (Ha. 12.2.1924).
13 ubat 1924 : Atatrkn, akam smet Paaya beraber -harp oyunlar
nedeniyle- zmire gelen komutanlar (Fevzi Paa, Kzm
Karabekir Paa, Ali Fuat Paa vb.) istasyonda karlamas ve komutanlarla beraber Gztepedeki kke dn
(Ha. 15.2.1924).
15 ubat 1924 : Atatrkn bakanlnda, zmir Orduevinde harp oyunlarnn al ve Atatrkn a konumas: ...Arkadalar;
ehemmiyet ve ciddiyetle ifade ederim ki, Trkiye Cumhuriyeti mukaddes tand bamszlk ve egemenliini savunmada hogrl olamaz (Ha. 17.2.1924; A. ve D., s.3839;A.S.D.II, s.167).
16 ubat 1924 : Atatrkn, kendisine iirlerini gnderen Filorinal Nazm
Beye mektubu: ...Cumhuriyetin kuvvetlendirilmesi ve
ykseltilmesi hususunda kalem ve fikir sahiplerinin grecei hizmet, tabidir ki pek geni ve etkin olur. Bu yoldaki almalarn daima beenilecei ve takdirle karlanaca da
phesizdir (A.R.Y.G.S., s.335).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirde gece Bahribaba Tiyatrosunda Uurum adl temsili seyretmesi (Ha.
18.2.1924).
22 ubat 1924 : Atatrkn, zmirde dzenlenen harp oyunlarnn sona erii nedeniyle komutanlara hitaben konumas: ...Benim iin
ordumuzun kymetini ifadede l udur: Trk ordusunun
bir birlii, eitini mutlaka malup eder; iki mislini durdurur

348

ve tespit eder. imdilik bundan fazlasn istemiyorum. nk fazlasn milletimizin yaradltan sahip olduu cengverlik zaten temin etmektedir (Ha. 24.2.1924; A.S.D.II,
s.168; A. ve D. s.41).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirden Ankaraya
hareketi (N.ll, s.848; A. ve D., s.43).
23 ubat 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber zmirden Ankaraya dn (N.ll, s.848; Ha. 24.2.1924; A.Ma., s.15).
27 ubat 1924 : Atatrkn, ankayada Sovyet Elisi Suriin yenilenen gven mektubunu kabul ve Elinin konumasna cevap
sylevi (V. 28.2.1924; T..T.K.II, s.12).
1 Mart 1924 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin ikinci devre ikinci toplant yln a konumas: ...slm dinini, asrlardan beri allageldii ekilde bir siyaset
vastas mevkiinden uzaklatrmak ve yceltmek gereini
gryoruz. Mukaddes ve tanrsal inanlarmz ve vicdan
deerlerimizi, karanlk ve kararsz olan ve her trl menfaat ve ihtiraslara grn sahnesi olan siyasiyattan ve siyasetin btn ksmlarndan bir an evvel ve kesin ekilde kurtarmak, milletin dnyev ve uhrev saadetinin emrettii bir
zorunluluktur. Ancak bu suretle slm dininin ykseklii belirir (Z.C., Devre: II, cilt: 7, s.3-6).
3 Mart 1924 : Atatrkn. Darlfnun adna sayg ve ballk duygularn
ileten stanbul Darlfnun Emini smail Hakk (Baltacolu)
Beyin telgrafna cevab: Memleketimizde demokrasi ve
cumhuriyet ilkelerinin tam ve kesin ekilde uygulanmas ve
memleketimizin bilim ve uygarlk tarihinde lyk olduu
yksek dzeye erime hususunda Darlfnunumuzun gr ve ilme dayal uurlu alma ve uyarlarnn daima en
kymetli ve yararl etken olduunu bu vesile ile de tekrar
eder, hakkmda samim ekilde hislerini belirten muhterem
heyetinize teekkrlerimin iletilmesini rica ederim
(A.T.T.B., s.516-517).
: Tevhid-i Tedrisat (retim Birlii) Kanununun kabul
(Z.C., Devre: II, cilt: 7, s.27; N.ll, s.849; T.D.T., s. 125; .A.,
s.779; T.M.T.V, s. 1145-1446; T.L.Y., s.18-24,28).
: Hilfetin kaldrlmasna ve Osmanl Hanedannn Trkiye
Cumhuriyeti snrlar dna karlmasna dair Kanunun

349

kabul (Z.C., Devre: II, cilt: 7, s.69; N.ll, s.849; T.D.T.,

s.125; .A., s.774; T.L.Y., s.29-36,191).
: eriye ve Evkaf Vekleti ile Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekletinin kaldrlmasna dair Kanunun kabul (Z.C., Devre:
II, cilt: 7, s.24; N.ll, s.849; .A., s.779; T.L.Y., s.2-8,17). (eriye ve Evkaf Vekletinin din hizmetlerini yrtmek zere
Diyanet leri Bakanl, Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekletinin yerine Genelkurmay Bakanl kurulmutur).
3/4 Mart 1924 : Abdlmecitin stanbuldan yurt dna karl (.O.T.K. IV,
s.470).
4 Mart 1924 : Atatrkn, Ankarada, stanbul gazeteleri bamuharrirlerine hilfetin kaldrlmas hakknda demeci: ...Bu kararlar
millet ve memleket iin herhalde ok hayrldr ve pek az
zamanda btn bu iyilikler kendisini gsterecektir
(A.S.D.III, s.74).
9 Nisan 1924 : Atatrkn, ankayada Sovyet Elisi Surii kabul ve grmesi (Bu grmede smet Paa da bulunmutur. Ha.
10.4.1924).
20 Nisan 1924 : 20 Ocak 1921 tarihli Anayasada baz deiiklikler yaplarak hazrlanan 105 Maddelik yeni Anayasann Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul (Z.C., Devre: II, cilt: 8, s.
1005; N.ll, s.714; B.M.., s.30). (eitli tarihlerde baz deiiklikler yaplan 1924 Anayasas, 27 Mays 1960a kadar
yrrlkte kalmtr).
23 Nisan 1924 : Atatrkn, 23 Nisann 4. yldnm nedeniyle Hkimiyeti Milliye muhabirine syledikleri: ...Be yl evvel naslsa
bugn de ayn hislerle doluyum. Halden emin, gelecekten
eminim. Bugn naslsa yarn da yle olacaktr (Ha.
25.4.1924).
: Atatrkn, 23 Nisann 4. yldnm nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisi nnde dzenlenen geit trenini izlemesi, daha sonra Mecliste kutlamalar kabul (Ha.
25.4.1924).
4 Mays 1924 : Atatrkn, New York Herald muhabirine hilfet ve yabanc din kurumlar hakknda demeci: ...Her admda patrikha-

350

neler ve hilfet gibi siyas, din kurumlarn hukuku ile kar

karya geldik. Patrikhanelerin veya hilfetin itirazlarna
maruz olmakszn hibir dzenleme veya ilerici fikir, idare
eklimize sokulamyordu (A.S.D.V, s.104).
7 Mays 1924 : Atatrkn, Mill Mcadele ve Bamszlk Sava zerine
Yunus Nadi Beyle grmesinin Cumhuriyet gazetesinde
yaymlanmas: ...Trkiyenin ve Trk milletinin ve Trk milleti menfaatlerinin en emin savunmasnn ancak Ankaradan olabilecei olaylarla belli olmutur (A.S.D.V, s.99104).
11 Mays 1924 : Atatrkn, ankayada Macar Elisi Tahy de Tahvarn gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V, s.31).
: Atatrkn, Ankara Belediye Bakan Asaf (lbay) Beyi, Orman iftlii kurulmas iin dnlen arazi zerindeki adrl karargha ararak direktifi: ...Burada bir iftlik kurmak istiyorum. Bu iftliin faydas, memlekette ada ziraat usuln yerletirmek iin bir rnek tekil etmesi olacaktr. Modern bir iftlie gerekli btn tertibat ve aralara
sahip olunmaldr (A.H.H., T. 28.6.1949).
30 Mays 1924 : Fikriye Hanmn Ankarada intihar (Ha. 1.6.1924). (Fikriye
Hanm, Mnihten stanbula dndkten sonra, Atatrkn
Ankaraya gelmesine izin vermemesi zerine ksa bir sre
stanbulda kalm, daha sonra Geliboluya giderek, eskiden tand bir ailenin evinde bir sene kadar misafir edilmitir. Ancak 1924 yl maysnn sonlarnda, bakasna ait
bir nfus czdann kullanarak Geliboludan stanbula, oradan da Ankaraya gelmeyi baarm, 30 Mays gn Atatrkle grmek zere ankayaya gitmiti. Kke varnda bu arzusunun yerine getirilemeyecei kendisine sylenildii zaman, geri dnmek zere -beklemekte olan- paytona binmi, paytonda, yannda tad tabanca ile intihar
etmitir. A.A.H., s.81-83; Fi., s.97-102; Ha. 1.6.1924; K.A.
H.A., M. 30.11.1951).
10 Haziran 1924 : Atatrkn, Halk Partisi Yrtme Kurulu yelerine akam
ankayada yemek vermesi ve memleket sorunlar zerinde sohbeti (Ha. 11.6.1924).

351

14 Haziran 1924 : Atatrkn, ileri Bakan Recep (Peker) Beyi ve Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paay makamlarnda ziyareti ve grmeleri (Ha. 15.6.1924).
15 Haziran 1924 : Atatrkn, Ankarann yeni Belediye Bakan Haydar (Yulu) Beyi ankayada kabul ve ehrin imar hakknda grmesi (Ha. 16.6.1924).
16 Haziran 1924 : Atatrkn, ankayada Almanya Elisi Rudolf Nadolnynin
gven mektubunu kabul (Ha. 17.6.1924).
25 Haziran 1924 : Atatrkn, ankayada Polonya Elisi Kaoll Romainin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (D.B.Y. 1967, s.1091; Ha. 26.6.1924).
26 Haziran 1924 : Atatrkn, leden sonra Vekiller Heyeti toplantsna bakanlk yap (Ha. 27.6.1924).
1 Temmuz1924 : Atatrkn, mar Bakan Cell (Bayar) Beyi makamnda ziyareti ve bir sre grmesi (Ha. 2.7.1924).
3 Temmuz 1924 : Atatrkn, leden sonra Vekiller Heyeti toplantsna bakanlk edii (Ha. 4.7.1924).
25 Temmuz 1924 : Atatrkn, Cebeci blgesinde otomobille bir gezinti yapmas (Ha. 27.7.1924).
30 Temmuz 1924 : Atatrkn, akam smet Paay ankayada yemee alkoymas (Ha. 31.7.1924).
6 Austos 1924 : Atatrkn, ankayada, Babakan ve Dileri Bakan smet Paa ile mar Bakan Cell (Bayar) Beyi kabul (Ha.
7.8.1924).
12 Austos 1924 : Atatrkn, Ankaraya gelen Berlin Elisi Kemalettin Sami
Paay kabul (Ha. 13.8.1924).
18 Austos 1924 : Atatrkn, Salk Bakan Refik (Saydam) Beyle beraber
Dileri Bakanlna giderek Babakan ve Dileri Bakan smet (nn) Paay ziyareti (Ha. 19.8.1924).
25 Austos 1924 : Atatrkn, Ankarada retmenler Birlii Kongresi yelerine verilen ayda konumas: ...retmenler! Yeni kua
Cumhuriyetin fedakr retmen ve eitimcileri, sizler yetitireceksiniz, yeni kuak sizin eseriniz olacaktr! (A.S.D.II,
s.172-173; A..A.Z.I.K., s.18-19).
26 Austos 1924 : Atatrkn direktifiyle, Ankarada Trkiye Bankasnn kuruluu (T.S., s.263; T.D.T., s.166).

352

: Atatrkn, akam, sohbet esnasnda Trkiye Bankas

dare Meclisi yelerine syledikleri: Sermayenin azlna
bakarak cesaretiniz krlmasn! Byle kurumlar iin en kuvvetli sermaye, zek, dikkat, iffettir; teknik ve metodik almasn bilmektir. Bu inanla ie sarlnz, mutlaka baarrsnz! ..Bu ite baar kazanmay, eer ahs bir onur meselesinden daha ileri, mill bir gurur, mill bir onur meselesi
yaparsanz almak iin, amacnza ulamak ve daha ykselmek iin muhta olduunuz atei, enerjiyi bol bol yreklerinizde bulacaksnz! (C. 27.8.2934; A.Soh., s.18).
29 Austos 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ankaradan trenle
Dumlupnara hareketi (S.S., s.6; A.O.A.Z..K., s.20; A. ve
D., s.45).
30 Austos 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Eskiehir - Afyon zerinden Dumlupnara gelii (S.S., s.7; A.Y.G., s.34).
: Atatrkn Dumlupnarda Mehul Asker Antnn temelini
atmas ve Bakomutan Meydan Muharebesinin ikinci yldnm nedeniyle yaplan trende konumas: ...Hi phe etmemelidir ki yeni Trk Devletinin, gen Trk Cumhuriyetinin temeli burada salamlatrld; ebed hayat burada talandrld. ...Bu ant Trk vatanna gz dikeceklere,
Trkn 30 Austos gnndeki ateini, sngsn, hcumunu, kudret ve iradesindeki iddeti hatrlatacaktr! (S.S.,
s.31-41; A.O.A.Z..K., s.33,53-73; A.S.D.II, s. 173-182; A.
ve D., s. 43-51) (Atatrk, trende Fevzi (akmak) Paann, Darlfnun Rektr smail Hakk Beyin, basn adna Ahmet Aaolunun, Trkocaklar adna Hamdullah
Suphi Beyin, retmenler Birlii adna Nzhet Haim
Beyin, Barolar adna Muhiddin Baha Beyin, Trkiye dman
Cemiyetleri ttifak adna Ali Sami Beyin, Kzlay adna Dr.
kil Muhtar Beyin, T.B.M.M. adna Fethi (Okyar) Beyin konumalarn dinlemi, daha sonra kendisi krsye gelmitir).
: Atatrkn, Dumlupnarda 30 Austos trenini takiben asker geit trenini izlemesi (S.S., s.41).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber akam Dumlupnardan
Bursaya hareketi (S.S., s.41; A.Y.G., s.34).

353

31 Austos 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Dumlupnardan AfyonEskiehir yoluyla Bursaya gelii (S.S., s.44; Ha. 1.9.1924;
A. ve D., s.51).
11 Eyll 1924 : Atatrkn, Bursann kurtuluunun 2. yldnmnde Bursada konumas: Efendiler, bu kurtulu gnn size tebrik ederken bu dalarda, bu ovalarda kanlarn dken ehitlerimizi ve vatanlar iin, milletleri iin minnet ve meakkat
bilmeyen kahraman gazilerimizi hrmetle yd ederim
(S.S., s.55-60; A.S.D.II, s. 183-187).
: Atatrkn, saat 16.30da Ltife Hanmla beraber
Bursadan Mudanyaya hareketi (S.S., s.63; A. ve D., s.52).
12 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Hamidiye kruvazr ile
Mudanyadan hareketle stanbuldan geerek -Trabzona
gitmek zere- Karadenize k (S.S., s.54-55; A.Y.G., s.
341).
: Atatrkn Hamidiye kruvazr ile stanbuldan geii nedeniyle stanbul Belediye Bakan Emin (Erkul) Beyin, ileri Bakan Recep (Peker) Beye stanbul halknn sevin
ve teekkrlerini bildiren telgraf (A.H.M., s.356).
13 Eyll 1924 : Atatrkn, Hamidiye kruvazr ile Trabzona gitmek zere Karadenizde seyahati (S.S., s.65).
14 Eyll 1924 : Atatrkn, Trabzona gitmek zere Hamidiye kruvazr ile
Karadeniz seyahatine devam etmesi (S.S., s.65).
: Atatrkn, gazetelerde yaynlanmak zere aklamas: Ali
Haydar Mithat ve Doktor Hseyin Suat namndaki zatlarn
kendilerini selmlamadmdan dolay, Belediye Bakannn, halk adna olan telgrafna itirak etmediklerini, ileri Bakanlna telgraf ile bildirdiklerinden haberdar oldum. stanbuldan geerken, binmi olduum gemi, usul
gereince stanbulu ve muhterem halkn selmlamtr.
Eer, ayrca Ali Haydar Mithat ve Hseyin Suat adndaki
zatlar selmlamam ise, ad geenlerin esasen selmlanmaya lyk bulunmamalarndan ileri gelmitir (A.H.M.,
s.356-357). (Mithat Paann olu olan Ali Haydar Mithat ile
Hseyin Cahit Yalnn kardei olan Dr. Hseyin Suat Beyler, ileri Bakan Recep (Peker) Beye birer telgraf ekerek stanbul halk adna 12 Eyll 1924de Belediye Baka-

354

n tarafndan kendisine ekilen telgrafa -Cumhurbakan

Hazretlerinin ehrin nnden geerken halk selmlamadklar gerekesiyle- itirak etmediklerini bildirmilerdi. Oysa ki, Hamidiye kruvazr, Boazdan Karadenize karken top atlaryla stanbul halkn selmlam bulunuyordu).
15 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Hamidiye kruvazr ile
saat 11.00de Trabzona gelii ve rhtmda byk trenle
karlan (S.S., 66; B.T.T., s.4; K.A.H.A., M. 4.12.1951; A.
ve D., s.60; A.Y.G., s. 341).
: Atatrkn, Trabzonda Belediyeyi, Halk Partisi Merkezini,
Vilyeti ziyareti (S.S., s.67); akam, Trabzon Belediyesi tarafndan ereflerine verilen ziyafette konumas: ...Arkadalar, be sene evvel ilk defa Samsuna ayak bastm
zaman bana kalp kuvveti veren vatandalarmn ilk safnda
kahraman Trabzonlularn bulunduunu asla unutmayacam. Sakarya kanl savana nc Tmen ile yetien
Trabzon evltlarnn muharebe meydannda gsterdikleri
fedakrln kymetli hatras daima dimamda canl kalacaktr (S.S., s.67-69; A.S.D.II, s.187; B.T.T., s.6; A. ve D.,
s.61).
16 Eyll 1924 : Atatrkn, Trabzonda ziyaret ve incelemeleri, retmen
Okulunun hatra defterine yazdklar: ...Memleketin muhta olduu retmen miktar dnlrse bunun daha yz
misline kmas gerekir. Say eksiklii, yetien retmenlerimizin kymet ve faziletteki ykseklii ile ancak telfi edilebilir. Yeni kuak, en byk cumhuriyetilik dersini bugnk
retmenler topluluundan ve onlarn yetitirecekleri retmenlerden alacaktr! (S.S., s.70; B.T.T., s. 10; A. ve D.,
s.62).
: Atatrkn, akam, Trabzon Halk Partisini ziyareti ve ereflerine verilen ziyafette konumas: Btn cihan bilsin ki
benim iin bir taraflk vardr; bir tarafm. O da cumhuriyet
taraftarl, fikr, sosyal inklp taraftarl! Bu noktada yeni
Trkiye topluluunda bir ferdi hari dnmek istemiyorum! (S.S., s.71-73; B.T.T., s.8; A ve D., s.63; A.S.D.II, s.
189).

355

: Atatrkn, Erzurumdaki zelzeleyi haber almas zerine

Erzurum Valiliine telgraf: Erzurum ilinin muhtelif blgelerinde zelzele olduu znt ile haber alnd. Bilgi verilmesini ve zarar derecesinin bildirilmesini rica ederim (S.S.,
s.74).
: Atatrkn, zelzele hakknda bilgi veren Erzurum Valisine
telgraf: Baladm seyahati bu elim vaziyet karsnda
yar brakmak kararn verdim. Trabzon-Erzurum yolunun
hali ve Trabzonda istifadeye elverili otomobil bulamamak
dolaysyla bu yolla derhal hareket mmkn olmamtr.
Gereken arac buldurarak dier bir ynden hareket edeceim. Muhterem hemehrilerimin straplarn ortadan kaldrmak iin en etkili surette alacam bildirmenizi rica ederim (S.S., s.80).
17 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Hamidiye kruvazr ile
leden sonra Trabzondan ayrl ve saat 18.00de Rizeye gelii (S.S., s.80-81; A. ve D., s.65).
: Atatrkn, Rizede Vilyeti, Belediyeyi, Halk Partisi ve Komutanlk binalarn ziyareti ve heyetleri kabul (S.S., s.82).
18 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber saat 14.30da Hamidiye kruvazr ile Rizeden Giresuna hareketi (S.S., s.82;
A.Y.G., s.296;A. ve D., s.65).
: Atatrkn, Rizeden ayrlrken, medreselerin almasn isteyen bir hoca heyetine bararak syledikleri: Mektep istemiyorsunuz; halbuki, millet, onu istiyor. Braknz, artk bu
zavall millet, bu memleket evld yetisin! Medreseler almayacaktr; millete mektep lzmdr! (S.S., s.82).
: Atatrkn, medreselerin tekrar almas iin kendisine dileke veren iki mftye cevab nedeniyle tebriklerini sunan
zmir Milletvekili Mahmut Esat (Bozkurt) Beye telgraf:
Gezdiim ve grdm her yerde millet, cehalete ve taassuba harp iln halindedir. Uygarlk ve ilerleme yolunda bir
an kaybetmeye izni yoktur. Pasl beyinlerin uursuz szleri, anide milletin mterek ve mthi feveranyla bunalmaktadr. Bunu gzlerimle grdm (A. ve D., s.66).
19 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Hamidiye kruvazr ile
Rizeden Giresuna gelii ve Giresunlular adna konuan

356

bir gencin sylevine cevap konumas: Bu szlerinizle btn memleket genliine tercman olmaktasnz. Muharebe meydanlarnda kanlarn aktan ehitlerin ruhlar bu szleri iitmekte ve huzura erimektedir. Memleketin uurlu ve
zinde genlii karsnda hissettiim bahtiyarlk byktr
(S.S., s.83-85; A.S.D.V, s.32; A. ve D., s.67-68; G. s.21).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber leden sonra Hamidiye kruvazr ile Giresundan Orduya gelii, ehirde ziyaretleri ve akam Ordudan ayrlrken halka hitab: ...Bu uurlu gsterinizle Trk milletinin btn cihan karsnda sonsuza dek yaayacan bir daha ispat etmi olan sizin samim ehreleriniz ve sevimli gzleriniz karsnda, gnlerce
kalmak ve sizinle samim sohbetlerde bulunmak isterdim!
(S.S., s.85;A. ve D., s.68; A.S.D.V., s.32).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber akam Hamidiye kruvazr ile Ordudan Samsuna hareketi (S.S., s.86).
: Atatrkn, Hamidiye kruvazr ile Ordu - Samsun yolculuu esnasnda, gece gemide verdii ziyafette Hamidiye Komutannn konumasna cevab: ...Mill Mcadele esnasnda donanmamzn toplu olarak kullanlmasna imkn
yoktu. Bununla beraber dank ve vatansevercesine hizmetler pek oktur (S.S., s.86-88; A. ve D., 70; A.S.D.V,
s.33).
20 Eyll 1924 : Atatrkn, Hamidiye kruvazrnn hatra defterine yazdklar: ...Snrlarnn nemli ve byk paralar deniz olan
Trk Devletinin donanmas da nemli ve byk olmak gerekir. O zaman Trk Cumhuriyeti daha kaygsz ve emin
olacaktr. Mkemmel ve gl bir Trk donanmasna sahip
olmak amatr (S.S., s.89; A. ve D., s.90).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Hamidiye kruvazr ile Ordudan Samsuna gelii, Belediye binasnda grmeleri, akam ehir Belediyesinin erefine verdii ziyafette konumas: Dmanlarn zmire ktklar gnlerde
idi ki, stanbuldan karak Samsuna gelmitim. Ben Samsunu ve Samsun halkn grdm zaman memleket ve
millete ait btn dncelerimin, kararlarmn her halde yerine getirilebilir olduuna bir defa daha kuvvetle inan-

357

dm.Samsunlularn hal ve vaziyetlerinde grdm, gzlerinde okuduum vatanseverlik, mit ve tasavvurlarm

olumlu kanaata ulatrmaya kfi gelmiti (S.S., s.90-95;
A.S.D.II, s. 190; S.T., s.86-87; A. ve D., s.75-77).
21 Eyll 1924 : Atatrkn, Samsun-aramba demiryolu hattnn temel atma treninde konumas: Memleket idaresinde cesaretle,
kiisel belirsiz dncelerle ne yaplmak arzu ettiini bilmeyenlere, halkn saduyusuna bavurmay tavsiye etmelidir.
Halk, kyller bana her yerde i programn u iki kelime ile
ihtar ettiler: Yol, mektep! (S.S., s.95-98; A.S.D.II, s. 193;
S. T., s.89-90; A. ve D., s. 77-78).
: Atatrkn, leden sonra Samsunda Hkmet Konan,
Komutanl, hastaneleri ve -Samsuna ilk geliinde kald- Mntka (Mantika) Palas ziyareti, akam halk arasnda
tiyatro seyretmesi (S.S., s.98; A.Y.G., s.303).
22 Eyll 1924 : Atatrkn, retmenler Birliinin Samsun stikll Ticaret
Mektebinde erefine verdikleri ayda konumas: Bu ay
ziyafetini dzenleyenlere zel olarak teekkr ederim. Bu
vesile beni, Samsunun ok aydn ortamnda bulundurmu
oldu. Bu vesile beni, kafalar ilim ve fen ile bezenmi kymetli insanlardan olumu bir topluluk huzurunda bulunmakla pek mutlu etti. Dnyada her ey iin, uygarlk iin,
hayat iin, baar iin en gerek yol gsterici ilimdir, fendir.
lim ve fennin dnda yol gsterici aramak dalgnlktr, bilgisizliktir, doru yoldan sapmaktr! Yalnz, ilim ve fennin yaadmz her dakikadaki geliimini kavramak, ilerlemeleri
zamannda izlemek arttr (S.S., s.99-108; A.S.D.II, s.194;
S.T., s.90-91; A. ve D., s.79-83).
: Atatrkn, Samsunda retmenler Birliini ziyareti ve
Birliin hatra defterine yazdklar: ...Btn Trkiyeyi iine
alan retmenler Birliinin, btn milleti aydn birlik haline
getirdii zaman, Trk milletinin nasl bir demir ktle olacan dnmek cidden byk zevk ve saadettir! (Samsun
l Yll, 1967, s. 134).
23 Eyll 1924 : Atatrkn, Samsunda baz heyetleri kabul ve ehrin ihtiyalar hakknda bilgi almas (S.T., s.94).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber evinde misafir kaldklar ahinzade Remzi Beyin aile albmne hatra olarak

358

yazdklar: Samsunda kaldmz gnler iinde misafir olduumuz ahinzade Remzi Beyin evinde, evin sahibi tarafndan grdmz misafirseverlii ve nezaketi zellikle
kaydederim (B.T., s.400; A.Y.G., s.304).
24 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Erzuruma gitmek zere saat 10.00da otomobille Samsundan ayrl ve Havzaya gelii (S.S., s. 111; S. T., s.94; A. ve D., s.86).
: Atatrkn, Havzada konumas: ...Havzaya ve Havzallara ok borluyum. Kalb ballm ebediyen saklayacak,
sizi hi unutmayacam. Muhterem Havzallar! lk creti, ilk
cesareti gsteren, ilk rgt yapan siz oldunuz. nklp ve
Cumhuriyet Tarihinde kahraman Havzann ve Havzallarn byk bir yeri vardr (Yu. s.36; A.S.D.ll, s.199).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber leden sonra Havzadan Amasyaya hareketi (S.S., s.111; A.Y.G., s.304).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber saat 19.30da Havzadan Amasyaya gelii ve karlayclara hitaben konumas: ...Cumhuriyet bayra altnda birlik, kararllk ve gayret en esasl ilkemiz olmaldr (Amasya l Yll, 1967,
s.101;A.Y.G.,s.43).
: Atatrkn, gece Amasya Belediyesi tarafndan erefine
verilen ziyafette konumas: Benim iin, memleket iin, inklp iin ok mhim gnler geirdiim bir ehirde bulunuyorum. Milletin varln tanmay alalma sayanlar, kendilerinin Allahn glgesi olduunu iddia dalgnlnda, cretinde, sahtekrlnda bulunanlar, en nihayet bu mukaddes
varla ilk defa bu ehirde hrmete mecbur edilmilerdir!
(S.S., s.112-113; A.S.D.ll, s.200).
25 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Amasyadan hareketle saat 16.00da Tokata gelii (S.S., s.113; G.K.G.,
s.143; A.Y.G., s.43,337).
26 Eyll 1924 : Atatrkn, Tokat Valiliinde ilgililerden ehrin sorunlar
hakknda bilgi al, daha sonra Kolordu Dairesini ziyareti,
akam Tokat Musiki Yurdu tarafndan verilen konseri izlemii (S.S., 114; A.Y.G., 3.337).
27 Eyll 1924 : Atatrkn, sabah Tokat Belediyesini ziyareti, daha sonra
Ltife Hanmla beraber Tokattan hareketle saat 16.30da

359

Sivasa gelii, Sivas Kongresinin topland lise salonunda

ehir temsilcilerini kabul, akam erefine verilen yemekte
teekkr konumas (S.S., s.115-116; A.Y.G., s.323,337;
G.K.G., s.134,143-144).
28 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Sivastan hareketle 11.30da Zaraya gelii, bir sre dinlendikten sonra
Zaradan hareketle yolda Hafike de urayarak saat
18.00de Suehrine var ve geceyi burada geirii (S.S.,
s. 116-117; G.K.G., s. 144; A. Y.G., s.324).
29 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Suehrinden
hareketle akam saat 18.00de Erzincana gelii, Belediyeyi, Vilyet Konan ve Kolordu Kararghn, Halk Partisini ziyareti, akam ereflerine verilen ziyafette konumas: Erzincann az zamanda lyk olduu ve Cumhuriyetin
kendisinden bekledii derecede k ve ilerleme kayna
olacana tamamen inanyorum (S.S., s.117-119; A.Y.G.,
s.143).
30 Eyll 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Erzincandan
hareketle saat 17.00de Erzuruma gelii, Vilyet Konan
ziyareti, Cumhuriyet Caddesini hizmete a (S.S., s. 123;
K.A.H.A., M. 4.12.1951; G.K.G., s.145).
: Atatrkn, akam Erzurumda erefine verilen ziyafette konumas: Muhterem hemehrilerim kahraman Erzurumlularn bugn hakkmda gsterdikleri samim, merte, sevgi
dolu gsterilerden dolay fevkalde memnunum. Benim buraya geliim, btn milletin ateten bir ember iine alnm
olduu bir zamana tesadf etti. Btn millet, bu emberin
iinden nasl kacan dnmekle meguld. Memleketin bat blgesi dman ayaklarna terk edilmi ve oradaki
halk silha sarlm, burann halk ise memleketin felketten kurtulmas iin ayaa kalkm bir vaziyette idi. Ben ite
byle bir zamanda Erzuruma geldim. Burada grdm
samimiyet, mertlik, vefakrlk benim, memleketi kurtarmak
iin her trl fedakrl yapmam hususundaki karar ve
kuvvetimi artrm idi. O zamanki vaziyetimi ok iyi biliyorsunuz. Burada rtbemi, resm mevkiimi, niformam attm
ve btn kinata iln ettim ki milletin sinesinde bir ferdim!
(S.S., s.123-130; A.S.D.II, s.202-204).

360

1 Ekim 1924 : Atatrkn, Erzurumda Depremden Zarar Grenlere Yardm Komisyonunun almalarn denetlemesi ve felketzedelere harcanmak zere gerek kendisi gerekse Ltife
Hanmn onar bin lira bata bulunmas (S.S., s.132;
G.K.G., s.150; A.Y.G., s. 150).
2 Ekim 1924 : Atatrkn, Erzurumdan hareketle depremden zarar gren
Hasankale (Pasinler) ve kylerinde incelemelerde bulunmas, akam tekrar Erzuruma dn (S.S., s.132-136;
G.K.G., s.134; 150-152; A.Y.G., s.150).
3 Ekim 1924 : Atatrkn, Erzurumda, deprem felketzedeleri yararna
tertiplenen at yarlarn izlemesi, daha sonra Depremden
Zarar Grenlere Yardm Komisyonu toplantsna katlmas
(S.S., s.137; G.K.G., s.152; A.Y.G., s.150).
4 Ekim 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Erzurumdan hareketle
saat 18.00de Sarkama gelii ve geceyi burada geirii
(S.S., s.137-138; K.A.H.A., M. 4.12.1951; G.K.G., s.153;
A.Y.G..S.150,209).
5 Ekim 1924 : Atatrkn, Sarkamta Trkocan, Hkmet Binasn
ve Belediyeyi ziyareti, heyetleri kabul, akam Ltife Hanmla beraber Kurtulu Sava ile ilgili bir piyesi seyretmesi (S.S., s.139; G.K.G., s.153; A.Y.G., s.209).
6 Ekim 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Sarkamtan
hareketle le vakti Karsa gelii, ehirde ziyaret ve tetkikleri, Trkocanda mill oyunlar izlemesi, akam 21.00de
trenle tekrar Sarkama hareketi (S.S., s.139-140; G.K.G.,
s.153; A.Y.G., s.209-210).
7 Ekim 1924 : Atatrkn, Sarkamta ilgililerle grme ve tetkikleri, gnn bir blmn istirahatle geirmesi (S.S., s.140;
G.K.G., s. 157).
: Sarkamta akam, Ordu Komutan Ali Sait Paann,
evinde Atatrk erefine ziyafeti (Bu ziyafet sonras, yemek
salonunun yanndaki hususi dairelerine geen Atatrk ile
Ltife Hanm arasnda -Ltife Hanmn yemekteki yersiz
bir davran zerine- tartma olmutur. K.A.H.A., M. 45.12.1951).

361

8 Ekim 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Sarkamtan hareketle leden sonra Erzuruma dn (S.S., s. 142;
K.A.H.A., M. 5.12.1951; G.K.G., s.134; 157; A.Y.G.,
s.150).
9 Ekim 1924 : Atatrkn, Erzurumda sabah Mu ve Bitlisten gelen heyetleri kabul; leden sonra Belediyeyi, Komutanl,
okullar, hastaneleri ziyareti; Lisede ve Erkek retmen
Okulunda ereflerine verilen aylarda retmenlerle sohbeti (S.S., s.142;A.Y.G., s.150; G.K.G., s.134).
: Atatrkn, Ltife Hanm Ankaraya gtrmek zere Bayaver Salih (Bozok) Beye direktifi, bu direktif zerine Ltife Hanmn otomobille Erzurumdan ayrl ve Atatrk tarafndan uurlan (Ltife Hanm, Erzincana geldiinde
-oraya bir gn sonra Atatrkle beraber gelecek olan- Kl
Aliye verilmek zere Kolordu Komutan Asm (Gndz)
Paaya bir mektup brakmtr. Kl Aliye verilecek olan
bu mektubun iinde ayrca, kapal zarf iinde Ltife Hanm
tarafndan Atatrke yazlm bir mektup da bulunuyordu.
Bu mektup, Atatrkn Erzincana geldii 10 Ekim 1925 gecesi Kl Ali tarafndan kendisine sunulmutur. K.A.H.A.,
M. 6.12.1951; H.A.Y., s.221-222).
10 Ekim 1924 : Atatrkn, sabah Ankaraya dnmek zere Erzurumdan
ayrl (S.S., s.142; K.A.H.A., M. 6.12.1951; A.Y.G., s.143144; A. ve D., s.86).
: Atatrkn, saat 13.00te Tercana gelii ve le yemeini
burada yemesi (S.S., s.145).
: Atatrkn, akam Erzincana gelii ve gece Halk Partisi tarafndan erefine verilen ziyafette bulunmas (S.S., s.145;
A.Y.G., s. 144; A. ve D., s.86).
: Atatrkn, gece, Ltife Hanm Ankaraya gtrmekte olan
Bayaver Salih (Bozok) Beye telgraf: Kayseriden ileri
gemeyiniz, orada beni bekleyiniz! (Erzurumdan Kayseriye gelmi olan Ltife Hanm, bu telgraf zerine, Kayseriye 60 km mesafede Sivas yoluna doru giderek Atatrk
karlam, beraber Atatrkn otomobiliyle Kayseriye gelmilerdir. K.A.H.A., M. 6.12.1951; H.A.Y., s.222).
11 Ekim 1924 : Atatrkn, sabah 11.00de Erzincandan hareketle, akam
ge vakit -o tarihlerde il merkezi olan- ebinkarahisara ge-

362

lii ve geceyi burada geirii (S.S., s.145; A.Y.G., s.171;

G.K.G., s. 134).
12 Ekim 1924 : Atatrkn, ebinkarahisarda sabah Belediyeyi, Halk Partisini, Trkocan, Vilyeti, Alay Komutanln ziyaretleri, leye doru hareketle saat 20.00de Sivasa gelii
(S.S., s.146; A.Y.G., s.324).
13 Ekim 1924 : Atatrkn, sabah Sivastan hareketle akamzeri Ltife
Hanmla beraber Kayseriye gelii, Belediyeyi ziyareti, gece kald evin nnde toplanan halk selmlamas ve onlara seslenii: Mazinin kararsz, rm zihniyeti lmtr. Btn dnya bilmelidir ki Trk milleti hakkn, haysiyetini, erefini tantmaya gc yetecek kadar kuvvetlidir. Trk
vatannn bir kar topra iin btn millet bir vcut olarak
ayaa kalkar! (S.S., s.146; A.K., s.72-74; A.Y.G., s.226).
14 Ekim 1924 : Atatrkn, Kayseride Vilyeti, Komutanl, Halk Partisini
ve Ticaret Odasn ziyareti, yeni yaplan Memleket Hastanesini hizmete a, leden sonra Kayseri Lisesinde ereflerine verilen msamereyi izlemesi (S.S., s.153-154).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Kayseri Lisesinin hatra defterine yazdklar: Kayseri Lisesini mdryle, retmenleriyle, btn rencisiyle Cumhuriyetin ateli, feyizli
bir oca bulduk (A.K., s.72-73; A.Y.G., s.225; A.E., s.8).
15 Ekim 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Kayseriden hareketle
gece Yozgata gelii (S.S., s. 154; A.Y.G., s.226,353; A.K.,
s.82;G.K.G., s. 134).
16 Ekim 1924 : Atatrkn, Yozgatta Vilyeti ve Belediyeyi ziyareti, Vilyetle yaplan toplantda ilgililerden ehrin sorunlar hakknda bilgi almas, Yozgatn kazalarnda doktor olmadn,
Memleket Hastanesinde de yalnz bir operatr bulunduunu renince syledikleri: stanbul ve zmir gibi byk ehirlerdeki doktorlar, milletin hayat ve sal ile ilgilendirmek arelerini bulmalyz! (S.S., s.154-155; A.Y.G.,
s.354).
17 Ekim 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Yozgattan hareketle
saat 17.00de Krehire gelii, Vilyette heyetleri kabul
(S.S., 8.156; A.Y.G., s.354; G.K.G., s.134).

363

: Atatrkn, Fransz edibi Anatole Francen lm nedeniyle Fransa Cumhurbakan Doumerguee basal telgraf (A.S.D.V,s.151).
18 Ekim 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Krehirden hareketle
saat 13.00te Ankaraya gelii ve trenle karlan (S.S.,
s. 157; Ha. 19.10.1924; A. ve D., s.86).
: Cumhurbakan Atatrkn ars zerine, Trkiye Byk
Millet Meclisinin -Musul meselesiyle ilgili olarak- olaanst toplan (Z.C., Devre: II, cilt; 9, s.4).
19 Ekim 1924 : Atatrkn, dou seyahati izlenimleri hakknda Cumhuriyet
gazetesi muhabirine demeci: ...Kesinlikle bir daha grdm
ki, ilerlemeyi, ykselmeyi ve yzyln gereklerini seven ve
isteyen gzide bir milletimiz vardr. Trke olumlu ve iyi bir
ey veriniz; bunu reddetmesi ihtimali yoktur. Halkn karanl amak, refaha ve iyilie varmak arzusu elle tutulacak
kadar belirgindir. Cumhuriyetin eli bu arzuyu tutmutur (A.
ve D., s.87; A.R.Y.G.S., s.206-207).
21 Ekim 1924 : Atatrkn, stanbulda Fransz Hastanesinde tedavi grmekte olan byk Trk dnr Ziya Gkalpe telgraf:
Rahatszlnzdan ok znt ile haberdar oldum. yiletiiniz haberi btn memlekete beklenmektedir. Sratle iyilemeniz iin Avrupada tedavinize ihtiya varsa gereken
her eyin yaplmasn zerime alyorum (A.S.D.V, s.151;
A..M., s.168; ZG.S.S., s.626).
: Atatrkn, Fransa ile Trkiye arasnda gerekletirilecek
hava ulam hakknda Fransa Cumhurbakan Doumerguee cevap mektubu: ...Memleketlerimizi birbirine balayan ilikilerin daha fazla kuvvetlenmesini grmek hususunda en samim temennilerimi arz ederim (A.T.T.B., s.517).
22 Ekim 1924 : Ziya Gkalpn yakn dostlarndan Profesr Halim Sabit ve
Doktor M. Zekeriya Beylerin -mterek imza ile- Atatrke
telgraf: lm yatanda bulunan Ziya Gkalp Beye yksek telgraflarnz okuduk. ok duyguland. inde minnet
okunan ve gnlerden beri glmeyen gzlerinde bir minnet
ulesi parldad. Bize aynen u cmleleri yazdrd: Teekkrlerimi yaznz. lrken, beni hatrlad iin minnettarm.
Gazi Paa ve Ltife Hanma ithaf ederek yazdm Trk

364

Medeniyeti Tarihi eserimi bastramadan lyorum. ocuklarma babalk vazifemi yapamadm. Onlar milletime ve
Halskrmza brakyorum dedi ve szn bitiremedi. O
dakikadan beri muntazam sz syleyemedii iin son vasiyeti hkmnde olan bu ifadesini, hakknda gsterilen samim alkadan cesaret alarak Halskrmza arz vicdan borcu bildik (A.Bil., s.55-56).
26 Ekim 1924 : Atatrkn, Ziya Gkalpn lm zerine ei Vecihe Hanma basal telgraf: Muhterem einiz Ziya Gkalp
Beyin btn Trk lemi iin pek elim bir kayp tekil eden
lm sebebiyle basal dileklerimi ve Trk milletinin
samim kalb teessrlerini sunar ve Trk milleti ve
hkmetinin byk dnrn ailesi hakknda mfik hislerini temin ederim efendim (A.S.D.V, s. 152; A..M., s. 196;
Z.G.S.S., s.629; A.BiI, s.58).
: Ltife Hanmn, Ziya Gkalpn lm zerine -Ltife Gazi
M. Kemal imzasyla- ei Vecihe Hanma basal telgraf: Trkiyenin ilim lemi iin ok kymetli bir uzuv olan
muhterem einiz Ziya Gkalp Beyin kayb nedeniyle znt ve basal dileklerimi arz ederim, efendim (A.Bil, s.
59).
: Ziya Gkalpn ei Vecihe Hanmn, Atatrkn gnderdii
basal telgrafna cevab: ...Hayatn millete adayan ve
bu sebeple onun kurtarcs olan zt- devletlerine dnyada
en ziyade hrmet ve sevgi beslediini bildiim merhum eimin elim kayb karsnda byk Trk milletinin ve onun
kurtarcs Gazimizin gsterdii znt, bu matemli gnlerimizde zgn kalplerimize teselli veren en byk kuvvet
olmutur (Z.G.S.S., s.630; A. Bil, s.59).
: Ziya Gkalpn ei Vecihe Hanmn, Ltife Hanmn gnderdii basal telgrafna cevab: Eimin kayb nedeniyle nihayetsiz acmza itirak ettiinizi bildiren basal
telgrafnz, bizi ok derinden duygulandrm ve minnettar
etmitir. Teekkrlerimi arz ederim, efendim (A. Bil., s.5960).
30 Ekim 1924 : Atatrkn, milletvekili olan komutanlara telgraf: Bana
olan itimat ve sevginize dayanarak grdm cidd lzum
zerine derhal milletvekilliinden istifa ettiinizi telgrafla

365

Meclis Bakanlna bildirmenizi teklif ederim. nemli olan

asker grevinize kaytsz artsz kendinizi vermek, sebep
olarak kayda deer. Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi
(akmak) Paa Hazretleri ayn lzuma dayanarak teklifim
zerine istifasn vermitir [Bu telgraf 3. Ordu Mfettii Cevat (obanl) 1. Kolordu Komutan zzettin (allar), 2.
Kolordu Komutan Ali Hikmet (Ayerdem) 3. Kolordu Komutan kr Naili (Gkberk) 5. Kolordu Komutan Fahrettin
(Altay) ve 7. Kolordu Komutan Cafer Tayyar (Eilmez) Paalara ekilmitir. N.ll, s.857; T.D.T., s.130; K.K.S., s.156157].
31 Ekim 1924 : Atatrkn, Vakit gazetesi muhabirine Cumhuriyetin I. yldnm nedeniyle demeci: ...Trk milletinin tabiat ve detlerine en uygun olan idare, cumhuriyet idaresidir
(A.S.D.III, s.74).
1 Kasm 1924 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin II. devre II. toplant yln a konumas: ...Hi phe etmemelidir ki, Anadolu ortasnda sratle meydana getirilecek yeni ve bayndr bir Ankara, asrlarca ihmal edilen
Trk vatan iin bal bana bir uygarlk merkezi, Trk
Devleti iin pek nemli bir dayanak olacaktr! (Z.C., Devre:
II, cilt: 10, s.1; A.S.D.I, s.332).
10 Kasm 1924 : Halk Partisinin, Cumhuriyet Halk Partisi adn almas (A.
ve T.C.T.K., s.425).
12 Kasm 1924 : Atatrkn, ankayada akama doru eski Msr Hidivi Abbas Hilmi Paay kabul (Ha. 13.11.1924).
: Atatrkn, stanbul Darlfnunu profesrlerinden Fuat
(Kprl), Ali Nihat (Tarlan) Beyleri ve dier baz retim
yelerini kabul (Ha. 13.11.1924).
: Atatrkn, akamzeri Babakan smet (nn) Paay
daha sonra rahatsz bulunan Salk Bakan Refik (Saydam) Beyi evlerinde ziyareti (Ha. 13.11.1924).
13 Kasm 1924 : Atatrkn, Milli Eitim Bakan Vasf (nar) Beyi Keirendeki evinde ziyareti (Ha. 14.11.1924).
17 Kasm 1924 : Atatrkn, ankayada ran Elisi Mirza Sadek Tababainin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha. 18.11.1924).

366

: Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kuruluu [Balca kurucular: Kzm Karabekir, Ali Fuat (Cebesoy), Rauf (Orbay), Adnan (Advar), Refet (Bele) vb. Partinin Genel Bakanln Kzm Karabekir, Genel Sekreterliini Ali Fuat
(Cebesoy) slenmitir]. (B.M.., s. 176; K.K.S., s.205;
A.S.., s.99-100;A.B., s.246; D. ve T., s.81; T.D.T., s.131;
S.H.II, s. 111; G.G.III, s. 150; T.S.P., 606-614; T.S.D.II,
s.61; K. Atatrk, s. 156). (Terakkiperver Cumhuriyet Partisi, 3 Haziran 1925te Bakanlar Kurulu kararyla kapatlmtr).
20 Kasm 1924 : Atatrkn, ankayada Avusturya Elisi Augustun gven
mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(Ha. 21.11.1924).
21 Kasm 1924 : Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi Grup dare Heyetinin
gizli toplantsnda konumas: ...Biz, byk bir inklp yaptk. Memleketi bir adan alp yeni bir aa gtrdk. Birok eski messeseleri yktk. Bunlarn binlerce taraftar vardr. Frsat beklediklerini unutmamak lzm. En ileri demokrasilerde bile rejimi korumak iin, sert tedbirlere mracaat
edilmitir. Bize gelince, inklb koruyacak tedbirlere daha
ok muhtacz (K.K.S., s.164-166).
: smet Paann Babakanlktan istifas (Z.C., Devre: II, cilt:
10, s.358; A. ve T.C.T.K., s.425).
22 Kasm 1924 : Atatrkn, Babakanlktan istifa eden smet Paaya yazs: ...Gerek sizin ve gerek bakanln yaptnz Bakanlar Kurulunun vatan ve milletin kurtulu ve mutluluunu
stlenen hizmetlerinden dolay teekkrlerimi sunar ve zt devletlerine salk ve esenlik temenni ederim (A.T.T.B.,
s.518).
: Fethi (Okyar) Beyin Babakanla atanmas ve kabine kuruu (2 Mart 1925de istifa etmitir). (Z.C., Devre: II, cilt: 10,
s.375; A. ve T.C.T.K., s.425).
24 Kasm 1924 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber, smet (nn) ailesini
ziyaret ederek -nnnn kaynvaldesinin lm nedeniyle- basal dileklerini iletmeleri (Ha. 25.1.1924).
25 Kasm 1924 : Atatrkn, Le Matin gazetesi yazar Madam Titaniyaya
Trkiye-Fransa ilikileri ve hilfetin kaldrlmas hakknda
demeci: ...Hilfet, mazinin bir ryas olup zamanmzda
yeri yoktu! (A.S.D.V, s. 106).

367

11 Aralk 1924 : Atatrkn, Times gazetesi stanbul muhabirinin, siyas

partiler hakknda yazl sorularna cevab: ...Mill egemenlik esasna dayanan ve bilhassa cumhuriyet idaresine sahip bulunan memleketlerde siyas partilerin mevcudiyeti tabidir. Trkiye Cumhuriyetinde de, birbirini denetleyen partilerin doacana phe yoktur (A.S.D.III, s.77).
-19251 Ocak 1925 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber saat 17.00de trenle
Ankaradan Konyaya hareketi (Ha. 1.1.1925; T..T.K.II,
s.26).
3 Ocak 1925 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber trenle Konyaya gelii
(Ha. 4.1.1925; A.Y.G., s.248).
: Atatrkn, Konyada tuttuu gnlk notlardan: ...Memleket ve milletin kurtuluu ve mutluluu iin almaktan baka bir amacm yoktur. Bu, bir insan iin kfi bir sevin ve
haz temin eder. Ben ve benimle beraber olanlar, hedefimizin yceliine, yolumuzun doruluuna eminiz. Bunda asla phe ve teredddmz yoktur (A.S.D.V., s.209).
4 Ocak 1925 : Atatrkn, Konyada ziyaret ve tetkiklerde bulunmas (Ha.
5.1.1925).
: Atatrkn, Konyada, Adanann kurtulu gnne katlacak
olan T.B.M.M. Heyetini kabul (Ha. 5.1.1925).
: Atatrkn, Konyada tuttuu gnlk notlardan: ...Milleti
idarede ilkemiz, milletin mterek ve umum gr ve eilimlerine uymaktr. Bu gr ve eilimlerin gerek ve cidd
olabilmesi, milletin madd ve manev ihtiya kaynaklarndan gelmesine baldr (A.S.D.V, s.210).
5 Ocak 1925 : Atatrkn, Konyada Kolorduyu, Vilyeti, Belediyeyi ve
Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyareti (Ha. 5.1.1925).
: Atatrkn, Konyada tuttuu gnlk notlardan: ...Biz keyf
hareket etmeyiz. Mstebit asla deiliz. Hayatmz, btn faaliyetimiz memleket ilerinde keyf ve mstebit hareket
edenlere kar mcadele ile gemitir. Bizim akl, mantk
ve zek ile hareket etmek belirgin zelliimizdir. Btn hayatmz dolduran olaylar, bu gerein kantdrlar
(A.S.D.V, s.210).

368

6 Ocak 1925 : Atatrkn, Konyada baz ehir ve kasaba heyetlerini kabul, dertlerini dinlemesi, daha sonra Merama kadar bir
gezinti yapmas (Ha. 7.1.1925).
7 Ocak 1925 : Atatrkn, Konyada tuttuu gnlk notlardan: ...Ankara,
Hkmet merkezidir ve ebediyen Hkmet merkezi kalacaktr! (A.S.D.V, s.212;A..H.I, s.98).
9 Ocak 1925 : Atatrkn, Konyada Musul Tetkik Heyetini kabul ve grmesi (Ha. 11.1.1925).
11 Ocak 1925 : Atatrkn, Birinci nn Zaferinin 4. yldnm nedeniyle
Konyada Aleddin Tepesinde yaplan trende konumas:
...Birinci nn Meydan Muharebesi, nklp Tarihimizin
ok nemli, ok verimli bir sayfasdr. Bizden sonrakiler ve
btn cihan bu sayfay mtala ve tetkik ettike Trk nklbn yapan bugnk Trk ordusunu ve bu orduyu sinesinden karan bugnk Trk topluluunu elbette saygyla
anacak ve takdir edecektir! (A.S.D.II, s.205).
13 Ocak 1925 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber sabah Konyadan hareketle saat 14.00te Adanaya gelii, Belediyeyi, Vilyet Konan, Trkoca ve Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyaretleri ve akam trenle Drtyola hareketi (A.A.Se., s.26).
17 Ocak 1925 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Drtyoldan Adanaya
dn ve gece erefine fener alay dzenlenmesi
(A.A.Se., s.27).
: Atatrkn, akam Konya Trkoca salonunda, Adanann
kurtulu gnne ait bir msamereyi izlemesi (Ha.
9.1.1925).
18 Ocak 1925 : Atatrkn, Adanada Memleket Hastanesini, daha sonra
Ziraat Mektebini ziyaretleri ve ksa bir konumas: ...Eitime ayrlan zamanlarnz bo geirmemenizi iyi bir ifti,
ada gelime ve ilerlemeyi kavrayan bir ziraat olmanz, ziraat sahasnda emin ve metin admlarla yrmenizi
tam bir ciddiyetle istiyorum! (A.A.Se., s.27-28; A.Y.G.,
s.17).
19 Ocak 1925 : Atatrkn, Adanada Liseyi, Kz ve Erkek retmen Okullarn ve Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyaretleri
(A.A.Se., s.28; A.Y.G., s.28).

369

20 Ocak 1925 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber leden evvel Adanadan Tarsusa hareketi (A.A.Se., s.28; A.Y.G., s.17).
: Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Tarsustan Mersine
gelii (.R.I, s. 108).
: Atatrkn, Afgan Kral Amanullah Hana kardeinin lm
nedeniyle basal telgraf (Ha. 21.1.1925).
25 Ocak 1925 : Atatrkn, Mersinde, iftilerin traktr ve dier ziraat aletleriyle yapt geit trenini izlemesi; leden sonra bir portakal bahesinde iftiler tarafndan verilen yemei ereflendirmesi (Ha. 27.1.1925).
27 Ocak 1925 : Atatrkn, Mersinden Silifkeye gelii (A.S., s.57-58;
A.Y.G., s.280). (Ltife Hanm, Mersinde kalmtr).
28 Ocak 1925 : Atatrkn, Silifkede Trkocan ve Sultan Mektebi (Lise)ni ziyareti ve okulun hatra defterine yazdklar: Bu nur
ocanda, gelecein parlak gneleri dou halindedir
(AS., 73-75;A.Y.G., s.280).
: Atatrkn, Silifkeden Taucu kasabasna gelii ve geceyi
burada geirii (AS., 75-78; A.Y.G., s.280).
29 Ocak 1925 : Atatrkn, Taucundan Tekir kyne gidii (Atatrk burada iftlik (Gazi iftlii) kurmak zere bir miktar arazi satn
almtr. A.Y.G., s.280).
: Atatrkn, Tekir kynden Mersine dn (A.Y.G.,
s.280).
2 ubat 1925 : Atatrkn, Ltife Hanmla beraber Ankaraya dn (Ha.
3.2.1925; A.Y.G., s.280; T..T.K.II, s.28).
3 ubat 1925 : Atatrkn, Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paay
makamnda ziyareti, daha sonra Vekiller Heyetinin olaanst toplantsna itirak etmesi (Ha. 4.2.1925).
5 ubat 1925 : Atatrkn, Meclisteki odasnda leden sonra stanbul
Belediye Bakan Emin (Erkul) Beyi kabul (Ha. 6.2.1925).
13 ubat 1925 : Douda Gen ilesine bal Piranda eyh Sait syannn
balamas (Kesin olarak bastrl: 31 Mays 1925). (.S..,
s. 25).
17 ubat 1925 : arn kaldrlmasna dair Kanunun kabul (Z.C., Devre:
II, cilt: 14, s.84; T.IV, s.277; T.D.T., s.163; B.M.., s.89;
G.G.III, s.158).

370

21 ubat 1925 : Atatrkn, ankayada smet Paa ile eyh Sait syanna
kar alnacak nlemler hakknda grmesi (.S.., s.40).
: Atatrkn bakanlnda, akam ankayada Cumhuriyet
Halk Partisi Bakan Vekili smet Paa, Bavekil Fethi Bey,
Meclis Bakan Kzm (zalp) Paann katlmasyla bir
toplant yaplarak eyh Sait syan ve alnacak nlemlerin
grlmesi (.S.., s.40).
: Atatrkn bakanlnda, gece Vekiller Heyeti toplants ve
dou illerinin bir ksmnda skynetim iln (.S.., s.4041). (Meclis tarafndan onaylanmas: 25.2.1925. Z.C., Devre: II, cilt: 14, s.306-309).
24 ubat 1925 : Atatrkn, yeni kurulan Trk Tayyare Cemiyetine tebrik ve
baar telgraf: ...Cemiyetinize hayrl almalarnda yardm, benim iin haz ve vn sebebidir. Kurucularn tebrik
eder, cemiyetin hedefine doru srat ve baar ile ilerlemesini temenni ederim (A.T.T.B., s.519).
28 ubat 1925 : Atatrkn, Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paay
makamnda ziyareti ve grmesi (Ha. 1.3.1925).
1 Mart 1925 : Atatrkn, eyh Sait syan ve destekilerine kar Darlfnun adna lnet ve knama hislerini bildiren stanbul Darlfnun Emini smail Hakk (Baltacolu) Beye cevap telgraf: ...Byk milletimizin insan gc dnda uzun ve cidd mcadelesinin ve pek yksek fedakrlklarnn mutlu sonucu olan inklp aleyhine ne ekil ve surette olursa olsun
belirecek eilim ve giriimlerin umum nefret ve mukavemetle karlanaca tabi idi. Birka gnden beri bunun en
ak ve soylu iaretlerini grmekle vnyoruz (A.T.T.B.,
s.519).
: Atatrkn, eyh Sait isyann knayan ve inklplara balln bildiren Trabzon halkna telgraf: ...Muhterem halkmzn her taraftan ykselen hararetli lanet ve nefret hisleri
karsnda gerici zihniyet giriimlerinin ebediyen eriyeceine itimadm tamdr (B.T.T., s.20).
2 Mart 1925 : Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi Yrtme Kurulu toplantsnda konumas: ...Milletin elinden tutmaya lzum vardr. nklb, balayan tamamlayacaktr! (S.H.II, s.145).

371

: Fethi (Okyar) Beyin, Babakanlktan istifas (Z.C., Devre;

I, cilt: 15, s.127;A. ve T.C.T.K., s.431).
3 Mart 1925 : smet (nn) Paann Babakanla atanmas ve kabine
kuruu (25 Ekim 1937ye kadar bu grevde kalmtr).
(Z.C., Devre:2, cilt: 15, s.127; A. ve T.C.T.K., s.431).
4 Mart 1925 : Takrir-i Skn Kanununun Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul (Z.C., Devre:2, cilt: 15, s.166; A. ve T.C.T.K.
s.431).
5 Mart 1925 : Atatrkn, leden sonra Mill Savunma Bakan Recep
(Peker) Beyi ziyareti, daha sonra onunla birlikte ileri Bakan Cemil (Uybadin) Beyi makamnda ziyareti (Ha.
6.3.1925).
7 Mart 1925 : Atatrkn, eyh Sait syan nedeniyle millete ve orduya
bildirgesi: ...Vatann her kesinde, kamu huzurunu bozan
olayn, yalnz oradaki vatandalar deil, en uzak yerlerdeki vatandalarn rahatn, saadetini, alma hayatn, ekonomi ve retimini etkiledii ve zarar verdii aktr. Yksek
memurlarn ve mazisi an ve erefle dolu olan Cumhuriyet
ordusu mensuplarnn vatann i ve d btnl iin fedakrlk ve vazife hislerini beklerim! (A.T.T.B., s.520-521;
T.IV, s. 191; T.D.T., s. 136; G.G.III, s. 164; S.H.II, s. 152;
.S.., s.60-615).
8 Mart 1925 : Atatrkn, akamzeri, beraberinde Kemalettin Sami Paa olduu halde Ankarada baz ziyaretlerde bulunmas
(Ha. 9.3.1925).
12 Mart 1925 : Atatrkn, ankayada talya Elisi Montagna Giulio Cesaren gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (D.B.Y., 1967, s. 1080; Ha. 13.3.1925).
20 Mart 1925 : Atatrkn, Anadolu seyahatine kmak zere bir Halk Aydnlatma Heyeti oluturan stanbul Darlfnunu renci
Birliinin telgrafna cevab: ...Memleketin aydn genliinin, taassup ve gericilie kar mcadelesindeki yksek
vazifesini idrak ile giriim sahasna gemesi takdire deerdir! (A.S.D.V, s.154).
22 Mart 1925 : Atatrkn, leden sonra Kabine toplantsna bakanlk
edii (Ha. 23.3.1925).

372

26 Mart 1925 : Atatrkn, Genelkurmay Bakanln ziyareti ve -Babakan smet Paa, Mill Savunma Bakan Recep (Peker)
Beyle beraber- eyh Sait syan blgesinden gelen raporlar incelemesi (Ha. 27.3.1925).
14 Nisan 1925 : Atatrkn, Belika Elisi Baron Jean de Villenfagnenin
gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha. 15.4.1925).
23 Nisan 1925 : Atatrkn, vatandalara bayram mesaj: ...Bugnlerde
Cumhuriyet, anl ordusunun kahramanl ve btn vatan
evltlarnn koruma ve yardm ile byk bir gericilik tehlikesini bastrmak ve isyan ve ihanetin balarn Cumhuriyet
mahkemelerinin adaletinin penesine teslim etmi olmakla
bir defa daha parlak bir zafer kazanmtr (A.T.T.B., s.521522).
: Atatrkn, orduya bayram mesaj: ...Memleketi byk bir
gericilik ve gerileme tehlikesine kar savunma yolunda yeniden byk zafer kazanan komutanlarmz, subaylarmz
ve askerlerimizi bu vesile ile selmlarm (A.T.T.B., s.522).
27 Nisan 1925 : Atatrkn, Trkocaklar yelerine syledikleri: Bu gibi
sosyal ocaklar hep bat memleketlerinde younlamtr.
imdi dou, bu boluun cezasn ekmektedir. Trk Cumhuriyetinin inklb, ocaklara dayanmaktadr (A.S.D.V,
s.35).
6 Mays 1925 : Atatrkn, Aydn Valisi Ziya Beyi kabul (Ha. 6.5.1925).
12 Mays 1925 : Atatrkn, akam stanbul Belediye Bakan Emin (Erkul)
Beyi kabul (Ha. 14.5.1925).
24 Mays 1925 : Atatrkn, ilk murassa niann kendisine verilii nedeniyle
Trk Tayyare Cemiyetine teekkr yazs (A. T. T.B.,
s.522-523).
30 Mays 1925 : Atatrkn, Vakit gazetesi bayazar Asm (Us)a ziraat
hakknda demeci: ...Biz memleketimizde 20 milyon Trk
bugnk iptida vastalarla almaya brakrsak bu devlet
hibir zaman kurtulamaz. Memleketimizin en byk servet
kayna topraktr. Trkiye Cumhuriyeti, topraktan kan
servetle yayor (V. 9.6.1925).

373

31 Mays 1925 : Atatrkn, -eyh Sait syan sebebiyle iln edilen- ksm
seferberliin kaldrlmas nedeniyle millete bildirgesi:
...Trk vatanperverliinin birinci iareti, vatan savunmas
daveti karsnda her ii brakarak silh altna komaktr.
Cumhuriyeti savunmu olmann verdii hakl eref ve gurur hisleriyle yuvalarna dnmeye balayan evltlarmz
sevgi ve minnet ile tekrar selmlarm! (A.T.T.B., s.524;
.S.., s.73-75; T.IV, s.191).
7 Haziran 1925 : Ankarada, Marmara Kk havuzunun, Atatrkn huzurlarnda ilk defa su ile dolduruluu (A.H.H., T. 28.6.1949).
16 Haziran 1925 : Atatrkn, Viyanadan gelen heykeltra Heinrich Kripple,
yapaca heykel iin 1,5 saat sre ile model olmas (Ha.
17.6.1925).
19 Haziran 1925 : Atatrkn, akam ankayada, Prag Elisi Vasf (nar)
Beyi kabul (Ha. 8.7.1925).
7 Temmuz 1925 : Atatrkn, akamzeri General Mouginin veda ziyaretini
kabul (Ha. 8.7.1925).
15 Temmuz 1925 : Atatrkn, Erzurum Valisi Zht Beyi kabul ve Erzurumlulara iltifat (Ha. 17.7.1925).
22 Temmuz 1925 : Atatrkn, Bayaver Rsuhi (Sava) Beyi yanna alarak
trenle Yozgat ynnde hareketi, Ltife Hanmn ayn gn
zmire hareketinden sonra ge vakit yine trenle Ankaraya
dn (Atatrkn bu seyahatinden kimsenin haberi olmad iin dnnde kendisini istasyonda, sadece -durumu
bilen- smet Paa, Salih Bozok ve Kl Ali karlamlardr.
K.A.H.A., M. 7.12.1951).
: Ltife (Uaklgil) Hanmn -bir gn evvelki yakksz bir
davran nedeniyle- Atatrkn direktifiyle Yaver Muzaffer
(Kl) Beyin refakatinde leden sonra Ankaradan zmire
gnderilii, istasyonda smet (nn) tarafndan uurlan
(Bugn Ltife Hanma, Atatrkn direktifiyle -Siirt milletvekili Mahmut (Soydan) Bey tarafndan- Bir mddet zmire
gidip ayr kalmalarnn daha uygun olaca bildirilmitir.
K.A.H.A., M. 7.12.1951).
29 Temmuz 1925 : Ltife Hanmn, zmirden Salih (Bozok) Beye mektubu:
...Salih Bey, bundan yl nce bana kar babalk vazifesini yapacan, babama vaat etmitin. O imdi Avrupada;

374

ilerine mni olmamak iin burada olduumu haber bile

vermedim. ..kszm, kimsem yok. Onun iin ikinci babalk vazifesini zerine alan ve sznn eri olan Salih Beye
yazyorum. Git Paa ile gr. Ben kocamdan eminim.
nk deerbilirdir, yksek ruhludur, insandr. Aramzdaki
gerginlie son vermesini, gzel bir mazinin vereceini kuvvetle rica et. Ben kendisine yazdm bir mektupla seni
einle gndermesini rica ettim. Bir haftadr uykusuz, gdasz, idama mahkmum. Sebebi ocukluk; halbuki ocuklar
bu ar cezadan balanmtr (H.A.Y., s.219-220).
5 Austos 1925 : Atatrkn, Ltife (Uaklgil) Hanmdan ayrl (.A., s.781,
806; D.C..K.A., s. 13; A. V., s.63).
: Atatrkn, Hollanda Elisi Baron van Rengersin gven
mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(Ha. 6.8.1925).
6 Austos 1925 : Atatrkn, ankayada Yunan Elisi Argyropulosun gven
mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(A.S.D.V, s.35).
10 Austos 1925 : Atatrkn, Ankara istasyonu yaknndaki hyklerde yaplan arkeolojik kazlar yerinde izlemesi ve ilgililerden bilgi
al (Ha. 11.8.1925).
11 Austos 1925 : Atatrkn, Babakanla Ltife Hanmla evliliklerinin
5.8.1925 tarihinde sona erdiini bildiren yazs (U..Y.,
1967, s.71; D.C..K.A., s.13).
: Ankaraya gelen Kastamonu Heyetinin, Atatrk tarafndan
kabul ve heyetin kendisini Kastamonuya davet edii (Ha.
13.8.1925; V. 12.8.1925).
12 Austos 1925 : Atatrkn, Ltife Hanmdan ayrl hakknda hkmet bildirisi: Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri, Babakanla yazdklar 11 Austos 1925 tarihli tezkerelerinde, Uakzade Ltife Hanmefendi Hazretleri ile evlilik bana son vererek birbirlerinden ayrlmaya karar verdiklerini ve 5 Austos 1925 tarihinde boanma vuku bulmu olduunu bildirmitir. Durum malm olmak zere Vekiller Heyeti karar ile resmen tebli olunur (D.C..K.A., s.
13-14).

375

15 Austos 1925 : Atatrke, -eyh Sait syanyla ilgili olarak- tutuklu bulunan
gazetecilerden Suphi Nuri (leri), smail Mtak (Mayakon),
Ahmet Emin (Yalman), Ahmet kr (Esmer) imzalaryla
Adanadan telgraf: Biz, yksek dehanzn kurduu rejimin
tabi ve samim adamlar ve hizmetkrlaryz. Gericilerin
suikastn kolaylatrma gibi bir zan altndan kurtarlmamz en derin sayglarmza ekleyerek rica ederiz (Gazeteciler ayrca Diyarbakrdan da ayn anlamda bir telgraf daha
ekmiler, telgraflar Atatrk tarafndan Dou stikll Mahkemesine gnderilmitir. A.H.I, s.346-347).
16 Austos 1925 : Ltife Hanmn babas Uakzade Muammer Beyin, zmirden, Atatrke mektubu: Pek muhterem Paa Hazretlerine. Kzm hakkndaki yksek kararlarn, Triesteden perembe gn akam dnmde rendim. Millet ve memleketin Muhterem Reisi ve en byk kurtarcs olan zt-
devletlerini gittike artan hrmetlerle sevmitik. Yine de
sevmekte devam edeceiz. ereflendirici frsatlar belirdiinde temennilerimizin arasra arzna msaade buyurulmu olmasndan doan minnettarlm takdim eder ve
yksek tevecchlerinizi ok niyaz eylerim efendim (C.A.,
Dolap: 8, Kutu: 72-3).
23 Austos 1925 : Atatrkn, panama apkasyla sabah otomobille Ankaradan Kastamonuya hareketi ve leyin ankrya gelii
(D.B.., s.43; Y.B.B.G., s.15-16).
: Atatrkn, le yemeinden sonra ankrdan hareketle
akam Kastamonuya gelii ve halk tarafndan cokun ekilde karlan (D.B.., s.43; Y.B.B.G., s.15-16). (Atatrkn Ankaradan hareketi ve Kastamonuya geli tarihi,
baz kaynaklarda, yanl olarak 24 Austos 1925 gsterilmitir: A..D.K..S., s.10-12; .A., s.783).
24 Austos 1925 : Atatrkn, zerinde Mareal niformas olduu halde Kastamonu Klasn ziyareti ve burada bir sz: Bir Trk
dnyaya bedeldir! (A..D.K..S., s.14).
: Atatrkn, Kastamonu Memleket Hastanesini, ehir Kitapln, Belediyeyi ziyareti ve Belediye salonunda konumas: Uygarlk yle kuvvetli bir atetir ki, ona yabanc
kalanlar yakar, mahveder! inde bulunduumuz uygarlk

376

ailesinde lyk olduumuz yeri bulacak, onu koruyacak ve

ykselteceiz. Rehaf, mutluluk ve insanlk bundadr
(A.S.D.II, s.206; A..D.K..S., s.14-18).
25 Austos 1925 : Atatrkn, leye doru Kastamonudan neboluya hareketi, Ecevit ve Kreden geerek neboluya gelii
(A..D.K.I.S., s.19,22).
26 Austos 1925 : Atatrkn, neboluda Mareal niformasyla, yaya olarak,
kaldklar evden Belediye binasna gelii, burada muhtelif
heyetleri kabul, daha sonra Hkmet binasnda memurlarla grmesi (A..D.K..S., s.27-33).
: Atatrkn, saat 18.00de nebolu arsnda sivil elbise ve
elinde panama apkasyla dolamas (A..D.K..S., s.34).
: Atatrkn, gece neboluda denizcilerin ve kayklarn,
kald evin nnde mill gsteriler yapmas zerine, onlara hitab: ...Ben imdiye kadar millet ve memleket hayrna
ne gibi hamleler, inklplar yapm isem hep byle halkmzla temas ederek, onlarn ilgi ve sevgilerinden, gsterdikleri samimiyetten kuvvet ve ilham alarak yaptm!
(A.S.D.V, s.36; A..D.K..S., s.36-39).
27 Austos 1925 : Atatrkn, sivil elbise ve elinde panama apkas ile nebolu Trkocana gelii ve nl apka nutkunu sylemesi:
...Bunu ak sylemek isterim! Bu serpuun ismine apka
denir! Redingot gibi, bonjur gibi, smokin gibi, frak gibi, ite
apkamz! (A..D.K..S., s.40-47; A.H.I, s.266).
28 Austos 1925 : Atatrkn, elinde panama apkas ile sabah, neboludan
Devrekniye gelii, le yemeinden sonra tekrar Kastamonuya dn (A..D.K..S., s.51-52).
: Atatrkn, saat 15.00te Kastamonudan Takprye hareketi, burada Belediye ve Hkmet dairelerini ziyareti, tekrar Kastamonuya dn (A..D.K..S., s.53-54).
29 Austos 1925 : Atatrkn, Kastamonu Klasnda leyin erefine verilen
ziyafette konumas: Milleti sevk ve idare edenlerin dayana ordu olmutur. Dier milletlerde ordu ile millet daima
yekdieri ile kar karyadr. Halbuki, bizde tamamiyle tersinedir. kinci Merutiyeti kahraman subaylarmz iln ettikleri gibi, bu inklplar da yine bunlarn fedakrlna bor-

377

luyuz. Bundan sonraki ykselme ve ilerleme de sizin uurlu kuvvetinizle olacaktr (A..D.K..S., s.54-55).
: Atatrkn, saat 14.00te Kastamonudan Dadaya hareketi, Hkmet ve Belediyeyi ziyaretleri ve Belediyede Dadayllara hitab (A..D.K..S., s.55-56).
30 Austos 1925 : Atatrkn, Kastamonu Trkocan ziyaretten sonra
Cumhuriyet Halk Partisi Merkezine gelii ve konumas:
...Efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti
eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz!
En doru ve en gerek tarikat, uygarlk tarikatdr!
(A..D.K..S., s.56-62; A.S.D.II, s.213).
31 Austos 1925 : Atatrkn, Ankaraya dnmek zere Kastamonudan
otomobille hareketi ve uurlamaya gelen halka veda konumas (A..D.K..S., 65-67; A.S.D.II, s.218).
: Atatrkn, Kastamonu dn ankrya gelii, Hkmet
konanda heyetleri kabul ve syledikleri: ...Tekkeler
mutlaka kapanmaldr. Trkiye Cumhuriyeti, her alanda
uyarda bulunacak kudrete sahiptir. Hibirimiz tekkelerin
uyarmasna muhta deiliz. Biz uygarlktan, bilim ve fenden kuvvet alyoruz ve ona gre yryoruz, baka bir ey
tanmayz. Doru yoldan ayrlmlarn amac, halk kendinden gemi ve aptal yapmaktr. Halbuki halkmz aptal ve
kendinden gemi olmamaya karar vermitir. Bunlar basit
bir durum gibi grnr; fakat nemi vardr. Biz cihan ailesi
iinde uygarz. Her gr asndan uygarln gereklerini
uygulayacaz (A..D.K..S., s.67-68).
1 Eyll 1925 : Atatrkn, Kastamonu gezisinden Ankaraya dn,
devlet bykleri tarafndan ellerinde apka olduu halde
karlan ve karlayclar apkasyla selmlamas
(A..D.K..S., s.69).
2 Eyll 1925 : Atatrkn, Ankarada toplanan Birinci Mill Trk Tp
Kongresinde grmeleri izlemesi (V. 3.9.1925).
: Atatrkn, leden sonra, Kabine toplantsna bakanlk
edii (Ha. 3.9.1925).
: Atatrkn, ankayada Birinci Mill Trk Tp Kongresi
adna kendisini ziyaret eden heyeti kabul (Ha. 4.9.1925;
V. 4.9.1925).

378

: Atatrkn, leden sonra Mecliste Birinci Mill Trk Tp

Kongresine katlan doktorlar, ayr ayr tanarak kabul
(Ha. 4.9.1925).
8 Eyll 1925 : Atatrkn, milletin ykselme ve ilerlemesi yolunda alnan
kararlar desteklediklerini bildiren stanbul Darlfnunu Fen
Fakltesi Dekan Hsn Hamit Beyin telgrafna cevab:
...Aydn genliimizin yenileme ve ilerleme yolundaki mill harekete kar gsterdii ilgi ve duyarla teekkrlerimi
sunarm (A.T.T.B., s.525).
13 Eyll 1925 : Dou stikll Mahkemesinde durumalar tamamlanmak
zere olan 10 gazetecinin, toplu olarak Atatrke telgraf:
...Vicdanlarmzda hasl olan uyankl gelecekteki hareketlerimizde rehber edinerek yksek amacmza doru, temiz alnla yryebilmek iin itimadnzn feyzini bizlerden
esirgememenize pek muhtacz. Mahkeme huzurunda meydana kan masumiyetimiz, ancak byk kurtarcnn yksek vicdanndan duyacamz af ve msamaha mjdesiyledir ki bizim iin kymetli olur! (Atatrk, bu bavuruyu bir
telgrafla Dou stikll Mahkemesine bildirmitir: ...Bunu
da nazar- insafa almak uygundur (A.H.I, s.348).
15 Eyll 1925 : Al iin hazrlklarn yapmakta olan Ankara Hukuk Mektebi retim Kurulunun, Atatrke retim Kurulu Fahr
Bakanln vermesi (A.A.H.M., s.59,60-70).
20 Eyll 1925 : Atatrkn, Ankara Hukuk Mektebi retim Kurulu Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) Beye -15 Eyll 1925 tarihinde
kendisine verilen- retim Kurulu Fahr Bakanln
memnuniyetle kabul ettiini bildiren yazs (A.A.H.M., s.
70).
: Atatrkn, Ankaradan trenle zmite hareketi (Ha.
21.9.1925).
21 Eyll 1925 : Atatrkn, Ankaradan trenle zmite gelii, Reitpaa vapuruna geerek geceyi limanda vapurda geirii (A. ve D.,
s. 100).
22 Eyll 1925 : Atatrkn, zmitten Reitpaa vapuru ile Mudanyaya gelii ve -kendisini stanbula davet eden- stanbul Heyetini
kabul ve syledikleri: ...stanbulu ziyaret etmeyi ok isterim. Bu arzumun gereklemesinde dorusu bugne kadar
ok gecikmeler oldu. Bunun sebepleri kolaylkla izah edilebilir, inallah bu sebeplerin ortadan kalkmasyla stanbul ve

379

stanbullular da ziyaret etmek bahtiyarlna kavuacam

(A. ve D., s.104, 106; A.S.D.V., s.37).
: Atatrkn, Reitpaa vapurunun hatra defterine yazdklar: Grdmz intizam ve mkemmeliyet, Seyrisefain
(Denizbank) idaremizin yetenekli ellerde bulunduuna phe brakmamaktadr. Bu yazlarm teekkrdr (A. ve D.,
105).
: Atatrkn, Mudanyadan Bursaya gelii (A. ve D., s.107).
23 Eyll 1925 : Atatrkn, Bursa Trkocanda konumas: ...Gzel bir
serpu olan apkadan pek az bir zamanda derviler, mrit
ve hocalar da memnun kalacaklardr! Zeki insanlar, uygar
olmayan bir klk altnda kiisel ve bilimsel kymetlerini kaybetmektedir. Bu sebeple erefli yerlerini korumak iin uygar
kla brnmek lzmdr (A.S.D.V, s.37).
28 Eyll 1925 : Bursada binlerce kiinin, apka inklbn benimsediklerini
gstermek zere Atatrkn kalmakta olduu Cumhuriyet
Kasrna gidii ve Atatrkn konumas: ...Hep beraber izlediimiz yol dorudur. Bu yol bizi mutlulua eritirecektir!
(M.M.B., s.165-166; A.S.D.II, s.218).
29 Eyll 1925 : Atatrkn, Bursadan Mudanyaya gidii (V. 30.9.1925).
: Atatrkn, Mudanyada Cumhuriyet Halk Partisini ziyareti
ve Partinin hatra defterine yazdklar: Muhterem Mudanyallarn geen seimde gsterdikleri vefay ve programmza uurlu balln ispat eden hareketlerini teekkr ve
takdirde kaydetmeyi vazife sayyorum (V. 30.9.1925).
30 Eyll 1925 : Atatrkn, Mudanyadan Bursaya dn (V. 1.10.1925).
1 Ekim 1925 : Atatrkn, Bursa Dokuma Fabrikasnn temel atma treninde konumas: ..Bursa bal bana bir sanat memleketi olmaya pek kabiliyetlidir. Onun iin ok temenni ederim,
Bursada her eye ait fabrikalar oalsn, hi olmazsa trbelerinin adedine yaklasn (A.S.D.II, s.220).
2 Ekim 1925 : Atatrkn, Bursa Kz retmen Okulunda verilen msamereyi izlemesi (V. 3.10.1925).
3 Ekim 1925 : Atatrkn, stanbuldan gelen Trk lokantaclar tarafndan
Bursa Belediyesinde erefine verilen ziyafette konumas:
...Memleketimizde bu tr sanatkrlar ihtiya ile orantl tarz
ve miktarda yetitirilmemitir (A.S.D.II., s.220).

380

4 Ekim 1925 : Atatrkn, Bursadan Gemlike gelii, bir sre kaldktan

sonra akamzeri tekrar Bursaya dn (A.Y.G., s.97; V.
7.10.1925).
7 Ekim 1925 : Atatrkn, Bursada eitli heyetleri kabul (V. 8.10.1925).
8 Ekim 1925 : Atatrkn, Bursadan Balkesire hareketi (Ha. 9.10.1925;
A.Y.G., s.97).
: Atatrkn, Balkesire gelii ve Belediye nnde konumas: ...Trk milletini kendi nefsini bile anlamaktan men eden
seller, setler imha edilmitir, yklmtr. Ve mtemadiyen
imha edilecektir, yklacaktr! (A.S.D.II, s.222; A.Y.G.,
s.67).
9 Ekim 1925 : Atatrkn, Balkesirde heyetleri kabul, ehirde tetkik ve
ziyaretleri (A.Y.G., s.67).
10 Ekim 1925 : Atatrkn, sabah Balkesir Trkocan ziyareti ve ocan
hatra defterine yazdklar: ...Millete yzyln uygarlnn
bugnk ve yarnki gereklerini iyi alamaya Balkesir Trkocann verimli bir kaynak, baarl bir kurum olmasn
temenni ederim (V. 10.10.1925).
: Atatrkn, Balkesirden Akhisara gelii ve Trkocanda
konumas: ...apka giyelim mi, giymeyelim mi gibi szler
mnaszdr. apka da giyeceiz, batnn her trl uygarlk
eserlerini de alacaz. Efendiler, uygar olmayan insanlar
uygar olanlarn ayaklar altnda kalmaya mahkmdurlar!
(A.S.D.II, s.223).
: Atatrkn, Akhisar Belediyesini ziyareti ve belediyenin hatra defterine yazdklar: ...Memleket gzeldir, halk temiz,
salkl ve aydndr. Sevgi ball, bu aydn evrenin havasnda ne kadar derin bir kaynama ile sakldr (V.
15.10.1925).
: Atatrkn, Akhisardan Manisaya gelii ve Belediye balkonundan halka sylevi: ...Felketler insanlar, akllar banda olan milletleri daima kararl hamlelere sevk eder!
(A.S.D.II, s.224; A.Y.G., s.268).
11 Ekim 1925 : Atatrkn, Manisadan zmire gelii ve Belediye binas
balkonundan halka sylevi: ...Arkadalar! Birbirimize daima gerei syleyeceiz! Felket ve saadet getirsin, iyi ve

381

fena olsun, daima gerekten ayrlmayacaz! (A.S.D.II,

s.227;A.Y.G., s.269).
12 Ekim 1925 : Atatrkn, sabahleyin Kemalpaa yaknlarnda yaplmakta olan sonbahar ordu manevralar alanna gelii, manevralar izlemesi, daha sonra Kemalpaaya dnerek Askerlik
Dairesinde bir sre dinlenii, Trkocan ziyareti (Ha.
14.10.1925).
: Atatrkn, Kemalpaa Trkocanda konumas: ...Arkadalar, btn hayatmda sevinle geirdiim bir gece vardr. O gece, ordumuzun zmire girdii gnn burada geirdiim gecesidir. O vakit buradan geerken bu muhterem
halkn grd zulm ve tecavze ramen resmimi koyunlarndan kararak beni tandklarn ve otomobilime atlarak kucakladklarn unutmam. Bugn o hatray yayorum,
bahtiyarm! (A.S.D.II, s.228).
: Atatrkn, leden sonra Bornovay ziyareti, akam zmire dn (Ha. 14.10.1925).
13 Ekim 1925 : Atatrkn, zmir Kz Lisesini ziyareti ve okulun hatra defterine yazdklar: Mdr hanm ve bey retmenlerin cidd, isabetli almasnn eserleri kolaylkla ve takdirle grlmektedir (V. 14.10.1925).
: Atatrkn, saat 17.00de zmir Trkocan ziyareti, burada baz heyetleri kabul, daha sonra Musiki Yurdu genlerinin verdii konseri izlemesi (Ha. 15.10.1925).
: Atatrkn, Karyakada annesi Zbeyde Hanmn kabrini
ziyareti ve elenk koyuu (Ha. 15.10.1925).
: Atatrkn, Karyaka Spor Kulbn ziyareti ve kulbn
hatra defterine yazdklar: Karyaka Spor Kulbnde
kar karya bulunduum genlik iftihara ok deerdir. Bu
genlik karsnda gelecein kuvveti, ne kadar belirgin grnmektedir (Ha. 15.10.1925; V. 15.10.1925; B.T.S.T.A.,
s.70).
: Atatrkn, zmir Mstahkem Mevki Komutanl tarafndan
erefine verilen ziyafette konumas: ...Kahraman Trk ordularnn kazandklar byk zaferlerde ahsma dm
olan vazifeleri yapabilmisem ok bahtiyarm. Yalnz bu

382

noktada bir gerei izah iin arz edeyim ki, benim, ordularmz sevk ve ynelttiim hedefler, esasen ordularmn her
erinin, btn subaylarnn ve komutanlarnn grlerinin,
vicdanlarnn, kararlarnn, lklerinin yneldii hedefler
idi! (A.S.D.II, s.228).
14 Ekim 1925 : Atatrkn, zmir Belediyesi tarafndan erefine verilen ziyafette konumas: ...Trk, esaret kabul etmeyen bir millettir. Trk milleti esir olmamtr! (A.S.D.II, s.229).
: Atatrkn, zmirde Altay Spor Kulbn ziyareti ve kulbn hatra defterine yazdklar: Altay Spor Kulbnde tandm genlik iftihara deerdir. Bu genlik karsnda gelecein kuvveti ve saadeti ne belirgin grlmektedir!
(B.T.S.T.A., S.70).
: Atatrkn, zmir Erkek retmen Okulunda zmir retmenleri tarafndan erefine verilen ayda konumas:
...Milletleri kurtaranlar yalnz ve ancak retmenlerdir!
(A.S.D.II, s.232). (Bu ayda, gen bir retmen olan Afet
(nan) Hanm, retmen arkadalar adna yazd bir sylevle Atatrkn takdirini toplam, o gnden itibaren Atatrkn yksek himayelerine kavuarak manev kz sfatyla yannda bulunmutur. A..B.K., s. 711-713).
: Atatrkn, zmir Blge Sanat Okulunu ziyareti ve okulun
hatra defterine yazdklar: Bu defaki ziyaretimde daha ok
memnun oldum. Her yl biraz daha ilerleme var; daha ok
lzm! (A.H.D.Y., s.11).
: Atatrkn, zmir Kz retmen Okulunu ziyareti ve rencilerle konumas: Cumhuriyet ahlk fazilete dayanan bir
idaredir. Cumhuriyet fazilettir! Sultanlk korku ve tehdide
dayal bir idaredir. Cumhuriyet idaresi faziletli ve namuslu
insanlar yetitirir. Sultanlk korkuya, tehdide dayal olduu
iin korkak, zelil, sefil, rezil insanlar yetitirir. Aradaki fark
bunlardan ibarettir (A.S.D.II, s.231).
: Atatrkn, zmir Kz retmen Okulunda zeybek dansn
izledikten sonra syledikleri: ...Zeybek dans her sosyal
salonda kadnla beraber oynanabilir ve oynanmaldr
(A.S.D.V, s.38).

383

: Atatrkn, Kz retmen Okulunun hatra defterine yazdklar: zmir Kz retmen Okulunda geirdiim gecenin
saatleri halde deil, gelecekte btn milletin yaayaca
hayattan rnek oldu (Ha. 15.10.1925).
15 Ekim 1925 : Atatrkn, zmir Ziraat Okulunu ziyareti ve okulun hatra
defterine yazdklar: zmir Ziraat Mektebi yetenekli ellerde
verimli eserini gstermitir. Ziyaretimden memnunum (V.
16.10.1925).
: zmir Belediyesinin, Naim Palas binasn Hazineden satn alarak Atatrke hediye edii (V. 16.10.1925). (Bu tarih
A.i. ve A.M., s.21de 13 Ekim 1926 olarak gsterilmitir).
16 Ekim 1925 : Atatrkn, trenle zmirden
16.10.1925; A.Y.G., s. 195).

Konyaya

hareketi

(V.

: Atatrkn, saat 17.00de zmirden Uaka gelii, Belediyeyi, efkat Yurdunu ziyareti, gece hareketi (A.Y.G.,
s.349-350).
17 Ekim 1925 : Atatrkn, saat 11 .OOde trenle Konyaya gelii, karlan
, panama apkasyla halk selmlamas ve kalaca kke gidii (A.Y.G., s.249).
18 Ekim 1925 : Atatrkn, Konyada Vilyeti, Belediyeyi, Trkocan ve
retmenler Birliini ziyareti (A.Y.G., s.249).
: Atatrkn, Konya Belediyesini ziyaretinde konumas:
...Konyada bayndrla ve uygarla sarf olunan almann verimli sonular meydandadr. zellikle aziz Konya
halknn, en son onurlandm tarihten bugne kadar duygularnda, grlerinde, yenilik ve ilerleme yolunda yrme
kararnda ne derece yksek fark grdm takdirlerle ifade ederim (A.S.D.II, 233).
: Atatrkn, Konya Trkocan ziyaretinde konumas:
...Verimli ve parlak alnlarnzda ok byk mitler grmekten duyduum zevk ve mutluluk byktr! (A.S.D.V.,
s. 38).
: Atatrkn, Konya retmenler Birliini ziyaretinde konumas: ...Her trl baar srrnn, her tr kuvvetin, kudretin
gerek kaynann, milletin kendisi olduuna inancmz
tamdr! (A.S.D.II, s.234).

384

19 Ekim 1925 : Atatrkn, Konya retmenler Birlii msameresinde konumas: ...Zaman, btn gerekleri en geri olanlara dahi
anlatacaktr. Milletimizi vehimlerden nefsini kurtarmaya gc yetecek hale getirmeye ok alalm! (A.S.D.II, s.235).
20 Ekim 1925 : Atatrkn, akam saat 20.00de trenle Konyadan Afyona
hareketi (A.Y.G., s.249).
21 Ekim 1925 : Atatrkn, trenle Konyadan Afyona gelii ve Belediye Dairesinde erefine verilen ziyafette konumas: ...Ben vazifemin bitmediini, yklendiim sorumluluun da yksek ve
etin olduunu idrak ediyorum. Arkadalar! Bu vazife bitmeyecektir, ben toprak olduktan sonra da devam edecektir. Ben ise, sevine sevine btn varlm bu kutsal vazifeme hasredeceim ve onun yksek sorumluluunu yklenmekle mesut olacam. Vazifeye baar ile devam edeceim. nk byk milletimizin kalp ve vicdannda, bana
kar sarslmaz bir gven ve itimat tamakta olduunu gryorum. Bu benim iin byk kuvvettir, byk yetkidir!
(A.S.D.II, s.235; D.C..K.A., s.52).
: Atatrkn, leden sonra trenle Afyondan Ankaraya hareketi (A.Y.G., s.36).
22 Ekim 1925 : Atatrkn, trenle Ankaraya dn (O.Y.S., s.392).
28 Ekim 1925 : Trkiye Cumhuriyeti adna baslan ilk 5 liralk altnn, Maliye Bakan Abdlhalik (Renda) Bey tarafndan Atatrke
takdimi (Ha. 29.10.1925).
1 Kasm 1925 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin II. dnem III. toplanma yln a konumas:
...Cumhuriyet devrinin kendi zihniyet ve ahlkyla donanm basnn yine ancak Cumhuriyetin kendisi yetitirir
(Z.C., Devre: II, Cilt: 19, s.7; A.S.D.I., s.337).
3 Kasm 1925 : Atatrkn, ankayada talya Elisi Orisini Baroninin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V, s.39).
5 Kasm 1925 : Atatrkn, Ankara Hukuk Mektebininin al treninde
konumas: ...Bugn tank olduumuz olay, yksek memur ve uzman bilginler yetitirmek giriiminden daha byk

385

bir neme sahiptir. Yllardan beri devam eden Trk nklb, varln ve zihniyetini, toplum yaamnn temeli olan yeni hukuk esaslarnda belirlemek ve gerekletirmek aresine girimitir. Cumhuriyetin pekitiricisi olacak bu byk
kurumun alnda hissettiim mutluluu, hibir giriimde
duymadm ve bunu gsterme ve ifade etmekle memnunum (A.A.H.M., s.73-79; O.Y.K., s.10; T.IV., s.218;
A.S.D.II, s.236-240). (Mektebin ad 1927 ylnda Ankara
Hukuk Fakltesine evrilmitir. A.A.H.M., s.161).
9 Kasm 1925 : Atatrkn, ankayada air Abdlhak Hmit(Tarhan) Beyi
kabul (Ha. 11.11.1925).
14 Kasm 1925 : Atatrkn Mtarekede ilide oturduu evin cephesine
merasimle bir plka konulmas (Ha. 16.11.1925; A.E.A.M.,
s.29).
17 Kasm 1925 : Atatrkn, Trk Antropoloji Dergisinin ilk saysnn gnderilii nedeniyle Dr. Nurettin Ali (Berkol) Beye teekkr mektubu: Trk ve Trk toplumunu tetkik amacn gden kuruma kymetli almalarnda baarlar temenni ederim
(T.A.E.T., s.3).
22 Kasm 1925 : Atatrkn, Tekirda Heyetini kabul (Ha. 23.11.1925).
: Atatrkn, zmir Cumhuriyet Halk Partisi Heyetini kabul
(Ha. 23.11.1925).
25 Kasm 1925 : apka giyilmesi hakknda Kanunun kabul (Z.C., Devre: II,
cilt: 19, s.247; T.D.T., s.168; B.M.., s.49).
: Atatrkn, akam, ankayada yaplan Kabine toplantsna bakanlk edii (Ha. 27.11.1925).
26 Kasm 1925 : Atatrkn, akam Babakanla giderek smet (nn) Paayla bir sre grmesi (Grme esnasnda ileri Bakan Cemil (Uybadin) Bey de bulunmutur). (Ha. 28.11.
1925).
30 Kasm 1925 : Tekke ve zaviyeler ile trbelerin kapatlmasna ve trbedarlklar ile birtakm unvanlarn kaldrlmasna dair Kanunun
kabul (Z.C., Devre: II, cilt: 19, s.312; B.M.., s.48; T.D.T.,
s.141).
26 Aralk 1925 : Milletleraras saat ve milletleraras takvim hakkndaki Kanunlarn kabul (Z.C., Devre: II, cilt: 20, s.115, 333;
A.H.H.B., s.332; B.M.., s.49; T.IV., s.355).

386

28 Aralk 1925 : Atatrkn, Yksek Asker rann al nedeniyle konumas: ...ray oluturan muhterem yelerin bilhassa
muharebe meydanlarnda kazanlm yksek tecrbe ve
bilgilerinin, istenilen alma ve vazifelerin vatann ihtiyacna en iyi cevap verecek neticelerle talanacan temin
edeceine phem yoktur! (A.S.D.V., s.41).
-19263 Ocak 1926 : Atatrkn, Trk Tayyare Cemiyeti Genel Merkezini ziyareti ve ilgililerden bilgi aln takiben almalar hakknda
takdirlerini bildirmesi (Ha. 5.1.1926).
12 Ocak 1926 : Atatrkn, Kahire Elisi Muhittin (Akyz) Paay kabul
(Ha. 14.1.1926).
26 Ocak 1926 : Atatrkn, Almanya Cumhurbakanlna seilen Hindenburga tebrik mektubu (A.M.D.P.II, s.118).
1 ubat 1926 : Atatrkn, akam Ankara-Eskiehir yolunda ilk istasyon
olan Gazi istasyonunun al treninde bulunmas (Ha.
2.2.1926).
7 ubat 1926 : Atatrkn, Kahire Elisi Muhittin (Akyz) Paay kabul
(Ha. 8.2.1926).
11 ubat 1926 : Atatrkn, Hkimiyet-i Milliye gazetesine imzal resmini armaan edii (Gazetenin 29.10.1926 gnk saysnda yaymlanmtr. Ha. 29.10.1926).
16 ubat 1926 : Atatrkn, ankayada Fransann Suriye Yksek Komiseri Henri de Jouveneli kabul (Ha. 17.2.1926; A.G.M.K., s.
16).
: Atatrkn, Ankarada Hkimiyet-i Milliye gazetesinin yeni
binasnn al treninde bulunmas (A.G.M.K., s.16).
17 ubat 1926 : Trk Meden Kanununun kabul (Z.C., Devre: II, cilt: 22,
s.334; .A., s.776; B.M.., s.49).
18 ubat 1926 : Erzurum Belediye Bakan Nafiz (Dumlu) Beyin, Atatrk
ziyareti ve Erzurumlular tarafndan satn alnarak Atatrke
hediye edilen Erzuruma ilk gelilerinde kaldklar evin
anahtarlarn kendisine teslimi (Ha. 19.2.1926).
: Atatrkn, gece, Ankara Kulbnde dzenlenen -elilerin
de katld- baloyu ereflendirmesi (Ha. 20.2.1926).

387

22 ubat 1926 : Atatrkn, akam Fransz Bykelisi Albert Sarraut tarafndan Fransz Eliliinde erefine verilen ay ziyafetinde
bulunmas (Ha. 23.2.1926).
: Atatrkn, Erzurum Belediye Bakan Nafiz ve Erzurum
Meclis-i Umum yesi Tevfik Beyleri Ankarada kabul ve
ziyaretilerin Erzurumun Trk nklbna balln belirtmeleri (.Ma.ll, s.321).
24 ubat 1926 : Atatrkn, ankayada Afganistan Elisi Gulam Ceylni
Hann gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V, s.41).
27 ubat 1926 : Atatrkn, leyin, Ankara istasyonuna gelerek, Mersine
giden smet Paay uurlamas (Ha. 28.2.1926).
1 Mart 1926 : Atatrkn, Ankarada alan Devlet Resim Sergisini ziyareti (V. 2.3.1926) ve serginin al nedeniyle dzenlenen
ayda bulunmas (A.G.M.K., s.17).
8 Mart 1926 : Atatrkn, Ankarada Trkiye Bankasnn, erefine dzenledii ayda bulunmas (V. 9.2.1926).
13 Mart 1926 : Atatrkn, Falih Rfk (Atay) ve Mahmut (Soydan) Beylere anlatt hayatna dair hatralarn ksaltlm eklinin Milliyet gazetesinde yaymlanmas: ...Byklk odur ki, hi
kimseye iltifat etmeyeceksin, hi kimseyi aldatmayacaksn,
memleket iin gerek lk neyse onu grecek, o hedefe
yryeceksin! Herkes senin aleyhinde bulunacaktr, herkes
seni yolundan evirmeye alacaktr. te sen bunda mukavemeti yok eden olacaksn. Kendini byk deil, kk,
zayf, vastasz, hi telkki ederek, kimseden yardm gelmeyeceine inanarak bu engelleri aacaksn. Ondan sonra sana byksn derlerse, bunu diyenlere de gleceksin!
(A.S.D.V, s.108-114).
: Atatrkn, ankayada Arnavutluk Elisi Rauf Beyin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V, s.42).
14 Mart 1926 : Atatrkn, Falih Rfk (Atay) ve Mahmut (Soydan) Beylere anlatt hayatna ait hatralarn ilk tefrikasnn Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yaymlanmas: Ben harbin mttefiklerimiz iin iyi netice vereceine inanmyordum. Fakat

388

olupbittiden sonra bulunduum cephelerde harbi baarya

ulatrmaya altm. Baka cephelerde ise sanki aksine
msabaka vard (Ha. 14.3.1926; A.H., s.10).
20 Mart 1926 : Babakan smet Paann, zmirden Atatrke telgraf: Gney sahillerinde pek istifadeli bir seyahatten sonra zmire
geldim. ..Her yerde halkmzn Cumhuriyete ballk ve
Cumhurbakanlarna sevgi ve sayg hislerinin takn ve
pek derin derecede bulunduunu sonsuz sevin ve iftiharla arz ederim (Ha. 21.3.1926).
: Atatrkn, smet Paann 20 Mart 1926 tarihli telgrafna
cevab: Seyahatiniz esnasnda, vatandalarmzn Cumhuriyet ve naiz ahsm hakkndaki tezahrlerinden pek
duygulandm (Ha. 21.3.1926).
22 Mart 1926 : Atatrkn, Zonguldak Heyetini kabul (Ha. 23.3.1926).
24 Mart 1926 : Atatrkn, yeni Polonya Elisi Baderin gven mektubunu
kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha.
25.3.1926).
28 Mart 1926 : Atatrkn, Giresun Heyetini kabul (Ha. 29.3.1926).
5 Nisan 1926 : Atatrkn, Diyarbakr Belediye Meclisinin kendisini fahr
hemehrilie seii nedeniyle teekkr telgraf (A.Y.G.,
s.124;A.D., s.41;A. ve Di., s.97-98).
11 Nisan 1926 : Atatrkn, yeni Danimarka Elisi Andreas Oldenburgun
gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha. 12.4.1926).
20 Nisan 1926 : Atatrkn, ankayada Bursa Heyetini kabul (Ha.
21.4.1926).
22 Nisan 1926 : Borlar Kanununun kabul (Z.C. Devre: II, cilt: 25, s.492;
T.T.O.M.A.R., s.7).
26 Nisan 1926 : Atatrkn, Ankarada Trkocaklar delegelerine demeci:
Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk milliyetisiyiz; Cumhuriyetimizin dayana Trk topluluudur
(A.S.D.V, s. 114).
3 Mays 1926 : Atatrkn, ankayada Sivas Heyetini kabul (Ha.
4.5.1926).
5 Mays 1926 : Gazi Orman iftliinin 1. kurulu yldnmnn kutlanmas, bu nedenle yzlerce davetlinin iftlii ziyareti (Ha.
4.5.1926).

389

7 Mays 1926 : Atatrkn, ankayada Burdur Heyetini kabul

8.5.1926).

(Ha.

: Atatrkn, Ankaradan trenle Konyaya hareketi (A.B.,

s.139; T.IV, s. 193; A.A.Se., s.30).
8 Mays 1926 : Atatrkn, Ankaradan trenle Konyaya gelii, buradan
Tarsusa hareketi (A.A.Se., s.30).
9 Mays 1926 : Atatrkn, Konyadan Tarsusa gelii (A.A.Se., s.31).
10 Mays 1926 : Atatrkn, Tarsustan hareketle saat 22.00de Mersine
gelii (.R., s. 108).
11 Mays 1926 : Atatrkn, Mersinden Erturul yat ile Silifkeye hareketi
(.R., s. 108).
12 Mays 1926 : Atatrkn, Silifkeye gelii (AS., s.88).
13 Mays 1926 : Atatrkn, Tekir kyne giderek kurmaya alt iftlikte
incelemeler yapmas (A.Y.G., s.280).
14 Mays 1926 : Atatrkn, Silifkeden saat 9.00da Mersine gelii, Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini, Belediyeyi, Vilyeti ve Tr-kocan ziyareti (Ha. 18.5.1926).
16 Mays 1926 : Atatrkn Mersinden Adanaya gelii, Vilyeti, Belediyeyi, Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini, Trkocan ziyareti ve akamzeri Adanadan Drtyola hareketi (A.A
Se., s.31).
18 Mays 1926 : Atatrkn, akamzeri Konyaya gelii ve geceyi burada
geirii (A.Y.G., s.249).
20 Mays 1926 : Atatrkn, Konyadan trenle saat 10.00da Bozyke gelii, Bozyk Kereste Fabrikasn ziyareti ve konumas:
...Cumhuriyet hkmetinin, namuslu, vatansever, cumhuriyeti i adamlarna daima yardmc olacana phe edilmemelidir! (A.Y.G., s.74; A.S.D.II, s.241).
: Atatrkn, leden sonra Bozykten otomobille Bilecike
gelii, akama doru Bursaya hareketi (A.Y.G., s.75).
: Atatrkn, akam Bursaya gelii (A.H.I, 366, A.Y.G.,
s.97). (Atatrkn, Sabiha Gkeni tanmas, 13 Hazirana
kadar kald bu Bursa seyahatinde gereklemitir. O zamanlar 12-13 yalarnda olan Sabiha Hanm, Atatrkn

390

kald -kendi evlerine komu- kke gelerek Atatrkn elini pm, okuma isteinde olduunu sylemitir. Kk
Sabiha, konumas ve isteiyle Atatrkn takdirini kazanm; o gnden itibaren Atatrkn yksek himayelerine kavuarak manev kz sfatyla yannda bulunmutur.
A..B.., s.15-19).
22 Mays 1926 : Atatrkn, Bursada Belediyeyi, Vilyeti ziyareti (Ha.
24.5.1926).
23 Mays 1926 : Atatrkn, Bursada 11. Tmen Kararghn, daha sonra
Osman Gazi Trbesini ziyareti ve trbenin bahesinde bir
sre istirahat edii (Ha. 25.5.1926; A.Y.G., s.98).
25 Mays 1916 : Atatrkn, Bursada Balkesir ve neglden gelen heyetleri kabul (Ha. 27.5.1926; V. 26.5.1926).
26 Mays 1926 : Atatrkn, Bursa Trkocan ziyareti ve Ocakllarla sohbeti (V. 27.5.1926; Ha. 28.5.1926).
29 Mays 1926 : Atatrkn, Bursada Dar-l-elhn tarafndan verilen konseri izlemesi (V. 30.5.1926).
: Trk Ticaret Kanununun kabul (Z.C., Devre: II, cilt: 25,
s.695; B.M.., s.51).
31 Mays 1926 : Atatrkn, Bursada stanbul ehri temsilcilerini kabul ve
syledikleri: stanbullularn dorudan doruya iinde bulunmak, onlar bizzat selmlamakla bahtiyar olacam gnn, uzak olmadn syleyebilirim! (A.S.D.II, s.241;
A..H.I, s.99).
1 Haziran 1926 : Atatrkn, Bursada, yzyirmi yalarnda bulunan Zaro
Aay kabul (Ha. 3.6.1926).
: Atatrkn, Bursada gece, Dou Musiki Heyetinin konserini izlemesi (Ha. 3.6.1926).
3 Haziran 1926 : Atatrkn, Bursada zmit Heyetini kabul (Ha. 5.6.1926).
4 Haziran 1926 : Atatrkn, otomobille Bursadan Mudanyaya gelii (Ha.
6.6.1926).
5 Haziran 1926 : Atatrkn, Glcemal vapurunun hatra defterine yazdklar: ...Glcemal vapurunda grdmz intizam ve mkemmeliyet takdire deer. Genel mdre, geminin svarisine
ve btn mrettebatna teekkr ederim (A.H.D.Y., s. 11).

391

: Atatrkn, Mudanyadan Bursaya dn (Ha. 7.6.1926).

: Atatrkn, akam, stanbul ehir Tiyatrosunun Bursa retmenler Birliinde sahneledii piyesi izlemesi (Ha. 7.6.1926).
8 Haziran 1926 : Atatrkn, Bursada Anadolu Ajans muhabirine Hava
Kuvvetlerimizin kuvvetlendirilmesine dair demeci (A.S.D.V,
s. 115).
9 Haziran 1926 : Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi Bursa Merkezi tarafndan erefine dzenlenen kr ziyafetine katlmas (Ha.
11.6.1926).
10 Haziran 1926 : Atatrkn, Bursada tiyatro sanatlarna syledikleri:
...Sizin vatana en byk hizmetiniz Anadolumuzu batanbaa dolap halkmza sanatn ne olduunu anlatmanz
olacaktr! (A.S.D.V, s.44).
: Atatrkn, Bursada kendisine tespih armaan eden Kehribarc Ali Babann hatra defterine yazdklar: Sanatnzdaki emek ve baarnz takdir ve tebrik ederim (V.
14.6.1926).
11 Haziran 1926 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin tatile girmesi
nedeniyle gnderdii telgrafa cevab: ...Her toplant yl
memlekete feyiz ve mutluluk temin eden Meclisinize teekkr ve sayglarmn arzn dilerim (Ha. 13.6.1926).
: Atatrkn, Bursada kk gezintiler yapmas (Ha.
13.6.1926).
29 Mays 1926 : Atatrkn, sabah saat 8.00de Bursadan hareketle Mudanyaya, buradan da Karadeniz vapuruyla Bandrmaya
gelii (Ha. 14.6.1926).
: Atatrkn, Karadeniz vapurunda alan gezici sergiyi ziyareti ve geminin hatra defterine yazdklar: Sergi, baarya
ulam bir eserdir. Bende gayet iyi izlenimler meydana getirdi. Sunu tarz ok iyidir. Hazrlaycsn takdir ve tebrik
ederim (A. ve D., s.212; Ha. 14.6.1926).
: Atatrkn akam Bandrmadan Balkesire gelii (A.Y.G.,
s.68).
14 Haziran 1926 : Atatrkn, Balkesirde Cumhuriyet Halk Partisini, retmenler Birliini, Belediyeyi, Trkocan ziyareti, akam

392

Belediyede ereflerine verilen baloda bulunmas (Ha.

16.6.1926; A.Y.G., s.68). (Atatrk, 15 Haziranda zmirde
bulunmak zere bugn Balkesirden hareket edecei srada zmir Valisinden, zmirde kendisine kar tertiplenen bir
suikast giriiminin meydana karldn bildiren ve hareketinin ertelenmesini rica eden bir telgraf almtr. .S..I,
s.4; A.B., s.139-140; A.. ve A.M., s.20; A.Ma., s.24).
: Atatrke kar, zmirde hazrlanan suikast giriiminin meydana kmas (Suikast giriimini zmirde motorculuk ileriyle megul Giritli evki adnda ahs, zmir Valisi Kzm (Dirik) Beye haber vermitir. .S..I, s.15; S.H.II, s.201).
14/15 Haziran 1926 : Atatrke suikast giriimi elebalar (Ziya Hurit ve arkadalar)nn zmirde tutuklanmas (.S..I, s.17; K.K.S.,
s.209; T.IV, s.193; T.D.T., s.145).
15 Haziran 1926 : Atatrkn, Balkesirde Orduevini ziyareti ve akam saat
19.00da zmire hareketi (Ha. 17.6.1926; A.Y.G., s.68).
16 Haziran 1926 : Atatrkn, saat 9.30da Somaya gelii, istasyonda ksa bir
kaltan sonra hareketi (Ha. 17.6.1926).
: Atatrkn, Manisaya gelii, otomobille istasyondan Vilyete gidii, Trkoca heyetini kabul, le yemeini Vilyette yedikten sonra naat Malzeme Fabrikas sergisini,
Belediyeyi ve Cumhuriyet Halk Partisini ziyareti (Ha.
18.6.1926).
: Atatrkn, saat 16.00da Menemene gelii, bir saatlik kaltan sonra hareketi (Ha. 17.6.1926).
: Atatrkn, akam zmire gelii ve halk tarafndan coku ile
karlan (Ha. 17.6.1926; A.Y.G., s.195; .S..I, s. 17-18).
18 Haziran 1926 : Atatrkn, zmirde Bornova Ziraat Mektebini ve Trkocan ziyareti (V. 19.6.1926).
: Atatrkn, zmir suikast giriimi hakknda Anadolu Ajansna demeci: ...Alak giriimin, benim ahsmdan ziyade
mukaddes Cumhuriyetimize ve onun dayand yksek ilkelerimize ynelmi bulunduuna phe yoktur. Benim naiz vcudum bir gn elbet toprak olacaktr; fakat Trkiye
Cumhuriyeti sonsuza dek yaayacaktr! (Ha. 19.6.1926;
S.H.II, s.201; A.S.D.III, s.80; A.B.E.B., s.186).

393

20 Haziran 1926 : Atatrkn, zmirde Suikast Lanetleme Heyetine hitab:

...Ben lrsem, soylu milletimizin beraber yrdmz
yoldan asla ayrlmayacana eminim; bununla msterihim!
Dmanlarmz, dnebildikleri iren arelere istedikleri
kadar girisinler. Onlarn boazlanmcasna hareketleri bizim inklp ateimizi sndremez! (A.S.D.V, s.44).
22 Haziran 1926 : Atatrkn, zmirdeki suikast giriiminin memlekete lanetlenmesi nedeniyle millete bildirgesi: ...ahsmdan ziyade
milletin varl aleyhine ynelik olduu anlalan gizli siyas
tertibat karsnda btn milletin duyduu, pek vakur ve
asil bir ekilde gsterdii pek temiz duygular beni teselli etmektedir. Muhterem ve soylu milletimiz tarafndan ahsm
hakknda ltfen gsterilen samim ve kalb sevgi gsterilerinden dolay derin teekkrlerimi ak olarak belirtirim
(A.T.T.B., s.528; .S..I, S.14).
24 Haziran 1926 : Atatrkn, suikast giriimi sebebiyle, ordunun zntlerini
bildiren Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paann
telgrafna cevab: ...Gsterilen sevgi eserine teekkrlerimi sunar ve kymetli ordumuza selm ve sevgilerimi iletirim (A. ve D., s. 107).
: Atatrkn, -smet Paa, Fahrettin (Altay) ve Tevfik Rt
(Ara) ile beraber- zmirde Karyaka Spor Kulbn ziyareti ve kulbn hatra defterine yazdklar: Bu defaki ziyaretimde, geen aylarca harcanan alma ve gayretin kymetli izlerini grdm. Teekkr ve tebrik ederim
(B.T.S.T.A., s.70).
: Atatrkn, suikast giriimiyle ilgili olarak zmirde Yunus
Nadi Beye demeci: ...Suikast grnrde ahsma ynelmi olmakla beraber, gerekte milletin talihine kurun sklmak isteniyordu! (C. 25.6.1926, .S..I, s.17-18).
27 Haziran 1926 : Atatrkn, suikast giriimi hakknda gazete muhabirlerine
demeci: ...Fikirlerini, hislerini ve giriimlerini gizli tutanlar,
gizli vastalar uygulamaya girienler, mutlaka utanmas gereken, akl ve mantn dnda hareket edenler olabilirler.
Bu gibi giriimcilerin sonu daima hsrandr! (Ha.
29.6.1926; A.S.D.III, s.80).
30 Haziran 1926 : Atatrkn, Babakan smet Paayla zmirden emeye
gidii (Ha. 2.7.1926; O.Y.S., s.420; A. ve z., s.233).

394

: Atatrkn, emeye gitmek zere Urladan geerken, erefine verilen ayda konumas: ...nklp ierde ve darda pek ok eyleri baarmtr; fakat daha vazifemiz bitmemitir. Genliin pek ok almas lzmdr. Bu noktada
dikkatinizi ekerim (Ha. 3.7.1926).
6 Temmuz 1926 : Atatrkn, emede zmir stikll Mahkemesi Heyeti ile
grmesi (O.Y.S., s.420; A. ve z., s.233).
8 Temmuz 1926 : Atatrkn, emeden zmire dn (T..T.K.II, s.53;
.Ma.ll, s.354;A. ve z., s.233).
9 Temmuz 1926 : Atatrkn, smet Paayla beraber, trenle zmirden Ankaraya hareketi (A.G.M.K., s.19; .Ma.ll, s.354; O.Y.S., s.422;
D. ve T., s.204; A. ve z., s.233).
10/11 Temmuz 1926: Atatrkn, gece trenle zmirden Ankaraya dn (Ha.
11.7.1926; A.Ma., s.24).
13 Temmuz 1926 : Atatrkn, saat 13.30da ankayada Trabzon Heyetini
kabul (Ha. 16.7.1926).
15 Temmuz 1926 : Atatrkn, saat 16.00da ankayada Vali bakanlndaki
Krklareli Heyetini kabul (Ha. 16.7.1926).
25 Temmuz 1926 : Atatrkn, Moskovadan gelen Rus havacs Mecalop ve
Rus gazetecisi Kolcuniyi, Sovyet Elisi Suriin refakatinde
kabul (Ha. 27.7.1926).
26 Temmuz 1926 : Atatrkn, korgenerallie ykselii nedeniyle Fahrettin (Altay) Beye tebrik telgraf: ...Bu vazifeyi yaparken sizin Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna ve vatann kurtuluuna
esas olan Mill Mcadelede ve muharebe meydanlarnda
gsterdiiniz fedakrcasna almalarnz takdirle anyorum (O.Y.S., s.385).
8 Austos 1926 : Atatrkn, ankayada Vali bakanlndaki Krehir Heyetini kabul (Ha. 9.8.1926).
17 Austos 1926 : Atatrkn, ankayada Mardin Heyetini kabul (Ha.
18.8.1926).
18 Austos 1926 : Atatrkn, ankayada Tekirda Heyetini kabul ve syledikleri: ...Trakyann sevimli ve gzel bir paras olan Tekirdan bende ayr ve tatl bir hatras sakldr. Umum
Harp esnasnda 19. Tmen Komutanln Tekirdada

395

zerime alm ve tmeni orada oluturmutum. Bu tmeni

tekil etmekliim Maydos, Arburnu ve Anafartalardaki asker almalarmn esasn oluturmutur. Yksek heyetinizle grmek suretiyle bu hatray canlandrdndan sizlere ayrca teekkr eder ve muhterem Tekirda halkna
hrmet ve selmlarmn ulatrlmasn rica ile en ksa zamanda ziyaretlerine geleceimi bildiririm (Ha. 19.8.1926).
22 Austos 1926 : Atatrkn, saat 16.00da ankayada Vali bakanlndaki
Bolu Heyetini kabul (Ha. 23.8.1926).
29 Austos 1926 : Atatrkn, saat 16.00da ankayada Vali bakanlndaki
Kayseri Heyetini kabul (Ha. 30.8.1926).
30 Austos 1926 : Atatrkn, saat 18.30da ankayada Malatya Heyetini
kabul (Ha. 31.8.1926).
11 Eyll 1926 : Atatrkn, Ankaraya gelen Amiral Yamamato bakanlndaki Japon Denizci Heyetini kabul (Ha. 12.9.1926).
16 Eyll 1926 : Atatrkn, Ankara Uak Alannda Alman Pilotu Hanyekenin paratle atlay gsterilerini izlemesi (Ha.
17.9.1926).
17 Eyll 1926 : Atatrkn, saat 15.00te ankayada Vali bakanlndaki
Mersin Heyetini kabul (Ha. 18.9.1926).
30 Eyll 1926 : Atatrkn, ankayada Trkiye dman Cemiyetleri ttifak
Kongresi adna Mill Eitim Bakan Mustafa Necati Bey
bakanlndaki spor heyetini kabul ve konumas: ...Cihanda spor hayat, spor lemi ok nemlidir. Bu kadar
nemli olan spor hayat, bizim iin ok daha nemlidir; nk rk meselesidir, rkn dzelmesi ve gelimesi meselesidir ve hatta biraz da uygarlk meselesidir! (Ha. 1.10.1926;
A.S.D.II, s.242; B. T.S. T.A., s. 74-82).
3 Ekim 1926 : stanbul Sarayburnundaki Atatrk heykelinin al treni
(.A., s.807; O.Y.K., s.XI; A..H.I, s.99; A.B.E.B., s.187).
8 Ekim 1926 : Atatrkn, Ankara dolaylarnda yaplan asker manevralar izlemesi (A.G.M.K., s.19).
14 Ekim 1926 : Atatrkn, Ankara dolaylarnda yaplan asker manevralarn bitii nedeniyle silh arkadalarna yazs: ...Kymeti ve
kahramanl denenmi olan ordumuz, bu mnasebetle de
vatan vazifesini yerine getirecek kuvvete sahip olduunu
gstermitir (A.T.T.B., s.528-529).

396

21 Ekim 1926 : Atatrkn, ankayada, Polonya Elisi Wierusz Kowalskinin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap
konumas (Ha. 22.10.1926).
28 Ekim 1926 : Atatrkn, ankayada, yeni Fransz Elisi Daeschnerin
gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha. 29.10.1926).
29 Ekim 1926 : Atatrkn, Cumhuriyetin 3. yldnm nedeniyle Ankarada kutlamalar kabul ve geit trenini izlemesi (Ha.
30.10.1926).
: Atatrkn, T.B.M.M.nde Erzincan Heyetini kabul (Ha.
1.11.1926).
: Konyada, Atatrk heykelinin al treni (C. 5.11.1926;
A.R.H., s.197,366).
1 Kasm 1926 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin II. dnem IV. toplant yln a konumas: ...Bu byk millet, arzu ve istidadnn yneldii istikametleri grmeye alan ve grebilen evldn daima takdir ve himaye etmitir (A.S.D.I, s.344).
4 Kasm 1926 : Atatrkn, zmir suikastnn sonusuz kalmas nedeniyle
duyulan umum sevinci ileten Trkiye Byk Millet Meclisi
Heyetine demeci: ...Byk Trk milletinin her gr asndan duyarlk ve eilimlerini kendi kalplerinde, vicdanlarnda ve kiiliklerinde temsil eden Meclisimizin bana ulatrdnz bu duygular ok kymetlidir. Bunu hayatmda eriebileceim en byk mkfatlardan biri sayyorum (Ha.
6.11.1926; Z.C., Devre: II, cilt: 27, s.23).
6 Kasm 1926 : Atatrkn, T.B.M.M.nde, zmir Valisi Kzm (Dirik) Paay
kabul ve kendisini zmirlilere selmlarn iletmekle grevlendirmesi (Ha. 7.11.1926).
10 Kasm 1926 : Atatrkn, Ankarada nl talyan Heykeltra Canonicay
kabul (V. 11.11.1926).
13 Kasm 1926 : Atatrkn, Ankarann bakent oluunun 3. yldnm nedeniyle ankayada Belediye Bakan Haydar (Yulu) Bey
bakanlnda Ankara Heyetini kabul ve syledikleri:
...Ankaramzn hkmet merkezi olmasndaki karar, geen olaylarla da dorulanmtr (Ha. 14.11.1926).

397

: Atatrkn, saat 16.00da ankayada, Vali bakanlndaki Antalya Heyetini kabul (Ha. 14.11.1926).
21 Kasm 1926 : Atatrkn, akam ankayada, eski Msr Hidivi Abbas Hilmi Paa onuruna ziyafeti (Ha. 23.11.1929).
22 Kasm 1926 : Atatrkn, ankayada, ngiliz Bykelisi George Clerkin
gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha. 23.11.1926).
4 Aralk 1926 : Atatrkn, ankayada, Yunan Elisi Camadosun gven
mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(A.S.D.V, s.45).
16 Aralk 1926 : Atatrkn, izinli olarak Ankarada bulunan Roma Elisi Suat (Davaz) ve Atina Elisi Cevat (Ezine) Beyleri akam yemeine daveti (Yemekte smet Paa da bulunmutur). (Ha.
18.12.1926).
19 Aralk 1926 : Atatrkn, akam ankayada, Yksek Asker ra yeleri erefine bir ziyafet vermesi (Ha. 20.12.1926).
21 Aralk 1926 : Atatrkn, ankayada Kastamonu Heyetini kabul ve konumas: ...En uygun bir frsatta yine memleketinizi ziyaretle Kastamonu halknn temiz sinesinde bulunmak, en
byk arzularmdandr! (V. 22.12.1926; A.S.D.V, s.46).
31 Aralk 1926 : Atatrkn, ankayada, Vali bakanlndaki Isparta Heyetini kabul (Ha. 1.1.1927).
-192719 Ocak 1927 : Atatrkn, ankayada, Vali bakanlndaki Ankara ehir
Meclisi Heyetini kabul ve mektep ve yol almalar hakknda dikkatlerini ekii (Ha. 20.1.1927).
27 Ocak 1927 : Atatrkn T.B.M.M.nde, yeni seilen milletvekillerini kabul (Ha. 28.1.1927).
31 Ocak 1927 : Atatrkn, -Sanayi ve Maden Bankasnn dzenledii-Mill Sanayi rnleri Sergisini ziyareti ve ilgililere takdirlerini
bildirmesi (Ha. 1.2.1927).
16 ubat 1927 : Atatrkn, T.B.M.M.nde, Ankara Belediye Heyetini kabul ve Ankarann bayndrlk ilerini grmesi (Ha.
17.2.1927).
: Atatrkn, T.B.M.M.nde, Ticaret Odalar Genel Kongresi
adna sayglarn ileten heyeti kabul ve ekonomik mca-

398

delede izlenmesi gereken yol hakknda grlerini bildirmesi (Ha. 17.2.1927).

24 ubat 1927 : Atatrkn, Ankara Palasta ocuk Esirgeme Kurumu balosunu ereflendirmesi (Ha. 26.2.1927; A.G.M.K., s.21).
19 Mart 1927 : Atatrkn, Trkoca Ankara ubesinin yllk toplants nedeniyle kendisine gnderilen sayg telgrafna teekkr
mektubu (Ha. 20.3.1927).
21 Mart 1927 : Atatrkn, ankayada Msr Elisi Abdlzam Rait Paann gven mektubunu kabul (Ha. 22.3.1927; V.
22.3.1927; D.B. Y., 1967, s. 1044).
24 Mart 1927 : Eski Erzurum Belediye Bakan ve Manisa milletvekili Nafiz (Dumlu) Bey tarafndan, Erzurumlularn sayg ve ballklarn sunmak zere Atatrk erefine bir balo verilmesi
(Ha. 26.3.1927).
28 Nisan 1927 : Atatrkn, Trkocaklar IV. Kurultay yelerini kabul ve
grmesi (Ha., 29.4.1927; V. 29.4.1927).
18 Mays 1927 : Cumhurbakanl iin Almanyada yaptrlan husus vagoun, Ankaraya getirilii (Ha. 19.5.1927).
22/23 Mays 1927 : Atatrkn, gece, gsnde ve sol kolunda iddetli ar ile
seyreden bir koroner spazm geirmesi (Bu durumun 3 gn
sonra tekrarlamas zerine Berlin Tp Fakltesi Dahiliye
Klinii Direktr Prof. Dr. Kraus ile Mnih Tp Fakltesi Dahiliye Klinii Direktr Prof. Dr. von Romberg Ankaraya
davet edilmitir. S.G.A., s.15-18; 66-67, A.H.II, s.724-726).
25 Mays 1927 : Atatrkn, ankayada ran Elisi Mirza Sadek Tababainin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha. 26.5.1927).
2 Haziran 1927 : Atatrkn, 1 Temmuz 1927de stanbula geleceinin stanbul ehri idarecilerine resmen bildirilii (A.Y.G., s.177).
3 Haziran 1927 : Atatrkn, Ankarada himayelerinde dzenlenen 1. Gazi
Kousunu izlemesi (Ha. 4.6.1927).
6 Haziran 1927 : Almanyadan davet edilen Prof. Dr. Kraus ve Prof. Dr. von
Rombergin, Ankaraya gelileri ve ankayada Atatrk
muayene edileri (Hekimler Ankarada 4 gn kalmlardr.
S.G.A., s.18, 66-67; A.H.II, s.727-728).

399

10 Haziran 1927 : Atatrkn Ankarada, -himayelerinde dzenlenen- 2. Gazi

Kousunu izlemesi (Ha. 14.6.1927; A.G.M.K., s.23).
28 Haziran 1927 : Atatrkn, Mill Savunma Bakanlna askerlikten emekliliini isteyen dilekesi (A. ve S.G., s.7).
30 Haziran 1927 : Atatrkn, vermi olduu dileke zerine askerlikten
emekliye ayrlmas hakknda kararname dzenlenmesi (A.
ve S.G., s.9; T..H.K., s.3).
1 Temmuz 1927 : Atatrkn, stanbula gitmek zere trenle Ankaradan hareketi (Ha. 1.7.1927; A.G.M.K., s.23; N..T., s.201).
: Atatrkn, Ankaradan trenle zmite gelii, stanbula gitmek zere Erturul yatna geii ve saat 12.50de hareketi
(A..H.I, s.108;A.Y.G., s.177-178,204).
: Atatrkn, zmitten Erturul yat ile akamzeri stanbula
gelii, cokun ekilde karlan ve Dolmabahe Sarayna
geii (Kurtulutan sonra stanbula ilk gelii). (A. ve D., s.
108; A..H.I, s. 107-111; O.Y.S., s.423; .A., s.807; N..T.,
s.201; A.B.E.B., s.187).
: Atatrkn, Dolmabahe Saray salonunda stanbul halk
temsilcilerini kabul ve konumas: ...Artk bu saray, Allahn glgelerinin deil, glge olmayan, gerek olan milletin saraydr. Ve ben burada milletin bir ferdi, bir misafiri
olarak bulunmakla bahtiyarm! (Ha. 2.7.1927; A.S.D.II,
s.246-247).
: Atatrk erefine, gece Dolmabahe Saray nnde denizden ve karadan byk fener alay dzenlenmesi (A..H.I, s.
116).
2 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Vali bakanlndaki
Krklareli Heyetini kabul (Ha. 3.7.1927).
: Atatrkn, saat 19.00da Dolmabahe Sarayndan stanbul motoruyla Beylerbeyi Sarayna gidii, bir sre sonra
Stl yatyla Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I,
s.117).
: stanbulda bulunan ngiltere, Almanya ve Msr Elilerinin,
Afganistan Dileri Bakan Mahmut Tarzi Hann -Atatrkn stanbula gelii nedeniyle- Dolmabahe Sarayna
gelerek zel Defteri imzalamalar (A..H.I, s.117).
: Atatrk erefine, gece Dolmabahe Saray nnde byk
fener alay dzenlenmesi ve Atatrkn Dolmabahe Saray penceresinden halk selmlamas (A..H.I, s. 117-118).

400

3 Temmuz 1927 : Atatrkn, otomobille stanbulda muhtelif semtleri dolamas, Edirnekap ehitliini ziyareti (Ha. 4.7.1927; A..H.I,
s. 118).
: stanbulda bulunan baz yabanc eli ve ataelerin -Atatrkn stanbula gelii nedeniyle- Dolmabahe Sarayna
gelerek zel Defteri imzalamalar (A..H.I., s.120).
5 Temmuz 1927 : Atatrkn, saat 19.00da Dolmabahe Sarayndan Yenikye giderek orada oturmakta olan kz kardei Makbule
Hanm ziyareti, daha sonra Tarabyada Tokatlyan Oteline gelii, bir sre dinlendikten sonra Tarabyadan motorla Sirkeciye geii, buradan otomobille Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I, s.120).
6 Temmuz 1927 : Atatrkn, akamst Gksu Kasr ve Beylerbeyi Sarayn gezii, akam Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I,
s. 121).
7 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda retmenler Birlii stanbul Merkez Heyetini kabul ve retmenlere syledikleri: ...retmenler her vesileden istifade ederek halka
komal, halk ile beraber olmal ve halk, retmenin ocua yalnz alfabe okutur bir varlktan ibaret olmayacan
anlamaldr! (A.S.D.V, s.46;A..H.I, s. 122).
8 Temmuz 1927 : Atatrkn, akamzeri Dolmabahe Sarayndan sahil yolunu izleyerek otomobille Saryerde rr Suyuna gidii,
burada ksa sre dinlendikten sonra Tarabyada Tokatlyan
Oteline gelii, akam Dolmabahe Sarayna dn
(A..H.I, s. 124).
9 Temmuz 1927 : Atatrkn, stanbulda 3. Kolordu Komutanl Karargahn, Vilyet ve Belediyeyi ziyareti (A..H.I, s.125-127).
10 Temmuz 1927 : Atatrkn, akamzeri Cumhuriyet Halk Partisi stanbul l
Merkezini ve Trk Tayyare Cemiyeti ubesini ziyareti (A..
H.l.s.128).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Afganistan Dileri
Bakan Mahmut Tarz Han ve Afganistan Elisi Gulm
Ceylani Han kabul (A..H.I, s.128).
11 Temmuz 1927 : Atatrkn, stanbulda motorla deniz gezintisi yapmas;
skdar arsnda halk arasnda dolamas (A..H.I,
8.131).

401

12 Temmuz 1927 : Atatrkn, gn Dolmabahe Saraynda istirahatle geirii, gece Taksim Bahesini ereflendirii, saat 24.00de
Dolmabahe Sarayna dn (A.I.H.I, s.132).
13 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Abdlhak Hmit (Tarhan), Samipaazade Sezai ve Dantay Bakan Nusret
Beyi kabul (Ha. 14.7.1927).
14 Temmuz 1927 : Atatrkn, akam Ankara motoru ile Bykadaya gidii,
bir sre Yat Kulpte kaldktan sonra Dolmabahe Sarayna dn (Ha. 15.7.1927; A..H.I, s.133).
15 Temmuz 1927 : Atatrkn, stanbuldan hareketle Mudanya zerinden Bursaya gelii, burada smet Paa ile grmesi, gece tekrar
stanbula dn (A..H.I, s.133-135).
16 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Sarayndan hareketle Beylerbeyi
Sarayna gidii, bir sre istirahat ettikten sonra tekrar Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I, s.135).
17 Temmuz 1927 : Atatrkn, gn Dolmbahe Saraynda almakla geirmesi, gece saat 24.00de Ankara motoru ile Boaziinde
bir gezinti yapmas, daha sonra Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I, s.135).
21 Temmuz 1927 : Atatrkn, akamzeri Ankara motoruyla Sarayburnu Parkna giderek bir saat kadar burada istirahat etmesi, tekrar
motorla Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I, s.137).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Maliye Bakan Abdlhalik (Renda), Bkre Elisi Hseyin Ragp (Baydur) ve
Gaziantep Milletvekili Ali Cenani Beyleri kabul (A..H.I, s.
137).
22 Temmuz 1927 : Atatrkn, leden sonra Stl yatyla Boaziinde bir
gezinti yapmas, akamzeri Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I, s. 138).
23 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmbahe Saraynda 3. Kolordu Komutan
kr Naili (Gkberk) Paa, Gmhane Milletvekili Hasan
Fehmi (Ata) ve Kastamonu Milletvekili Velet (zbudak)
Beyleri kabul (A..H.I, s.139).
24 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Kahire Elimiz Muhittin (Akyz) Paay kabul (A..H.I, s.139).

402

25 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda ileri Bakan Cemil

(Uybadin) Beyi kabul (A..H.I, s.140).
26 Temmuz 1927 : Atatrkn, Lozan Antlamasnn 4. yldnm nedeniyle
Dolmabahe Saraynda kendisini ziyaret eden stanbul
Darlfnunu Hukuk Fakltesi Heyetine syledikleri: ...Lozan Bar, Trk tarihinde bir dnm noktasdr. Trk milleti iin siyas bir zafer oluturan bu antlamann Osmanl tarihinde rnei yoktur! (A.S.D.V, s.47; A..H.I, s.141).
28 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Ordu Mfettii Ali Sait
(Akbaytogan) Paa, stanbul ehremini Muhittin (stnda) ve zmir Milletvekili kr (Saraolu) Beyleri kabul
(A..H.I, s.142).
31 Temmuz 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Afyon Milletvekili Ruen Eref (naydn) Beyi kabul (A..H.I, s.142).
1 Austos 1927 : Atatrkn, Bursadan stanbula gelen Babakan ismet Paay Dolmabahe Saraynda kabul ve grmesi (A..H.I,
s. 143).
2 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Ziraat Bakan Sabri
(Toprak) Beyi kabul (A..H.I, s.144).
: Atatrkn, gece Stl yatyla Boaziinde bir gezinti
yapmas (A..H.I, s A 44).
4 Austos 1927 : Atatrkn, saat 20.00de Dolmabahe Saraynda Babakan smet Paay kabul (A..H.I, s.144).
5 Austos 1927 : Atatrkn, saat 12.30da Stl yatyla Modaya gelii,
buradan Erturul yatna geerek gverteden deniz yarlarn izlemesi (A.G.M.K., s.25; A..H.I, sA44-145).
7 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet Paay kabul (A..H.I, s.144).
: Atatrkn, akamzeri Stl yatyla Tarabya aklarna
kadar bir gezinti yapmas (A..H.I, s. 145).
8 Austos 1927 : Atatrkn, Ankara Erkek retmen Okulunun temel atma
treni sebebiyle Mill Eitim Bakan Mustafa Necati Bey tarafndan kendisine gnderilen sayg ve ballk telgrafna
cevab: ok nemli ve ar devlerini daima muvaffakiyetle baardklarna tank olduum fedakr retmenlerimize
gen ve kymetli arkadalar yetitirecek olan Ankara ret-

403

men Okulunun temel tann atldn renmekle pek

memnun oldum. Bu yoldaki teekkre deer faaliyet ve baarlarn devamn temenni ederim (A.T.T.B., s.529).
10 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet Paay kabul (A..H.I, s.146). (smet Paa geceyi Dolmabahe Saraynda geirmitir).
: Avrupadan dnen Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak)
Paay kabul (A..H.I, s.146).
11 Austos 1927 : Atatrkn, akam saat 20.00de smet Paa ile beraber
Dolmabahe Sarayndan otomobille Tarabyaya gidii, Tokatlyan Otelinde bir sre istirahat ettikten sonra gece Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I, s.146).
12 Austos 1927 : Atatrkn, akamzeri smet Paa ile beraber Dolmabahe Sarayndan otomobille Kthane yolunu izleyerek Silhtaraaya gidii, daha sonra Kemerburgazda bir iftlikte
ksa sre istirahat takiben Halite Ankara motoruna binerek Dolmabahe Sarayna dn (A..H.I., s.148).
15 Austos 1927 : Atatrkn, saat 16.00da Dolmabahe Saraynda Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paay kabul (A..H.I, s.
148).
16 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Ankara Milletvekili Ali
Fuat (Cebesoy) Paay, daha sonra Berlin Bykelimiz
Kemalettin Sami Paay kabul (A..H.I, s.148-149).
18 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Yksek Asker ra
yelerinden Cevat (obanl) ve Yakup evki (Suba) Paalar kabul (A..H.I, s.145).
22 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Afyon Milletvekili Ruen Eref (naydn) Beyi kabul (A..H.I, s.150).
24 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Mill Savunma Bakan
Recep (Peker) Beyi kabul (A..H.I., s. 150).
: Atatrkn, skdar yangnnda akta kalanlara yardm olmak zere 5.000 lira bata bulunmas (A..H.I, s.150).
25 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trkiye Byk Millet
Meclisi Bakan Kzm (zalp) Paay kabul (A..H.I., s.
150).

404

26 Austos 1927 : Atatrkn, saat 17.00de Dolmabahe Saraynda ileri

Bakan Cemil (Uybadin), Milli Eitim Bakan Mustafa Necati, Bayndrlk Bakan Behi (Erkin), Dileri Bakan Tevfik
Rt (Aras), Ticaret Bakan Rahmi (Kken) ve Ziraat Bakan Sabri (Toprak) Beyleri kabul (A..H.I., s.151).
27 Austos 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet Paay kabul (A..H.I., s.151).
: Atatrkn, gece Dolmabahe Saraynda -Trk Tayyare
Cemiyeti tarafndan hazrlanan- stikll Sava ile ilgili bir
filmi izlemesi (A..H.I., s.151).
28 Austos 1927 : Atatrkn bakanlnda, Dolmabahe Saraynda Bakanlar Kurulu toplants (Seim ileri grlmtr. A..H.I, s.
152).
29 Austos 1927 : Atatrkn, milletvekili seimi nedeniyle Cumhuriyet Halk
Partisi programndaki esaslar aklayan seim bildirgesi:
...Trk Cumhuriyetine ve aziz vatanmza gelecekte daha
byk hizmetler yapabileceimize tam gvenim vardr.
Trk milletinin gelecei, bugnk evltlarnn gr isabeti
ve yorulmak eiliminde olmayan alma gayretiyle byk
ve parlak olacaktr (Ha. 30.8.1927; A.T.T.B., s.529).
: Atatrkn, milletvekillerinin uyaca esaslar hakknda genelgesi: ...Cumhuriyet Halk Partisine mensup milletvekillerinin, milletvekili sfatn zel iktisad hayatlar iin deerden drmemelerine Parti Genel Bakanl da zel dikkat gsterecektir (Ha. 30.8.1927).
4 Eyll 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trkiye Byk Millet
Meclisi Bakan Kzm (zalp) Paay kabul (A..H.I, s.
158).
7 Eyll 1927 : Atatrkn, milletvekili seimini takiben millete bildirgesi:
...Evltlarnn serbest reyleriyle memleketin mukadderatn kalben gven besledii ellere brakan Trkiye, mill lksnde srar ve mill almalarnda sarslmaz birlikte muhterem ve kuvvetli bir varlk olduunu bir kere daha gstermi oluyor (Ha. 8.9.1927).
11 Eyll 1927 : Atatrkn, Hrriyet-i Ebediye Tepesinde ehitleri ziyareti,
dnte tramvayla halk arasnda Beyoluna gelii, ksa

405

sre Tokatlyanda kaldktan sonra Dolmabahe Sarayna

dn (A..H.I, s.160).
14 Eyll 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trkiye Byk Millet
Meclisi Bakan Kzm (zalp) Paa ve ileri Bakan Cemil (Uybadin) Beyi kabul (A..H.I, s.161).
15 Eyll 1927 : Atatrkn, akamzeri Dolmabahe Sarayndan otomobille Floryaya gidii, gece Hadmkyden trene binerek Sirkeciye gelii, buradan otomobille Dolmabahe Sarayna
dn (A..H.I, s.163).
18 Eyll 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda -Laheyden dnenAdalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) Beyi kabul (Ha.
19.9.1927; A..H.I, s.163).
: Atatrkn Dolmabahe Saraynda Trakya blgesini teftiten dnen Milli Savunma Bakan Recep (Peker) Beyi kabul (Ha. 19.9.1927; A..H.I, s.163).
19 Eyll 1927 : Atatrkn, stanbul polisinin baarl almalar nedeniyle
kendilerini tebrik ettiini stanbul Emniyet Mdrlne bildirmesi (Ha. 20.9.1927; A..H.I, s. 164).
24 Eyll 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Dileri Bakan Tevfik
Rt (Ara) Beyi kabul (A..H.I, s. 165).
29 Eyll 1927 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Ziraat Bakan Sabri
(Toprak) Beyi kabul (A..H.I, s.166).
30 Eyll 1927 : Atatrkn, saat 10.00da stanbuldan Ankara motoru ile
Mudanyaya hareketi (Mudanyadan da otomobille Bursaya hareket etmitir. A..H.I., s.167-168).
1 Ekim 1927 : Atatrkn, Bursaya gelii (A..H.I, s.168).
4 Ekim 1927 : Atatrkn, Bursada ehitliki ziyareti (A..H.I, s.168).
5 Ekim 1927 : Atatrkn, Veteriner Kongresinin sayg ve ballk telgrafna teekkr (Ha. 6.10.1927).
9 Ekim 1927 : Atatrkn, Bursadan Ankaraya hareketi (A..H.I, s.168).
10 Ekim 1927 : Atatrkn, Bursadan Ankaraya dn (Ha. 11.10.1927;
A.G.M.K., S.26; T..T.K.II, s.65).
12 Ekim 1927 : Atatrkn, ankayada Amerika Bykelisi Joseph C.
Grewin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine ce-

406

vap konumas (T.A.M.K.B.B., s.44; A.

T.A..Y.K., s.326; T.A.S..A.., s.265).

ve i.,

s.63;

15 Ekim 1927 : Atatrkn Genel Bakan bulunduu Cumhuriyet Halk Partisinin II. Byk Kongresinin Ankarada toplanmas (Sivas Kongresi, Partinin I. Kongresi kabul edilmitir. .A.,
3.770).
: Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi II. Byk Kongresinde
36 saat 33 dakika sren sylevine balamas: ...Efendiler,
bu vaziyet karsnda bir tek karar vard. O da mill egemenlie dayanan, kaytsz artsz, bamsz yeni bir Trk
Devleti kurmak! te, daha stanbuldan kmadan evvel
dndmz ve Samsunda Anadolu topraklarna ayak
basar basmaz uygulanmasna baladmz karar, bu karar
olmutur (N.l, s.1-13; T.IV., s.175; .A., s.771,807; K. Atatrk, s.162; A.B.E.B., s.187).
20 Ekim 1927 : Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi II. Byk Kongresinde
okuduu sylevini bitirii: ...Bugn ulatmz netice, asrlardan beri ekilen mill felketlerin dourduu uyankln
ve bu aziz vatann her kesini sulayan kanlarn karldr. Bu neticeyi Trk genliine emanet ediyorum. Ey Trk
genlii! Birinci vazifen, Trk bamszln, Trk Cumhuriyetini sonsuza dek savunmaktr. ...Muhta olduun kudret damarlarndaki asil kanda mevcuttur! (N.ll, s.898).
27 Ekim 1927 : Atatrkn, Basn Cemiyeti Bakan Hakk Tark (Us)
Beyin Byk Sylev nedeniyle telgrafna cevab: Hitabenin, genliimizin ve byk milletimizin ruhunda uyandrd temiz yanklar dinlemekle pek mutluyum!
(A.S.D.V,s.16O).
29 Ekim 1927 : Atatrkn, Cumhuriyetin 4. yldnm nedeniyle Ankarada byk geit trenini izlemesi, tebrikleri kabul, akam
Trkocaklar tarafndan tertiplenen baloyu ereflendirii (V.
30.10.1927).
1 Kasm 1927 : Atatrkn, ikinci defa Trkiye Cumhurbakanlna seilmesi (Z.C., Devre: III, cilt: i, s.3).
: Atatrkn, Cumhurbakan olarak yemini ve Trkiye Byk Millet Meclisinin III. dnem I. toplanma yln a konumas: ...Byk Millet Meclisi, Trk milletinin asrlar s-

407

ren araylarnn z ve onun bizzat kendisini idare etmek

uurunun canl timsalidir. Trk milleti, mukadderatn Byk Millet Meclisinin kifayetli ve vatanperver eline brakt
gnden itibaren karanlklar syrp kaldrm ve mitleri boan felketlerden milletin gzlerini kamatran gneler ve
zaferler karmtr (Z.C., Devre: III, cilt: I, s.3-4; A.S.D.I, s.
353).
: Atatrkn, ikinci defa Trkiye Cumhurbakanlna seilmesi nedeniyle millete bildirgesi: ...Naiz ferdi olmakla
vndm Trk milletinin mutluluu ve hizmeti urunda
btn kabiliyet ve varlm vermek gayret ve kararyla duygulu ve dolu bulunuyorum. Asla phe yoktur ki, Cumhuriyetin gelecek evltlar bizden daha ok refaha kavumu
ve bahtiyar olacaklardr! (A.T.T.B., s.435).
: Atatrkn, yeni cumhurbakanl devresinde yaplacak iler hakknda millete bildirgesi: ...Dnyann zorunlu gidiinde asil milletimize den yksek devlerin yerine getirilmesine alacaz. Bu devler, uygarlk ve insanlk ailesinde
Trk milletinin lyk olduu yksek itibar mevkiini koruma
ve ykseltmesine hizmet etmek olacaktr (A.T.T.B.,
s.536).
4 Kasm 1927 : Ankarada, Etnografya Mzesi nnde ve Yeniehirdeki
Atatrk heykellerinin al (Ha. 5.11.1927; .A., s.807;
T.IV., s.356; B.Y.A., s.102; O.Y.K., s.XI).
7 Kasm 1927 : Atatrkn, Sovyet Devriminin 10. yldnm nedeniyle,
Kalinine tebrik telgraf (A.T.T.B., s.536).
19 Kasm 1927 : Ankaraya gelen Alman ressam A. Kampfn, ankayada
Atatrkn resmini yapmaya balamas (Ha. 20.11.1927).
24 Kasm 1927 : Ankarada, Ulus Meydanndaki Zafer Antnn al
(T.IV., s.356; A.B., s.180; O.Y.K., s.XI; A.B.E.B., s.188).
-19282 Ocak 1928 : Atatrkn, Yahya Kemal (Beyatl) Beye Yahya Kemal
Beyefendiye ithafn tayan resmini armaan edii
(Y.K.A., s.20).
23 Ocak 1928 : Atatrkn, Yugoslav Elisi Y. Taditchin gven mektubunu
kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (Ha.
24.1.1928).

408

4 ubat 1928 : Atatrkn, Trk Maarif Cemiyeti temsilcilerini kabul ve

Cemiyeti himayelerine al (Ha. 5.2.1928; V. 5.2.1928).
19 ubat 1928 : Atatrkn, Yahya Kemal (Beyatl) Beye Yahya Kemal
Beyefendiye ithafn tayan resmini armaan edii
(Y.K.A., s.22).
20 ubat 1928 : Atatrkn, gece, Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras) ve
einin verdii resepsiyonu ereflendirmesi (Ha. 22.2.1928).
7 Mart 1928 : Atatrkn, fakir renciler iin ocuk Esirgeme Kurumuna
bin lira bata bulunmas (Ha. 9.3.1928).
8 Mart 1928 : Atatrkn, Le Matin muhabirine Trk demokrasisi hakknda demeci: ...Trk demokrasisi Fransz htillinin at yolu izlemi, lkin kendisine has ayrc zellikle gelimitir. Her ne kadar milletlerin ve demokrasilerin ibirlii
yapmalar lzm ve mmknse de, ibirlii ancak bir tek
amaca, yani bara ynelik ise mmkn ve yararl olur
(A.S.D.III, s.81).
12 Mart 1928 : Atatrkn, Le Matin gazetesi muhabirine bir ksm basnn sal ve hastal hakknda kastl yayn ile ilgili demeci: ...lme doru en ok atlanlardan biriyim. Kurun
ve glle yamuru altnda birok muharebelere itirak ettim.
Hatta lm bir defa kalbimin yanndan syrarak geti. Kalbimin zerinde bir saat vard ve bu saat mermi parasnn
iddetini krd. Salm tamamen yerinde, kuvvetim de daha iyiye gitmekte. lmeye asla niyetim yok! (A.S.D.III,
s.82).
29 Mart 1928 : Atatrkn, ankayada Yunan Elisi Jean Papas ile Danimarka Elisi Otto Cari Mohrun gven mektuplarn kabul
ve Elilerin sylevlerine cevap konumalar (A.S.D.V, s.4748).
1 Nisan 1928 : Atatrkn, Torbal depreminde zarar grenlere yardm olmak zere 10.000 lira bata bulunmas (Ha. 3.4.1928).
10 Nisan 1928 : Liklikle ilgili nemli Anayasa deiikliklerinin yaplmas
(Bu deiikliklerle, Anayasann ikinci maddesindeki Trkiye Devletinin dini, din-i slmdr cmlesi ile 26. maddede
mevcut ahkm- eriyenin Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan yrtleceini belirten cmle kaldrlm, ayrca
milletvekillerinin ve cumhurbakannn yaptklar yeminler

409

de deitirilerek namus zerine ant iilmesi ekli kabul edilmitir). (Z.C., Devre: III, cilt: 3, s.104, 112, 125; .A.. s.777;
B.M.., s.35; T.IV, s.163,213).
15 Nisan 1928 : Atatrkn, yapm tamamlanan Ankara Etnografya Mzesi
binasn ziyareti (Atatrk, bu ziyaretinde Afgan Kral Amanullah Hann mays aynda Ankaraya gelilerinde mzenin al treninin yaplmasn emretmitir). (E.M.K., s.4).
11 Mays 1928 : Ankara okullarnn beden eitimi enlii ve Atatrkn, beden eitimi gsterileri yapan rencilerin geit trenini izlemesi (Ha. 11.5.1928).
17 Mays 1928 : Atatrkn, ocuk Esirgeme Kurumu Kongresi adna sayglarn ileten heyeti kabul (Ha. 18.5.1928).
18 Mays 1928 : Atatrkn, Romanya Elisi Filalitynin yenilenen gven
mektubunu kabul (Ha. 19.5.1928).
19 Mays 1928 : Atarkn, Belika Elisi Baron Louis Leclercqin gven
mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(Ha. 21.5.1928).
20 Mays 1928 : Atatrkn, Ankaraya gelen Afganistan Kral Amanullah
Han ve Kralie Sreyyay istasyonda karlamas (Ha.
21.5.1928).
: Atatrkn, Afganistan Kral ve Kraliesiyle beraber, Trkiye Byk Millet Meclisindeki grmeleri izlemesi ve stikll Madalyas takl treninde hazr bulunmas (Ha.
21.5.1928).
: Atatrkn, Afganistan Kral Amanullah Han ve Kralie Sreyya ereflerine Ankara Palasta verilen ziyafette konumas: ...Gelecein yksek ufuklarndan domaya balayan gne, asrlardan beri strap eken milletlerin talihidir!
Bu talihin artk bir daha siyah bulutlara brnmemesi, milletlerin ve onlarn nderlerinin dikkat ve fedakrlna baldr! (A.S.D.II, s.248; A.M.D.P.II, s.163-165).
: Milletleraras rakamlarn kullanlmas hakknda Kanunun
kabul (Z.C., Devre: III, cilt: 4, s.208).
21 Mays 1928 : Atatrkn, Afganistan Kral Amanullah Han ve eiyle beraber, leden sonra at yarlarn izlemesi (V. 22.5.1928).

410

22 Mays 1928 : Afganistan Kral Amanullah Han ve Kralie Sreyyann,

akam Atatrk erefine ziyafeti (Ha. 23.5.1928; 24.5.1928).
25 Mays 1928 : Atatrkn, Afganistan Kral Amanullah Hanla beraber Ankarada resim Sergisini ziyareti (V. 26.5.1928).
27 Mays 1928 : Afganistan Kral Amanullah Hann, Ankaradan ayrlrken
Hkimiyet-i Milliye gazetesi muhabirine demeci: ...Gazi,
dnyann en byk adam ve en nemli bir askeridir. Kendileriyle haberleiyor, tanyor ve seviyordum. Fakat grtkten sonra kymetinin bykln daha iyi anladm
(Ha. 28.5.1928).
1 Haziran 1928 : Atatrkn, Torbal ve evresindeki deprem nedeniyle zmir
Valiliine telgraf: ...Memleketin her tarafndan znt ve
straba itirak haberleri alyorum. Bu mterek strap ve
hassasiyet, teselliyi gerektiren bir harekettir (Ha.
2.6.1928).
4 Haziran 1928 : Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula hareketi (Ha.
5.6.1928).
5 Haziran 1928 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (A.Y.G., s.179; Ha.
6.6.1928; A..H.I, s.187).
6 Haziran 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Abdlhak Hmit (Tarhan) Beyi kabul, akamzeri Ankara motoru ile Boaziinde bir gezinti yapmas (A..H.I., s.191).
9 Haziran 1928 : Atatrkn, otomobille stanbul iinde bir gezinti yapmas
(A..H.I, s.191-192).
11 Haziran 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Avrupadan dnen
Trkiye Bankas Genel Mdr Cell (Bayar) Beyi kabul (A..H.I., s.193).
13 Haziran 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Yksek Asker ra
yelerinden Cevat (obanl) ve Yakup evki (Suba) Paalarla, Kolordu Komutanlarndan Ali Hikmet (Ayerdem) ve
kr Naili (Gkberk) Paalar kabul (A..H.I, s.194).
16 Haziran 1928 : Atatrkn, stanbulda Trkiye Bankas Yenicami ubesine gelii, binay gezerek ilgililerden bilgi al (A..H.I, s.
195).
20 Haziran 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Paris Bykelimiz
Fethi (Okyar) Beyi kabul (A..H.I., s.198).

411

23 Haziran 1928 : Atatrkn, Fethi (Okyar) Beyle beraber Stl yat ile
Dolmabaheden Haydarpaaya gelii, Fethi Beyi Ankaraya uurlay, tekrar Dolmabahe Sarayna dn
(A..H.I, s. 199).
28 Haziran 1928 : Atatrkn, Ankara motoru ile Bykada Yat Kulbne gelii, tarihi Ahmet Refik (Altnay) Beyle ksa grmesi, daha sonra Dolmabahe Sarayna dn (Ha. 30.6.1928;
A..H.I., s.200).
2 Temmuz 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet Paa,
Paris Bykelimiz Fethi (Okyar), Dileri Bakan Tevfik
Rt (Aras) ve Saffet (Arkan) Beyleri kabul ve le yemeine misafir edii (A..H.I, s.201).
10 Temmuz 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Kabil Eliliine atanan
Hikmet (Bayur) Beyi kabul ve kendisine Ltin harfleriyle
ithafl bir resmini armaan edii (Ha. 11.7.1928).
13 Temmuz 1928 : Atatrkn, Fethi (Okyar) Beyle beraber Dolmabaheden
otomobille hareket ederek Bykdereye kadar bir gezinti
yapmas (A..H.I, s.204-205).
24 Temmuz 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda, Lozan Bar Antlamasnn 5. yldnm nedeniyle genliin teekkr ve
ballk duygularn ileten stanbul Darlfnunu Heyetini
kabul (A..H.I., s.206-207).
: Atatrkn, Ankara Hukuk Mektebinin ilk mezunlarn tebrik telgraf: ...Ankara Hukuk Mektebinin ilk mezunlarn ve
profesrlerini tebrik ve mezun efendilerin memlekete hayrl hizmetlerde bulunmalarn temenni ederim (Ha.
25.7.1928; A. S. D. V, s. 160-161).
26 Temmuz 1928 : Atatrkn, gece ocuk Esirgeme Kurumu ve Trk Maarif Cemiyeti balolarn ereflendirmesi (A..H.I, s.207).
29 Temmuz 1928 : Atatrkn, izinli olarak Trkiyeye dnen Sofya Elimiz
Hsrev (Gerede) Beyi kabul (Ha. 30.7.1928).
: Atatrkn, Gzel Sanatlar Birlii Edebiyat ubesi adna
Halit Ziya (Uaklgil) ve Hseyin Rahmi (Grpnar) Beyleri
kabul ve kendisine teklif edilen bu ubenin fahr bakanln kabul edii (Ha. 30.7.1928).
1 Austos 1928 : Atatrkn, Ltin Harfleri Komisyonu yelerinden Falih Rfk (Atay), Ahmet Cevat (Emre) ve Mehmet Emin Beyleri

412

kabul, alfabe ve gramer konular zerinde grmesi (Ha.

2.8.1928)
8 Austos 1928 : stanbulda Taksim Cumhuriyet Antnn almas (T.IV.,
s.356).
9 Austos 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Sofya Elisi Hsrev
(Gerede) Beyi kabul (Ha. 10.8.1928).
9/10 Austos 1928 : Atatrkn, stanbul Sarayburnu Parknda Cumhuriyet
Halk Partisi tarafndan tertiplenen gece toplantsnda yeni
harfler hakknda konumas: ...Bizim ahenkli, zengin dilimiz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardan
beri kafalarmz demir ereve iinde bulunduran, anlalmayan ve anlamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak
ve bu gerei anlamak mecburiyetindeyiz! Anladmzn
belirtisine yakn zamanda btn dnya tank olacaktr. Buna kesinlikle eminim (T.M.T. V, s. 1463-1467; A..H.I,
s.212-213; M. 10.8.1929; A.S.D.II, s.351; A.B.E.B., s.199).
10 Austos 1928 : Atatrkn, saat 18.00de otomobille Taksim Cumhuriyet
Ant nne gelerek, bir sre ant seyretmeleri (Ha.
11.8.1928; A..H.I, s.215).
11 Austos 1928 : Atatrkn, Milli Eitim Bakan Mustafa Necati Bey de hazr bulunduu halde, Ltin Harfleri Komisyonu yelerini kabul (Ha. 14.8.1928).
14 Austos 1928 : Atatrkn, Basn Cemiyeti Kongresinin sayg telgrafna
selm ve iltifatlarn ileten cevab (Ha. 15.8.1928). (Bu telgraf yeni Trk harfleriyle yazlmtr).
16 Austos 1928 : Atatrkn, yeni Trk harfleri hakknda Adalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) Beyin telgrafna cevab: ...Gerekten
yeni Trk yazs, Trkn yaradltan gelen zek ve kabiliyetini gelitirebileceinden yeni yazmz tarlalarnda alan iftilerimize, srleri banda dalarda dolaan obanlarmza kadar en az bir zamanda yaymaya almak
hepimizin vicdan ve mill haysiyet borcudur (Ha.
17.8.1928).
17 Austos 1928 : Atatrkn, Modadaki deniz yarlarn izlemesi, akam
Kalam Belv Palasta verilen bir baloyu ereflendirmesi
(A..H.I, s.217-218).

413

18 Austos 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda yeni Trk harfleri ve

gramer kurallar zerine Yunus Nadi Beye demeci (C.
19.8.1928; A..H.I, s.219).
22 Austos 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Yksek Asker ra
yelerinden Yakup evki (Suba) ve Cevat (obanl) Paalar kabul (Ha. 23.8.1928).
23 Austos 1928 : Atatrkn, Erturul yat ile stanbuldan Tekirdaa gelii,
ehirde ziyaretleri, yeni harflerle ilgili olarak halkla grmesi (leden sonra saat 13.00 sralarnda yatla tekrar stanbula hareket etmitir. T.T.A., s.208; T.A., s.17-18).
: Atatrkn, Tekirda dn stanbulda Anadolu Ajans
muhabirine yeni Trk harfleri ile ilgili demeci: ...Az zaman
sonra, yeni Trk harfleriyle, gzler kamatrc Trk manev geliiminin eriebilecei kudret ve itibarn milletleraras
seviyesini gzlerimi kapayarak imdiden o kadar parlak gryorum ki, bu manzara beni kendimden geiriyor!
(A.S.D.III, s.82; T.A., s.25).
25 Austos 1928 : Atatrkn, Dolmabahe Saray salonunda brahim Necmi
(Dilmen) Beyin yeni Trk harfleri ve okunuu ile ilgili tartmal konferansn izlemesi (Bu konferans 150 kadar milletvekili de izlemitir. A..H.I, s.221).
27 Austos 1928 : Atatrkn, Stl yatyla stanbuldan Mudanyaya, Mudanyadan da otomobille Bursaya gelii, l Genel Meclisi
salonunda memurlar yeni harflerden imtihan edii, akam
tekrar Mudanya zerinden stanbula hareketi (Ha.
28.8.1928; A..H.I., s.227-229).
27/28 Austos 1928: Atatrkn, Mudanyadan Erturul yatyla stanbula dn (Ha. 28.8.1928).
: Atatrkn, Erturul yatyla Mudanyadan stanbula dnerken harf inklb hakknda syledikleri: ...Trk milleti yaptn uurla ve bunca bin yllarn hayatnda at devasz
yaralar acele tedavi etmek acsyla, gerek denilen cevheri bulmu olduuna inanarak uzun admlarla kurtulu aramaya karar vermitir. Bunun nne set ekmek isteyeceklerin sonu, Trkn kuvvetli ayaklar altnda ezilmektir (Ha.
28.8.1928).

414

28 Austos 1928 : Atatrkn, retmenlerin yeni yazy renme ve retmedeki fedakr almalar nedeniyle Mill Eitim Bakan Mustafa Necati Beye telgraf: Yeni Trk yazsn renmek ve
retmek hususunda memleketin her tarafnda sarf edilen
ateli faaliyet ve almalar derin bir haz ve memnuniyetle
gryorum. retmenlere teekkr ve selmlarmn iletilmesini rica ederim (A.T.T.B., s.538).
29 Austos 1928 : Atatrkn huzurunda, Dolmabahe Saray salonunda yeni
Trk harflerinin okunu ve yazl ile ilgili tartmal konferans ve Atatrkn tahtaya yazlan bir notu: Milleti bilgisizlikten kurtarmak iin kendi diline uymayan Arap harflerini
terk edip Ltin esasndan Trk harflerini kabul etmekten
baka are yoktur! (A..H.I, s.230-234).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda air ve yazarlardan
oluan sofrada Halit Fahri (Ozansoy) Beye hitaben yazdrdklar: ...iirlerin en, neeli, faal Trk milletinin sevin,
nee, faaliyet, his ve hareketlerini akyacaktr. Buna mevcudiyetini hasredeceksin! (E.., s.263).
30 Austos 1928 : Atatrkn, 30 Austos Zaferinin 6. yldnm nedeniyle
basn temsilcilerine demeci: 30 Austosta ynettiim muharebe, Trk milletinin yanmda bulunduu halde idare ettiim ilk ve son muharebedir. Bir insan, kendisini milletle
beraber hissettii zaman, ne kadar kuvvetli buluyor bilir misiniz? Bunu tarif mkldr (Ha. 31.8.1928; A.S.D.III,
s.83).
1 Eyll 1928 : Atatrkn, Dolmabaheden Erturul yat ile anakkaleye
gelii, Vilyet ve Belediyeyi ziyaret ederek yeni harfler
hakknda halkla konumalar (A. ve D., s.122).
2 Eyll 1928 : Atatrkn, saat 16.00da Maydos (Eceabat)a hareket ederek Arburnu, Conkbayr ve Anafartalar blgelerini ziyareti
(A. ve D., s. 122).
2 Eyll 1928 : Atatrkn, Erturul yat ile anakkaleden Geliboluya gelii, Hkmet Kona ve Belediyede yeni harfler hakknda
halkla konumas (A. ve D., s. 122).
: Atatrkn, deniz manevralar nedeniyle Donanma Komutan Fahri (Engin) Beye tebrik telgraf: ...Donanmamzn
bugn grm olduum dzen ve mkemmeliyetinden ok
memnunum ve vnyorum (Ha. 4.9.1928).

415

2/3 Eyll 1928 : Atatrkn, akam

(A.Y.G., s. 106).

anakkaleden

stanbula dn

4 Eyll 1928 : Atatrkn, Galatasaray Kulb Bakan Necmettin (Sadak) Beye mektubu: Mektubunuzu aldm. Trk genliinin
spor sahasnda gsterdii kabiliyet ve faydal faaliyeti takdirle gryor ve izliyorum (B.T.S.T.A., s.87).
9 Eyll 1928 : Atatrkn, Darlfnun ve yksekokul rencilerini tayan
vapur Dolmabahe Saray nnden geerken genlerin
kendisine sevgi gsterisinde bulunmalar zerine, Sarayn
penceresinden onlar selmlamas (Genlerin gsterilerine
devam etmesi zerine Cumhurbakanl Orkestras, Saray balkonuna karak baz paralar alm, genler de birlikte Cumhuriyet Marn sylemilerdir. .H., s.111).
14 Eyll 1928 : Atatrkn, zmir vapuru ile stanbuldan Karadenize hareketi (A. ve D. s.123; A..H.I., s.240).
: Atatrkn, Karadeniz yolculuuna balarken kendisini
uurlayan donanma mensuplarna -Donanma Komutan
Fahri (Engin) Bey araclyla- telsiz mesaj: Karadenizin
dalgalar iinde en ok haz ve sevincimi gerektiren kalb
hissim, samim hatram siz olmaktasnz. Bunu size ve adreslerini bilmediim btn arkadalara ve evltlara iletiyorum (A. ve D., 124).
15 Eyll 1928 : Atatrkn, zmir Vapuru ile Sinopa gelii, ehirde tetkik ve
ziyaretleri, gece Samsuna hareketi (A.Y.G., s.315-317; V.
16.9.1928).
16 Eyll 1928 : Atatrkn, Sinoptan Samsuna gelii, akam retmenler
tarafndan dzenlenen baloyu ereflendirmesi (M. 18.9.
1928).
17 Eyll 1928 : Atatrkn, Samsunda sabah yazdklar: Saat 8.00i eyrek geiyor. Yaz odasndaym. smet Paay beklerken bu
satrlar yazyorum. Samsuna nc defa geliyorum. lk
geliim malmdur: 19 Mays 1919... (Samsun 15, 1938,
s.44, Yedign, say: 348, s.9, 1939).
: Atatrkn, Samsunda ziyaret ve incelemelerde bulunmas.
18 Eyll 1928 : Atatrkn, Samsundan Amasyaya gelii, bir sre sonra
Turhal yolu ile Tokata hareketi (R.A., 151).

416

: Atatrkn, Tokata gelii ve geceyi burada geirii (V.

19.9.1928).
19 Eyll 1928 : Atatrkn, Tokattan Sivasa gelii (A.Y.G., s.325).
20 Eyll 1928 : Atatrkn, sabah Sivasta incelemeleri, Sivas Kongresinin
topland lise salonunu ziyareti ve lisenin hatra defterine
yazdklar: lk Kongremizin topland salonu grmekten
ok duygulandm! (A.H.D.Y., s.12;A.Y.G., s.325).
: Atatrkn, Sivastan hareketle Kayseriye gelii (A.Y.G.,
s.325; A.K..S.91 -94).
: Atatrkn, leden sonra Kayseriden Ankaraya hareketi
(M. 21.9.1928).
21 Eyll 1928 : Atatrkn, Kayseriden Ankaraya gelii (A.G.M.K., s.35;
T.M.T.V, s. 1464).
: Atatrkn, yeni harflerin kullanl nedeniyle gramerde yaplacak deiiklikler hakknda Babakanla yazs (M.
22.9.1928).
27 Eyll 1928 : Atatrkn, ankayada Fransz Bykelisi Charles de
Chambrunun gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V., s.50).
1 Ekim 1928 : Atatrkn, Ankarada Hkimiyet-i Milliye gazetesi ynetim
yerini ziyareti (M. 2.10.1928).
19 Ekim 1928 : Atatrkn, smet Paa ile Ankarada at yarlarn izlemesi
(M. 21.10.1928).
21 Ekim 1928 : Atatrkn, ankayada ran Elisi Furugi Muhammed
Alinin gven mektubunu kabul (D.B.Y., 1967; s.1071).
25 Ekim 1928 : Atatrkn ankayada Irak Elisi Suphi Bey, Msr Elisi
Ratip Bey ve Polonya Elisi Kazimierz Olszowskyin gven
mektuplarn kabul ve elilerin sylevlerine cevap konumalar (A.S.D.V, s.51-53; V. 26.10.1928).
29 Ekim 1928 : Atatrkn, Cumhuriyetin 5. yldnm nedeniyle Ankarada geit trenini izlemesi (M. 30.10.1928).
: Atatrkn, Sofyada yaymlanan La Bulgarie gazetesi
muhabirine Trk-Bulgar ilikileri ve Bulgaristan hatralar
hakknda demeci (C. 3.13.1928).

417

1 Kasm 1928 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin III. dnem II. toplant yln a konumas: ...Byk
Millet Meclisinin kararyla Trk harflerinin kesinlik ve yasallk kazanmas, bu memleketin ykselme mcadelesinde
bal bana bir geit olacaktr (Z.C., Devre: III, cilt: 5, s.25; A.S.D.I, s.355).
: Yeni Trk harflerinin kabul ve tatbiki hakknda Kanunun
kabul (Z.C., Devre: III, cilt: 5, s.7-8; M..K., s.17).
: Cumhurbakan Atatrke, milletin kran hatras olmak
zere altn levha zerinde kabartma bir alfabe takdim edilmesi hakknda Trkiye Byk Millet Meclisi karar (Z.C
Devre: III, cilt: 5, s. 12).
8 Kasm 1928 : Atatrkn, halka yeni yazy retmek zere faaliyete geecek olan Millet Mekteplerinin Genel Bakanln ve
Baretmenliini kabul etmesi (C. 9.11.1928).
11 Kasm 1928 : Atatrkn, ankayada svire Elisi Martin Henrinin gven mektubunu kabul (D.B.Y., 1967; s.1079).
19 Aralk 1928 : Atatrkn, Ankarada talya Dileri Bakanl Mstear
Grandiyi kabul (C. 20.12.1928).
-19291 Ocak 1929 : Yeni harfleri ve bu harflerle yazy halka retmek zere,
Millet Mekteplerinin almas (C. 2.1.1919; O.Y.K., s.XI;
T.M..P., s.254)
17 Ocak 1929 : Atatrkn, gece, manev kz Nebile Hanmn evlenmesi
nedeniyle Ankara Palasla dzenlenen baloyu ereflendirmesi (C. 18.1.1929).
28 ubat 1929 : Atatrkn, Trk alfabesinin sadeletirilmesi nedeniyle tebrik telgraf gnderen ngiliz Heceyi Sadeletirme Cemiyetine cevab: ...nsanlar arasnda kolay ve hevesli okumak
vastasnn temin edilmesi, hem mill gelimeye hem de
milletler arasnda anlamaya ok hizmet eder (Ha.
1.3.1929).
19 Nisan 1929 : Atatrkn, ankayada ngilterenin eski Msr Fevkalde
Komiseri Lord Lloydu kabul (M. 20.4.1929).
23 Nisan 1929 : Atatrkn, leden sonra Ankara Palasta dzenlenen
ocuk Balosunu ereflendirmesi (M. 24.4.1929; C. 24.4.
1929).

418

30 Mays 1929 : Atatrkn, 28.5.1929 gn stanbulda toplanan 4. Uluslararas Ajanslar Kongresinin sayg telgrafna cevab:
Hakkmda gsterilen samim duygulara teekkr eder, baarlar dilerim (C. 31.5.1929; A.T.T., s.22).
11 Haziran 1929 : Atatrkn, Basn Cemiyeti Genel Kurulunun sayg telgrafna cevab: Genel Kurul toplants mnasebetiyle hakkmda gsterilen hislere teekkr ederim (V. 12.6.1929;
A.T.T., s.22).
29 Haziran 1929 : Atatrkn, Avrupada tedavi grmekte olan Sabiha (Gken) Hanma mektubu: Sanatoryumdan gnderdiin
mektubu da aldm. Oradaki hayat ve bakmdan honut olduundan ve doktorlarn dediklerini ok itina ile takip ettiinden pek memnun oldum. Aldmz raporlardan anladmza gre esasen hastaln o kadar mhim deildir. Shhat ve rahatna, bildirdiin gibi itinada devam edersen az
zamanda tamamiyle iyileecein phesizdir. ..Gzlerinden perim (A..B..).
18/19 Temmuz 1929: Atatrkn, gece yarsndan sonra Ankarann Tahtakale
blgesinde kan yangn yerine gelii ve alnan nlemleri
denetlemesi (. 20.7.1929).
24 Temmuz 1929 : Atatrkn, Lozan Antlamasnn 6. yldnm nedeniyle
smet (nn) Paaya telgraf: Devlet ve milletin bamszln btn cihana pek parlak ekilde tantan Lozan Bar
Antlamasnn yldnmnde, bar yolundaki ura ve
almalarnz takdirde anmak benim iin bir zevktir
(A.T.T., s.22).
5 Austos 1929 : Atatrkn, Ankarada toplanan Trke retmenlerinin
sayg ve ballk duygularn ileten Mill Eitim Bakan Cemal Hsn (Taray) Beyin telgrafna cevab: Trke retmenlerine pek yksek ve vatan vazifelerinde baar temenni ederim (C. 6.8.1929).
: Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula hareketi (C.
6.8.1929; M. 6.8.1929).
5/6 Austos 1929: Atatrkn, Eskiehirden geerken istasyonda Sakarya
gazetesi bamuharririne demeci: Trk milletinin toplumsal
dzenini bozmaya ynelik didinmeler, boulmaya mahkmdur. Trk milleti, kendinin ve memleketinin yksek

419

menfaatleri aleyhine almak isteyen kartrc, sefil, vatansz ve milliyetsiz beyinsizlerin samalamalarndaki gizli
ve kirli emelleri anlayamayacak ve onlara hogr ile davranacak bir topluluk deildir. O, imdiye kadar olduu gibi
doru yolu grr. Onu yolundan saptrmak isteyenler ezilmeye, kahredilmeye mahkmdur. Bunda kyl, ii ve bilhassa kahraman ordumuz candan beraberdir. Bundan kimsenin phesi olmasn! (A.S.D.II, s.253; Ha. 7.8.1929; M.
7.8.1929; T.S.K.F., s.429).
6 Austos 1929 : Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula gelii (C. 7.8.1929;
M. 6.8.1929; A..H.I, s.269-270).
9 Austos 1929 : Atatrkn, akam Fethi (Okyar) Beyin Bykderedeki yalsnda kendisini grmeye gelen stanbullulara seslenii:
...Beni grmek demek, mutlaka yzm grmek deildir.
Benim fikirlerimi, benim duygularm anlyorsanz ve hissediyorsanz bu kfidir! Benim kuvvetim, benim size olan sevgim ve sizin bana olan sevginizdir. Bu millet, bu memleket
yeni rejim zerinde dnyann en makbul bir varl olacaktr. Ben bunu kendi gzlerimle grmeden lmeyeceim!
(M. 11.8.1929; A.S.D.II, s.254).
10 Austos 1929 : Atatrkn, stanbuldan Erturul yat ile mral adasna gelii (Ada nlerinde 2 saat kadar kalm, adaya kmamtr.
/. 11.8.1929).
15 Austos 1929 : Atatrkn, Avrupada tedavi grmekte olan Sabiha (Gken) Hanma mektubu: Kzm Sabihaya, salnz hakkndaki son mektubuna memnun oldum. Semmering*den
de istifade etmeni temenni ederim. Gzlerinden perim
(A..B..).
16 Austos 1929 : Atatrkn, akam Dolmabahe Saraynda, Ferit brahim
Bey tarafndan Gazi Orman iftliinde ekilen filmi seyretmesi (C. 17.8.1929).
21 Austos 1929 : Atatrkn, Erturul yat ile stanbulda Yalovaya gidii, buradan Bursaya geii (A..H.I, s.274).
22 Austos 1929 : Atatrkn, Bursadan hareketle Yalovaya gelii, akam stanbula dn (A..H.I, s.274).

* Avusturyada Viyanann gneyinde, baz salk ve tedavi kurumlarn ieren bir blge.

420

24 Austos 1929 : Atatrkn, Erturul yat ile stanbuldan tekrar Yalovaya

gelii (M. 26.8.1929).
25/26 Austos 1929: Atatrkn, Yalovadan stanbula dn (M. 27.8.1929).
28 Austos 1929 : Atatrkn, akama doru Erturul yat ile stanbuldan Yalovaya gidii (M. 29.8.1929; A..H.I, s.277).
: Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paann 30 Austos Zaferinin 7. yldnm nedeniyle Atatrke tebrik telgraf: Yksek dehalarnn ve mucizeler yaratan isabetli ve
kudretli irade ve idarelerinin yadigr olan Zafer Bayramn,
btn silh arkadalarm adna tebrik eder, Cumhuriyet ordusunun sonsuz ballk ve sayglarn arz ederim (C.
1.9.1929).
: Atatrkn, Yalovadan Erturul yat ile stanbula dn
(M. 29.8.1929; A..H.I, s.277).
30 Austos 1929 : Temeli 30 Austos 1924 gn atlan Dumlupnardaki Mehul Asker Antnn, trenle al (C. 11.9.1929).
31 Austos 1929 : Atatrkn, 30 Austos Zaferinin 7. yldnm nedeniyle
Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paann tebrik
telgrafna cevab: ...Bu byk gnde kudretli ordumuzun
subaylarna ve asker arkadalarma hrmet ve sevgilerimin
ulatrlmasna araclnz rica ederim (A.T.T., s.23).
: Atatrkn, Avrupada tedavi grmekte olan Sabiha (Gken) Hanma mektubu: Semmeringden gnderdiin mektubu aldm. Tamamen iyiletiine memnun oldum. ..Gzlerinden perim kzm (A..B..).
: Atatrkn, gece yatla Kadky ve Fenerbahe sahillerinde
ve Boaziinde bir gezinti yapmas (M. 4.9.1929).
3 Eyll 1929 : Atatrkn, Erturul yat ile Dolmabaheden Yalovaya geii, gece Yalovadan stanbula dn (M. 4.9.1929).
4 Eyll 1929 : Atatrkn, Stl yat ile Boaziinde bir gezinti yapmas (M. 5.9.1929).
6 Eyll 1929 : Atatrkn, akam Sakarya motoru ile Boaziinde bir deniz gezintisi yapmas (M. 7.9.1929).
7 Eyll 1929 : Atatrkn, Ayasofya Camii ve Topkap Saraynda incelemelerde bulunmas, daha sonra Dolmabahe Sarayna
dn (C. 8.9.1929; A..H.I., s.279).

421

11 Eyll 1929 : Atatrkn, akamzeri otomobille Taksim ve ili taraflarnda bir gezinti yapmas (M. 12.9.1929).
12 Eyll 1929 : Atatrkn, stanbuldan Erturul yat ile Yalovaya gidii (.
13.9.1929).
13 Eyll 1929 : Atatrkn, Yalovada Millet iftliine giderek incelemelerde bulunmas (M. 14.9.1929).
17 Eyll 1929 : Atatrkn, Ankarada toplanan III. Mill Trk Tp Kongresinin sayglarn ileten Salk Bakan Refik (Saydam)n
telgrafna cevab: Kongrenin muhterem yelerine teekkrlerimin ulatrlmasna araclnz rica eder, Kongreye
takdire deer almalarnda baarlar dilerim (V.
21.9.1929; A.T.T., s.23).
18 Eyll 1929 : Atatrkn, gece Erturul yat ile Yalovadan stanbula dn (M. 19.9.1929; . 20.9.1929).
21 Eyll 1929 : Atatrkn, ili ocuk Hastanesine giderek tedavi grmekte olan kk oban Srtma Mustafay ziyareti (I.
22.9.1929; C. 23.9.1929).
22 Eyll 1929 : Atatrkn, kk oban Srtma Mustafay ili ocuk
Hastanesinde tekrar ziyaret ederek tedavisi hakknda bilgi
almas (C. 23.9.1929).
30 Eyll 1929 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya hareketi (C. 1.10.1929).
1 Ekim 1929 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya dn (C. 2.10.1929).
14 Ekim 1929 : Atatrkn, Ankaraya gelen ngiltere Akdeniz Filosu Bakomutan Amiral Frederick Fieldi kabul (Ha. 15.10.1929).
22 Ekim 1929 : Atatrkn, Ankarada Trkiye Bankasn ziyareti ve binay gezii (Ha. 23.10.1929).
24 Ekim 1929 : Atatrkn, Ankarada Hkimiyet-i Milliye gazetesi ynetim
yeri ile Anadolu Ajansn ziyareti (M. 25.10.1929).
29 Ekim 1929 : Atatrkn, Cumhuriyetin 6. yldnm nedeniyle Trkiye
Byk Millet Meclisinde kutlamalar kabul ettikten sonra
geit trenini izlemesi (M. 30-31.10.1929).
: Amasyada Atatrk heykelinin al (R.A., s. 152).
1 Kasm 1929 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin III. dnem III. toplant yln a konumas: ...Meclisimizin en byk eseri olan Trk harfleri, memleketin

422

umum hayatna tamamen tatbik olunmutur, ilk mklt,

milletin lk kuvveti ve uygarla olan sevgisi sayesinde
kolaylkla yenilmitir (Z.C., Devre: III, cilt: 13, s.2-4;
A.S.D.I, s.360).
7 Kasm 1929 : Atatrkn, Ankarada talya eski Maliye Nazn Kont Volpiyi
kabul (C. 8.11.1929; T.C.M.B., s.266).
24 Kasm 1929 : Atatrkn, Milli Savunma Bakanln ziyareti (M.
25.11.1929).
: Atatrkn, Ankarada yaplmakta olan Trkoca Merkez
Binasnda incelemelerde bulunmas (. 25.11.1929).
25 Kasm 1929 : stanbula gelen Alman biyografi yazar Emil Ludwigin demeci: Ben teden beri byk simalar tetkik ile megulm.
Avrupam byk devlet adamlar ile grtm. Onlarn karakterleri ve grlerini rendim. Byk Gazi de meydana
getirdii byk eserlerle kendisinden ok sz ettirmi bir
ahsiyettir. Bu sebeple zellikle Gazi ile grmek isterim.
Bu amala Ankaraya gideceim (C. 26.11.1929).
30 Kasm 1929 : Atatrkn ankayada Emil Ludwigi kabul ve grmesi:
... Kapda duran nbeti bile benden korkmaz; isterseniz
kendisine sorunuz. Korku zerine egemenlik kurulamaz.
Toplara dayal egemenlik yaamaz! Byle bir egemenlik ve
hatta diktatrlk, ancak ihtill halinde geici bir zaman iin
gerekir. (Ha. 1. 12. 1929; M. 1. 12. 1929; A.S.D.III, s. 8485).
: Atatrkn, ankayada Yunan Elisi Polychronadisin gven mektubun kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V, s. 53; D.B.Y., 1967; s. 1108).
1 Aralk 1929 : Alman biyografi yazar Emil Ludwigin Ankaradan ayrlrken gazetecilere demeci: Gazi Hazretleri ile grmem o
kadar kymetlidir ki, bunu bir iki kelime ile snrlamak imkn yoktur. Btn dnya Gazi Hazretlerinin yalnz faaliyetini
bilirler. Fakat, ben kendileri ile grrken dnyann mehul olan dier bir meziyetini kefettim. Gazi Hazretleri eylem adam olduklar kadar da bir dnrdrler (M.
3.12.1929).
: Atatrkn, Kayseri-Sivas hattnda Gemerek istasyonunun
al nedeniyle kendisine sayg telgraf eken halka memnuniyetini ve selmlarn bildirmesi (M. 5.12.1929).

423

7 Aralk 1929 : Atatrkn, Yalovaya gitmek zere Ankaradan Derinceye

hareketi (Ha. 8.12.1929).
8 Aralk 1929 : Atatrkn, Ankaradan Yalovaya gelii (Ha. 9.12.1929).
13 Aralk 1929 : Atatrkn, Babakan smet (nn) Paaya telgraf: Mill
paramzn kymetini koruma yolunda Hkmetin ald nlemlerin iyi sonular vermekte olmasndan memnunum.
Byk Millet Meclisinin bu vesile ile de beliren itimad ve
btn milletin fiil tasvibi, iktisat mcadelemizde baarnz
iin pek kymetli bir teviktir (Ha. 15.12.1929).
15 Aralk 1929 : Atatrkn, Yalovadan Marmara vapuru ile Derinceye gelii, buradan trenle Ankaraya hareketi (M. 16.12.1929;
A..H.I, s.295).
16 Aralk 1929 : Atatrkn, Yalovadan
17.12.1929).

Ankaraya

dn

(Ha.

: Atatrkn, ankayada Sovyet Hariciye Komiser Vekili Karahan kabul (Ha. 17.12.1929) (Karahan, bir ziyaret esnasnda Moskovadan beraberinde getirdii Semer-kantta Timurun trbesini konu alan yalboya bir tabloyu Atatrke
armaan etmitir).
28 Aralk 1929 : Atatrkn, ankayada Irak Elisi Rauf Beyin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(A.S.D.V, s.54).
31 Aralk 1929 : Sovyet Sosyalist ralar Birlii Merkez cra Komitesi Bakan Kalininin, Atatrke telgraf: Trkiyeye seyahati Sovyet-Trk protokolnn imzasyla kendini gsteren Hariciye
Komiser Vekili Karahann derin bir destek ve samimiyetle
kabulnden dolay en scak teekkrlerimin kabuln rica
ederim. Trk-Sovyet ilikilerinin inkiafn daima en samim
bir alka ile izlemi olduumdan, bu belgenin memleketlerimizi balayan ve bugnk verimli iktisad faaliyetlerine
ok lzumlu barn teminat derecesinde bulunan dostane
ilikilerin takviyesi yolunda bir adm daha oluturduunu
grmekle bahtiyarm (M. 6.1.1930; V. 6.1.1930).
-19303 Ocak 1930 : Atatrkn, Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetine ilk ye olarak kaydedilmesi (V. 2.1.1930).

424

5 Ocak 1930 : Atatrkn, Kalininin 31.12.1929 tarihli telgrafna cevab:

..Ankarada Trk-Sovyet protokolnn imzas, memleketlerimizin arasnda mkl zamanlarda kurulan ve iki tarafn
karlkl anlamalar ve bar gayesine hizmet etmek hususundaki samim arzular sayesinde gelien dostane mnasebetler iin pek ziyade memnuniyeti gerektiren bir olaydr (M. 6.1.1930; V. 6.1.1930).
7 Ocak 1930 : Atatrkn,
8.1.1930).

Ankara

Hukuk Fakltesini

ziyareti

(Ha.

11 Ocak 1930 : Atatrkn, Hkimiyet-i Milliye gazetesi Basmevini ziyareti ve burada 2 saat kadar sren incelemeleri (Ha.
12.1.1930).
6 ubat 1930 : Atatrkn, Etnografya Mzesini ziyareti ve Mzede toplanan sanat eserleri zerinde incelemeleri (Ha. 7.2.1930).
26 ubat 1930 : Atatrkn, akam Ankaradan
27.2.1930).

zmire hareketi

(Ha.

27 ubat 1930 : Atatrkn, Ankaradan zmire gelii (Ha. 28.2.1930; A..

ve A.M., s.21).
5 Mart 1930 : Atatrkn, zmirden Antalya ynne
6.3.1930; C. 7.3.1930).

hareketi

(Ha.

6 Mart 1930 : Atatrkn, leye doru Ispartaya gelii ve yemekten

sonra Burdura hareketi (Ha. 7.3.1930; C. 7.3.1930).
: Atatrkn, leden sonra Burdura gelii ve Antalyaya hareketi (Ha. 7.3.1930; A.Y.G., s.90).
: Atatrkn, Antalyaya gelii (Ha. 7.3.1930; C. 7.3.1930).
: Atatrkn, Antalyada akam yemeinden nce Genel
Sekreteri Hasan Rza (Soyak) Beyle bir sohbeti ve syledikleri: ...Mnasebet dtke daima tekrar ediyorum; btn bu dertlerin, btn bu ihtiyalarn giderilmesi, her eyden evvel, pek baka artlar altnda yetimi; bilgili, geni
dnceli, azim, feragat ve ihtisas sahibi adam meselesidir, sonra da zaman ve imkn meselesi... leri milletler dzeyine erimek iini bir ylda, be ylda, hatta bir kuakta
tamamlamak da imknszdr. Biz imdi o yol zerindeyiz;
kafileyi hedefe doru yrtmek iin, insan gcnn stnde gayret sarf ediyoruz; baka ne yapabiliriz ki...
(D.C..K.A., s.68-70).

425

8 Mart 1930 : Atatrkn, Antalyada kazalardan gelen heyetleri kabul

ve ehirde incelemeler yapmas (Ha. 9,10.3.1930).
9 Mart 1930 : Atatrkn, Antalya Mzesini gezii, Aspendosa giderek
tarih incelemelerde bulunmas (A.Y.G., s.54).
12 Mart 1930 : Atatrkn, sabah Antalyadan otomobille hareket ederek
leyin Burdura gelii, Valilii ve Belediyeyi ziyareti, leden sonra Ankaraya hareketi (A. Y.G., s.90; Ha.
13.3.1930).
13 Mart 1930 : Atatrkn, Antalyadan Ankaraya dn (Ha. 14.3.1930).
24 Mart 1930 : Atatrkn, Ankaraya gelen Macar Dileri Bakan Walkoyu kabul (Ha. 25.3.1930).
3 Nisan 1930 : Trk kadnlarna, belediye seimlerinde seme ve seilme
hakk tanyan Yeni Belediye Kanununun kabul (Z.C.,
Devre: III, cilt: 18, s.13; T. Bugne, s.62; A.H.H.B., s.256).
: Atatrkn, Ankarada Trkocaklar Merkezinde Afet (nan)
Hanmn kadn haklarna dair konferansn izlemesi (C.
4.4.1930; A. Mektuplar, s.11; A.T.K.H.K., s. 128).
6 Nisan 1930 : Atatrkn, ankayada Afgan Elisi Gulm Nabi Hann
gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas: ...Trk ve Afgan milletleri arasnda mevcut ilikiler kuvvetlidir. Bu bozulmaz dostluk ve kardelik balarnn
her gn daha ziyade artacan kabul ediyorum (C.
7.4.1930).
12 Nisan 1930 : Atatrkn, ankayada talya Bykelisi Pempeo Aloisinin gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap
konumas (C. 14.4.1930).
12/13 Nisan 1930 : Atatrkn, turne dolaysyla Ankarada bulunan Darlbeday (stanbul ehir Tiyatrosu) sanatlarn iftlikteki Marmara Kknde yemee daveti ve sanatlarn ayrlrken
elini pmek istemeleri zerine syledikleri: Biz hepimiz
milletvekili olabiliriz, bakan olabiliriz, hatta cumhurbakan
olabiliriz; ama hibirimiz sanatkr olamayz. Byle olunca
sanatkr el pmez; sanatkrn eli plr! (O.G.B.G., s.
321-324).
19 Nisan 1930 : Atatrkn, ankayada Japon Bykelisi Yoshidann gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V, s.55).

426

21 Nisan 1930 : Atatrkn, Ankarada Mill Sanayi Sergisini ziyareti (C.

22.4.1930).
27 Nisan 1930 : Atatrkn, Ankarada Trkocaklar VI. Kurultaynn almalarn izlemesi (V. 28.4.1930).
8 Mays 1930 : Krklarelinde, Atatrk Heykelinin al (V. 9.5.1930; C.
9.5.1930).
31 Mays 1930 : Atatrkn, Ankara civarnda Gvurkaledeki Eti harabelerinde incelemelerde bulunmas (A.G.M.K., s.60).
5 Haziran 1930 : Atatrkn, ankayada, anakkale savalar esnasnda
sa kolunu kaybeden Fransz Generali Gouraudu kabul
ve grme esnasnda hazr bulunan Fransz Bykelisi
Charles de Chambruna syledikleri: Trk topraklarnda
yatan onun erefli kolu, memleketlerimiz arasnda son derece kymetli bir badr (C. 10.6.1930; T. Bugne, s. 150;
A.F.D., s.324).
9 Haziran 1930 : Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi (C.
10.6.1930).
11 Haziran 1930 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (C. 12.6.1930).
12 Haziran 1930 : Atatrkn, stanbuldan Erturul yat ile Yalovaya gidii,
yaplmakta olan kk yapm ile ilgili bilgi almas, akam
tekrar stanbula dn (V. 13.6.1930).
13 Haziran 1930 : Atatrkn, Dolmabaheden motorla Beylerbeyi Sarayna
gidii, akama doru Boaziinde bir gezinti yapmas, akam Srtma Mustafay grmek zere ili Shhat Yurduna gidii (Doktorlar, Srtma Mustafann Hastaneden
kt sylemilerdir. V. 14-15.6.1930).
15 Haziran 1930 : Srtma Mustafann, Dolmabahe Sarayna giderek Atatrkn elini pmesi (V. 17.6.1930).
17 Haziran 1930 : Atatrkn, Erturul yatyla stanbuldan Yalovaya gidii (V.
19.6.1930).
20 Haziran 1930 : Atatrkn, Erturul yat ile Yalovadan stanbula dn
(V. 21.6.1930).
30 Haziran 1930 : Atatrkn, stanbuldan Yalovaya gelii (C.1.7.1930).
11 Temuz 1930 : Atatrkn, Yalovadan stanbula dn (C. 12.7.1930).
12 Temmuz 1930 : Atatrkn, stanbuldan Yalovaya gidii (C. 13.7.1930).

427

21 Temmuz 1930 : Atatrkn, Yalovada Tahrana Eli olarak atanan Hsrev

(Gerede) Beyi kabul ve Trk-ran ilikileri ve dostluu
zerine talimat vermesi: Bugnk Trkiye Cumhuriyeti ricali, mazinin mnasz kr dvlerini bilir. Onu hibir sebep ve suretle, asla tekrar etmek istemez! (C. 26.7.1930;
A. So., V. 1.10.1947).
22 Temmuz 1930 : Atatrkn, Yalovada -Bulgar Basn Cemiyetinin Trk gazetecilerinden bir heyeti Sofyaya daveti nedeniyle- Trk
Basn Cemiyeti Bakan Hakk Tark (Us)a demeci (C.
27.7.1930; A. So., V. 3.10.1947).
24 Temmuz 1930 : Atatrkn, Lozan Bar Antlamasnn 7. yldnm nedeniyle Babakan smet (nn) Paaya telgraf: Lozan Antlamasn imzaladnz byk gnn erefli hatrasn kutlar, bundan duyduum iftiharlarm takdim eder ve sevgi ile
gzlerinizden perim (C. 26.7.1930).
: smet (nn) Paann Atatrkn kutlama telgrafna cevab: ...Lozan byk bir eserin ancak bir aynasdr. Eseri yaratana ve takip edene ballmz ebeddir, aziz ve byk
Bakanmz! (C. 26.7.1930).
: Atatrkn, Yalovada kendisini ziyaret eden Fethi (Okyar)
Beye iftliklerini ve yaplmakta olan binalar gezdirmesi
(S.C.F. s.8).
26 Temmuz 1930 : Atatrkn, demiryolunun Sivasa ulamas nedeniyle Bayndrlk Bakan Recep (Peker) Beye telgraf: Douya giden demiryolunun Sivasa ulamasndan pek memnun oldum. Sizinle beraber kymetli mhendislerimizin, memleketin servet ve refahn ykseltecek olan bu mhim ve hayrl ii baarmak hususundaki muvaffakiyetleri takdir ve tebrike deerdir (A.T.T., s.24).
28 Temmuz 1930 : Atatrkn, Yalovada yakn arkadalaryla sohbeti ve Fethi (Okyar) Beye syledikleri: ...Memlekette muhalif bir
parti kurmak lzmdr. Byle bir parti kurulursa Mecliste
mnakaa daha serbest olur. Mesel, siz byle bir partinin
bana geerseniz bildiklerinizi serbeste Mecliste sylersiniz; bu suretle uygulamada grlen birok hatalarn n
alnm olur (S.C.F., s.12).
29 Temmuz 1930 : Atatrkn gece Fethi (Okyar) Beyle beraber, Erturul yat
ile Yalovadan stanbula hareketi (S.C.F., s.17).

428

30 Temmuz 1930 : Atatrkn, sabah Yalovadan stanbula gelii (S.C.F., s.

17).
: Atatrkn, akam Bykderede Fethi (Okyar) Beyin evine yemee gelii ve sohbet esnasnda bir sz: Sizin partinizin ismini buldum: Serbest Cumhuriyet Frkas. Bu isme
ne dersiniz? (S.C.F., s.18).
1 Austos 1930 : Atatrkn, stanbuldan Yalovaya gidii (V. 2.8.1930).
7 Austos 1930 : Atatrkn, akam Yalovada Denizyollar letmesi tarafndan dzenlenen baloda smet (nn) ve Fethi (Okyar)
Beye syledikleri: ...Ben imdi bir babaym. Siz ikiniz de
benim evldmsnz. kiniz arasnda benim gzmde hibir
fark yoktur. Benim istediim sadece, memleket ilerinin Byk Millet Meclisinde aka tartlmasdr. Byk Millet
Meclisinde, Trk milletinin gz nnde, aka konuulamayacak hibir i yoktur (G.D.D., s.132; S.C.F., s.27; C.
9.8.1930).
9 Austos 1930 : Paris Bykelisi Fethi (Okyar) Beyin, Atatrke yeni bir
parti kurulmas isteiyle ilgili mektubu: Cumhuriyet idaresinin memleketimizde ebedlemesi iin, bir partili hkmet
idaresi yerine tartma hrriyetini kurmak ve hkmetten
millet ileri hakknda cidd hesap istemeyi temin etmek ve
bu ilerde hata varsa herkesin gz nnde cereyan edecek serbest tartma sonucu dzeltmeye almak gayelerinin gereklemesine, Cumhuriyetin kurucusu olmak sfatyla herkesten evvel Bakanmzn taraftar bulunduklarna
asla phe edemem. Cumhuriyetin k olmak sfatyla bu
gayelerin gereklemesi mukaddes emelimdir. Bu sebeple
tam ve gerek cumhuriyeti ve btn anlamyla lik ve fakat Cumhuriyet Halk Partisinin mal ve iktisad ve i ve d
siyasetlerinin bir ok noktalarna kar bulunan ayr bir parti ile siyas mcadele sahnesine atlmak kararndaym. Bu
siyas kararmn ne yolda yorumlanacan bilmek lzumunu hissediyorum. Cevabnz bekler ve en derin kalb sevgilerimle beraber hrmet ve sayglarm sunarm (C.
11.8.1930; S.F.H., s.7-8; D. ve T., s.278; S.C.F, s.54-56).
10 Austos 1930 : Atatrkn, yeni bir parti kurulmas istei hakknda Fethi
Beyin 9.8.1930 tarihli mektubuna cevab: Byk Millet
Meclisinde ve millet karsnda, millet ilerinin serbest m-

429

nakaas ve iyi niyet sahibi kiilerin ve partilerin dncelerini ortaya koyarak, milletin yksek menfaatlerini aramalar benim genliimden beri k ve taraftar olduum bir
sistemdir. Memnuniyetle tekrar gryorum ki, lik cumhuriyet esasnda beraberiz. Zaten benim siyas hayatta bir tarafl olarak daima aradm ve arayacam temel budur. Bu
nedenle Byk Mecliste ayn temele dayanan yeni bir partinin faaliyete geerek millet ilerini serbest mnakaa etmesini cumhuriyetin esaslarndan sayarm! (S.C.F., s.5960;A.T.T.B., s.544; S.F.H., s.9; D ve T., s.279).
: Atatrkn, akam Yalovada arkadalaryla sohbeti ve
syledikleri: Lzmdr ki insanlar evvela siyas rengini, reyini ve kararn ak ve millete anlalr tarzda ifade etsin.
Merdane, namuskrane hareket budur. Fethi Beyefendi
ancak bu tarzda hareket edebilir arkadalardandr ve byle hareket etmitir. Ak ve doru hareket etmek ve bu suretle Trkn yksek siyas kurumunu, Cumhuriyeti ykseltmek... Bugnn Trk toplumu, mazinin en derin uygarlklarnda kuruculuk iddia eden bu Trk milletinin bugnk
ocuklar, ak ve doru yolu bulmulardr! (A.S.D.II,
s.255).
12 Austos 1930 : Fethi (Okyar) Beyin genel bakanlnda Serbest Cumhuriyet Partisinin kuruluu (A. ve T.C.T.K., s.505). (Parti, 17
Kasm 1930 tarihinde kendisini kapatmtr).
20 Austos 1930 : Atatrkn, Yalovada gece sofrada arkadalarna syledikleri: Milletin, ahslara kendini unutacak ve kendini kaptracak kadar tutkun olmas iyi netice vermez. Bunun tarihte
misalleri oktur (G.D.D., s.146-149).
23 Austos 1930 : Atatrkn, Yalovada gece sofrada syledikleri: ...Biz bu
messeseyi (cumhuriyeti) haclara, hocalara terk etmek
iin meydana getirmedik. Tarihi, Octavea brakamayz.
...Cumhuriyet messesesinin bir mstebit eline geeceini
mezarmda bile duysam, millete kar haykrmak isterim.
..Cumhuriyetin milletin kalbinde kk saldn grmek, yegne emelimdir (S.C.F., s.67-90).
1 Eyll 1930 : Atatrkn, demiryolunun Sivasa ulamas nedeniyle Babakan smet (nn) Paaya telgraf: ...Demiryolu ann
Sivasa ulamas mnasebetiyle bu sahada da elde edilen

430

parlak baar, milletin yksek anlay ve kabiliyetinin ve

bakan bulunduunuz Hkmetin takdire deer almasnn eseridir (D.M.C. 10 Y., s.498).
2 Eyll 1930 : Atatrkn, Prof. Sadri Maksudi (Arsal) Beyin Trk Dili
iin adl kitabna yazdklar: Mill his ile dil arasndaki ba
ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas, mill hissin gelimesinde balca etkendir. Trk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil, uurla ilensin. lkesini, yksek
bamszln korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr! (T.D.. 1930).
5 Eyll 1930 : Atatrkn, Yalovadan stanbula dn (Ha. 6.9.1930).
6 Eyll 1930 : Atatrkn, stanbulda bir gezinti yapmas, Glhane Parknda halk arasnda bir sre dinlenii, akam zeri Dolmabahe Sarayna dn (M. 7.9.1930).
8 Eyll 1930 : Cumhurbakanl Makamnn bildirisi: Cumhurbakan
Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yeni Serbest Cumhuriyet Frkasna kar Devlet Bakan olarak vaziyetleri, kendi ak mektuplarnda belirtilmitir. Buna ramen, urada
burada aka veya ima yoluyla Reisicumhur Hazretlerinin
yeni parti ile beraber olduu halka ifade edilmekte ve yaylmaktadr. Bu gibi ifade ve haberler geree tamamen ve
kesin ekilde aykrdr (M. 9.9.1930).
9 Eyll 1930 : Yunus Nadi Beyin, Cumhuriyet gazetesinde Serbest
Cumhuriyet Partisi Bakan Fethi Beyin zmir seyahati esnasnda Cumhuriyet Halk Partisi aleyhine gelien gsteriler nedeniyle Atatrkten bir aklama yapmasn isteyen
mektubu (C. 9.9.1930; S.F.H., s.48; S.C.F., s.71; D. ve T.,
s.286).
10 Eyll 1930 : Cumhurbakan Atatrkn, Yunus Nadi Beyin Cumhuriyet
gazetesinde yaymlanan 9 Eyll 1930 tarihli mektubuna cevab: Cumhuriyet gazetesinde bana hitaben yazlan ak
mektubu okudum. Bu mektupta, son gnlerde zmirde
meydana gelen olaylar iaret olunarak, beni Cumhuriyet
Halk Partisinden baka partilerin kendilerine mal etmeye
altklar grldnden sz edilerek durumun aydnlatlmas iin gerein ifadesi isteniyor. Ben, Cumhuriyet Halk
Partisinin Genel Bakanym. Cumhuriyet Halk Partisi,
Anadoluya ilk ayak bastm andan itibaren kurulup be-

431

nimle alan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden domutur. Bu rgte tarihen balym. Bu ba
zmem iin hibir sebep ve lzum yoktur ve olamaz! (C.
10.9.1930; Ha. 10.9.1930; S.F.H., s.49-50; S.C.F., s.71-72;
A.T.T.B., s.545; D. ve T., s.286).
13 Eyll 1930 : Atatrkn, Bakanlar Kurulunun teklifiyle Trkiye Byk
Millet Meclisini, hkmetin mill para siyasetine yn vermek zere 22 Eyll 1930 gn, olaanst toplantya armas (Ha. 14.9.1930).
14 Eyll 1930 : Atatrkn, Sakarya motoru ile Boaziinde bir gezinti yapmasn takiben gece Dolmabahe Sarayna dn (M.
15.9.1930).
19 Eyll 1930 : Atatrkn, stanbuldan
20.9.1930; S.C.F., s. 74).

Ankaraya

hareketi

(Ha.

20 Eyll 1930 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (Ha. 21.9.1930).

22 Eyll 1930 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin olaanst toplantsnda Babakan smet Paann mill para siyaseti ve
dou olaylar hakkndaki konumasn izlemesi (M.
23.9.1930).
25 Eyll 1930 : Atatrkn, kendisine mr boyu cumhurbakanl teklifi
sylentileri zerine gazetecilere demeci: Siz ve kamuoyu
bilmelisiniz ki, bu yoldaki teklifler houma gitmemitir ve
gitmez! Dediiniz gibi bir teklifi, benim idealimi cidden rencide eden bir mnada telkki ederim (V. 26.9.1930).
: smet Paann Babakanlktan istifas (C. 26.9.1930).
26 Eyll 1930 : Yeni kabinenin tekrar smet (nn) Paa tarafndan kuruluu (C. 27.9.1930).
27 Eyll 1930 : Atatrkn demeci: ...Eer smet Paa hkmet kurmay
kabulden kesinlikle kansayd, Babakanl bizzat stlenmekten baka are kalmazd. Ya ben ya smet Paa! (V.
28.9.1930).
3 Ekim 1930 : Atatrkn, Cumhuriyet gazetesine demeci: ...Milletin
umum eilimi benim u veya bu zorunluluk karsnda
babakan olmam gerektirirse bu vazifeyi tam bir tevazu ve
minnetle yapmaya hazrm! (C. 4.10.1930).
6 Ekim 1930 : Atatrkn, stanbulun kurtuluunun 7. yldnm nedeniyle stanbul Valisi Muhittin (stnda) Beyin ehir adna

432

gnderdii sayg ve ballk telgrafna cevab: ...stanbul

halknn sevincine btn kalbimle itirak ederim. Hakkmda
gsterilen hislerden de pek minnettarm (V. 9.10.1930; C.
9.10.1930).
: Atatrkn, ankayada ngilterenin Irak Komiseri Hempresi kabul (C. 7.10.1930).
16 Ekim 1930 : Atatrkn, ankayada Romanya Elisi Jean arp ve Yugoslavya Elisi Nechichin gven mektuplarn kabul ve
Elilerin sylevlerine cevap konumalar (A.S.D.V., s.5657).
25 Ekim 1930 : Atatrkn, ankayada sve Elisi M.de Heidenstan ve
Irak Elisi Naci evket Beyin gven mektuplarn kabul
ve Elilerin sylevlerine cevap konumalar (A.S.D.V, s.
58).
27 Ekim 1930 : Atatrkn, Ankaraya gelen Yunanistan Babakan Venizelos ve Dileri Bakan Mihalakopulosu kabul, grmesi ve bir sz: zc mazi, ebediyen kapanacaktr. Artk aramzda harp olmayacaktr (V. 29.10.1930; C.
28.10.1930).
28 Ekim 1930 : Atatrkn, Ankaraya gelen Macar Babakan K. Bethleni
kabul (C. 29.10.1930).
29 Ekim 1930 : Atatrkn, Cumhuriyetin 7. yldnm nedeniyle Trkiye
Byk Millet Meclisinde kutlamalar kabul, daha sonra
Ankarada geit trenini izlemesi (Treni Yunanistan Babakan Venizelos, Dileri Bakan Mihalakopulos ve Macar Babakan Bethlen de misafir olarak izlemitir). (V.
30.10.1930; C. 30.10.1930).
30 Ekim 1930 : Atatrkn, Ankara Trkocanda tertiplenen Cumhuriyet
balosunda, misafir Yunan gazetecilerinin ricas zerine demeci: Yunan gazetecilerini burada grmekle bahtiyarm.
Yaklama temininde basnn rol ok kymetlidir (V.
31.10.1930; A.S.D.V., s.115).
31 Ekim 1930 : Atatrkn, Ankara Musiki Muallim Mektebinde Ekrem Zeki Beyin konserini izlemesi (M. 1.11.1930).
1 Kasm 1930 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin III. dnem IV. toplant yln a konumas: ...Ge-

433

en senenin nemli olaylarndan biri de Sivasa demiryolunun ulamasdr. Bu kadar mklt iinde vatan bir misli
daha geniletmeye ve kuvvetlendirmeye yardmc olan bu
eserin gelecekte Trk milleti tarafndan kranla anlacana eminim! (A.S.D.I, s.363).
2 Kasm 1930 : Bir deniz yolculuu yapmakta olan Bulgar Kral III. Borisin
Atatrke telgraf: Sofyadan ekilen bir telgraf, zt- devletlerinin, Kralieyi ve beni nazikne davet haberini verdi.
Bu ltufkrlktan pek derin bir ekilde memnun olduk. Bu
davete uyamadmzdan cidden zgnz. Son gnlerdeki
frtnalar, seyahatimizin uzamasna sebep olduundan Boaziini, byk zntlerle gece gemek mecburiyetinde
kaldk (C. 3.11.1930).
: Atatrkn, Bulgar Kral III. Borisin telgrafna cevab: Frtna dolaysyla vuku bulan gecikmenin siz ve Kralie Hazretlerinin biraz istirahatlerine mani olduundan ben de pek
zgnm (C. 3.11.1930).
8 Kasm 1930 : Atatrkn, ankayada Msr Elisi Abdlmalik Hamza,
Polonya Elisi Kazimierz Olszowsky ve Norve Elisi Bentzonun gven mektuplarn kabul ve Elilerin sylevlerine
cevap konumalar (A.S.D.V, s.59-61).
9 Kasm 1930 : Atatrkn, Ankaraya gelen Amerika ktisat Bakanl Mstear Klein kabul (C. 10.11.1930).
11 Kasm 1930 : Atatrkn, Fox Film irketi tarafndan Ankara Gazi Orman
iftliinin filme alnmas nedeniyle Amerikan milletine hitaben bir konuma yapmas: ...Trk milleti, tabiat gerei demokrattr. ..Esas hamuru demokrasi olan Trk milleti, demokrasinin kendisi olduunu ispat etmi olan Amerikallara
derin ve kuvvetli bir dostluk hisseder. mit ederim ki bu
gzlem, iki millet arasndaki dostluu kkletirecektir. Yalnz bu kadarla kalmayacaktr, belki btn insanl birbirini
sevmeye ve bu mterek sevgiye mni olan mazi hurafelerini silmeye, dnyay bar ve huzur alanna sokmaya vesile olacaktr (AA., s.167-169; V. 12.11.1930; M.
12.11.1930).
16 Kasm 1930 : Fethi (Okyar) Beyin, Serbest Cumhuriyet Partisinin kendisini kapattna dair bildirgeyi Atatrkn bilgisine sunmas

434

(S.C.F., s.81-82). (Kapatma bildirgesi 17 Kasm 1930 gn

iln edilmitir).
17 Kasm 1930 : Atatrkn yurt gezisine kmak zere trenle Ankaradan
Kayseriye hareketi (C. 17.11.1930; M. 18.11.1930).
18 Kasm 1930 : Atatrkn, Ankaradan Kayseriye gelii, ehirde Belediyeyi, Komutanl, Cumhuriyet Halk Partisini ve Liseyi ziyareti (C. 18.11.1930).
19 Kasm 1930 : Atatrkn, saat 14.30da trenle Kayseriden Sivasa hareketi (A. Y.G., 227,325; M. 20.11.1930).
20 Kasm 1930 : Atatrkn, Kayseriden Sivasa gelii, ehirde ziyaret ve incelemeleri ve Lise binasnda Sivas Kongresinin topland
tarih salonu ziyaretini takiben okulun eref defterine yazdklar: Bugn de ayn duygulanma, ayn kuvvetle devam
ediyor! (C. 21.11.1930; M. 21.11.1930; A.H.D.Y., s. 12).
21 Kasm 1930 : Atatrkn, Sivastan Tokata gelii (C. 22.11.1930).
22 Kasm 1930 : Atatrkn Turhal ve Amasyay ziyaretleri (C. 23.11.1930;
M. 23.11.1930).
: Atatrkn, saat 21.00de Amasyadan Samsuna gelii (C.
23.11.1930; M. 23.11.1930).
23 Kasm 1930 : Atatrkn, Samsunda ziyaret ve incelemeleri (C.
24.11.1930; M. 24.11.1930).
24 Kasm 1930 : Atatrkn, Samsundan arambaya gidii, ilede ziyaret
ve incelemeleri, Trkoca hatra defterine yazdklar: aramba Trkocanda tandm genlik iftihara lyktr. (V.
25.11.1930; M. 25.11.1930; A.Y.G., s.305; A.H.D.Y., s.12).
: Atatrkn, akam arambadan Samsuna dn (M.
25.11.1930; V. 25.11.1930).
26 Kasm 1930 : Atatrkn, Samsunda Vilyeti, Belediyeyi, Liseyi ve Trkocan ziyareti, gece Ege vapuruyla Trabzona hareketi
(V. 27.11.1930; C. 27.11.1930).
: Atatrkn, Samsun Trkocandan ayrlrken syledikleri:
Milletin kymetli ve sekin genleriyle konumak benim
iin saadettir. Bu saadeti uzatmak isterdim; fakat vapuru
bekletmemek lzm. ok memnun oldum (V. 27.11.1930).

435

27 Kasm 1930 : Atatrkn, Ege vapuruyla Samsundan Trabzona gelii ve

ehirde baz ziyaretlerde bulunmas (C. 28.11.1930).
28 Kasm 1930 : Atatrkn, Trabzon Cumhuriyet Halk Partisini ziyareti ve
konumas: ...Her an tarihe kar, cihana kar hareketimizin hesabn verebilecek bir vaziyette bulunmak lzmdr!
(C. 29.11.1930; B. T.T., s. 16; A.S.D.II, s.256-257).
29 Kasm 1930 : Atatrkn, leden sonra Ege vapuruyla Trabzondan ayrl (C. 30.11.1930; B.T.T., s.16).
1 Aralk 1930 : Atatrkn, Ege vapuruyla Trabzondan stanbula gelii (A.
ve D., s.125;C. 2.12.1930).
2 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbulda Harp Akademisi, Harp Okulu, Mlkiye ve Galatasaray Lisesini ziyaretleri (C. 3.12.1930; M.
3.12.1930).
3 Aralk 1930 : Atatrkn, Fox Film irketi tarafndan Ankara Gazi Orman
iftliinde evrilen -kendisinin de Amerikan milletine demecini ieren- filmi Elhamra Sinemasnda izlemesi (V.
4.12.1930; M. 4.12.1930).
4 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbuldan Yalovaya gidii, akam tekrar stanbula dn (M. 5.12.1930).
14 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbulda Cerrahpaa ve Haseki Hastanelerini ziyareti, ilgililerden bilgi al ve Cerrahpaa Hastanesi
eref defterine yazdklar: Grdklerimden memnun oldum. Temizlik, intizam, cidd alma takdire deerdir (V.
15.12.1930; C. 15.12.1930).
: Atatrkn, Galatasaray Lisesine imzal resmini gndermesi (B.T.S.T.A., s.91).
15 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbul Darlfnununu ziyareti, genlik tarafndan heyecanla karlan (C. 16.12.1930; M. 16.12.
1930) ve Darlfnun hatra defterine yazdklar: stanbul
Darlfnununda yksek profesrler ve kymetli genlerle
yakndan tantmdan ok memnun oldum. lim sembol
olan bu yksek kuruluumuzun byk hizmetleriyle iftihar
edeceimize phe yoktur! (A.H.D.Y., s.12).
16 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbulda baz fabrikalar gezerek incelemelerde bulunmas (M. 17.12.1930).

436

17 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbulda Mezbahay, Darlacezeyi, Deri

Fabrikas ve Khtane kyn ziyareti (M. 18.12.1930).
18 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbulda Kolordu Komutanl, Vilyet, Belediye, Cumhuriyet Halk Partisi ve Trkocan ziyareti,
Trkoca konferans salonunda genlere seslenii:
...Cumhuriyeti, onun gereklerini yksek sesle anlatnz.
Cumhuriyet ilkelerini sevdiriniz. Bunu kalplere yerletirmek
iin hibir frsat ihmal etmeyiniz! (A.S.D.II, s.257; C.
19.12.1930; V. 19.12.1930).
19 Aralk 1930 : Atatrkn, Alpullu, Krklareli ve Edirneyi ziyaret etmek
zere akam stanbuldan Trakyaya hareketi (C.
20.12.1930).
20 Aralk 1930 : Atatrkn, leye doru Alpulluya gelii, eker Fabrikasn ziyareti (C. 21.12.1930; A. Ki., s.16-17)ve Fabrikann
hatra defterine yazdklar: ...Memleketimizin her msait
blgesinde eker fabrikalarnn oalmas ve bu suretle
memleketin eker ihtiyacnn temini, mhim hedeflerimiz
arasnda tannmaldr! (A.H.D.Y., s.13).
: Atatrkn, leden sonra saat 15.00te Krklareline gelii,
Vilyeti, Svari Tmen Komutanln, Belediyeyi ve Cumhuriyet Halk Partisi Vilyet Merkezini ziyareti ve konumas: ...Cumhuriyetin temelinin lik bir dnya grne dayal olduu hibir zaman unutulmamal ve bu gerek gzden kamamaldr. Zira Trk halk teokratik ynetimden
ok strap ekmitir. Geri kalnn nedenleri arasnda bunun nemli bir yeri vardr (A.K., s.18-32).
: Atatrkn, Krklareli Cumhuriyet Halk Partisi Vilyet Merkezinin hatra defterine yazdklar: ...Cumhuriyet Halk
Partisi mensuplarnn halklk, devletilik kavramlarn ok
gzel anlam olduklarn en iyi aklayan szler, kyl ve
iftilerin azlarndan iitiliyor. Grdklerimden ve iittiklerimden pek ziyade memnunum (A.H.D.Y., s.13; A.K., s.
32-33).
21 Aralk 1930 : Atatrkn, leden sonra Krklareli Trkocan ziyareti ve
konumas: ...Her ulus devlet hayatnda, fikir hayatnda ve
ekonomik hayatta bir eyler yapar; bir eyler yaratr. te bu
hayatn toplamndan meydana gelen deerlere hars ya
da kltr denir (A.K., s.38-42).

437

: Atatrkn, Krklareli Trkoca hatra defterine yazdklar:

Krklareli Trkocanda ok kymetli arkadalarla geirdiim zamann hatrasn lmez hislerle saklayacam (Krklareli l Yll, 1967; A.K., s.48).
: Atatrkn, saat 15.30da Krklarelinden hareketle yolda
orluya urayarak saat 17.30da Edirneye gelii (C. 2122.12.1930; A.K., s.50-52; A.Y.E., s.73).
22 Aralk 1930 : Atatrkn, Edirne Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyareti ve heyetlerle grmesi (C. 23.12.1930; A.Y.E., s.74).
23 Aralk 1930 : Menemende, Kubily adl yedeksubay retmenin, bir ksm gericiler tarafndan ehit edilmesi (O. Y.S., s.433; A.B.,
s.235-237; T.G.E., s.30-32; D. ve T., s.303; T.IV., s.197;
A.B.E.B., s. 203).
: Atatrkn, Edirnede zel giriime ait eltik letmesini, pirin tarlalarn gezii ve kyllerle grmesi (A.Y.E., s.75).
24 Aralk 1930 : Atatrkn, Edirnede baz okullar ve Belediyeyi ziyareti,
incelemelerde bulunmas (C. 25.12.1930; A.Y.E., s.75).
25 Aralk 1930 : Atatrkn, sabah Edirne Trkocan ziyareti, genlerle
grmesi, gsterdikleri iten duygu ve sevgi gsterileri
nedeniyle Edirnelilere teekkr (A.Y.E., s.75-76).
: Atatrkn, leden sonra Edirneden ayrl ve akam stanbula dn (Atatrk, Edirneden otomobille hareketini
takiben Havsada 15 dakika kadar Cumhuriyet Halk Partisi
binasn ziyaret etmi, daha sonra Babaeskiye gelerek,
Belediyeyi ziyaretini takiben stanbula dnmek zere trenle ayrlmtr. A.Y.E., s.76-77; C. 26.12.1930).
27 Aralk 1930 : Dolmabahe Saraynda, Atatrkn bakanlnda ismet
(nn), Fevzi (akmak), Kzm (zalp), Fahrettin (Altay)
Paalar ve ileri Bakan kr Kayann katlmasyla Menemen olay ile ilgili bir toplant yaplmas (C. 28.12.1930;
M. 28.12.1930).
28 Aralk 1930 : Atatrkn, Kubilyn Menemende ehit dmesi nedeniyle orduya basal mektubu: ...Byk ordunun kahraman gen subay ve Cumhuriyetin lkc retmen topluluunun kymetli yesi Kubilyn temiz kan ile Cumhuriyet, hayatiyetini tazelemi ve kuvvetlendirmi olacaktr!
(M. 29.12.1930; A.T.T.B., s.546).

438

29 Aralk 1930 : Atatrkn, stanbul arkapdaki Ayakkabclar Cemiyeti

Merkezini ziyareti, yelerle grmesi, yerli kunduralarn
sunulduu sergiyi gezii ve Cemiyetin hatra defterine yazdklar: ...Kunduraclar sergisinde grdm her trl
ayakkablar, sanatkrlarmzn ok ilerlemi bulunduklarn
ispat eden eserlerdir. Vatandalara yerli ayakkablara rabet gstermelerini tavsiye ederim (M. 29.12.1930;
A.H.D.Y., s. 14).
-1931 3 Ocak 1931 : Atatrkn, gece Ege vapuruyla stanbuldan Mudanyaya
hareketi (Ha. 4.1.1931; V. 4.1.1931). (Geceyi gemide geirmitir).
4 Ocak 1931 : Atatrkn, stanbuldan Mudanyaya gelii, buradan otomobille Bursaya geii, ehirde ziyaret ve incelemeleri
(Ha. 5.1.1931; V. 5.1.1931)
5 Ocak 1931 : Atatrkn, Bursada Trkocan, Tmen Komutanln
ziyareti, saat 17.00de Mudanyaya hareketi (Ha. 6.1.1931;
V. 6.1.1931; Y. 5.1.1931; A.Y.G., s.99).
: Atatrkn, gece saat 23.00te Ege vapuru ile Mudanyadan Derinceye gelii, buradan trenle Ankaraya hareketi (Ha. 7.1.1931).
6Ocak1931 : Atatrkn, Ankaraya dn (V. 7.1.1931; Y. 7.1.1931;
O.Y.S., s.433).
7 Ocak 1931 : ankayada, Atatrkn bakanlnda smet Paa, Kzm
(zalp) Paa, Fahrettin (Altay) Paa, ileri Bakan kr
Kaya ve Mill Savunma Bakan Zeki (Apaydn) Beyin katlmasyla bir toplant yaplarak Menemen olaynn grlmesi (O.Y.S., s.434).
: Atatrkn, Ankarada Ziraat Sergisini ziyareti (C.
8.1.1931).
11 Ocak 1931 : Atatrkn, Ankarada Gazi retmen Okulunu ziyareti,
derslere girerek incelemelerde bulunmas (Ha. 12.1.1931).
12 Ocak 1931 : Atatrkn, yeni Mill Savunma Bakanl binasn gezmesi
(Ha. 13.1.1931).
13 Ocak 1931 : Atatrkn, Ankaraya gelen Japon Prensi Takamutsuyu
ankayada kabul (Ha. 14.1.1931; Y. 14.1.1931).

439

: Atatrkn, Japon Prensi Takamutsu erefine verilen ziyafette konumas (Ha. 14.1.1931; A.S.D.II, s.258).
18 Ocak 1931 : Atatrkn Ankarada smetpaa Kz Enstitsn ziyareti
(C. 19.1.1931).
19 Ocak 1931 : Atatrkn, smet ve Kzm (zalp) Paalarla beraber akam, Ankara Trkoca salonunda Fransz tiyatro sanatlarnn temsilini izlemesi (Ha. 20.1.1931).
25 Ocak 1931 : Atatrkn bakanlnda kabine toplants ve 1931 yl btesinin grlmesi (C. 26.1.1931).
: Atatrkn, akam trenle Ankaradan zmire hareketi (V.
26.1.1931; A.H.II, s.457; C. 26.1.1931).
: Atatrkn, Ankaradan ayrlrken syledikleri: ...Dilimiz,
aydnlarmzn tarafnda kaybolmutur (C. 27.1.1931).
26 Ocak 1931 : Atatrkn, Eskiehir, Ktahya ve Afyondan geii, Uaka
7 kilometre uzaklkta trenden inerek eker Fabrikasn ziyareti, saat 19.00da Uaktan zmire hareketi (C.
27.1.1931; V. 27.1.1931).
27 Ocak 1931 : Atatrkn, trenle zmire gelii (C. 28.1.1931; V.
28.1.1931; O.Y.S., s.440; A.. ve A.M., s.21).
29 Ocak 1931 : Atatrkn, zmirde Vilyeti, Belediyeyi, Mstahkem Mevki Komutanln ve Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyareti (C. 30.1.1931; V. 30.1.1931).
: Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi zmir l Kongresinde
konumas: ...Vatandalara, kamuoyuna daima gerei
sylemek vazifemiz olsun. Herkese, arzularnn tamamen
yaplabilir olduuna dair fikir vermek bizim iin fayda vermez. Partimizin amac, byle gn kazanmak deildir!
(A.S.D.II, s.263).
30 Ocak 1931 : Atatrkn, zmirden hareketle Kemalpaa kazas ve Armutlu kyne gidii, incelemelerini takiben akam tekrar zmire dn (C. 31.1.1931; Ha. 1.2.1931).
: Atatrkn, akam zmir Elhamra sinemasnda halk arasnda film seyretmesi (C. 1.2.1931).
31 Ocak 1931 : Atatrkn, zmirde Ziraat Bankas, Bankas, Ticaret ve
Sanayi Odasn ziyareti ve konumas: ...Kooperatif yap-

440

mak, madd ve manev kuvvetleri, zek ve maharetleri birletirmektir. Yoksa bir zayfla bir kuvvetlinin birlemesinden
bahsetmiyorum. Birlemenin bylesi, zayf olann kuvvetliye esir olmas demektir (Ha. 1.2.1931; C. 1.2.1931; A. Tarihi, say: 82-83, s.7071; A.S.D.II, s.265).
: Atatrkn, 13.1.1931 gn Trkiyeye gelen Japon Prensi
Takamutsuya gsterilen yakn ilgiye teekkr eden Japon
mparatoruna cevab: ...Prens ve Prenses Takamutsunun burada grdkleri iyi kabul, sizinle beraber Hanedanlar ve Japon milleti hakkndaki gerek dostluk ve
sevgi duygularmzn ok samim bir gsterisidir (A.T.T.,
s.24).
1 ubat 1931 : Atatrkn, zmirde Erkek ve Kz Liselerini ziyareti ve retmenlerle sohbeti (V. 2.2.1931; C. 2.2.1931; A.G.M.K.,
s.85; A.S.D.II, s.265).
2 ubat 1931 : Atatrkn, zmirde Karyaka Kz retmen Okulunu ziyareti ve okulun hatra defterine yazdklar: Karyaka Kz
retmen Okulunu ikinci defa ziyaret ediyorum. ok memnun oldum. Bundan sonraki ziyaretlerimde daha ok memnun olacama inandran ok yksek gelime eserleri grdm (A.H.D.Y., s.14).
3 ubat 1931 : Atatrkn, zmirde sar- Atika (Eski Eserler) Muzesini ziyareti, incelemeleri ve mzenin hatra defterine yazdklar:
zmir sar- Atika Mzesini gezdim. Byk gayret ve dikkatle istifadeli bir hale getirilmi, memnun oldum
(A.H.D.Y., s.15).
: Atatrkn, zmirden Aydna gelii ve Trkocanda konumas: Trkocaklar, Cumhuriyet Halk Partisinin kltr
ubesidir. Ocakllar, Cumhuriyet Halk Partisinin programn vatandalara izah etmekle asl grevlerini yapm, lklerine en byk hizmeti yerine getirmi olurlar (V.
4.2.1931; C. 5.2.1931; Ay. .Y., s.116-118; A.Y.G., s.59;
A.S.D.II, s.267).
4 ubat 1931 : Atatrkn, Aydndan Nazilliye, daha sonra Denizliye gelii (V. 5.2.1931; Ha. 5.2.1931; A.Y.G., s.60, 119).

441

5 ubat 1931 : Atatrkn, Denizliden zmire dn (Ha. 7.2.1931; C.

6.2.1931; A.Y.G., s.119).
6 ubat 1931 : Atatrkn, akam trenle zmirden Balkesire hareketi (Ha.
3.2.1931; V. 7.2.1931).
7 ubat 1931 : Atatrkn, Balkesire gelii, ehirde ziyaret ve incelemeleri ve Trkocanda konumas: Halkn saflndan faydalanarak milletin maneviyatna saldran kimselerle onlarn
ardndan gidenler, elbetteki birtakm cahillerden ibarettir.
Bunlar, Trk milleti iin yzkaras oluturacak vaziyetlerin
meydana gelmesinde daima etken olmulardr. Milletimizin
nnde alan kurtulu ufuklarnda aralksz yol almasna
mani olmaya alanlar, hep bu messeseler * ve bu messeselerin mensuplar olmutur. Millete anlatmaldr ki,
bunlarn millet bnyesinde yaptklar tahribat hissetmek lzmdr. Bu gibilerin mevcudiyetini msamaha ile karlayanlar, Menemende Kubilyn ba kesilirken kaytszca
seyretmeye tahamml ve hatta alklamaya cesaret edenlerle birdir (V. 8-9.2.1931; A.H.I., s.463, A.Y.G., s.122).
8 ubat 1931 : Atatrkn, leden sonra Balkesirden zmire dn
(Ha. 10.2.1931; A. ve D., s.125; A.Y.G., s.68).
: Atatrkn, saat 16.25te Ege vapuru ile zmirden Antalyaya hareketi (A. ve D., s. 125).
10 ubat 1931 : Atatrkn, Ege vapuru ile zmirden Antalyaya gelii, saat
18.00de yine Ege vapuruyla Taucuna hareketi (A. ve D.
s.125; A.S., s.122).
11 ubat 1931 : Atatrkn, Ege vapuruyla Antalyadan Taucuna gelii,
karaya karak otomobille Silifkeye gidii, tekrar Taucuna
dnle saat 21.00de Ege vapuruyla Mersine hareketi (A.
ve D., s.125; A.S., s.122).
12 ubat 1931 : Atatrkn, Ege vapuruyla Mersine gelii, ehirde ziyaretleri, saat 18.00de trenle Adana zerinden Malatyaya hareketi (A. ve D., 6.126; .R., s.108; Ha. 14.2.1931).
13 ubat 1931 : Atatrkn, Malatyaya gelii, ehirde ziyaretleri ve Trkocanda konumas: ...Btn vatan bir demir kitle haline
gelecektir. Demiryollar memleketin tfekten, toptan daha
nemli bir gvenlik silhdr. Demiryollar, Trk milletinin refah ve uygarlk yollardr! (Ha. 15.2.1931; A.Y.G., s.262;
A.S.D.II, s.268).

* Tekkeler

442

14 ubat 1931 : Atatrkn, gece Malatyadan trenle Drtyola hareketi (Ha.

15.2.1931; A.Y.G., s.263).
15 ubat 1931 : Atatrkn, Malatyadan Drtyola gelii, ilede incelemeleri, akam zeri Adanaya hareketi (Ha. 16.2.1931;
A.G.M.K., s.88).
16 ubat 1931 : Atatrkn, Drtyoldan Adanaya gelii (Ha. 16.2.1931;
AA.Se., s.32).
17 ubat 1931 : Atatrkn, Adanada Valilii, Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini, Belediyeyi ziyaretleri, daha sonra Trkocanda
konumas: Milliyetin ok belirgin niteliklerinden biri dildir.
Trk milletindenim diyen insan, her eyden evvel ve mutlaka Trke konumaldr. Trke konumayan bir insan,
Trk kltrne, topluluuna balln iddia ederse buna
inanmak doru olmaz! (A.A.Se., s.39; A.Y.G., s. 18-19;
A.G.O..T.B.K., s.23-24).
: Atatrkn, akamzeri Adanadan Konyaya hareketi (V.
18.2.1931).
18 ubat 1931 : Atatrkn, Adanadan Konyaya gelii (V. 19.2.1931;
A.G.M.K., s.91;A.Y.G., s.249-250).
20 ubat 1931 : Atatrkn, Konyada incelemeler yapmas ve Babakan smet Paaya mzeler, eski sanat ve uygarlk eserlerinin korunmas hakknda telgraf: ...Memleketimizin hemen her
tarafnda emsalsiz defineler halinde yatmakta olan eski uygarlk eserlerinin ilerde tarafmzdan meydana karlarak
bilimsel bir ekilde korunma ve tasnifleri ve geen devirlerin srekli ihmali yznden pek harap bir hale gelmi olan
bidelerin korunmalar iin mze mdrlklerinde ve kaz
ilerinde kullanlmak zere arkeoloji uzmanlarna kesin lzum vardr. Bunun iin Mill Eitim Bakanlnca darya
retime gnderilecek renciden bir ksmnn bu ubeye
ayrlmas uygun olaca fikrindeyim (A.S.D.V, s. 168).
21 ubat 1931 : Atatrkn, Konyada sar- Atika (Eski Eserler) ve Mevlna Mzelerini ziyareti, incelemelerde bulunmas ve Mevlna Mzesi hatra defterine yazdklar: Bilgi eseri olduu
anlalan tertip ve intizamdan ok memnun oldum (A.Y.G.,
s.250; Ha. 23.2.1931; A. Tarihi, say: 84-85,
s.7282;A.H.D.Y., s. 15).

443

22 ubat 1931 : Atatrkn, Konya Orduevinde konumas: ...Btn tarih

bize gsteriyor ki, milletler yksek amalarna erimek istedii zaman, bu atlmlar karsnda niformal ocuklarn
bulmulardr. Tarihin bu genellii iinde yksek bir istisna
bizim tarihimizde, Trk tarihinde grlr. Bilirsiniz ki, Trk
milleti ne vakit ykselmek iin adm atmak istemise, bu
admlarn nnde daima ba olarak, daima yksek mill
ideali gerekletiren hareketlerin nderi olarak kendi kahraman ocuklarndan oluan ordusunu grmtr!
(A.S.D.II, s.268).
28 ubat 1931 : Atatrkn, Konyada Cumhuriyet Halk Partisi Merkezi ve
Trkocan ziyareti ve konumalar: ...Partimizin yksek
lksn ve programnn esaslarn btn vatandalara anlatmaldr (A.S.D.II, s.270; A.Y.G., s.250).
1 Mart 1931 : Atatrkn, Konyada Ordu Mfettii Fahrettin (Altay) Paay, daha sonra Kolordu Komutanln ziyareti, akam
Konyadan Afyona hareketi (A. Tarihi, say:84-85, s.7293;
V. 2.3.1931).
2 Mart 1931 : Atatrkn, Konyadan Afyona gelii, ehirde ziyaret ve incelemeleri, akam Ankaraya hareketi (V. 3.3.1931; Ha.
3.3.1931; A. Tarihi, say:84-85, s.7293).
3 Mart 1931 : Atatrkn, Afyondan Ankaraya gelii (V. 4.3.1931; A.
Ma., s.25; A.G.M.K., s.92).
: Atatrkn, milletvekili seiminin yenilenmesinin uygun olaca hakknda Cumhuriyet Halk Partisi Bakanlna mektubu: ...Her trl giriimlerimizde ilham ve kuvvet kayna
olan milletimizin hakkmzdaki gveni tekrar belirince, mill
lkmze yrmekte dayandmz temelin ne kadar sarslmaz olduu bir daha grlm olaca inancndaym
(M. 5.3.1931; A.T.T.B., s.547).
12 Mart 1931 : Atatrkn, Pariste kurulan Hitit Cemiyetinin Fahr Bakanln kabul etmesi (C. 13.3.1931).
15 Mart 1931 : Atatrkn, Ankarada Trkiye Bankas Merkezini ziyareti ve incelemeleri (V. 16.3.1931).
24 Mart 1931 : Atatrkn, Trkocaklarn Cumhuriyet Halk Partisi ile birletirme karar hakknda demeci: ...Kurtulu tarihinden beri ilm sahada halklk ve milliyetilik ilkelerini yaymaya sa-

444

dakatle ve imanla alan ve bu yolda memnuniyeti gerektiren hizmetleri gemi olan Trkocaklarnn, ayn esaslar
siyas ve pratik sahada gerekletiren partimle btn mnasyla tek vcut olarak almalarn mnasip grdm. Bu
kararm ise, mill kurulu hakknda duyduum itimat ve gvenin ifadesidir! (C. 25.3.1931; A.S.D.III, s.90).
28 Mart 1931 : Atatrkn, ankayada Afgan Elisi Sultan Ahmet Han ve
ran Elisi Mirza Sadk Hann gven mektuplarn kabul
ve Elilerin konumalarna cevap konumalar (C.
29.3.1931; Ha. 30.3.1931).
12 Nisan 1931 : Atatrkn direktifiyle, Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kuruluu (Daha sonra Trk Tarih Kurumu adna almtr.
A.H.H.B., s.201; T. V., cilt: I yeni seri say: 2, 1958).
16 Nisan 1931 : Atatrkn, akam Ankarada Kzm (zalp) Paann evine gelii, olu lterin ismini Teoman olarak deitirmesi
(A.Anl., s.83-85).
17 Nisan 1931 : Atatrkn, Ankarada II. Yerli Mallar Sergisini ziyareti ve
incelemeleri (Ha. 18.4.1931).
20 Nisan 1931 : Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi Genel Bakan sfatyla Parti programn aklayan bildirgesi: Yapmak yeteneinde olmadmz ileri uyuturucu, oyalayc szlerle yaparz diyerek, millete kar gndelik siyaset izlemek detimiz deildir (A.T.T.B., s.549; Ha. 21.4.1931).
23 Nisan 1931 : Edirnede, Gazi Heykelinin al treni (Ha. 26.4.1931;
A.Y.E., s.134-135).
27 Nisan 1931 : Atatrkn, milletvekili seiminin sonulanmas nedeniyle
millete bildirgesi: ...Yeni seilen milletvekili arkadalarmla
birlikte gsterilen gvene lyk olmak iin btn kuvvetimizi sarf edeceimizi kamuoyuna arz ederim (Ha.
28.4.1931).
2 Mays 1931 : Atatrkn, sabah Ankaradan hareketle Sakaryaya kadar
trenle gidip dnmek suretiyle bir seyahat yapmas (M.
3.5.1931).
4 Mays 1931 : Atatrkn, nc defa Cumhurbakanlna seilmesi
(Z.C., Devre: IV, cilt: I, s.3).

445

: Atatrkn, nc defa Cumhurbakan seilmesi zerine

Trkiye Byk Millet Meclisine teekkr ve Cumhurbakan sfatyla ant imesi: Cumhurbakan sfatyla, Cumhuriyetin kanunlarna ve mill egemenlik esaslarna riayet
ve bunlar savunma, Trk milletinin saadetine sadkane ve
btn kuvvetimle aba sarf etme, Trk Devletine ynelecek her tehlikeyi tam bir iddetle men, Trkiyenin an ve
erefini koruma ve ykseltmeye ve stlendiim grevin gereklerine varlm vermekten ayrlmayacama -huzurunuzda- namusum zerine sz vererek ant ierim (Z.C.,
Devre: IV, cilt: I, s.6; A.S.D.I, s.367).
: Atatrkn, ankayada Danimarka Elisi Schon Peterin
gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (C. 5.5.1931; D.B.Y., 1967; s. 1051).
10 Mays 1931 : Atatrkn, Ankarada toplanan Cumhuriyet Halk Partisi
nc Byk Kongresini a konumas: ...Millet iin ve
millete yaplan ilerin hatras her trl hatralarn stnde
tutulmazsa mill tarih kavramnn kymetini takdir etmek
mmkn olamaz! (B.M.., s.186; A.S.D.I, s.367).
19 Mays 1931 : Atatrke, Cumhuriyet Halk Partisi nc Byk Kongresi
karar gereince btn delegelerin imzalaryla bir tutanak
sunulmas: En Bymz! Yalnz unu bil ki azmin ve
iraden nasl her zaman bizimle ve bizimse sevgimiz, saygmz ve kopmaz ballmz da her zaman senindir ve seninledir (M. 20.5.1931).
7 Haziran 1931 : Atatrkn, Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin Fransz arkeolou Prof. Delaport erefine Ankara Halkevinde verdii ay
ziyafetinde bulunmas (A.G.M.K., s.94; V. 9.6.1931).
4 Temmuz 1931 : Atatrkn, Amerikann bamszlk gn nedeniyle Amerika Birleik Devletleri Bakan Hoovere kutlama telgraf:
stikll gnnn yldnm mnasebetiyle hararetli tebriklerimin ve gerek Zt- devletlerinin ahs saadeti gerek byk memleketin refah hakkndaki samim temennilerimin
kabuln rica ederim (M. 12.7.1931). (Hoover, bu telgrafa
u cevab vermitir: Zt- devletlerinin shhati ve Trk milletinin devaml saadeti hakknda karlkl ve samim temennilerimi arz etmekle bahtiyarm).

446

5 Temmuz 1931 : Atatrkn, ankayada Brezilya Elisi Pementel Brondosun gven mektubunu kabul ve Elinin konumasna
cevap sylevi (D.B.Y, 1967, s.1045; Ha. 7.7.1931).
6 Temmuz 1931 : Atatrkn, Ankaraya gelen Irak Kral Faysal istasyonda
karlay (C. 7.7.1931; V. 7.7.1931; A.G.M.K., s.94).
: Atatrkn, Irak Kral Faysal erefine akam Ankara Palasta verilen ziyafette konumas (C. 7.7.1931; A.S.D.II,
8.271).
15 Temmuz 1931 : Irak Kral Faysaln, Trk topraklarndan ayrlrken Karaaatan Atatrke teekkr telgraf (A.M.D.P.II, s.200).
19 Temmuz 1931 : Atatrkn, Ankarada Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti toplantsna bakanlk edii (A.G.M.K., s.97; C.E.Y.T.T.K., s.7; C.
20.7.1931).
20 Temmuz 1931 : Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula hareketi (C.
21.7.1931).
20/21 Temmuz 1931: Atatrkn, Ankaradan stanbula giderken gece Eskiehir
istasyonunda trenden inerek halkla konumas: Kyl hepimizin velinimetidir! Bu soylu unsurun refahn dneceiz! (C. 25.7.1931).
21 Temmuz 1931 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (C. 22.7.1931).
22 Temmuz 1931 : Atatrkn, stanbuldan Erturul yat ile Yalovaya gidii (C.
23.7.1931).
1 Austos 1931 : Atatrkn, Yalovada, New Yorktan uarak Yeilkye
inen Russel Boardman ve John Polando adl Amerikal havaclar kabul ve syledikleri: ...Ktalar birletirirken, milletleri yaklatryorsunuz. Sizin gibi kahramanlar, milletleri
birbirlerinin saadetleri ve kaderleriyle ilgilenen bir aile fertleri haline getirirler. phe etmem ki siz, uygarln hayranlkla izlediimiz Yeni Dnyann byk diyar ile eski
dnya ktalarnn birletikleri yerde bulunan Yeni Trkiyeyi
byle vastasz birletirirken, Amerikallarn ve Trklerin
kalplerini de birbirine daha ziyade yaklatrdnz (A. ve .,
s.124;M. 2.8.1931; A.S.D.III, s.91-92).
: Atatrkn, Amerikal havaclarn baars nedeniyle Amerika Birleik Devletleri Bakan Hoovere tebrik telgraf:
Amerikal kahramanlar, Trk ulusunun kalbini sevinle

447

doldurmutur. Baarm olduklar harikulde iin sonunda

bu cesur genlerin yzlerinde grdm nee ve kararllk
ifadesi bana u inanc verdi ki, insanlk iin kazandklar bu
byk zafer onlar iin yalnz bir balangtr (A. ve ., s.
125).
7 Austos 1931 : Atatrkn, Yalovadan Bursaya gelii, Uludada incelemeleri, daha sonra Mudanyadan stanbula hareketi (C.
8.8.1931; M. 8.8.1931).
7/8 Austos 1931: Atatrkn, Mudanyadan stanbula gelii (C. 8.8.1931).
8 Austos 1931 : Atatrkn, akam stanbuldan Erturul yat ile Yalovaya
gidii (C. 9.8.1931).
23 Austos 1931 : Atatrkn, liseler iin tarih kitaplar yazlrken, Trk Tarih
Kurumuna gnderdii mektup: ...Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa, deimeyen hakikat, insanl artacak bir mahiyet alr
(A.Y., s.26).
25 Austos 1931 : Atatrkn, Yalovadan Erturul yat ile stanbula dn
(M. 26.8.1931).
26 Austos 1931 : Atatrkn, stanbuldan Erturul yat ile Zonguldaka gelii,
maden ocaklarnda incelemeleri (Ayn gn akamzeri tekrar stanbula hareket etmitir). (C. 27.8.1931).
31 Austos 1931 : Atatrkn, akam stanbuldan Yalovaya hareketi (V.
1.9.1931).
6 Eyll 1931 : Atatrkn, Yalovadan Erturul yat ile Bykadaya gelii,
Yat Kulpte bir sre kal, tekrar Yalovaya dn (V.
7.9.1931).
8 Eyll 1931 : Atatrkn, sabah Yalovadan stanbula dn (M.
9.9.19317.
9 Eyll 1931 : Atatrkn, Sakarya motoru ile Dolmabaheden Fenerbaheye kadar bir gezinti yapmas, daha sonra Dolmabahe
Sarayna dn (M. 10.9.1931).
14 Eyll 1931 : Atatrkn, Dolmabahe Saray balkonunda bilim adamlaryla sohbet esnasnda syledikleri: ...air Mehmet Emin
(Yurdakul)in, ilk defa Manastr Asker idadisinde renci
iken okuduum Ben bir Trkm, dinim, cinsim uludur
msrayla balayan iirinde, bana ulusal benliimin gururu-

448

nu tattran ilk anlatm bulmutum. Fakat ben asl bunu, orduya katldm ilk gnlerde, bir Anadolu ocuunun gzyalarnda grdm ve kuvvetle duydum. Ondan sonra
Trklk, benim en derin gven kaynam, en engin vn
dayanam oldu. Kendimi hibir zaman Osmanlln telkin
ettii baka uluslar ven ve Trkl aa gren eksiklik
duygusuna kaptrmadm (N.M.T.D., s.71-78).
15 Eyll 1931 : Atatrkn, Sakarya motoru ile Suadiyeye kadar bir gezinti yapmas (M. 16.9.1931).
17 Eyll 1931 : Atatrkn, akam Sakarya motoru ile Dolmabaheden hareketle Bostancya, oradan da Suadiye plajna gelerek burada verilen baloyu ereflendirmesi (M. 18.9.1931).
18 Eyll 1931 : Atatrkn, Vatanda in Meden Bilgiler adl iki ciltlik
eser hakknda Babakan smet (nn) Paaya yazs:
...Kitaplar yazlrken ve yazldktan sonra bizzat ilgilendim;
bunlarn, yazlmalarnda izlenen amalara hizmet edecek
kymet ve nitelikte olduklarn bilhassa kaydederim. Bundan baka bu kitaplarn memlekette yurttalara okutulmas
iin ilgiyi artracak her tedbirin kymetli olaca grndeyim (V..M.B. Kitap I, 1933).
21 Eyll 1931 : Atatrkn, stanbulda leden sonra Kzm (zalp) Paann olu Teomann snnet dnn ereflendirmesi
(A. Anl., s.86).
25 Eyll 1931 : Atatrkn, akam stanbuldan Ankaraya hareketi (C.
26.9.1931).
26 Eyll 1931 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C. 27.9.1931).
: Atatrkn, kinci Balkan Konferansnn Ankarada yaplan
son birleiminde delegelere hitaben Franszca konumas:
...Artk insanlk kavram, vicdanlarmz artmaya ve hislerimizi yceltmeye yardm edecek kadar ykselmitir!
(A.S.D.II, s.272; C. 27.10.1931).
27 Ekim 1931 : Atatrkn, Ankarada Sovyet Hariciye Komiseri Litvinofu
kabul (C. 28.10.1931).
29 Ekim 1931 : Atatrkn, Cumhuriyet Bayram nedeniyle Ankarada geit
trenini izlemesi, gece Cumhuriyet Balosunu ereflendirmesi (V. 31.10.1931).
: Atatrkn, Ankarada Genelkurmay Bakanl yeni binasn hizmete a (V. 31.10.1931; A.G.M.K., s.97).

449

: Bursada, Hkmet Park iindeki Gazi Heykelinin al

(Gaziyolu gazetesi, 28.10.1931, Bursa).
1 Kasm 1931 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin IV. dnem I. toplant yln a konumas: ...Trkiyenin gvenliini gaye tutan, hibir milletin aleyhinde olmayan bir bar dorultusu, bizim daima kuralmz olacaktr! (Z.C., Devre: IV, cilt: 4., s.3-4; A.S.D.I, s.369).
4 Kasm 1931 : Atatrkn, leden sonra Prof. Hermann Jansen ve Prof.
Holzmeisteri kabul, daha sonra yeni Cumhurbakanl
Binasn gezmesi (A.N.D., s.4).
7 Kasm 1931 : Atatrkn, leden sonra ankayada Babakan smet
Paay kabul, saat 18.00de otomobille ehirde bir gezinti yapmas (A.N.D., s.5).
8 Kasm 1931 : Atatrkn, akam Yeni Sinemaya giderek film izlemesi,
saat 24.00de ankayaya dn (A.N.D., s.6).
10 Kasm 1931 : Atatrkn, saat 19.00da Marmara Kkne gidii, akam
yemeinden sonra geceyi burada geirii (A.N.D., s.6).
11 Kasm 1931 : Atatrkn, gn ve geceyi Marmara Kknde geirii
(A.N.D., s.6).
12 Kasm 1931 : Atatrkn, nl Trk pehlivan Kurtdereli Mehmete takdir
mektubu: Seni cihanda byk n alm bir Trk pehlivan
tandm. Parlak baarlarnn srrn u szlerle akladn
rendim: Ben her grete arkamda Trk milletinin bulunduunu ve millet erefini dnrdm. Bu dediini en az
yaptklarn kadar beendim. Onun iin senin bu deerli szn Trk sporcularna bir meslek ilkesi olarak kaydediyorum! Bununla, senden ve szlerinden ne kadar memnun
olduumu anlarsn (A..M., s.175; T.IV. s. 268;
B.T.S.T.A., s.98-99).
: Atatrkn, ankayada Finlandiya Elisi Vain Tannerin
gven mektubunu kabul (A.N.D., s.7; D.V.Y., 1953,
s.119).
: Atatrkn, akam Yeni Sinemaya giderek film izlemesi,
saat 24.00de Marmara Kkne gelerek geceyi burada
geirmesi (A.N.D., s.7).
13 Kasm 1931 : Atatrkn, gn Marmara Kknde geirmesi (A.N.D.,
s.7).

450

14 Kasm 1931 : Atatrkn, akam Yeni Sinemaya giderek film izlemesi,

saat 24.00de Marmara Kkne gelerek geceyi burada
geirmesi (A.N.D., s. 7).
15 Kasm 1931 : Atatrkn, gn Marmara Kknde geirmesi (A.N.D.,
s.7).
16 Kasm 1931 : Atatrkn, leden sonra Marmara Kknden ankayaya dn (A.N.D., s.7).
17 Kasm 1931 : Atatrkn, akam Mara Milletvekili Mithat (Saylam)
Beyin evine gelii, akam yemeini burada yemesi
(A.N.D., s.6).
19 Kasm 1931 : Atatrkn, leden sonra Kayaa, daha sonra Marmara
Kkne doru otomobille bir gezinti yapmasn takiben
ankayaya dn (A.N.D., s.9).
22 Kasm 1931 : Atatrkn, akam Yeni Sinemaya giderek film izlemesi
(A.N.D., s.10).
26 Kasm 1931 : Atatrkn, akamzeri Marmara Kkndeki ay ziyaretinde bulunmas, gece ge saatte ankayaya dn
(A.N.D., s. 11).
27 Kasm 1931 : Atatrkn, akamzeri smet Paann Kkne gidii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.11)
30 Kasm 1931 : Atatrkn, ankayada sve Elisi Boheman ve Hollanda
Elisi Verschuuru, daha sonra Trk-Amerikan Cemiyeti 2.
Bakan M. Ceningi kabul (A.N.D., s.12).
2 Aralk 1931 : Atatrkn, ankayada Bulgar Babakan Muanofu kabul (A.N.D., s.12;M. 3.12.1931).
4 Aralk 1931 : Atatrkn, akamzeri Bulgar Babakan Muanof erefine, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan Marmara Kknde verilen ayda bulunmas (M. 5.12.1931;
A.N.D., s. 13).
5 Aralk 1931 : Atatrkn, Mlkiye Mektebi(Siyasal Bilgiler Fakltesinin
55. kurulu yldnm nedeniyle kendisine gnderilen sayg telgrafna cevab: Mlkiye Mektebinin 55. yldnm
mnasebetiyle toplanan mezunlarnn hakkmda gsterdikleri samim duygulara teekkr ederim (M. 6.12.1931).
: Atatrkn, Bulgar Babakan Muanof erefine Cumhurbakanl Orkestrasnn Ankara Halkevinde verdii kon-

451

seri izlemesi ve Muanofla bir sre grmesi

6.12.1931; A.N.D., s.13).

(M.

7 Aralk 1931 : Atatrkn, ankayada Msr eski Hidivi Abbas Hilmi Paay kabul (A.N.D., s.14).
9 Aralk 1931 : Atatrkn, leden sonra ehirde otomobille bir gezinti yaparak akamst ankayaya dn (A.N.D., s.14).
11 Aralk 1931 : Atatrkn, akam Ankarada Bulgar Operetini izlemesi
(A.N.D., s.15).
12 Aralk 1931 : Atatrkn, ankayada Fransz Bykelisi Charles de
Chambrunu kabul (A.N.D., s.15).
: Atatrkn, mill ekonomi ile ilgili ald kararlar nedeniyle
Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetine telgraf: ...Byk milletimizin her mill ve vatan ite gsterdii uurlu hassasiyetin bu yeni gsterisi, beni pek duygulandrd. Devlete teden beri uygulana gelmekte olan nlemler ve uyank halkmzn daima harikalar yaratan byk gayreti sayesinde bugnk gl de kolaylkla yeneceimize itimadm tamdr.
Trk kuvvet ve zeksnn yenmedii ve yenemeyecei
glk yoktur (Ha. 13.12.1931).
14 Aralk 1931 : Atatrkn, ankayada Babakan smet Paa ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri Recep (Peker) Beyi kabul (A.N.D., s.16).
16 Aralk 1931 : Atatrkn, leyin Gazi Orman iftliine gidii, akamzeri Marmara Kkne gelii, saat 19.00da ankaya dn (A.N.D., s.16).
18 Aralk 1931 : Atatrkn, ankayada saat 8.00den 16.00a kadar ktphanesinde almas (A.N.D., s.17).
19 Aralk 1931 : Atatrkn, geceyi ankayada ktphanesinde alarak
geirmesi (A.N.D., s.17).
21 Aralk 1931 : Atatrkn, saat 10.30da Ruen Eref (naydn) Beyin
evine gelii, bir sre dinlendikten sonra Marmara Kkne
gidii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.18).
24 Aralk 1931 : Atatrkn, leye doru Marmara Kkne gelii, bir sre
dinlendikten sonra smet Paann Kkne urayarak saat 14.00de ankayaya dn (A.N.D., s.19).

452

25 Aralk 1931 : Atatrkn, akam Yeni Sinemaya giderek film izlemesi

(A.N.D., s. 19).
26 Aralk 1931 : Atatrkn, saat 10.00da Kl Ali Beyin evine gidii, saat
14.00de ankayaya dn (A.N.D., s.19).
28 Aralk 1931 : Atatrkn, sabah Sarklaya giderek 8. Tmenin arazi
tatbikatn izlemesi (A.N.D., s.2O; Ha. 30.12.1931).
30 Aralk 1931 : Atatrkn, leden sonra Marmara Kkne, daha sonra
Halkevine gelii, saat 20.30da ankayaya dn
(A.N.D., s.20).
31 Aralk 1931 : Atatrkn, ankayada akamst Irak Babakan Nuri
Paay kabul (A.N.D., s.21).
: Atatrkn, gece Hilliahmer Cemiyeti (Kzlay)nin Ankara
Palastaki balosunu ereflendirmesi (M. 2.1.1932; A.N.D.,
s.21).
-19323 Ocak 1932 : Atatrkn, leden sonra ankayada smet Paay kabul, saat 18.30da Yeni Sinemay giderek film izlemesi,
gece saat 23.00da Kl Ali Beyin evine uray (A.N.D.,
s.22).
4 Ocak 1932 : Atatrkn, gece Ankara Trkocanda Faruk Nafiz (amlbel)in yazd Akn piyesini seyretmesi (A.N.D., s.22).
8 Ocak 1932 : Atatrkn, saat 16.30da Salih (Bozok) Beyin evine gelii,
akam ankayaya dn (A.N.D., s.24).
9 Ocak 1932 : Atatrkn, yeni Cumhurbakanl binasn gezmesi, saat
15.00de otomobille ehirde bir gezinti yaparak Rasim Ferit (Talay) ve Kl Ali Beylerin evlerine uradktan sonra
akam ankayaya dn (A.N.D., s.24).
11 Ocak 1932 : Atatrkn, ankayada saat 13.30da smet Paay kabul (A.N.D., s.24).
: Atatrkn, akam Ankaradan trenle stanbula hareketi
(A.N.D., s.24;C. 12.1.1932).
12 Ocak 1932 : Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula gelii ve Stl
yat ile Dolmabaheye geii (A.N.D., s.25; M. 13.1.1932).
15 Ocak 1932 : Samsunda Gazi Heykelinin al treni (Ha. 16.1.1932;
A.R.H., s.369).

453

16 Ocak 1932 : Atatrkn, saat 16.00da Dolmabahe Sarayndan hareketle Fatih, Aksaray, Edirnekap ve ili taraflarnda otomobille bir gezinti yapmas, saat 18.00de Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.26).
17 Ocak 1932 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek Pangaltda Yolunca iftlii Sthanesini, daha sonra Ayazpaa ve Maslak Kklerini gezerek saat 17.30da Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
s.26).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Fethi (Okyar) ve Ruen Eref (naydn) Beyleri ayr ayr kabul (A.N.D., s.26).
18 Ocak 1932 : Atatrkn, stanbul retmenler Birlii Kongresi Bakan
Prof. Fuat Kprlnn retmenler adna sayg telgrafna
cevab: ...Teekkr ve sevgilerimin muhterem retmenlerimize ulatrlmasna araclnz rica ederim (V.
20.1.1932).
19 Ocak 1932 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek Maslak ve Kathane yresinde bir
gezinti yapmas (A.N.D., s.27; V. 20.1.1932).
20 Ocak 1932 : Atatrkn Ziraat Mezunlar Kongresinin sayg ve ballk
telgrafna cevab: Ziraat Mezunlar Kongresi mnasebetiyle hakkmda gsterilen hislere teekkr eder ve almalarnzn hayrl ve baarl sonularn beklerim (A.T.T.,
s.25).
21 Ocak 1932 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek Fatih ve ili taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.27).
22 Ocak 1932 : Atatrkn, akam stanbulda Opera Sinemasnda anakkale filmini seyretmesi, daha sonra Pera Palasa urayarak Dolmabahe Sarayna dn (M. 23.1.1932;
A.N.D., s. 28).
25 Ocak 1932 : Atatrkn, Samsunda Gazi Heykelinin al treni nedeniyle halkn sevgi ve ballk telgrafna cevab: Muhterem
Samsun halknn ahsma kar besledikleri asil duygularn
kymetli bir belirtisini bildiren telgrafnzdan pek duygulandm. Teekkr, sevgi ve selmlarmn muhterem halka sunulmasn rica ederim (A.T.T., s.26).

454

: Atatrkn, akam stanbul Darlbedayii (stanbul ehir Tiyatrosu)nde piyes seyretmesi (A.N.D., s.28).
27 Ocak 1932 : Atatrkn, akamzeri Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek stinye, Maslak, ili ve Karaky yoluyla bir gezinti yapp Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.29).
: Atatrkn, gece Beyolunda Turkuvaz Lokantasna gelii, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
s.29).
28 Ocak 1932 : Atatrkn, akamzeri Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek Beyazt ve ili tarafndan bir gezinti
yapmas (A.N.D., s.30).
: Atatrkn, akam Dolmabahe Saraynda sofrada, Maarif
Vekili Esat (Sagay) Bey hakknda sert tenkitlerde bulunan
Dr. Reit Galipe mdahalesi: Yorgun grnyorsunuz, gidip istirahat edebilirsiniz! (Reit Galip, Atatrkn bu yerinde mdahalesine Buras milletin sofrasdr, kovulmamalym; kalkmam! eklinde yersiz bir cevap vermi, bu cevap
zerine Atatrk O halde biz kalkalm; masay beyefendiye
brakalm! diyerek sofradan ayrlmtr. K.A.H.A.,
M.5.3.1952; A.Anl., s.48-49; A.N.D., s.30). (Bu olay takiben Reit Galip, Ankaraya dnm, byk znt ve pimanlk duygularyla Atatrke, 30 Ocak 1932 tarihini tayan bir mektup gndermitir. A.Bil, s.24-25). (Atatrkn,
bu olaydan ksa sre sonra Reit Galipi baladn, Reit Galipin 24 Mart 1932 akamndan itibaren Atatrkn
sofrasnda tekrar yer aldn, nihayet 19 Eyll 1932de Maarif Vekilliine atandn gryoruz).
29 Ocak 1932 : Atatrkn, gece Beyolunda Turkuvaz Lokantasna gelii, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
s.30).
30 Ocak 1932 : Dr. Reit Galipin, Ankaradan Atatrke mektubu: Yce,
byk Paam, siz insanlarn ruhunu, fikrini ak bir sayfa
gibi okursunuz. Size, tapnrcasna bir iman, sevgi ve sayg ile bal olduumu, tevecch ve itimadnz hayatmn
kymeti llmez mazhariyeti saydm bilirsiniz. Kusur ve
kabahatimin ok byk olduunu biliyorum. Onun aff an-

455

cak sizden istenebilir. nk siz, af ile ders ve ceza vermek mertebelerinden ok daha ykseklerdesiniz. Sizi zm olmak strabnn dayanlmaz acsn btn iddetiyle
ektim. Ellerinizi bin kere perek affnz dilerim (A.Bil.,
s.24-26).
31 Ocak 1932 : Atatrkn, akamst Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek Beyazt ve ili taraflarnda bir gezinti
yapmas (A.N.D., s.31).
1 ubat 1932 : Atatrkn, saat 10.30da Dolmabahe Saraynda smet
Paay kabul (A.N.D., s.31).
: Atatrkn, akam Dolmabahe Saraynda Balkan Konferans Konseyi yeleri erefine verilen ziyafette bulunmas
(A.N.D., s.31; M. 2.2.1932).
2 ubat 1932 : Atatrkn, akamst Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek Beyolu, ili, Maslak ve Boyackyde bir gezinti yapmas, akam yemeini smet Paayla
beraber yemesi (A.N.D., s.32).
3 ubat 1932 : Atatrkn, akamst Dolmabahe Sarayndan otomobille hareket ederek Fatih ve ili taraflarnda bir gezinti
yapmas (A.N.D., s.32).
4 ubat 1932 : Atatrkn, akamst motorla Kadky ve Boaziinde bir
gezinti yapmas, gece Maksim salonunda Darlaceze
(Gszler Evi)nin verdii baloyu ereflendirmesi (A.N.D.,
s.32).
5 ubat 1932 : Atatrkn, akam yemeinden sonra motorla Dolmabahe Sarayndan hareket ederek Bykadada Fethi Beyin
evine gidii, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.33).
9 ubat 1932 : Atatrkn, akamst otomobille Edirnekap, Nianta taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.34).
11 ubat 1932 : Atatrkn, akam stanbul Darlbedayiinde Faruk Nafiz
(amlbel)in yazd Akn piyesini seyretmesi (A.N.D., s.
35).
12 ubat 1932 : Atatrkn, leden sonra otomobille Bykdereye kadar
bir gezinti yapmas (A.N.D., s.35).

456

15 ubat 1932 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Boaziinde bir

gezinti yapmas (A.N.D., s.36).
16 ubat 1932 : Atatrkn, akamzeri otomobille Maslaka kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s.36).
18 ubat 1932 : Atatrkn, akamzeri otomobille Bykdere, Aksaray ve
Fatih taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.37).
19 ubat 1932 : Halkevlerinin almas (M. 19-20.2.1932).
20 ubat 1932 : Atatrkn, akamst motorla Boaziinde bir gezinti
yapmas (A.N.D., s.37).
22 ubat 1932 : Atatrkn, George Washingtonun 200. doum yldnm
nedeniyle Amerika Birleik Devletleri Bakan Hoovere
telgraf (Ha. 8.3.1932).
: Atatrkn, akamst otomobille Fatih, Edirnekap ve ili taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.38).
23 ubat 1932 : Atatrkn, akam Elhamra Sinemasnda film izlemesi, daha sonra Pera Palasa gidii ve ge saatte Dolmabahe
Sarayna dn (A.N.D., s.39).
1 Mart 1932 : Atatrkn, akamst otomobille Bakrky ve ili taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.41).
3 Mart 1932 : Atatrkn, akamst otomobille Bakrky ve ili taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.41).
4 Mart 1932 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya hareketi (A.N.D., s.42;
M. 5.3.1932).
5 Mart 1932 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (A.N.D., s.42; M.
7.3.1932).
: Atatrkn, Ankara istasyonundan ankayaya giderken smet Paann kkne uramas (A.N.D., s.42).
14 Mart 1932 : Atatrkn, akamst Cumhuriyet Halk Partisi Genel Merkezine gelii, bir sre kaldktan sonra ankayaya dn
(A.N.D., s.45).
15 Mart 1932 : Atatrkn, akamzeri Kl Ali Beyin, daha sonra kr
Kaya Beyin evlerine uray, ge saatlerde ankayaya
dn (A.N.D., s.45).
19 Mart 1932 : Atatrkn, akamzeri Ruen Eref (naydn) Beyin evine uray, bir sre dinlendikten sonra ankayaya dn (A.N.D., s.46).

457

20 Mart 1932 : Atatrkn, ankayada, Habeistan Elisi Babjeranda Zellake Ajoudounun gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (C. 21.3.1932; A.N.D., s.47).
21 Mart 1932 : Atatrkn, saat 22.00de Salk Bakan Refik (Saydam)
Beyin evine uray, ge saatlerde ankayaya dn
(A.N.D., s.47).
23 Mart 1932 : Atatrkn, leden sonra Ankara Orduevini ziyareti, daha
sonra Marmara Kkne gidii, saat 19.00da Anadolu Kulbne gelii (A.N.D., s.47).
2 Nisan 1932 : Atatrkn, ankayada ktphanesinde gn boyunca almas (A.N.D., s.50).
3 Nisan 1932 : Atatrkn, akam Ankara Halkevinde Behet Kemal
(alar)n yazd oban piyesini seyretmesi (A.N.D.,
s.50).
5 Nisan 1932 : Atatrkn, akam ve gece ankayada ktphanesinde
almas (A.N.D., s.51).
6 Nisan 1932 : Atatrkn, akamst ankayada smet Paay kabul
(A.N.D., s.51).
7 Nisan 1932 : Atatrkn, akam Ankara Halkevinde dzenlenen ocuk
Esirgeme Kurumu balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.51).
8 Nisan 1932 : Atatrkn, leden sonra Ankara Halkevine gelii, uzunca
bir sre kaldktan sonra ankayaya dn (A.N.D., s.51).
12 Nisan 1932 : Atatrkn, saat 9.00da Kl Ali Beyin evine gelii, daha
sonra Marmara Kkne gidii ve ehirde ksa bir gezinti
yap (A.N.D., s.52).
13 Nisan 1932 : Atatrkn, saat 18.00de smet Paann Kkne gelii
ve kendisiyle grmesi (A.N.D., s.52).
19 Nisan 1932 : Atatrkn, gn boyunca ankayada ktphanesinde almas (A.N.D., s.54).
23 Nisan 1932 : Atatrkn, Rusyaya gidecek olan Babakan smet Paa
ile Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras) istasyonda stanbula uurlamas (A.N.D., s.55).
26 Nisan 1932 : Atatrkn, akamzeri Kl Ali Beyin evine gidii, daha
sonra Marmara kkne gelii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.56).

458

10 Mays 1932 : Atatrkn, kendi tavlalar (at ahrlar)nda yetitirilen ankaya adl bir yandaki ngiliz tayn Nisteki svari yarmalarnda baar kazanan Temen Saim Beye armaan
edii (M. 11.5.1932).
17 Mays 1932 : Atatrkn, saat 11.30da atla bir gezinti yapmas (A.N.D.,
s.61).
18 Mays 1932 : Atatrkn, saat 11.00de ankayadan yryerek Edirne
Milletvekili akir (Kesebir) Beyin evine gidii, bir sre dinlendikten sonra tekrar ankayaya dn (A.N.D., s.61).
20 Mays 1932 : Atatrkn, ankayada Amerika Bykelisi General
Sherrill ve Litvanya Elisi Jurgis Baltrusaitisin gven mektuplarn kabul ve Elilerin sylevlerine cevap konumalar (C. 21.5.1932; A.N.D., s.61).
21 Mays 1932 : ngiliz Bykelisi George Clerkin, ankayada Atatrk
ziyareti ve ngiltere Krall adna General Aspinall-Oglander tarafndan yazlan Gelibolu Savann Resm Tarihi
adl iki ciltlik ngilizce byk eseri ithafl olarak takdimi
(B.G.A.D.C.D.G.M.K., s.619-634) (Bu eser, bugn Antkabir Atatrk Kitaplnda bulunmaktadr).
: Atatrkn, gn boyunca ankayada ktphanesinde almas (A.N.D., s.62).
31 Mays 1932 : Atatrkn, gn boyunca ankayada ktphanesinde almas (A.N.D., s.63).
2 Haziran 1932 : Atatrkn, gn boyunca ankayada ktphanesinde almas (A.N.D., s.64).
5 Haziran 1932 : Atatrkn, talya seyahatinden Ankaraya dnen Babakan smet Paay istasyonda karlay (A.G.M.K., s.98).
8 Haziran 1932 : Atatrkn, gn boyunca ankayada ktphanesinde almas (A.N.D., s.65).
11 Haziran 1932 : Atatrkn, ankayada smet Paay kabul ve grmesi (A.N.D., s.66).
: Atatrkn gece, Ankara Halkevinde Aka Gndzn yazd Mavi Yldrm adl oyunu seyretmesi (A.N.D., s.66).
12 Haziran 1932 : Atatrkn, ankayada Hicaz Umum Valisi Emir Faysal
kabul, akam Emir Faysal erefine ankayada verilen zi-

459

yafette konumas (A.N.D., s.67; C. 13.6.1932; .A., s.807;

A.H.H.B., s.333).
14 Haziran 1932 : Atatrkn, akam Emir Faysaln verdii ziyafeti ereflendirmesi (A.N.D., s.67).
16 Haziran 1932 : Atatrkn, leden sonra ve akamst ankayada ktphanesinde almas (A.N.D., s.68).
18 Haziran 1932 : Atatrkn, Genelkurmay Bakanln ziyareti ve Mareal
Fevzi akmakla grmesi (A.N.D., s.68).
19 Haziran 1932 : Atatrkn, akamzeri Kl Ali Beyin evine gelii, akam
ankayaya dn (A.N.D., s.69).
20 Haziran 1932 : Atatrkn, binas yanan Fenerbahe Spor Kulbne 500
lira bata bulunmas (M. 21.6.1932).
21 Haziran 1932 : Atatrkn, leden sonra atla Stzne doru bir gezinti yapmas (A.N.D., s.69).
: Atatrkn, gece Ankara Halkevinde amatr Bulgar Bale
Topluluunun gsterisini izlemesi (A.N.D., s.69).
27 Haziran 1932 : Atatrkn, sabah, ubuk kazasnn kuzeyindeki Gazipaa
yaylasna gidii, bir sre dinlendikten sonra akamzeri
ankayaya dn (A.N.D., s.71; M.28.6.1932).
29 Haziran 1932 : Atatrkn, ankayada sabahtan balayarak saat
13.00de kadar Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin bir ksm
yeleriyle almas (A.N.D., s.72).
1 Temmuz 1932 : Atatrkn, ankayada gn boyunca Hasan Cemil (ambel) Beyle beraber almas (A.N.D., s.72).
2 Temmuz 1932 : Atatrkn, Ankara Halkevi konferans salonunda almalarna balayan Birinci Trk Tarihi Kongresinin aln izlemesi (Kongre 11 Temmuz 1932de son bulmutur). (D.Y.
1944-1945, s.330; Almanak, 1933, s. 110, A.N.D., s.72;
T.M.T.V, s. 1692-1693).
3 Temmuz 1932 : Atatrkn, leden sonra Trk Tarih Kongresinde Reit
Galipin konferansn izlemesi (A.N.D., s.73).
5 Temmuz 1932 : Atatrkn, sabah Ankara Halkevine giderek Trk Tarih
Kongresinin almalarn izlemesi, saat 13.00de ankayaya dn (A.N.D., s.74).

460

6 Temmuz 1932 : Atatrkn, gn boyunca Ankara Halkevinde Trk Tarih

Kongresinin almalarn izlemesi (A.N.D., s.74).
7 Temmuz 1932 : Atatrkn, gn boyunca Ankara Halkevinde Trk Tarih
Kongresinin almalarn izlemesi (A.N.D., s.74).
8 Temmuz 1932 : Atatrkn, saat 18.00de Trk Tarih Kongresi yelerine
Marmara Kknde ay ziyafeti vermesi ve yelerle grmesi (Ha. 9.7.1932; A.N.D., s.75).
9 Temmuz 1932 : Atatrkn, gn boyunca Ankara Halkevinde Trk Tarih
Kongresinin almalarn izlemesi (A.N.D., s.75).
10 Temmuz 1932 : Atatrkn, sabah Ankara Halkevinde Trk Tarih Kongresinin almalarn izlemesi, saat 13.00de ankayaya dn (A.N.D., s.75).
11 Temmuz 1932 : Atatrkn, sabah Ankara Halkevinde Trk Tarih Kongresinin almalarn izlemesi, saat 13.00de ankayaya dn (A.N.D., s.75).
12 Temmuz 1932 : Atatrkn direktifiyle Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kuruluu (A.H.H.B., s.33; .A., s.788; naydn, s.12; K.Atatrk,
s.177; T.D.T., s.59; A.B.E.B., s.204). (Atatrk, bugn akamzeri ankayada -dilcilerin de katld- Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti toplantsna bakanlk etmi, toplant sonunda
unlar sylemitir: Dil ilerini dnecek zaman da gelmitir; ne dersiniz? yle ise Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi, bir de ona karde, bir dil cemiyeti kuralm. Ad Trk Dili
Tetkik Cemiyeti olsun! Ayn gn, kurulacak cemiyetin bakan, genel sekreter ve yeleri belirlenmi, daha sonra izin
iin hkmete bavurulmutur. A. So., V. 26.9.1947). (Cemiyetin ad, III. Trk Dil Kurultaynn 31 Austos 1936 gnk birleiminde kabul ettii tzk deiiklii ile Trk Dil Kurumuna evrilmitir).
15 Temmuz 1932 : Atatrkn, saat 19.30da Ankaradan trenle Derinceye hareketi (M. 16.7.1932; A.N.D., s.77; naydn, s.16).
16 Temmuz 1932 : Atatrkn, trenle Ankaradan Derinceye gelii, buradan
Erturul yat ile Yalovaya geii (M. 17.7.1932; C.
17.7.1932).
18 Temmuz 1932 : Atatrkn, Yalovada, talyan Filosu Komutan Amiral Morno ve talya Bykelisi Baron Aloizi kabul (C. 19.7.1932).

461

: Atatrkn, akamzeri Yalovadan Baltac ve Millet iftliklerine gidii (A.N.D., s.77).

22 Temmuz 1932 : Atatrkn, Yalova yaknndaki narcka gelii, burada
oban Mehmet ve dier baz pehlivanlarn grelerini izlemesi (M. 24.7.1932).
23 Temmuz 1932 : Atatrkn, Millet iftliine gelii, daha sonra motorla bir
deniz gezintisi yapmas (A.N.D., s.79).
24 Temmuz 1932 : Atatrkn, Sakarya motoru ile Yalovadan hareketle Marmarada bir gezinti yapmas, Bykadaya urayarak Yat
Kulpte bir sre dinlenmesi, daha sonra tekrar Yalovaya
dn (M. 25.7.1932; A.N.D., s.79).
27 Temmuz 1932 : zmirde Gazi Heykelinin al treni ve Babakan smet
Paann sylevi (M. 28.7.1932; Ha. 29.7.1932; C.
28.7.1932; A.R.H., s.369).
29 Temmuz 1932 : Atatrkn, Millet iftliinde smet Paay kabul (A.N.D.,
s.81).
30 Temmuz 1932 : Atatrkn, zmirde 27 Temmuz 1932 gn yaplan Gazi
Heykelinin al treni nedeniyle, Belediye Bakan Dr.
Behet (Uz) Beyin ehir adna ektii sayg ve ballk
telgrafna cevab: Mill Mcadele heyecanmzn sembol
olan gzel zmirde heykelimin dikilmesi vesilesiyle muhterem zmirlilerin hakkmda gsterdikleri deerbilirlik ve ok
asilne duygulardan pek heyecanlym. Muhterem zmirlilere teekkrlerimin, selm ve sevgilerimin ulatrlmasn rica ederim (A.T.T., s.26).
31 Temmuz 1932 : Atatrkn, Yalovadan stanbula hareketi ve Dolmabahe
Sarayna gelii (C. 1.8.1932; A.N.D., s.81).
Temmuz 1932 : Atatrkn, Prof. Malchen stanbul Darlfnunu ile ilgili raporu zerine yazd notlardan: ...Okuduumuz rapor bir
bakma gre gya Trkiyede bir yksek retim kurumu
kurmak iin tleri kapsyor; halbuki gerekte btn Trkiyede bir kltr programnn ne olmasna, nasl olmasna
iarettir. O halde bizim iin stanbul Darlfnununu ne yapalm diye bir mesele mevcut deildir. Bizim iin, btn
Trkiyede nasl bir kltr pln yapalm? Mesele budur. te biz, yalnz ve ancak bu etin mesele karsndayz ve

462

onu kesinlikle zmlemek mecburiyetindeyiz (A..R..N.,

s.3-10). (Atatrkn sz konusu notlarnda tarih yoktur.
Prof. Malchen raporunu ilgililere sunu tarihinin 29 Mays
1932 olduu gz nne alnrsa, raporun Atatrk tarafndan okunu tarihinin de -byk bir ihtimalle- Haziran ya da
Temmuz 1932 olmas gerekmektedir).
1 Austos 1932 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Boaziinde bir
gezinti yapmas (A.N.D., s.82).
2 Austos 1932 : Atatrkn, Keriman Halisin dnya gzeli seilmesi nedeniyle Cumhuriyet gazetesi bamuharriri Yunus Nadi Beye
demeci: ...Trk rknn dnyann en gzel rk olduunu tarih olarak bildiim iin, Trk kzlarndan birinin dnya gzeli seilmesini ok tabi buldum. Fakat Trk genlerine bu
mnasebetle unu hatrlatmay gerekli gryorum: vndnz tabi gzelliinizi usulne uygun ekilde korumasn biliniz ve bu yolda uyank bir gelimenin kesintisiz gereklemesini ihmal etmeyiniz. Bununla beraber, asl uramaya mecbur olduunuz ey, analarnzn ve atalarnzn
olduklar gibi, yksek kltrde ve yksek fazilette dnya birinciliini tutmaktr (C. 3.8.1932).
: Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Boazda bir
gezinti yapmas, Gksu Kasrna urayarak bir sre dinlendikten sonra saat 20.00de Dolmabahe Sarayna dn
(Gece de Adalar ynnde bir deniz gezintisi yapmtr.
A.N.D., s.82).
4 Austos 1932 : Atatrkn, Erturul yat ile Dolmabaheden Yalovaya hareketi ve saat 20.00de Yalovaya gelii (A.N.D., s.93; C.
5.8.1932).
9 Austos 1932 : Atatrkn, Yalova Millet iftliinde Alman Bykelisi Nadolny Rudolfu kabul (A.N.D., s.84).
12 Austos 1932 : Atatrkn, Yalovada Fransz arkeologlarndan Prof. Delaportu kabul (A.N.D., s.85).
14 Austos 1932 : Atatrkn, Yalovada, Millet iftliinde Amerika Bykelisi Sherrilli kabul (A.N.D., s.86).
18 Austos 1932 : Atatrkn, Yalovada, Trk Dili Tetkik Cemiyetinin amac
ve Trk dili almalar zerine Yunus Nadi ile grmesi:

463

...Ama, Trk milletine kendi mazisinde mevcut ve miras

kalm, geleceini de kapsayan kendi kltrn ortaya kararak gstermektir (C. 21.8.1932).
: Dnya gzeli seilen Keriman Halis Hanmn, Paristen
Atatrke sayg ve teekkr telgraf: Bu baarm, sizin
memleket kadnlna aladnz fikirler eseridir! (C.
19.8.1932).
24 Austos 1932 : Atatrkn, akamzeri Yalovada Baltac iftliine, buradan da Sakarya motoru ile Sultanhisara gelii, saat
20.00de Yalovaya dn (A.N.D., s.89).
29 Austos 1932 : Atatrkn, Trk dilini zletirme almalar nedeniyle Mill Trk Talebe Birliinin ektii sayg ve ballk telgrafna
cevab: Dilimiz ok zengindir, gzeldir. Bunu ortaya karacaklar sizin gibi duygusu derin, yorulmaz Trk genleridir. Trkemizi gnn en ileri bilgi dili yapmak deerli aratrmaclarnzdan beklenir. Sizlere uurlar dilerim (C.
30.8.1932; M. 30.8.1932).
: Yalovada gece sofrada, Atatrkle smet Paa arasnda bir
tartma olmas (Bu tartma, dizba nian olay olarak
bilinmektedir). (K.A.H.A., M. 28.2.1952; P. 45 Y., s.137142; H.A.Y., s.228-233; Me., s.238-239).
30 Austos 1932 : Yalovada, gece sofrada Atatrkn, smet Paaya dnerek syledikleri: Hatrlar msn, Rayak Blgesi Komutan
olarak vazifem bana giderken amdaki kararghnda sana uradm o karl geceyi? Srtnda kaputunla bir masann bana oturmu, bir gaz lmbasnn nda nne serdiin haritay tetkik ediyordun! Vaziyeti nasl gryorsun?
diye sormutum. Kt, ok kt demitin, Dmann tipiden istifade ederek gn aarmadan bir baskn yapmas
beklenebilir. Ben u halde ne duruyorsun? Bir an evvel
geriye ekilmek kararn versene! deyince, sen buna karlk vaziyeti Grup Komutanlna bildirdiini, henz cevap
alamadn ve kendiliinden bir karar veremeyeceini sylemitin. Ben de Emir mi bekliyorsun? demitim, O emri
Rayak Blgesi Komutan yetkime dayanarak ve btn mesuliyeti stme alarak sana ben veriyorum! Atatrkn bu
szleri zerine smet Paann cevab: Nasl hatrlamam,

464

nasl unutabilirim o geceyi! Sen benim imdadma Hzr gibi

erimitin. Nitekim, senin emrini yerine getirdikten birka
saat sonra dman kuvvetleri mevzilerimizi igal etmiti; biraz daha bekleseydim, korktuum felkete uramaktan beni hibir mucize kurtaramayacakt! (P. 45 Y., s. 143-144).
(Alnt yaptmz kaynakta, Atatrkn o gnk grevi, gerekse kuvvetleriyle ama gelen 3. Kolordu Komutan Albay smet (nn) Beyin karargh yeri yanl gsterilmitir.
Biz, metindeki bu anmsama yanln dorusuyla dzelttik.
Atatrkn, smet Paaya anmsatt olayla ilgili olarak zzettin allar, 27 Eyll 1918 tarihli gnlne unlar yazmtr: ..4. Ordu byk ksmyla Maana gelmi. Ordu karargh da Maanda. 20. Kolordu (Ali Fuat Paa) da ekiliyor. 3. Kolordu (smet Paa)dan haber yok! 22. Kolordu
(Refet Bele) esir! Cevat (obanl) ve Mustafa Kemal Paalar Deraya gelmiler. nallah bu haber de yanl kar! smet Beyin akbeti pheli, Allah korusun! O.Y.S.G., s.
302). Bk. 29 Eyll 1918.
31 Austos 1932 : Atatrkn, Yalovadan Erturul yat ile stanbula hareketi
ve Dolmabahe Sarayna gelii (C. 1.9.1932).
1 Eyll 1932 : Atatrkn, leden sonra Dolmabaheden otomobille Tarabyaya giderek bir sre Tokatlyan Otelinde dinlenmesi
(M. 2.9.1932; A.N.D., s.91).
2 Eyll 1932 : Atatrkn, Keriman Halisin sayg ve teekkr telgrafna
cevab: ...Donanm olduunuz madd ve manev kymet
ve fazilet iinde mutlu olmanz dilerim, kzm! (C.
3.9.1932).
3 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri motorla Boazda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.92).
4 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri Dolmabahe Saraynda Babakan
smet Paa ve Meclis Bakan Kzm (zalp) Paay kabul (A.N.D., s.92).
5 Eyll 1932 : Atatrkn, stikll Caddesinde peki Maazasn ziyareti
ve retilen kumalarn nitelii hakknda bilgi al (V.
6.9.1932).
6 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Bykdereye
kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s.93).

465

7 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri Dolmabaheden otomobille Floryaya gidii, dnnde Edirneden gelen posta trenine binerek yolcular arasnda saat 20.30da Sirkeci istasyonuna
gelii (M. 7.9.1932; A.N.D., s.93-94).
: Atatrkn, akam Ayazpaa Park Otele gelerek yemei
burada yemesi, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.94).
10 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri motorla Boaziinde bir gezinti
yapmas (A.N.D., s.94).
11 Eyll 1932 : Atatrkn, akamst otomobille Taksim, ili, Bomonti,
Mecidiyeky, Ortaky, Yldz ve Ihlamur Kkn izleyen
bir gezinti yapmas (A.N.D., s.95).
12 Eyll 1932 : Atatrkn, ktisat Vekili Cell (Bayar) Beyin greve balamas nedeniyle kendisine ektii telgrafa cevab: ...Btn
dnyada olduu gibi memleketimizde de en bata bulunan
nemli iimiz, iktisat iidir. Bu ite en yksek baary temine almak hayatdir, zarurdir. Bunun iin bu ite btn
devlet tekiltnn, btn yurttalarn ve hepimizin cidd
duygularla alkal olmamz gerei tabidir (M. 13.9.1932).
13 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Boazda bir
gezinti yapmas (A.N.D., s.95).
15 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri otomobille Yeilkye kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s.96).
16 Eyll 1932 : Atatrkn, akamzeri otomobille Beyolu, ili ve Maslakla bir gezinti yapmas, akam stikll Caddesinde Florya sinemasnda film seyretmesi (A.N.D., s.96; V.
17.9.1932).
20 Eyll 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Dil Encmeni toplantsnda bulunmas (A.N.D., s.98).
23 Eyll 1932 : Atatrkn, Ahmet Rasimin lm zerine, ocuklarna
basal telgraf: Deerli babanzn lm byk kayptr. ok ac duydum! (C. 23.9.1932; V. 23.9.1932).
24 Eyll 1932 : Atatrkn, saat 12.30da Sakarya motoru ile Bykdereye kadar bir gezinti yapmas, leden sonra Dolmabahe Saraynda Trk Dili Tetkik Cemiyetinin toplantsna
bakanlk edii (A.N.D., s.99).

466

26 Eyll 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda almalarna balayan Birinci Trk Dil Kurultaynn aln izlemesi (Kurultay, 5 Ekim 1932 tarihine kadar almalarn srdrmtr.
naydn, s.33,69; .A., s.788; Almanak, 1933, s.112;
T.M.T.V, s. 1697).
27 Eyll 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trk Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.100; C. 28.9.1932).
: Atatrkn, saat 17.00de Dolmabahe Saraynda Amerika
Genelkurmay Bakan General Mac Arthuru kabul
(A.N.D., s.100) ve grmesi: ...Avrupa devlet adamlar,
balca anlamazlk konusu olan nemli siyas sorunlar,
her trl mill egoizmlerden uzak ve yalnz umumun yararna olarak, son bir gayret ve tam bir iyi niyetle ele almazlarsa korkarm ki, felketin n alnamayacaktr (C.
8.11.1951; A.S.D., III, s.93-95).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda ktisat Bakan Cell
(Bayar) Beyi kabul ederek bir sre grmesi (M.
28.9.1932).
28 Eyll 1932 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda Trk Dil
Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.100).
29 Eyll 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trk Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.101).
: Atatrkn, gece Dolmabahe Saraynda Fahrettin (Altay)
Paann kznn nikh dnn ereflendirmesi (A.N.D.,
s. 101).
30 Eyll 1932 : Atatrkn, Sakarya motoru ile Boaziinde ve Halite bir
gezinti yapmas (A.N.D., s.101).
1 Ekim 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trk Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.101).
2 Ekim 1932 : Atatrkn, leye doru Sakarya motoru ile Boazda bir
gezinti yapmas (A.N.D., s.102).
3 Ekim 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trk Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.102).
4 Ekim 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trk Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.103).

467

: Atatrkn, Diyarbakr gazetesi sahibine Dolmabahe Saraynda demeci: Diyarbakrl, Vanl, Erzurumlu, Trabzonlu, stanbullu, Trakyal ve Makedonyal hep bir rkn evltlar, hep ayn cevherin damarlardr (C. 5.10.1932).
5 Ekim 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trk Dil Kurultaynn
son gn almalarn izlemesi (A.N.D., s.103).
6 Ekim 1932 : Atatrkn, akamzeri otomobille Tarabyaya gidii, Sakarya motoru ile Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.
103).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Macar tarih bilgini
Prof. Zayti Ferenczi kabul (C. 7.10.1932).
7 Ekim 1932 : Atatrkn, Dolmabaheden Sakarya motoru ile Yalovaya
gelii, akam tekrar Dolmabahe Sarayna dn (M.
8.10.1932; A.N.D., s.104).
10 Ekim 1932 : Atatrkn, leye doru Sakarya motoru ile skdar Araba skelesine geii, buradan da otomobille Alemda yoluyla ileye gelii, incelemeleri; akam Erturul yatyla
Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.104; M.
11.10.1932).
11 Ekim 1932 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile adalar evresinde bir gezinti yapmas, saat 19.00da -Heybeliadadan
motora binen- smet Paayla beraber Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s. 105).
14 Ekim 1932 : Atatrkn, leden sonra Sakarya motoru ile Yassadaya
gidii, saat 18.00de Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.106).
: Atatrkn, akam Tahsin (Uzer) Beyin kznn nian trenini ereflendirii (A.N.D., s.106).
15 Ekim 1932 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Boaziinde bir
gezinti yapmas (A.N.D., s.106).
17 Ekim 1932 : Atatrkn, leden sonra Sakarya motoru ile Maltepe ve
Yassada ynnde bir gezinti yapmas (A.N.D., s.107).
18 Ekim 1932 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Fransann Suriye
Yksek Komiseri Ponsot ve Fransa Bykelisi Charles de
Chambrunu kabul (C. 19.10.1932; M. 19.10.1932).
19 Ekim 1932 : Atatrkn, leden sonra Sakarya motoru ile Boaziinde
ve Floryada bir gezinti yapmas (A.N.D., s.107).

468

20 Ekim 1932 : Atatrkn, akamzeri otomobille ili ve Beyazt taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s. 108).
21 Ekim 1932 : Atatrkn, akamzeri otomobille Topkap, Bakrky, Yedikule yoluyla Beyolundan iliye gelii, Tnel, Tophane
yoluyla Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.108).
22 Ekim 1932 : Atatrkn, stanbuldan Erturul yat ile Derinceye gelii ,
buradan trenle Ankaraya hareketi (A.N.D., s.108; C.
23.10.1932).
23 Ekim 1932 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C. 24.10.1932;
A.N.D., s. 109).
25 Ekim 1932 : Atatrkn, ankayada talya Elisi Lojacone, Yugoslavya
Elisi Dr. Yankovi ve spanya Elisi Juan Manuel de Aristejuinin gven mektuplarn kabul ve Elilerin sylevlerine
cevap konumalar (C. 26.10.1932; A.N.D., s.109).
27 Ekim 1932 : Atatrkn, ankayada ran Dileri Bakan Furug Han
kabul (C. 28.10.1932; A.N.D., s.110).
29 Ekim 1932 : Atatrkn, Cumhuriyetin 9. yldnm nedeniyle Trkiye
Byk Millet Meclisinde dzenlenen kabul trenini takiben
geit resmini izlemesi (A.N.D., s.111; M. 30-31.10.1932).
: Atatrkn, akam Ankara Palasta, Cumhuriyetin 9. yldnm nedeniyle dzenlenen ziyafeti ereflendirmesi
(A.N.D., s.111).
1 Kasm 1932 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin IV. dnem II. toplant yln a konumas: ...Mill
kltrn her rda alarak ykselmesini Trkiye Cumhuriyetinin temel dilei olarak temin edeceiz! (Z.C., Devre:
IV, cilt: 10, s.3; A.S.D.I, s.371).
2 Kasm 1932 : Atatrkn, akamzeri Ankara Halkevine gidii, daha sonra Ankara Numune Hastanesine gelerek -bir ameliyat geirmi olan- Kzm (zalp) Paann olu Teoman ziyareti (A.N.D., s.112;A. Anl, s.86-87).
16 Kasm 1932 : ankayada akam, Atatrkn sofrasnda, Abdlhak Hmit (Tarhan) ve ei Lsyen Hanmn da davetli olarak bulunmas (A.N.D., s.116).
5 Aralk 1932 : Atatrkn, Samih Rifat Beyin lm nedeniyle Trk Dili
Tetkik Cemiyeti (Trk Dil Kurumu)ne mektubu: ...Bu ac

469

karsnda Genel Merkez Heyetinizin gsterdii duyarlk,

Trk milletinin bilginleri iin her zaman besleyegeldii yksek saygnn yeni bir belirtisidir. Trk dilinin ykselmesi urunda yllardan beri emek vermi Bakannzn yapt gibi
bkmadan, usanmadan almak iin itiiniz and kutlarm.
Bu and hepinizin sa ve salam olarak yerine getirmenizi
dilerim (Trk Dili, say: 1, Nisan 1933, s.2-3).
18 Aralk 1932 : Atatrkn, Ankarada smetpaa Kz Enstitsnde alan
Birinci Kadn ktisat Sergisini ziyareti ve incelemeleri (M.
19.12.1932).
25 Aralk 1932 : Atatrkn, saat 15.00de Babakanla gelerek kabine
toplantsna bakanlk yap (A.N.D., s.125).
26 Aralk 1932 : Atatrkn, gece, Ankara Orduevindeki msamereyi ereflendirmesi (A.N.D., s.126).
27 Aralk 1932 : Atatrkn, Heyet-i Temsiliye ile Ankaraya geldii gnn ilk
defa olarak trenle kutlanmas (H.A., s.214-218).
: Atatrkn, saat 14.00de -Ankaraya geliinin 13. yldnmn kutlayan Ankarallar izlemek zere- Kl Ali Beyin
evine gidii (A.N.D., s.126).
: Atatrkn, Ankaraya geliinin 13. yldnm nedeniyle
Ankarallara syledikleri: ...Ankaraya geldiimden sonraki
mcadele hayatmzda hrriyet ve bamszlk kahraman Ankarallarn gsterdikleri vefa ve yardmlar her vakit
minnetle anarm! (M. 28.12.1932).
: ankayada, akam Atatrkn sofrasnda, drt Ankara
Efesinin davetli olarak bulunmas (A.N.D., s.126).
31 Aralk 1932 : Atatrkn, yeni yl nedeniyle Trk-Yunan dostluu zerine
Atina Ajansna demeci: Trkiye ve Yunan anlamas ve
dostluu, milletler arasnda alma beraberliinin ve yeni
siyaset anlaynn gereklemi ok gzel bir rnei ve insanln, dou Akdeniz ve Balkanlarda ilerleme ve ykselmesinin bir ifadesidir (Ayn gn Yunan Cumhurbakan,
Babakan ve Dileri Bakan da Anadolu Ajansna deme vermilerdir). (Ha. 1.1.1933; C. 1.1.1933).
: Atatrkn, gece Kzlayn Ankara Palasta dzenledii Ylba Balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.128) ve saat

470

24.00ten sonra Mill Eitim Bakan Reit Galip tarafndan

-yeni yl armaan olarak- kendisine 3 kitap takdimi nedeniyle syledikleri: Bu anda duyduum mutluluk byktr.
Kendisinden ve dier vekillerimizden her an byle armaanlar beklerim. Vekil Beyin naiz dedikleri bu armaan
gerekte ok deerlidir! (Ha. 2.1.1933; A.S.D. V., s.6162).
-19334 Ocak 1933 : Atatrkn, saat 17.00de Ankara Halkevinde Trk Dili Tetkik Cemiyeti toplantsna bakanlk yapmas, Cemiyetin faaliyetleri hakknda bilgi almas; daha sonra Musiki Muallim
Mektebini ziyareti (A.N.D. s. 129; C. 5.1.1933; M.
5.1.1933).
8 Ocak 1933 : Atatrkn, leden sonra Etimesguta gidii, akamzeri
ankayaya dn (A.N.D., s.130).
11 Ocak 1933 : Atatrkn, saat 14.00de smet Paann kkne gelii,
daha sonra Gazi Orman iftliine gidii (A.N.D., s.131).
14 Ocak 1933 : Atatrkn, ankayada Yunan Elisi Sakellarapoulosun
gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V, s.63-64).
15 Ocak 1933 : Atatrkn, saat 20.00de trenle Ankaradan Eskiehire hareketi (A.N.D., s.132; C. 16.1.1933).
16 Ocak 1933 : Atatrkn, Eskiehirde Valilii, Belediyeyi, Komutanl,
Halkevini ziyareti, Eskiehir Lisesinde derslere girii ve
saat 18.00de trenle Derinceye hareketi (A.N.D., s.133; C.
17.1.1933; A.Y.G., s. 158).
17 Ocak 1933 : Atatrkn, Derinceden Glcemal vapuru ile saat 18.00de
Mudanyaya gelii, daha sonra saat 18.30da Bursaya var (A.N.D., s.133; C. 18.1.1933).
18 Ocak 1933 : Atatrkn, Bursada Valilii, Belediyeyi ve Komutanl ziyareti, ehirde tetkikleri (A.N.D., s.133; C.19.1.1933).
19 Ocak 1933 : Atatrkn, Bursada peki Fabrikasn ve Asker Has- taneyi ziyaretleri ve peki Dokuma Fabrikasnn hatra defterine yazdklar: peki Fabrikasnda grdklerimden ok
sevin duydum (A.N.D., s.133; C. 20.1.1933; Ha.
20.1.1933).

471

20 Ocak 1933 : Atatrkn, Bursadan Gemlike gelii, akam Glcemal varupu ile Bandrmaya hareketi (A.N.D., s.133; A.Y.G.,
s.69).
21 Ocak 1933 : Atatrkn, Bandrmadan Balkesire gelii, Valilii, Belediyeyi, Kolordu Kararghn ve Cumhuriyet Halk Partisini ziyareti (C. 22.1.1933; A.Y.G., s.69).
22 Ocak 1933 : Atatrkn, Balkesirde Liseyi ve retmen Okulunu ziyareti, baz derslere girii, gece 24.00te trenle Ktahyaya
hareketi (A.N.D., s.133; C. 23.1.1933; A.Y.G., s.69).
23 Ocak 1933 : Atatrkn, Balkesirden Ktahyaya gelii, resm ziyaretleri ve Kiremit Fabrikasn gezmesi (A.N.D., s. 133; C.
24.1.1933).
: Atatrkn, lk dergisine ithafl resmini armaan edii:
lkden, z lkmz yayma yolunda kutlu verimler beklerim (lk dergisi, say: 70, 1938).
24 Ocak 1933 : Atatrkn, Ktahyada okullar ziyareti, akama doru
trenle hareket ederek gece Afyona gelii ve 23.30da Afyondan Konya ynnde hareketi (A.N.D., s.133; C.
25.1.1933).
25 Ocak 1933 : Atatrkn, Konya zerinden trenle Adanaya gelii ve ehirde resm ziyaretleri (A.N.D., s. 134; C. 26.1.1933).
: Mill Eitim Bakan Reit Galipin, Atatrke telgraf: ...Mekteplere her zaman olduu gibi bu seferki seyahatlerinde de
ayrlan derin alka payndan dolay vnen ve minnettar
kalan btn retmen ve renci evltlarmz adna sonsuz kranlarm sunarm (M. 26.1.1933).
: Atatrkn, Mill Eitim Bakan Reit Galipin telgrafna cevab: Ziyaret ettiim okullarda retmenlerin, rencilerin
verimli alma ve yksek heyecann grmekteyim (M.
26.1.1933).
: Atatrkn, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti Bakan Yusuf Akuraya telgraf: Yalnz Eskiehirde deil, gezdiim dier
yerlerde de verimli almalarnzn parlak rnlerini sevinle grmekteyim. Cemiyetinizin bu yolda memlekete
yapmakta olduu ve yapaca hizmet llemeyecek kadar byktr. yelerin gzlerinden perim (A.T.T., s.27).

472

26 Ocak 1933 : Atatrkn, Adanadan trenle hareketi, Fevzipaadan geilerek Narlya gelii, burada trenden inerek otomobille Gaziantepe gelii, Halkevini ziyareti, akam erefine byk
bir yemek verilmesi ve geceyi Vali Konanda geirmesi
(A.N.D., s. 134; C. 27.1.1933; A. Y.G., s. 164).
27 Ocak 1933 : Atatrkn, Gaziantepte Valilii ve Belediyeyi ziyareti, l
Genel Meclisinin kendisine hemehrilik belgesi sunuu
(A.Y.G.,s.164-165).
: Atatrkn, leden sonra Gaziantepten Narlya gelii, buradan da trenle Adanaya hareketi (A.N.D., s.134; A.Y.G.,
s.165).
: Prof. Dr. Fuat Kprlnn, Atatrke bayram tebriki: Trk
milletine z benliinin tkenmez kudretini veren byk kurtarc ve yol gstericimizin sonsuz sayglarmla bayramn
kutlarken, varlmz karanlklardan kurtaran bu mukaddes
n bamzdan eksik olmamasn ona candan bal her
Trk gibi Tanrdan dilerim (A.Me., s.126; A.Bil, s.44-45).
28 Ocak 1933 : Atatrkn, Gaziantepten Adanaya dn ve buradan
Mersine geerek resm ziyaretlerde bulunuu (A.N.D., s.
134).
: Atatrkn, Prof. Dr. Fuat Kprlnn 27 Ocak 1933 tarihli bayram tebriki telgrafna cevab: Hakkmdaki samim
duygularnza teekkr eder, baarlar dilerim (A.Me.,
S.126; A.Bl, s.45).
: Atatrkn, akam Glcemal vapuru ile Mersinden Antalyaya hareketi (M. 30.1.1933;A.N.D., s.134;A.Y.G., s.281).
29 Ocak 1933 : Atatrkn, saat 17.30da Glcemal vapuruyla Mersinden
Antalyaya gelii (Atatrk, karaya kmam, Antalyada bulunan Babakan smet Paa ve baz heyetleri vapurda kabul etmitir). (M. 31.1.1933).
: Atatrkn, saat 21.00de Glcemal vapuru ile Antalyadan
zmire hareketi (M. 31.1.1933).
30 Ocak 1933 : Atatrkn, Glcemal vapuru ile Akdenizde -Fethiye ve
Marmaris koylarna da girilerek- zmire doru yola devam
etmesi (A.N.D., s.134).

473

31 Ocak 1933 : Atatrkn, Glcemal vapuruyla saat 14.00de Antalyadan

zmire gelii (A.N.D., s.134; C. 1.2.1933).
1 ubat 1933 : Atatrkn, zmirde Valilik, Komutanlk, Belediye ve Cumhuriyet Halk Partisi Merkezini ziyareti, okullar gezmesi
(A.N.D., s.134; C. 2.2.1933).
2 ubat 1933 : Atatrkn, Bornovada yeni yaplan Ziraat Mektebini ziyareti (C. 3.2.1933; A.N.D., s.134).
3 ubat 1933 : Atatrkn, zmirde Mill Ktphaneyi ziyareti, kitaplar tetkiki ve bilgi al (C. 4.2.1933).
: Atatrkn, kendisini Ispartaya davet eden telgrafa cevab:
Arzuma ramen Ispartaya uramaya imkn bulamadmdan zgnm. ktisat Vekili Cell (Bayar) Beyefendi,
adma da gzel Ispartay ve onun muhterem halkn ziyaret edecek ve hepinize sevgi ve sayglarm sunacaktr (M.
4.2.1933).
4 ubat 1933 : Atatrkn, zmirden trenle hareket ederek Afyona gelii,
buradan -Antalyadan dnen- smet Paa ile beraber Bilecike hareketi (A.N.D., s.134; C. 5.2.1933).
5 ubat 1933 : Atatrkn, sabah saat 5.00de Bilecike gelii, Bilecikten
otomobille hareket ederek saat 9.30da Bursaya gelii
(A.N.D., s.135; C. 6.2.1933).
6 ubat 1933 : Atatrkn, Bursada baz kiilerin ezan ve kametin Trke
okunmas nedeniyle 1 ubatta kardklar olay hakknda
Anadolu Ajans araclyla resm bildirisi: ...Olaya dikkatimizi bilhassa evirmemizin sebebi, dini siyaset ve herhangi bir tahrike vesile etmeye asla msamaha etmeyeceimizin bir daha anlalmasdr. Meselenin mahiyeti esasen din
deil, dildir. Kesin olarak bilinmelidir ki, Trk milletinin mill
dili ve mill benlii btn hayatnda hkim ve esas kalacaktr! (Ha. 7.2.1933; C. 7.2.1933; M. 7.2.1933).
: Atatrkn, akam Bursadan Mudanyaya, buradan da
Glcemal vapuru ile stanbula hareketi (A.N.D., s.135; C.
7.2.1933).
: Atatrkn, gece Bursadan stanbula gelii (A..H.II, s. 13;
M., 7.2.1933; A.N.D., s.135).

474

8 ubat 1933 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda eski Msr Hidivi Abbas Hilmi Paa, Berlin Bykelisi Kemalettin Sami Paa,
Pertev (Demirhan) Paa ve air Abdlhak Hmiti kabul
(C. 9.2.1933; M. 9.2.1933; A..H.II, s.17).
10 ubat 1933 : Atatrkn, Topkap Sarayn ziyareti, sarayn muhtelif blmlerinde incelemeleri ve Topkap Eski Eserler Mzesi
Mdr Tahsin (z) Beyden bilgi al (C. 11.2.1933;
A.N.D., s. 135).
14 ubat 1933 : Atatrkn, beraberinde Kemalettin Sami Paa olduu halde Dolmabaheden Sakarya motoru ile Suadiyeye gelerek Paay brakmas, otomobille Kadkye gelerek Kadky iskelesinden vapura binip halk arasnda Karakye gelii ve Vali Muhittin (stnda) Beyle akam yemei iin
Tarabyada Tokatlyana gidii (M. 15.2.1933; A.N.D., s.
137).
16 ubat 1933 : Atatrkn, gece Pera Palasta dzenlenen baloyu ereflendirmesi (A.N.D., s.138).
22 ubat 1933 : Atatrkn, akamzeri otomobille Beyazt ve ili taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.139).
24 ubat 1933 : Atatrkn, Ankara Halkevindeki sylevini radyodan dinledikten sonra Babakan smet Paaya telgraf: Halkevinde yaptnz konumay zevkle dinledim. Tebrik ve teekkr ederim. Necip Ali Beyin deme ve aklamasndan
da ok memnun oldum. Kendisini tarafmdan takdir ve taltif buyurmanz rica ederim (M. 25.2.1933).
26 ubat 1933 : Atatrkn, akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi
(C. 27.2.1933; A.N.D., s. 140).
27 ubat 1933 : Atatrkn, trenle stanbuldan
28.2.1933; A.N.D., s.141).

Ankaraya gelii

(C.

28 ubat 1933 : Atatrkn, Roosevelte yaplan suikast nedeniyle Amerika

Birleik Devletleri Bakan Hoovere telgraf: Pek muhterem Roosevelt aleyhine yaplan alaka suikast giriimi,
zntme sebep oldu. Bu vesile ile dostane sevgilerimin ve
asil Amerikan milleti hakknda Trk halknn hislerini tazeleme teminatnn kabuln sizden rica ederim (A.T.T.,
s.28).
2 Mart 1933 : Atatrkn, gece ankayada film izlemesi (A.N.D., s. 141).

475

8 Mart 1933 : Atatrkn bakanlnda Trk Dili Tetkik Cemiyetinin toplants ve dil almalar hakknda baz kararlar alnmas
(C. 9.3.1933).
: Atatrkn, gece ankayada film izlemesi (A.N.D., s. 143).
10 Mart 1933 : Atatrkn, akamzeri otomobille Gazi Orman iftliine
kadar bir gezinti yapmas, geceyi ankayada film izleyerek
geirmesi (A.N.D., s.144).
12 Mart 1933 : Atatrkn, Erzurumun kurtulu gn nedeniyle stanbul
Halkevinde toplant dzenleyen Erzurumlu genlerin sayg
ve ballk telgrafna cevab: Erzurumun kurtuluunun yldnmn ben de sizinle beraber kutlar, saygdeer halka
hakkmda gsterdikleri sevgiden dolay teekkr ederim
(M. 15.3.1933).
14 Mart 1933 : Atatrkn, Amerika Birleik Devletleri Bakan Roosevelte
greve balamas nedeniyle tebrik telgraf (Ha. 15.3.1933).
: Atatrkn, leden sonra otomobille ehirde bir gezinti
yapmas (A.N.D., s.145).
16 Mart 1933 : Atatrkn, gece ankayada film izlemesi (A.N.D., s. 145).
17 Mart 1933 : Atatrkn, gece ankayada film izlemesi (A.N.D., s. 146).
19 Mart 1933 : Atatrkn, orduya hitaben Fahrettin (Altay) Paaya -onun
azndan- bir sylev dikte etmesi: ...Silhlarmz byk
Trk ulusunu ezmek isteyenlerin gzlerine dorultalm.
Bunda ama, dman olsun. Bu amaca giden kurun,
Trkn lk kurunudur! (O. Y.S., s.451-452;A.Ya., s.12).
21 Mart 1933 : Atatrkn, gece Ankara Halkevinde, Gazi Orman iftlii
rencilerinin verdii temsili izlemesi (A.N.D., s.146).
22 Mart 1933 : Atatrkn, ankayada Sovyet Bykelisi Suri ve beraberindeki Sovyet dilbilimcisi iki profesr kabul edii
(A.N.D., s. 146).
: Atatrkn, gece ankayada yaplan kabine toplantsnda
bulunuu (A.N.D., s. 146).
24 Mart 1933 : Atatrkn, gece ankayada film izlemesi (A.N.D., s. 147).
26 Mart 1933 : Atatrkn, ankayada Babakan smet Paa ve Dileri
Bakan Tevfik Rt (Aras) Beyi kabul (A.N.D., s.147).

476

: Atatrkn, gece Msr Eliliindeki suareyi ereflendirmesi (A.N.D., s. 147).

27 Mart 1933 : Atatrkn, dil almalarna gsterdikleri yakn ilgi nedeniyle Mill Trk Talebe Birliine telgraf: Mill lkye ulatran z dil yolunda durmadan, amaz byk admlarla yrmeye verdiiniz deerden dolay sizi verim. Yrekten
sevgiler ocuklarm! (Ha. 28.3.1933).
28 Mart 1933 : Atatrkn, gece ankayada film izlemesi (A.N.D., s.148).
29 Mart 1933 : Atatrkn, ankayada Amerika Bykelisi Sherrillin veda ziyaretini kabul (A.N.D., s.148).
2 Nisan 1933 : Atatrkn, ankayada yaplan Trk Dili Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk edii (A.N.D., s.149).
7 Nisan 1933 : Atatrkn, gece ankayada film izlemesi (A.N.D., s.151).
9 Nisan 1933 : Atatrkn, leden sonra Gazi Orman iftliine gidii, akamzeri ankayaya dn (A.N.D., s.151).
13 Nisan 1933 : Atatrkn, akamzeri otomobille Keiren yresinde bir
gezinti yapmas, geceyi ankayada film izleyerek geirmesi (A.N.D., s. 152).
15 Nisan 1933 : Atatrkn, ankayada Bulgar Elisi Antonofun gven
mektubunu kabul ve Elinin konumasna cevap sylevi
(Ha. 16.4.1933; A.N.D., s.153; D.B.Y., 1967, s.1046).
17 Nisan 1933 : Atatrkn bakanlnda, ankayada Trk Tarihi Tetkik
Cemiyeti yelerinin katld toplantda, hazrlanmakta olan
Trk Tarihinin Ana Hatlar adl msvettelerin okunarak
tartlmas (ankayadaki bu toplantlar, 20 nisan 1933e
kadar 4 gn devam etmi, daha sonra 22 Nisan - 13 Mays
1933 tarihleri arasnda da Trk Tarih Kurumunda toplanlarak
msvettelerin
okunmas
tamamlanmtr.
C.E.Y.T.T.K., s.21-23;A.N.D., s.153).
18 Nisan 1933 : Atatrkn, ankayada Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas (A.N.D., s.153).
19 Nisan 1933 : Atatrkn, ankayada Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas (A.N.D., s.154).
20 Nisan 1933 : Atatrkn, ankayada Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas (A.N.D., s.154).

477

24 Nisan 1933 : Atatrkn, leden sonra Ankara Halkevine gelerek, burada almalarn srdren Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti
toplantsna bakanlk yapmas (A.N.D., s.155).
25 Nisan 1933 : Atatrkn, leden sonra Ankara Halkevine gelerek, Trk
Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas
(A.N.D., s. 156).
26 Nisan 1933 : Atatrkn, akamzeri Ankara Halkevine gelerek, Trk
Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas
(A.N.D.,s.156).
27 Nisan 1933 : Atatrkn, Razgrad olayn protesto amacyla yaplan
genlik gsterisinin izin alnmadan yaplmas nedeniyle kovuturmaya geilmesi zerine, izinsiz gsteriyle ilgileri olmadn bildiren Trk Talebe Birlii Kongresi daim delegelerine telgraf: Genliin alkan, hassas ve milliyeti
yetimesi esas dileklerimizdendir. Genlik her trl faaliyetlerinde Cumhuriyet kanunlarna ve Cumhuriyet kuvvetlerinin usul ve kurallarna uymaya da dikkatli olmaldr.
Cumhuriyet hkmetinin mill meselelerde vazifesini bilir
olduuna ve kanunlarn ve adl kuvvetlerin adaletine emin
olunuz (C. 28.4.1933; M. 29.4.1933).
28 Nisan 1933 : Atatrkn, akamzeri Ankara Halkevine gelerek, Trk
Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas
(A.N.D., s.156).
29 Nisan 1933 : Atatrkn, akamzeri Ankara Halkevine gelerek, Trk
Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas
(A.N.D., s.157).
30 Nisan 1933 : Atatrkn, akamzeri Ankara Halkevine gelerek, Trk
Tarihi Tetkik Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas
(A.N.D., s.157).
4 Mays 1933 : Atatrkn, akam saat 21.30da ileri Bakan kr Kayann evine gidii, gece ankayaya dn (A.N.D., s.
158).
5 Mays 1933 : Atatrkn, Ankaraya 18 km uzaklktaki Ahlatlbel blgesinde devam eden arkeoloji aratrmalarn izlemesi
(A.N.D.,s.158;C. 6.5.1933).
6 Mays 1933 : Atatrkn, saat 18.00de Babakan smet Paann kkne gidii (A.N.D., s.159).

478

8 Mays 1933 : Atatrkn, akamzeri Ahlatlbel blgesine giderek, burada yaplan arkeolojik kazlar izlemesi (A.N.D., s.159).
10 Mays 1933 : Atatrkn, Trk bamszlk sava ve inklbmz zerine
sohbet esnasnda syledikleri: ...ki Mustafa Kemal var:
Biri ben, fert olan, fan olan Mustafa Kemal... kinci Mustafa Kemalden ise Ben diye bahsedemem. Ondan ancak
Biz diye bahsedebilirim. O Mustafa Kemal, yani sizler, bu
akam etrafmda olanlar, memleketin her kesinde alan kyller, uyank, aydn, vatansever, milliyeti vatandalar... te ben onlarn hayalini tespit ediyorum, onlarn
hayalini gerekletirmeye alyorum. O Mustafa Kemal,
lmez! O, Trk milletinin ihtiyalar ile beraber, gitgide uyanan uuru ile beraber, gelie gelie ebed olarak yaayacaktr. Bizde cumhuriyeti yapan, inklb yaratan, o Biz diye ifade edebileceim Mustafa Kemaldir! (M. 11.5.1933).
14 Mays 1933 : Atatrkn, ankayada Arnavutluk Elisi Cavit Leskovikunun gven mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas (A.S.D.V., s.64).
17 Mays 1933 : Atatrkn, saat 17.30da Kl Ali Beyin evine gidii, saat
20.30da ankayaya dn (A.N.D., s.163).
18 Mays 1933 : ankayada akam, Atatrkn sofrasnda Abdlhak Hmit
(Tarhan) ve ei Lsyen Hanmn da davetli olarak bulunuu (A.N.D., s.163).
19 Mays 1933 : Atatrkn, Amerika Birleik Devletleri Bakan Rooseveltin devlet bakanlarna gnderdii, devletlerin kar karya olduu glkler ve dnya bar ile ilgili sylevine cevab: ...Ekonomik kalknma iin her memlekette yaplan
gayretlerin, makul ve iyi dnlm uluslararas toplu tedbirlerle tamamlanmas zorunlu olduunda tamamyla ayn
grteyiz (A.T.T.B., s.557-558; Ha. 20.5.1933).
24 Mays 1933 : Atatrkn, leden sonra Cumhuriyet Halk Partisi Genel
Merkezine gelii, saat 20.00de ankayaya dn
(A.N.D., s.165).
25 Mays 1933 : Atatrkn, Marmara Kknde, Gazi Orman iftliinin 8.
kurulu yldnm enliinde bulunmas (A.N.D., s.166).
27 Mays 1933 : Atatrkn, gece smet Paann kkne gidii, bir sre
kaldktan sonra ankayaya dn (A.N.D., s.166).

479

31 Mays 1933 : Atatrkn, saat 17.00de Trkiye Byk Millet Meclisine

gelii, saat 19.30da ankayaya dn (A.N.D., s.168).
: stanbul Darlfnununun kaldrlmasna ve Mill Eitim Bakanlnca yeni bir niversite kurulmasna dair Kanunun
kabul (Z.C., Devre: IV. cilt: 15, s.483). (Bu kanunla 31
Temmuz 1933te stanbul Darlfnunu kapatlm, 1 Austos 1933te stanbul niversitesi kurulmutur).
2 Haziran 1933 : Atatrkn, leden sonra smet Paann kkne gidii,
daha sonra ehirde otomobille bir gezinti yaparak ankayaya dn (A.N.D., s.168).
3 Haziran 1933 : Atatrkn, akamzeri Etimesgut, akrlar ve Gazi Orman
iftlii yresinde otomobille bir gezinti yapmas (A.N.D., s.
169).
4 Haziran 1933 : Atatrkn, Genelkurmay Bakanlna gidii ve Mareal
Fevzi akmakla grmesi (A.N.D., s.169).
: Atatrkn, akam, devlet ve fikir adamlaryla sohbet esnasnda syledikleri: Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi
sistemi ile devlet ekli demektir. Biz Cumhuriyeti kurduk, o
on yan doldururken demokrasinin btn gereklerini sras geldike uygulamaya koymaldr. Kadn haklarn tanmak da bunun bir gerei olacaktr. Msterih olunuz! (A. ve
De., s.3).
5 Haziran 1933 : Atatrkn, leden nce ehirde otomobille bir gezinti
yapmas, daha sonra smet Paann kkne gidii, leden sonra ankayaya dn (A.N.D., s.169).
8 Haziran 1933 : Atatrkn, Yunan eski Babakan Venizelosa yaplan suikast nedeniyle Yunanistan Cumhurbakan Zaimis ve Venizelosa zntlerini bildiren telgraflar (M. 9.6.1933).
9 Haziran 1933 : Atatrkn, akam Kl Ali Beyin evine gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.171).
10 Haziran 1933 : Atatrkn, akam Ali Fuat Paann Marmara Kknde
verdii ziyafeti ereflendirmesi (A.N.D., s.171).
11 Haziran 1933 : Atatrkn, Afgan Kral Nadir Hana kardeinin lm sebebiyle basal telgraf (V. 12.6.1933).
12 Haziran 1933 : Atatrkn hazineye devredecei mallarnda, miraslarn
mahfuz hisselerini nleme amacyla 2307 sayl Kanunun

480

Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul: Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin, Meden Kanunun 452. maddesi dairesindeki tasarruflar, mahfuz hisseler hakkndaki hkmden
mstesna olup btn mallarnda muteberdir (A.H.II, s.753754).
14 Haziran 1933 : Atatrkn, ankayada Polonya Elisi Potockinin gven
mektubunu kabul ve Elinin sylevine cevap konumas
(A.S.D.V, s.65;A.N.D., s.172).
15 Haziran 1933 : Atatrkn, akamzeri atla, ankayadan istasyona kadar
bir gezinti yapmas, buradan otomobille Marmara Kkne
gelii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.173).
18 Haziran 1933 : Atatrkn, leye doru, atla ankayadan Stzne,
oradan da Gazi Orman iftliine kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s. 174).
18/19 Haziran 1933: Atatrkn, gece saat 02.30da atla Gazi Orman iftlii yaknnda Mhye kyne gidii, sabahleyin otomobille iftlie
dn (A.N.D., s.174).
19 Haziran 1933 : Atatrkn, akamzeri atla Gazi Orman iftlii yresinde
bir gezinti yapmas, geceyi Marmara Kknde geirmesi
(A.N.D., s.174).
20 Haziran 1933 : Atatrkn, leden sonra Balgat ky yresindeki kazlar
izlemesi (A.N.D., s.174).
22 Haziran 1933 : Atatrkn, Genelkurmay Bakanln ziyareti ve Mareal
Fevzi akmakla grmesi (A.N.D., s.175).
: Atatrkn, Ankara yaknnda Yalncak Kynde incelemeleri, kyde yemek yemesi ve ky ileri hakknda bilgi almas (C. 23.6.1933).
24 Haziran 1933 : Atatrkn, Ankara Kz Lisesini ziyareti ve snavlarda bulunmas (A.N.D., s.175).
27 Haziran 1933 : Atatrkn, Ankarada smetpaa Kz Enstitsn ziyareti
(A.N.D., s.176).
: Atatrkn, Polonya Cumhurbakanlna yeniden seilen
gnace Mascickiye kutlama telgraf (T. 28.6.1933).
: Atatrkn gece Nuri (Conker)in evine gidii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.176).

481

28 Haziran 1933 : Atatrkn, Ankara Erkek Lisesini ziyareti ve snavlarda

bulunmas (A.N.D., s.177; M. 29.6.1933).
29 Haziran 1933 : Atatrkn, Ankara Hukuk Fakltesi snavlarnda bulunmas (Ha. 30.6.1933).
: Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi
(Ha. 30.6.1933; A.N.D., s. 177).
30 Haziran 1933 : Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula gelii (C. 1.7.1933;
A.N.D., s.177).
1 Temmuz 1933 : Atatrkn, stanbulda Galatasaray Lisesini ziyareti ve snavlarda bulunuu (C. 2.7.1933; A.N.D., s.178).
2 Temmuz 1933 : Atatrkn, stanbul Darlfnununu ziyareti ve Hukuk Fakltesi snavlarnda bulunuu (C. 3.7.1933; A.N.D., s.178;
A..L.II, 8.27-29).
4 Temmuz 1933 : Atatrkn, sabahn erken saatlerinde stanbuldan yatla
Yalovaya hareketi ve sabah Yalovaya gelii (A.N.D.,
s.178).
: Atatrkn, akamzeri Yalovadan yatla stanbula hareketi, saat 21.00de Dolmabahe Sarayna gelii (A.N.D.,
s.178).
: Atatrkn, Amerikann bamszlk gn nedeniyle Amerika Birleik Devletleri Bakan Roosevelte kutlama telgraf
(M. 17.7.1933).
5 Temmuz 1933 : Mill Eitim Bakan Reit Galipin, Ankaradan Atatrke
telgraf: Kurtulu zaferinden sonra ne olmak istersiniz?
sorgusunda bulunan bir arkadamza, Maarif Vekili olmak
isterdim buyurmutunuz. Bu dileiniz ilk bakma elde edilmemi grnr. Gereke, her zaman Maarif Vekillii iini
bilfiil izlemeye en byk nemi verdiniz. ...Buradaki teftilerden sonra stanbulda Galatasaray Lisesi ve Darlfnun
snavlarna alkanzn yayl, profesrlerden en kk
ky retmenlerine kadar btn maarif ailesinin vazife ak
ve heyecann artrd (M. 7.7.1933).
6 Temmuz 1933 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Dolmabaheden Bykadaya gelii, burada Fethi (Okyar) Beyin
kkne gidii, akam Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.180).

482

: Atatrkn, Mill Eitim Bakan Reit Galipin 5 Temmuz

1933 tarihli telgrafna cevab: Telgrafnz aldm, memnun
oldum. Teekkr ederim (M. 7.7.1933).
7 Temmuz 1933 : Atatrkn, akamzeri motorla Boazda bir gezinti yapmas, daha sonra Kalam koyuna gidii, ge saatlerde
Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.180).
8 Temmuz 1933 : Atatrkn, akamzeri otomobille Kkekmece ve Floryada bir gezinti yapmasn takiben gece motorla Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.180).
14 Temmuz 1933 : Atatrkn, Erturul yat ile stanbuldan anakkaleye gelii, ehirde ksa sre kaldktan sonra Yalovaya geii (C.
16.7.1933).
15 Temmuz 1933 : Atatrkn, akam Yalovadan stanbula dn (C.
16.7.1933; A.N.D., s. 182).
16 Temmuz 1933 : Atatrkn, akamzeri motorla Boazda bir gezinti yapmas, Rasim Ferit (Talay) Beyin evine uramas, gece Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.183).
18 Temmuz 1933 : Atatrkn, stanbuldan Yalovaya gidii (C. 19.7.1933;
A.N.D., s.183;A..H.II, s.32).
24 Temmuz 1933 : Atatrkn, Lozan Bar Antlamasnn 10. yldnm nedeniyle smet Paaya telgraf: Bugn, Lozan gndr. Bu
gn millete kazandran zt- devletlerini btn kalbimle
tebrik eder ve gzlerinizden perim (M. 25.7.1933; Ha.
25.7.1933).
: Atatrkn, Yalovada Millet iftliinde denize girii, daha
sonra motorla Karamrsele gelii, oradan da stanbula dn (A.N.D., s. 186).
25 Temmuz 1933 : Atatrkn, akamzeri, bir deniz kazas geiren Mill Eitim Bakan Reit Galipi Modadaki kknde ziyareti (C.
26.7.1933).
: Atatrkn, akam Erturul yatyla stanbuldan Yalovaya
geii (A.N.D., s.186).
27 Temmuz 1933 : Atatrkn, Adatepe torpidosuyla Yalovadan stanbula dn ve Dolmabahe Saraynda eski Afgan Kral Amanullah Han kabul (C. 28.7.1933; A.N.D., s. 187).

483

: Atatrkn, akam Adatepe torpidosu ile stanbuldan Yalovaya geii ve geminin hatra defterine yazdklar: Adatepe ile yaptm ksa yolculuun deerli hatrasn unutmayacam. Yakndan tanmak frsatna sahip olduum seme deniz komutanlarmz, gen subaylarmz ve denizcilerimizle iftihar ettim (C. 4.8.1933; A. ve D., s. 130).
31 Temmuz 1933 : Atatrkn, akamzeri Ankara motoruyla Yalovadan stanbula gelii, Dolmabahe Saraynda ksa bir sre dinlendikten sonra tekrar Yalovaya dn (A.N.D., s. 188).
1 Austos 1933 : Atatrkn, Yalovada leden sonra Fransz Bykelisi
Charles de Chambrunu kabul (C. 2.8.1933).
: Kanunla kapatlan stanbul Darlfnununun yerine stanbul niversitesinin kurulmas (O.Y.K., s.185; AB., s.309;
C. 2.8.1933).
6 Austos 1933 : Atatrkn, Babakan smet Paaya mektubu: smet, byk adamsn; hassas olduun kadar his veren adamsn.
...Sen, beni muhakkak ok seviyorsun. Ya ben seni! Buna
cevap istemez. Gzlerinden perim! (A.v.., C.
11.11.1986).
12 Austos 1933 : Atatrkn, sabah Erturul yat ile Yalovadan Pendike gelii, smet Paayla beraber Yalovaya dn (A.N.D.,
s.191;A..H.II., s.34).
17 Austos 1933 : Atatrkn, Yalovadan stanbula dn ve Dolmabahe
Saraynda Trk Dili Tetkik Cemiyeti Merkez Heyetinin toplantsna bakanlk edii (A..H.II, s.35).
19 Austos 1933 : Atatrkn, sabah stanbuldan Yalovaya gidii, akam dn (A..H.II, s.35).
20 Austos 1933 : Atatrkn, Sovyet Rusyadan ithal edilen baz mallarn
yerli mallardan dk fiyatla satlmas zerine, nlem alnmas hususunda Babakanla telgraf: ...Aksi takdirde
Ruslarn, Trk pazarndan bir miktar mal satn almakla bize grnte temin ettikleri fayda, haksz rekabetle tamamen hie indirilmi olur (A.T.T.B., s.559; C. 17.9.1956).
: Atatrkn, Dolmabaheden motorla Bykadaya gidii
(A.N.D., s. 193).
21 Austos 1933 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda eski Fransz Babakan Herriotu kabul ve 2,5 saat grmesi (E.H.A.A.D.,

484

s.33-36; C. 22.8.1933). (Atatrk, Dileri Bakan Tevfik

Rt (Aras) Beyin de hazr bulunduu bu grme esnasnda Herriotya Byk Nutuklarndan bir nshay imzal
olarak armaan etmilerdir).
22 Austos 1933 : Atatrkn, akamzeri Rasim Ferit (Talay) Beyin evine gidii, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
s. 193).
23 Austos 1933 : Atatrkn, Dolmabahe Sarayndan Yalovaya gelii.
24 Austos 1933 : Eski Fransz Babakan Herriotun, stanbuldan ayrlrken
Havas Ajans muhabirine demeci: Cumhurbakan olarak
Gazi Mustafa Kemal ile mlakatlarn en faydalsn ve en
dikkate deer olann yapmakla vnyorum. Ciddiyeti ve
zekasnn genilii bende derin izlenim brakt. Asker, kelimenin btn kuvvetli manasyla bir Hkmet adam olmutur. Gazinin eseri, eitli ynleri iindeki yekparelii ile ayan- hayrettir. O Trkiyeye gerek bir Cumhuriyet verdi.
Yzeysel grler ve iftiralar onun eserinin baarsn rtemez! (M. 26.8.1933).
26 Austos 1933 : Atatrkn, Trkiye Bankasnn 9. kurulu yldnm nedeniyle Yalovada, Bankas Heyetini kabul ve demeci:
Bankas mtevaz bir sermaye ile ie balamtr, mtevaz olan madd sermayesi idi, fakat manev sermayesi ok
bykt, nk iin banda gayet kymetli, iyi ahlkl, sebatl Cell (Bayar) Bey ve onun yannda birka kiiyi gemeyen gzide arkadalar bulunuyordu. Bu madd sermayenin yzlerce misli ile ie balam ve hibir baar gstermeden batm nice kurumlar tanrz. Demek ki bir kurumun yaamas, gelimesi, baar kazanmas o kurumun
bana geenlerin ahlkl, drst, imanl kiiler olmasna
baldr. Bankas, memleketimizin iktisadiyatna ok yararl hizmetler yapmtr. Bence btn bu hizmetlerin stnde daha mhim olan bir hizmeti de bankaclkta genlerimizi yetitirmi olmasdr. En ok bununla iftihar ederim (C.
27.8.1933).
30 Austos 1933 : Atatrkn, Yalovada Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi (akmak) Paay kabul (A.N.D., s.195).

485

1 Eyll 1933 : Atatrkn, akamzeri Yalovadan motorla Bykada Yat

Kulbne gelii, gece tekrar Yalovaya dn (A.N.D., s.
195).
3 Eyll 1933 : Atatrkn, Yalovadan motorla Heybeliadada Kemalettin
Sami Paann kkne gelii, bir sre istirahatten sonra
araba ile adada bir gezintiyi takiben tekrar Yalovaya dn (A.N.D., s.196).
5/6 Eyll 1933 : Atatrkn, Yalovadan Erturul yat ile stanbula hareketi
(Geceyi yatta geirmitir. A.N.D., s.196).
6 Eyll 1933 : Atatrkn, sabah Yalovadan stanbula dn (A.N.D., s.
197).
7 Eyll 1933 : Atatrkn, akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi
(C. 8.9.1933; A.N.D., s.197).
8 Eyll 1933 : Atatrkn, trenle stanbuldan
9.9.1933; A.N.D., s.197).

Ankaraya gelii

(C.

9 Eyll 1933 : Atatrkn, akamzeri Mara Milletvekili Mithat (Saylam)

Beyin evine uray, gece ankayaya dn (A.N.D., s.
198).
11 Eyll 1933 : Atatrkn, ankayada Ankaraya gelen Yunanistan Babakan aldaris, Dileri Bakan Maximos ve Ekonomi Bakan Pesmazolunu kabul (C. 12.9.1933; M. 12.9. 1933).
: Atatrkn, akam Ankaradan trenle stanbula hareketi (C.
12.9.1933; A.N.D., s. 198).
: Atatrkn, Yunanistan Babakan aldaris ve arkadalarn kabulnden sonra akam trenle Ankaradan stanbula
giderken yolda smet Paaya telgraf: nsanln huzur ve
saadeti iin btn milletlerin bizim gibi gerek dost olmasn temenni ederim. Kymetli misafirlerimize ve Ankara Trk
dostluunun cidd ve gerek duygularn gstermekte olduklarn emin olduum btn arkadalara selm (A.T.T.,
s.29).
12 Eyll 1933 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (A.N.D., s.199; C.
13.9.1933).
14 Eyll 1933 : Atatrkn, gece zzettin (allar) Paann kznn Dolmabahe Saraynda yaplan nikh treni ve dnn ereflendirmesi (A.N.D., s.200).

486

15 Eyll 1933 : Atatrkn, Trk-Yunan Antlamasnn imzalanmas nedeniyle Babakan smet Paaya tebrik telgraf: ...Bu pakt, iki
milletin karlkl byk menfaatlerini kuvvetlendiren kardelik inkiaf sahasna enginlik veren kymetli bir vesikadr,
iki taraf iin kalpten arzu edilen verimi vermesini temenni
ve Hkmetimizi tebrik ederim (Ha. 16:9.1933; A.T.T.B.,
s.559).
: Atatrkn, Trk-Yunan Antlamasnn imzalanmas nedeniyle Yunan yneticilerinin gnderdii telgrafa cevab:
...Trkiye Cumhuriyeti, milletler arasnda dostluk ve bar
fikrinin gelime ve gereklemesi ynnden kendine den
devini, cidd ve samim bir surette daima yerine getirmeden geri kalmayacaktr (Ha. 16.9.1933; A.T.T.B., s.559560).
19 Eyll 1933 : Atatrkn, gece Maksim salonunda Trk-talyan gre
karlamalarn izlemesi (A.N.D., s.201; C. 20.9.1933;
B.T.S.T.A., 107-109).
23 Eyll 1933 : Dolmabahe Saraynda, akam Atatrkn sofrasnda, Abdlhak Hmit ve ei Lsyen Hanmn da davetli olarak bulunmas (A.N.D., s.203).
25 Eyll 1933 : Atatrkn, Bulgaristandan dnen Babakan smet Paa
ve Dileri Bakan Tevfik Rt Beyi Dolmabahe Saraynda kabul ve Sofya grmeleri hakknda bilgi al (M.
26.9.1933; C. 26.9.1933; A.N.D., s.203).
26 Eyll 1933 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Yunanistan eski Babakan Venizelosu kabul ve grmesi (A.N.D., s.204; M.
27.9.1933; C. 27.9.1933; A.M.D.P.II, s.222-224).
27 Eyll 1933 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda ngiliz Bykelisi George Clerckin veda ziyaretini kabul (C. 28.9.1933; A.N.D.,
s.204).
28 Eyll 1933 : Atatrkn, akamzeri Beylerbeyi Sarayna gidii, bir
sre dinlendikten sonra tekrar Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.204).
29 Eyll 1933 : Atatrkn, gece stanbul motoruyla stanbuldan Yalovaya
gidii (A.N.D., s.205).
30 Eyll 1933 : Atatrkn, akam stanbul motoruyla Yalovadan stanbula gelii (A.N.D., s.205).

487

4 Ekim 1933 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda stanbula gelen Yugoslavya Kral Alexandre kabul (A.N.D., s.206; A. ve D.,
8,134; A.H.H.B., s.333; .A., s.807; M. 5.10.1933; C.
5.10.1933; A.Y.D.A.G., s.117-179). (Atatrk bu ziyaret esnasnda Yugoslavya Kral ile yarm saat kadar grm,
daha sonra Kraln ziyaretini iade iin, kalmakta olduu gemiye gitmitir. Akam da Kral erefine Dolmabahe Saraynda bir ziyafet verilmitir. A.M.D.P.II, s.225-227).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda leden sonra, Yunanistan eski Babakan Venizelos ve eini kabul (A.N.D.,
s.206).
9 Ekim 1933 : Atatrkn, akam stanbuldan trenle Ankaraya hareketi
(C. 10.10.1993; A.N.D., s.208).
10 Ekim 1933 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C. 11.10.1933;
A.N.D., s.208).
15 Ekim 1933 : Atatrkn, ankayada, Ankaraya gelen Romanya Dileri Bakan Titulescoyu kabul (Ha. 16.10.1933; A.N.D.,
s.210).
17 Ekim 1933 : Atatrkn, ankayada Amerika Bykelisi Robert Pect
Skinner ve Japonya Bykelisi Vikont Kintoma Mushkojinin gven mektuplarn kabul ve Elilerin sylevlerine
cevap konumalar (A.N.D., s.210-211; A.S.D.V., s.67-68).
: Atatrkn, ankayada Fransz Bykelisi Kammerer,
Meksika Bykelisi Genaro Estrado, Avusturya Bykelisi Bucbergerin gven mektuplarn kabul ve Elilerin
sylevlerine cevap konumalar (A.S.D.V, s.69-71).
19 Ekim 1933 : Atatrkn, akamzeri Anadolu Kulbne gidii, gece
ankayaya dn (A.N.D., s.211).
21 Ekim 1933 : Atatrkn, ankayada Macar Babakan Gmb ve Dileri Bakan M. De Kanyay kabul (Ha. 22.10.1933).
24 Ekim 1933 : Atatrkn, akamzeri Trkiye Byk Millet Meclisini ziyareti (A.N.D., s.213).
27 Ekim 1933 : Atatrkn, ankayada Ankaraya gelen General Voroilof
bakanlndaki Sovyet Heyetini kabul (Ha. 28.10.1933;
A.N.D., s.214).

488

28 Ekim 1933 : Atatrkn, ankayadaki kitaplnda sohbet esnasnda

Afet (nan) Hanma syledikleri: ...Tarih olaylarn seyri srasnda, bazen fizyolojik arzalar mhim rol oynarlar. Tabiat ya engel olur veyahut yardm eder! (A.H.H.B., s.171).
29 Ekim 1933 : Atatrkn, Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle sabah
9.15te Trkiye Byk Meclisinde kordiplomatii kabul ve
Elilere sylevi: ...Trk nklb kurucudur. Trk htilli,
yksek bir insan lk ile birlemi vatanperverlik eseridir.
ocuklarna btn gzellikleri ve btn byklkleri grmek ve ayn zamanda btn sefaletlere acmak sanatn
retmektedir! (Ha. 30.10.1933; C. 30.10.1933; M.
30.10.1933).
: Atatrkn, saat 10.10da Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle geit trenini izlemeye gelii ve Trk milletine nl
sylevi: ...Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli Trk kahramanl ve yksek Trk
kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir. ...Asla phem yoktur
ki, Trkln unutulmu byk uygar vasf ve byk uygar
kabiliyeti bundan sonraki geliimiyle gelecein yksek uygarlk ufkundan yeni bir gne gibi doacaktr. ...Ne mutlu
Trkm diyene! (Ha. 30.10.1933; C. 30.10.1933).
: Atatrkn, gece Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan Ankara Palasta tertiplenen Cumhuriyet Balosunu ereflendirmesi (M. 30.10.1933). (Daha sonra Orduevi ve Halkevinde dzenlenen Cumhuriyet balolarn da ereflendirmitir. A.N.D., s.215).
: Atatrkn, Hkimiyet-i Milliye gazetesine imzal resmini armaan edii: Cumhuriyetin 10. ylnda kurtulu ve inklbmzn ilk ve sadk iisi Hkimiyet-i Milliyeye (U.
10.11.1939).
: Selnik Belediye Meclisinin karar: Trkiye Cumhuriyetinin 10. yldnm nedeniyle Cumhurbakan Mustafa
Kemalin doduu Apostolu Pavlu Sokandaki evin Belediye tarafndan satn alnmas ve hatra levhas konulmas
(Selnik T.C. Konsolosluu Arivi). (Sz konusu hatra levhas, 4 Kasm 1933 gn trenle yerletirilmi, ancak evin
sahiplerinden satn alnmas ve boaltlmas ilemleri 1937
ubatnda tamamlanabilmitir. Bk. 13.2.1937).

489

: Amerika Birleik Devletleri Bakan Rooseveltin, Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle Atatrke kutlama telgraf:
Geen bu on yl iinde zt- lilerinin faal ve uurlu idareleri altnda Trkiye, dnyann en ileri milletleri arasna girmekle kalmayp uluslararas bar savann eritii gelime ve baarlar sebebiyle zt- lilerine en kalb tebriklerimi takdim eder, gerek Amerikan milleti ve gerek kendi adma memleketinize daha byk refah ve saadetler dilerim
(M. 4.11.1933).
: Sovyet Rusya Merkez cra Komitesi Bakan Kalininin,
Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle Atatrke kutlama
telgraf: ...Dost Trkiyenin iktisad ve kltrel kuruluundaki baarlar byk bir ilgi ile izlemekteyim. Basiretli ve
etkili iradesiyle gen Trkiyeye bamszlk iin olan etin
mcadelesi senelerinde zaferi temin eden ve sonra da onu
iktisat ve kltr cephesinde zaferlere sevk eden efi, Trkiye Cumhuriyetinin bu onuncu yldnmnde selmlamakla vnyorum (M. 4.11.1933).
: Almanya Cumhurbakan Mareal Hindenburgun, Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle Atatrke kutlama telgraf:
...Benimle beraber btn Alman milleti, yksek rehberliiniz altnda modern Trk Devletinin temelletiini derin bir
ilgi ile izledi. Trk milliyetiliini nasl uyandrdnz, nasl
kuvvetlendirdiinizi, alkan ve ilerlemeyi seven milletinize, btn dnyada takdirler eken siyas ve iktisad ykseli iin, tedbirli bir elle nasl yol atnz byk hayranlk
ve takdirle grdk (A. Me., s. 112; A.Bil., s.26-27).
: Fransz Radikal Partisi Bakan ve eski Fransz Babakan
Herriotnun, Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle Atatrke kutlama telgraf: ...Yaratm olduunuz Trkiye
Cumhuriyetinin, onuncu yldnmn kutlamaya hazrland u anda sizden Fransz Radikal Partisi ve ahsm adna, Devletinizin refah ve kendisiyle milletlerin umum bar sahasnda kardee ilikilerde bulunmak arzusunda olduumuz milletinizin saadeti hakkndaki temennilerimi kabul buyurmanz rica ederim (M. 4.11.1933).
: Japonya mparatoru Hirohitonun, Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle Atatrke kutlama telgraf: ..Zt- devletle-

490

rine scak tebriklerimi ve Trkiyenin artan refah iin samim temennilerimi arz ederim (Ha. 4.11.1933).
30 Ekim 1933 : Atatrkn, saat 17.00de Trkiye Byk Millet Meclisinde
Macar Heyetini kabul ve syledikleri: ...Bir milletin bykl coraf yzlm ile deil, yreinin asaleti, lksnn ykseklii ile llr! (Ha. 1.1.1934; C.
31.10.1933).
: Atatrkn Meclisden ankayaya dnerken smet Paann kkne uramas (A.N.D., s.215).
: Atatrkn, gece Ziraat Bankasnn dzenledii baloyu ereflendirmesi (A.N.D., s.215).
31 Ekim 1933 : Atatrkn, Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle Rooseveltin Trk milletine hitaben yaymlad mesaja karlk olmak zere Amerikan milletine mesaj: ...Trkiyede doan
inklp gnei ykselerek scakln yaydka, Trk milletinin kalbi bsbtn dnyann byk ve takdire deer eserlerine kar scak bir sevgiyle dolmu, btn ilerleme ilkelerini tamamyla benimsemitir! (M. 3.11.1933; A.T.T.B.,
s.560;C. 5.11.1933).
: Atatrkn, Cumhuriyetin 10. yldnm nedeniyle Trk
Dostlar Cemiyeti Bakan Amiral Bristolun kutlama telgrafna cevab: ...Trk dostlar ile onlarn nl bakan, bize
duygularnn yeni bir delilini daha gsterdiler (A.T.T.B.,
s.561).
1 Kasm 1933 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin IV. dnem III. toplant yln a konumas: ...Geen on sene, gelecek devirler iin bir balangtan baka
bir ey deildir. Bununla beraber, eski devirlerin tarihi karsnda, Cumhuriyetin bu on senesi, ei grlmeyen bir dirili ve gz kamatrc bir ileri atl antdr! (Z.C., Devre:
IV, cilt: 18, s.2-3; A.S.D.I, s.373).
2 Kasm 1933 : Atatrkn, Ankara smetpaa Kz Enstitsnde alan
Maarif Sergisini, Ticaret Okulunda iktisat Sergisini ve
Halkevinde nklp Resim Sergisini gezmesi ve -sergi nedeniyle- Ticaret Okulunun hatra defterine yazdklar: Grdklerim yreimi sevin ve byk umutlarla doldurdu.
Trk ocuklarnn yksek kabiliyetine inancm tamdr. Bu

491

bilgi yapsnda yetimek frsatna erien ocuklarmz tebrik eder ve memlekete faydal olmalarn dilerim (C.
3.11.1933; Ha. 3.11.1933; A.H.D. Y., s. 16).
3 Kasm 1933 : Atatrkn, Rooseveltin 29 Ekim 1933 tarihli kutlama telgrafna cevab: Cumhuriyetin 10. yldnm mnasebetiyle zt- devletleri tarafndan bana gnderilen ltufkr temenni ve tebriklerden derin bir ekilde duygulandm. Bundan dolay zt- devletlerine samim teekkrlerimi bildiririm (M. 4.11.1933).
: Atatrkn, Kalininin 29 Ekim 1933 tarihli kutlama telgrafna cevab: ...almalarmzn baarsn ve ykselme
eserinin gereklemesine olan ahs hizmetimi tarif iin
kullandnz szleri minnettarlkla karlarm (M.
4.11.1933).
: Atatrkn, Herriotun 29 Ekim 1933 tarihli kutlama telgrafna cevab: Cumhuriyeti ve cumhuriyet fikirlerini o kadar
soylu bir grle temsil etmekte olan bir parti tarafndan
bana yneltilen szlerden pek duygulanm olarak size ve
partinize, gerek kendi adma ve gerek Cumhuriyet
hkmeti adna ok dostane selmlarm arz ederim (M.
4.11.1933).
: Atatrkn, Japon mparatoru Hirohitonun 29 Ekim 1933
tarihli kutlama telgrafna cevab: ...En scak teekkrlerimi
ve ahs saadetleri ve Japonyann refah iin olan en samim temennilerimi kabul buyurmalarn rica ederim (Ha.
4.11.1933).
4 Kasm 1933 : Atatrkn Selnikte doduu eve, Yunan Hkmeti tarafndan bir hatra levhas konulmas: Trk milletinin byk
inklps ve Balkan Birliinin koruyucusu Gazi Mustafa
Kemal bu evde dnyaya gelmitir. 29.10.1933 (C.
5.11.1933).
: Atatrkn, akamzeri Kl Ali Beyin evine uray, akam ankayaya dn (A.N.D., s.217).
5 Kasm 1933 : Atatrkn, kapatlan stanbul Darlfnununun yerine kurulan stanbul niversitesinin retime almas nedeniyle
kendisine gnderilen sayg ve ballk telgrafna cevab:
stanbul niversitesinin almasndan ok sevin duydum. Bu yksek ilim ocanda kymetli profesrlerin elinde,

492

Trk ocuunun mstesna zek ve esiz kabiliyetinin ok

byk gelimelere erieceinden eminim! (M.
21.11.1933).
: Atatrkn, stanbul niversitesinin al nedeniyle Mill
Eitim Bakan Hikmet (Bayur) Beyin, genliin ve retim
yelerinin sayg ve ballklarn bildiren telgrafna cevab:
...Hakkmdaki duygularnzdan dolay size ve btn profesrlere ve rencilere teekkr ve sevgilerimi sunar, baarlar dilerim (A.T.T., s.29).
21 Kasm 1933 : Atatrkn, leden sonra Ankara Numune Hastanesini ziyareti (A.N.D., s.222).
22 Kasm 1933 : Atatrkn, leden sonra ankayada Trk Tarihi Tetkik
Cemiyetinin toplantsna bakanlk yapmas (A.N.D.,
s.222).
23 Kasm 1933 : Atatrkn, gece Anadolu Kulbne gelii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.223).
26 Kasm 1933 : Atatrkn, ankayada Macar Elisi Tahynin veda ziyaretini kabul (A.N.D., s.224).
28 Kasm 1933 : Atatrkn, leden sonra ankayada Babakan smet
Paay kabul ve grmesi (A.N.D., s.224).
30 Kasm 1933 : Atatrkn, akam Kzm (zalp) Paann evine gelerek
kznn nian trenini ereflendirmesi (A.N.D., s.225;
A.Anl., s.88).
4 Aralk 1933 : Atatrkn, Eskiehir eker Fabrikasnn, -Ankaraya getirilen- hatra defterine yazdklar: Eskiehir eker Fabrikas, mill lkye derin ilginin ykselmi, deerli vesikasdr.
Trkiye Cumhuriyetini, byle sanayi kurulularyla zenginletirenlere, gzelletirenlere minnet! (Ha. 6.12.1933).
5 Aralk 1933 : Atatrkn, Mlkiye Mektebinin 57. kurulu yldnm nedeniyle Mlkiyelilerin sevgi ve ballk telgrafna cevab:
...Mlkiyelilerin bana bildirdikleri duygular, deerli bir topluluun yksek yurt, vazife, inklp ve lk kavramlarna
besledii bilinli ve aydnlk sevgiyi ve saygy gsterdiinden beni ok sevindirdi! (Ha. 7.12.1933).
11 Aralk 1933 : Atatrkn, ankayada Alman Bykelisi Rosenbergin
gven mektubunu kabul (Ha. 12.12.1933).

493

12 Aralk 1933 : Atatrkn, leden sonra Ankara Halkevini ziyareti

(A.N.D., s.229).
14 Aralk 1933 : Atatrkn, Tevfik Rt (Aras) Beyin kznn nikh nedeniyle Ankara Palasta smet Paa tarafndan verilen ay
ereflendirmesi (A.N.D., s.229-230).
-19342 Ocak 1934 : Atatrkn, sabah Marmara Kkne gelii ve Gazi Orman
iftlii yresinde avlanmas (A.N.D., s.235).
4 Ocak 1934 : Atatrkn, leden sonra Kl Ali Beyin evine uray, bir
sre dinlendikten sonra akamzeri ankayaya dn
(A.N.D., s.236).
9 Ocak 1934 : Atatrkn, ankayada Macar Elisi Michel Yungerth Arnthynin gven mektubunu, Romanya Elisi Jean P.
Carpn da veda mektubunu kabul (A.N.D., s.237; D.V.Y.,
1953; s.123-124).
10 Ocak 1934 : Atatrkn, akamzeri Nuri (Conker) Beyin evine gidii,
akam ankayaya dn (A.N.D., s.238).
12 Ocak 1934 : Yunanistan eski Babakan Venizelosun, Nobel dl Komitesi Bakanlna Atatrk, Nobel Bar dlne aday
gsterdiini bildiren mektubu: Bar salamlatrma hareketi, yeni ve sekin Trk Devletine bugnk grntsn
veren tm i reform hareketleri ile birlikte yrmtr. Mustafa Kemal Paay, Yksek Nobel Bar dl iin aday
gstermekle eref kazanrm (A.M.D.P.II, s.244-245).
28 Ocak 1934 : Atatrkn, leden sonra Babakanl ziyareti ve smet
Paa ile grmesi (A.N.D., s.244).
1 ubat 1934 : Atatrkn, Ankaradan otomobille Krehire gelii, geceyi
Krehirde Vali Konanda geirii (A.N.D., s. 246; C.
2.2.1934).
2 ubat 1934 :

Atatrkn, Krehirden hareketle akam Yerkye gelii

(A.N.D., s.246; C. 3.2.1934).

3 ubat 1934 : Atatrkn, Yerkyden Yozgata gelii, resm ziyaretleri,

gece Yerkye dn (A.N.D., s.246; C. 4.2.1934).
4 ubat 1934 : Atatrkn, Yerkyden Kayseriye hareketi, yolda efaatli
ve Boazkyde trenden inerek halkla konumas, akam-

494

zeri Kayseriye gelii ve cokuyla karlan (A.N.D.,

s.246-247; C. 5.2.1934; E.K. ve T.B.B., s.VIII).
5 ubat 1934 : Atatrkn, Kayseride Uak Fabrikasn, Mzeyi, Mimar
Sinan Camiini ziyaretleri, leden sonra Kayseriden hareketle 20.30da Nideye gelii ve cokuyla karlan
(A.N.D., s.247; E.K., ve TBB., s.VIII; C. 6.2.1934).
6 ubat 1934 : Atatrkn, Nideden hareketle Konyaya gelii, resm daireleri ziyareti ve geceyi Konyada geirii (A.N.D., s.247;
C. 7.2.1934).
7 ubat 1934 : Atatrkn, Konyadan Ankaraya gelii, Gazi istasyonunda
smet Paa tarafndan karlan (A.N.D., s.247; C. 8.2.
1934).
9 ubat 1934 : Atatrkn, leye doru smet Paann kkne gelii,
daha sonra Dileri Bakanlna giderek Tevfik Rt
(Aras) Beyle grmesi (A.N.D., s.248).
: Trkiye, Yunanistan, Yugovlavya ve Romanya arasnda
Balkan Antantnn Atinada imzalanmas (T.T.O.M.A.R.,
s.19; T.D.M..B.S.A., s.229-232; T.D.T., s.177; E.W.H.,
s.963,1097; C. 10.2.1934; T. Bugne, s.202).
11 ubat 1934 : Atatrkn, Balkan Antantnn imzas nedeniyle kutlama
telgraf gnderen Yunanistan Cumhurbakan Alexandre
Zaimise cevab: ...Antlamay imza eden memleketlerin
devlet adamlarnn anlay ve uza grleri rn olan
bu antlama ile Balkanlarda bir huzur ve mutluluk dnemi
atklarn grmekle bahtiyarm (A.T.T.B., s.564).
13 ubat 1934 : Atatrkn, akam Anadolu Kulbne gelii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.249).
15 ubat 1934 : Atatrkn, ankayada ngiltere Bykelisi Percy Lorainein gven mektubunu kabul (A.N.D., s.250; D.V.Y.,
1953; s. 118).
16 ubat 1934 : Atatrkn, leden sonra Kl Ali Beyin evine gelii, daha
sonra Marmara Kkne gidii (A.N.D., s.250).
19 ubat 1934 : Atatrkn, ankayada Yang iyeh bakanlndaki in
Asker Heyetini kabul (C. 20.2.1934; A.N.D., s.251).
25 ubat 1934 : Atatrkn, akamzeri Salih (Bozok) Beyin evine uray, daha sonra Ankara Halkevini ziyareti (A.N.D., s.253).

495

26 ubat 1934 : Atatrkn, ankayada Romanya Elisi Edmond Ciuntu ve

Afgan Elisi Sultan Ahmet Hann gven mektubunu kabul (A.N.D., S.254; D.V.Y. 1953, s.124).
10 Mart 1934 : Yahya Kemal (Beyatl)in, Yozgat milletvekilliine seilmesi nedeniyle Atatrke teekkr telgraf: Trk milletinin byk ve engin erefli bakannn yksek yaknl eseri olarak bu defa Yozgat milletvekilliine seilmem sebebiyle
kalbim minnetle doludur. Ondokuz seneden beri dehasnn
yldz arkasndan gittiim byk bakanmzn yaknl
hayatmn yegne deeridir. Derin teekkr ve sayglarm
arz ederim, efendim (A.Me., s.119; A.Bil., s.37).
8 Mart 1934 : Atatrkn, akam Anadolu Kulbne gelii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.257).
11 Mart 1934 : Atatrkn, akamzeri Ankara Orduevini ziyareti (A.N.D.,
s.258).
15 Mart 1934 : Atatrkn, akam Ankara Halkevinde Meclis Bakan Kzm (zalp) Paann kznn dnn ereflendirmesi
(A.N.D., s.259; A.Anl., s.89).
18 Mart 1934 : ileri Bakan kr Kayann, anakkale ehitleri iin yaplan trende, hayatlarn kaybeden dier millet askerlerine
de hitap edilmek zere Atatrkn yazdrd sylevi okumas: ...Bu memleketin topraklar stnde kanlarn dken
kahramanlar! Burada bir dost vatann toprandasnz. Huzur ve skn iinde uyuyunuz. Sizler, mehmetiklerle yan
yana, koyun koyunasnz. Uzak diyarlardan evltlarn harbe gnderen analar! Gzyalarnz dindiriniz, evltlarnz
bizim barmzdadr. Huzur iindedirler ve huzur iinde rahat rahat uyuyacaklardr. Onlar, bu toprakta canlarn verdikten sonra, artk bizin evltlarmz olmulardr (A. ve A.,
s.6; A.B.C.H.S..N., Dnya 10.11.1953). (Kaynaklarda bu
olayn yl 1934 olarak gsterilmi, ancak ay ve gn
yazlmamtr. 1934 ylna ait gazetelerde ise -kr Kayann baka bir grevle Geliboluya gidii dnda- aklayc bir bilgi bulunmamaktadr. Biz gerek tarih tespit edilinceye kadar bu konuma tarihini -ihtiyatla- 18 Mart 1934
olarak kabul ediyoruz).

496

19 Mart 1934 : Atatrkn, ankayada Vali bakanlndaki Edirne Heyetini kabul ve kendisine, Edirneliler adna hediye edilen
Sarayii iftlii tapu senedinin takdimi (C. 20.3.1934).
21 Mart 1934 : Atatrkn akamzeri Genelkurmay Bakanln ziyareti
ve Mareal Fevzi (akmak) Paa ile grmesi (A.N.D.,
s.261-262).
23 Mart 1934 : Atatrkn, akamzeri Nuri (Conker) Beyin evine uray, bir sre dinlendikten sonra Marmara Kkne gidii,
akam ankayaya dn (A.N.D., s.262).
24 Mart 1934 : Atatrkn, ankayada Danimarka Elisi Axel Noergaardn gven mektubunu kabul (Ha. 25.3.1934; D.B.Y.,
1967; s.1051).
: Atatrkn, akamzeri Dileri Bakan Tevfik Rt
(Aras) ve Bolu Milletvekili smail Hakk (Uzmay) Beylerin
evlerine uray, akam ankayaya dn (A.N.D.,
s.263).
27 Mart 1934 : Atatrkn, akam Kl Ali Beyin evine gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.264).
7 Nisan 1934 : Atatrkn, akam trenle Ankaradan zmir ynnde hareketi (C. 8.4.1934; Ha. 8.4.1934; A.N.D., s.267).
8 Nisan 1934 : Atatrkn, Uakta topu birliklerini, Salihlide istihkm taburunu, topu alayn tefti edii; saat 19.00da Manisaya
gelii, geceyi trende geirii (A.N.D., s.268; C. 9.4.1934).
9 Nisan 1934 : Atatrkn, sabah Manisadan hareketle Muradiye istasyonunda ve Menemende piyade alaylarn, Foa civarnda
mstakil topu bataryasn tefti edii ve Foadan vapurla
19.30da zmire gelii (A.N.D., s.262; C. 10.4.1934).
10 Nisan 1934 : Atatrkn, zmirden Gaziemire gelerek piyade alayn,
tayyare topu bataryasn ve Seydikyde hava kuvvetlerini denetlemesi, daha sonra Seluk zerinden Kuadasna
gelerek svari alayn denetledikten sonra akam tekrar zmire dn (A.N.D., 269; C. 11.4.1934).
11 Nisan 1934 : Atatrkn, zmirden hareketle Readiye, Seferihisar ve
Bornovada baz asker kurulular denetlemesi ve tekrar
zmire dn (A.N.D., s.269; C. 12.4.1934).

497

: Atatrkn, akam yemei sohbetinde syledikleri: Arkadalar, yaptmz ve yapmakta olduumuz inklplar iin
bilimin ve aydnlarn yoluna gideceiz; hedef ve hnerimiz
cahil ktleyi de aydnlatarak yolumuzda yrtmek ve onu
selmete karmaktr. Cumhuriyetimizi, ada uygarlk
dzeyine ulamak isteimizi kstekleyecek herhangi bir referanduma gitmek yalnz cehalet deil hyanet olur. Yzde
seksenine okuma yazma retilmemi bir memlekette inklplar plebisitle olmaz! (A.C.M., s.172).
12 Nisan 1934 : Atatrkn, zmirde Gazi lkokulunu ziyareti ve saat
20.00de ocuk balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.270;
C. 13.4.1934).
13 Nisan 1934 : Atatrkn, zmirden hareketle Bergama, Dikili ve Ayvalkta inceleme ve denetlemelerde bulunmas, akam Edremite gelii ve geceyi burada geirmesi (A.N.D., s.270; C.
14.4.1934).
14 Nisan 1934 : Atatrkn, Edremitten hareketle Kkkuyu, Ayvalk ve
Ezine zerinden anakkaleye gelii ve akam erefine verilen baloda bulunuu (A.N.D., 271; E.O.B., s.49; C.
15.4.1934).
15 Nisan 1934 : Atatrkn, anakkaleden hareketle Balya zerinden Balkesire gelii, baz asker birlikleri denetlemesi (A.N.D.,
s.271;C. 16.4.1934).
16 Nisan 1934 : Atatrkn, Balkesirden trenle Eskiehire gelii, bir sre
halkla grmesi, daha sonra Ankaraya hareketi (A.N.D.,
s.271;C. 17.4.1934).
17 Nisan 1934 : Atatrkn, saat 01.00de Eskiehirden trenle Ankaraya
gelii (A.N.D., s.271).
18 Nisan 1934 : Atatrkn, Genelkurmay Bakanln ziyareti ve Mareal
Fevzi (akmak) Paa ile grmesi (A.N.D., s.272).
19 Nisan 1934 : Atatrkn, ankayada Yugoslavya Dileri Bakan Yevtii kabul (C. 20.4.1934; A.N.D., s.273)
: Atatrkn, Berlin Bykelimiz Kemalettin Sami Paann
lm nedeniyle basal telgraf gnderen Almanya
Cumhurbakan Mareal Hindenburga cevab: ...Kemalettin Sami Paann lmyle kymetli evltlarndan birini

498

kaybeden Trkiye, Almanyann ahsnzda bu lmn matemine samimiyetle itirakna kar duygulanmasn daima
koruyacaktr (A.T.T., s.30).
23 Nisan 1934 : Atatrkn, akamzeri Nuri (Conker) Beyin evine uray, ksa bir sre dinlendikten sonra Gazi Orman iftliinde
bir gezinti yaparak ankayaya dn (A.N.D., s.274).
25 Nisan 1934 : Atatrkn, akamzeri smet Paann kkne gelii, bir
sre kaldktan sonra otomobille ehirde bir gezinti yaparak
ankayaya dn (A.N.D., s.274).
30 Nisan 1934 : Atatrkn, smet Paayla beraber trenle Ankaradan stanbula hareketi (C. 1.5.1934).
1 Mays 1934 : Atatrkn, stanbula gelii, smet Paayla beraber, merhum Kemalettin Sami ve Dervi Paalarn kabirlerini ziyaret edii (A.N.D., s.276; C. 2.5.1934).
2 Mays 1934 : Atatrkn, Kalam vapuruyla Dolmabaheden hareket
ederek -Moda iskelesinde smet Paay da alarak- Yalovaya gelii (A.N.D., s.277; C. 3.5.1934).
4 Mays 1934 : Atatrkn, Yalovadan Bursaya gelerek le yemeini burada yemesi ve tekrar Yalovaya dn (A.N.D., s.278; C.
5.5.1934).
5 Mays 1934 : Atatrkn, Yalovadan vapurla Derinceye gelii, buradan
trenle Ankaraya hareketi (A.N.D., s.278; C. 6.5.1934).
6 Mays 1934 : Atatrkn, Ankaraya gelii (A.N.D., s.278; C. 7.5.1934).
: Atatrkn, ankayada Babakan smet Paa, Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi (akmak) Paa ve Dileri
Bakan Tevfik Rt (Aras) Beyi kabul (A.N.D., s.276).
7 Mays 1934 : Atatrkn, ankayada Yunan Savunma Bakan General
Kondilis ile Yunan Genelkurmay Bakann kabul
(A.N.D., s.279; C. 8.5.1934).
9 Mays 1934 : Atatrkn, gece Anadolu Kulbne gidii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.280).
10 Mays 1934 : Atatrkn, akam Cell (Bayar) Beyin evine gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.280).
12 Mays 1934 : Atatrkn, Kz Lisesinin Ankara Halkevinde dzenledii
msamereyi onurlandrmas (A.N.D., s.280).

499

16 Mays 1934 : Atatrkn, Cumhuriyet gazetesinin kuruluunun 10. yldnm nedeniyle Yunus Nadiye telgraf: Gazetenizin onuncu yl dnmn idrak etmesinden memnun oldum. Baar temenni ederim (C. 17.5.1934; A.T.T., s.30).
:

Atatrkn, atla bir saatlik bir gezinti yapmas (A.N.D., s.

282).

17 Mays 1934 : Atatrkn, akam Marmara Kknde, Trk Tayyare Cemiyeti Bakan Fuat (Bulca) Beyin kznn nian trenini
ereflendirmesi (A.N.D., s.282).
26 Mays 1934 : Atatrkn, akam Diyarbakr Milletvekili Kzm (Sevktekin) Paann evine gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.285).
2 Haziran 1934 : Atatrkn, ankayada Irak Elisi Naci evketin gven
mektubunu kabul (A.N.D., s.287; D.V.Y., 1953; s.121)
8 Haziran 1934 : Atatrkn, leden sonra ileri Bakan kr Kayann
evine gidii, daha sonra Marmara Kkne gelii ve geceyi burada geirii (A.N.D., s.289).
9 Haziran 1934 : Atatrkn, gn Marmara Kknde geirii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.289).
11 Haziran 1934 : Atatrkn, leden sonra Ankara Halkevini ziyareti
(A.N.D., s.290).
14 Haziran 1934 : Atatrkn, leden sonra Ankara Halkevini ve Atl Spor
Kulbn ziyareti (A.N.D., s.291).
15 Haziran 1934 : Atatrkn, leden sonra Ankara Halkevini ziyareti
(A.N.D., s.291).
16 Haziran 1934 : Atatrkn, trenle Samsundan Ankaraya gelen ran ah
Rza Pehleviyi istasyonda karlamas (Ha. 17.6.1934; C.
17.6.1934).
: Atatrkn, akam ankayada ran ah Rza Pehlevi erefine verdii ziyafette konumas: ...Bar iinde gelimekten baka amalar olmayan milletlerimizin, ayn zamanda umum bara hizmet etmeyi en erefli dev saydklarna phe yoktur (Ha. 17.6.1934; A.S.D.II, s.276;
A.M.D.P.II, s.263).

500

17 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi erefine smet Paa tarafndan verilen le yemeinde bulunmas (A.N.D.,
s.292).
: Atatrkn, leden sonra Ankarada ran ah Rza Pehlevi ile asker birliklerin, izcilerin ve okullarn katld geit trenini izlemesi (Ha. 18.6.1934; A.N.D., s.292).
: Atatrkn, akam Ankara Palasta ran ah Rza Pehlevi
erefine Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras) Bey tarafndan verilen ziyafette bulunmas (A.N.D., s.292).
18 Haziran 1934 : Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Kzm
(zalp) Paann ran ah Rza Pehlevi erefine evinde
dzenledii le yemeinde bulunmas, akam ahn ran
Eliliinde verdii ziyafeti ereflendirmesi (A.N.D., s.292;
A.Anl., s.90-91).
19 Haziran 1934 : Atatrkn, akam Ankara Halkevinde, ran ah Rza
Pehlevi ile beraber -onun erefine oynanan- zsoy operasn izlemesi (D.C..K.A, s.28; Ha. 20.6.1934; A.N.D.,
s.292).
20 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile beraber trenle Ankaradan Eskiehire hareketi (A.N.D., s.293; C. 21.6.1934).
: Atatrkn, Dnya Uyuturucu Maddelerle Mcadele Cemiyeti Bakan Richmond P. Holisona -Cenevrede imzalanan Uyuturucu maddelerin retim ve datmn snrlama
Szlemesinin yldnm nedeniyle- mektubu: ...Trkiye
Cumhuriyeti hkmeti, kendi lkesi iinde uyuturucu maddeleri kontrol iin daha ok yasaklayc nlemler ald gibi
Trkiyenin dnyadaki yasad uyuturucu madde ticaretine merkez oluturmas ihtimalini de kesin olarak ortadan
kaldrmtr. Ve Trkiye bu gayeye erimek iin samim olarak almaktan asla vazgemeyecektir (A.T.T.B., s.565566).
21 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile beraber Eskiehirde
Hava Meydan Mektebini gezmesi, Afyonda Kolordu Kararghn ziyareti ve daha sonra Uak ynnde hareketi
(A.N.D., s.293; C. 22.6.1934).
: Soyad Kanununun kabul (Z.C., Devre: IV, cilt:23, s.259;
A.H.H.B., s.333).

501

22 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile Uakta topu ktasn denetlemesi, daha sonra Manisa zerinden zmire gelii ve Kz retmen Okulu ile Halkevini ziyareti (A.N.D.,
S.293;C. 23.6.1934).
23 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile Seydiky yresinde
asker manevray izlemesi (A.N.D., s.293; C. 24.6.1934).
24 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile Menemende piyade
alayn denetlemesi, daha sonra Soma zerinden Balkesire gelii (A.N.D., s.293; C. 25.6.1934).
25 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile Balkesirden anakkaleye gelii, buradan Glcemal vapuruyla stanbula hareketi (A.N.D., s.294; C. 26.6.1934).
26 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile anakkaleden stanbula gelii ve Sarayburnunda karaya k (A.N.D., s.294;
A. ve D., s. 135; C. 27.6.1934).
27 Haziran 1934 : Atatrkn, leden sonra ran ah Rza Pehlevi ile Harp
Akademisini ziyareti (C. 28.6.1934).
29 Haziran 1934 : Atatrkn, ran ah Rza Pehlevi ile beraber motorla Moda ve Suadiyeye gidii, daha sonra Bykada Yat Kulbn ziyareti (Ha. 30.6.1934).
3 Temmuz 1934 : Atatrkn, Erturul yat ile stanbuldan Yalovaya gelii
(A.N.D., s.294; Ha. 4.7.1934).
6 Temmuz 1934 : ran ah Rza Pehlevinin Grcbulakta Trkiyeden ran
snrna geii ve ahn teekkr telgrafna Atatrkn cevab (Ha. 7.7.1934; A.M.D.P.II, s.264).
7 Temmuz 1934 : Atatrkn, Yalovadan Erturul yat ile Derinceye gelii,
buradan trenle Ankaraya hareketi (A.N.D., s.294;
C.8.7.1934).
8 Temmuz 1934 : Atatrkn trenle Ankaraya gelii (C. 9.7.1934).
16 Temmuz 1934 : Atatrkn, otomobille Ankaradan Kzlcahamama hareketi ve geceyi yolda adrda geirii (A.N.D., s.294; C.
17.7.1934).
17 Temmuz 1934 : Atatrkn, Gerede zerinden Boluya gelii, resm ziyaretleri ve gece Bolu Halkevinde kal (Bolu T., s.731; C.
18.7.1934).

502

18 Temmuz 1934 : Atatrkn, Boludan ayrlrken sabah Halkevi eref defterine yazdklar: Bolu Halkevinde bir gece kaldm. Bolunun
gzelliinden, halkn cokun sevinlerinden ok duygulandm (C.O.Y.B., s.39).
: Atatrkn, Boludan hareketle Dzce-Hendek zerinden
akam saat 20.00de Adapazarna gelii (Gece yarsna
doru, trenle stanbula hareket etmitir. A.Y.G., s.27,86).
19 Temmuz 1934 : Atatrkn, stanbula gelii ve Haydarpaadan Dolmabahe Sarayna geii (C. 19.7.1934).
20 Temmuz 1934 : Atatrkn, Erturul yat ile stanbuldan Yalovaya gidii
(Ha. 21.7.1934).
30 Temmuz 1934 : Atatrkn, Erturul yat ile Yalovadan stanbula dn
(A.N.D., s.296).
31 Temmuz 1934 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda dil almalar ve 2.
Trk Dil Kurultay hazrlklaryla megul olmas (C. 1.8.
1934).
: Atatrkn, akam Dolmabaheden Erturul yat ile anakkaleye hareketi (A.N.D., s.296).
1 Austos 1934 : Atatrkn, saat 10.00da Erturul yat ile anakkale nlerine gelii, karaya kmakszn saat 13.30da Yalovaya hareketi (A.N.D., s.296).
2 Austos 1934 : Atatrkn, saat 01.30da anakkaleden Yalovaya gelii
(A.N.D., s.296).
8 Austos 1934 : Atatrkn, Almanya Cumhurbakan Mareal Hindenburgun lm zerine, oluna basal telgraf (A.S.D.V,
s.176-177).
11 Austos 1934 : Atatrkn, Yalovadan stanbula dn.
12 Austos 1934 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Trk Dili Tetkik Cemiyeti toplantsna bakanlk edii (V. 13.8.1934; Ha.
14.8.1934).
18 Austos 1934 : Atatrkn, Dolmabahe Saray salonunda alan kinci
Trk Dil Kurultaynn almalarn izlemesi (Kurultay 23
Austos 1934 e kadar devam etmitir). (C. 19.8.1934;
A.N.D., s.298; Ha. 19.8.1934; T.M.T.V., s.1698; Almanak
1935,s.123).
: Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 2. Trk
Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.299).

503

20 Austos 1934 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 2. Trk

Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.299).
21 Austos 1934 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 2. Trk
Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.300).
22 Austos 1934 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 2. Trk
Dil Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s,300).
23 Austos 1934 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 2. Trk
Dil Kurultaynn son gn almalarn izlemesi (A.N.D.,
s.301).
26 Austos 1934 : Atatrkn, akam Trkiye Bankasnn 10. kurulu yldnm nedeniyle dzenlenen vapur gezintisini ereflendirmesi (A.N.D., s.301).
28 Austos 1934 : Atatrkn, akam motorla Bykada Yat Kulbne gelii,
buradan gece Erturul yatyla Yalovaya gidii (A.N.D.,
s.302).
29 Austos 1934 : Atatrkn, Uluslararas 4. zmir Fuarnn al nedeniyle
Babakan smet Paann telgrafna cevab: ...26 Austos
Trk budunu iin her yl yepyeni kazanlar verimi olacaktr
(A. T. T.B., 567).
29/30 Austos 1934: Atatrkn, Erturul yat ile Yalovadan Tuzlaya hareketi
(A.N.D., s.302).
30 Austos 1934 : Atatrkn, leden sonra Erturul yat ile Tuzladan Dolmabahe Sarayna gelii (A.N.D., s.302-303).
: Atatrkn, gece Dolmabahe Saraynda Tevfik Rt
(Ara) Beyin kznn dnn ereflendirmesi (A.N.D.,
s.303).
1 Eyll 1934 : Atatrkn, Almanya Cumhurbakanlna seilmesi nedeniyle Adolf Hitlere tebrik telgraf (A. T. T., s. 104).
6 Eyll 1934 : Atatrkn, gece Bykadada Kzlay Balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.305).
9 Eyll 1934 : Atatrkn, zmirin 12. kurtulu yldnm nedeniyle kendisine gnderilen sayg ve kutlama telgrafna cevab
(A.T.T., s.32).
11 Eyll 1934 : Atatrkn, akamzeri motorla Heybeliadaya geerek smet Paann kkne gidii, akam Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.306).

504

12 Eyll 1934 : Atatrkn, akamzeri Galatasarayda Trkiye Bankas

Sergisini ziyareti (A.N.D., s.306; C.15.9.1934).
20 Eyll 1934 : Atatrkn, akam stanbuldan trenle Ankaraya hareketi
(C. 21.9.1934; A.N.D., s.309).
21 Eyll 1934 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C. 22.9.1934;
A.N.D., s.309).
26 Eyll 1934 : Atatrkn, Dil Bayram nedeniyle Ankara Halkevinde yaplan toplanty ereflendirmesi (A.N.D., s.311).
: Atatrkn, stanbulda toplanan Parlmentolar Birlii Konferans yelerinin telgrafna cevab: ...almalarnzda
tam bir baaryla Trkiyedeki kalnzn zevkli olmas hakkndaki samim temennilerimi iletirim (A.T.T.B., s.568).
27 Eyll 1934 : Atatrkn, akamzeri smet Paann kkne gidii, ge
saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.311).
3 Ekim 1934 : Atatrkn, Ankaraya gelen sve Veliaht Prens Gstav
Adolfu istasyonda karlamas ve akam ankayada erefine verilen ziyafette konumas (C. 4.10.1934; A.S.D.II,
s.277).
4 Ekim 1934 : Atatrkn, sve Veliaht Gstav Adolfun erefine sve
Eliliinde verilen yemekte bulunuu, akam saat 20.00de
Veliaht Ankara istasyonundan uurlamas (A.N.D.,
s.313).
9 Ekim 1934 : Atatrkn, nc Balkan Gre Kongresinin sayg ve
ballk telgrafna cevab: Kongre dolaysyla hakkmda
gsterilen duygulara teekkr ederim (A.T.T., s.32).
: Atatrkn, Fransa Dileri Bakan Bartunun suikast sonucu lm nedeniyle Fransa Cumhurbakan Albert Lebruna basal telgraf (A.T.T., s.32).
: Atatrkn, Yugoslavya Kral Alexandren lm zerine
Kralie Mari, Veliaht Piyer ve Kral Naibi Prens Paula basal telgraflar (A.T.T.B., s.568-569).
10 Ekim 1934 : Atatrkn, akamzeri Tevfik Rt (Aras) Beyin evine
uray, daha sonra Mill Savunma Bakanln ziyareti
(A.N.D., s.315).
15 Ekim 1934 : Atatrkn, akamzeri smet Paann kkne gidii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.317).

505

16 Ekim 1934 : Atatrkn, Fransz devlet adamlarndan Poincaren lm

nedeniyle eine ve Fransa Cumhurbakan Albert Lebruna
basal telgraflar (A.S.D.V., s.179-180).
17 Ekim 1934 : Atatrkn, ankayada Finlandiya Elisi Onni Talasn gven mektubunu kabul (A.N.D., s.318; D.V.Y., 1953;
s.119).
23 Ekim 1934 : Atatrkn, ankayada Sovyet Bykelisi Karahann gven mektubunu kabul (A.N.D., s.320; D.V.Y., 1953, s.
124).
: Atatrkn, stanbul niversitesine imzal fotorafn armaan edii (Ha. 24.10.1934).
28 Ekim 1934 : Atatrkn, ankayada Romanya Dileri Bakan Titulescoyu kabul (A.N.D., s.321).
29 Ekim 1934 : Atatrkn, Cumhuriyetin onbirinci yldnm nedeniyle
Trkiye Byk Millet Meclisinde tebrikleri kabul, Orduevi
ve Halkevindeki Cumhuriyet Balolarn ereflendirmesi
(A.N.D., s.322).
31 Ekim 1934 : Atatrkn, ankayada Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya Dileri Bakanlar erefine ay ziyafeti vermesi
(A.N.D., s.323).
1 Kasm 1934 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin IV. dnem IV. toplant yln a konumas: ...Gzel
sanatlarn hepsinde, ulus genliinin ne trl ilerletilmesini
istediinizi bilirim. Bu yaplmaktadr. Ancak, bunda en abuk, en nde gtrlmesi gerekli olan Trk musikisidir. Bir
ulusun yeni deiikliinde l, musikide deiiklii alabilmesi, kavrayabilmesidir (Z.C., Devre: IV, cilt:25, s.34;A.S.D.I, s.376).
: Atatrkn, Ankarada bugn alan Gven Antn saat
17.00de ziyareti (A.N.D., s.323; A.R.H., s.370).
4 Kasm 1934 : Atatrkn, ankayada -yeni Belik Kralnn tahta kn
bildiren- Belika Heyetini kabul (A.N.D., s.324).
8 Kasm 1934 : Atatrkn, yeni Bayndrlk Bakanl binasnn al trenini ereflendirmesi (A.N.D., s.326).
17 Kasm 1934 : Matbuat Umum Mdrlnn, Atatrkn basna bir dileini ileten bildirisi: Gazetelerde z Trke yazlarn, ba-

506

makale yerinde blnmeden ve teki yzlere atlmadan yazlmasn Cumhurbakan, gazete sahibi arkadalarndan
dilemektedir. Gazetenin en bandaki z Trke yaz, siyas bamakale olabilecei gibi, gazetelerin dil inklbna yardm olarak yazdklar rnek yazlar da olabilir. Bu dzenin,
gazetelerde en uzak yedi gn iinde balayabileceini
Cumhurbakan, arkadalarnn zeninden beklemektedir
(A. 18.11.1934).
20 Kasm 1934 : Atatrkn, gece Anadolu Kulbne gelii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.330).
22 Kasm 1934 : Atatrkn, ankayada sve Elisi Wintherin gven mektubunu kabul (A.N.D., s.330; Ha. 23.11.1934).
24 Kasm 1934 : Kendisine Atatrk soyad verildiine dair Kanunun Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul: Kemal zadl Cumhurbakanmza Atatrk soyad verilmitir (Kanun teklifi
smet Paa ve arkadalar tarafndan yaplmtr). (Z.C.,
Devre: IV, cilt:25, s.34,35 C. 25.11.1934; A.H.H.B., s.333).
25 Kasm 1934 : Atatrkn, akamzeri ankayada Babakan smet Paa
ve Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak kabul
(A.N.D., s.331).
: Atatrkn, Babakanla smet Paaya nn soyadn
verdiini bildiren mektubu: Babakan smet Paa Hazretlerinin, nklp Tarihimizin ilk erefli ve parlak sayfas olan
nn Meydan Muharebelerinin ba kahraman olmu bulunmas itibariyle, soyad kanunu gerei olarak, alaca aile isminin nn olmasn ok yerinde bulduumdan kendilerine bu soyadn verdiimi bildiririm (Ha. 26.11.1934;
C. 27.11.1934).
: Atatrkn, ei ve kzyla Trkiyeyi ziyaretleri esnasnda
grdkleri yaknla teekkr eden sve Veliaht Prens
Gstav Adolfun mektubuna cevab (A.M.D.P.II, s.269).
26 Kasm 1934 : Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Kzm Paaya Atatrk tarafndan zalp soyadnn verilii (A.27.11.1934).
: Efendi, Bey, Paa, Hazretleri vb. lkap ve unvanlarn kaldrldna dair Kanunun kabul (Z.C., Devre: IV, cilt: 25,
s.50-52).

507

3 Aralk 1934 : Baz kyafetlerin giyilemeyeceine dair Kanunun kabul

(Bu kanunla din adamlarnn -hangi din ve mezhebe mensup olursa olsunlar- mabet ve yinler haricinde ruhan kyafet tamalar yasaklanmtr). (Z.C., Devre: IV, cilt: 25,
s.75-78).
5 Aralk 1934 : Trk kadnlarna, milletvekili seme ve seilme hakk tanyan Anayasa deiikliinin kabul (Z.C., Devre: IV, cilt:25,
s.85; A.B.E.B., s.205; A.H.H.B., s.333).
: Atatrkn, Trk kadnna milletvekili seme ve seilme
hakk tannmas zerine bir notu: ...Bu karar, Trk kadnna sosyal ve siyas hayatta btn milletlerin stnde yer
vermitir. araf iinde, pee altnda ve kafes arkasndaki
Trk kadnn artk tarihlerde aramak lzm gelecektir. Trk
kadn evdeki uygar yerini salhiyetle alm, i hayatnn
her safhasnda baarlar gstermitir. Siyas hayatta Belediye seimlerinde tecrbesini yapan Trk kadn, bu sefer
de milletvekili seme ve seilme suretiyle haklarnn en byn elde etmi bulunuyor. Uygar memleketlerin birounda kadndan esirgenen bu hak, bugn Trk kadnnn
elindedir ve onu salhiyet ve liyakatle kullanacaktr. Bu notla en mhim inklplardan birini anm oluyoruz (A. ve
T.K., s.741).
6 Aralk 1934 : Atatrkn, gece ocuk Esirgeme Kurumunun Ankara Palastaki kostml balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.334).
: Ankara kadnlarnn, kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk tannmas nedeniyle Ankara Halkevinde toplants, Atatrk ve Trkiye Byk Millet Meclisine teekkr karar alnmas (A.T.K.H.K., s.144;C. 7.12.1934).
7 Aralk 1934 : Atatrkn, kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk
tannmas nedeniyle kendisine teekkr telgraf gnderen
Trk Kadnlar Birlii Bakan Ltife Bekir (eyrekba) Hanmn telgrafna cevab: Erdemli Trk kadnlnn, yeni
alma yolunda kendine den byk ii gvenle baaracana kuku yoktur (A. 8.12.1934).
8 Aralk 1934 : Atatrkn, Mhendisler Birliinin yeni binasnn al nedeniyle Bayndrlk Bakan Ali etinkayann mhendisler
adna kendisine gnderdii ballk telgrafna cevab: De-

508

erli Trk mhendisleri arkadalarmzn bildirdiiniz temiz

duygularndan dolay duyduum kvancn byk olduunu
bildiririm. Kendileri iin bugne kadar olduu gibi bundan
byle de byk iler baarmalarn dilerim (A.T.T., s.33).
9 Aralk 1934 : Atatrkn, kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk
tannmas nedeniyle kendisine ekilen sayg ve ballk
telgraflarna cevab: ..Trk kadnlnn yeni girdii siyasal
alanda da deerli iler baarmasn dilerim (U.
10.12.1934).
15 Aralk 1934 : Atatrkn, akamzeri smet nnnn kkne gidii, daha sonra otomobille Marmara Kkne kadar bir gezinti
yapmas, akam ankayaya dn (A.N.D., s.337).
17 Aralk 1934 : Atatrk soyadnn veya bunun bana ve sonuna sz konularak yaplan adlarn, hibir kimse tarafndan z ve soyad olarak alnamayacana dair Kanunun kabul (Z.C.,
Devre: IV, cilt: 25, s.202-203).
19 Aralk 1934 : Atatrkn, manev kzlarndan Sabiha Hanma Gken
soyadn verii (A..B.., s.59).
24 Aralk 1934 : Atatrkn, leden sonra Kl Alinin evine gidii, daha
sonra Gazi Orman iftliine kadar bir gezinti yaparak ankayaya dn (A.N.D., s.340).
27 Aralk 1934 : Atatrkn, ankayada Sovyet Bykelisi Karahan, daha sonra Ankara Valisi Nevzat Tandoan bakanlndaki
-Ankaraya geliinin 15. yldnmn kutlayan- Ankara Heyetini kabul (A.N.D., s.341).
: Atatrkn, Ankaraya geliinin 15. yldnm nedeniyle
Ankara Halkevinde dzenlenen treni ereflendirmesi (U.
27-28. 12.1934).
30 Aralk 1934 : Atatrkn, ankayada Irak Dileri Bakan General Nuriyi kabul (U. 31.12.1934; A.N.D., s.346).
31 Aralk 1934 : Atatrkn, gece Kzlay Balosunu, daha sonra Ankara Palasta dzenlenen baloyu ereflendirmesi (A.N.D., s.343).
-19351 Ocak 1935 : Atatrkn, gece smet nnnn kkne gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.343).
2 Ocak 1935 : Atatrkn, yeni yln kutlayan vatandalara Anadolu Ajans ile teekkr ve iyi dileklerini iletmesi (M. 3.1.1935).

509

4 Ocak 1935 : Atatrkn, leye doru Ankarada Anadolu Kulbne gidii ve gn boyunca burada almas (A.N.D., s.344).
7 Ocak 1935 : Atatrkn akam Kl Alinin evine gidii, gece ankayaya dn (A.N.D., s.345).
8 Ocak 1935 : Atatrkn, leye doru zmir Milletvekili Rahmi Kkenin
evine gidii, leden sonra ankayaya dn (A.N.D., s.
3457.
9 Ocak 1935 : Atatrkn, leye doru Marmara Kkne gidii, daha
sonra Anadolu Kulbne gelii ve ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.345).
11 Ocak 1935 : Atatrkn, leden sonra Genel Sekreterlik binasna gidii, daha sonra otomobille Orman iftliine kadar bir gezinti yapmasn takiben ankayaya dn (A.N.D., s.346).
12 Ocak 1935 : Atatrkn, ankayada talya Bykelisi Galli Carlonun
gven mektubunu kabul (U. 13.1.1935).
15 Ocak 1935 : Atatrkn, boazndan biraz rahatszl nedeniyle gn
ankayada dinlenmekle geirmesi (A.N.D., s.347).
21 Ocak 1935 : Atatrkn, akam smet nn ile beraber trenle Anka- radan stanbula hareketi (U. 22.1.1935).
22 Ocak 1935 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (U. 23.1.1935).
23 Ocak 1935 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet nn ve Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.349).
26 Ocak 1935 : Atatrkn, le vakti otomobille Beyolunda bir gezinti
yapmas, leden sonra Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.350).
27 Ocak 1935 : Atatrkn, gn Dolmabahe Saraynda almakla geirmesi (A.N.D., s.350).
28 Ocak 1935 : Atatrkn, leden sonra otomobille Topkapya kadar bir
gezinti yapmas, akamzeri Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.350).
30 Ocak 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille Beyolu ve ili yrelerinde bir gezinti yapmas, daha sonra Gne Kulbn ziyareti (A.N.D., s.351; B.T.S.T.A., s.113-115).

510

31 Ocak 1935 : Atatrkn, akamzeri Dolmabahe Saraynda Trk Dili

Tetkik Cemiyeti yeleriyle grmesi (A.N.D., s.351).
1 ubat 1935 : Atatrkn, gn Dolmabahe Saraynda almakla geirmesi (A.N.D., s.352).
: Atatrkn, smet nn, Fevzi akmak, kr Kaya ve Recep Pekeri kabul (A.N.D., s.352).
2 ubat 1935 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda, milletvekili genel seimiyle ilgili olarak Babakan ismet nn ve CHP. Genel
Sekreteri Recep Pekerle almas (A.N.D., s.352).
: Atatrkn saat 17.00de Dolmabahe Saraynda Bakanlar
Kurulu ve Cumhuriyet Halk Partisi Ynetim Kurulunun toplantsna bakanlk yapmas (A.N.D., s.352).
: Atatrkn, milletvekili seimi nedeniyle Cumhuriyet Halk
Partisi rgtne ve ikinci semenlere bildirgesi: ...Cumhuriyeti ve milliyeti olmakla beraber partimiz programndan
baka bir programla ve partili olmann tabi kaytlar dnda serbest alacak samim yurttalarn ulus krssnden
yapacaklar tenkitler ve syleyecekleri dncelerle mill
almann kuvvetleneceine inanyoruz (U. 3.2.1935).
3 ubat 1935 : Atatrkn, saat 16.00da Dolmabahe Saraynda Bakanlar Kurulu ve Cumhuriyet Halk Partisi Ynetim Kurulu toplantsna bakanlk yapmas (A.N.D., s.352).
4 ubat 1935 : Atatrkn, milletvekili genel seimi nedeniyle millete bildirgesi: ...Mspet bilimlerin temellerine dayanan, gzel sanatlar seven, fikir eitiminde olduu kadar beden eitiminde de kabiliyeti artm ve ykselmi olan erdemli, kudretli
bir kuak yetitirmek, ana siyasamzn ak dileidir
(A.T.T.B., s.571; U. 5.2.1935).
: Atatrkn, akamzeri otomobille Ulukye kadar bir gezinti yapmas, Maslak, ili, Beyolu yoluyla Dolmabahe
Sarayna dn (A.N.D., s.352).
5 ubat 1935 : Atatrkn, gn Dolmabahe Saraynda almakla geirmesi (A.N.D., s.353).
6 ubat 1935 : Atatrkn, saat 12.00de otomobille Yeilkye kadar bir
gezinti yapmas, dnte Ayasofyay gezmesi (A.N.D.,
s.353).

511

7 ubat 1935 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoruyla Bykdereye

kadar bir gezinti yapmas, akam Dolmabahe Sarayna
dn (A.N.D., s.354).
8 ubat 1935 : Atatrkn, milletvekili seimlerini takiben akam, millete
bildirgesi: ...Ulusa gsterilen birlik, lkye ballk btn
gzleri yeniden yurdumuza ekmitir. z dileimiz yurdun
ycelii, yurttan genliidir (A.T.T.B., s.574; U. 9.2.1935).
: Atatrkn, gece Pera Palasla dzenlenen Halkevi Balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.354).
10 ubat 1935 : Atatrkn, leye doru ili tramvay durak yerinden ata
binerek Hrriyet-i Ebediye Abidesi, Mecidiyeky, Zincirlikuyuya kadar bir gezinti yapmas, Golf Kulbne uramas,
burada ksa bir dinlenmeden sonra otomobille Tarabyada
Tokatlyana urayp akamzeri Dolmabahe Sarayna
dn (A.N.D., s.354).
11 ubat 1935 : Atatrkn, gn Dolmabahe Saraynda almakla geirmesi (A.N.D., s.355).
13 ubat 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille Sleymaniye yresinde
bir gezinti yapmas, Beyolu yoluyla Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.355).
15 ubat 1935 : Atatrkn, leye doru atla bir gezinti yapmas, akamzeri Gne Kulbnn ayn ereflendirmesi (A.N.D.,
S.356; B.T.S.T.A., s.114).
16 ubat 1935 : Atatrkn, Ege vapuru ile stanbuldan Egeye doru yolculua kmas (A.N.D., s.356; A ve D., s.137).
17 ubat 1935 : Atatrkn, saat 16.30da Ege vapurundan Zafer destroyerine geii ve Alanya ynnde hareketi (A.N.D., s.356; A.
ve D., s. 137).
18 ubat 1935 : Atatrkn, Zafer destroyeri ile sabah saat 8.00de Alanyaya gelii, karaya kp ksa bir dinlenmeden sonra destroyere dnerek Antalyaya hareketi (A. ve D., s. 138;
A.N.D., s.357).
: Atatrkn, Zafer destroyeri ile saat 13.30da Antalyaya
gelii ve cokun ekilde karlan (A. ve D., s.138-139; U.
19.2.1935).
: Atatrkn, Zafer destroyerinin hatra defterine yazdklar:
...Zafer iinde geirdiimiz saatlerin hatras unutulmayacaktr (A. ve D., s.142).

512

19 ubat 1935 : Atatrkn, Antalyada bir gezinti yapmas ve saat 22.30da

Ege vapuru ile Taucuna hareketi (A. ve D., s. 140;A.N.D.,
s.357).
20 ubat 1935 : Atatrkn, Ege vapuru ile Taucuna gelii, buradan Silifkeye gidii ve tekrar Taucuna dn (A. ve D., s. 140;
U. 21.2.1935; AS., s.171).
21 ubat 1935 : Atatrkn, Ege vapuru ile Taucundan Mersine gelii, karaya kmakszn saat 18.00de Fethiye ynnde hareketi
(A. ve D., s. 140).
22 ubat 1935 : Atatrkn, Ege vapuru ile saat 20.35de Fethiyeye gelii
(A. ve D., s.140;A.N.D., s.357; H.Y.F., s.203).
23 ubat 1935 : Atatrkn, Ege vapuru ile Marmarise gelii (A. ve D.,
s.141;U. 24.2.1935).
24 ubat 1935 : Atatrkn, Ege vapuru ile Marmaristen stanbula hareketi (A. ve D., s.141; U. 26.2.1935; A.N.D., s.358).
25 ubat 1935 : Atatrkn, Ege vapuru ile anakkaleden geerek gece stanbula gelii ve Dolmabaheye k (A.N.D., s.358; A.
ve D., s.141; U. 26.2.1935).
27 ubat 1935 : Atatrkn, akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi
(U.28.2.1935; A.N.D., s.358).
28 ubat 1935 : Atatrkn, trenle stanbuldan
1.3.1935; A.N.D., s.358).

Ankaraya

gelii

(U.

1 Mart 1935 : Atatrkn, drdnc defa Cumhurbakan seilmesi (Z.C.,

Devre: V, cilt: I, s.3-4).
: Atatrkn, drdnc defa Cumhurbakan seilmesi zerine Trkiye Byk Millet Meclisinde ant imesi ve konumas: ...Bu itiim antla zerime aldm onurlu grevin,
kutsal olduu kadar ar da bulunduunu pek iyi anlyorum.
Buna benim zel gcm, ancak sizin, sekin arkadalarmn ayrlmaz birlii ve arasz yardm ile yetebilir. Bu deerli gvencin benden esirgenmeyeceine inancm byktr
(Z.C., Devre: V, cilt: 1, s.4; A.S.D.I., s.379).
: Kayseride Atatrk Heykelinin trenle al (U. 6.3.1935).
2 Mart 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille ehir iinde ve Keiren
yresinde bir gezinti yaptktan sonra Marmara Kkne

513

gelii, bir sre dinleniini takiben

(A.N.D., s.359).

ankayaya dn

3 Mart 1935 : Atatrkn, leden sonra smet nnnn kkne uramas, daha sonra Gazi Orman iftliine gelii, akam
ankayaya dn (A.N.D., s.360).
: Atatrkn gece 21.35de Bolu Milletvekili smail Hakk (Uzmay)n evine gidii, ge saatlerde ankayaya dn
(A.N.D., s.360).
6 Mart 1935 : Atatrkn, ankayada Sovyet Bykelisi Karahan kabul (A.N.D., s.360).
7 Mart 1935 : Atatrkn, ankayada Japon Bykelisi yemasa Tokugavvann gven mektubunu kabul (U. 8.3.1935; A.N.D.,
8.361).
8 Mart 1935 : Atatrkn, ankaya Kknde verilen ay ziyafetinde bulunmas (A.N.D., s.361).
9 Mart 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille ubuk Barajna gidii,
daha sonra Gazi Orman iftliine urayarak ankayaya
dn (A.N.D., s.362).
10 Mart 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille Gazi Orman iftliine,
oradan da Anadolu Kulbne gelii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.362).
17 Mart 1935 : Atatrkn, gece Karpie gidii, ge saatlerde ankayaya
dn (A.N.D., s.364).
23 Mart 1935 : Atatrkn, suikasttan kurtulan Suudi Arabistan Kral Abdlaziz bn-i Suuta gemi olsun telgraf (A.T.T., s.33).
27 Mart 1935 : Atatrkn, ankayada Fransann Suriye Fevkalde Komiseri Kont de Martel ile Fransa Bykelisi Kammereri
kabul (U. 28.3.1935).
: Atatrkn, ankayada Bulgaristan Elisi Pavlofun gven
mektubunu kabul (A.N.D., s.367; U. 28.3.1935).
28 Mart 1935 : Atatrkn, saat 19.30da Cumhuriyet Halk Partisi Ankara il
Balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.367).
11 Nisan 1935 : Atatrkn, gece Kl Alinin evine gidii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.372).

514

15 Nisan 1935 : Atatrkn, gn boyunca ankayada baz dil bilginleriyle

almas (A.N.D., s.373).
16 Nisan 1935 : Atatrkn, gece Kl Alinin evine gidii, ge saatlerde
ankayaya dn (A.N.D., s.373).
17 Nisan 1935 : Atatrkn, smet nn ile beraber Ankara Halkevinde
Moskova Devlet Tiyatrosu sanatlarnn verdii konseri ve
bale gsterisini izlemesi (U. 18.4.1935; A.N.D., s.374).
18 Nisan 1935 : Atatrkn, gece Trk Maarif Cemiyetinin Ankara Halkevinde dzenledii baloyu ereflendirmesi (U. 18.4.1935).
21 Nisan 1935 : Atatrkn, gece Marmara Kknde Sovyet sanatlar
erefine Dileri Bakanlnn dzenledii suareyi ereflendirmesi (A.N.D., s.375).
22 Nisan 1935 : Atatrkn, stanbulda toplanan Milletleraras Kadnlar
Kongresine telgraf: ...Siyas ve sosyal haklarn kadn tarafndan kullanlmasnn, insanln mutluluu ve saygnl
bakmndan gerekli olduuna eminim! (A.S.D.V, s. 181; U.
23.4.1935).
23 Nisan 1935 : Atatrkn, gn ankayada alarak geirmesi (A.N.D.,
s.376).
26 Nisan 1935 : Atatrkn, ankayada Milletleraras Kadnlar Kongresi
Heyeti ile Balkan Ekonomi Konseyi yelerini ayr ayr kabul (A.N.D., s.377; T. 27.4.1935) ve Milletleraras Kadn
Kongresi Heyetine syledikleri: Trk kadnnn dnya kadnlna elini vererek dnyann bar ve gvenlii iin alacana emin olabilirsiniz (T. 27.4.1935).
: Atatrkn, saat 17.00de ankayada, Sovyet sanatlar
erefine bir ay vermesi (Bu ayda, Milletleraras Kadnlar
Kongresi Heyeti ile Balkan Ekonomi Konseyi yeleri de hazr bulunmutur. A.N.D., s.377).
27 Nisan 1935 : Atatrkn, Ankarada Trk Tayyare Cemiyeti Merkezini ziyareti ve Trkkuu yelerinin almalar hakknda bilgi
al (C. 28.4.1935; Havaclk ve Spor, 10.11.1938; A.N.D.,
s.377).
28 Nisan 1935 : Atatrkn, ankayada Recep
Aras kabul (A.N.D., s.377).

Peker ve Tevfik Rt

515

: Atatrkn, Hilliahmere Kzlay adn veriinin Kzlay

Kurultaynda alklarla kabul edilii (U. 29.4.1935).
29 Nisan 1935 : Atatrkn, Kadn Esirgeme Kurumunun Ankara Orduevinde dzenledii geceyi ereflendirmesi ve Kurum yelerinden birinin verdii izahatta yoksul kadnlara yardm
ediyoruz cmlesi zerine yazdrdklar: ...Kadn denilen
varlk, kendiliinden yksek bir varlktr. Onun yoksulluu
olamaz. Kadna yoksul demek, onun barndan kopup gelen btn beeriyetin yoksulluu demektir. Eer insanlk bu
halde ise, kadna yoksul demek lyk grlebilir. Gerek bu
mudur? Eer kadn dnyada alan, baar kazanan, zengin olan, madd ve manev zengin eden insanlar yetitirmise, ona yoksul sfat verilebilir mi? Verenler varsa, onlara nankr denirse doru olmaz m? Bizce, Trkiye Cumhuriyeti anlamnca kadn, btn Trk tarihinde olduu gibi,
bugn de en muhterem mevkide, her eyin stnde yksek
ve erefli bir varlktr (T. 1.5.1935; A. ve T.K., s.740-741).
1 Mays 1935 : Atatrkn, akamzeri Rasim Ferit Talayn evine gidii,
bir sre dinlendikten sonra ankayaya dn (A.N.D., s.
378).
2 Mays 1935 : Atatrkn, saat 12.30da ubuk Barajna gidii ve le yemeini burada yemesi (A.N.D., s.379).
3 Mays 1935 : Atatrkn, Trkkuunun hizmete al nedeniyle Etimesgut Hava Alannda yaplan trende konumas: ...Trk ocuu! Her ite olduu gibi, havaclkta da, en yksek dzeyde, gkte, seni bekleyen yerini, az zamanda dolduracaksn! (A.S.D.II, s.280; U. 4.5.1935; A.N.D., s.379).
4 Mays 1935 : Atatrkn, leden evvel Ankara Numune Hastanesini ziyareti, geceyi ktphanesinde almakla geirmesi
(A.N.D., s.379).
5 Mays 1935 : Atatrkn, ankayada Romanya Elisi Eugne Fliottinin
gven mektubunu kabul (A.N.D., s.380; D.V.Y., 1953; s.
124; D.B. Y., 1967; s. 1093).
6 Mays 1935 : Atatrkn, saat 11.15de Trkiye Byk Millet Meclisine
gelii (A.N.D., s.380).
7 Mays 1935 : Atatrkn, leden sonra ankayada ktphanesinde almas, smet nn ve Tevfik Rt Aras kabul (A.N.D.,
s.380).

516

8 Mays 1935 : Atatrkn, Ulusal Ekonomi ve Artrma Kurumunun Genel

Kongresi nedeniyle kendisine gnderilen ballk telgrafna
teekkr (A.T.T., s.34).
: Atatrkn, leye doru Nuri Conkerin evine gidii, daha
sonra Marmara Kkne gelerek le yemeini burada
yemesi (A.N.D., s.381).
9 Mays 1935 : Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi Drdnc Byk Kurultayn a konumas: Uurum kenarnda ykk bir lke... Trl dmanlarla kanl boumalar... Yllarca sren
sava... Ondan sonra, ierde ve darda sayg ile tannan
yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet ve bunlar baarmak
iin arasz, devrimler... te Trk Genel Devriminin bir ksa
ifadesi! (U. 10.5.1935).
11 Mays 1935 : Atatrkn, ngiliz Kral V. Georgea tahta knn 25. yldnm nedeniyle tebrik telgraf (A.T.T., s.35).
14 Mays 1935 : Atatrkn, akam Trkkuu uu alann ziyareti ve almalar hakknda bilgi al (C. 15.5.1935).
15 Mays 1935 : Atatrkn, Mareal Pilsudskinin lm nedeniyle Lehistan (Polonya) Cumhurbakan Moscickiye basal telgraf (A.T.T., s.35).
: Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi Drdnc Byk Kurultay yeleri erefine Gazi Orman iftliinde verilen ziyafette bulunmas (C. 16.5.1935).
16 Mays 1935 : Atatrkn, ankayada in Elisi General Ho-YaoTsunun gven mektubunu kabul (A.N.D., s.384; U.
17.5.1935; D.B.Y. 1967, s. 1086).
17 Mays 1935 : Atatrkn, Cumhuriyet Halk Partisi Drdnc Byk Kurultaynn bitii nedeniyle Ankara Valisi Nevzat Tandoann Ankara Palasta verdii ay ereflendirmesi
(A.N.D., s.384; Z. 18.5.1935).
: Atatrkn, akam Ankaradan trenle stanbula hareketi (U.
18.5.1935; Z. 18.5.1935).
18 Mays 1935 : Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula gelii
s.384).

(A.N.D.,

22 Mays 1935 : Atatrkn, stanbulda Hrriyet-i Ebediye Tepesine giderek, burada yaplan asker manevralar izlemesi (A.N.D.,
s.386).

517

23 Mays 1935 : Atatrkn, sabah, Kathanenin kuzey surlarnda yaplan

asker manevralar izlemesi (A.N.D., s.386).
: Atatrkn, akam Kalam vapuruyla stanbuldan Yalovaya gidii (A.N.D., s.386).
24 Mays 1935 : Atatrkn, Yalovada Baltac ve Millet iftliklerine gidii
(A.N.D., s.387).
25 Mays 1935 : Atatrkn, akam Yalovadan hareketle Bykadaya gelii ve geceyi Yat Kulple geirii (A.N.D., s.387).
26 Mays 1935 : Atatrkn, Bykada Yat Kulpte Amerikal kadn gazeteci Gladys Baker kabul (A.N.D., s.387; A.I.H.II, s.
142,144).
: Atatrkn, Trk Tecim ve Endstri Odalar Genel Kurultay adna ballk telgraf gnderen Ekonomi Bakan Cell
Bayara teekkrlerini bildiren cevab (A.T.T., s.35).
: Atatrkn, akam Bykadadan Dolmabahe Sarayna
dn (A.N.D., s.387).
27 Mays 1935 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Amerikal kadn gazeteci Gladys Bakerin sorularna cevaplar: Yeni Trkiyeyi
grm ve tanm olanlar bilirler ki, Trk Cumhuriyeti topluluu kendisine hedef olarak insanl ve kltr almtr.
Trkn yeni gittii yol ve varmak istedii nokta kltr hayatnda ykselmek, insanlk yolunda ilerlemek ve elinden geldii kadar bara ve insanla hizmet etmektir A.M.D.P.II,
s.272-279). ...Trkiyede boleviklik olmayacaktr. nk
Trk Hkmetinin ilk gayesi, halka hrriyet ve mutluluk
vermek, askerlerimize olduu kadar, sivil halkmza da iyi
bakmaktr! (U. 21.6.1935; Z. 21.6.1935).
: Atatrkn, Birinci Trk Basn Kurultaynn sayg telgrafna
teekkrlerini bildiren cevab (A.T.T., s.36).
: Atatrkn, Trk Hava Kurumu Altnc Kurultaynn sevgi
ve ballk telgrafna teekkrlerini bildiren cevab (A.T.T.,
s.35).
28 Mays 1935 : Atatrkn, akamzeri motorla Adalar yresinde bir gezinti yaptktan sonra Suadiyede Falih Rfk Atayn evine uramas, burada bir sre dinlendikten sonra Dolmabahe
Sarayna dn (A.N.D., s.388).

518

: Fransa Cumhurbakan Albert Lebrunun, bir grme esnasnda Paris Bykelimiz Suat Davasa syledikleri:
Ben Mussolininin siyasetini hi beenmiyorum; kararsz
bir siyaset izlediini zannediyorum. Gazi Mustafa Kemal
emsalsiz bir asker ve dhi bir komutan olduu halde ne kadar barsever; bunu takdir etmek lzmdr. nsaniyet bara muhtatr; bar her halde temin etmek zorunluu karsnda bulunuyoruz (A.M.D.P.II, s. 269).
29 Mays 1935 : Atatrkn, Trk Hava Kurumuna 10.000 lira bata bulunmas ve syledikleri: ...Bu ulus, en zor zamanlarda
memleket devlerine canla, bala komutur. ...stediklerinden daha fazlasn baaracaklardr. Tuttuklar yol dorudur (U. 30.5.1935).
: Atatrkn, akamzeri Gksu Kasrna gidii, ksa bir sre
dinlendikten sonra Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
s. 388).
31 Mays 1935 : Atatrkn, sabaha kar motorla stanbuldan Yalovaya
geii (A.N.D., s.388-389).
: Atatrkn, saat 16.00da Yalovadan motorla hareket ederek Heybeliadaya gelii, smet nnnn kkne urayarak bir sre kaldktan sonra Heybeliadadan hareketle akam Sirkeci iskelesine k, buradan otomobille Floryaya
giderek geceyi burada geirmesi (A.N.D., s.389).
1 Haziran 1935 : Atatrkn, akamzeri Floryadan Dolmabahe Sarayna
dn (A.N.D., s.389).
3 Haziran 1935 : Atatrkn, Prenses ngrid ile Danimarka Veliaht Frederickin evlenmeleri nedeniyle sve Veliaht Prens Gstav
Adolfa tebrik telgraf (A.T.T., s.36).
: Atatrkn, akam stanbuldan trenle Ankaraya hareketi
(A.N.D., s.390).
4 Haziran 1935 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (A.N.D., s.390; U.
5.6.1935).
6 Haziran 1935 : Atatrkn, ankayada Alman Bykelisi Rosembergin
veda ziyaretini kabul (A.N.D., s.391).
7 Haziran 1935 : Atatrkn, Moskova Bykelimiz Vasf narn lm
nedeniyle Sovyetler Birlii Merkez icra Komitesi Bakan
Kalininin basal telgrafna cevab (A.T.T., s.36).

519

: Atatrkn, akamzeri Kl Alinin evine uray, ksa bir

sre kaldktan sonra ankayaya dn (A.N.D., s.392).
10 Haziran 1935 : Atatrkn, ankayada Macar Elisi Zoltan de Mariassyin
gven mektubunu kabul (A.N.D., s.392; D.V.Y. 1953, s.
123).
16 Haziran 1935 : leye doru otomobille ubuka gidii, burada ksa bir sre dinlendikten sonra Karagle gelii, le yemeini burada yemesi; leden sonra Melekah kyne urayarak Ankaraya gelii, Keiren kr kahvesinde bir sre dinlendikten sonra akam ankayaya dn (A.N.D., s.395).
17 Haziran 1935 : Atatrkn, Genelkurmay Bakanln ziyareti ve Mareal
Fevzi akmakla grmesi (A.N.D., s.395).
18 Haziran 1935 : Atatrkn, Ankarada Kzlay Genel Merkezini ziyareti ve
ilgililerden almalar hakknda bilgi al (U. 19.6.1935;
A.N.D., s.395).
: Atatrkn, saat 21.00de Cell Bayarn evine gidii, gece
ankayaya dn (A.N.D., s.395).
20 Haziran 1935 : Atatrkn, ankayada ekoslovakya Elisi Karel Hallann gven mektubunu kabul (A.N.D., s.396; D.V.Y.,
1953, s. 119).
23 Haziran 1935 : Atatrkn -ubuk yresinde- Melekah kyne gidii, le yemeini burada yemesi (A.N.D., s.395).
27 Haziran 1935 : Atatrkn, akam Ankaradan trenle stanbula hareketi (U.
28.6.1935; A.N.D., s.398).
28 Haziran 1935 : Atatrkn, Ankaradan trenle Haydarpaaya gelii, motorla Dolmabahe Sarayna uradktan sonra Floryaya geii ve gece tekrar Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
S.399; U. 30.6.1935).
1 Temmuz 1935 : Atatrkn, kotra ile Ortakyde Deniz Ticaret Okulu nne
gelerek, Denizcilik Bayram nedeniyle burada yaplan deniz yarlarn izlemesi (A.N.D., s.400; Z. 2.7.1935), gece
Ankara vapuruyla yaplan deniz gezintisine katlmas (C.
3.7.1935).
2 Temmuz 1935 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoru ile Floryaya gidii,
gece ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.400).

520

4 Temmuz 1935 : Atatrkn leye doru Floryaya gidii, denize girii, leden sonra Dolmabahe Sarayna dn (Z.5.7.1935;
A.N.D., s.400).
5 Temmuz 1935 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoruyla Boazda bir
gezinti yapmas, skdar Salacak sahil gazinosunda bir
sre dinlendikten sonra Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.401).
7 Temmuz 1935 : Atatrk adna, Cumhurbakanl Bayaveri tarafndan Avrupa binicilik yarmalarnda baar kazanan subaylara
Dolmabahe Saraynda imzal birer kol saati verilmesi (U.
30.7.1935).
: Atatrkn, leden nce Floryada denize girii, akamzeri Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.401).
8 Temmuz 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille Floryaya gidip dn,
saat 21.00de Gne Kulbne gidii (A.N.D., s.402).
9 Temmuz 1935 : Moda Deniz (Yat) Kulbnn, Atatrkn ereflendirmesiyle trenle al (C.10.7.1935; A.N.D., s.402).
10 Temmuz 1935 : Atatrkn Erturul yat ile Dolmabahe Sarayndan Yalovaya gelii (C. 11.7.1935; A.N.D., s.402).
12 Temmuz 1935 : Atatrkn, Trk Dil Kurumunun 3. kurulu yldnm nedeniyle kendisine gnderilen sayg telgrafna cevab: Trk
Dil Kurumunun sene iinde yapt iler ok byktr.
Kurum iinde alan arkadalar onunla vnebilirler. Kurumunuzu kutlar, tam baarlar dilerim (A.T.T., s.37).
15 Temmuz 1935 : Atatrkn, Yalovadan Bursaya gelii, geceyi ekirgedeki kknde geirmesi (A.N.D., s.404; C. 16.7.1935).
16 Temmuz 1935 : Atatrkn, Uludada bir gezinti yapmas (C. 17.7.1935).
: Atatrkn, akam sofrada, bir mzik retmenine utla bir
para aldrdktan sonra syledikleri: Bu paralar, atalarmzn yadigr kymetli eserlerdir. Bunlarn kaybolmamalar lzmdr (D.C..K.A., s.24-25).
17 Temmuz 1935 : Atatrkn, Bursadan hareketle Mudanyaya gelii, buradan Erturul yat ile Floryaya urayarak Dolmabaheye
dnmesi (A.N.D., s.404; C. 18.7.1935).
21 Temmuz 1935 : Atatrkn, leden sonra motorla Dolmabahe Sarayndan Floryaya gelii, geceyi burada geirii (A.N.D.,
s.405).

521

22 Temmuz 1935 : Atatrkn, akamzeri Floryadan Dolmabahe Sarayna

dn (A.N.D., s.406).
25 Temmuz 1935 : Atatrkn, saat 18.45de ili Salk Yurduna gidii, burada hasta bir diine kk bir mdahale yaplmas (A.N.D.,
s.407).
1 Austos 1935 : Atatrkn, gece Pera Palasta zmir Milletvekili Kzm
nan Paann kznn evlenme dnn ereflendirmesi
(A.N.D., s.409).
2 Austos 1935 : Atatrkn, elyazs ile Trk Tarih Kurumuna direktifi: Sinann heykelini yapnz! (A.H.H.B., s.180; A.R.H., s.371).
5 Austos 1935 : Atatrkn Floryaya gidii, geceyi burada geirii (A.N.D.,
s.410).
6 Austos 1935 : Atatrkn, saat 21.00de Floryadan Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.410).
8 Austos 1935 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet nn
ve Dileri Bakan Tevfik Rt Aras kabul (A.N.D.,
s.411).
10 Austos 1935 : Atatrkn akamzeri Dolmabahe Sarayndan Floryaya
gidii (A.N.D., s.412). (Atatrk, 19 Eyll 1935 gnne kadar burada kalmtr).
12 Austos 1935 : Atatrkn Floryada denize girii (A.N.D., s.412).
14 Austos 1935 : Atatrkn, gn Floryada ktphanesinde alarak geirmesi (A.N.D., s.413).
20 Austos 1935 : Atatrkn, Floryada denize girii (A.N.D., s.415).
21 Austos 1935 : Atatrkn, Florya Kknde saat 16.00da Bakanlar Kuruluna bakanlk edii (U. 23.8.1935; A.N.D., s.415).
22 Autos 1935 : Uluslararas 5. zmir Fuarnn alnda, Ekonomi Bakan
Cell Bayarn, Atatrkn devletilik ilkesini aklayan mesajn okumas: Trkiyenin uygulad devletilik sistemi,
ondokuzuncu yzyldan beri sosyalizm nazariyecilerinin
ileri srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan domu, Trkiyeye zg bir sistemdir (U. 23.8.1935).
25 Austos 1935 : Atatrkn, Floryada denize girii (A.N.D., s.416).

522

27 Autos 1935 : Atatrkn, Floryada denize girii (A.N.D., s.417).

28 Autos 1935 : Atatrkn, Floryada denize girii, sandalla bir gezinti yapmas (A.N.D., s.418).
29 Autos 1935 : Atatrkn, Floryada denize girii (A.N.D., s.418).
30 Autos 1935 : Atatrkn, Floryada denize girii, sandalla gezinti yapmas (A.N.D., s.418).
31 Autos 1935 : Atatrkn, Floryada denize girii (A.N.D., s.418).
3 Eyll 1935 : Atatrkn, akamzeri motorla Floryadan Heybeliadaya
gelerek smet nnnn kkne uramas, gece Floryaya dn (A.N.D., s.419).
19 Eyll 1935 : Atatrkn, leden sonra -10 Austos 1935 gnnden beri kalmakta olduu- Floryadan Erturul motoruyla Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.423).
21 Eyll 1935 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda, Piatakof bakanlnda Sovyet Sanayi Heyetini kabul (U. 22.9.1935; Z.
22.9.1935).
: Atatrkn, smet nn ve Fevzi akmakla beraber akam
trenle stanbuldan Ankaraya hareketi (C. 22.9.1935;
A.N.D., s.424).
22 Eyll 1935 : Atatrkn, smet nn ve Fevzi akmakla beraber stanbuldan Ankaraya gelii (C. 23.9.1935; U. 23.9.1935).
26 Eyll 1935 : Atatrkn, Dil Bayramnn 3. yldnm nedeniyle Trk Dil
Kurumuna tebrik telgraf: ...Trk Dil Kurumunun verimli
almasn ve btn yurttalarn dil ilerine gsterdii byk ilgiyi sevinle anarm. Bayramnz kutlu olsun (A.T.T.,
s.37).
28 Eyll 1935 : Atatrkn, leden sonray ve akam ankayada ktphanesinde alarak geirmesi (A.N.D., s.425).
1 Ekim 1935 : Atatrkn, leden sonra ve akam ankayada ktphanesinde alarak geirmesi (A.N.D., s.426).
10 Ekim 1935 : Atatrkn, saat 18.00de ankayada Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.428).
12 Ekim 1935 : Atatrkn, ankayada Babakan smet nn ve ileri
Bakan kr Kayay kabul (A.N.D., s.428).

523

20 Ekim 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille Gazi Orman iftliine

gidii, dnte smet nnnn kkne uramas, bir sre dinlendikten sonra akam ankayaya gelii (A.N.D., s.
432).
21 Ekim 1935 : Genliin, Atatrke suikast giriimini lanetleme amacyla
stanbul niversitesinde byk mitingi (C. 22.10,1935)
(erkes Ethem ve kardei Reitin hazrlatt dnlen
bu suikast giriimi elebalarndan 5 kii, Suriye snrndan
yurda girmi ve biri gvenlik kuvvetleri tarafndan yakalanmt. Bu olayn meydana k memlekette byk zntye sebep olmu, bu arada birok ehirlerde suikast lnetleme mitingleri dzenlenmitir).
: Atatrkn, suikast giriimini lnetleyen kurum ve fertlere
teekkr: Byk milletimin bana kar gsterdii derin ilgi ve sevgiden kvan duydum! (Z. 22.10.1935).
22 Ekim 1935 : Atatrkn, leden sonra Trk Dil Kurumuna gelii, oradan da Gazi Orman iftliine giderek akam ankayaya
dn (AN.D., s.432).
: Ankarada, Hkimiyet-i Milliye Meydannda 50.000 kiinin
itirakiyle Atatrke suikast giriiminin lnetlenmesi (C.
23.10.1935; U. 23.10.1935; A.N.D., s.424).
23 Ekim 1935 : stanbulda, Atatrke suikast giriimini lnetleme mitingleri (C. 24.10.1935).
: Atatrkn, ankayada Yugoslavya Elisi Branko Lazarevitchin gven mektubunu kabul (A.N.D., s.433; D.V.Y,
1953; s. 125).
24 Ekim 1935 : Atatrkn, leden sonra ankayada Babakan smet
nn ve ileri Bakan kr Kayay kabul (A.N.D.,
s.433).
25 Ekim 1935 : Atatrkn, akamzeri Keirene giderek kr gazinosunda bir sre dinlenmesi, dnte Manisa Milletvekili Hikmet Bayurun evine uradktan sonra ankayaya gelii
(A.N.D., s.433).
28 Ekim 1935 : Atatrkn, leden sonra ankayada Alman Bykelisi
Frederich von Keller, Meksika Elisi Ramon Negri ve Msr
Elisi Mofty El-Gazaerlynin gven mektuplarn kabul ve
Elilerin konumalarna cevap sylevleri (A.N.D., s.434).

524

29 Ekim 1935 : Atatrkn, Cumhuriyetin 12. yldnm nedeniyle Trkiye

Byk Millet Meclisinde tebrikleri kabul, Hipodromda yaplan geit treninde hazr bulunuu (A.N.D., s.435; C.
30.10.1935).
1 Kasm 1935 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin V. dnem I. toplant yln a konumas: ...Olaylar
Trk milletine iki nemli kural yeniden hatrlatyor: Yurdumuzu ve haklarmz savunacak kuvvette olmak! Bar koruyacak uluslararas alma birliine nem vermek! (Z.C.,
Devre: V, cilt: 6, s.2-3; A.S.D.I, s.383).
8 Kasm 1935 : Atatrkn, leden sonra, ankayada -yapm tamamlanmak zere olan- kz kardei Makbule Hanmn kalaca
kk ve Hariciye Kkn gezmesi (A.N.D., s.438).
14 Kasm 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille Cebeci ve Keiren taraflarnda bir gezinti yapmas (A.N.D., s.440).
20 Kasm 1935 : Atatrkn, saat 21.30da Ali Hikmet Ayerdem Paann
evine uray, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D.,
s.442).
21 Kasm 1935 : Londradan yurda dnmekte olan Atatrkn manev kzlarndan Zehra (Aylin)nn, Fransada trenden dme sonucu
lm (Z. 22.1.1935).
24 Kasm 1935 : Atatrkn, Fevzipaa - Diyarbakr demiryolu hattnn al nedeniyle Bayndrlk Bakan Ali etinkayann vatandalarn gsteri ve sevgilerini bildiren telgrafna cevab: Yurdumuzun demir alarla rlmesi sahasnda kazanlan bu
yeni baar, gven ve genliimizi artracaktr. Bu yolda baarlarn devamn dilerim (U. 25.11.1935; A.T.T.B.,
s.574).
26 Kasm 1935 : Atatrkn, Moskovada havaclk eitimi gren Sabiha
Gkene telgraf: ...Baarl almalarn duyduka ok
memnun oluyorum. Senden sk sk haber bekliyorum. Gzlerinden per, salklar dilerim (A..B..).
7 Aralk 1935 : Atatrkn, gece ocuk Esirgeme Kurumunun dzenledii
baloyu ereflendirmesi (A.N.D., s.448).
11 Aralk 1935 : Atatrkn, Siyasal Bilgiler Okulunun 59. kurulu yldnm nedeniyle gece Ankara Palasta dzenlenen toplantda

525

Babakan smet nn tarafndan kendisine iletilen ballk

ve sayg telgrafna cevab: Bana iten sevgilerini haykranlar, yarm asrdan beri byk Trk ulusunun tam anlamyla millet olmasna alan, onunla en modern bir Trk
Devleti kurmak iin insanlk fedakrlklarnn hibirini kendilerinden esirgemeyen kltr, idare, intizam, devlet anlaylarn en son ilm telkkilere gre billrlatrmaya alm ve alan yksek arkadalarmdr (C. 12.12.1935; T.
12.12.1935; A.T.T.B., s. 575).
17 Aralk 1935 : Atatrkn, leden sonra otomobille Keirene gidii, kr
gazinosunda bir sre dinlendikten sonra akamzeri ankayaya dn (A.N.D., s.451).
20 Aralk 1935 : Atatrkn, ankayada Amerika Bykelisi Robert P.
Skinnerin veda ziyaretini kabul (A.N.D., s.452; D.V.Y,
1953; s. 117).
21 Aralk 1935 : Atatrkn, leden sonra Cumhuriyet Halk Partisi Genel
Merkezine gidii, akamzeri ankayaya dn (A.N.D.,
s.452).
27 Aralk 1935 : Atatrkn Ankaraya geliinin 16. yldnmnn kutlanmas ve Ankara Halkevinde bir msamere dzenlenmesi
(Ulus [Kzlay] 28.12.1935).
28 Aralk 1935 : Atatrkn, akamzeri otomobille ehirde bir gezinti yapmas, Manisa Milletvekili Hikmet Bayurun evine uramas,
akam ankayaya dn (A.N.D., s.455).
31 Aralk 1935 : Atatrkn, gece Babakan smet nnnn kkne gidii, daha sonra Ankara Palas ve Sergievindeki yeni yl balolarn ereflendirmesi, ge saatlerde ankayaya dn
(A.N.D., s.455).
-19362 Ocak 1936 : Atatrkn, leye doru Tevfik Rt Arasn evine gidii,
saat 13.00de ankayaya dn (A.N.D., s.456).
6 Ocak 1936 : Atatrkn, ankayada Afganistan Dileri Bakan Feyz
Muhammed Han kabul (C. 7.1.1936; A.N.D., s.457).
7 Ocak 1936 : Atatrkn, akamzeri smet nnyle beraber Marmara
Kkne kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s.458).

526

9 Ocak 1936 : Atatrkn, Ankara Halkevi salonunda Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin al trenini izlemesi (Al konumasn Mill Eitim Bakan Saffet Arkan yapm, ilk dersi Afet
(nan) vermitir. A.H.H.B., s.234; C. 10.1.1936; A.N.D.,
s.458).
: Atatrke suikast hazrlamak suundan sank 8 kiinin Ankara Ar Ceza Mahkemesinde durumalarnn balamas
(Sanklar, 17 ubat 1936 gn delil yetersizlii sebebiyle
beraat ettiklerinden serbest braklmlardr. C. 10.1.1936;
C. 18.2.1936).
11 Ocak 1936 : Atatrkn, leden sonra otomobille Hava Alanna, oradan da Gazi Orman iftliine gidii, akamzeri ankayaya dn (A.N.D., s.459).
12 Ocak 1936 : Atatrkn, ankayada Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
profesrleriyle Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu yelerine ay ziyafeti vermesi (A.N.D., s.459).
15 Ocak 1936 : Atatrkn, leden sonra otomobille Etlik yresinde bir gezinti yapmas, akamzeri ankayaya dn (A.N.D.,
s.461).
18 Ocak 1936 : Atatrkn, leden sonra Rasim Ferit Talay, Kzm Sevktekin ve Nuri Conkerin evlerine uray, akam ankayaya dn (A.N.D., s.462).
21 Ocak 1936 : Atatrkn, akamzeri Anadolu Kulbne, akam Karpie gidii (A.N.D., s.463).
23 Ocak 1936 : Atatrkn, gece Karpie gidii (A.N.D., s.463).
24 Ocak 1936 : Atatrkn, akamzeri otomobille Keirrene kadar bir
gezinti yapmas (A.N.D., s.463).
25 Ocak 1936 : Atatrkn, ankayada Yunan Bykelisi Raphaelin gven mektubunu kabul (A.N.D., s.464; D.V.Y., 1953;
S.125; D.B.Y., 1967, s. 1108).
: Atatrkn, akamst Trkkuunu ziyareti, dnte smet
Paann kkne uramas, akam ankayaya gelii
(A.N.D., s.464).
31 Ocak 1936 : Atatrkn, leden sonradan balayarak gece sabaha kadar ankayada ktphanesinde almas (A.N.D., s.466).

527

4 ubat 1936 : Atatrkn, ankayada Babakan smet nny kabul

(A.N.D., s.467).
7 ubat 1936 : Atatrkn, ankayada Babakan smet nn, Adalet Bakan kr Saraolu, Bayndrlk Bakan Ali etinkaya ve
Dileri Siyasi Mstear Numan Menemenciolunu kabul (A.N.D., s.468).
8 ubat 1936 : Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi
(A.N.D., s.468).
9 ubat 1936 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (C. 10.2.1936).
10 ubat 1936 : Atatrkn, Topkap Eski Eserler Mzesini ziyareti ve incelemelerde bulunmas (C. 11.2.1936).
14 ubat 1936 : Atatrkn, Trk Tarihi Kurumu Bakanlna yazs: Viyana Elisi Bay Cevat stnn kaleme ald Viyana Seferi isimli inceleme ile stanbul Komutan General Halis Byktayn bunun hakknda yazd gr ve dncelerini,
iliik olarak gnderiyorum. Her iki eserin, tetkik ve tenkit
edilmek zere Genelkurmay Bakanlna verilmesini ve
alnacak karln iletilmesini temenni ederim. Asker mtalalar tenkit edilmelidir (T.T.K. Belleten, say: 10,1938).
19 ubat 1936 : Atatrkn, saat 12.00de otomobille Maslaka kadar bir gezinti yapmas, le yemeini Pera Palasta yedikten sonra
akamzeri Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
s.471).
20 ubat 1936 : Atatrkn, akam smet nn ve Tevfik Rt Arasla beraber Pera Palasa gidii (A.N.D., s.471).
27 ubat 1936 : Atatrkn, Sakarya motoruyla Boaziinde Kavaklara kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s.473).
29 ubat 1936 : Atatrkn, gece Sipahi Ocandaki baloyu ereflendirmesi (A.N.D., s.474).
2 Mart 1936 : Atatrkn, saat 13.30da motorla Yalovaya hareketi, akam saat 20.00de Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D.,
s.474).
3 Mart 1936 : Atatrkn, leden sonra motorla Bykdereye kadar bir
gezinti yapmas, Moda Yat Kulbne uramas, akam
Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.475).

528

4 Mart 1936 : Atatrkn, akamzeri otomobille Beyolu yresinde bir

gezinti yapmas (A.N.D., s.475).
6 Mart 1936 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoruyla, beraberinde
Babakan smet nn ve Ekonomi Bakan Cell Bayar olmak zere Boazda ve Moda Koyunda bir gezinti yapmas, akam Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.476).
9 Mart 1936 : Atatrkn, leyin Sakarya motoruyla Bykdereye kadar
bir gezinti yapmas (A.N.D., s.477).
10 Mart 1936 : Atatrkn, akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi
(C. 11.3.1936).
11 Mart 1936 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C. 12.3.1936).
15 Mart 1936 : Atatrkn, akamzeri smet nnnn kkne gidii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.479).
16 Mart 1936 : Atatrkn, ankayada Amerika Bykelisi Mac Murray
kabul (A.N.D., s.479).
18 Mart 1936 : Atatrkn, akamzeri smet nnyle beraber Gazi Orman iftliine gidii, akam ankayaya dn (A.N.D.,
s.480).
19 Mart 1936 : Atatrkn, gn
(A.N.D., s.480).

ankayada

almakla

geirmesi

23 Mart 1936 : Atatrkn, ankayada Babakan smet nn ve Adalet

Bakan kr Saraolunu kabul (A.N.D., s.482).
27 Mart 1936 : Atatrkn, akamzeri C.H.P. Genel Sekreteri Recep Pekerin evine gidii, dnte Kl Alinin evine urayarak
ankayaya dn (A.N.D., s.482-483).
: Atatrkn, gece Falih Rfk Atayn evine gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.483).
7 Nisan 1936 : Atatrkn, ankayada Babakan smet nn, Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak ve Dileri Bakan
Tevfik Rt Aras kabul (A.N.D., s.486).
10 Nisan 1936 : Atatrkn, ankayada ngiltere Bykelisi Percy Loraineni kabul (A.N.D., s.487).
: Atatrkn, Yugoslav Kral ailesinin bir kzlar oluu nedeniyle Prens Paul Karajorjevie tebrik telgraf (A.T.T., s.37).

529

11 Nisan 1936 : Atatrkn, akamzeri Ankara Halkevini ziyareti (A.N.D.,

s.487).
14 Nisan 1936 : Atatrkn, saat 18.00de smet nnnn kkne gidii,
akam Anadolu Kulbne gelii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.488).
17 Nisan 1936 : Atatrkn, ankayada Fransz Bykelisi Kammererin
veda ziyaretini kabul (A.N.D., s.489).
: Atatrkn, saat 17.00de Fransz Bykelisi Kammererin
Trkiyeden ayrl nedeniyle Trk Tarih Kurumunun verdii ayda bulunmas (A.N.D., s.489).
23 Nisan 1936 : Atatrkn, akamzeri Anadolu Kulbne, gece Karpie
gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.491).
26 Nisan 1936 : Atatrkn, akamzeri kz kardei Makbule Hanmn kkne gidii, bir sre kaldktan sonra dn (A.N.D.,
s.492).
5 Mays 1936 : Atatrkn, Msr Kral I. Fuatn lm nedeniyle Prens Faruka basal telgraf (A.T.T., s.38).
8 Mays 1936 : Atatrkn, akamzeri Nuri Conkerin evine gidii, akam
ankayaya dn (A.N.D., s.495).
14 Mays 1936 : Atatrkn, ankayada ran Bykelisi Halil Fahimiyi kabul (A.N.D., s.497; D.V.Y., 1953;s.121).
: Atatrkn, akamzeri Keirende Recep Pekerin evine
gidii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.497).
16 Mays 1936 : Atatrkn, ankayada, 8. Edwardn tahta k nedeniyle ngiliz Bykelisi Percy Lorainein yeni gven mektubunu kabul (U. 17.5.1936; A.N.D., s.498).
: Atatrkn, ankayada Fransz Bykelisi Henri Ponsotun gven mektubunu kabul (U. 17.5.1936; A.N.D.,
s.498).
: Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi (C.
17.5.1936; A.N.D., s.498).
17 Mays 1936 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (C. 18.5.1936;
A.N.D., s.498).
18 Mays 1936 : Atatrkn, akamzeri otomobille Ihlamur Kasrna gidii,
daha sonra Beyolunda bir gezinti yaparak Dolmabahe
Sarayna dn (A.N.D., s.198).

530

27 Mays 1936 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda ngiliz Lortlar Kamaras yelerinden Lord Loydu kabul (A.N.D., s.501).
28 Mays 1936 : Atatrkn, stanbulda Harp Akademisi asker tatbikatn
izlemek zere Topu At Mektebine gitmesi ve geceyi tatbikat sahasnda geirmesi (A.N.D., s.501; C. 29.5.1936).
30 Mays 1936 : Atatrkn, akamzeri Floryaya gidii, geceyi burada geirii (A.N.D., s.501).
31 Mays 1936 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoruyla Floryadan Yalovaya geii (A.N.D., s.502).
1 Haziran 1936 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoruyla Yalovadan stanbula hareketi, Floryaya gelerek geceyi burada geirmesi (A.N.D., s.502).
2 Haziran 1936 : Atatrkn, akam Floryadan Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.502).
3 Haziran 1936 : Atatrkn, stanbuldan otomobille orluya gelii, orlu ve
Muratlda incelemeleri, gece orludan trenle stanbula
dn ve geceyi Floryada geirii (A.N.D., s.502; C.
4.6.1936). (Atatrk, orluda Kolordu Kararghn ziyaret
etmi, leden sonra Muratlya geerek yeni yaplan gmen evlerinde incelemelerde bulunmutur).
5 Haziran 1936 : Atatrkn, akamzeri Floryadan Dolmabahe Sarayna
dn (A.N.D., s.503).
6 Haziran 1936 : Atatrkn, vapurla stanbuldan Mudanyaya gelii, Mudanyadan otomobille Bursaya geii ve geceyi Bursada
geirii (A.N.D., s.503; C. 8.6.1936).
8 Haziran 1936 : Atatrkn, Bursadan Mudanyaya gidii, vapurla Mudanyadan Haydarpaaya geii, buradan trenle Ankaraya
hareketi (A.N.D., s.504; C. 9.6.1936).
9 Haziran 1936 : Atatrkn, trenle stanbuldan Ankaraya giderken Eskiehire uray, burada Komutanlk, Valilik, Belediye ve
C.H.P. l Merkezini ziyareti, Uak Mektebini denetlemesi,
uular seyretmesi ve Mektebin eref defterine yazdklar:
ok sevindim grdklerimden! (A.N.D., s.504; C.
10.6.1936; Ak Sz 10.6.1936).
: Atatrkn, saat 19.45de trenle Eskiehirden Ankaraya
gelii (C. 10.6.1936).

531

: Atatrkn, akam Hariciye Kkne giderek burada toplanan kabineye bakanlk edii (A.N.D., s.504; Ak Sz,
10.6.1936).
12 Haziran 1936 : Atatrkn, ankayada Polonya Bykelisi Michel Sokolnicky ve Bulgaristan Bykelisi Todor Christovun gven
mektuplarn kabul (D.V.Y., 1953, s.118, 124; A.N.D., s.
505).
: Atatrkn, ankayada ran Elisi Halil Fahimiyi kabul
(A.N.D., s.506).
14 Haziran 1936 : Atatrkn, ankayada in Elisi General Ho-Yao-Tsuyu
kabul (A.N.D., s.506).
15 Haziran 1936 : Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi
(A.N.D., s.507).
16 Haziran 1936 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii, akamzeri motorla Floryaya geii, geceyi burada geirii (A.N.D., s.507;
C. 16.6.1936).
17 Haziran 1936 : Atatrkn, Babakan smet nnyle beraber Floryada
yaya bir gezinti yapmas (A.N.D., s.507).
18 Haziran 1936 : Atatrkn, uakla Ankaraya dnecek olan smet nny
Yeilky Hava Alanndan uurlamas (U. 19.6.1936;
A.N.D., s.508).
21 Haziran 1936 : Atatrkn, leden sonra Floryada bir sandal gezintisi yaparak yirmi dakika kadar krek ekmesi (A.N.D., s.509).
27 Haziran 1936 : Atatrkn, Floryada leden sonra denize girii (A.N.D.,
s.511).
29 Haziran 1936 : Atatrkn, Floryada leden sonra denize girii, akamzeri evrede yaya bir gezinti yapmas (A.N.D., s.511).
30 Haziran 1936 : Atatrkn, Silifke Ziraat Bankasna, Tekir kynden 6 kiiyle beraber, blgede Tarm Kredi Kooperatifi kurmak istediklerini bildiren dilekesi (Gerekli ilemler Temmuz aynda tamamlanmtr. U. 14.7.1936).
8 Temmuz 1936 : Atatrkn, Floryada leden sonra Babakan smet nny kabul (A.N.D., s.514).
10 Temmuz 1936 : Atatrkn, Floryada leden sonra denize girii, sandalla
bir gezinti yapmas (A.N.D., s.515).

532

11 Temmuz 1936 : Atatrkn, gece Sakarya motoruyla Floryadan Bykadaya gelii ve geceyi burada geirii (A.N.D., s.516).
12 Temmuz 1936 : Atatrkn, saat 13.30da Sakarya motoruyla Bykadadan Floryaya dn, sandalla gezinti yap, denize
girii (A.N.D., s.516).
13 Temmuz 1936 : Atatrkn, Tekir Tarm Kredi Kooperatifinin 1 sayl kurucusu olmas nedeniyle kendisini kutlayan Ekonomi Bakan
Cell Bayarn teekkr telgrafna cevab: ...Tarm Kredi
Kooperatiflerinin az zamanda btn yurdu kaplamasn baarc gayretinizden bekliyoruz (U. 14.7.1936; C.K.A.,
s.20).
14 Temmuz 1936 : Atatrkn, leden sonra Yeilky Hava Alanna giderek
uakla Ankaraya dnecek olan smet nny uurlamas
(A.N.D., s.517).
18/19 Temmuz 1936: Atatrkn, Florya kknde sohbet esnasnda yazdrd
notlardan: ...Gzel sanatlarda baar, btn inklplarn
baar kazandnn en kesin delilidir. Bunda baar kazanamayan milletlere ne yazktr. Onlar, btn baarlarna
ramen uygarlk alannda yksek insanlk sfatyla tannmaktan daima mahrum kalacaklardr! (A.Y.B.N., s.499).
20 Temmuz 1936 : Boazlarn, Trk Hkmetinin tam egemenliine geiini
salayan Montreux Szlemesinin imzalanmas (C.
21.7.1936; U. 21.7.1936; Siyas T., s.669; Siyasal T.,
S.357; T.T.O.M.A.R., s.187; A.D.T.D.P., s.461; T.D.M..B.S.A., s.235-257; T.T.A., s.63; B.A. ve T.D., s.232).
: Atatrkn, Montr Szlemesinin imzalanmasndan sonra
syledikleri: Milletin yksek seciyesine, ordusunun bklemez pazsna ve uygar insanln aldatlamaz saduyusuna dayanarak ve gvenerek zek, mantk ve enerjinin,
btn insanln muhta olduu bar ve huzur veren sonular dourabileceinin bir delili olan Montr Konferans
eseri, cidden sevinmeye ve sevindirmeye deer bir tarih
olaydr (C. 21.7.1936).
21 Temmuz 1936 : Atatrkn, Florya Kknde Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.519).
22 Temmuz 1936 : Atatrkn, Montr Szlemesinin imzalanmas nedeniyle
stanbul Valisi Muhittin stnda tarafndan -ehir adna-

533

ekilen telgrafa cevab: Yurdumuzun Boazlardaki gvenini belgeleyen Montr Szlemesi mnasebetiyle muhterem halkn cokun heyecan ve sevinlerini bildiren telgrafna samim teekkrlerimi bildiririm (T. 23.7.1936).
: Atatrkn, akam Babakan smet nny Haydarpaadan Ankaraya uurlamas, tekrar Floryaya dn
(A.N.D., s.519).
24 Temmuz 1936 : Atatrkn, Florya Kknde Babakan smet nn, Dileri Bakan Tevfik Rt Ara ve Adalet Bakan kr Saraolunu kabul (A.N.D., s.520).
25 Temmuz 1936 : Atatrkn, Montr Szlemesinin imzas nedeniyle tebrik
telgraf gnderen ran ah Rza Pehleviye teekkr (U.
26.7.1936; A.T.T.B., s.576).
27 Temmuz 1936 : Atatrkn, Florya Kknde Babakan smet nny kabul (A.N.D., s.521).
28 Temmuz 1936 : Atatrkn, Floryadan Sakarya motoruyla Haydarpaaya
gelerek trenle Ankaraya hareketi (A.N.D., s.521; C.
29.7.1936).
29 Temmuz 1936 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (A.N.D., s.522; C.
30.7.1936).
31 Temmuz 1936 : Montr Szlemesinin imzalanmas nedeniyle Meclisin,
Atatrke minnet ve teekkrlerinin iletilmesi ve Kahraman orduya sayg ve selmlarnn bildirilmesi hakknda
Trkiye Byk Millet Meclisi kararlar (Z.C., Devre: V, cilt:
12, s.328,330).
2 Austos 1936 : Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi (C.
3.8.1936; A.N.D., s.523).
3 Austos 1936 : Atatrkn, Ankaradan Derinceye gelii ve Floryaya geii (C. 4.8.1936; A.N.D., s.523-524).
4 Austos 1936 : Atatrkn, Floryada denize girii (A.N.D., s.524).
5 Austos 1936 : Atatrkn, Floryada akamzeri denize girii, sandal gezintisi yapmas (A.N.D., s.524).
6 Austos 1936 : Atatrkn, Floryada leden sonra denize girii, sandal
gezintisi yap, geceyi alarak geirmesi (A.N.D., s.524).

534

9 Austos 1936 : Atatrkn, Erturul yatyla Floryadan Modaya gelii ve

yattan Moda koyunda -Moda Deniz Kulb tarafndan tertiplenen- deniz yarlarn izlemesi, gece Floryaya hareketi ve geceyi yatta geirmesi (A.N.D., s.524; B.T.S.T.A., s.
124).
10 Austos 1936 : Atatrkn, Floryadan Erturul yat ile Yalovaya gelii
(A.N.D., 526; C. 11.8.1936).
10/11 Austos 1936 : Atatrkn, Yalovada gece boyunca yatmakszn almas (A.N.D., s.526).
13 Austos 1936 : Atatrkn, asker manevralar nedeniyle Org. Fahrettin Altayn gnderdii telgrafa cevab: ...Sizin ve btn kahraman ordumuzun sevgi ile gzlerinden perim. Yarn, yorulmak bilmemi ve bilmeyecek olan anl ordumuzun geit
trenini gzlerimin nnde canlandrarak mesut olacam
(U. 14.8.1936; A.T.T.B., s.577).
16 Austos 1936 : Atatrkn, Erturul yat ile Yalovadan stanbula gelii
(A.N.D., s.527).
17 Austos 1936 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet nn
ve Dileri Bakan Tevfik Rt Aras kabul (A.N.D.,
s.528).
22 Austos 1936 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda -3.Trk Dil Kurultayna gelen- yabanc dil bilginlerini kabul ve syledikleri:
Dnya dil limlerinin Trk limleriyle beraber almalar,
dil biliminin imdiye kadar zemedii birok glklerin
zmn kolaylatracaktr. Bundan, byk gerekler de
meydana kacaktr (il. 23.8.1936).
24 Austos 1936 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda nc Trk Dil Kurultaynn al trenini ve almalarn izlemesi (A.N.D., s.531; C. 25.8.1936; U. 25.8.1936). (Kurultay, 31 Austos 1936 gn kapanmtr).
25 Austos 1936 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 3. Trk
Dil Kurultaynn almalarn izlemesi (A.N.D., s.530).
26 Austos 1936 : Atatrkn, Trkiye Bankasnn 12. kurulu yldnm
nedeniyle demeci: Bankas, Cumhuriyet tarihinde ekonomi bakmndan balbana yer alacaktr. Bu kurum, ok
kk bir servetin bile ekonomik hayatta fert karlarna ay-

535

rlmayp ulus karlarna ayrlmasndan kabilecek olan

byk sonular, az bir zamanda ve zellikle yepyeni bir
devlet kuruluunun trl inklp glkleri iinde dnya apnda gstermitir (A.S.D.V, s.72).
: Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 3. Trk
Dil Kurultaynn almalarn izlemesi (A.N.D., s.530).
: Atatrkn, gece Taksim Bahesinde Trkiye Bankasnn 12. kurulu yldnm nedeniyle dzenlenen ziyafeti ereflendirmesi (A.N.D., s.530).
27 Austos 1936 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 3. Trk
Dil Kurultaynn almalarn izlemesi (A.N.D., s.530).
28 Austos 1936 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 3. Trk
Dil Kurultaynn almalarn izlemesi (A.N.D., s.531).
29 Austos 1936 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 3. Trk
Dil Kurultaynn almalarn izlemesi (A.N.D., s.531).
2 Eyll 1936 : Atatrkn, gece Beylerbeyi Saraynda dzenlenen Balkan
Festivalini ereflendirmesi (C. 4.9.1936; A.N.D., s.532).
2/3 Eyll 1936 : Atatrkn, Beylerbeyi Sarayndaki Balkan Festivalinde
General Kzm Dirike yazdrp okuttuu nottan: ...Beeriyette saadet, ite byle insanoullarnn birbirine yaklamas, insanlarn birbirini sevmesi, hepsinin temiz his ve dncelerini birletirmesiyle olacaktr. Bu geceki birleik vaziyetimiz, bu insancl idealin yksek iaretidir. te bunun
iin ev sahibi olarak btn kymetli misafirlerimize derin sevinlerimi ifade ederim (A.Y.B.N., s.500-501).
: Atatrkn, Beylerbeyi Sarayndaki Balkan Festivalinde bir
Trk ocuuna yazdrp okuttuu nottan: ...Bir millet ok
eyde inklp yapabilir ve bunlarn hepsinde de baar kazanabilir. Fakat musiki inklbdr ki milletin yksek geliiminin belgesidir (A.Y.B.N., s.501).
4 Eyll 1936 : Atatrkn, stanbula gelen ngiliz Kral VIII. Edward Tophane rhtmnda karlay (A. ve D., s.145; C. 5.9.1936;
A.N.D., s.532-533).
: Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda ngiliz
Kral VIII. Edward kabul (Kabul ve grme esnasnda

536

ngiltere Bykelisi Percy Loraine de hazr bulunmutur.

A.M.D.P.II, s.330; A.N.D., s.533).
: Atatrkn, saat 18.30da beraberinde smet nn, Tevfik
Rt Aras, Londra Bykelisi Fethi Okyar ve Dileri
Bakanl Genel Sekreteri Cevat Akaln olmak zeri ngiltere Kral VIII. Edwardn yatnda verilen kokteyle gidii
(A.N.D., s.533).
5 Eyll 1936 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda baz Trk Dil Kurumu
yeleriyle alma yapmas (A.N.D., s.533).
6 Eyll 1936 : Atatrkn, ngiliz Kral VIII. Edwardla beraber Erturul yatndan, Modada dzenlenen deniz yarlarn izlemesi (A.
ve D., s.145; C. 7.9.1936; B.T.S.T.A., s.126; A.N.D.,
s.533).
: Atatrkn gece Sirkeci istasyonundan ngiliz Kral VIII. Edward uurlamas (A.N.D., s . 34).
7 Eyll 1936 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Irak Dileri Bakan
Nuri Sait Paa ve Irak Elisi Naci evketi kabul (A.N.D.,
s.534).
: Atatrkn, ngiliz Kral VIII. Edwardn Trkiye topraklarndan ayrlrken gnderdii teekkr telgrafna cevab: Majesteleri btn kalpleri kendisine ekmitir. Ben, ahsen bu
cazibeyi btn genilii ile hissetmenin byk zevkini duydum (A.M.D.P.II, s.333).
8 Eyll 1936 : Atatrkn, gece Dolmabahe Sarayndan otomobille Floryaya gelii, geceyi Florya Kknde geirii (A.N.D.,
s.534).
9 Eyll 1936 : Atatrkn, Floryada leden sonra denize girii, daha
sonra brolarnda almas (A.N.D., s.535).
11 Eyll 1936 : Atatrkn, gn Florya Kknde almakla geirmesi
(A.N.D., s.535).
13 Eyll 1936 : Atatrkn, saat 16.30da Floryadan Dolmabahe Sarayna gelerek Trk Dil Kurumu toplantsna bakanlk yapmas, gece Floryaya dn (A.N.D., s.536).
15 Eyll 1936 : Atatrkn, akamzeri Floryadan Dolmabahe Sarayna
gelii (A.N.D., s.536).

537

19 Eyll 1936 : Atatrkn, akamzeri otomobille Saryere kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s.538).
20 Eyll 1936 : Atatrkn, akamzeri Sakarya motoruyla Heybeliadaya
geerek smet Paann kkne gelii, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.538).
22 Eyll 1936 : Atatrkn, akam smet nn ile Haydarpaaya gelerek
onu Ankaraya uurlamas, Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.538).
25 Eyll 1936 : Atatrkn, Uluslararas 6. zmir Fuarnn kapan nedeniyle zmir Belediye Bakan Dr. Behet Uzun ballk telgrafna teekkr cevab (A.T.T., s.38).
27 Eyll 1936 : Atatrkn, akamzeri motorla Bykada Yat Kulpe gelii, geceyi burada geirmesi (A.N.D., s.540; C. 8.9.1936).
28 Eyll 1936 : Atatrkn, leden sonra Bykada Yat Kulpten araba
ile Ruen Eref naydnn evine gelii, bir sre dinlendikten sonra, akamzeri Sakarya motoruyla Dolmabahe
Sarayna dn (A.N.D., s.540).
29 Eyll 1936 : Atatrkn, Dil Bayramnn 4. yldnm nedeniyle Trk Dil
Kurumu tarafndan ekilen sayg telgrafna cevab: ...Trk
Dil Kurumuna bundan sonraki almalarnda da baarlar
dilerim (A.T.T., s.38).
6 Ekim 1936 : Atatrkn, akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi
(C. 7.10.1936; A.N.D., s.543).
7 Ekim 1936 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C. 8.10.1936;
A.N.D., s.543).
12 Ekim 1936 : Atatrkn, ankayada Adalet Bakan kr Saraolu ve
Mill Eitim Bakan Saffet Arkan kabul (A.N.D., s.545).
15 Ekim 1936 : Atatrkn, saat 18.30da Babakan smet nnnn kkne gidii, bir sre kaldktan sonra ankayaya dn,
gece Bolu Milletvekili smail Hakk Uzmayn evine gidii,
ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.546).
18 Ekim 1936 : Atatrkn, leden sonra Ankara Hipodromunda at yarlarn izlemesi (U. 19.10.1936; A.N.D., s.547).
19 Ekim 1936 : Atatrkn, Trk Dil Kurumunu ziyareti ve ilgililerle dil ileri zerinde grmesi (U. 20.11.1936; A.N.D., s.547).

538

20 Ekim 1936 : Atatrkn, ankayada Afganistan Savunma Bakan Mareal Mahmut Han kabul (C. 21.10.1936).
21 Ekim 1936 : Atatrkn, Genelkurmay Bakanln ziyareti ve dou seyahatinden dnm olan Fevzi akmakla iki saat kadar
grmesi (A.N.D., s.548; C. 22.10.1936).
26 Ekim 1936 : Atatrkn, akamzeri smet nnnn kkne gidii, daha sonra otomobille Gazi Orman iftliine kadar bir gezinti yaparak ankayaya dn (A.N.D., s.549).
27 Ekim 1936 : Atatrkn, akamzeri kz kardei Makbule Hanmn kkne gidii, akam yemeini burada yedikten sonra ge
saatlerde ankaya Kkne dn (A.N.D., s.549).
28 Ekim 1936 : Atatrkn, ankayada Yugoslavya Babakan Stoyadinovii kabul (O. 29.10.1936; A.N.D., s.549).
29 Ekim 1936 : Atatrkn, Cumhuriyetin 13. yldnm nedeniyle Trkiye
Byk Millet Meclisinde tebrikleri kabul, daha sonra geit
trenini izlemesi (A.N.D., s.550; C. 30.10.936).
: Atatrkn, gece Ankara Palasta, Halkevinde ve Orduevinde dzenlenen Cumhuriyet suarelerini ereflendirmesi
(A.N.D., s.550).
: Atatrkn, Ankara Palasta dzenlenen suare esnasnda
Yugoslavya gazetecilerine Trk-Yugoslav ilikileri zerine
demeci: Gerekletirdiimiz mterek dostluk devam edecektir. Bu dostluun devamna ve daima daha kuvvetlenmesine alacam. Bu dostluk btn bar dostlar iin bir
iaret tekil eder. Byle bir dostluk ancak insan ve kardee hislerle yerleir (C. 30.10.1936; U. 30.10.1936).
: Atatrkn, Ankara Palasta dzenlenen suarede yabanc
misafirlerle sohbet esnasnda syledii bir sz: Biz kimsenin dman deiliz; yalnz insanln dman olanlarn
dmanyz! (A.F.D., s.323).
31 Ekim 1936 : Atatrkn, akamzeri Trkiye Byk Millet Meclisine gelii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.550).
1 Kasm 1936 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin V. dnem II. toplanma yln a konumas: ...Cumhuriyet, yeni ve salam esaslaryla Trk milletini emin ve
salam bir gelecek yoluna koyduu kadar, asl fikirlerde ve

539

ruhlarda yaratt gvenlik itibariyle bsbtn yeni bir hayatn mjdecisi olmutur! (Z.C., Devre: V, cilt: 13, s.4-7;
A.S.D.I, s.386).
: Atatrkn, Ankara Sergievinde alan Elileri ve Kk
Sanatlar Sergisini ziyareti (B.Y.A., s. 104; C. 2.11.1936).
10 Kasm 1936 : Atatrkn, kendisine sayglarn sunan Siyasal Bilgiler
Okulu mensuplarna telgraf: Siyasal Bilgiler Okulunun
bundan sonra da memleket iin, verimi daima artan bir kltr ve bilim kayna olmakta devam edeceine phem
yoktur (U. 11.11.1936).
: Dileri Bakanlnn, Atatrkn doum gnyle ilgili olarak, Cumhurbakanl Genel Sekreterliine yazs: ngiltere Maslahatgzar Msy Morgan, Bakanlmza mracaat ederek Cumhurbakanmzn doum gn mnasebetiyle ngiltere Kral VIII. Edward tarafndan husus ve samim bir tebrik telgraf ekileceini sylemi ve Atatrkn
doum tarihinin bildirilmesini rica etmitir. Durumu arz eder
ve ngiltere Bykeliliince istenilen bilgi uygun grld takdirde bildirilmesine msaadelerinizi rica ederim
(A.N.Z.D., M. 10.11.1966). (Yazya verilen cevap iin Bk.
12.11.1936).
12 Kasm 1936 : Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Dileri Bakanlnn 10.11.1936 tarihli yazsna cevab: Cumhurbakan
Atatrkn 19 Mays 1881 tarihinde domu olduklarn arz
ederim (A.N.Z.D., M. 10.11.1966).
18 Kasm 1936 : Atatrkn, ankayada Alman ktisat Bakan Dr. Schacht
kabul (C. 19.11.1936; A.N.D., s.555).
20 Kasm 1936 : Atatrkn, Amerika Birleik Devletleri Bakanlna yeniden seilmesi nedeniyle Roosevelte tebrik telgraf (A.T.T.,
s.39).
23 Kasm 1936 : Atatrkn, gece ankaya Kknde toplanan Bakanlar
Kuruluna bakanlk yapmas (A.N.D., s.557).
27 Kasm 1936 : Atatrkn, ankayada ngiltere Bykelisi Percy Loraine ve ran Bykelisi Halil Fahimiyi kabul (A.N.D.,
s.558).

540

5 Aralk 1936 : Atatrkn, gece Ankara Palasta ocuk Esirgeme Kurumunun balosunu ereflendirmesi (A.N.D., s.560).
8 Aralk 1936 : Atatrkn, Balklar Kongresi adna Ekonomi Bakan Cell Bayarn gnderdii sayg ve ballk telgrafna teekkr: Ekonomi hayatmzda yeni bir atlm oluturan deniz
rnlerimizin iletilmesini incelemek zere toplanan Kongrede bana gsterilen yksek hislerden duygulandm. Teekkr ve baarlar dilerim (A.T.T., s.39).
: Atatrkn, Adana ve evresindeki su baskn sebebiyle zarar gren vatandalara yardm iin Kzlaya 10 bin lira bata bulunmas (U. 9.12.1936).
: Atatrkn, akamzeri kz kardei Makbule Hanmn kald kke gelii, akam yemeini burada yemesi (A.N.D.,
s.561).
10 Aralk 1936 : Atatrkn, akam Ankara Palasta Fransz Bykelisi
Henri Ponsot ile Hatay davasyla ilgili grmesi
(A.Y.D.A.G., s. 199-202).
14 Aralk 1936 : Atatrkn, akamzeri Trk Hava Kurumu Bakan Fuat
Bulcann evine uray, bir sre dinlendikten sonra Ankara Halkevindeki msamereyi ereflendirmesi (A.N.D., s.
563).
18 Aralk 1936 : Atatrkn, tahta k nedeniyle ngiltere Kral VI. Georgea tebrik telgraf (U. 19.12.1936; A.T.T.B., s.578).
23 Aralk 1936 : Atatrkn, Babakan smet nn ile beraber Genelkurmay Bakanln ziyareti ve Fevzi akmakla grmesi
(C. 24.12.1936; A.N.D., s.566).
24 Aralk 1936 : Atatrkn, akamzeri Gazi Orman iftlii eski Mdr
Kastamonu Milletvekili Tahsin Cokann, iftlik iindeki
evine gidii, daha sonra smet nnnn kkne urayarak akam ankayaya dn (A.N.D., s.566).
25 Aralk 1936 : Atatrkn, Gaziantepin 15. kurtulu yldnm nedeniyle
Gazianteplilere telgraf: ...Trkm diyen her ehir, her kasaba ve en kk Trk ky, Gazianteplileri kahramanlk
misali olarak alabilir! En eski alardan beri tarih Trk yurtlarnda, Trkln yksek varln kahramanlkla tespit et-

541

mi olanlarla, ahsen beraber olduumu ifade etmekten

duyduum zevk ve mutluluk ycedir (A.T.T.B., s.578-579;
U. 26.12.1936).
29 Aralk 1936 : Atatrkn, ankayada Romanya Elisi Alexandre Telemaquen gven mektubunu kabul (A.N.D., s.568; D.V.Y.,
1953, s. 124; D.B.Y., 1967; s. 1093).
30 Aralk 1936 : Atatrkn, trenle Ankaradan stanbula hareketi (A.N.D.,
s. 568).
31 Aralk 1936 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii ve Dolmabahe
Sarayna geii (A.N.D., s.568; C. 1.1.1937).
: Atatrkn, gece Park Otele gidii, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.568).

-19374 Ocak 1937 : Atatrkn, akamzeri otomobille bir gezinti yapmas, Vefa Bozacsna urayarak boza imesi (A.N.D., s.570).
5 Ocak 1937 : Atatrkn, Haydarpaadan trenle
(A.N.D., s.570; C. 6.1.1937).

Konyaya

hareketi

6 Ocak 1937 : Atatrkn, trenle stanbuldan Eskiehire gelii, burada

Babakan smet nn, Mareal Fevzi akmak, Dileri
Bakan Tevfik Rt Aras ve ileri Bakan kr Kaya ile
grtkten sonra Konyaya hareketi (A.N.D., s.571; C.
7.1.1937).
7 Ocak 1937 : Atatrkn, trenle Konyaya gelii, istasyonda karlan,
ksa sre sonra Ankaraya hareketi (C. 8.1.1937; A.N.D.,
s.571).
8 Ocak 1937 : Atatrkn, Konyadan Ulukla-Kayseri yoluyla Ankaraya
gelii (C. 9.1.1937; U. 9.1.1937; A.N.D., s.571).
9 Ocak 1937 : Atatrkn, saat 16.00da trenle Ankaradan stanbula hareketi, Eskiehirde trenden inerek Orduevini ziyareti, daha
sonra trene dn (A.N.D., s.572; C. 10.1.1937).
10 Ocak 1937 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii ve Dolmabahe
Sarayna geii (C. 11.1.1937; A.N.D., s.572).

542

16 Ocak 1937 : Atatrkn, Yksek Ticaret Okulunun 54. kurulu yldnm nedeniyle gece Pera Palas salonlarnda dzenlenen
toplanty ereflendirmesi ve genlerle grmesi (C.
17.1.1937; A.H.H., T. 31.7.1949).
: Atatrkn, Cenevrede bulunan Afet (nan)a mektubu:
Hatay zntsne, Conker*in lm acs kart; bu acnn at yarann derinliini tahmin edersin! (A. Mektuplar,
s.36).
17 Ocak 1937 : Atatrkn, akam ocukluk arkadalarndan Asaf lbayn
evine gelii ve sohbet esnasnda syledikleri: ...Her zaman samim olalm, btn duygularmz samimlie, akla ve drstle doru ynlendirelim. i baka, d baka insanlar vicdan rahatl duyamazlar (Bu ziyarette smet nn ve Sabiha Gken de bulunmutur. A.H.H., T.
31.7.1949).
22 Ocak 1937 : Atatrkn, Kurun (Vakit) gazetesinde, Hatay davasyla ilgili olarak, Asm Us imzasyla yaymlanan bayazs:
...Acaba Fransz devlet adamlarnn bu ii byle kmaza
sokmaktan maksatlar ne olabilir? ...Biz artk Fransz devlet adamlarna hitap etmeye gerek grmyoruz. Bundan
sonra Franszlarn kendi menfaatleri namna dostlar ve
mttefikleri olan devletlerin, gerei yakndan grerek durumun gereine gre hareket etmelerini istiyoruz! (G.D.D.,
s.153-154). (Atatrk tarafndan yazdrlp Asm Us imzasyla Kurun (Vakit) gazetesinde dizi halinde yaymlanan bu
bayazlarn says be olup 22-26 Ocak 1937 gnlerinde
yaymlanmtr. B.T.K.A.G., s.102; G.D.D., s.152).
23 Ocak 1937 : Atatrkn, Kurun gazetesinde Hatay davasyla ilgili olarak
Asm Us imzasyla yaymlanan ikinci bayazs: ..Fransa,
bugn kendisine pek mtemayil bir dostunu daha kaybetmek zeredir! (G.D.D., s.154-156).
24 Ocak 1937 : Atatrkn, Kurun gazetesinde Hatay davasyla ilgili olarak
Asm Us imzasyla yaymlanan nc bayazs: ...Dostlarmzn kendilerine den vazifeyi yapmalar pek lzumlu
olduu inancndayz. Biz dostlua lyk ve lzm olduu ka
* Nuri Conker

543

dar hrmette, hak ve menfaatlere azam riayette kusur etmiyoruz. Fakat Trkiye Cumhuriyetine eski Osmanl mparatorluunun bir uzants gz ile baklarak ona kar
dejenere bir politika izlendii ve hl bu sevdada yaayan
diplomatlarn siyasette hakim olduklarn grrsek bunun
yalnz isabetsiz deil, ayn zamanda tehlikeli bir meslek olduunu sylemekten de kendimizi alamayz (G.D.D.,
s.156-157).
25 Ocak 1937 : Atatrkn Kurun gazetesinde Hatay davasyla ilgili olarak
Asm Us imzasyla yaymlanan drdnc bayazs: Babakan smet nn, onbe gn evvel Hatay sorunu zerinde konuurken yle demiti: Onbe gn bekleyiniz. ...
Trkiye Cumhuriyeti Devletine ve onun hkmetine hitap
ediyoruz: Onaltnc gndeyiz. Vaziyet nedir? Bizi, Trk milletini yeniden aydnlatnz! (G.D.D., s.157-159).
27 Ocak 1937 : Atatrkn, Kurun gazetesinde Hatay davas ile ilgili olarak
Asm Us imzasyla yaymlanan beinci bayazs: ..Trkiye Cumhuriyeti ok hakl olduu Hatay davasn ortaya
atarken bunun btn sonularn dnmemi olduunu
kim iddia edebilir? Dava uluslararas olmutur. Davasnda
hakl olan Trkiyedir. Artk, dinlenilecek szn kimin azndan ktna ok dikkat etmelidir. Trkn sz, Trkn
hakl ve yerinde sz Trkn kendisidir. Ona uymamak,
onu tanmamak, onu hie saymak, buna cesaret gsterenlerin dnmedikleri akbetle karlaacaklarna asla phe etmemelidir (G.D.D., s.159-161).
: Cenevrede Milletler Cemiyeti toplantsnda Hatayn bamszlnn kabul edilmesi (Bu karar, 29 Mays 1937de
Cenevrede toplanan Milletler Cemiyeti Konseyinde de Hatay Anayasasyla beraber onaylanm, bamszlk rejimi
29 Kasm 1937 gn yrrle girmitir. 2 Eyll 1938de
Hatay Millet Meclisi alarak Devlet Bakanlna Tayfur
Skmen seilmitir. Devletin ad Hatay Devleti olarak kabul edilmi, 23 Haziran 1939da Trkiye ile Fransa arasnda yaplan antlama ile de Hatay Trkiyeye braklm, 7
Temmuz 1939 tarih ve 3711 sayl Kanunla yeni Hatay ili
kurulmutur).
: Atatrkn, Milletler Cemiyeti toplantsnda Hatayn bamszlnn kabul edilmesi zerine Babakan smet n-

544

29 Ocak 1937 :

31 Ocak 1937 :

1 ubat 1937 :

3 ubat 1937 :

5 ubat 1937 :
6 ubat 1937 :

nye telgraf: Baarlm olan mill davada izlenen uygar

ve insan yola, uluslararas lyk olduu kymetin verileceine phe yoktur. Trkiye Cumhuriyeti hakl olduuna
inand davasn, byk ve dil hakem heyeti olmasn daima arzu ettii ve bu sfat ve yetkisinin daha ok etin meselelerin zmnde en yksek kudret ve kuvvete sahip olmasn temenni ettii Milletler Cemiyetine brakmakla insanlk adna isabetli bir harekette bulunmutur. Bu suretle
uygarlk adna da yksek bir vazife yapm olmakla sadece takdir ve tebrike lyktr! (U. 28.1.1937; A.M.D.P.II,
s.337).
Atatrkn 27 Ocak 1937 tarihli telgrafna Babakan smet
nnnn cevab: Hatay davasnda hkmetin izledii yol
ve hareket, yksek efimizin ilham ve telkini eseridir
(A.M.D.P.II, s.338).
Hatay davasnn baarlmas nedeniyle Atatrke, smet
nn Hkmetine ve Genelkurmay Bakan Fevzi akmaka teekkr edilmesi ve Kahraman orduya selm gnderilmesi hakknda Trkiye Byk Millet Meclisi kararlar
(Z.C., Devre: V, cilt: 15, s.160,173).
stanbulda Beyazt meydannda, Hatayn bamszla kavumas nedeniyle dzenlenen byk mitingi takiben, halkn vapurlarla Dolmabahe Saray nne gelerek Atatrke
sevgi gsterilerinde bulunmas ve Atatrkn balkona karak halk selmlamas (C. 1.2.1937).
Atatrkn, Hatay davasnn baarlmas nedeniyle Trkiye
Byk Millet Meclisinin teekkrlerini ileten Meclis Bakan Abdlhalik Rendaya cevab: Hatay mukadderatnn tespitini memnuniyete deer grm olan byk Kamutayn
hakkmzda taltif karar vermi olduunu bildiren telgrafnz memnuniyetle aldm. Teekkr ve minnetlerimi bildirmekle bahtiyar olduumun Kamutaya arz edilmesini dilerim (U. 2.2.1937; A.T.T.B., s.580; Z.C, Devre: V cilt: 16,
s.3).
Atatrkn, leye doru otomobille Bakrkye kadar bir
gezinti yapmas, gece Gardenbar ereflendirmesi
(A.N.D., s.579).
Liklik ilkesinin -Alt Okun iinde- Anayasann 2. maddesinde yer al (A. ve T.C.T.K., s. 545).
Atatrkn, gece Gne Kulbne gidii, daha sonra saat
24.00de Pera Palasta Trk Hava Kurumunun dzenledii baloyu ereflendirmesi (A.N.D., s.580).

545

12 ubat 1937 : Atattrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan smet

nn, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ve Salk Bakan Dr. Refik Saydam kabul (A.N.D., s.581).
: Atatrkn, -Selnikte doduu evin, sahibinden satn alndn ve kendi emirlerine verilmesinin kararlatrldn bildiren- Selnik Belediye Bakan Marcuriuye teekkr telgraf (C. 19.2.1937; U. 19.2.1937).
13 ubat 1937 : Atatrkn doduu evin anahtarlarnn, Selnik Trkiye
Cumhuriyeti Konsolosluuna teslimi (Selnik T.C. Konsolosluu Arivi).
15 ubat 1937 : Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn, Selnikte Atatrkn
doduu evi ziyareti (U. 16.2.1937).
19 ubat 1937 : Atatrkn, saat 12.00de Floryaya gidii, le yemeini
burada yedikten sonra akam Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.582).
23 ubat 1937 : Atatrkn, Halkevlerinin 5. kurulu yldnm nedeniyle,
kendisine gnderilen sayg ve ballk telgrafna cevab:
...Halkevlerine baarlar dilerim (A.T.T., s.39).
: Atatrkn, leden sonra motorla Boazii ve Halite bir
gezinti yapmas, akamzeri Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.583).
28 ubat 1937 : Atatrkn, leden sonra Heybeli vapuruyla Yalovaya kadar bir gezinti yapmas, gece Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.584).
6 Mart 1937 : Atatrkn, gece Gardenbar ereflendirmesi (A.N.D.,
s.586).
7 Mart 1937 : Atatrkn, leden sonra motorla Heybeliada, Bykada,
Kadky ve Boazii ynnde bir gezinti yapmas (A.N.D.,
s.586).
9 Mart 1937 : Atatrkn, akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi
(C. 10.3.1937; A.N.D., s.587).
10 Mart 1937 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C. 11.3.1937).
12 Mart 1937 : Atatrkn, saat 16.30da Trk Dil Kurumuna gelii, dil almalarna bakanlk yap, saat 23.00de ankayaya dn (A.N.D., s.588; C. 11.3.1937).

546

13 Mart 1937 : Atatrkn, I. ekirdeksiz zm Mill Kongresinin sayg ve

ballk telgrafna cevab: hracat rnlerimiz arasnda
nemli bir yeri olan kuru zmn standart tiplerini tespit iin
toplanan kongrenin yksek hislerini bildiren telgraf byk
memnuniyetle aldm. Teekkr eder, deerli almanzda
verimli baarlar dilerim (A.T.T., s.40).
15 Mart 1937 : Atatrkn, ankayada Japon Bykelisi Toshihiko Taketominin gven mektubunu kabul (A.N.D., s.589; D.
y.Y., 1953; s. 122).
16 Mart 1937 : Atatrkn, ankayada ngiltere Bykelisi Percy Loraine
ve Msr Bykelisi Mofty El-Gazaerlyi kabul (A.N.D., s.
590).
17 Mart 1937 : Atatrkn, ankayada Romanya Dileri Bakan Antonescoyu kabul (C. 18.3.1937; A.N.D., s.590).
: Atatrkn, gece Romanya Dileri Bakan Antonesco erefine Ankara Palasta verilen ziyafette konumas: ...Milletler gam ve keder bilmemelidir. eflerin vazifesi, hayat
nee ve evkle karlamak hususunda milletlerine yok gstermektir! Btn insanln varln kendi ahslarnda gren adamlar mutsuzdur. Herhangi bir ahsn, yaadka
memnun ve mesut olmas iin lzm gelen ey, kendisi iin
deil, kendisinden sonra gelecekler iin almaktr. Hayatta tam zevk ve mutluluk, ancak gelecek nesillerin erefi,
varl, mutluluu iin almakta bulunabilir (A.S.D.II,
s.280;U. 20.3.1937).
26/27 Mart 1937 : Atatrkn, Bursal genlerin Ankara Halkevinde tertipledikleri geceyi ereflendirmesi ve genlere hitab: ...Genler, benim gelecekteki emellerimi gerekletirmeyi stlenen
genler! Bir gn bu memleketi sizin gibi beni anlam bir
genlie brakacamdan dolay ok memnun ve mesudum. Buna cidden sevinmekteyim. Fakat, beraber yaadmz mddete benim hedefime yrmenizi hepinizden istemek, yasal bir hakkm olarak tannmaldr (Trakya dergisi; say: 9, 1937, s.6; A.N.D., s.593).
30 Mart 1937 : Atatrkn, Amerikada Tylers Okulunda meydana gelen
patlama ve can kayb nedeniyle Amerika Birleik Devletleri Bakan Roosevelte basal telgraf (A.T.T., s.40).

547

: Atatrkn,...akamzeri kz kardei Makbule Hanmn kald kke gelii, bir sre dinlendikten sonra ayrl
(A.N.D., s.594).
31 Mart 1937 : Atatrkn, akamzeri otomobille ubuk Barajna kadar
bir gezinti yaptktan sonra ankayaya dn (A.N.D.,
s.594).
3 Nisan 1937 : Atatrkn, akamzeri otomobille ubuk Barajna kadar
bir gezinti yapmas (A.N.D., s.596).
6 Nisan 1937 : Amerika Birleik Devletleri Bakan Rooseveltin, Cumhuriyet Trkiyesi ile ilgili bir filmi Beyaz Sarayda seyretmesi
zerine Atatrke, teekkr ve tebrikleriyle beraber, kendisiyle buluma frsatn mit ettiini bildiren mektubu
(.A..M., s.365-366; U. 10.7.1937).
9 Nisan 1937 : Atatrkn, Belgrada gidecek olan Babakan smet nny saat 19.30da, Ankara istasyonundan stanbula
uurlamas (A.N.D., s.598).
10 Nisan 1937 : Atatrkn, ankayada Genelkurmay Bakan Mareal
Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.598).
11 Nisan 1937 : Atatrkn, akamzeri otomobille Keirene kadar bir gezinti yapmas (A.N.D., s.599).
13 Nisan 1937 : Atatrkn, ankayada ngiliz Generali Townshendin ei
Madam Townshendi kabul (B.Y.A., s.64; C. 14.4.1937).
17 Nisan 1937 : Atatrkn, akamzeri Ergazi kyne gelerek akrlar
iftliini gezmesi (A.N.D., s.601).
18 Nisan 1937 : Atatrkn, akamzeri otomobille ubuk Barajna kadar
bir gezinti yapmas (A.N.D., s.601).
22 Nisan 1937 : Atatrkn, leden sonra Gazi Orman iftliine gidii, dnte smet nnnn kkne urayarak akam ankayaya gelii (A.N.D., s.603).
23 Nisan 1937 : stanbulda, Yedek Subay Okulunda Atatrk Antnn al treni (C. 24.4.1937).
: Atatrkn, veda ziyaretinde bulunan Sovyet Bykelisi
Karahan kabul (U. 24.4.1937; A.N.D., s.603).
24 Nisan 1937 : Atatrkn, ankayada Babakan smet nny kabul
(A.N.D., s.604).

548

25 Nisan 1937 : Atatrkn, akamzeri smet nnnn kkne gidii, bir

sre kaldktan sonra ankayaya dn (A.N.D., s.604).
26 Nisan 1937 : Atatrkn, ankayada Irak Dileri Bakan Naci Elasili
kabul (C. 27.4.1937; A.N.D., s.604).
27 Nisan 1937 : Atatrkn, ankaya Kknde Irak Dileri Bakan Naci
Elasil erefine verilen ay ziyafetinde bulunmas (A.N.D.,
3.605).
28 Nisan 1937 : Atatrkn, akamzeri Ankara Numune Hastanesini ziyareti, akam kz kardei Makbule Hanmn kald kke gelii ve akam yemeini burada yemesi (A.N.D., s.605).
4 Mays 1937 : Atatrkn, leden sonra Ankara Numune Hastanesini ziyareti, dnte smet nnnn kkne, daha sonra Genelkurmay Bakanlna uramas (A.N.D., s.608).
7 Mays 1937 : Atatrkn, ankayada Genelkurmay Babakan Mareal
Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.609).
11 Mays 1937 : Atatrkn, Ankara Halkevinde Cevat Abbas Grerin Atatrk ve 19 Mays konulu konferansn takiben Halkevine
gelii ve halk oyunlarn izleyii (U. 12.5.1937).
12 Mays 1937 : Atatrkn, Hindenburg balonunun karaya inerken patlamas sonucu meydana gelen can kayb nedeniyle Almanya Cumhurbakan Adolf Hitlere basal telgraf (A. T.
T., s.40).
15 Mays 1937 : Atatrkn, Ankara Hukuk Fakltesi son snf rencilerinin
Halkevinde verdikleri ay nedeniyle Adalet Bakan kr
Saraolu tarafndan kendisine ekilen sayg ve ballk
telgrafna cevab: Bana gsterilen temiz ve samim hisleri
bildiren telgrafnz memnuniyetle aldm. Teekkr eder ve
Ankara Hukuk Fakltesine kl yolunda daima ilerlemeler
ve baarlar dilerim (T. 16.5.1937).
: Atatrkn, Mamak Baruthanesindeki patlama nedeniyle
zntlerini bildiren Fransa Cumhurbakan Albert Lebruna teekkr telgraf (A.T.T., s.41).
17 Mays 1937 : Atatrkn, ngiltere Kral VI. Georgeun ta giyme treni
nedeniyle tebrik telgraf (A.T.T., s.41).

549

19 Mays 1937 : ngiltere Kral VI. Georgeun, doum yldnm nedeniyle

Atatrke tebrik telgraf: Doum gnnzn yldnm nedeniyle Ekselnsnza kalb tebriklerimi ve ayn zamanda
shhat ve uzun mrler temennilerimi takdim ile samim bir
zevk duyarm (A.T.T., s.42).
21 Mays 1937 : Atatrkn, 19 Mays 1937 gn Ankara Stadyumunda yaplan tren nedeniyle milletin sevgi ve ballk duygularn
ileten ileri Bakan ve C.H.P. Genel Sekreteri kr Kayaya teekkr telgraf: ...19 Mays gnnn yldnmnde Ankara Stadyumunda toplanan muhterem yurttalarn
ve bilinli ve grbz genliin yksek ve kalb hislerini bildiren telgrafnz byk sevinle aldm. Teekkr eder ve
Trkn, snr olmayan ykselme ve ilerlemesinde daima
baarlar dilerim (A.T.T., s.41).
: Atatrkn, ankayada Genelkurmay Bakan Mareal
Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.613).
24 Mays 1937 : Atatrkn, doum yldnmn tebrik eden ngiltere Kral
VI. Georgea teekkr telgraf (A.T.T., s.42).
26 Mays 1937 : Atatrkn, Babakan smet nn erefine Atinada verilen
ziyafet srasnda, Ankaradan Yunan Babakan Metaxasa
telefonla mesaj: Balkan Mttefik Devletlerinin, Balkanlardaki snrlar tek bir snrdr. Bu snra gz dikenler, gnein yakc nlaryla karlarlar. Bundan saknlmasn
tavsiye ederim. Snrlarmzn bir ve onu savunan kuvvetlerimizin bir ve ayrlmaz olduklarn sylemekle en byk insanlk ve askerlik zevkini duyduumu size bildirmekle mesudum. General Metaxasn, telefonla Atatrke cevab:
Tamamyla ve her zaman iin ayn grteyiz (A.M.D.P.II,
s.354-355; U. 27.5.1937; T. 28.5.1937).
: Emekli Yunan Generali Sonakos liasn, Atatrke mektubu: ...Balkanlarn bir tek snr ve cephe tekil ettii hakkndaki demecinizi, birleik Balkan ordular varln nefsinde
toplam ve temsil etmi olan bir komutann canevinden
ykselen bir gerek olarak yorumluyorum. Balkan Devletlerinin bugnk birlik ve ortakl ezelden beri tabi ve zorunlu bir ihtiyat (A.Me., s.116-117).

550

: Atatrkn, akamzeri Ankara Halkevinde sahneye konan Ay adl adapte ocuk operetini izlemesi ve ilgilileri kutlamas (U. 27.5.1937; A.N.D., s.615).
28 Mays 1937 : Atatrkn, murassa madalya almas nedeniyle Sabiha
Gkeni ankayada kutlamas ve gece Marmara Kkndeki sofrada syledikleri: Trk Hava Kurumumuzun,
Gkene murassa madalya vermesi, bir takdirin, bir deerbilirliin rneidir. Ama bizim bir tek deil, birlerce Gkene ihtiyacmz olduu unutulmamaldr! (A..B..,
s.133-134).
31 Mays 1937 : Atatrkn, ankayada rdn Kral Abdullah kabul (C.
1.6.1937; A.N.D., s.617).
: Atatrkn, saat 19.00da Ankara Palasa gelerek rdn
Kral Abdullahn ziyaretini iade edii (A.N.D., s.617)
: Atatrkn, gece rdn Kral Abdullah erefine verilen suarede bulunuu (A.N.D., s.618).
1 Haziran 1937 : Atatrkn, ankayada Sovyet Bykelisi Karskynin gven mektubunu kabul (U. 2.6.1937).
3 Haziran 1937 : Atatrkn, le zaman otomobille Gazi Orman iftliine
kadar bir gezinti yapmas, dnte smet nnnn kkne uramas (A.N.D., s.618).
4 Haziran 1937 : Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi (C.
5.6.1937; A.N.D., s.619).
5 Haziran 1937 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (C. 6.6.1937;
A.N.D., s.619; A. ve D., s.146).
6 Haziran 1937 : Atatrkn, Beylerbeyi Saraynda rdn Kral Abdullah ziyareti (A.N.D., s.619-620).
8 Haziran 1937 : Atatrkn, saat 17.00de zmir vapuru ile stanbuldan
Trabzona hareketi (A. ve D., s.148; C. 8.6.1937; A.N.D.,
s.620).
: Sabiha Gkenin, kendi kulland uakla Boazda zmir
vapurunun stnde, akrobasi hareketleri yaparak Atatrk
uurlamas, Atatrkn vapurun gvertesinden gsteriyi izlemesi (A..B.., s.356-357).
10 Haziran 1937 : Atatrkn, saat 15.00de zmir vapuru ile Trabzona gelii
ve cokuyla karlan (C. 11.6.1937; B.T.T. s.46-49).

551

11 Haziran 1937 : Atatrkn, Trabzonda otomobille ehri gezmesi, Vilyet

Konan, Halkevini, Parti Merkezini, Belediyeyi, Komutanl ziyaretleri ve halkn gsterdii byk sevgi nedeniyle Babakan smet nnye telgraf: ...Bu kadar sayg ve
ballk ifade eden mill heyecan karsnda bir naiz kalbin
durmamas, yine o mill heyecann verdii kuvvet sayesinde ancak mmkn olabilmitir! (B.T.T., s.46-49; A.N.D.,
s.621).
: Atatrkn, Babakanla, btn iftliklerini ve mallarn hazineye baladn bildiren telgraf: ...Kullanma yetkim
altndaki bu iftlikleri, btn tesisleri, hayvanlar ve demirbalar ile beraber, hazineye hediye ediyorum. Gereken
kanun ilemin yaplmasn dilerim (B.T.T., s.51; A.T.T.B.,
s.585; A.H.II, s.688-689; D.C..K.A., s.94). (Resm ilemler
11 Mays 1938 gn tamamlanarak Atatrk tarafndan imzalanmtr).
: Atatrkn, Trabzonda gece erefine verilen gardenpartide bulunuu (A.N.D., s.621).
12 Haziran 1937 : Atatrkn, sabah 5.30da zmir vapuruyla Trabzondan stanbula hareketi (B.T.T., s.52; A.N.D., s.621).
: Trkiye Byk Millet Meclisinin, iftliklerini hazineye balamas nedeniyle Atatrke Meclisin samim hislerinin
ve teekkrlerinin sunulmas karar (Z.C., Devre: IV, cilt:
19, s.275).
13 Haziran 1937 : Atatrkn, iftliklerini hazineye balamas nedeniyle millet ve Meclis adna kendisine teekkr telgraf eken Babakan smet nnye cevab: ...Sz konusu olan hediye,
yksek Trk milletine benim asl vermeyi dndm hediye karsnda hibir kymete sahip deildir. Ben, gerektii zaman en byk hediyem olmak zere Trk milletine canm vereceim! (A.T.T.B., s.590; C. 14.6.1937; A.H.II,
s.696).
: Atatrkn, iftliklerini hazineye balamas nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinin samim hislerini ve teekkrlerini bildiren telgrafna cevab: Yaplan bir vazifedir! (C.
14.6.1937; A.H.II, s.696).

552

: Atatrkn, zmir vapuru ile Trabzondan stanbula gelii

(C. 14.6.1937).
: Sabiha Gkenin, kendi kulland uakla Boazn giriinde, akrobasi hareketleri yaparak zmir vapurunu karlamas, Atatrkn gverteden gsteriyi izlemesi (A..B..,
s.388).
: Atatrkn, gece Dolmabahe Saraynda -davet ettii- Mnir Nurettin Selukun konserini izlemesi (A..B.., s.358360).
19 Haziran 1937 : Atatrkn, Sakarya motoruyla stanbuldan Yalovaya gelii (C. 20.6.1937; A.N.D., s.623).
20 Haziran 1937 : Atatrkn, akamzeri Baltac ve Millet iftliklerine gidii,
akam Yalovadaki kke dn (A.N.D., s.623).
: rdn Kral Abdullahn, 30 Mays - 8 Haziran 1937 tarihleri arasnda Trkiyeye yapt ziyaret nedeniyle Atatrke
teekkr mektubu (A.M.D.P.II, s.357).
21 Haziran 1937 : Atatrkn, Yalovada -istei zerine- Yalova Kaplcas
Bahekimi Dr. Nihat Reat Belger tarafndan muayenesi
(Bu muayenede dikkate deer bir bulgu tespit edilmemitir.
A.H.II, s.736).
23 Haziran 1937 : Atatrkn, bn-i Sinann 900. doum yldnm nedeniyle
Trk Tarih Kurumu tarafndan dzenlenen trende kendisine gnderilen sayg telgrafna cevab: ...Trende bana
kar gsterilmi olan temiz ve yksek hislerden duygulandm. Teekkr eder ve Trk ilim adamlarna daim baarlar dilerim (A.T.T., s.42).
25 Haziran 1937 : Atatrkn, Yalovadan Dolmabahe Sarayna dn.
28 Haziran 1937 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Sarayndan Floryaya gidii ve geceyi burada geirii (A.N.D., s.625).
3 Temmuz 1937 : Atatrkn, rdn Kral Abdullahn 20 Haziran 1937 tarihli
teekkr mektubuna cevab: Emin olabilirsiniz ki, burada
brakm olduunuz hatra, size kar olan dostluk ve kardelik duygularmz bir kat daha kuvvetlendirmitir
(A.M.D.P.II, s.357).
8 Temmuz 1937 : Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda Tahranda Sadabat Paktnn imzalanmas (Z.C., Devre: V, cilt: 22, s.134;

553

T.T.O.M.A.R., s.20; T.D.M..B.S.A., s.261-266; T.D.T.,

s.178; Siyas T., s.672; C. 9.7.1937).
: ran ah Rza Pehlevinin, Sadabat Paktnn imzalanmas
nedeniyle Atatrke tebrik telgraf: ...Bundan sonra zlmez bir ba ile balanm olan memleketlerimiz, bu olay
yolu ile samim ve verimli ibirliklerini barn hizmetine koyabileceklerdir (A.M.D.P.II, s.359).
: Atatrkn, ran ah Rza Pehlevinin 8 Temmuz 1937 tarihli telgrafna cevab: ...Memleketlerimizin, bar idealinde
mterek bir eseri olan bu antlamann hepimiz iin ve
dnya bar iin kutsal olmasn dilerim (A.M.D.P.II,
s.359).
9 Temmuz 1937 : Atatrkn, Amerika Birleik Devletleri Bakan Rooseveltin 6 Nisan 1937 tarihli mektubuna cevab: ...Sizinle bir
an evvel bulumak benim de samim arzum olduundan
sevimli ve kuvvetli ahsiyetinizi Trkiyede selmlayacam
gn sabrszlkla bekliyorum! (A.T.T.B., s.590-591; C.
10.7.1937).
10 Temmuz 1937 : Atatrkn, Sadabat Paktnn imzas nedeniyle tebrik telgraf gnderen Irak Kral Gaziylevvele cevab: Birbirine
kardelik ve dostluk balaryla bal drt devletin dnya
bar yolunda verimli bir ibirliini temin edecek olan bu
antlamay memleketlerimiz iin ok hayrl bir eser telkki
eder, hepimize uurlu olmasn dilerim (A.T.T., s.43).
: Atatrkn, Sadabat Paktnn imzas nedeniyle tebrik telgraf gnderen Afganistan Kral Muhammet Zahir Hana cevab: Drt karde millet arasnda mevcut en sk dostluk
balarn bir kat daha pekitirerek cihan barnn esasl
desteklerinden birisini oluturan bu nemli eserin, milletlerimizin barseverlii sayesinde meydana gelmi olmas,
hepimiz iin iftihar gerektiren bir olaydr (A.T.T., s.43).
15 Temmuz 1937 : Atatrkn, Floryadan otomobille Yakuplu ky ve Angurya iftliine kadar bir gezinti yapmas ve akam Floryaya
dnmesi (A.N.D., s.629).
17 Temmuz 1937 : Atatrkn, demiryolunun Zonguldaka ulamas nedeniyle
Valinin halkn sayg ve teekkrlerini sunan telgrafna cevab (A.T.T., s.44).

554

19 Temmuz 1937 : Atatrkn, talyan bilgini Marconinin lm nedeniyle ailesine basal telgraf: Btn insaniyet, uradnz kayb
ac bir ekilde hissetmektedir! (A.S.D.V., s.195; C.
21.7.1937).
22 Temmuz 1937 : Atatrkn, akamzeri Floryadan hareketle Kl Alinin
evine gidii, akam Florya Kkne dn (A.N.D.,
s.632).
25 Temmuz 1937 : Atatrkn, akamzeri Floryadan yatla Modaya geerek
deniz yarlarn izlemesi, gece Moda Deniz Kulbnn
balosunu ereflendirmesi, tekrar Floryaya dn (A.N.D.,
s.633).
7 Austos 1937 : Atatrkn, Floryadan hareketle akamzeri Halkal Ziraat
Okulunu ziyareti, akam tekrar Floryaya dn (A.N.D.,
s.637).
10 Austos 1937 : Atatrkn, Floryadan hareketle Bykekmece yaknnda
Mimar Sinan kyn ziyareti, gece tekrar Floryaya dn
(A.N.D., s.637).
11 Austos 1937 : Atatrkn, Floryadan hareketle saat 17.00de skee iftliine gidii, akam tekrar Floryaya dn (A.N.D., s.638).
16 Austos 1937 : Atatrkn, akam Florya istasyonundan trenle erkezkye hareketi, geceyi erkezkyde trende geirmesi (C.
17.8.1937; A.N.D., s.640).
17 Austos 1937 : Atatrkn, erkezky yaknlarnda asker manevralar izlemesi, Lleburgaz ve orluda asker kurulular ziyareti ,
akam saat 21.10da orludan trenle Floryaya hareketi
(A.N.D.,S.641;C. 18.8.1937).
17/18 Austos 1937: Atatrkn, saat 2.30da orludan Floryaya gelii (A.N.D.,
s.641).
18 Austos 1937 : Atatrkn, leden sonra Floryada denize girii, saat
20.00de Florya istasyonundan trenle tekrar erkezkye
hareketi, saat 23.00te erkezkye gelii (A.N.D., s.641).
19 Austos 1937 : Atatrkn, leden nce ve leden sonra erkezky yaknlarndaki asker manevralar izlemesi(A.N.D., s.641642).

555

20 Austos 1937 : Atatrkn, leden nce, erkezky yaknndaki asker

manevralar izlemesi, leden sonra erkezkyden trenle
Floryaya hareketi, saat 17.30da Floryaya gelii (A.N.D.,
s.642).
26 Austos 1937 : Atatrkn, akamzeri Floryadan hareketle Kl Ali ve
Salih Bozokun evlerine uray, gece Florya Kkne dn (A.N.D., s.644).
28 Austos 1937 : Atatrkn, akamzeri Floryadan Dolmabahe Sarayna
gelii, Babakan smet nn ve Genelkurmay Bakan
Mareal Fevzi akmak kabul, tekrar Floryaya dn
(A.N.D., s.645).
1 Eyll 1937 : Atatrkn, akam Saryerde Canlbalk Gazinosuna gelii ve yemei burada yemesi (A.N.D., s.646).
2 Eyll 1937 : Atatrkn, akamzeri Acar motoruyla Floryadan hareketle Bykadada Anadolu Kulbne gelii, gece Floryaya
dn (A.N.D., s.647).
5 Eyll 1937 : Atatrkn, akamzeri Acar motoruyla Adalar ynnde bir
gezinti yapmas, Bykadaya uramas, geceyi motorda
geirmesi (A.N.D., s.647).
6 Eyll 1937 : Atatrkn, saat 9.30da Acar motorundan Florya Kkne
geii (A.N.D., s.648).
: Atatrkn, saat 17.30de Yeilky Hava Alanna gelerek,
Bkreteki Uluslararas Arkeoloji Kongresinden dnen
Afet (nan) Hanm karlamas (U. 7.9.1937; A.N.D.,
s.648).
14 Eyll 1937 : Akdenizde korsanlk hareketlerine kar alnacak ortak nlemler hakknda Trkiye - ngiltere - Fransa - Rusya - Romanya - Bulgaristan - Yunanistan - Yugoslavya - Msr ve
Arnavutluk arasnda Nyon Szlemesinin imzalanmas
(A. ve T.C.H.K., s.60).
: Nyon Szlemesinin imzalanmasn takiben Atatrkn stanbuldan Ankarada bulunan Babakan smet nnye
telgraf notu: Nyon Konferansnda imza ettiimiz szlemenin, Trkiye Devletinin ok bekledii yksek faydalar
temin eder nitelikte olduunu size temin ederim; btn sonularyla (A.H.II, s.681).
: Atatrkn, gece, Nyon Szlemesini tetkik ve tasdik etmek zere Trkiye Byk Millet Meclisini 18 Eyll 1937

556

gn olaanst toplantya davet edii (A.H.II, s.681).

(Olaanst toplanan T.B.M.M., Nyon Antlamasn onaylamtr. A. ve T.C.T.K., s.607).
15 Eyll 1937 : Atatrkn, Florya Kknde Prof. Pittard kabul, dil ve
tarih konular zerinde grmesi (C. 16.9.1937).
16 Eyll 1937 : Atatrkn, saat 17.00de otomobille Floryadan Dolmabahe Sarayna gelii, saat 18.00de Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.651).
: Atatrkn, akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi
(C. 17.9.1937; A.N.D., s.651).
17 Eyll 1937 : Atatrkn, stanbuldan Ankaraya gelii (C.
A.N.D., s.652).

18.9.1937;

: ankayada akam sofrada, Atatrk ile smet nn arasnda bir tartma olmas (A.H.II, s.707-709; ..H., s.291;
K.A.H.A., M.17.3.1952; Me., s.249-250).
18 Eyll 1937 : Atatrkn, akamzeri otomobille Keiren ve ubuk Barajna bir gezinti yapmas, dnte Trkiye Byk Millet
Meclisine uramas, daha sonra Marmara Kkne gelii
(A.N.D., s.652).
: Atatrkn, smet nn ile beraber akam trenle Ankara
iftlik istasyonundan stanbula hareketi (C. 19.9.1937;
A.N.D., s.652).
: Atatrkn, trenin hareketinden ksa bir sre sonra vagon
salonunda smet nn ile yalnz grmesi: ..Mesai arkadalmza bir mddet ara vermemiz uygun olacaktr...
(A.H.II, s.709-710; ..H., s.290-291; K.A.H.A., M.
19.3.1952; Me., s.250-251).
19 Eyll 1937 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (A.N.D., s.653; C.
20.9.1937).
20 Eyll 1937 : Atatrkn, saat 10.00da kinci Trk Tarih Kurultay nedeniyle Dolmabahe Saraynda dzenlenen Tarih Sergisini
a (C. 21.9.1937; A.N.D., s.653).
: Atatrkn, leden sonra -smet nn ile beraber- Dolmabahe Saraynda kinci Trk Tarih Kurultaynn aln ve
almalarn izlemesi (C. 21.9.1937; A.N.D., s.653;
T.M.T.V., s.1693-1695).

557

: smet nnnn, dinlenmek zere bir buuk ay izin alarak

Babakanlktan ayrlmas ve Ekonomi Bakan Cell Bayarn Babakan Vekilliine atanmas (C. 21.9.1937; U.
21.9.1937; D.Y., 1944-1945; A.H.H., s.711). (smet nnnn Babakanlktan istifas: 25 Ekim 1937).
21 Eyll 1937 : Atatrkn, Ekonomi Bakan Celal Bayara mektubu: Babakan Malatya Mebusu smet nn, iddetli srmenaj [fazla almann sebep olduu yorgunluk] neticesi olarak mutlak istirahat eklinde izne ihtiya hissetmekte olduundan
bahisle tedavisini bitirebilmek zere bir buuk ay mddetle
izin istemi ve istei uygun bulunarak Babakanlk Vekletine sizin atanmanz uygun grlmtr. Durum Byk Millet Meclisi Bakanlna ve kendisine bildirilmitir (T.
28.9.1937; Haber, 28.9.1937; A.H.H., s.711).
: Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 2. Trk
Tarih Kurultay almalarn izlemesi (A.N.D., s.653).
: Atatrkn, saat 19.00da Acar motoruyla bir gezinti yapmas, Floryaya gelerek geceyi burada geirmesi (A.N.D.,
s.653).
22 Eyll 1937 : Atatrkn, leden sonra Floryadan Dolmabahe Sarayna gelerek 2.Trk Tarih Kurultaynn almalarn izlemesi (A.N.D., s.654).
23 Eyll 1937 : Atatrkn, leden sonra Dolmabahe Saraynda 2. Trk
Tarih Kurultaynn almalarn izlemesi (A.N.D., s.654).
: Atatrkn, gece Acar motoruyla Floryaya gelii, geceyi
burada geirii (A.N.D., s.654).
24 Eyll 1937 : Atatrkn, Floryada denize girii (A.N.D., s.655).
25 Eyll 1937 : Atatrkn, leden sonra Floryadan Dolmabahe Sarayna gelerek 2. Trk Tarih Kurultaynn son gn almalarn izlemesi ve kapan treninde bulunmas (A.N.D.,
s.655).
: Atatrkn, akam motorla bir gezinti yaparak Floryaya gelii, geceyi burada geirii (A.N.D., s.655).
26 Eyll 1937 : Atatrkn, akamzeri kinci Trk Tarih Kurultayna katlan tarih retmenlerine Beylerbeyi Saraynda verilen ay

558

ereflendirmesi, retmenlerle grmesi, akam Floryaya dn (C. 27.9.1937; A.N.D., s.655).

28 Eyll 1937 : Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Babakan smet
nnnn izin almas zerine baz gazetelerdeki aslsz
haber ve yazlar zerine bildirisi: Trk kamuoyunun byle
hareketleri tasvip etmeyeceine phe yoktur! (U.
29.9.1937).
29 Eyll 1937 : Atatrkn, 26 Eyll Dil Bayramnn, 6. yldnm nedeniyle Trk Dil Kurumunun sayg ve ballk telgrafna cevab
...Deerli almalarnzda baarlarnzn srmesini dilerim (A.T.T., s.44).
: Atatrkn, akam Floryadan Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.656).
3 Ekim 1937 : Atatrkn, Erturul yat ile Dolmabaheden Yalova nlerine gelii, buradan Derinceye geii, saat 19.00da Derinceden trenle Ankaraya hareketi (A.N.D., s.658).
4 Ekim 1937 : Atatrkn, trenle Derinceden Ankaraya gelii, smet nn ve Cell Bayar tarafndan karlan (A.N.D., s.658; C.
5.10.1937; U. 5.10.1937).
5 Ekim 1937 : Atatrkn, ankayada Irak Dileri Bakan Tevfik Essuveydiyi kabul (C. 6.10.1937; A.N.D., s.659).
7 Ekim 1937 : Atatrkn, ankayada Babakan Vekili Cell Bayar, Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak ve Dileri Bakan Tevfik Rt Aras kabul (A.N.D., s.660).
8 Ekim 1937 : Atatrkn, leden sonra trenle Ankaradan Aydna hareketi (A.N.D., s.660; C.9.10.1937).
9 Ekim 1937 : Atatrkn, saat 14,00de Nazilliye gelii, Nazilli Basma
Fabrikasn iletmeye a (C. 10.10.1937; A.H.H.B.,
s.333;Ay. .Y., s. 119; A.N.D., s.660).
: Atatrkn, Nazilliden Skeye hareketi, saat 20.00de Skeye gelii (C.10.10.1937; A.N.D., s.660).
10 Ekim 1937 : Atatrkn, sabah Ske blgesinde asker manevralar izlemesi, daha sonra Kuadas yoluyla amlka gelii ve bu
blgedeki asker tatbikat izlemesi, geceyi amlkta trende
geirmesi (A.N.D., s.661; C.11.10.1937).

559

11 Ekim 1937 : Atatrkn, amlk blgesinde asker manevralar izlemesi

ve komutanlarla grmesi (A.N.D., s.662; C. 12.10.1937).
: Atatrkn, Ege manevra blgesinden ayrlrken Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak ve Manevra Komutan Orgeneral zzettin allar kabul ederek ordu manevralarndan memnun olduklarn ifade etmesi (S.P.,
14.10.1937).
12 Ekim 1937 : Atatrkn, smet nn ile beraber Aydndan trenle Ankaraya hareketi (C. 13.10.1937).
: Atatrkn, Aydndan Ankaraya dnerken trendeki sohbet
esnasnda yazdrd nottan: ...Byk devletler arasndaki
mcadele, gerginlik, dmanlk o haldedir ki bunlarn arasnda bulunarak bir badireye karmak ihtimali vardr. Bu
ihtimale kar ise son derecede dikkatli, tedbirli ve soukkanl bulunarak, postu kurtarmaya almak vaziyetin-deyiz (A.Y.B.N., s.496).
: Atatrkn, Aydndan Ankara dnerken trendeki sohbet
esnasnda, yaz kelimesinin aklanmasyla ilgili olarak
yazdrd nottan: Yaz, bu Trk kelimesi, u anlam iaret
eder: Herey, hususiyle bir ey. O da insan zeksnn, dncesinin, kafasndaki geni parlakln, o zek parlaklnn btn bulu ve grlerinin, yaplarnn ifadesine yarayan bir eydir, objedir (A.Y.B.H., s.496).
13 Ekim 1937 : Atatrkn, saat 21.10da Aydndan trenle Ankaraya gelii
(C. 14.10.1937; V. 14.10.1937; A.N.D., s.662).
: Genelkurmay Bakan Fevzi akmakn, orduya genelgesi:
Ege manevrasn balangcndan itibaren btn ayrntlar
ile yerinde izleyen Cumhurbakanmz Atatrk, ordumuzun
en modern silhlar pek iyi kullanmasn, komutanlarla subaylarmzn sevk ve idaredeki kabiliyet ve maharetlerini
fevkalde takdir buyurmular, beraberlerinde bulunan
hkmet erknnn da bu takdirlere itirak ettiklerini bildirmiler ve bu takdirlerin selmlar ile birlikte btn orduya
duyurulmasn emir buyurmulardr. Orduya gsterilen bu
yksek iltifatlar, benim de gsm iftiharla kabartmtr
(S.P., 14.10.1937).

560

18 Ekim 1937 : Atatrkn, ankayada smet nn, Babakan Vekili Cell Bayar ve ileri Bakan kr Kayay kabul (A.N.D.,
s.664).
19 Ekim 1937 : Atatrkn, ankayada Yunan Babakan Metaxas kabul ve Balkan Devletleri arasndaki ilikiler hakknda uzun
bir grme yapmas (A.M.D.P.II, s.361-373 A.Y.D.A.G.,
s.179-196; U.20.10.1937; A.N.D., s.664).
21 Ekim 1937 : Atatrkn, ankayada Babakan Vekili Cell Bayar ve Dileri Bakan Tevfik Rt Aras kabul (A.N.D., s.665).
24 Ekim 1937 : Atatrkn, ankayada ran Dileri Bakan Samiyi kabul (C.25.10.1937; A.N.D., s.665).
25 Ekim 1937 : smet nnnn Babakanlktan istifas ve yeni Kabineyi
Cell Bayarn kuruu (U.26.10.1937; C.26.10.1937;
A.H.H., s.711).
: Atatrkn, Babakanlkta Cell Bayar Kabinesinin ilk toplantsna bakanlk yapmas (C.26.10.1937; U.26.10.1937;
A.H.H., s.712; A.N.D., s.666).
28 Ekim 1937 : Atatrkn, ankayada Romanya Babakan Georges Tatarescoyu kabul ve grmesi (A.H.H.B., s.333;
C.29.10.1937; A.N.D., s.667).
29 Ekim 1937 : Atatrkn, Cumhuriyet Bayram nedeniyle saat 13.00de
Trkiye Byk Millet Meclisinde tebrikleri kabul (A.N.D.,
s.667).
: Atatrkn, Cumhuriyetin 14. yldnm nedeniyle Ankaradaki geit trenini izlemesi (C. 30.10.1937; U.
29.10.1937).
: Atatrkn, geit treni esnasnda, kendi kulland uakla
stadyum zerinde akrobasi hareketleri yapan Sabiha Gkeni, gsterilerin bitiminde eref tribnnde kutlamas ve
syledikleri: Teekkr ederim. ok baarlydn! Halk seni
tek bana bu tehlikeli hareketleri yaparken grnce ok
heyecanland. Hem heyecanland hem de mutluluk duyarak gururland! (A..B.., s.350-351).
: Atatrkn, gece Cumhuriyet Bayram balosunda Fransa
Bykelisi Henri Ponsotya sohbet esnasnda syledikleri: ...Ben toprak bytme dileklisi deilim; bar bozma

561

alkanlm yoktur; ancak antlamaya dayanan hakkmzn isteyicisiyim. Onu almasam edemem. Byk Millet
Meclisinin krssnden milletime sz verdim: Hatay alacam! Milletim benim dediime inanr. Szm yerine getiremezsem onun huzuruna kamam, yerimde kalamam.
Ben imdiye kadar yenilmedim, yenilemem; yenilirsem bir
dakika yaayamam! (A.T.D.K., s.5-6).
30 Ekim 1937 : smet Paann, Pete karmas ile Ankara karmas arasndaki futbol man izlemek zere leden sonra 19 Mays
Stadyumuna gelii, stadyumdan ayrlrken kendisine sevgi gsterilerinde bulunulmas (..H., s.291-292; K.A.H.A.,
M.31.3.1952; A.H.II, s.715; A.Anl., s.92-93; Me., s.254256).
: Atatrkn, -smet nnye stadyumda sevgi gsterileri yapldnn kendisine iletilmesi zerine- syledikleri: Grdn
m byk milleti! Kendisine hizmet edenleri ite byle daime takdir ve hrmetle karlar! Aferin, pek memnun oldum (A.H.II., s.715; K.A.H.A., M.31.3.1952).
1 Kasm 1937 : Cumhurbakan Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinin V. dnem III. toplant yln a konumas: ...Milletimizin lyk olduu yksek uygarlk ve refah seviyesine
varmasn alkoyabilecek hibir engel dnmeye yer braklmadn ve braklmayacan huzurunuzda sylemekle
bahtiyarm! (A.S.D.I, s.392; C. 2.11.1937).
: Atatrkn, saat 17.00de ankayada Yugoslav, Romen,
Yunan Genelkurmay Heyetleri erefine bir ay vermesi
(A.N.D., s.668-669).
4 Kasm 1937 : Amerikadaki Mark Twain Cemiyetinin Atatrke madalya
verii (U. 3.12.1937).
5 Kasm 1937 : Atatrkn, saat 16.30da Trkiye Byk Millet Meclisine
gelii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.670).
10 Kasm 1937 : Atatrkn, Cell Bayar Kabinesinin program hakknda
szleri: ...Millete yepyeni bir program bildirdiniz. Bu program, benim millete vaat ettiim hususlardr! Ben milletle
beraber Cell Bayarn ve arkadalarnn programnn nokta nokta uygulandn izleyeceim. Daha iyi aklayaym:
Ben Trkiye Cumhurbakan Atatrk ve Trk milleti, Ba-

562

bakan Cell Bayarn ve onun Hkmetinin programn izliyoruz ve fiil sonucunu grmek istiyoruz (U. 11.1.1937; T.
11.11.1937).
: Atatrkn, saat 19.30da Babakan Cell Bayarn kkne gidii, gece ankayaya dn (A.N.D., s.672).
12 Kasm 1937 : Atatrkn, saat 17.00de kz kardei Makbule Hanmn
kald kke uramas (A.N.D., s.672).
: Atatrkn, Babakan Cell Bayar, ileri Bakan kr
Kaya ve Bayndrlk Bakan Ali etinkaya ile beraber saat
18.30da Ankaradan trenle -Diyarbakr ynnde- dou seyahatine k (C. 13.11.1937; U. 13.11.1937).
13 Kasm 1937 : Atatrkn, saat 9.40da Sivasa gelii, baz ziyaretleri, Sivas Kongresinin topland salonu gezii ve etinkayaya
hareketi (C. 14.11.1937; U. 15.11.1937).
14 Kasm 1937 : Atatrkn, saat 13.00de Malatyaya gelii, Mensucat Fabrikas ve Memleket Hastanesi inaatlarn denetlemesini takiben Halkevini ziyareti, saat 14.00de Diyarbakra hareketi (A.N.D., s.673; C. 15.11.1937; U. 15.11.1937).
15 Kasm 1937 : Atatrkn, saat 18.00de Diyarbakra gelii, Halkevi ve Orduevini ziyareti, Halkevinde orkestra tarafndan erefine
verilen konseri dinledikten sonra ksa konumas: Yirmi
sene sonra tekrar Diyarbakrda bulunuyorum. Dnyann
en gzel ve en modern binas iinde, modern, nefis bir mzii dinleyerek... nsanln uygar bir halk huzurunda, bu
halkn evinde duyduum zevk ve saadetin ne kadar byk
olduunu elbette takdir edersiniz. Bunu kaydetmekle bahtiyarm (C. 16.11.1937; A.D., s.27, 35; A. ve Di., s. 102103).
16 Kasm 1937 : Atatrkn, Diyarbakrda 3. Umum Mfettilii, Valilii, Kolordu Kararghn, Hava Alann ve 20 yl nce Diyarbakrda iken kald Karargh binasn ziyareti (C.
17.11.1937; A.D., s.46;A.N.D., s.673; A. ve Di., s. 104405).
: Atatrkn, Irak ve ran snrlarna ulaacak olan Diyarbakr
- Cizre demiryolu hattnn temel atma treninde bulunmas
(C. 17.11.1937).
: Atatrkn, saat 18.45te Diyarbakrdan trenle Elza hareketi (A.D., s.86; A. ve Di., s.109) ve gece Elaza gelii
(A.Y.G., s. 135).

563

17 Kasm 1937 : Atatrkn, sabah Elazda 4. Genel Mfettilii ziyareti,

daha sonra Tuncelinin Pertek kazasna hareket ederek
Murat nehri zerinde Singe Kprsn hizmete a, buradan Perteke gelii, saat 19.00da Elaza dn (C.
18.11.1937; A.Y.G., s. 135-136).
18 Kasm 1937 : Atatrkn, Elazdan hareketle saat 15.30da Narl istasyonuna gelii, trenden inerek istasyondaki halkla sohbeti
ve Adanaya hareketi (A.N.D., s.674).
19 Kasm 1937 : Atatrkn, sabah Adanaya gelii, ehirde incelemeleri,
daha sonra Mersine geii, saat 17.00de Mersinden Konyaya hareketi (C.20.11.1937; U.20.11.1937).
20 Kasm 1937 : Atatrkn, Konya zerinde saat 13,00de Afyona gelii,
Belediyede bir sre dinlendikten sonra Asr Mezarlk gezmesi, Eskiehire hareketi (A.N.D., s.674).
: Atatrkn, saat 14.20de Eskiehire gelii, ksa sre sonra Ankaraya hareketi (A.N.D., s.674).
: Atatrkn, gece saat 23.30da dou seyahatinden trenle
Ankaraya dn (A.N.D., s.674; C. 21.11.1937; U.21.11.
1937) ve dou seyahati izlenimleri hakknda demeci:
...Gerek insanlk tereddtsz kabul eder ki, Trkiye Cumhuriyeti ve onun bugnk sahipleri olan Trkler, btn dnya uygarlk ve insanl iin bir benzeme rneidir
(A.T.T.B., s.591;A.D., s.88; U. 22.11.1937).
21/22 Kasm 1937: Atatrkn bakanlnda, kabine toplants ve siyas mstearlklarn kaldrlmas karar (U. 2.11.1937).
23 Kasm 1937 : Atatrkn, leden sonra otomobille Gazi Orman iftliine kadar bir gezinti yapmas, dnte Keirende Cevat
Abbas Grerin evine uramas (A.N.D., s.675).
30 Kasm 1937 : Atatrkn, Hatayda yrrle giren yeni rejim (bamszlk)le ilgili olarak Ulus gazetesi bayazar Falih Rfk Ataya
demeci: ...Hatayda Fransz delegesi, Hatayllarn ok
evk ve heyecanla bayram yapmalar doal olan bir gnde
eer Hatay Trklerini serbeste bugn kutlamaktan men
edecek nlemler almsa, buna yazk demekle yetinirim.
nk byle bir zihniyet, devletler arasnda yksek dostluk
ilikilerinin bugn ve yarn iin olumlu yolda yrmek lzu-

564

munun henz anlalmam olmasndan ileri gelir! (U.

1.12.1937; C. 2.12.1937).
Kasm 1937 : Alman devlet adam Dr. Ernest Jackhn, Trkiyeyi ziyaretini takiben Atatrke mektubu: ..Ankaradan Atinaya yolculuumda tekrar anakkale Boazndan getim. Oradaki
grmemizi hatrladm ve anakkale Boaznda kazandnz zaferin tarih nemini zetlemeye karar verdim: Trkiye iin bir millet olarak varln, kurtulu ve bamszln temin; merkez devletleri iin Macaristan, Avusturya ve
Almanyaya kuzey-doudan bir hezimet ve ke sebep
olacak bir tehdidin 1915te nlenmesi ve 1918 ylna kadar
da byle bir tehlikeye kar uyankl; arlk Rusyas iin
batl mttefiklerinden siyas, iktisadi ve asker ayr d
ve bu suretle kn temin... gibi olaylardan ibarettir
(Y.H., s. 194).
2 Aralk 1937 : Genliin, stanbul Beyazt Meydannda, Trk Hatayn bamszlna kastedenleri protesto amacyla byk mitingi
ve Atatrke telgraf: ...Bilinli heyecanlarmz btn ballmzla ulatryoruz, Byk Atamz! (C. 3.12.1937).
4 Aralk 1937 : Atatrkn, gece Falih Rfk Atayn evine gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D., s.678).
6 Aralk 1937 : Atatrkn, gece Tevfik Rt Arasn kald Hariciye Kkne gidii, ge saatlerde ankayaya dn (A.N.D.,
s.679).
9 Aralk 1937 : Atatrkn, ankayada Alman Genlik rgt Bakan
Baldur von Schirach kabul (C. 10.12.1937; A.N.D.,
s.680).
12 Aralk 1937 : Atatrkn, akam, Tevfik Rt Arasn kald Hariciye
Kkne gidii, gece ankayaya dn (A.N.D., s.681).
17 Aralk 1937 : Atatrkn, leye doru Keirende Cevat Abbas Grerin evine gidii, le yemeini burada yemesi, leden
sonra ankayaya dn (A.N.D., s.683).
18 Aralk 1937 : Atatrkn, akamzeri Keirende Cevat Abbas Grerin
evine gidii, akam yemeini burada yemesi, gece ankayaya dn (A.N.D., s.683).
19 Aralk 1937 : Atatrkn, akam Kl Alinin evine gidii, akam yemeini burada yemesi, gece ankayaya dn (A.N.D.,
s.683).

565

21/22 Aralk 1937 : Atatrkn, Ankarada Suriye Babakan Cemil Mardamla

grmesi (A.Y.D.A.G., s.202-207).
25 Aralk 1937 : Atatrkn, Gaziantepin kurtuluunun 16. yldnm nedeniyle gece Ankara Halkevinde dzenlenen toplanty ereflendirmesi ve Gazianteplilere telgraf: ...Eer bir gn millet, vatan ve Cumhuriyetin yksek menfaatleri gerektirirse,
o evre kahramanlarnn gemite olduundan daha yksek kahramanlklar gstermeye hazr bulunduklarna da
phem olmad bilinmelidir! (C. 26.12.1937; U.
26.12.1937; A.T.T.B., s.592).
27 Aralk 1937 : Atatrkn Ankaraya geliinin 18. yldnmnn, Ulus
Meydannda yaplan byk bir trenle kutlan (il.
28.12.1937).
-19381 Ocak 1938 : Atatrkn, yeni yl nedeniyle kendisine gnderilen kutlama
telgraflarna Anadolu Ajans araclyla ak teekkr (T.
2.1.1938).
: Atatrkn, gece saat 23.45de -o gnlerde ar bir grip geirmekte olan- smet nnye mektubu: Benim sevgili dostum, kardeim, aziz evldm! Dn akam yeni yl tebrikini
aldm, ok duygulandm. Derhal Bayaverimle, senin hakkndaki sarslmaz kardelik ve arkadalk hislerimle tebriklerimi bildirdim. Bu defa biraz uzunca sren rahatszln,
senden ziyade beni zd. Zaman zaman, seni yatanda
ziyareti dndm; rahatsz olmandan saknarak bunu dolayl yaptm. Artk iyisin! Yakn aldm haberler, bunu dorulamaktadr. Tekrar yeni senenin, senin, benim ve btn
Trk milletinin huzur, skn ve parlaklklar ile karlaacann mjdesi gibi grdm, size ulatryorum. ..Derin
muhabbetle, sarslmaz kardelik, arkadalk hisleriyle gzlerinden perim (Me., s.259-260).
4 Ocak 1938 : Atatrkn, ankayada akam sofrada yazdrdklar: ...Biz
bir Trk bestesini dinlediimiz zaman, ondan gemiin
uyanma brakmas lzm gelen hikyesini kalbimize giren
oklar gibi duymak isteriz. Ac olsun, tatl olsun biz bir beste
dinlerken ve farknda olmakszn hislerimizin incelir olduunu duymak isteriz. Btn bunlardan baka musikiden bek-

566

lediimizin madd, fikr ve hiss uyanklk ve evikliin kuvvetlenmesi olduuna phe yoktur. Yeni airlerimizden,
ediplerimizden, musik bilginlerimizden ve bilhassa ses sanatkrlarndan istediimiz ve aradmz bunlardr
(M.A.B.N., U. 10.11.1939; A. Ya., s.21).
8 Ocak 1938 : Atatrkn, leden sonra Genelkurmay Bakanlna giderek Mareal Fevzi akmakla, daha sonra Babakanla
gelerek Cell Bayarla grmesi (A.N.D., s.690).
14 Ocak 1938 : Atatrkn, akam Tevfik Rt Arasn kald Hariciye
Kkne gidii, akam yemeini burada yemesi (A.N.D.,
s.692).
17 Ocak 1938 : Atatrkn, drt yeni denizalt gemisinin isimlendirilmesi
hakknda Babakan Cell Bayara el yazsyla direktifi: Yeni drt denizalt gemilerimiz iin bulduumuz isimler unlardr: 1)Saldray 2)Batray, 3)Atlay, 4)Yldray. Bunlarn mnalarn izaha bile hacet olmad kanaatindeyim. Mnalar, som Trke olan bu kelimelerin kendisindedir; yani saldran, batran, atlan, yldran (A. ve D., s.161).
18 Ocak 1938 : Atatrkn, ileri Bakanlnda stanbul pln ve make- timi incelemesi ve ilgililerden bilgi al (U. 19.1.1938).
20 Ocak 1938 : Atatrkn, Yalovaya gitmek zere akam Ankaradan
trenle Derinceye hareketi (C. 21.1.1938; U. 21.1.1938;
A.N.D., s.694).
21 Ocak 1938 : Atatrkn, trenle zmit zerinden Derinceye gelii, buradan Akay vapuru ile Yalovaya geii ve yeni yaplan Termal Otelin ilk misafiri oluu (U. 22-23.1.1938; C. 2223.1.1938; A.N.D., s.694).
22 Ocak 1938 : Atatrkn, baz ikyetleri zerine Yalovada Dr. Nihat
Reat Belger* tarafndan muayenesi ve ilk defa olarak siroz balangc tehisinin konulmas (A.H.N.R.B.M., s.9-12;
A.Y.D., s.91-93; A.S.Gn., s.41; 116-117, 120). (Bu tehis,
daha sonra dier hekimlerle beraber Fransadan davet edilen Prof. Dr. Fiessinger tarafndan da dorulanmtr).

* Dr. Nihat Reat Belger, Atatrk muayene ettii dnemde Yalova Kaplcas letme Mdr ve
Bahekimi olarak grev yapyordu. Hem stanbulda hem Pariste tp eitimi grm, deerli bir
i hastalklar uzman idi; ancak profesr unvann tamyordu. 1938 yl ortalarna doru stanbul Tp Fakltesi Hidro-klimatoloji profesrlne atand ve 1943 ylna kadar niversitede hizmet verdi. Atatrkn sal ile ilgili olarak dzenlenen raporlarn hibirinde profesr unvann
kullanmad.

567

23 Ocak 1938 : Atatrkn, Yalovaya arlan Prof. Dr. Neet mer rdelp
tarafndan muayenesi (A.H.N.R.B.M., s. 12-13; A.Y.D.,
s.93-94).
25 Ocak 1938 : Atatrkn, Yalovada eski Msr Hidivi Abbas Hilmi Paay
kabul (C. 26.1.1938).
1 ubat 1938 : Atatrkn, leden sonra Yalovadan Bursaya hareketi,
yolda Gemlik Suni pek Fabrikasnn al trenini ereflendirmesi ve Fabrikann eref defterine yazdklar: Suni
pek Fabrikasn ziyaretten duyduum bahtiyarlk byktr. Bu deerli kurumun millet iin kutlu olmasn dilerim
(I.A., s.796; A.N.D., s.698; Ku. 2.2.1938; C. 2.2.1938).
: Atatrkn, saat 16.30da Yalovadan Bursaya gelii ve
elikpalas Otelinde kal (C. 2.2.1938; A.N.D., s.698).
2 ubat 1938 : Atatrkn, saat 16.00da Bursa Merinos Fabrikasn iletmeye a ve Fabrikann eref defterine yazdklar: Smerbank Merinos Fabrikas, ok kymetli bir eser olarak
mill sevinci artracaktr. Bu eser, yurdun, zellikle Bursa
blgesinin endstri geliimine ve byk mill ihtiyacn giderilmesine yardm edecektir (C. 3.2.1938; A.N.D., s.699;
A.H.D.Y., s.19).
: Atatrkn, Kurun gazetesi bayazar Asm Usa Bursa izlenimleri hakknda demeci: Bursa dman istilsndan
kurtulduktan sonra ben buraya gelmitim. Bana bu memleket halk byk gsteriler yaptlar. Bunu olduu gibi hatrlyorum. Bugn Bursa ve havalisinin yapt gsteriler ilk
grdmden ok yksek oldu. Bunun sebebini kendi kendime yle izah ediyorum: lk geliimdeki gsteriler kendilerini yabanc istilsndan kurtar iindi, imdiki gsteriler
onlarn ekonomik hayatta ykseliine ve refahna yarayan
endstri fabrikalarmzn kurulmu olmasndan ileri geliyor.
Bundan ok memnun oldum (Ku. 2.2.1938).
: Atatrkn, Bursa Belediye Bakan Neet Kipere mektubu: ...Bursa kaplcalarnn byk ve meden ihtiyalarndan birini karlayan elikpalas Otelinin Bursa Belediyesinin de gayret ve yardmyla daha fazla geliebilmesini temin iin bu otelin ait olduu irketteki 34.830 Trk liralk
hissemi Belediyeye terk ediyorum. Ayn zamanda vaktiyle

568

Bursa Belediyesinin 1923 tarihinde bana hediye etmi olduu, otel bahesine bitiik kk de btn eklentileri ile
Belediyeyi hibe ettim (Ku. 3.2.1938).
: Atatrkn, akam Bursa Belediyesinin, erefine verdii
suarede konumas:.. .Tarihte ve cihanda en byk imparatorluk kurmu olan Trkler de, evvel baklarn Bursaya, bu kymetli ehre yneltmilerdir. Onun kymetini anlam ve ifade etmisem ok bahtiyarm (A.S.D.V, s.73).
3 ubat 1938 : Atatrkn, leden sonra Bursadan Mudanyaya hareketi,
Mudanyadan Ege vapuruyla stanbula gelii ve geceyi vapurda geirii (C. 4.2.1938; A.N.D., s.699; A.Y.D., s.99).
4 ubat 1938 : Atatrkn, saat 12.00de Ege vapurundan Dolmabahe
Sarayna geii (A.N.D., s.699; A.Y.D., s.100).
6 ubat 1938 : Atatrkn, akam Park Otele gelii, yemei buradan yemesi, ge saatlerde Dolmabahe Sarayna dn
(A.N.D., s.700; A.H.II, s.738).
7 ubat 1938 : Atatrkn, ksrk ve gs ars nedeniyle gece Dolmabahe Sarayna arlan Dr. Nihat Reat Belger tarafndan muayenesi ve zatrree (pnmoni) tehisinin konulmas (Atatrk, bu tehis zerine 10 gn kadar tedavi altna
alnmtr. A.H.II, s.738; A.Y.D., s.100).
8 ubat 1938 : Atatrkn, Prof. Dr. Neet mer rdelp ve Dr. Nihat Reat
Belger tarafndan tekrar muayenesi ve zatrree tedavisine
devam edilmesi (A.H.II, s.738; A.Y.D., s.100-101).
19 ubat 1938 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelen smet nny kabul (A.N.D., s.704). (smet nn, Atatrkn daveti zerine bir hafta kadar Dolmabahe Saraynda misafir olarak
kalm, 24 ubat 1938 gn onunla beraber trenle Ankaraya hareket etmitir. ..H., s.299; A.H.II, s.738; A.N.D.,
s.704-705).
: ileri Bakan ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri
kr Kayann, halkevlerinin 6. kurulu yldnm nedeniyle Atatrke telgraf: Yarattnz byk idealler iinde
alarak gsterdiiniz yksek hedefe bir an evvel varmak
isteyen halkevleri, bugn 6. yldnmn coku ile kutlad-

569

lar. Bu gzel vesile ile de Byk eflerine inan ve ballklarn bir daha coku ile tekrarladlar (T. 23.2.1938).
21 ubat 1938 : Atatrkn, halkevlerinin 6. kurulu yldnm nedeniyle
kendisine gnderilen telgraflara Anadolu Ajans araclyla ak teekkr (T. 22.2.1938).
22 ubat 1938 : Atatrkn, halkevlerinin 6. kurulu yldnm nedeniyle
ileri Bakan ve C.H.P. Genel Sekreteri kr Kayann
19 ubat 1938 tarihli telgrafna cevab: Kltr alanndaki
gelimemizde nemli bir vazife gren halkevlerinin yldnm mnasebetiyle gnderdiiniz telgraftan ok duygulandm. Teekkr eder ve halkevlerine bilinli ve kl almalarnda baarlar dilerim (Ku., 23.2.1938; AT.T., s.44).
24 ubat 1938 : Atatrkn, smet nn ile beraber akam trenle stanbuldan Ankaraya hareketi (C. 25.2.1938; U. 25.2.1938;
A.N.D., s.705).
25 ubat 1938 : Atatrkn, smet nn ile beraber stanbuldan Ankaraya
gelii (C. 26.2.1938; U. 26.2.1938; A.N.D., s.705).
: Atatrkn, ankayada Yunanistan Babakan ve Balkan
Antant Konseyi Bakan General Metaxas, Yugoslavya
Babakan Stoyadinovi ve Romanya Dileri Mstear
Commeni ayr ayr kabul ve grmesi (C. 26.2.1938;
A.N.D., s.705).
27 ubat 1938 : Atatrkn, akamzeri ankayada, Balkan Antant Konseyi yeleri erefine ay ziyafeti (A.H.II, s.739; A.N.D.,
s.706).
: Atatrkn, akama doru iddetli bir burun kanamas geirmesi (Bu kanama nedeniyle, akam Balkan Antant yeleri erefine verilen yemee ge gelmitir). (S.G.A.,
s.31;A.H.II, s.729;A.Y.D., s.102).
: Atatrkn, akam Hariciye Kknde Balkan Antant Konseyi yeleri erefine verilen yemek ve kabul treninde bulunmas ve Balkan gazetecilerine demeci: Balkan ittifak,
bizim teden beri samimiyetle zerinde durduumuz bir
idealdir. Bu idealin her gn geni bir saha zerinde daha ziyade genilemesini grmekle bahtiyarm (U. 28.2.1938; C.
28.2.1938; Ku. 28.2.1938).
28 ubat 1938 : Atatrkn, Balkan Antant ile ilgili olarak Yunan gazetecilerine demeci: Uzun bar devreleri tarihte nadirdir. inde

570

bulunduumuz devreyi mmkn olduu kadar uzatmak iin

elden gelen gayreti ve iyi niyeti sarf etmeliyiz. Milletleri idare edenler iin ilk ve en mkl vazife, ahs gurura kaplmaktan kendilerini korumaktr. Herkesi memnun edecek bir
adalete varmak gtr. Mutlak mnada bir hakkaniyet belki hibir zaman dnya yznde kurulamayacaktr. Bununla
beraber btn kuvvetlerimizi bu yksek ideale doru evirmeli ve buna yaklamak iin elden neler gelirse hepsini
yapmalyz (T. 1.3.1938).
: Atatrkn, Babakan Cell Bayar kabul ve yabanc hekim getirilme isteine kar syledikleri: Ortada Hatay meselesi var; hastalm darda duyulursa fena olur. Dr. Neet merle konu; bizim doktorlar bir muayene ve konsltasyon yapsnlar... (A.H.II, s.730; C.B.B.K., s.352-353).
: Atatrkn, ankayada smet nny kabul (A.N.D.,
s.706).
4 Mart 1938 : Atatrkn, akamzeri, Evkaf Apartmannda faaliyet gsteren Dil ve Tarih-Corafya Fakltesini ziyareti ve ilgililerden almalar hakknda bilgi al (C. 5.3.1938; U.
5.3.1938; .A., s.796; A.N.D., s.707).
6 Mart 1938 : Atatrke, ankayada Prof. Dr. Neet mer rdelp, Prof.
Dr. Akil Muhtar zden, Dr. Hsamettin Kural, Dr. Ziya Naki Yaltrm ve Dr. Asm Arardan oluan bir hekim grubu tarafndan muayene ve konsltasyon yaplmas (S.G.A.,
s.33-34; A.G.G., s.105;A.H.II, s.730-731; A.S.H., s.19-20).
: Atatrkn, akam, Yeni Sinemada ses sanatkr Melek
Tokgz ve saz arkadalarnn konserini izlemesi (il. 7.3.
1938;A.N.D., s.708).
9 Mart 1938 : Atatrkn, Ankara Halkevinde gre karlamalarn izlemesi (U. 10.3.1938; A.N.D., s.709).
10 Mart 1938 : Atatrkn, akamzeri Gazi Orman iftliine, daha sonra
Anadolu Kulbne gidii, akam ankayaya dn
(A.N.D., s.709).
11 Mart 1938 : Atatrkn, Etimesgut Trkkuu Meydannda, uular izlemesi ve uu yapan genleri tebrik edii (C. 12.3.1938;
U. 12.3.1938; A.N.D., s.709).

571

12 Mart 1938 : Atatrkn, stanbul niversitesi Tp Fakltesi retim

yelerinden Prof. Dr. Frank tarafndan -davet zerine- muayenesi (A.S.G., s.14; A.S.H., s.21).
: Atatrkn, akam Babakan Cell Bayarn evine gidii,
akam yemeini burada yemesi (A.N.D., s.710).
13 Mart 1938 : Atatrkn, ankayada zel hekimi Prof. Dr. Neet mer
rdelpi kabul ve grmesi (A.N.D., s.710).
15 Mart 1938 : Atatrkn, Babakan Cell Bayar kabul ve onun yabanc hekim getirilmesi isteini tekrarlamas zerine cevab:
ocuk, ne yapacaksan abuk yap; ben hastaym! (A.H.II,
s.730; C.B.B.K., s.353).
22 Mart 1938 : Atatrkn, ankayada Babakan Cell Bayar ve ileri
Bakan kr Kayay kabul (A.N.D., s.712).
24 Mart 1938 : Atatrkn, ankayada Babakan Cell Bayar kabul
(A.N.D., s.712).
: Devlet tarafndan Cumhurbakan iin satn alnan Savarona yatna, ngilterenin Southampton limannda bayrak ekme merasimi (A. ve D., s. 162). (Trende Londra Bykelimiz Fethi Okyar da hazr bulunmu, yat teslim alnn takiben Hamburgda -ina edildii fabrikada- bakmdan geirilip baz deiiklikler yapldktan sonra 22.5.1938 gn buradan hareketle 1.6.1938de stanbula gelmitir. S.G.A.,
15.6.1950).
28 Mart 1938 : Paristen davet edilen Prof. Dr. Fiessingerin Ankaraya gelii ve ankayada Atatrk muayenesi (A.G.G., s.23;
A.S.G., s.38).
29 Mart 1938 : Atatrk muayene eden Prof. Dr. Fiessingerin, hazrlad raporu Cumhurbakanl Genel Sekreterliine sunmas (A.G.G., s.24).
30 Mart 1938 : Atatrkn, ankayada Babakan Cell Bayar kabul
(A.N.D., s.713).
: Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, -Fransadan davet edilen Prof. Dr. Fiessingerin Atatrk muayenesinden
sonra- Atatrkn hastal hakknda ilk resm bildiri yaymlamas (Bu bildiride, Fiessingerin muayenesi sonucu Atatrkn salnda endie verici bir durum olmadnn belirlendii ve kendisine 1,5 ay kadar istirahat tavsiyesinin ye-

572

terli grld belirtilmitir. C. 31.3.1938; U. 31.3.1938;

.A., s.796-807).
: Prof. Dr. Fiessingerin, akam Ankaradan trenle stanbula
hareketi (U. 31.3.1938; T. 1.4.1938).
31 Mart 1938 : Atatrkn, ankayada Genelkurmay Bakan Mareal
Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.714).
: Prof. Dr. Fiessingerin, akam ekspresle stanbuldan Parise hareketi ve gazetecilere Atatrk hakknda syledikleri:
Bu kadar dinamizmin, bu kadar zek ve canlln bir arada toplanmas pek enderdir. Zamanmzn birok byk
adamlaryla temas ettim; fakat Byk efiniz Atatrk, bunlardan hibiriyle bir tutulamaz! (A. 1.4.1938; T. 1.4.1938).
13 Nisan 1938 : Atatrkn, ankayada Babakan Cell Bayar ve smet
nny kabul (A.N.D., s.716).
15 Nisan 1938 : Atatrkn, ankayada Babakan Cell Bayar ve Adalet
Bakan kr Saraolunu kabul (A.N.D., s.717).
18 Nisan 1938 : Atatrkn, ankayada Babakan Cell Bayar ve Dileri
Bakan Tevfik Rt Aras kabul (A.N.D., s.717).
21 Nisan 1938 : Atatrkn, ankayada Genelkurmay Bakan Mareal
Fevzi akmak kabul (A.N.D., s.718).
5 Mays 1938 : Atatrkn, saat 13.00de otomobille Gazi Orman iftliine
gidii, le yemeini burada yemesi, akamzeri ankayaya dn (A.N.D., s.721; U. 6.5.1938).
7 Mays 1938 : Atatrkn, leden evvel otomobille ubuk Barajna kadar gezinti yapmas, leyin ankayaya dn (A.N.D.,
s.721; C. 8.5.1938; U. 8.5.1938).
11 Mays 1938 : Atatrkn, Babakanla gnderdikleri 11 Haziran 1937
tarihli telgrafla hazineye hediye ettikleri iftliklerinin resm
ilemlerinin tamamlanarak kendisi tarafndan imza edilmesi (C. 12.5.1938; D.C..K.A., s.104).
: Atatrkn, mlkiyeti zerinde olan -11 Haziran 1937 gnk ba dnda- Ulus Matbaasn, btn demirba eyas ve civarndaki arsalaryla beraber Cumhuriyet Halk Partisine balamas (Atatrk, bugn ayrca Hipodrom ve
Stadyum civarndaki arsalar ve ar ierisindeki bir otel
ve altndaki dkknlar da Ankara Belediyesine balayarak resm ilemlerini imzalamtr. Ku. 12.5.1938).

573

13 Mays 1938 : Atatrkn, ankayada Adalet Bakan kr Saraolunu

kabul (A.N.D., s.723).
14 Mays 1938 : Atatrkn, akamzeri Gazi Orman iftliine gelii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.723; A.G.G., s.27).
15 Mays 1938 : Atatrkn, akamzeri otomobille ehirde bir gezinti yapmas, Anadolu Kulbne gidii, akam ankayaya dn (A.N.D., s.723).
17 Mays 1938 : Atatrkn, sabah Gazi Orman iftliine gelii, leden
sonra ankayaya dn (A.N.D., s.724; A.G.G., s.27).
18 Mays 1938 : Atatrkn, ankayada Yugoslavya Savunma Bakan Orgeneral Marii kabul (C. 19.5.1938; A.N.D., s.724).
19 Mays 1938 : Atatrkn, ankayada saat 14.00de Babakan Cell Bayar kabul (A.N.D., s.724).
: Atatrkn, saat 15.00den itibaren Genlik ve Spor Bayram nedeniyle 19 Mays Stadyumunda gsterileri izlemesi
(A.N.D., s.724; .A., s.54; C. 20.5.1938; U. 20.5.1938).
: Atatrkn, saat 17.00de trenle Ankaradan Mersine hareketi (A.N.D., s.724; A.A.Se., s.46; C. 20.5.1938).
: ngiltere Kral VI. Georgeun, doum yldnm nedeniyle
Atatrke tebrik telgraf (Ku. 22.5.1938).
20 Mays 1938 : Atatrkn, saat 13.00te Ankaradan trenle Mersine gelii,
asker birliklerin geit trenini izlemesi ve geceyi Mersinde
Vali Konanda geirii (A.N.D., s.725; C. 21.5.1938; .R.,
s. 129).
21 Mays 1938 : Atatrkn, Mersin yaknlarnda Viranehir harabelerini
gezmesi, tekrar Mersine dn (A.N.D., s.725; C.
22.5.1938; C. 23.5.1938).
: Atatrkn, doum yldnmn kutlayan ngiltere Kral VI.
Georgea teekkr telgraf (Ku. 22.5.1938).
22 Mays 1938 : Atatrkn, akamzeri, motorla Mersin kylarnda bir deniz gezintisi yapmas (A.N.D., s.725).
23 Mays 1938 : Atatrkn, bir sre Mersin Vali Konanda istirahat edii,
daha sonra portakal bahelerinde incelemelerde bulunmas (C. 24.5.1938; A.N.D., s.725; .R., s.110).

574

24 Mays 1938 : Atatrkn, saat 13.00te Mersinden trenle hareket ederek

saat 13.50de Tarsusa gelii, burada bir saatlik istirahatten
sonra Adanaya hareketi, saat 16.30da Adanaya gelii ve
Atatrk Park nnde piyade ve topu birliklerinin geit trenini izlemesi, akam trenle Ankaraya hareketi (A.N.D.,
s.726; A.A.Se., s.46-47; C. 25.5.1938; A.Y.G., s.20-21).
25 Mays 1938 : Atatrkn, Adanadan trenle Ankaraya dn (A.N.D.,
s.726; C.27.5.1938).
26 Mays 1938 : Atatrkn, akam trenle Ankaradan stanbula hareketi (C.
27.5.1938).
27 Mays 1938 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelii (C. 28.5.1938).
(lm tarihine kadar stanbulda kalmtr).
28 Mays 1938 : Atatrkn, akamzeri Dolmabaheden otomobille Floryaya gelii, akam saat 21 .00de tekrar Dolmabahe Sarayna dn (A.N.D., s.727; A.S.G., s.27-28; A.H.II,
s.741).
: Atatrkn, akam Floryadan Dolmabahe Sarayna dnerken bir fenalk geirmesi (A.S.G., s.28-29; A.H.II, s.741742).
29 Mays 1938 : Atatrkn, akam geirdii rahatszlk zerine Prof. Dr.
Neet mer rdelp tarafndan muayene edilmesi (Neet
mer, bu muayenesinde karnda su toplanmaya baladn belirlemitir). (A.H.II, s.741-742).
31 Mays 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan Cell Bayar kabul (A.N.D., s.728).
1 Haziran 1938 : Devlet tarafndan Cumhurbakan iin satn alnan Savarona yatnn stanbula gelii (A. ve D., s.162; C. 2.6.1938).
: Atatrkn, saat 15.30da Savarona yatna geii (A. ve D.,
s.162; A.N.D., s.728). (Atatrk, bu tarihten 25 Temmuz
1938 gnne kadar yatta kalmtr).
2 Haziran 1938 : Atatrkn, Savaronada, Babakan Cell Bayar, ileri
Bakan kr Kaya, stanbul Valisi Muhittin stnda kabul ve stanbul imar projesi zerinde grmesi (A.S.G.,
. 20.8.1939).

575

: Atatrkn, Savaronada Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumu Kol Bakanlarn kabul ve grmesi (A.S.G., .
20.8.1939).
: Atatrkn, Savaronada akam yemeinden sonra yatta
kendisini ziyaret eden milletvekili hekimleri kabul ve hastalyla ilgili grmesi (A.S.G., . 20.8.1939).
3 Haziran 1938 : Atatrkn, saat 15.30da Savarona yat ile Dolmabaheden hareketle nce Yeilky-Florya, daha sonra Boaz
ynnde olmak zere Marmarada be saat kadar sren bir
deniz gezintisi yapmas (A.S.G., i. 20.8.1939; A.N.D.,
s.728).
8 Haziran 1938 : Prof. Dr. Fiessingerin, ar zerine Paristen 2. defa gelii ve Savarona yatnda Atatrk muayenesi (A. D., s.242;
A.S.G., 36-37,43).
9 Haziran 1938 : Prof. Dr. Fiessingerin, Atatrkn emri ile stanbuldan Ankaraya gelerek safra kesesi iltihabndan rahatsz bulunan
smet nny muayenesi, akam tekrar stanbula hareketi (T. 10.6.1938; A. 10.6.1938; A.S.G., s.43; A.H.II,
s.755; A.D., s.245).
10 Haziran 1938 : Prof. Dr. Fiessingerin, Atatrkn tedavisi hususunda gereken direktifleri verdikten sonra akam stanbuldan Parise
hareketi (A.S.G., s.43-44).
11 Haziran 1938 : Atatrkn, Ankaradan stanbula gelen Babakan Cell
Bayar Savarona yatnda kabul (T. 12.6.1938).
14 Haziran 1938 : Atatrkn, Savarona yatndan Cenevrede bulunan Afet
(nan)a mektubu: ...Tamamen iyileme midi ve ans
kuvvetlidir (A.H.H.B., s.21;A. Mektuplar, s.40).
15 Haziran 1938 : Amerikadaki Mark Twain Cemiyeti Bakannn, resmini
gndermesi nedeniyle Atatrke teekkr mektubu: Zamanmza, gemi devirlerin Byk skender, Jl Sezar ve Napolyonundan daha anl bir isim braktnz. Asker ve sivil
dehnz btn insanlk tarihi zerinde derinden etkili olmutur (A.Me., s.128; A.Bil., s.47-48).
16 Haziran 1938 : Atatrkn, Savaronada, Babakan Cell Bayar, Dileri
Bakan Tevfik Rt Aras, ileri Bakan kr Kaya ve

576

daha sonra Maliye Bakan Fuat Araly kabul ve grmesi (A.N.D., s.730).
: Atatrkn, Savarona yatnda, o gn Balkan turuna kmak
zere kulland uakla Yeilkyden Atinaya uacak olan
Sabiha Gkeni kabul ve syledikleri: Birka saat sonra
senin byk bir Balkan turuna ktn ve Trk kadnln
gklerde erefle temsil ettiini, btn dnya radyolar yaymlayacaklar, herkese duyuracaklar! ..Seni geirmeye
gelmek isterdim Gken; ama ne yazk ki bacaklarmda,
dizlerimde derman bulamadm. Ama bu szlerime sakn
zlme! Balkan turun, hepimiz iin hayrl olsun ocuum!
(A.I.B.., s.390-391).
19 Haziran 1938 : Atatrkn, Savarona yatnda Romanya Kral II. Carolu kabul ve grmesi (C. 21.6.1938; .A., s.797).
20 Haziran 1938 : Atatrkn, Hatay sorunu nedeniyle Savarona yatnda Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmakn da katld
drtbuuk saat sren Bakanlar Kurulu olaanst toplantsna bakanlk edii (C. 21.6.1938; T. 21.6.1938).
21 Haziran 1938 : Atatrkn, Savarona yatnda, kulland uakla Balkan turunu tamamlayarak bugn Yeilkye inen Sabiha Gkeni
kabul ve syledikleri: Gken, dndne sevindim. Beni ok mutlu ettiini biliyor musun bu yaptklarnda? Ka
gndr dnya ajanslarn dikkatle izliyorum. Hepsi senden
uzun uzun sitayile bahsediyorlar. Trk genlerini, Trk
kzlarn erefle temsil ettin ocuun. Bu, benim iin en byk mkfat saylr! (A..B.., s.399-400).
24 Haziran 1938 : Atatrkn, Savarona yat ile akamzeri stanbuldan Erdeke gelii, gece saat 21.30da Erdekten stanbula hareketi (A.N.D., s.732; A. ve D., s.103-1064; C. 25.6.1938;
A.H.II, s.743; A.S.G., s.48-49). (Atatrk, Erdekte donanmamz tarafndan selmlanm ve Donanma Komutan
Amiral kr Okan Savarona yatnda kabul etmitir).
25 Haziran 1938 : Savarona yatnn, -Erdek dn- sabaha kar Bykada
nnde demirlemesi, akam saat 23.30da buradan hareket ederek gece saat 02.00de Bykdere nnde demirlemesi (A.N.D., s.732).

577

26 Haziran 1938 : Atatrkn, gn, Bykdere nnde demirlemi bulunan

Savarona yatnda istirahatle geirmesi (A.N.D., s.732).
27 Haziran 1938 : Savarona yatnn saat 12.55te Bykdere nnden hareketle saat 14.25te Dolmabahe nlerine gelii (A.S.G., .,
27.8.1939; A.N.D., s.732).
: Atatrkn, Savarona yatnda -Ankarada gelen- Babakan
Cell Bayar kabul (A.S.G., . 27.8.1939).
29 Haziran 1938 : Atatrkn, Savarona yatnda, stanbul Valisi Muhittin stnda kabul ve ileri Bakan kr Kaya da hazr bulunduu halde stanbulun imar hakknda bilgi al ve baz direktifler verii (A.S.E.G., . 7.7.1939).
3 Temmuz 1938 : Atatrkn, Savarona yatnda, Ankaradan gelen Babakan
Cell Bayar kabul (A.N.D., s.733; T. 4.7.1938).
4 Temmuz 1938 : Antakyada, 3.7.1938 gn Trk ve Fransz Asker Heyetleri arasnda imzalanan Asker Antlama gereince her iki
hkmetin Hatayda eit sayda asker bulundurmay kararlatrmalar zerine birliklerimize ait nc mfrezelerin Hataya girii (C. 5.7.1938; U. 5.7.1938). (Ana kuvvetler
5.7.1938de girmitir).
6 Temmuz 1938 : Atatrkn, Hatay davasnn sonuca ulamas nedeniyle
yurdun her tarafndan kendisine gnderilen telgraflara Anadolu Ajans araclyla cevab: Hatay mill meselemizin
dosta tedbirlerle olumlu sonuca ulatrlmasndan duyulan
sevin yerindedir (Ku. 7.7.1938; T. 7.7.1938).
: Atatrkn, Hatay Trklerinin sayg ve teekkr telgrafna
cevab: Sizin iin artan saadet ve refah dilerim! (C.
7.7.1938).
8 Temmuz 1938 : Atatrkn, Savarona yatnda, izinli olarak stanbula gelen
Londra Bykelisi Fethi Okyar kabul (T. 9.7.1938).
9 Temmuz 1938 : Atatrkn, Savarona yatnda 3 saat sren Bakanlar Kurulu toplantsna bakanlk edii (C. 10.7.1938; U.
10.7.1938; T. 10.7.1938). (Bu toplant Atatrkn, Bakanlar
Kuruluna son bakanlk yapdr).
10 Temmuz 1938 : Atatrkn, saat 14.00te Savarona yatndan Acar motoruna geerek Floryaya gelii; Deniz Kknde bir sre isti-

578

rahatten sonra, Boazda Bykdereye kadar ksa bir gezintiyi takiben tekrar Dolmabahe nlerinde Savarona yatna dn (A.S.G. . 28.8.1939; A.S.E.G., . 8-10.7.1939;
A.N.D., s.734; A.H.II, s.744; A.S.G., s.51-52).
: Atatrkn, gece ate ykseliinin elik ettii bir rahatszlk
geirmesi (A.S.G., . 29.8.1939; A.S.E.G., . 19.6.1939).
(Yaplan muayene sonucu zatrree balangc tehisi konulmutur).
16 Temmuz 1938 : Prof. Dr. Fiessingerin, Paristen nc defa gelii ve Savarona yatnda Atatrk muayenesi (A.S.E.G., .
13.7.1939; S.G.A., s.42,44).
18 Temmuz 1938 : Atatrkn, zatrree balangc nedeniyle bir haftadr devam eden ateinin 36.5 dereceye drlerek hastaln
kontrol altna aln (A.S.E.G., i. 14.7.1939).
23 Temmuz 1938 : Atatrkn, saat 11.30da Savarona yat ile Dolmabahe
nnden hareketle Moda, Florya, Adalar ve Boazda bir
gezinti yapmas (Bu gezinti esnasnda Modadan -bir motorla gelerek- Babakan Cell Bayar da yata binmi, yat
geceyi Bykdere nlerinde demirleyerek geirmitir).
(S.G.,A. 15.6.1950; A.S.E.G., . 16-17.7.1939; A.S.G., .
29.8.1939; A.H.II, s.746).
24 Temmuz 1938 : Atatrkn, Lozan Antlamasnn 15. yldnm nedeniyle
telefonla smet nny aratarak iltifatlarn ve iyi dileklerini iletmesi (Me., s.262).
: Atatrkn, Savarona yat ile saat 16.30da Bykdere
nnden ayrlarak Dolmabahe nne gelii, burada bir
saat kaldktan sonra saat 19.00da hareketle Marmara
Erelisi nlerine var, gece Dolmabahe nne dn
(A.S. E.G., i. 19.7.1939; A.S.G., . 30.8.1939; A.N.D.,
s.736).
24/25 Temmuz 1938: Atatrkn, gece saat 1.00de Savarona yatndan Dolmabahe Sarayna geii (A.N.D., s.736; A. ve D., s. 164;
A.H.II, 746).
26 Temmuz 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda zmir, Afyon ve Ktahyadaki asker denetlemelerden dnen Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, Babakan Cell Bayarla beraber ka-

579

bul ve kendisinden bilgi al (U. 27.7.1938; T. 27.7.1938;

A.N.D., s.737).
: smet nnnn, Atatrke mektubu: Byk, Sevgili Atatrk, Lozan gn vesilesiyle iltifatnz syletmek ltfunda
bulundunuz. Kendi strabnz unutarak bana yeniden salk, bahtiyarlk verdiniz. kran ve minnetlerimi kabul buyurunuz. Velinimetim Atatrk, kesinlikle eminim ki bu hastalk
gnlerini geireceiz. Siz, btn afiyet ve neenizle ve erefle daha ok uzun seneler millet ve memleketi idare buyuracaksnz. Derin tazimle ve dayanlmaz bir zleyile ellerinizden perim velinimetim (Me., s.262-263).
30 Temmuz 1938 : Atatrkn, sabah -Bkreten dnen- Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, leden sonra -Ankaradan gelen- ileri
Bakan kr Kayay kabul ve grmesi (T. 1.8.1938;
A.S.G., . 2.9.1939).
: Atatrkn, leden sonra Babakan Cell Bayarla Dileri Bakan Tevfik Rt Aras beraber kabul ve grmesi (T. 1.8.1938; A.S.G., . 2.9.1939).
: Atatrke, Dolmabahe Saraynda srekli ve danman hekimler tarafndan muayene ve konsltasyon yaplmas
(A.S.H., s.23-24).
31 Temmuz 1938 : Viyanadan davet edilen Prof. Dr. Eppingerin stanbula
gelii ve Dolmabahe Saraynda Atatrk muayenesi
(A.S.H., s.25).
1 Austos 1938 : Berlinden davet edilen Prof. Dr. Bergmannn stanbula
gelii ve Dolmabahe Saraynda Atatrk muayenesi
(C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2; A.S.H., s.25).
: Atatrke, Dolmabahe Saraynda saat 17.00de Prof. Dr.
Eppinger ve Prof. Dr. Bergmannn da katlmyla srekli ve
danman hekimler tarafndan muayene ve konsltasyon
yaplmas (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).
2 Austos 1938 : Atatrke, Dolmabahe Saraynda Prof. Dr. Eppinger, Prof.
Dr. Bergmann, Prof. Dr. Neet mer rdelp ve Dr. Nihat
Reat Belger tarafndan konsltasyon yaplmas (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).

580

3 Austos 1938 : Atatrke, Dolmabahe Saraynda saat 11.00de Prof. Dr.

Eppinger ve Prof. Dr. Bergmannn da katlmyla srekli ve
danman hekimler tarafndan konsltasyon yaplmas
(A.S.H., s.26-27).
: Afet (nan)n svireden stanbula gelii (T.4.8.1938), Dolmabahe Saraynda Atatrk tarafndan kabul (A.S.H.,
s.27).
4 Austos 1938 : Atatrke, Dolmabahe Saraynda saat 15.00de Prof. Dr.
Bergmannn da katlmyla srekli ve danman hekimler
tarafndan konsltasyon yaplmas (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2; A.S.H., s.27).
: Atatrk muayene iin arlan Prof. Dr. Eppingerin, Viyanaya dnmek zere stanbuldan ayrl (C.A. Kutu 161-3,
Dosya: 79-2; A.S.H., s.27).
6 Austos 1938 : Atatrke, saat 17.00de Prof. Dr. Bergmannn da katlmyla srekli ve danman hekimler tarafndan konsltasyon yaplmas (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 72-2; A.S.H.,
s.27).
: Atatrk muayene iin arlan Prof. Dr. Bergmannn Berline dnmek zere akam stanbuldan ayrl (C.A., Kutu:
161-3, Dosya: 79-2; A.S.H., s.27).
: Times gazetesinin, Atatrk ve Atatrk Trkiyesine ait zel
say yaymlamas (A.S.G., I. 3.9.1939).
8 Austos 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Paris Bykelisi Suat
Davaz kabul (A.N.D., s.739).
9 Austos 1938 : smet nnnn, Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyaka mektubu: ...Dr. Aras bana, Atatrkn cihan deer selmlarn getirdi. Atatrke en derin sayglarla
minnetlerimi ve en samim afiyet dileklerimi takdim ederim.
Bir mnasip frsatta yce huzurlarna arz ederseniz size
ok teekkr ederim. Sevgilerle selmlar... (Bu mektubun
Atatrke arz edilmesi zerine, onun emriyle Genel Sekreter tarafndan Atatrkn teekkr, sevgi ve iyi dileklerini
bildiren bir cevap yazlmtr. A.H.II, s. 756).
10 Austos 1938 : Atatrkn, harf inklbnn 10. yldnm nedeniyle Kltr
Bakan Saffet Arkann telgrafna cevab: Trkn kltr
sahasndaki kabiliyetinin gelimesine temel olan harf ink-

581

lbnn onuncu yldnm mnasebetiyle gnderdiiniz

telgraf memnuniyetle aldm. Teekkr eder ve milletimize
kltr sahasnda sonsuz baarlar dilerim (Ku. 11.8.1938;
Y.S. 11.8.1938).
18 Austos 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Hataydan gelen Tayfur Skmeni kabul (H.K..H.., s.108).
19 Austos 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda, izinli olarak Trkiyede bulunan bykelileri(Moskova Bykelisi Zeki
Apaydn, Varova Bykelisi Ferit Tek, Tahran Bykelisi Enis Akaygen, Brksel Bykelisi Cemal Hsn Taray,
Sofya Bykelisi evki Berker, Badat Bykelisi Tahir
Ltfi Tokay) toplu olarak kabul, grmesi ve direktifleri
(S.P., 20.8.1938; A.S.G., i. 5.9.1939).
20 Austos 1938 : Atatrkn, Uluslararas 8. zmir Fuarnn al nedeniyle
Babakan Cell Bayara telgraf: ...Fuarn yldan yla ayr
bir gelime eseri gsterdiine dair olan haberinizden ok
memnun oldum. Vazifelilere takdirlerimin ve sayn halka teekkr ve sevgilerimin iletilmesini diler, gzlerinizden perim (Haber, 21.8.1938).
22 Austos 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda 8. Uluslararas zmir
Fuarnn alndan dnen Babakan Cell Bayar kabul (S.P. 23.8.1938; U. 23.8.1938).
23 Austos 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan Cell Bayar, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ve Maliye Bakan
Fuat Araly kabul (A.N.D., s.741).
28 Austos 1938 : Atatrkn, Dou Manevralarnn bitii nedeniyle Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmakn telgrafna cevab: Trk ordusunun yaratt zaferin bu yldnm gnlerinde kalbim orduya kar takdir ve kran hisleriyle doludur. Sizin ve tercman olduunuz aziz silh arkadalarmn
hakkmda gsterdikleri samim ve asil duygular, o gnlerdeki hatralarm canlandrd, heyecanlarm artrd (C.
29.8.1938; U. 29.8.1938).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Sabiha Gkeni kabul ve syledikleri: 30 Austosu bensiz kutlayacaklar! Oysa o kadar isterdim ki trene katlmay.. ocuklarmz gr-

582

meyi, modern ara ve gerelerle donanan ordumuzun geiini grmeyi.. Biliyor musun Gken, bayramz da zledim; onun yle anl anl dalgalann, gklerle btnlemesini.. (A..B.., s.407).
29 Austos 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Elzdan stanbula
dnen Babakan Cell Bayar kabul (A.N.D., s.742; S.P.
30.8.1938).
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Mill Savunma Bakan
Kzm zalp kabul (A.N.D., s.742).
: Atatrkn, talya Bykelisi Ottavio de Pepponun gven
mektubunu kabul (U. 30.8.1938).
30 Austos 1938 : 30 Austos Zaferinin 16. yldnmnn btn yurtta coku ile kutlanmas.
: Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan Cell Bayar kabul ve stanbulda yaplan 30 Austos treni hakknda bilgi al (A.S.G., . 9.9.1939).
: Atatrkn, Sabiha Gkeni kabul, bugnk tm gazetelerde yer alan 30 Austosla ilgili yazlar okutarak dinlemesi (A..B.., S.411).
3 Eyll 1938 : Atatrkn, Hatay Millet Meclisinin almas ve Devlet Bakannn seilmesi zerine Babakan Cell Bayara telgraf: ...Cumhuriyet hkmetinin bu baarsn tebrik ederim
(A.T.T.B., s.596).
: Atatrkn, Trans-ran demiryolunun al treni nedeniyle
ran ah Rza Pehleviye tebrik telgraf (A.T.T.B., s.596).
4 Eyll 1938 : Atatrkn, Hatay Devlet Bakanlna seilen Tayfur Skmene tebrik telgraf: Hataydaki almalarnzda baarnz temenni eder ve Hatayn yeni idare altnda pek ok saadet ve refahlar grmesini yrekten temenni ederim
(H.K..H.., s. 109; U. 5.9.1938).
5 Eyll 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda vasiyetini yazmas:
Sahip olduum btn para ve hisse senetleriyle ankayadaki tanr ve tanmaz mallarm Cumhuriyet Halk Partisine aadaki artlarla, terk ve vasiyet ediyorum: 1-Para
ve hisse senetleri, imdiki gibi, i Bankas tarafndan faizlendirilecektir. 2- Her seneki faizden, bana nispetleri erefi

583

sakl kaldka, yaadklar mddete, Makbuleye ayda bin,

Afete 800, Sabiha Gkene 600, lkye 200 lira ve Rukiye ile Nebileye imdiki yzer lira verilecektir. 3-Sabiha
Gkene bir ev de alnabilecek ayrca para verilecektir. 4Makbulenin yaad mddete ankayada oturduu ev
de emrinde kalacaktr. 5- smet nnnn ocuklarna yksek renimlerini tamamlamalar iin muhta olacaklar
yardm yaplacaktr. 6- Her sene faizden arta kalan miktar
yar yarya, Trk Tarih ve Dil Kurumlarna tahsis edilecektir (Vasiyetname, 6 Eyll 1938 gn Dolmabahe Sarayna arlan stanbul Altnc Noterine Atatrk tarafndan
teslim edilmitir. Vasiyetnamenin Ankara nc Sulh Hukuk Hakimliince al: 28 Kasm 1938). (A.A.M.A., Dosya: 78; A.V., s.9-11, 20-21, 52; A.H.II, s.752-760).
6 Eyll 1938 : Atatrkn, -5 Eyll 1938 tarihli- vasiyetini, Dolmabahe
Sarayna ard stanbul Altnc Noteri smail Kuntere
teslimi ve syledikleri: Bu benim vasiyetimdir. Gerektii
zaman ltfen kanun muamelesini yaparsnz! (A.A.M.A.,
Dosya: 78; A.V., s.20-21; A.H.II, s.759-760).
: Prof. Dr. Fiessingerin, Paristen drdnc defa gelii ve
Dolmabahe Saraynda Atatrk muayenesi (.B.I.A.S.G.,
s.550-551).
7 Eyll 1938 : Atatrke, Prof. Dr. Mim Kemal ke tarafndan-birinci defa- karn ponksiyonu yaplarak toplanan mayi(su)in dar
alnmas (Bu ilem srasnda Prof. Dr. Fiessinger de hazr
bulunmutur). (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2; A.H.A.A, U.
10.11.1959; A.S.H., s.28; S.G.A., s.52).
: Atatrkn, kendisine Meclisin ve Hatay halknn minnet ve
ballklarn bildiren Hatay Millet Meclisi Bakan Abdlgani Trkmenin telgrafna cevab: ...Hatay Millet Meclisine
balad mhim vazifede baarlar ve Hatay halkna yeni
idare altnda saadetler dilerim (Ku. 8.9.1938).
8 Eyll 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda, bir gn sonra Milletler
Cemiyeti toplantsna katlmak zere Cenevreye gidecek
olan Dileri Bakan Tevfik Rt Aras kabul ve grmesi (A.S.G., . 11.9.1939).

584

: Atatrkn salk durumu hakknda Dr. Nihat Reat Belger,

Prof. Dr. Neet mer rdelp ve Prof. Dr. Fiessingerin mterek raporu: .. Bu vakada Laennec tipinde bir sklerz
hepatit sz konusu olamaz. Fakat sz konusu olan Hanot
ve Gilbert tipinde bir hipertrofi eklidir (C.A., Kutu: 161-3,
Dosya: 79-2). (Prof. Dr. Fiessinger, sz konusu rapora ayrca u notu koymutur: Tehis, Mart aynda formle edilen tehistir: Hepatite sclereuse hypertrophique, type Hanot et Gilbert* (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).
9 Eyll 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda, Paris Bykelisi Suat Davaz kabul ve grmesi (A.S.G., i. 11.9.1939).
10 Eyll 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda ileri Bakan kr
Kaya ve Budapete Bykelisi Behi Erkini kabul ve grmesi (A.N.D., s.744).
11 Eyll 1938 : Atatrkn salk durumu hakknda Dr. Nihat Reat Belger,
Prof. Dr. Neet mer rdelp ve Prof. Dr. Fiessingerin mterek raporu: Yatakta kesin istirahatin devam. ..Ankaraya
dn, btn yorgunluklardan kanmak, 100 metreden
fazla yayan yrmemek, karn sarl olmak ve ikinci ponksiyondan itibaren 6 gn gemi bulunmak artyla mmkn
olabilir. Seremonilere gelince, en aa 4 ay mddetle seremoniler, yorulmamak ve ayakta durmamak ve yrmemek artyla kabul edilebilir. Aksi takdirde seremonilerden
kanmak gerekir. imdilik ve ponksiyonlarn aras 3 ay

* Bugne kadar bilinmeyen bu rapor, Atatrke 7 Eyll 1938de yaplan karn ponksiyonundan bir
gn sonraki muayene bulgularna dayanlarak dzenlenmiti. Karacierin klmeyip, yine Mart
ayndaki muayenede belirlenen bykl korumas ve zerinin prtksz oluu, Prof. Dr. Neet mer (rdelp) ile Dr. Nihat Reat Belgeri de alkole bal atrofik siroz tansndan bir lde
uzaklatrp Prof. Dr. Fiessingerin ileri srd hipertrofik siroz tansn kabule ynelttii anlalyor. Tp dilinde Laennec tipi sklerz hepatit, alkole bal siroz demektir; Hanot ve Gilbert tipi
sklerz hipertrofik hepatit ise safra yollarndaki kronik tkanma sonucu gelien siroz (biliyer siroz) anlamn tar. Prof. Dr. Fiessinger, sz konusu rapora zel olarak kaydettii notta Tehis,
Mart aynda formle edilen tehistir: Hanot ve Gilbert tipi sklerz hipertrofik hepatit ifadesine yer
verdiine gre, Mart ayndaki ilk tehisinde de Atatrkteki siroz eklinin alkole bal olmadn
dndn gstermektedir. Prof. Dr. Fiessingerin gerek Mart ayndaki muayenesinde, gerekse 8 Eyll 1938 tarihli raporda yer alan bu tansna ramen, srekli ve danman hekimler tarafndan 10 Kasm 1938 tarihinde dzenlenen Atatrkn lm Raporunda, mevcut sirozun alkole bal bulunduunu ve Prof. Dr. Fiessingerin de bu grte olduunu (!) belirtmek zere
..Mart balarnda Paristen arlan Prof. N. Fiessinger ile Prof. Dr. Neet mer rdelp arasnda
Ankarada bir tbb danma daha yaplarak byk bir karacier ve byke bir dalak bir kere daha mahede edilmi ve ayn tehis konularak, hastaln bir hpatite sclro-congestive thylique olduu tespit edilmitir cmlesine yer verilmitir.

585

bulmadan evvel, otomobil veya deniz motoruyla gezinti uygun deildir. Radyo ile nutuk sylemek 15-20 dakikalk ksa zamanla snrl kalmak artyla mmkn olabilir. Mhim
ziyaretler, ezlongta ve mmkn ponksiyonlardan 5-8 gn
sonra kabul edilecektir; bu ziyaretler nadir ve ksa olacaktr. Alelde ziyaretler, yorulmamak artyla gnde 1-2 saati
gememelidir. zet olarak, mmkn olduu kadar yatakta
istirahate devam etmek ve her trl yorgunluk sebeplerinden kanmak arttr (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).
12 Eyll 1938 : Atatrkn, zmirin 16. kurtulu yldnm nedeniyle Belediye Bakan Behet Uz tarafndan ekilen 9 Eyll 1938 tarihli sayg telgrafna cevab: ...zmirlilerin hakkmda belirttiklerini bildirdiiniz duygulardan ok hislendim. Teekkr,
sevgi ve iyi dileklerimin sayn halka iletilmesini dilerim (Ku.
13.9.1938; A.T.T., s.45).
: Prof. Dr. Fiessingerin Parise dnmek zere akam stanbuldan ayrl.
17 Eyll 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Ankaradan stanbula
gelen Babakan Cell Bayar ve ileri Bakan kr Kayay kabul (S.P. 18.9.1938).
18 Eyll 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan Cell Bayar kabul, hkmete hazrlanan 4 yllk yeni ekonomik
pln hakknda grmesi ve syledikleri: Bizim bu ve buna benzer ileri baarmamz iin en ok sene sremiz
vardr; ondan evvel de frtna kopmaz demiyorum... Ne yapacaksak bu dar mddetin iine sktrmaya bakmalyz.
Bte filn dnmeye gerek yoktur; memleketin btn
kuvvet kaynaklarn seferber ederek bu ileri yapmak lzmdr (A.H.II, s.750-751).
19 Eyll 1938 : Atatrkn salk durumu hakknda Dr. Nihat Reat Belger
ve Prof. Dr. Neet mer rdelpin mterek raporu: Genel
durum ok yorgun ve takatsizdir. ..Asit toplanmas, ilerleyici bir ekilde devam etmektedir. Miktar da parasentez ile
alnan miktara yaklamtr. Bundan dolay evvelce sz konusu olan Ankaraya dn meselesinin gereklemesi,
daha uygun vaziyet ve artlara ertelenmesi gerekli grlmtr (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).

586

22 Eyll 1938 : Atatrke, saat 11.15te Prof. Dr. Mim Kemal ke tarafndan -ikinci defa- karn ponksiyonu yaplarak toplanan mayi
(su)in dar alnmas (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2;
H.A.Y., s.262; A.S.H., s.28).
: Atatrke, karn ponksiyonunu takiben muayene yaplmas
ve Prof. Dr. Mim Kemal ke, Dr. Nihat Reat Belger, Prof.
Dr. Neet mer rdelpin mterek raporu: ..Parasentezden sonra karacier yine byk olarak kalm, st
prtksz, fakat kvam sert, kenar knttr. Dalak yine ele
gelmektedir. tiha ve umum hal zerinde, 4-5 gn evvelsine nazaran nisp ve hafif bir iyilik vardr (C.A., Kutu: 1613, Dosya: 79-2).
26 Eyll 1938 : Atatrkn salk durumu hakknda Dr. Nihat Reat Belger
ve Prof. Dr. Neet mer rdelpin mterek raporu: ..Genel durumda yorgunluk ve gszlk gzkyor. Deri altndaki ya dokusunun biraz azald daha fazla hissediliyor
(C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).
: Atatrkn, Dil Bayram nedeniyle Trk Dil Kurumu Genel
Sekreteri brahim Necmi Dilmenin sylevini radyodan dinlemesi ve takdirlerini bildirmesi (C.A., Kutu: 161-3, Dosya:
79-2).
: Atatrkn, gece iddetli bir i sknts ve ba dnmesi geirmesi (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2; A.H.H.B., s.19;
H.A.Y., s.263).
27 Eyll 1938 : Atatrkn, Dil Bayramnn 7. yldnm nedeniyle Trk Dil
Kurumunun telgrafna cevab: Dil Bayram mnasebetiyle
bana kar gsterilen temiz duygulardan ok duygulandm.
Teekkr eder, verimli almalarnzda srekli baarlar dilerim (A.T.T., s.45).
: Atatrkn, Dil Bayramnn 7. yldnm nedeniyle gnderilen kutlama telgraflarna Anadolu Ajans araclyla ak
teekkr (A.S.G. . 15.9.1939).
: Atatrke, akamzeri srekli ve danman hekimler tarafndan muayene ve konsltasyon yaplmas (A.S.H., s.2829).
28 Eyll 1938 : Atatrkn, Barbarosu anma treni nedeniyle stanbul Valisi Muhittin stndan halkn sayg ve ballk duygularn bildiren telgrafna teekkr cevab (A.T.T., s.45).

587

: Atatrkn, Barbarosu anma treni nedeniyle denizde dzenlenen k oyunlarn Dolmabahe Saraynn penceresinden izlemesi (A.S.G., . 16.9.1939).
2 Ekim 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Cenevreden dnen
Dileri Bakan Tevfik Rt Aras kabul (S.P.
3.10.1938).
3 Ekim 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda Babakan Cell Bayar
ve Atina Bykelisi Ruen Eref naydn birlikte kabul
ve grmesi (S.N.D., s.21; A.N.D., s. 747; A.G.G., s.64;
S.P., 4.10.1938).
4 Ekim 1938 : Atatrkn, Makbule (Atadan), Afet (nan) ve Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 40 dakika kalmlardr. S.N.D., s.22).
5 Ekim 1938 : smet nnnn, Atatrke mektubu: Sevgili Atatrk! Muhterem Cell Bayar bana sizin selmnz getirdi. ok sevindim. Sizin bir an evvel salnza kavumanz yegne ve
samim dileimdir. ki mbarek ellerinizden, sevgili ve can
verici yznzden, doymadan binlerce perim, sevgili Atatrk, byk Atatrk, velinimetim Atatrk! (A. v. /., C.
11.11.1986; Me; s.264-265).
: Atatrkn, Makbule (Atadan), Afet (nan) ve Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 55 dakika kalmlardr. S.H.D., s.24).
6 Ekim 1938 : stanbulun kurtuluunun 15. yldnm nedeniyle gece dzenlenen fener alay ile Tophane Caddesini geerek Dolmabahe Saray nne gelen halkn, Yaa Atatrk! Var ol
Ulu nder! haykrlaryla gsterilerde bulunmas
(A.S.G., . 22.9.1939).
: Atatrkn, Afet (nan), daha sonra Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak kabul [Afet (nan) 10 dakika, Hasan Rza Soyak 25 dakika, Atatrkn yannda kalmtr. S.N.D.,
s.26].
: Atatrkn, geceyi hafif rahatsz olarak geirmesi (A.S.G.,
. 22.9.1939).
7 Ekim 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda saat 11.00de Almanyadaki asker manevralardan dnen 2. Ordu Mfettii Or-

588

general zzettin allar, saat 13.00de Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak kabul (S.P. 8.10.1938;
A.N.D., s.747-748; S.N.D., s.28).
: Atatrkn, Makbule (Atadan), Afet (nan) ve Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 45 dakika kalmlardr. S.N.D., s.28).
: Atatrkn, stanbulun 15. kurtulu yldnm nedeniyle
stanbul Vali ve Belediye Bakan Muhittin stnda tarafndan ekilen sayg telgrafna cevab: ...Sayn halkn bana kar gsterdiklerini bildirdiiniz samim hislerden ok
duygulandm. Aziz stanbullulara candan teekkr ve sevgilerimin iletilmesini rica eder, hepinize daima artan refah
ve saadetler dilerim (Ku. 8.10.1938).
8 Ekim 1938 : Srekli ve danman hekimlerin toplu olarak Atatrk ziyareti ve 25 dakika yannda kalmalar (S.N.D., s.30).
: Atatrkn, Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak, daha sonra Kl Aliyi kabul ve grmesi (S.N.D., s.30).
: Atatrkn, Makbule (Atadan), Afet (nan) ve Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 63 dakika kalmlardr. S.N.D., s.30).
9 Ekim 1938 : Atatrkn, Ankara-Erzurum demiryolunun Erzincana
ulamas nedeniyle Babakan Cell Bayarn telgrafna cevab: Muhterem halkn bu nemli ve mesut olaydan pek
yerinde olarak duyduu hislerini belirtirken bana kar gsterdiini bildirdiiniz hislerden ok duygulandm (Ku.
10.10.1938).
: Atatrkn, kz kardei Makbule (Atadan), Afet (nan) ve
Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 35
dakika kalmlardr. S.N.D., s.32).
: Atatrkn, 45 dakika sreyle radyo dinlemesi (A.N.D.,
s.32).
10 Ekim 1938 : Atatrkn, Babakan Cell Bayar kabul ve 70 dakika
grmesi S.N.D., s.34).
: Atatrkn, Makbule (Atadan), Afet (nan) ve Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 80 dakika kalmlardr. S.N.D., s.34).

589

11 Ekim 1938 : Prof. Dr. Neet mer rdelpin Atatrk ziyareti ve 30 dakika yannda kal (S.N.D., s.36).
: Atatrkn, Afet (nan), daha sonra Sabiha Gkeni kabul (S.N.D., s.36).
: Atatrkn, Babakan Cell Bayar, Londra Bykelisi Fethi Okyar ve Salih Bozoku beraber kabul ve 45 dakika grmesi (S.N.D., s.36).
12 Ekim 1938 : Prof. Dr. Neet mer rdelpin Atatrk ziyareti ve 10 dakika yannda kal (S.N.D., s.38).
: Atatrkn, Afet (nan), daha sonra Sabiha Gkeni kabul (S.N.D., s.38).
: Atatrkn, akam saat 19.15den 23.00e kadar radyo dinlemesi (S.N.D., s.38).
13 Ekim 1938 : Srekli ve danman hekimlerin toplu olarak Atatrk ziyareti ve 45 dakika yannda kallar (S.N.D., s.40).
: Atatrkn, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras kabul ve
45 dakika grmesi (S.N.D., s.40; A.N.D., s.748).
: Atatrkn, Afet (nan) kabul ve 40 dakika grmesi
(S.N.D., s.40).
14 Ekim 1938 : Srekli ve danman hekimlerin Atatrk ziyareti ve 20 dakika yannda kalmalar (S.N.D., s.42).
15 Ekim 1938 : Srekli ve danman hekimlerin Atatrk ziyareti ve 30 dakika yannda kallar (S.N.D., s.44).
: Atatrkn, Afet (nan), Sabiha Gken ve kz kardei Makbule (Atadan) ayr ayr kabul (S.N.D., s.44).
: Atatrkn, saat 19.00dan itibaren bir sre radyo dinlemesi (S.N.D., s.44).
: Atatrkn, Belediye seimlerinin sonularn bildiren Babakan Cell Bayara cevap telgraf: ...stikll Sava ve
Trk nklb, her hamlesinde ve her safhasnda, milletimizin yksek siyas ve uygar karakteriyle memleket ilerindeki uurlu birliine dayanarak baarya erimitir. Dn ve
bugn olduu gibi yarn da memleket ve millet iin yegne
kudret, mutluluk ve refah kayna, inklp ilkeleri ve Cumhuriyet rejimidir (C. 16.10.1938).

590

16 Ekim 1938 : Atatrkn, akama doru ilk ar komaya girii (S.N.D.,

s.49; U.A.S.G., Yedign No: 304; s. 11-13; S.G.A., s.54;
A.H.II, 762-763; A.S.H., s.30-33). (Atatrk, ilk cidd komaya 16 Ekim 1938 gn girmi ve bu koma hali 17 ve 18
Ekim gnleri de devam etmi, 19 Ekim gn ise yava yava komadan kmtr. Bu gnler esnasnda, Pariste bulunan Prof. Dr. Fiessinger ile telefonla iliki kurulmu ve
tavsiyeleri alnmtr).
: Atatrkn salk durumu hakknda gece saat 22.45te srekli ve danman hekimlerin mterek raporu: ..Atatrk,
kendisini ve etrafndakileri tanmyor ve sorulan suallere
cevap vermiyor; her eye kar kaytsz ve kendisini uyandrmak mmkn olmuyor. Refleksler ok hafif, umum duyarllk azalm; kk ve hafif hareketler alnabiliyor (C.A.,
Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).
17 Ekim 1938 : Atatrkte, koma halinin cidd olarak devam etmesi
(S.N.D., s.49; A.S.G., . 24-26.9.1939; A.S.H., s.30-32).
: Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Atatrkn geirmekte olduu rahatszla ait sabah ve akam yaymlanan
iki bildirisi: ...Karacier hastal normal seyrini izlerken
16.10.1938 pazar gn birdenbire umum halsizlikle birlikte sindirim ve sinir sistemine ait belirtiler gstermeye balamtr (C. 18.10.1938; U. 18.10.1938; S.G.A., s.56).
(Atatrkn salk durumu ile ilgili bu bildiriler, 22 Ekim
1938 gnn de iermek zere sabah ve akam gnde 2
defa yaymlanmtr). *
18 Ekim 1938 : Atatrkte, koma halinin almakszn devam etmesi
(S.N.D., s.51-55;A.S.H., s.30-32).
19 Ekim 1938 : Atatrkn, zaman zaman komadan k ve akama doru komann tamamen al (S.N.D., s.57-59;A.S.H., s.3233).
: Babakan Cell Bayar bakanlndaki Bakanlar Kurulunun, T.B.M.M. Bakan Abdlhalik Renda ve Genelkur
* Atatrkn salk durumuyla ilgili yaymlanan bildirilerde imzas bulunan hekimler unlardr: Srekli hekimler: Prof. Dr. Neet mer rdelp, Prof. Dr. Mim Kemal ke, Dr. Nihat Reat Belger.
Danman hekimler: Prof. Dr. kil Muhtar zden, Prof. Dr. Hayrullah Diker, Prof. Dr. Sreyya Hidayet Serter, Dr. Abrevaya Marmaral, Dr. Mehmet Kmil Berk.

591

may Bakan Fevzi akmakn da katlmyla Dolmabahe

Saraynda bir toplant yapmas (A.S.G., i. 28.9.1939;
ASM, s.33).
: Salk Bakan Dr. Hulusi Alatan, srekli ve danman hekimlere -Atatrk tedavide gsterdikleri baar nedeniyleBakanlar Kurulunun tebrik ve teekkrlerini bildirmesi
(A.S.H., s.33).
20 Ekim 1938 : Komay atlatan Atatrkn, tamamen kendine gelii ve durumunun dzelmeye balamas (A.S.G., i. 29.9.1939;
A.S.H., s.33).
: Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Atatrkn sal ile ilgili bildirisi: Umum durum iyilie gitmekte olup, sinirsel belirtiler tamamen gemitir (C. 21.10.1938).
21 Ekim 1938 : Atatrkn, saat 11.10da Babakan Cell Bayar kabul
ve 6 dakika grmesi (S.N.D., s.62; A.S.H., s.33).
: Atatrkn salk durumu hakknda Dr. Nihat Reat Belger
ve Prof. Dr. Neet mer rdelpin mterek raporu: ..Karnn gerginliinden, gazdan ve su tazyikinden ikyet ettiler.
Ponksiyon yaplmasn istiyorlar. Mmkn olduu kadar abuk Ankaraya gitmek istiyorlar (C.A., Kutu: 161-3, Dosya:
79-2).
: Atatrkn sal hakknda yaymlanan iki bildiride geceyi
ve gndz rahat geirdikleri ve umum durumda iyiliin
devam ettiinin bildirilmesi (C. 22.10.1938).
22 Ekim 1938 : Atatrkn, Genel Sekreteri Hasan Rza Soyaka syledikleri: Gel bakalm, ne dersin; biz gittik, geldik! Bu doktorlar
insana deta can veriyorlar! (A.H.II, s.766).
: Atatrkn, kk lkye kabul ve 10 dakika grmesi
(S.N.D., s.64).
: Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Atatrkn sal hakknda bildirisi: ...Doktarlarn saat 20.00de verdii rapora gre hastalk normal seyrine dnmtr. Gnlk bildiri yaymlamaya gerek kalmamtr (C. 23.10.1938; S.G.A.,
s.58).
23 Ekim 1938 : Atatrke, srekli ve danman hekimler tarafndan konsltasyon yaplmas (A.S.H., s.34; A.G.G., s.182; S.N.D.,
s.66).

592

25 Ekim 1938 : Atatrkn, Cumhuriyetin 15. yldnm nedeniyle orduya

gnderecei mesaj, Genel Sekreteri Hasan Rza Soyaka
dikte etmesi (A.S.G., . 2.10.1939). Bk. 29.10.1938
: Atatrkn, kk lk ve annesini kabul (S.N.D., s.70).
26 Ekim 1938 : Atatrkn, kz kardei Makbule (Atadan), Afet (nan) ve
Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 15
dakika kalmlardr. S.N.D., s.72).
: Atatrkn, kk lk ve annesini kabul (S.D.D., s. 72).
27 Ekim 1938 : Srekli ve danman hekimlerin toplu olarak Atatrk ziyareti ve muayeneleri (15 dakika yannda kalmlardr.
S.N.D., s.74; A.S.H., s.35).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisinde adna okunacak 1 Kasm sylevi zerinde Babakan Cell Bayarla 40
dakika grp metin zerinde dzeltme ve ilveler yapmas (S.N.D., s.74).
28 Ekim 1938 : Atatrkn, akam Sabiha Gkeni kabul ve syledikleri:
Yarn bayram, deil mi Gken? Bu gn halkmla, halkmn iinde kutlamak isterdim. Beni Cumhuriyet Bayramnda halkmdan uzak tutan bu hastala lnet ediyorum
(A..B.., s.419-420).
29 Ekim 1938 : Cumhuriyetin 15. yldnmnn yurdun her yerinde coku
ile kutlanmas (U. 30.10.1938).
: Cumhuriyetin 15. yldnm nedeniyle Trkiye Byk Millet Meclisinde tren yaplmas ve T.B.M.M. Bakan Abdlhalik Rendann, Cumhurbakan Atatrk adna tebrikleri kabul, daha sonra Hipodromda geit treni dzenlenmesi (A.H.II, s.768).
: Atatrkn, Cumhuriyetin 15. yldnm nedeniyle orduya
mesaj: Zaferleri ve mazisi insanlk tarihi ile balayan, her
zaman zaferle beraber uygarlk klarn tayan kahraman
Trk Ordusu! Trk vatannn ve Trklk topluluunun an
ve erefini, i ve d her trl tehlikelere kar korumaktan
ibaret olan vazifeni her an yapmaya hazr olduuna benim
ve byk ulusumuzun tam bir inan ve itimadmz vardr!
(U. 30.10.1938; C. 30.10.1938). (Bu mesaj, Ankara Hipodromunda bugn yaplan geit treninin balangcnda Babakan Cell Bayar tarafndan okunmutur).

593

: Kuleli Asker Lisesi rencilerinin, 29 Ekim treni dn,

vapurla Dolmabahe Saray nnden geerken stikll
Marn syleyerek Atatrk selmlamalar ve sevgi gsterilerinde bulunmalar (A.S.G., s.75; A.H.II, s.769).
Ekim 1938 : smet nnnn, eski zel Kalem Mdr Vedit Uzgrenle Atatrke gnderdii -stanbula gelerek kendisini
grmek arzusunda olduunu bildiren- mektubun, Atatrke
sunulmas ve Atatrkn -smet nnye iletilmek zereVedit Uzgrene syledikleri: Yaknda ben Ankaraya geleceim; orada grrz. Bu nedenle zahmet etmesin, Ankarada kalp istirahat etsin ve doktorlarn tavsiyelerine harfiyen riayette bulunsun; bunlar bir emir olarak teekkr ve
selmlarmla beraber kendisine sylersiniz!.. (A.H.II,
s.761-762).
1 Kasm 1938 : Srekli ve danman hekimlerin toplu olarak Atatrk ziyareti ve 10 dakika yannda kalmalar (S.N.D., s.84).
: Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisi V. dnem, IV. toplant yln a konumasnn, Babakan Cell Bayar tarafndan okunmas: ...Cumhurreisimiz Atatrkten aldm
emir zerine bu seneye ait sylevlerini okuyorum: Memleketimizi her gn daha ok kuvvetlendirmek, her alanda her
trl ihtimallere kar koyabilecek bir halde bulundurmak
ve dnya olaylarnn btn safhalarn byk bir uyanklkla izlemek, barsever siyasetimizin dayanaca esaslarn
balangcdr (Z.C., Devre: cilt: 28, s.3-7).
2 Kasm 1938 : Prof. Dr. Neet mer rdelpin Atatrk ziyareti ve 10 dakika yannda kal (S.N.D., s.86).
: Atatrkn, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Abdlhalik Rendann -Meclisin duygularn ileten- telgrafna cevab: Byk Millet Meclisinin, yeni yl almalarna balarken hakkmda gsterdiini bildirdiiniz yksek hislerden
ok duygulandm. Byk Kamutaya teekkr ve derin sayglarm arz ederim (Ku. 8.11.1938).
4 Kasm 1938 : Srekli ve danman hekimlerin toplu olarak Atatrk muayenesi ve konsltasyon yapmalar (S.N.D., s.90). (Hekimler 10 dakika Atatrkn yannda kalmlardr).

594

5 Kasm 1938 : Atatrkn, Ankaradan gelen Babakan Cell Bayar kabul ve eitli konular hakknda bilgi al (S.N.D., s.92; U.
6.11.1938; S.P., 6.11.1938).
: Prof. Dr. Neet mer rdelpin Atatrk ziyareti ve 10 dakika yannda kal (S.N.D., s.92).
6 Kasm 1938 : Srekli ve danman hekimlerin saat 10.25de toplu olarak
Atatrk ziyaretleri ve 10 dakika yannda kalmalar
(S.N.D., s.94).
: Atatrkn, Makbule (Atadan), Afet (nan) ve Sabiha Gkeni beraber kabul (Atatrkn yannda 20 dakika kalmlardr. S.N.D., s.94).
7 Kasm 1938 : Atatrke, saat 10.30da srekli ve danman hekimler tarafndan muayene ve konsltasyon yaplmas (S.N.D.,
s.96; A.S.H., s.36).
: Atatrke, saat 12.20de Dr. Mehmet Kmil Berk tarafndan
-nc defa- karn ponksiyonu yaplarak toplanan mayi
(su)in boaltlmas (C.A., Kutu: 161-3; Dosya: 79-2;
S.N.D., s.97; U.A.S.G., Yedign, No: 304, s.11-13; A.H.II,
s.770; A.S.H., s.36).
8 Kasm 1938 : Atatrkn, ikinci defa ar komaya girii (S.N.D., s.99;
A.H.II, s.771; A.H.H.B., s.20). (Bugn saat 19.00 sralarnda balayan koma, gittike arlaarak lm anna kadar
devam etmitir).
: Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Atatrkn salna ait akam tekrar resm bildiri yaymlamaya balamas:
...Bugn saat 18.30da hastalk birdenbire normal seyrinden karak iddetlenmi ve shh vaziyetleri yeniden ciddiyet kazanmtr (C. 9.11.1938).
9 Kasm 1938 : Atatrkte, ar koma halinin devam etmesi (S.N.D., s. 101;
A.S.H., s.37; S.G.A., s.61; A.H.II., s.772).
: Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Atatrkn salyla ilgili olarak saat 10.00, saat 20.00 ve saat 24.00te olmak zere bildiri yaymlamas (Saat 24.00teki bildiride
Umum durumun tehlikeli bir hal ald bildirilmitir). (C.
10.11.1938).

595

10 Kasm 1938 : Atatrkn, Dolmabahe Saraynda saat dokuzu be gee

lm (S.N.D., s.101; U. 11.11.1938, C. 11.11.1938; .A.,
s.798; A.H.II, s.772-773; A.S.H., s.37).
: Atatrkn lm zerine srekli ve danman hekimlerin
lm tutana: ...8 Kasm 1938 sal gn bir kere daha beliren ve btn bakm ve tedaviye ramen ilerlemesine mni olunamayan ve byk bir sratle gelien ikinci bir byk
koma iinde 10 Kasm 1938 perembe sabah, saat dokuzu be gee, ok muazzez ve byk hasta terk-i hayat etmitir (A.S.H., s.39-41; S.G.A., s.63).
: Srekli ve danman hekimlerin, Atatrkn hastal ve
lm hakknda ayrntl geni raporu: ..Mart balarnda
Paristen arlan Prof. N. Fiessinger ile Prof. Dr. Neet
mer rdelp arasnda Ankarada bir tbb danma daha yaplarak byk bir karacier ve byke bir dalak bir kere
daha mahede edilmi ve ayn tehis konularak hastaln bir hpatite sclrocongestive thylique olduu tespit
edilmitir. Uygulanan tedavi sayesinde hastalk bir derece
dzelmi gibi grnm ise de, gerekte hastaln seyrinde cidd hibir durma husule gelmemi ve gelimesi devam
etmitir. ..Yaplan ok itinal tedaviye, her trl emek ve
gayrete ramen, hastalk asla durmakszn seyrine devam
ederek yaratt kaeksi yava yava artm ve son iki ay
iinde defa beliren ve byk karacier yetersizliine
bal olan vahim asab belirtilerle hastalk son derece arlam ve geciktirme ok pheli bir hale gelmitir (C.A.,
Kutu: 161-3, Dosya: 79-2; A.S.H., s.39-41).
: Atatrkn, lm zerine Hkmet bildirisi: ...Ebed Trk
milleti, onun eserlerini ebediyete kadar yaatacaktr. Trk
genlii, onun kymetli emaneti olan Trkiye Cumhuriyetini
daima koruyacak ve onun izinde yryecektir. Kemal Atatrk, Trkn tarihinde ve gnlnde daima yaayacaktr
(C. 11.11.1938; .A., s.798; A.H.II, s.773-774; .B.I.A.S.G.,
s. 556-557).
: Atatrkn lmn takiben, Hfzsshha Enstits Mdr
Dr. Nuri Hakk Aktansel tarafndan yznn ve sa elinin
muljnn yaplmas (S.G.A., s.64; A.S.H., s.42).

596

11 Kasm 1938 : Srekli ve danman hekimlerin, Atatrke otopsi yaplmasna gerek olmadna dair saat 9.30da dzenledikleri rapor: 10 Kasm 1938 tarihinde dzenlenen byk raporda
belirtildii zere Atatrkn vefatna sebep olan mzmin karacier hastal (asitli siroz), tabi seyrinde devam ederek
karacier byk yetmezliine bal derin koma husule geldii oybirliiyle tespit edilmi ve keyfiyet hastaln ilk gnnden beri belli olarak, bu tehis gerek srekli ve gerek
mill ve yabanc danman hekimlerin de kanaatlerine uymu ve hastaln onbir aya yakn sren seyri de bunu dorulam ve arada herhangi bir hastalkla karmasna ait klinik belirtiler grmemi olduundan ve bu itibarla gerekleen lmn sebebinde en ufak bir tereddt ve phe kalmam olduundan bir otopsi ileminin tamamen lzumsuz
ve faydasz olduu kanaatine varlm ve defninde hibir
fenn mahzur kalmamtr (Raporda Hkmet adna Salk Bakan Dr. Hulusi Alata ve Salk Bakanl Mstear
Dr. Asm Ararn da imzalar bulunmaktadr). (C.A., Kutu:
161-3, Dosya: 79-2).
: Srekli ve danman hekimlerin, Atatrke tahnit yaplmasna dair raporu: Atatrkn defnetme merasimi yaplncaya
kadar nn korunmas iin, gereken ekilde Glhane Patolojik Anatomi Profesr Dr. M. Ltfi Aksu tarafndan tahnit yaplmasna karar verilmi ve bu tahnit hemen yaplmtr (Raporda Hkmet adna Salk Bakan Dr. Hulusi Alata ve Salk Bakanl Mstear Dr. Asm Ararn da imzalar bulunmaktadr). (C.A., Kutu: 161-3, Dosya: 79-2).
: Atatrkn nnn, leden evvel -Glhane Hastanesi Patolojik Anatomi hocas- Prof. Dr. Ltfi Aksu tarafndan Dolmabahe Saraynda tahnit edilmesi (C.A., Kutu: 161-3,
Dosya: 79-2; S.G.A., s.63; A.S.H., s.42).
: Atatrkn lm zerine, Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanlna Malatya Milletvekili smet nnnn seilmesi (C. 12.11.1938; T.B.M.M., s.103,260,265). (smet nn,
22 Mays 1950 tarihine kadar bu grevde kalmtr).
16 Kasm 1938 : Atatrkn Trk bayrana sarl tabutunun, Dolmabahe
Saraynn byk tren salonunda bir katafalk zerine yer-

597

letirilerek milletin ziyaretine braklmas (Tabut 18 Kasm

1938 akamna kadar burada kalmtr). (C. 17.11.1938;
.A., s.798).
19 Kasm 1938 : Sabah, Dolmabahe Saray tren salonunda Atatrkn cenaze namaznn klnmas (.A., s.798; A.S.Gn., s.90;
A.S.H., s.43). (Cenaze namazn stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi retim yelerinden Ord. Prof. erafettin Yaltkaya kldrmtr).
: Atatrkn tabutunun, saat 8.21de Dolmabahe Sarayndan top arabasna konularak trenle Sarayburnu rhtmna, buradan Zafer torpidosu araclyla Yavuz zrhlsna
nakledilmesi, daha sonra bu gemi ile zmite getirilii, yine
Zafer torpidosuna nakledilerek karaya karl, cenazenin
saat 20.30da zel trenle zmitten Ankaraya gnderilii (C.
20.11.1938; .A., s.798).
20 Kasm 1938 : Atatrkn tabutunun, saat 10.00da bata Cumhurbakan
smet nn olmak zere Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Bakanlar, milletvekilleri, dier devlet ve ordu ileri gelenleri tarafndan Ankara
stasyonunda trenle karlanmas (U. 21.11.1938; .A.,
s.798).
: Atatrkn tabutunun, trenden alnarak top arabasna konulmas ve byk trenle Trkiye Byk Millet Meclisine
getirilerek Meclis nnde hazrlanan katafalka yerletirilmesi (U. 21.11.1938; .A., s.798).
21 Kasm 1938 : Atatrkn tabutunun, Trkiye Byk Millet Meclisi nndeki katafalktan alnarak byk trenle geici kabir olarak ayrlan Etnografya Mzesine getirilii ve hazrlanan mermer
lhdin zerine konuluu (U. 22.11.1938; C. 22.11.1938;
.A., s.799).
28 Kasm 1938 : Atatrkn vasiyetinin, Ankara nc Sulh Hukuk Hakimlii tarafndan almas (U. 29.11.1938; A.V., s.51).
-19449 Ekim 1944 : Rasattepede, Antkabir inaatna balanlmas ve ilk harc
Babakan kr Saraolunun koymas (U. 10.10.1944).

598

-19539 Kasm 1953 : Atatrkn tabutunun, sabah, grevli heyet huzurunda alarak rapor dzenlenmesi (Za. 10.11.1953; U. 10.11.1953;
A.S.H., s.44-47). (Atatrkn tahnit edilmi nnn hi bozulmam olduu grldkten sonra, gerekli rapor dzenlenerek heyet tarafndan imzalanmtr. Y., 10.11.1953).
(Dzenlenen raporda, Atatrkn nnn kurun tabuttan
ceviz tabuta alnma ileminin bugn yapld yazlm ise
de, bu ilem tahnit durumunu tespit ile grevli tp profesr Kmile evki Mutlunun nerisi ve heyetin uygun grmesi ile 10 Kasm 1938 sabahna braklmtr. A.A.N.B.H., s.
4).
10 Kasm 1953 : Atatrkn nnn, sabah 7.30da kurun tabuttan karlarak ceviz aacndan yaplm tabuta alnmas (A.A.N.B.H.,
s. 4; M.K.A.A.N.B., M. 10.11.1954).
: Atatrkn tabutunun, saat 9.05te Etnografya Mzesinden
alnarak byk bir trenle Antkabire nakledilmesi ve fni
vcudunun vatan topraklarna verilii (U. 11.11.1953; Za.
11.11.1953; C. 11.11.1953; A.S.H., s.48-51).
-1981 1981 : Atatrkn yznc doum yldnmnn, coku ile kutlanmas.

599

KISALTMALAR*
A. : Akam gazetesi
A.A. : Kemal Atatrk Anarken, Afetinan, 1956
A.A.B. Y. V. : Atatrke Ait Bilinmeyen Yedi Vesika, M. Fahrettin Krzolu, 1976
A.A.D.E : Atatrkn Askerlie Dair Eserleri, Afetinan, 1959
A.A.G. : Atatrkn Almanya Gezisi, Mehmet nder, 1981
A.A.G.K. : Atatrkn Anafartalar Grubu Komutanlndan stifasna
Dair Baz Belgeler, Ulu demir, 1968
A.A.H. : Atatrkn Ak Hayat, emsi Belli, 1988
A.A.H.M. : Ankara Adliye Hukuk Mektebinden Ankara niversitesi
Hukuk Fakltesine, Ahmet Mumcu, 1977
A.A.K. : Atatrkn Asker Kiilii, Fahri Belen, 1963
A.A.M.A. : Atatrk Aratrma Merkezi Arivi
A.A.M.S. : Atatrkn Amerikan Milletine Seslenii, smail Arar, 1981
A.An. : Atatrk Anadoluda (1919-1921) I, Tevfik Byklolu, 1959
A.A.N.B.H. : Atatrkn Antkabire Naklinden Bir Hatra, Kmile evki
Mutlu, 1964
A.An : Atatrkn Anlar, Yayma Hazrlayan: smet Grgl,
1997
A.Anl. : Atatrkten Anlar, Kzm zalp-Teoman zalp, 1992
A.A.S. : Atatrk ve Askerlik Sanat, Nusret Baycan, 1985
A.A.Se. : Atatrkn Adana Seyahatleri, Taha Toros, 1939
A.B. : Atatrkle Beraber, Aslan Tufan Yazman, 1969
A.B.B.K. : Atatrkn Bilinmeyen Bir Konumas, hsan Gne, 1986
A.B.C.H.S..N. : Atatrkn, Btn Cihana Hitaben Sylenmesini istedii
Nutuk, Anlatan: kr Kaya, Yazan: Yekta Ragp nen,
Dnya gazetesi 10.11.1953
A.B.E.B. : Atatrk Biyografisinin Esaslar ve Belgeleri, Nait Hakk
Ulu, 1975
A.B.E.N.Y. : Atatrk, Belgeler, Elyazsyla Notlar, Yazmalar, Yayna
Hazrlayan: Ycel Demirel, 1998

* Ksaltmalarn ait olduu eserlere ait geni bibliyografik bilgi iin kitabmzn sonundaki, yazarlarn
soyadlarna gre dzenlenen Yararlanlan Kaynaklar blmne baklmaldr.

600

A.B.H.D.Y. : Atatrkn Bir Hatra Defterine Yazdklar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 1, 1984
A.Bi. : Atatrkn Biyografisi, Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm
1974
A.B..B.T.B.H. : Atatrkn Biyografisi ile ilgili Baz Tarih ve Belgeler Hakknda, Faik Reit Unat, 1963
A.Bil. : Atatrk Bildirileri, Mehmet nder, 1990
A.B..M. : Atatrkn Bilinmeyen ki Mektubu, Edibe Dolu, 1984
A.B.K.M. : Atatrkn Bir Kadna Mektuplar, Peyami Safa, Milliyet gazetesi, 21.11.1954-6.12.1954
A.B.Z. : Atatrk ve Byk Zafer, Osman Atill, 1972
A.C.M. : Atatrkn Cehaletle Mcadelesi, Baki Vandemir, Yerli,
Yabanc 80 imza Atatrk Anlatyor (tarihsiz)
A..G.G. : Atatrk izgisinde Gemiten Gelecee, Utkan Kocatrk,
2005
Ak Sz : Ak Sz gazetesi (Yeni harflerle)
A..P.R. : Atatrk ve ok Partili Rejim, Sait A. Terziolu, Cumhuriyet
gazetesi, 10.11.1963
A.D. : Atatrk Diyarbakrda, Kadri Kemal Kop, 1938
A.D.B.B. : Atatrke Dair Baz Belgeler, Mnir Aktepe, 1968
A.D..A.B. : Atatrke Dair En Eski ki Yabanc Ariv Belgesi Hakknda,
Abdurrahman ayc, 1971
A.D..H. : Atatrkn 908 nklbnda da ok Byk Hizmeti Vardr,
Galip Pasiner, Akam gazetesi, 16.11.1938
A.D.K. : Atatrk Devrimi Kronolojisi, Sami N. zerdim, 1966
A.D.M.P. : Atatrk Dnemi Maliye Politikas, 1. Kitap, Cihan Duru-Kemal Turan - Abdurrahman ngeolu, 1982
A.D. : Atatrk Dnemi (19 Altn Yln yks), Nejat Saner, 1975
A.D.T.D.P. : Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak,
Mehmet Gnlbol - mer Krkolu, 1985
A.E. : Atatrk Evi, mer Yrkolu, Beendik Kltr Hizmetleri
Serisi: 2
A.E.A.M. : Atatrk Evleri - Atatrk Mzeleri, Mehmet nder, 1970

601

A.F.D. : Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Haz.: Utkan Kocatrk,

1984
A.G. : Aka Gndzn Canl Bir Hatras, Milliyet gazetesi,
15.5.1933
A.G.G. : Atatrk Gp Giderken, Mazhar Leventolu, 1971
A.G..A. : T.B.M.M. Hkmeti Umur-u Hariciye Vekili Yusuf Kemal
Tengirenkin 1922 Martnda Yapt Avrupa Gezisiyle lgili Anlar, Hikmet Bayur, 1976
A.G.M.K. : Atatrk, Gazi Mustafa Kemal, Foto Cemal Iksel, 1969
A.G.O.I.T.B.K. : Atatrkn Gnmz Olaylarna Ik Tutan Baz Konumalar, smail Arar, 1981
A.G.S.G. : Atatrkn Gelecei Sezi Gcne ve nsandan Anlayna
rnek, Hikmet Bayur, 1968
A.H.
A.H.I
A.H.II
A.H.A., 1973
A.H.A., 1974
A.H.A., 1975
A.H.A., 1976
A.H.A., 1977
A.H.A., 1978
A.H.A., 1979
A.H.A., 1982
A.Ha.

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Atatrkn Hatralar (1914-1919), Falih Rfk Atay, 1965

Atatrkten Hatralar I, Hasan Rza Soyak, 1973
Atatrkten Hatralar II, Hasan Rza Soyak, 1973
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1973
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1974
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1975
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1976
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1978
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1979
Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1982
Atatrkn Hayat, Hamza Erolu, 1986

A.H.A.A. : Dr. Neet merin Azndan Atatrkn Hastalna Ait Anlar, Leyl ambel, Ulus gazetesi, 10.11.1959 -19.11.1959
A.H.D. : Atatrkn Hatra Defteri, kr Tezer, 1972
A.H.D.Y. : Atatrkn Hatra Defterlerine Yazdklar, Derleyen: Utkan
Kocatrk, 1971
A.H.E. : Atatrk Hayat ve Eseri, Yusuf Hikmet Bayur, 1963
A.H.H. : Atatrkn Husus Hayat,
8.6.1949-6.9.1949

602

Asaf

ilbay, Tan gazetesi,

A.H.H.B. : Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Afetinan, 1968

A.H.M. : Hatralarm, Ali Haydar Mithat, 1946
A.H.N.R.B.M. : Atatrkn Hastal, Prof. Dr. Nihat Reat Belgerle Mlakat, Ruen Eref naydn, 1959
A.H.P. : Atatrkn Halklk Program, smail Arar, 1963
A.Hu. : Atatrkn Hususiyetleri, Kl Ali, 1955
A.H.Y.H. : Atatrkn Hayatndan Yazlmam Hatralar, Cevat Abbas
Grer, Yeni Sabah, 14.2.1941 - 25.5.1941
A.. : Anadolu htilli, Sabahattin Selek, 1968
A..B. : Adanann stikll Beyannamesi, Yusuf Ayhan, 1970
A..B.K. : Prof. Dr. Afet nanla Bir Konuma, Utkan Kocatrk, 1985
A..B.. : Atatrkn zinde Bir mr Byle Geti, Sabiha Gken,
Anlar kaleme alan: Oktay Verel, 1982
A..B.T. : Atatrkn zmit Basn Toplants, smail Arar, 1969
A..G. : Ankarann lk Gnleri, Yunus Nadi, 1955
A..H.I : Atatrkn stanbuldaki Hayat I, Hazrlayan: Niyazi Ahmet
Banolu, 1973
A..H.II : Atatrkn stanbuldaki Hayat II, Hazrlayan: Niyazi Ahmet
Banolu, 1974
A...A.B. : Atatrk ile lgili Ariv Belgeleri (1911-1921), 1982
A..M..H.R. : Atatrkn II. Merutiyet nklbnn Hazrlanmasndaki
Rolne Ait Bir Belge, Faik Reit Unat, 1962
A...B. : Atatrkle ilgili Belge, Mithat Sertolu, 1967
A.. ve A.M. : Atatrk zmirde ve Atatrk Mzesi, lay Hamurolu, 1979
A..Y.l : Atatrk ile Yazmalar I (1920-1923), Bill N. imir, 1981
A.K. : Atatrk Kayseride, mer elebi, 1973
A.K.D.D.A.Y. : Atatrk (Komutan, Devrimci ve Devlet Adam Ynleriyle),
Haz.: Cihat Akakayal, T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve
Stratejik Ett Bakanl, 1980
A.K.H. : Atatrk ve Kadn Haklar, SdkaTezel, 1983
A.K. : Atatrk Krklarelinde, Nazif Karaam, 1969
A.K.M.K.M. : Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat, Ruen
Eref (naydn), 1930
A.K.M.V.C. : Mill Mcadelede Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, Bekir Stk Baykal, 1986

603

A.K.S. : Atatrk ve Kurtulu Sava (1919-1922), Selhattin Tansel,

1965
A.K.T.K.P.S. : Atatrkn Kurduu Trkiye Komnist Partisi ve Sonras,
Feridun Kandemir, 1965
A.K.Y.Y.A.S.B.H. : Atatrkn 40 Yl Yanndan Ayrmad Salih Bozokun Hatralar, Milliyet gazetesi, 5.11.1979 -7.12.1979
Almanak, 1933 : 1933 Matbuat Almana, 1933
Almanak, 1935 : 1935 Matbuat Almana, 1935
A. Ma. : Atatrk Manisada, Sadk Karaz, 1969
A.M.D.P.I : Atatrkn Mill D Politikas (Mill Mcadele Dnemine Ait
100 Belge) 1919 - 1923, cilt: I, Haz.: Dileri Bakanl,
Kltr Bakanl Yayn, 1981
A.M.D.P.II : Atatrkn Mill D Politikas (Mill Mcadele Dnemine Ait
100 Belge) 1923 - 1938, cilt: II, Haz.: Dileri Bakanl,
Kltr Bakanl Yayn, 1981
A.Me. : Atatrke Mektuplar, Mehmet nder, 1978
A. Mektuplar : Atatrkten Mektuplar, Afetinan, 1981
A.M.F.A..A. : Birinci Dnya Savanda Atatrkle Mareal Falkenhayn
Arasnda kan Anlamazla Dair Yeni Belgeler, Ulu demir, 1969
A.M.R. : Arburnu Muharebeleri Raporu, Mustafa Kemal, Yayna
Hazrlayan: Ulu demir, 1968
A.M.T. : Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, Mustafa Kemal, Yaynlayan: Ulu idemir, 1962
A.N.. : Atatrk Nasl alrd?, Tevfik Byklolu, 1954
A.N.D. : Atatrkn Nbet Defteri, Toplayan: zel ahingiray, 1955
A.N.M. : Atatrkn Nian ve Madalyalar, Nusret Baycan, 1986
A.N.Z.D. : Atatrk Ne Zaman Dodu?, Mustafa Baydar, Milliyet gazetesi 10.11.1966
A.O.A.Z..K. : Atatrk ve 30 Austos Zaferinin lk Kutlan, Bedrettin
Tuncel, 1972

604

A.. : Atatrk zleyi, Hatralar, Ruen Eref naydn, 1957

A..A.S : Atatrkn zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, 1981
A..A.S.II : Atatrk zel Arivinden Semeler II, Genelkurmay Askeri
Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, 1992
A..M : Atatrkn zel Mektuplar, Haz: Sadi Borak, 1970
A.R.B.M : Eski stanbul Mebusu Ali Rza Beyin Mektubu, Milliyet gazetesi, 13.5.1933
A.R.H : Atatrk ve Resim-Heykel, Gltekin Elibal, 1973
A.R.G.Y.S : Atatrkn Resm Yaynlara Girmemi, Sylev, Deme, Yazma ve Syleileri, Sadi Borak, 1980
A.S : Atatrk Silifkede, zzet Aslan, 1969
A.S.A.H.A.H : Atatrkn Selnikteki Askerlik Hayatna Ait Hatralar, Behi Erkin, 1956
A.S.A.K. : Atatrkn Sofya Ataemiliterliine Kadar ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Olan Mnasebetleri ve Bu Hususla Alkal
Bir Belge, Mnir Aktepe, 1974
A.S.. : Atatrkle Samsuna kanlar, Feth Tevetolu, 1971
A.S.D.I : Atatrkn Sylev ve Demeleri I, 1961
A.S.D.II : Atatrk Sylev ve Demeleri II, 1959
A.S.D.III : Atatrkn Sylev ve Demeleri III, 1964
A.S.D.V : Atatrkn Sylev ve Demeleri, Tamim ve Telgraflar V,
1972
A.Se. : Atatrke Sevgi, Mellat zg, 1972
A.S.E.G. : Atatrkn Savaronada 56 Gn, kdam gazetesi,
13.6.1939- 13.8.1939
A.S.G. : Atatrkn Son Gnleri, Kl Ali, 1955
A.S.G.B.V.K.A. : Atatrk Samsuna Gtren Bandrma Vapuru Kaptan (smail Hakk Durusu) Anlatyor, Kurun, 20.5.1938
A.S.G. : Atatrkn Son Gnleri, Rahmi Yaz, ikdam gazetesi
14.8.1939-22.11.1939
A.S.Gn. : Atatrkn Son Gnleri, Cemal Kutay, 1981
A.S.H. : Atatrkn Salk Hayat, Bedi ehsuvarolu, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1981

605

A.S..G. : Atatrkn Sofrasnda lk Gece, Anlatan: Ruen Eref

naydn, 1956
A.So. : Atatrkn Sofras, Atatrkn sofrasnda bulunmu kiilerin hatralar, Haz.: Rfk Konay, Vakit gazetesi, 8.9.1947 11.10.1947
A.Soh. : Atatrkn Sohbetleri, Derleyen: Utkan Kocatrk, 1971
A..D.K..S. : Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve inebolu Seyahatleri (1925), Mustafa Selim mece, 1959
A. Tarihi : Ayn Tarihi
Ata ve . : Ata ve stanbul, Sadi Borak, 1983
A.T.B.D. : Asker Tarih Belgeleri Dergisi (Harp Tarihi Belgeleri Dergisi) (Say: 67 ve devam), Genelkurmay Asker Tarih ve
Stratejik Ett Bakanl Yayn, Ankara
A.T.C. : Aydn Tarihi ve Corafyas, Leman Ksa, 1960.
A.T.D.K. : Atatrk, Tarih ve Dil Kurumlar (Hatralar), Ruen Eref
naydn, 1954
A.T.D.P. : Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Mehmet
Gnlbol -Cem Sar, 1963
A.T.K.H.K. : Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas, Afetinan,
1964
A.T.T. : Atatrkn Toplanmam Telgraflar, Derleyen: Utkan Kocatrk, 1971
A.T.T.B. : Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, 1964
A.T.Y. : Atatrkn Toplanmam Yazlar, Feth Tevetolu, 1986
A..O.B. : Atatrk 3. Ordu Blgesinde, 3. Ordu Komutanl Yayn,
Erzurum, 1981
A..R..N. : Atatrkn niversite Reformu ile lgili Notlar, Utkan Kocatrk, 1984
A.V. : Atatrkn Vasiyeti, Mazhar Leventolu, 1968
A. ve A. : Atatrk ve Anzaklar, Ulu demir, 1978
A. ve As. : Atatrk ve Askerlik, Suat lhan, 1990
A. ve D. : Atatrk ve Donanma, Rait Metel, 1966
A. ve De. : Atatrk ve Demokrasi, Afetinan, 1959
A. ve Di. : Atatrk ve Diyarbakr, evket Beysanolu, 1981

606

A. ve . : Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), Joseph

Grew, ev.: Muzaffer Akn, 1966
A. ve z. : Atatrk ve zmir, zmir Gazeteciler Cemiyeti, 1981
A. ve L : Atatrk ve Lyautey, Fuat Pekin, 1956
A. ve S.G. : Atatrk ve Sosyal Gvenlik, Ankara, 1981
A. ve T.C.T.K. : Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1988
A. ve T.K. : Atatrk ve Trk Kadn, Perihan Naci Eldeniz, 1956
A. v. . : Atatrk ve nn, Uur Mumcu, Cumhuriyet gazetesi,
11.11.1986
A.V.T. : Afyon Vilyeti Tarihesi, Haydar zdemir, 1961
A.Y. : Atatrkn Yaam, 1. cilt (1881-1918), Ulu demir, 1980
A.Y.A. : Asker Ynyle Atatrk, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, 1981
A.Ya. : Atatrkn Yazdrdklar, Derleyen: Utkan Kocatrk, 1971
A.Y.B.N. : Atatrkn Yazdrd Baz Notlar, Nee Yeilayr, 1988
A.Y.D. : Atatrk Yrr Dururken, Mazhar Leventolu, 1971
A.Y.D.A.G. : Atatrkn Yabanc Devlet Adamlaryla Grmeleri (Yedi
Belge), Bill N. imir, 1981
A.Y.E. : Atatrkn Yaamnda Edirne, Ltif Baman-Oral Onur,
1982
A.Y.G. : Atatrkn Yurt Gezileri, Mehmet nder, 1975
Ay. .Y. : Aydn l Yll, 1967
A.Y.T.K.Y. : Atatrk ve Yeni Trkiyenin Kurulu Yllarnda ki Fransz
Tank, Ali zelebi, 1978
A.Z.T.B.Y. : Ebed ef, Kurtarc Atatrkn Zengin Tarihinden Birka
Yaprak, Cevat Abbas Grer, 1939
B.A. : 1921 Anayasas, Ergun zbudun, 1992
B.A.K. : Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuvay Millye Hatralar, erafettin Turan, 1967
B.A.Ka. : Bingaziden Anadoluya Kadar, brahim Tali ngren, Ulus
gazetesi, 10.11.1939
B.A. ve T.D. : Byk Atamz ve Trk Denizcilii, Afif Bykturul, 1969
B.D.H.T.H.,c.ll, ks.2: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, cilt: II, ksm: 2; T.C.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl,
1978.

607

B.D.H.T.H.,c.lV, ks.1 : Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, cilt: IV, ksm: 1, T.C.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl,
1979
B.D.H.T.H.,c.IV, ks.2 : Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, cilt: IV, ksm: 2, T.C.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl,
1987
B.D.H.T.H.,c.V,kp.1: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, cilt: V, kitap: 1, T.C.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl,
1993
B.D.H.T.H.,c.V,kp.2: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, cilt: V, kitap: 2, T.C.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl,
1978
B.D.H.T.H.,c.V,kp.3: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, cilt: V, kitap: 3, T.C.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl,
1980
B.G. : Bamza Gelenler, Galip Kemal Sylemezolu, 1939
B.G.A.D.C.D.G.M.K.: Byk General, Asil Dman ve Cmert Dost... Gazi Mustafa Kemal, Salhi R. Sonyel, 1979
B.H..S.M.K.I :

Byk Harbin nc Senesinde Mustafa Kemal (1916) I.

Ksm, zzettin allar, Ulus gazetesi, 24.3.1940

B.H..S.M.K.II : Birinci Harbin nc Senesinde Mustafa Kemal (1916) II.

Ksm, zzettin allar, Ulus gazetesi, 25.3.1940
B..D.S.T.D.P. : I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiyenin D Politikas, G.
Jaeschke, eviren: Mihin Lugal, 1977
B.K.A : Byk Kardeim Atatrk, Anlatan: Makbule Atadan, Yeni
stanbul gazetesi, 1.11.1952 - 22.3.1953
BM. : Bilinmeyen Mektuplar, Murat Bardak, Hrriyet gazetesi,
10.11.1995
B.M.. : Byk Meclis ve nklp, Neet Halil, 1933
B.M.K..C. : Bozkurt Mustafa Kemal ve ftiralara Cevap, Derleyen: Sadi
Borak, 1955
Bolu T. : Bolu Tarihi, M. Zeki Konrapa, 1960
Borak : Atatrk, Sadi Borak, 1973

608

B.R.G. : Bir Roman Gibi, Bezmi Nusret Kaygusuz, 1955

B.S.A.K. : Bilgin Sivasl Ali Kemal, Mehmet nder, 1954
B.S.D.T.H. : Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, S.. Aralov,
ev.: Hasan Ali Ediz, 1967
B.S.S.E.K. : Balkan Sava Sonlarnda Edirnenin Kurtarlmas Hususunda Hemen Teebbse Geilmesi iin Atatrkn Harbiye Nezaretini Uyarna Dair Bilinmeyen Bir Belge, Mithat
Sertolu, 1968
B.T. : Bilinmeyen Tarihimiz, Cemal Kutay, stanbul, 1974.
B.Ta. : Byk Taarruz, smet Grgl, 1992
B.T.B.C.K.. : Byk Taarruzda Bat Cephesi Komutanlar ve ehitleri,
Afyon li Turizm Komitesi Yayn, 1972
B. T.D.C.F.A.Z. : Byk Trk Dostu Claude Farrrein Atatrk Ziyareti, Muharrem Giray, 1962
B.T.K.A.G. : Basn Tarihimizin Kara ve Ak Gnleri, Niyazi Ahmet Banolu, 1960
B.T.S.T.A. : Belgeleri ile Trk Spor Tarihinde Atatrk, Halk San, 1981
B.T.T. : Byk Tarih Trabzonda, 1938
B.Y.A. : Bilinmeyen Ynleriyle Atatrk, Sadi Borak, 1966
B.Y.G.A.G. : Trkiyenin Kurulu Yllarnda Bir Yabanc Gazetecinin Ankara Yolculuu ve Atatrkle Grmesi, Ergun zbudun,
1984
B. Y. T. : Brunga (Yarmca) Tarihi, Avni ztre, 1971
C. : Cumhuriyet gazetesi
C.A. : Cumhurbakanl Arivi
C.B.B.K. : Cell Bayarla Bir Konuma, Utkan Kocatrk, 1986
C.D. : Cumhuriyete Doru (1921-1922), Mahmut Gololu, 1971
C.E.Y.T.T.K. : Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ulu idemir,
1973
C.K.A : Cumhuriyet Kooperatifilii ve Atatrk, Remzi Saka, 1966
C.N.K. : Cumhuriyet Nasl Kuruldu?, Feridun Fazl Tlbenti, 1955
C.O.Y.B. : Cumhuriyetin 15. Ylnda Bolu, Bolu, 1938
.A. : ankaya Akamlar, Berthe G. Gaulis, Trkesi: Fruzan
Tekil, 1983

609

.B.B.G. : ardak Boaznda Bir Gece, brahim Sreyya Yiit, Ulus

gazetesi, 10.11.1939
.C.S. : anakkale Conkbayr Savalar, Cemil Conk, 1959
.E. : erkes Ethem, Yunus Nadi, 1955
.E.H. : erkes Ethemin Hatralar, erkes Ethem, 1962
.. : anakkale zleri, brahim Alettin (Gvsa), 1932
.M.B.M.A.O.R. : anakkale Muharebeleri, Bu Muharebelerde Atatrkn
Oynad Rol, Necati kse, 1986
.O : anakkale Olay, David Walder, Trkesi: M. Ali Kayabal,
1971
.R. : anakkale Raporu, Halis, 1975
D.B.A. : D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, cilt: I, Bill N. imir,
1981
D.B.. : Dnk ve Bugnk ankr, Tayip Baer, 1956
D.B.Y.1967 : Dileri Bakanl 1967 Yll, 1968
D.C..K.A. : Doumundan Cumhuriyetin lnna Kadar Fotoraflarla
Atatrk ve Atatrkn Hususiyetleri, Hasan Rza Soyak,
1965
D.H.B.I : Kurmay Albay Dadayl Halit Be (Akmans), cilt: I, Dr. Ziya Gem, 1954
D.H.B.II : Kurmay Albay Dadayl Halit Be (Akmans), cilt: II, Dr. Ziya Gem, 1956
D.M.C.10.Y. : Demiryollar Mecmuas (Cumhuriyetin 10. Yl, 29.10.1933),
1933
D.T. : Devrim Tarihi, Sadi Irmak, 1967
D. ve T. : Devrimler ve Tepkileri, Mahmut Gololu, 1972
D.V.Y. 1953 : Dileri Vekleti 1953 Yll, 1954
D.Y. 1944 - 1945 : Trkiye Cumhuriyeti Devlet Yll (1944 - 1945), 1945
E. : Eskiehir, Faruk kr, 1931
E.. : Edebiyatlar evremde, Halit Fahri Ozansoy, 1970
Ed. : Edremit, Gyas Yetkin, 1939
E.H. : Efelerden Haber, Kemal zkaynak, Aydn, 1946

610

E.H.A.A.D. : Edouard Herriotnun Anlarnda Atatrk ve Devrimleri, Ali

Ka, 1981
E.K. : Erzurum Kongresi, Mahmut Gololu, 1968
E.K..B. : Erzurum Kongresi ile ilgili Belgeler, Bekir Stk Baykal,
1969
E.K.S.B. : Egede Kurtulu Sava
1970

Balarken, Nurdoan Taalan,

E.K.T. : Emperyalizme Kar Trkiye (1922 - 1924), Nait Hakk

Ulu, 1971
E.K. ve T.B.B. : Erciyes Kayserisi ve Tarihine Bir Bak, Kara Mehmet Aazade Kemaleddin, 1934
E.M.K. : Etnografya Mzesi Klavuzu, Hamit Zbeyr Koay, 1956
E.O.B. : Kuruluundan Bugne Kadar Edremitte Olup Bitenler, Gyas Yetkin, 1957
E..K.A.B.I-II : Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, cilt: l-ll
Mazhar Mfit Kansu, 1966-1968
E.P..A : Esat Paann anakkale Anlar, Yayma hazrlayan: hsan Ilgar, 1975
E.P..H. : Esat Paann anakkale Hatralar, Hayat Dergisi, Say:
27 (3 Temmuz 1959) - Say: 41 (9 Ekim 1959)
Erden : Atatrk, Ali Fuad Erden, 1952
E.T.D. : Evrimleen Trk Devrimi, Suat lhan, 1998
E.W.H. : An Encyclopedia of World History, Wlliam L. Langer,
1952
F.l : Feryadm, cilt: 1, Ahmet zzet Paa, 1992. F.ll: Feryadm,
cilt: 2, Ahmet zzet Paa, 1993
F..I : 23 Nisan ve Mareal akmak (Fevzi akmakla Konuma),
Konuan: Selime Seden, 1948
F..II : 19 Mays 1919u Sayn Marealdan Dinledim (Fevzi akmakla Konuma), Konuan: Selime Seden, 1948
Fi. : Fikriye, emsi Belli, 1995
F.O.G.H. : Fethi Okyarn Gnlk Hatralar, Yaymlayan: Feth Tevetolu, 1969

611

G. : Giresun, Sacit Karaibrahimolu, 1965

G.C.Z. : Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, cilt: 1-4,
1980
G.D.D. : Grdklerim Duyduklarm Duygularm, Asm Us, 1964
G.G.I : Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, cilt: I, Ahmet
Emin Yalman, 1970
G.G.II : Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, cilt: II, Ahmet
Emin Yalman, 1970
G.G.III : Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, cilt: III, Ahmet
Emin Yalman, 1970
G.H.A.G. : General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine
Dair Raporu, Seil Akgn, 1981
G.H..H. : Gerilla Hakknda iki Hatra, Afetinan, 1937
G.. : Grp ittiklerim, Ali Fuad Trkgeldi, 1951
G.K.G. : Gazinin Kuzeydou Gezileri (Eyll-Ekim 1924), M. Fahrettin Krzolu, 1974
G.M.K.A.E..K. : Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir-zmit Konumalar, Yayma hazrlayan: Ar nan, 1982
G.
G.S.
G.S..
H.
H.A.
Ha.
Haber

:
:
:
:
:
:
:

Grlerim II. Kitap. Tevfik Rt Aras, 1968

Gaziantep Savunmas, Ali Nadi nler, stanbul, 1969
Gaziantep Savann Yz, Sahir zel, 1952
Hatralarm, Hilmi Uran, 1959
Hemehrimiz Atatrk, Nait Hakk Ulu, 1973
Hkimiyet-i Milliye gazetesi
Haber gazetesi, stanbul

H.A.Y. : Hep Atatrkn Yannda (Baba-Oul Bozoklardan Anlar),

Salih Bozok - Cemil S. Bozok, 1985
H.G.A. : Hsrev Geredenin Anlar, Yayna Hazrlayan: Sami nal,
2002
H.H.V : Harp Hatralarm (Beinci Cilt), Ali hsan Sbis, 1951
H.H.O.S. : Hariciye Hizmetinde 30 Sene (1892-1922), Galip Kemal
Sylemezolu, 1955
H.K..H.. : Hatayn Kuruluu iin Harcanan abalar, Tayfur Skmen,
1978

612

H.M. : Harp Mntkalar, ehir ve Kasabalarn igal, istirdat ve

Bombardman Tarihleri, Genelkurmay Bk. Harp Tarihi Encmeni, 1940
H.M.A. : Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar,
Giri: smail Arar, 1986
H.M.M. : Hatralarm (Mill Mcadele), Damar Arkolu, 1961
H.R.O. : Hatralar ve Syleyemedikleri ile Rauf Orbay, Feridun
Kandemir, 1965
H.S. : Hatay Sava, Hulki cal, 1953
H.T.A.. : Heyet-i Temsiliyenin Ankaradaki almalar, M. Cemil
zgl, 1989
H.T.D.A.A. : Genelkurmay Bakanl, Harp Tarihi Dairesi Atatrk Arivi, Ankara
H.T.K. : Heyet-i Temsiliye Kararlar, Bekir Stk Baykal, 1974
H.T.M.K. : Harbokulu Tarihi ve Mustafa Kemal, Tahsin nal, 1964
H.T.T. : Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Hazrlayan: Ulu demir,
1975
H.T..K.A.G.G.I-IV : Heyet-i Temsiliye yeleri ile Komutanlar Arasnda Gizli Grmeler, Yayma hazrlayan: Hayri Mutlua, 1973
H.T.V.D. : Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Genelkurmay Bakanl
Harp Tarihi Dairesi Bakanl Yayn, Ankara
H.T. ve M.K.K. : Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Krehirde, Srr Karde, 1950
Hr : Hrriyet gazetesi
H.Y.A. : Harp Ynetimi ve Atatrk, Suat lhan, 1987
H.Y.F. : Her Ynyle Fethiye, M. Kzm Ylmaz, 1969
: kdam gazetesi
.A. : slm Ansiklopedisi, Atatrk maddesi, 10. Cz, 1960
.A...I : kinci Adam smet nn, Birinci Cilt (1884-1938), evket
Sreyya Aydemir, 1968
.B.A.I : ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), cilt: I, Hazrlayan:
Bill N. imir, 1973
.B.A.II : ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), cilt: II, Hazrlayan:
Bill N. imir, 1975

613

.B.A.III : ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), cilt: III, Hazrlayan: Bill N. imir, 1979
.B.A.IV : ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), cilt: IV, Hazrlayan: Bill N. imir, 1984
.B.I.A.S.G. : ngiliz Belgelerinin Inda Atatrkn Son Gnleri, Salhi
R. Sonyel, 1971
.B.I.M.K.M.M.I-II : 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve
Mill Mukavemet, Salhi R. Sonyel, 1969, 1970
.B.S.. : ngiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire (1921-1922), Bill
N. imir, 1972
.. : mparatorluun k, Mithat kr Bleda, 1979
.D.P.A. : ki Devrin Perde Arkas, Anlatan: Hsamettin Ertrk, Yazan: Samih Nafiz Tansu, 1969
.G.B.G..G.T.S.G. : ngiliz Gizli Belgelerine Gre igal Gcnn Trkiyede Son
Gnleri ve Cumhuriyetin Kuruluu, Salhi R. Sonyel, 1978
.G.B.T. : ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, Erol Ulubelen, 1967
.H. : stikll Harbimiz, Kzm Karabekir, 1969
.H.E. : stikll Harbimizin Esaslar, Kzm Karabekir, 1951
.H.E.P. : stikll Harbimizde Enver Paa ve ittihat Terakki Erkn,
Kzm Karabekir, 1967
.H.G. : stikll Harbi Gazetesi, mer Sami Coar, 1969-1970
.H.K. : stikll Harbinde Kastamonu, Hsn Aksz, 1933
.H.S.K. : stikll Harbinde Svari Kolordusu, Fahrettin Altay, 1949
.H. ve M.M.I : stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, cilt:l, Sina Aksin,
1992
.H. ve M.M.II : stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, cilt:ll, Sina Aksin,
1992
.. : smet nn, Ali Fuat Erden, 1952
..B.K, : smet nn ile Bir Konuma, Utkan Kocatrk, 1984
..H. : smet nn, Hatralar, 2. Kitap, Yayma Hazrlayan: Sabahattin Selek, 1987
.n. : smet nn, Top.: Faik Reit Unat, 1945
.K.T.K.S. : ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Taner Baytok,
1970
.M. : stikll Mahkemeleri, Emin laan, Cumhuriyet gazetesi,
27.8.1973-1.9.1973

614

.Ma.l : stikll Mahkemeleri (1920-1923), Ergn Aybars, 1975

.Ma.ll : stikll Mahkemeleri (1923-1927), Ergn Aybars, 1982
.M.E.P. : stikll Mcadelesi ve Enver Paa, Sami Sabit Karaman,
1949
.M.T.T. : stikll Madalyas, Tarihesi ve Tanm, 1983
n.A. : nsancl Atatrk, Sait Arif Terziolu, 1971
.O.K.V.M.K.P.R. : 2. Ordu Kumandan Vekili Mustafa Kemal Paann 230 Numaral Raporu, Fahrettin Krzolu, 1962
.O.T.K.IV : zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, smail Hami Danimend,
4. cilt, 1955
.R. : el Rehberi, cilt:1, Haz: Fuad Akba-Sait Uur, 1944
.S.B.C. : stikll Savanda Bozguncular ve Casuslar, Feridun Kandemir, 1964
.S.C. : stanbuldan Samsuna Cehennemi 215 Saat, Hikmet Gereki, Hayat Dergisi, say: 21, 1969
.S..I : zmir Suikastinin i Yz, Birinci cilt, Feridun Kandemir,
1955
.S..II : zmir Suikastinin i Yz, kinci cilt, Feridun Kandemir,
1955
.S.T.D. : stikll Savanda Trk Denizcileri, Haz: smail Kayabal Cemender Arslanolu, 1972
.S.V.R. : stikll Savann Vesika ve Resimleri, Nurettin Peker,
1955
.ve T. : ttihat ve Terakki (1908-1914) Feroz Ahmad, eviren: Nuran Yavuz, 1984
.Y. : Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri zmir Yollarnda,
1923
J.T..T. : Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Sina Akin, 1987
K.A. : Komutan Atatrk, Cell Erikan, 1972
K.A.B. : Kemal Atatrk ve Bulgaristan, Stefan Velikov, VIII. Trk
Tarih Kongresi, 1976
K.A.B.K.. : Komutan Atatrkn Baarlar, Kazand dller ve amaz nerileri, Nusret Baycan, 1981

615

K.A.H.A. : Kl Ali Hatralarn

15.10.1951-7.8.1952

Anlatyor,

Milliyet

gazetesi,

K.A.M.M.T. : Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Enver Behnan apolyo, 1958
K.Atatrk : K. Atatrk, Feridun Ergin, 1978
K.B.G. : Kutladmz Byk Gn, Cevat Abbas Grer, Yeni Sabah,
19.5.1943
K.C.T.E. : Kars (Corafya, Tarih, Ekonomi), M. Tarhan Toker, 1938
K..K.T. : Ktahya ilinin Ksa Tarihi, Mustafa Yeil, 1937
K.K. : Kendi Kitabm, Ahmet Hilmi Kala, 1960
K.K.S. : Kurtulu, Kurulu ve Sonras, Avni Doan, 1964
KM.A. : Bir ngiliz Kadn Gzyle Kuva-yi Milliye Ankaras, Grace
M. Ellison, Trkesi: ibrahim S. Turek, 1973
K.M.H. : Gneybat Anadoluda Kuv-y Milliye Harekt, Stk Aydn-el, 1993
KM. Y.O. : Kumandanlar Madunlarndan Yksek ve Alim Olmaldrlar,
Afetinan, 1956
K.S.G.B.S. : Kurtulu Sava Gnlerinde Bat Siyasamz (Nisan 1920 Mart 1921), Salhi R. Sonyel, 1981
K.S.G.D.S. : Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz (Nisan 1920 Mart 1921), Salhi R. Sonyel, 1977
K.S.. : Kurtulu Savanda el, Haz.: Kurtulu Savanda el
Tarihini Yazma Komitesi, 1971
K.S...B. : Kurtulu Sava ile ilgili ngiliz Belgeleri, Gotthard Jaeschke, 1971
K.S..K. : Kurtulu Savann ki Kitab, Tahir Karauuz, stanbul
1965
K.S..Y.I : Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, cilt: I, Hsn
Himmetolu, 1975
K.S..Y.II : Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, cilt: II, Hsn
Himmetolu, 1975
K.S.T.P..M.K.M : Kurtulu Savanda Talat Paa ile Mustafa Kemalin Mektuplamalar, ilhan Tekeli-Selim ilkin, 1980
K.T.R. : Kocaeli Tarih ve Rehberi, Rifat Yce, 1945

616

Ku. : Kurun gazetesi

K.Z.G. : Atatrk Ansiklopedisi, cilt: I, Hazrlayan Kemal Zeki
Genosman, 1981
L.l : Lozan, Birinci cilt, M. Cemil (Bilsel), 1933
Lll : Lozan, kinci cilt, M. Cemil (Bilsel), 1933
Lozan : Lozan, Ali Naci Karacan, 1971
M. : Milliyet gazetesi
M.A. : Milliyeti Atatrk, Feth Tevetolu, 1965
M.A.B.N. : Musikiye Ait
10.11.1939

Bir Notu,

Kemal

nal,

Ulus gazetesi,

M.A..P. : Mareal Ahmet zzet Paa (Asker ve Siyas Hayat), Metin

Ay, 1997
M.A.M. : Mukaddes Ankaradan Mektuplar, Kadriye Hseyin, eviren: Cemile Necmeddin Sahir Slan, 1987
M.B.S.G.A. : Miralay Bekir Sami Gnsavn Kurtulu Sava Anlar, Hazrlayan: Muhittin nal, 1994
M.D.M.K.P.A..B. : Mtareke Devrinde Mustafa Kemal Paaya Ait ki Belge,
Bekir Stk Baykal, 1973
Me. : Mevhibe, Glsn Bilgehan, 1994
M.E.C.A. : Mill Eitim Cephesiyle Amasya, Necip Gngr Ksaparmak, 1996
M.G.G.C. : Mtareke Gayyasndan Gurbet Cehennemine, Tark Mmtaz Gztepe, Yeni Sabah, 16.8.1994-1.2.1945
M.H.
M.H.K.Y.
M.
M..K.
M.K.A.

:
:
:
:
:

Moskova Hatralar, Ali Fuat Cebesoy, 1955

Millet Hizmetinde 40 Yl C.H.P., 1963
Minelbab lelmihrab, Refik Halid Karay, 1964
Maarifle lgili Kanunlar, T.C. Maarif Vekillii Yayn, 1940
Mustafa Kemalin Ataemiliterlii, Tahsin nal, 1970

M.K.A.A.N.B. : Muvakkat Kabirde Aziz Atatrkn Nbetini Bekledim,

Nazmi aan, Milliyet, 10.11.1954
M.K.A.A.O.B.F. : Mustafa Kemalin Asker Atae Olarak Bulgaristandaki Faaliyeti, Altan Deliorman, 1964

617

M.K.A.B.M. : Mustafa Kemalin Amiral Brocka Mektubu, Gotthard Jaeschke, eviren: Nimet Arsan, 1972
M.K.A.F.B. : M. Kemal Atatrk Ankara Hukuk Mektebinin retim Kurulu Fahri Bakan, Afetinan, 1975
M.K.A.K.H. : Mustafa Kemal Atatrkn Karlsbad Hatralar, Haz.: Afet
nan, 1983
M.K.B. : Mustafa Kemal Balkanlarda, Altan Deliorman, Akam gazetesi, 10.11.1958-29.11.1958
M.K.B.B. : Mustafa Kemalin Bir Beyannamesi, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, Say: 14, s.26-27, 1968
M.K.C.P.M. : Mustafa Kemal ile Cemal Paann Muhaberat, Tahsin
nal, 1968
M.K.F.. : Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla ilgili Henz
Yaynlanmam Bir Raporu, Hikmet Bayur, 1956
M.K..D, : 1918 Brakmas Srasndaki Tinsel Durum ve Mustafa
Kemalin iki Demeci, Hikmet Bayur, 1968
M.K..S. : Mustafa Kemalin lk Sava, Hale vgn, 1987
M.K..S.N.G. : Mustafa Kemal 19 Mays 1919da stanbuldan Samsuna
Nasl Gitmiti?, Hsrev Gerede, 1956
M.K.L..Z. : nderliin Balang Yllar: Mustafa Kemalin Libyay lk
Ziyareti, Rachel Simon, eviren: Tten zkaya, 1980
M.K.M..P. : Mustafa Kemalden Mahmut evket Paaya, Mithat
Sertolu, Cumhuriyet gazetesi, 5.3.1986
M.K.P. : Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadelenin lemi, Enver
Behnan apolyo, 1967
M.K.P.E.E. : Mustafa Kemal Paann Erzurumdaki Evi, M. Fahrettin
Krzolu, 1974
M.K.P.K. : Mustafa Kemalin Pozant Kongresi ve Adanann Kurtuluu, Yusuf Ayhan, 1963
M.K.P.P.B.B. : 1918 Brakmasndan Az nce Mustafa Kemal Paann
Bayaver Naci Bey Yolu ile Padiaha Bir Bavurmas, Hikmet Bayur, 1957
M.K.P.S. : Mustafa Kemal Paa Samsunda, Yunus Nadi, 1955
M.K.S.A.A. : Mustafa Kemal Sofya Asker Ataemiliterliinde, Hseyin
Kabasakal, 1982.

618

M.K.T.F.A. : M. Kemal Tevfik Fikretin Aiyannda, Afetinan, 1968

M.K..M. : Mustafa Kemalin Mektubu, Hikmet Bayur, 1960
M.K. ve C.L. : Mustafa Kemal ve Corinne Ltf, Melda zverim, 1998
M.M.I. : Mill Mcadele, cilt: I, Kzm zalp, 1971
M.M.II : Mill Mcadele, cilt: II, Kzm zalp, 1971
M.M.A.A.K. : Mill Mcadelede Anadolu Ajansnn Kuruluu ve Faaliyetine Ait Baz Belgeler, Ycel zkaya, 1985
M.M.A.B. : Mill Mcadelede Atatrk ve Basn, Ycel zkaya, 1989
M.M.B. : Mill Mcadelede Bursa, Mmtaz kr Eilmezin Hatralar, Yayma hazrlayan: hsan Ilgar, 1980
M.M.B.I : Mill Mcadele Balarken, Birinci Kitap, M. Tayyib Gkbilgin, 1959
M.M.B.II. : Mill Mcadele Balarken, kinci Kitap, M. Tayyib Gkbilgin,
1965
M.M.Basn : Mill Mcadele Basn, mer Sami Coar, (tarihsiz).
M.M.E. : Mill Mcadelede Erzurum, Cevat Dursunolu, 1946
M.M.H. : Mill Mcadele Hatralar, Ali Fuat Cebesoy, 1953
M.M...K. : Mill Mcadele ve nklplarla lgili Kanunlar, cilt: I, Haz.:
Kemal Arburnu, 1957
M.M.Ka.l-IV : Mondrostan Mudanyaya Kadar, cilt: I-IV, Selahattin Tansel, 1973-1974
M.M.K.B. : Miralay Mustafa Kemal Beyin Anafartalar Grubu Kumandanlndan Affn isteyen 27 Eyll 1915 Tarihli Dilekesi,
Hans Georg Majer, eviren: Musa Yaar Salam, 1977
M.M.M.K.P.G.H.G.I-IV: Mill Mcadelede Mustafa Kemal Paa - General Harbord
Grmesi, Feth Tevetolu, 1969
M.M.M.T. : Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ali
Trkgeldi, 1948

Fuad

M.M.U.K.S.I : Mill Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), cilt: I, Sabahattin

Selek, 1970
M.M.U.K.S.II : Mill Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), cilt: II, Sabahattin
Selek, 1971

619

M.M..Y.T.H. : Misk- Mill zerinde Yaplan Tartmalar Hakknda, Nejat

Kaymaz, VIII. Trk Tarih Kongresi, 1976
M.M.V. ve V. : Mill Mcadelede Vilyetler ve Valiler, Kmil Erdeha, 1975
M.M.Y. : Mill Mcadele Yllarnda Mustafa Kemal Paa ile Cemal
Paa Arasnda Yazmalar, Hlya Baykal, 1989
M.O.E.P.III : Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, cilt: III (19141922), evket Sreyya Aydemir, 1972
M.S. : Malta Srgnleri, Bill N. imir, 1976
M..P.G.N.D. : Mahmut evket Paann Gnlk Not Defteri, Hayat Mecmuas, Say: 1 (1 Ocak 1965) - 31 (29 Temmuz 1965)
M.T. : Mukaddes Tabanca, Afetinan, 1937
N.l : Nutuk, cilt: I, Kemal Atatrk, 1961
N.ll : Nutuk, cilt: II, Kemal Atatrk, 1961
N.lll : Nutuk, cilt: III, Vesikalar, Kemal Atatrk, 1960
N..T. : Nicomedia (zmit) Tarihi, Avni ztre, 1969
N.M.T.D. : Ne Mutlu Trkm Diyene, Faik Reit Unat, 1963
N.S. : Necmeddin Sadk (Sadak)n 16.12.1932 tarihli Akam gazetesindeki bayazs
O.D.S.S. : Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, bnlemin Mahmud
Kemal nal, 1969
O.G.B.G. : O Gnden Bu Gne, Vasfi Rza Zobu, 1977
O.H. : Ondan Hatralar, Ycel Mecmuas, cilt: 16, say: 91-93,
1942
O..H. ve K.M.K. : 1911-1912 Osmanl-talyan Harbi ve Kolaas Mustafa Kemal, Hamdi Ertuna, 1984
O...H.M.M. : Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill Mcadele, Ahmed Bedev Kuran, 1959
O.M. : 19 Mays, Cevat Abbas Grer, 11 Mays 1937 gecesi Ankara Halkevinde verdii konferans, 1937
O.M.K. ve L. : Osmanl Muahedeleri ve Kapitlsyonlar ve Lozan Muahedesi, Reat Ekrem Kou, 1934
O.M.Y. : 19 Mays Yolu,
19.5.1945

620

brahim Tali ngren, Yeni

Sabah,

O.S.P.S.V.G.C. : Osmanoullarnn Son Padiah Sultan Vahideddin Gurbet

Cehenneminde, Tark Mmtaz Gztepe, 1968
O.S.P.S.V.M.G. : Osmanoullarnn Son Padiah Sultan Vahideddin Mtareke Gayyasnda, Tark Mmtaz Gztepe, 1969
O.S.S.G. : Osmanl Saraynn Son Gnleri, Ltfi (Simavi) Bey, 1972
O.S.S.H. : 30 Senelik Siyas Hatralarmn nc ve Son Cildi
(1918-1922), Galip Kemal Sylemezolu, 1953
O.T.P. : Osmanl Tarihinin Panoramas, Read Ekrem Kou, 1964.
O.Y.K. : On Beinci Yl Kitab, 1938
O.Y.S. : 10 Yl Sava (1912-1922) ve Sonras, Fahrettin Altay, 1970
O.Y.S.G. : On Yllk Savan Gnl, zzettin allar, Hazrlayan: smet Grgl-zzeddin allar, 1997
.A.A. : zalp, Atatrk Anlatyor, (Kzm zalpin Hatralar), Milliyet gazetesi, 10.11.1969-27.11.1969
.A..M. : ykleriyle Atatrkn zel Mektuplar, Sadi Borak, 1980
.H. : renci Hareketleri, Muammer Taylak, 1969
P.45 Y. : Politikada 45 Yl, Yakup Kadri Karaosmanolu, 1984
R.A. : Resimli Amasya (Tarih, Corafya, Salname, Klavuz ve Kazalar), Hazrlayan: Ahmet Demiray, 1954
R.B. : Rauf Bey, Erberk nam, 1965. R.G.: Resm Gazete
R.O.H. : Rauf Orbayn Hatralar, Rauf Orbay, Yakn Tarihimiz Dergisi, ciit: 1-4, Say: 1-52, 1962-1963
R.P.H. : Reit Paann Hatralar, Nereden: Cevdet R. Yularkran,
1939
S.A.A. : Snf Arkadam Atatrk, Ali Fuat Cebesoy, 1967
S.A.P.H. : Hayat Mcadeleleri (Selhattin Adil Paann Hatralar),
1982
S.C.F. : Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Feshedildi?, Ali Fethi Okyar, 1987
S.F.H. : Serbest Frka Hatralar, Ahmet Aaolu, 1969
S.G. : Savaronay Gezerken, Cemaleddin Bildik, Akam gazetesi, 11.6.1950-24.6.1950
S.G.A. : Son Gnlerinde Atatrk, Dr. Asm Ararn Hatralar, 1958
S.H.I : Siyas Hatralar, I. Ksm, Ali Fuat Cebesoy, 1957

621

S.H.II
S..Y.
Siyasal T.
Siyas T.
Siyas Ta.
S.K.
S. Kongresi
S.K.T.
S.L.

:
:
:
:
:
:
:
:
:

Siyas Hatralar, II. Ksm, Ali Fuat Cebesoy, 1960

Samsun l Yll, 1971
Siyasal Tarih (1789-1950), Cokun ok, 1967
Siyas Tarih (1789-1960), Fahir H. Armaolu, 1964
Siyas Tarih, A. kr Esmer, 1944
Sivas Kongresi, Vehbi Cem Akun, 1963
Sivas Kongresi, Mahmut Gololu, 1969
Sivas Kongresi Tutanaklar, Ulu demir, 1969
Sevresden Lausannea, Nejat Gyn, 1982

S.M.H. : Samsunda Mdafaa-i Hukuk, Hasan Umur - dil Pasin,

1994
S.N.D. : Son Nbet Defteri, zel ahingiray, 1955
S.O.M.M.F. V.. : Son Osmanl Meclis-i Mebusannda Felh- Vatan ttifak,
Tly Duran, 1972
S.P. : Son Posta gazetesi
S.Pet. : Trente ans la Cour de Bulgarie, Sultane Ptroff, Paris,
1927
S.S. : Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Sonbahar Seyahatleri (1924), Ankara 1925
S. T. : Samsun Tarihi, Ali Sarcan, 1966
S.Y.K.S. : Siyas Ynleriyle Kurtulu Sava, Nait H. Ulu, 1973
. : ahbaba, Osmanoullarnn son hkmdar VI. Mehmed
Vahideddinin hayat, hatralar ve zel mektuplar, Murat
Bardak, 1998
.S.. : eyh Sait syan, Behet Cemal, 1955
T. : Tan gazetesi
T.IV : Tarih IV (Trkiye Cumhuriyeti), Haz: Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, 1931
T.A. : Tekirdada Atatrk, Aydn Oy, 1965
Ta. : Tanin gazetesi
T.A.E.T. : Trk Antropoloji Enstits Tarihesi, evket Aziz Kansu,
1940
T.A. : Trkn Atele mtihan, Halide Edip Advar, 1962
T.A..Y.K. : Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet
Muhtar Beyin Vaington Bykelilii (1920-1927), Bill N.
imir, 1977

622

T.A.M.K.I : Tek Adam Mustafa Kemal, Birinci cilt, evket Sreyya Aydemir, 1969
T.A.M.K.II : Tek Adam Mustafa Kemal, kinci cilt, evket Sreyya Aydemir, 1971
T.A.M.K.III : Tek Adam Mustafa Kemal, nc cilt, evket Sreyya
Aydemir, 1969
T.A.M.K.B.B. : Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (18001959), Akdes Nimet Kurat, 1959
T.A.S..A.. : Trk-Amerikan Siyasal ilikilerinin Ana izgileri, smail
Soysal, 1977
T.A.T.D.T.G. : Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, Ahmet Mumcu, 1971
T.B.M.M. : Trkiye Byk Millet Meclisi, Haz: Sacit Karaibrahimolu,
1968
T.B.M.M. Albm : Dnem I (Trkiye Byk Millet Meclisinin 25inci Yldnmn An), 1945
T.B.T. : Trk Basn Tarihi (1919-1965 Cumhuriyet Dnemi), Fuat
Sreyya Oral, kinci Kitap, 1968
T. Bugne : Tarihten Bugne, Afetinan, 1970
T.B.Y. : Trkiyede Be Yl, Liman von Sanders, eviren: M. evki
Yazman, 1968
T.C. : Trkiye Cumhuriyeti (1923), Mahmut Gololu, 1971
T.C.. : Trkiye Cumhuriyetinin ln, Mustafa Kemal Paa ile Yaplan Bir Sylei, Hans-Jrgen Kornrumpf, eviren: zden
Saat-Karadana, 1997
T.C.M.B. : Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama Trkiye
Cumhuriyeti Merkez Bankas, lhan Tekeli-Selim lkin, 1981
T.C.T. : Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1965), Enver Ziya Karal,
1973
T.C.Ta. : Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ergn Aybars, 1984
T.D.D.S. : Trkiye Devletinin D Siyasas, Yusuf Hikmet Bayur, 1938
T.D.. : Trk Dili in, Sadri Maksudi (Arsal), 1930

623

T.D.M..B.S.A. : Trkiyenin D Mnasebetleriyle lgili Balca Siyas Andlamalar, smail Soysal, 1965
T.D.P.E.Y.K.S. : Trkiye D Politikasnda 50 Yl Kurtulu Savamz (19191922), 1973
T.D.T. : Trk Devrim Tarihi, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl
Yayn, 1971
Ter. : Tercman gazetesi
T.G.E. : Trkiyede Gerici Eylemler (1923den Bu Yana), Neet aatay, 1972
T.G.T. : Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Yn ile Basn, Enver Behnan apolyo, 1969
T.H.K.. : Trablusgarpta Hrriyete Kar syan, Afetinan, 1944
T..H.,c.l : Trk stikll Harbi, I. cilt, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat,
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1962
T..H.,c.ll, ks.l : Trk istikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 1. Ksm, T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1963
T..H.,c.ll,ks.2 : Trk istikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 2. Ksm, T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1965
T..H.,c.ll,ks.3 : Trk stikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 3. Ksm, T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1966
T..H.,c.ll,ks.4 : Trk stikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 4. Ksm, T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1974
T..H.,c.ll,ks.5,kp.l : Trk stiklal Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 5. Ksm, 1. Kitap;
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1972
T..H.,c.ll,ks.5,kp.ll : Trk istikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 5. Ksm, 2. Kitap,
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1973
T..H.,c.ll,ks.6,kp.l : Trk stikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 6. Ksm, I. Kitap,
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1967
T..H.,c.ll,ks.6,kp.II : Trk istikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 6. Ksm, II. Kitap,
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1968
T..H.,c.ll,ks.6,kp.lll : Trk stikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi) 6. Ksm, III. Kitap,
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1969
T..H.,c.ll,ks.6,kp.lV : Trk stikll Harbi, II. cilt (Bat Cephesi), 6. Ksm, IV. Kitap,
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1969

624

T..H.,c.lll : Trk stikll Harbi, III. cilt (Dou Cephesi), T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1965
T..H.,c.lV : Trk stikll Harbi, IV. cilt (Gney Cephesi), T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1966
T..H.,c.V : Trk stikll Harbi, V. cilt (Deniz Cephesi ve Hava Harekt), T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1964
T..H.,c.VI : Trk stikll Harbi, VI. cilt ( Ayaklanmalar), T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi, 1964
T..H.,c.VII : Trk stikll Harbi, VII. cilt, T.C. Genelkurmay Bakanl
Harp Tarihi Dairesi, 1975
T..H.K. : Trk stikll Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, T.C. Genelkurmay Harp
Tarihi Bakanl, 1972
T... : Trk-ngiliz likileri (1919-1926), mer Krkolu, 1978.
T..K. : Trkiye ktisat Kongresi (1923-zmir), A.Gndz kn,
1968
T..T. : Trk nklp Tarihi ve Byk Harpten Sonra Avrupa, Samih Nafiz Tansu, 1938
T..T.K.I : Trk nklb Tarihi Kronolojisi (1918-1923), I. cilt, Gotthard
Jaeschke, ev.: Niyazi Recep Aksu, 1939
T..T.K.II : Trk nklb Tarihi Kronolojisi (29.10.1923-1.1.1930), II.
cilt, Gotthard Jaeschke, ev.: Niyazi Recep Aksu, 1941
T.K. : Tarihte Ktahya, Hamza Gner, 1961
T.K.S. : Asker, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava,
Fahri Belen, 1973
T.K.S.K. : Trk Kurtulu Sava Kronolojisi (Mondrostan Mudanyaya
Kadar), Gotthard Jaeschke, 1970
T.L.Y. : Trkiyeyi Likletiren Yasalar, Hazrlayan ve Sadeletiren:
Reat Gen, 1998, Ankara
T.Me. : Tarih Mektuplar, Yaynlayan: Hseyin Cahit Yaln, Tanin
gazetesi, 15.10.1994 - 2.4.1945
T.M..P. : Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Server skit,
1943
T.M.M.I : Trakyada Mill Mcadele, I.cilt, Tevfik Byklolu, 1955

625

T.M.T.V : Trkiye Maarif Tarihi (Beinci cilt), Osman Ergin, 1943

T.R..T. : Trk-Rus likileri Tarihi, Ali Kemal Meram, 1969
T.S. : Trkiye Sanayii Devlet letmeleri, cilt: 1, Hsamettin Toros, 1954
T.S.D.II : Trkiyede Siyas Dernekler II, ileri Bakanl, Emniyet
Genel Mdrl Neriyat, 1950
T.Se. : Tarihin Sesi Dergisi, Say: 1 (24.4.1962)
T.S.K.F. : Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960),
Feth Tevetolu, 1967
T.S.K.T.,c.ll,ks.2,kp.2 : Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl Devri (Balkan Harbi), cilt: II, ksm: 2, kitap: 2; Genelkurmay Bakanl, 1993
T.S.P. : Trkiyede Siyas Partiler (1859-1952), Tark Z. Tunaya,
1952
T.S.T.C.H.P.M. : Trk Siyas Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii,
cilt: I, Fahir Giritliolu, 1965
T.S.T... : Trablusgrap Sava ve 1911-1912 Trk-talyan likileri,
Hale vgn, 1989
T.TA. : Tekirda Tarihi Aratrmalar, Hikmet evik, 1949
T.T.O.M.A.R. : Trkiyenin Taraf Olduu Milletleraras Antlamalar Rehberi (1920-1961), A.Gndz kn, 1962
Trk D. T. : Trk Devrim Tarihi, Hamza Erolu, 1972
Trk D.T.D. : Trk Devrim Tarihi Dersleri (1919-1938), Ylmaz Altu,
1973
T.V. : Tarih Vesikalar Dergisi
U. : Ulus gazetesi
U.A.S.G. : Ulu Atamzn Son Gnleri, Anlatan: Mim Kemal ke, Yazan: Niyazi Ahmet Okan, 1939
U.B. : Unutulmu Belgeler, Enver Ziya Karal, 1967
U.B.S.B.D. : Ulusal Bamszlk Sava Boyunca Yararl ve Zararl Dernekler, Ycel zkaya, 1987
U..Y. : Uakl l Yll, 1967
U.S.T. : Ulusal Savata Tokat, Halis Asarkaya, 1936

626

U.T. : Uakta Trkocanda, Damar Arkolu, Ulus gazetesi,

10.11.1939
.D.B.A. : Devirde Bir Adam, Fethi Okyar, Yayma Hazrlayan:
Cemal Kutay, 1980
.M. : nc Merutiyet (1920), Mahmut Gololu, 1970
naydn : Hatralar (Trk Dili Tetkik Cemiyetinin Kuruluundan lk
Kurultaya Kadar), 1943
V. : Vakit gazetesi
V.H. : Vatan Hizmetinde, Yusuf Kemal Tengirenk, 1967
V..M.B. : Vatanda in Meden Bilgiler, I. Kitap, Afet (nan), Devlet
Matbaas, 1933
V.K.S. : Vahdettinin Ka ve Sonu, Bill N. imir, Cumhuriyet
gazetesi, 26.11.1973-29.11.1973
V. ve H : Vatan ve Hrriyet, Afetinan, 1937
V. ve H..T : Vatan ve Hrriyet ttihat ve Terakki, Hsrev Sami Kzldoan, 1937
V.Y : Vatan Yolunda, Yakup Kadri Karaosmanolu, 1958
Y. : Yarn gazetesi
Y.A.A. : Yaknlarnn Azndan Atatrk, Salhaddin Gngr, 1944
Y.B.B.G. : Yanl Bilinen Bir Gn, Ali Muhlis Tmtrk, 1966
Y.H. : Ykselen Hill (Dnk, Bugnk ve Yarnki Trkiye) Dr. Ernest Jackh, eviren: Perihan Kuturman, 1946
Y.. : Yeni stanbul gazetesi
Y.K.A. : Yahya Kemal Albm, stanbul Fetih Cemiyeti, 1998
Y.K.E.M.III : Yahya Kemal Enstits Mecmuas III (Hazrlayanlar: Nermin Suner Pekin - Dr. Muhtar Tevfikolu
Y.S. : Yeni Sabah gazetesi
Y.T. : Yakn Tarihimiz Dergisi, 1962
Yu. : Yurdumuz, Havzal Zbeyrolu M. Fuat, 1925
Z : Zaman gazetesi
Za. : Zafer gazetesi
Z.C. : Zabt Cerideleri (Trkiye Byk Millet Meclisi)
Z.G.S.S. : Belgelerin I Altnda Ziya Gkalpn Son Saatleri ve Atatrkn Yakn lgisi, Mehmet nder, 1987
Z.K.H. : Zabit ve Kumandan ile Hasbhal, Mustafa Kemal (Atatrk),
Ruen Eref naydnn giri yazsyla, 1956

627

YARARLANILAN KAYNAKLAR
AIKSZ, Hsn: stikll Harbinde Kastamonu, Kastamonu Vilyet Matb., Kastamonu, 1933
ADIVAR, Halide Edip: Trkn Atele mtihan (stikll Sava Hatralar), an Yayn, stanbul,
1962
ADL, Selhattin: stanbulun Kurtuluu, Yakn Tarihimiz Dergisi, Say: 32, s.161-162, 1962
ADL, Selhattin: Hayat Mcadeleleri (Selhattin Adil Paann Hatralar), Zafer Matb., stanbul, 1982
AFETNAN: Vatanda in Meden Bilgiler, I. Kitap, Afet (nan), Devlet Matbaas, stanbul, 1933
AFETNAN: Gerilla Hakknda ki Hatra, Belleten T.T.K., Say: 1, s.10-13, Ocak 1937
AFETNAN: Vatan ve Hrriyet, Belleten T.T.K., Say: 2, s.289-298, Nisan 1937
AFETNAN: Trablusgarbta Hrriyete Kar syan, Belleten T.T.K., Say: 31, s.387-401, Temmuz 1944
AFETNAN: Mukaddes Tabanca, Belleten T.T.K., Say: 3-4, s.605-610, Ekim 1937
AFETNAN: Kumandanlar Madunlarndan Yksek ve Alim Olmaldrlar, Belleten T.T.K., Say:
56, s.507-510, Ekim 1956
AFETNAN: Kemal Atatrk Anarken, Atatrkten Hatralar 2, kinci Bask, Ankara, 1956
AFETNAN: Atatrk ve Demokrasi, Belleten T.T.K., Say: 89, s.1-8, Ocak 1959
AFETNAN: Atatrkn Askerlie Dair Eserleri, Trkiye Bankas Yayn, 1959
AFETNAN: Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas, Mill Eitim Basmevi, stanbul,
1964
AFETNAN: Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1968
AFETNAN: Tarihten Bugne, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1970
AFETNAN: Trk Tarih Kurumunun Kurulu Gnlerinde Atatrkn El Yazs ile Tashih Edilmi
Baz Tarih Sorular ve Dikte Ettii Cevaplardan rnekler, Tarih Vesikalar Dergisi, Cilt: I
(Yeni Seri), Say: 2, 1958
AFETNAN: M. Kemal Tevfik Fikretin Aiyannda, Belleten T.T.K., Cilt XXXII, Say: 128, S.577579, Ekim 1968
AFETNAN: M. Kemal Atatrk Ankara Hukuk Mektebinin retim Kurulu Fahr Bakan,
T.T.K., Belleten, Cilt: XXXVIII, Say: 149, s.117-121, 1975
AFETNAN: Atatrkten Mektuplar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1981
AAOLU, Ahmet: Serbest Frka Hatralar, 2. Bask, Baha Matb., stanbul, 1969
AHMAD, Feroz: ttihat ve Terakki (1908-1914), eviren: Nuran Yavuz, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1984
AHMET ZZET PAA: Feryadm, cilt: 1, Nehir Yaynlar, stanbul, 1992
AHMET ZZET PAA: Feryadm, cilt: 2, Yayna Hazrlayanlar: Sheyl zzet Furga - Yksel
Kanar, Nehir Yaynlar, stanbul, 1993

628

AKBA, Fuad - UUR, Sait: el Rehberi, Cilt: 1, Yeni Mersin Matb., Mersin, 1944
AKAKAYALI, Cihat: Atatrk (Komutan, Devrimci ve Devlet Adam Ynleriyle), Harp Tarihi ve
Stratejik Ett Bakanl, 1980
AKGN, Seil: General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, Tercman Tarih Yaynlar, stanbul, 1981
AKN, Sina: stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, cilt: I (Mutlakiyete Dn 1918-1919),
Cem Yaynevi, stanbul, 1992
AKN, Sina: stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, cilt II (Son Merutiyet 1919-1920), Cem
Yaynevi, stanbul, 1992
AKN, Sina: Jn Trkler ve ittihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, 1987
AKTEPE, Mnir: Atatrke Dair Baz Belgeler, Belleten T.T.K., Cilt: XXXII, Say: 128, s.441457, Ankara 1968
AKTEPE, Mnir: Atatrkn, Sofya Ataemiliterliine Kadar ittihat ve Terakki Cemiyeti ile Olan
Mnasebetleri ve Bu Hususla Alkal Bir Belge, Belleten T.T.K. Cilt: XXXVIII, Say: 150,
s.254-263, Nisan 1974
ALTAY, Fahrettin: stikll Harbinde Svari Kolordusu, nsel Kitabevi, stanbul, 1949
ALTAY, Fahrettin: 10 Yl Sava (1912-1922) ve Sonras, nsel Yaynlar, stanbul, 1970
ALTU, Ylmaz: Trk Devrim Tarihi Dersleri (1919-1938), .. iletme Fak. Yayn, stanbul,
1973
ARALOV, S..: Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, ev.: Hasan Ali Ediz, Burak Yaynevi, stanbul, 1967
ARAR, Asm: Son Gnlerinde Atatrk, Dr. Asm Ararn Hatralar, Selek Yaynlar, stanbul,
1958
ARAR, smail: Atatrkn Halklk Program, Baha Matb., stanbul, 1963
ARAR, smail: Atatrkn zmit Basn Toplants, Burak Yaynevi, stanbul, 1969
ARAR, smail: Atatrkn Gnmz Olaylarna da Ik Tutan Baz Konumalar, T.T.K., Belleten, Cilt: XLV/I, Say: 177, s.5-26, 1981
ARAR, smail: Atatrkn Amerikan Milletine Seslenii, Belleten T.T.K., Say: 178, s.108-113,
Nisan 1981
ARAR, smail: Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1986.
ARAS, Tevfik Rt: Grlerim, II. Kitap, stanbul, 1968
ARIBURNU, Kemal: Mill Mcadelede stanbul Mitingleri, Yeni Matb., Ankara, 1951

629

ARIKOLU, Damar: Uakta Trkocanda, Ulus gazetesi (sayfa: 12), 10.11.1939

ARIKOLU, Damar: Hatralarm (Mill Mcadele), Tan Gazetesi ve Matbaas, stanbul, 1961
ARMAOLU, Fahir H.: Siyas Tarih (1978-1960), II. Basm, Sevin Matb., Ankara, 1964
ARSAL, Sadri Maksudi: Trk Dili in, stanbul, 1930
ASARKAYA, Halis: Ulusal Savata Tokat, Tokat Basmevi, Tokat, 1936
ASKER TARH BELGELER DERGS: Genelkurmay Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett
Bakanl Yayn, Say: 67-81, Ankara, 1969-1983
ASKER YNYLE ATATRK: T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl
Yayn, Ankara, 1981
ASLAN, zzet: Atatrk Silifkede, Tyko Matbaas, Ankara, 1969
AKUN, Vehbi Cem: Sivas Kongresi, kinci Bask, nklp ve Aka Kitabevleri Koli. ti. stanbul,
1963
ATADAN, Makbule: Byk Kardeim Atatrk, Anlatan: Makbule Atadan, Yeni stanbul gazetesi, 1.11. 1952-22.3.1953
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Zabit ve Kumandan ile Hasbhl, Ruen Erefin giri yazsyla, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1956
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe, Yaynlayan: Ulu demir, T.T.K. Yayn, 1962
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Arburnu Muharebeleri Raporu, Yayna Hazrlayan: Ulu demir, T.T.K. Yayn, 1968
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Mustafa Kemal Atatrkn Karlsbad Hatralar, Yayna Hazrlayan: Afet nan, 1983
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, Cilt: I (1919-1920), Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, Cilt: II (1920-1927), Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, Cilt: III (Vesikalar), Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1960
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Sylev ve Demeleri I, Toplayan: Nimet Arsan,
Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, II. Bask, Ankara, 1961
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Sylev ve Demeleri II, Toplayan: Nimet Unan,
Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, II. Bask, Ankara, 1959
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Sylev ve Demeleri III, Toplayan: Nimet Arsan,
Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, II. Bask, Ankara, 1964
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Derleyen:
Nimet Arsan, Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1964
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal: Atatrkn Sylev ve Demeleri, Tamim ve Telgraflar V, Hazrlayanlar: Sadi Borak - Utkan Kocatrk, Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, Ankara,
1972.

630

ATATRK ARATIRMA MERKEZ ARV, Ankara

ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1973): T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl
Resm Yaynlar, Atatrk Serisi No: 2, 1973
ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1974): T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl
Resm Yaynlar, Atatrk Serisi No: 3, 1974
ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1975): T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl
Resm Yaynlar, Atatrk Serisi No: 4, 1975
ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1976): T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl
Resm Yaynlar, Atatrk Serisi No: 5, 1976
ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1977): T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl
Resm Yaynlar, Atatrk Serisi No: 6, 1977
ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1978): T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Resm Yaynlar, Atatrk Dizisi Say: 7, 1978
ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1979): T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Resm Yaynlar, Atatrk Dizisi Say: 8, 1979
ATATRK HAFTASI ARMAANI (10 Kasm 1982): T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Resm Yaynlar, 1982
ATATRK LE LGL ARV BELGELER: (1911-1921 Tarihleri Arasna Ait 105 Belge), T.C.
Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara, 1982
ATATRK ZEL ARVNDEN SEMELER II: T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik
Ett Bakanl Yayn, Ankara, 1992
ATATRKN BR HATIRA DEFTERNE YAZDIKLARI: Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,
Cilt: 1, Say: 1, s. 286-287, Ankara 1984
ATATRKN ZEL ARVNDEN SEMELER: Hazrlayan: T.C. Genelkurmay Asker Tarih
ve Stratejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981
ATATRKN SAVARONADA 56 GN: kdam gazetesi 13.6.1939-13.8.1939
ATATRK VE ZMR: zmir Gazeteciler Cemiyeti (Hazrlayanlar: Dr. adan Gkoval Bakanlnda Kaya elikkanat ve Orhan lhandan Oluan Kurul), Ant Matb. zmir, 1981
ATATRK VE SOSYAL GVENLK: Emekli Sand Genel Mdrl Yayn, Ankara, 1981
ATAY, Falih Rfk: Atatrkn Hatralar (1914-1919), Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1965
ATLL, Osman: Atatrk ve Byk Zafer, 1972
AYBARS, Ergn: stikll Mahkemeleri (1920-1923), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1975
AYBARS, Ergn: stikll Mahkemeleri (1923-1927), Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara, 1982
AYBARS, Ergn: Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, zmir,
1984
AYDEMR, evket Sreyya: Tek Adam Mustafa Kemal, Birinci Cilt, 4. Bask, Remzi Kitabevi,
stanbul, 1969

631

AYDEMR, evket Sreyya: Tek Adam Mustafa Kemal, kinci Cilt, 4. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1971
AYDEMR, evket Sreyya: Tek Adam Mustafa Kemal, nc Cilt, 3. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1969
AYDEMR, evket Sreyya: kinci Adam smet nn, Birinci Cilt (1884-1938), 2. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul, 1968
AYDEMR, evket Sreyya: Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, nc Cilt (19141922), Remzi Kitabevi, stanbul, 1972
AYDINEL, Stk: Gneybat Anadoluda Kuv-y Milliye Harekt, Kltr Bakanl Yayn, ikinci Basm, Ankara, 1993
AYDIN L YILLII 1967: Haz.: Aydn Valilii, Ticaret Matb. T.A.., zmir, 1967
AYHAN, Yusuf: Mustafa Kemalin Pozant Kongresi ve Adanann Kurtuluu, pek Matb., Adana, 1963
AYHAN, Yusuf: Adanann stikll Beyannamesi, Kemal Matbaas, Adana, 1970
AYIN TARH: iileri Bakanl Basn Genel Direktrl Yayn (Dizi yayn)
AYIII, Metin: Mareal Ahmet zzet Paa (Asker ve Siyas Hayat), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1997
BAMAN, Ltif - ONUR, Oral: Atatrkn Yaamnda Edirne, Gnlk Ticaret Gazetesi Tesisleri, stanbul, 1982
BANOLU, Niyazi Ahmet: Basn Tarihimizin Kara ve Ak Gnleri, M. Sralar Matb., stanbul,
1960
BANOLU, Niyazi Ahmet: Atatrkn stanbuldaki Hayat I, Byk stanbul Dernei Yayn, stanbul, 1973
BANOLU, Niyazi Ahmet: Atatrkn stanbuldaki Hayat II, Byk stanbul Dernei Yayn,
stanbul, 1974
BARDAKI, Murat: Bilinmeyen Mektuplar, Hrriyet gazetesi, 10.11.1995
BARDAKI, Murat: ahbaba, Osmanoullarnn son hkmdar VI. Mehmed Vahideddinin hayat, hatralar ve zel mektuplar, Pan Yaynclk, stanbul, 1998
BAER, Tayip: Dnk ve Bugnk ankr, stikll Matb., Ankara, 1956
BAYCAN, Nusret: Komutan Atatrkn Baarlar, Kazand dller ve amaz nerileri, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm
1981
BAYCAN, Nusret: Atatrk ve Askerlik Sanat, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, 1985
BAYCAN, Nusret: Atatrkn Nian ve Madalyalar, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett
Bakanl Yayn, 1986
BAYDAR, Mustafa: Atatrk Ne Zaman Dodu, Milliyet gazetesi, 10.11.1966
BAYKAL, Bekir Stk: Erzurum Kongresi ile lgili Belgeler, Trk nklp Tarihi Enst. Yayn, Ankara, 1969

632

BAYKAL, Bekir Stk: Mtareke Devrinde Mustafa Kemal Paaya Ait ki Belge, Belleten T.T.K.,
Say: 148, s.451-476, Ekim 1973
BAYKAL, Bekir Stk: Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1974
BAYKAL, Bekir Stk: Mill Mcadelede Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, Atatrk
Aratrma Merkezi Yayn, 1986
BAYKAL, Hlya: Mill Mcadele Yllarnda Mustafa Kemal Paa ile Cemal Paa Arasnda Yazmalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, cilt: V, say: 14, Mart 1989
BAYTOK, Taner: ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Banur Matb., Ankara, 1970
BAYUR, Hikmet: Trkiye Devletinin D Siyasas, .. Yaynlar: 59, stanbul, 1938
BAYUR, Hikmet: Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla lgili Henz Yaynlanmam Bir
Raporu, Belleten T.T.K., say: 80, s.619-632, Ekim 1956
BAYUR, Hikmet: 1918 Brakmasndan Az nce Mustafa Kemal Paann Bayaver Naci Bey
Yolu ile Padiaha Bir Bavurmas, Belleten T.T.K., cilt: XXI, say: 84, s.561-565, Ekim
1957
BAYUR, Hikmet: Mustafa Kemalin Mektubu, Belleten T.T.K., cilt: XXIV, say: 93, s: 129137, Ocak 1960
BAYUR, Hikmet: Atatrk Hayat ve Eseri, Gven Basmevi, Ankara, 1963
BAYUR, Hikmet: Atatrkn Gelecei Sezi Gcne ve insandan Anlayna rnek, Belleten T.T.K., cilt: XXXII, say: 126, s.431-440, Ekim 1968
BAYUR, Hikmet: 1918 Brakmas Srasndaki Tinsel Durum ve Mustafa Kemalin ki Demeci,
Belleten T.T.K., Cilt: XXXII, Say: 128, s.479-497, Ekim 1968
BAYUR, Hikmet: T.B.M.M. Hkmeti Umur-u Hariciye Vekili Yusuf Kemal Tengirenkin 1922
Martnda Yapt Avrupa Gezisiyle ilgili Anlar, T.T.K. Belleten, cilt: XL, say: 160, s.616667, 1976
BEHET, Cemal: eyh Sait isyan, Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi, stanbul, 1955
BELEN, Fahri: Atatrkn Askeri Kiilii, Atatrk Serisi: 4, Milli Eitim Bakanl Yayn, 1963
BELEN, Fahri: Asker, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Kltr
Mstearl Cumhuriyetin 50. Yldnm Yaynlar: 13, Ankara, 1973
BELGELERLE TRK TARH DERGS: Mustafa Kemalin Bir Beyannamesi, Say: 14, s.2627, stanbul, 1968
BELL, emsi: Atatrkn Ak Hayat, nceleme Yaynlar, stanbul, 1988
BELL, emsi: Fikriye, Belge ve Fotoraflarla ocukluundan Evliliine Kadar Atatrkn Duygu Dnyasnda Hanmlar..., Bilgi Yaynevi, Ankara, 1995
BEYSANOLU evket: Atatrk ve Diyarbakr, Diyarbakr niversitesi 100. Yl Yayn, s.69136, Diyarbakr, 1981
BIYIKLIOLU, Tevfik: Atatrk Nasl alrd? Resimli Tarih Mecmuas, say: 49, s. 28262829, Ocak 1954
BIYIKLIOLU, Tevfik: Trakyada Mill Mcadele, I. Cilt: Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara,
1955.

633

BIYIKLIOLU, Tevfik: Atatrk Anadoluda (1919-1921) I, Trkiye Bankas Yayn, Ankara,

1959
BLDK, Cemalettin: Savaronay Gezerken, Akam gazetesi, 11.6.1950-24.6.1950
BLGEHAN, Glsn: Mevhibe, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994
BLSEL, M. Cemil: Lozan, Birinci Cilt, Ahmet hsan Matb., stanbul, 1933
BLSEL, M. Cemil: Lozan, kinci Cilt, Ahmet hsan Matb., stanbul, 1933
BRNC DNYA HARBNDE TRK HARB, II. cilt, 2. ksm (Kafkas Cephesi, 2. Ordu Harekt 1916-1918): T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Ankara, 1978
BRNC DNYA HARBNDE TRK HARB, IV. cilt, 1. ksm (Sina-Filistin Cephesi): T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, Ankara, 1979
BRNC DNYA HARBNDE TRK HARB, IV. cilt, 2. ksm: T.C. Genelkurmay Askeri Tarih
ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, Ankara, 1987
BRNC DNYA HARBNDE TRK HARB, V. cilt (anakkale Cephesi Harekt), 1. kitap (Haziran 1914-25 Nisan 1915): T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl
Yayn, Ankara, 1993
BRNC DNYA HARBNDE TRK HARB, V. cilt (anakkale Cephesi), 2. kitap (Amfibi Harekt): T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, Harp Tarihi Yaynlar, Ankara, 1978
BRNC DNYA HARBNDE TRK HARB, V. cilt, 3. kitap (anakkale Cephesi Harekt Haziran 1915 - Ocak 1916): T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl yayn, Ankara, 1980
BLEDA, Mithat kr: mparatorluun k, Remzi Kitabevi, 1979
BORAK, Sadi: Bozkurt Mustafa Kemal ve ftiralara Cevap, Yabanc Gzyle Atatrk Serisi Yaynlar, Trkiye Ticaret Matb., stanbul, 1955
BORAK, Sadi: Bilinmeyen Ynleriyle Atatrk, Kitaplk Ticaret Limited irketi Yayn, stanbul,
1966
BORAK, Sadi: Atatrkn, zel Mektuplar, 2. Bask, Varlk Yaynevi, stanbul, 1970
BORAK, Sadi: Atatrk, Baak Kitabevi, stanbul, 1973
BORAK, Sadi: ykleriyle Atatrkn zel Mektuplar, ada Yaynlar 1980
BORAK, Sadi: Atatrkn, Resm Yaynlara Girmemi Sylev, Deme, Yazma ve Syleileri, Halkevleri Atatrk Enstits Aratrma Yaynlar: 12, Ankara, 1980
BORAK, Sadi: Ata ve stanbul, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayn, stanbul, 1983
BOZOK, Salih: Atatrkn, 40 Yl Yanndan Ayrmad Salih Bozokun Hatralar, Milliyet gazetesi, 5.11.1979 - 7.12.1979
BOZOK, Salih; BOZOK, Cemil S.: Hep Atatrkn Yannda (Baba - Oul Bozoklardan Anlar),
ada Yaynlar, 1985
BLKAT, Esat: Esat Paann anakkale Hatralar, Hayat Dergisi, Say: 27 (3 Temmuz 1959)Say:41 (9 Ekim 1959)
BLKAT, Esat: Esat Paann anakkale Anlar, Yayna hazrlayan: hsan Ilgar, Baha Matbaas, stanbul, 1975

634

BYK TAARRUZDA BATI CEPHES KOMUTANLARI VE EHTLER: Afyon li Turizm Komitesi Yayn, 1972
BYK TARH TRABZONDA: Derleyen: Trabzon ocuk Esirgeme Kurumu, Cumhuriyet
Matb., stanbul, 1938
BYKTURUL, Afif: Byk Atamz ve Trk Denizcilii, Trkiye Bankas Yayn, Ankara,
1969
CEBESOY, Ali Fuat: Mill Mcadele Hatralar, Vatan Neriyat, stanbul, 1953
CEBESOY, Ali Fuat: Moskova Hatralar, Vatan Neriyat, stanbul, 1955
CEBESOY, Ali Fuat: Siyas Hatralar, I. Ksm, Vatan Neriyat, stanbul, 1957
CEBESOY, Ali Fuat: Siyas Hatralar, II. Ksm, Doan Karde Yaynlar A.. Basmevi, stanbul, 1960
CEBESOY, Ali Fuat: Snf Arkadam Atatrk, nklp ve Aka Kitabevleri Koll. ti., stanbul,
1967
CONK, Cemil: anakkale Conkbayr Savalar, Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi
Yayn, Ankara, 1959
COAR, mer Sami: stikll Harbi Gazetesi, Yeni stanbul Yayn, stanbul, 1969-1970
COAR, mer Sami: Mill Mcadele Basn, Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar: 5, stanbul (tarihsiz)
CUMHURBAKANLII ARV, Ankara
CUMHURYET HALK FIRKASI Nizamnamesi: (15 Terinievvel 1927de inikat eden Cumhuriyet Halk Frkas Byk Kongresinin 22 Terinievvel 1927 tarihli itimanda mzakere ve
kabul edilmitir). Zelli Biraderler Matb., 1927
CUMHURYETN 15. YILINDA BOLU: Bolu, 1938
AAN, Nazmi: Muvakkat Kabirde Aziz Atatrkn Nbetini Bekledim, Milliyet gazetesi,
10.11.1954
AATAY, Neet: Trkiyede Gerici Eylemler (1923den Bu Yana), A.. lahiyat Fakltesi Yayn, Ankara, 1972
ALILAR, zzettin: Byk Harbin nc Senesinde Mustafa Kemal (1916) I. Ksm, Ulus gazetesi, 24.3.1940
ALILAR, zzettin: Byk Harbin nc Senesinde Mustafa Kemal (1916) II. Ksm, Ulus
gazetesi, 25.3.1940
AMBEL, Leyl: Dr. Neet merin Azndan Atatrkn Hastalna Ait Anlar, Ulus gazetesi,
10.11.1959- 19.11.1940
AYCI, Abdurrahman: Atatrke Dair En Eski ki Yabanc Ariv Belgesi Hakknda, Trk Kltr Dergisi, Say: 103, s.593-597, Mays 1971
ELEB, mer: Atatrk Kayseride, Ayyldz Matb., Ankara, 1973
ELKER, Fahri: anakkale ve Mustafa Kemal, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 9, Ankara, 1987
ERKES ETHEM: erkes Ethemin Hatralar, Dnya Yaynlar, stanbul, 1962
EVK, Hikmet: Tekirda Tarihi Aratrmalar, Ahmet Sait Basmevi, stanbul, 1949

635

LAAN, Emin: stikll Mahkemeleri, Cumhuriyet gazetesi, 27.8.1973-1.9.1973

DANMEND, smail Hmi: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4. Cilt, Trkiye Yaynevi, stanbul,
1973
DELORMAN, Altan: Mustafa Kemal Balkanlarda, Akam gazetesi, 10.11.1958 - 29.11.1958
DELORMAN, Altan: Mustafa Kemalin Asker Atae Olarak Bulgaristandaki Faaliyeti, Trk
Kltr Dergisi, Say: 25, s.41-51, Kasm 1964
DEMRAY, Ahmet: Resimli Amasya (Tarih, Corafya, Salname, Klavuz ve Kazalar), Gney
Matbaaclk ve Gazetecilik T.A.O., Ankara, 1954
DEMREL, Ycel: Atatrk (Belgeler, Elyazsyla Notlar, Yazmalar), Yap Kredi Kltr Sanat
Yaynclk, stanbul, 1998
DEMRYOLLAR MECMUASI: (Cumhuriyetin 10 Yl, 29.10.1993), Devlet Demiryollar ve Limanlar iletme Umum Mdrl Yayn, Say: 104-105, stanbul, 1933
DILER BAKANLII: Atatrkn Mill D Politikas (Mill Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, Cilt: I, Haz.: Dileri Bakanl, Kltr Bakanl Yayn, 1981
DILER BAKANLII: Atatrkn, Mill D Politikas (Mill Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1923-1938, Cilt: II, Haz.: Dileri Bakanl, Kltr Bakanl Yayn, 1981
DILER BAKANLII YILLII 1967: Dileri Bakanl Yayn, Yayma hazrlayan: Hmid
Aral, Ankara Basm ve Ciltevi, Ankara, 1968
DILER VEKLET YILLII 1953 (Eyll): Dileri Vekleti Yayn, Gzel stanbul Matb.,
Ankara, 1954
DOAN, Avni: Kurtulu, Kurulu ve Sonras, Dnya Yaynlar, stanbul, 1964
DOLU, Edibe: Atatrkn Bilinmeyen ki Mektubu, Tercman gazetesi, 10.11.1984
DURAN, Tly: Son Osmanl Meclis-i Mebusannda Felh- Vatan ttifak, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 61, s.12-21, stanbul, 1972
DURSUNOLU, Cevat: Mill Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946
DURU, Cihan; TURAN, Kemal; NGEOLU, Abdurrahman: Atatrk Dnemi Maliye Politikas,
I. Kitap (Mondrostan Cumhuriyete Mali ve Ekonomik Sorunlar), Tisa Matbaaclk Sanayi
Ltd. ti., Ankara, 1982
DURUSU, smail Hakk: Atatrk Samsuna Gtren Bandrma Vapuru Kaptan (smail Hakk
Durusu) Anlatyor, Kurun gazetesi, 20.5.1938
ELMEZ, Mmtaz kr: Mill Mcadelede Bursa, Yayna hazrlayan: hsan Ilgar, Tercman,
Atatrkn 100. Doum Yl Yayn: 2, stanbul, 1980
ELDENZ, Perihan Naci: Atatrk ve Trk Kadn, Belleten T.T.K., Say: 80, s.739-745, Ekim
1956
ELBAL, Gltekin: Atatrk ve Resim-Heykel, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar: 121, stanbul,
1973
ELLSON, Grace M.: Bir ngiliz Kadn Gzyle Kuva-yi Milliye Ankaras, Trkesi: brahim S.
Turek, Milliyet Yaynlar, 1973

636

ENGNSOY, Cemal: Atatrk Biyografisinden Sayfalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 9,11,12, Ankara, 1987-1988
ERDEHA, Kmil: Mill Mcadelede Vilyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, stanbul, 1975
ERDEN, Ali Fuad: Atatrk, Burhanettin Erenler Matb., stanbul, 1952
ERDEN, Ali Fuad: smet nn, Burhanettin Erenler Matb., stanbul, 1952
ERGN, Feridun: K. Atatrk, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yayn, stanbul, 1978
ERGN, Osman: Trkiye Maarif Tarihi (Beinci Cilt), Osmanbey Matbaas, stanbul, 1943
ERKAN, Cell: Komutan Atatrk, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1972
ERKN, Behi: Atatrkn Selnikteki Askerlik Hayatna Ait Hatralar, Belleten T.T.K., Say: 80,
s.599-604. Ekim 1956
EROLU, Hamza: Trk Devrim Tarihi, A..T..A. Sosyal Faaliyetler ve Gelitirme Dernei Yayn, Ankara, 1972
EROLU, Hamza: Atatrkn Hayat, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara, 1986
ERTUNA, Hamdi: 1911-1912 Osmanl - talyan Harbi ve Kolaas Mustafa Kemal, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, 1984
ESMER, Ahmet kr: Siyas Tarih, Siyasal Bilgiler Okulu Yayn, Maarif Matb., stanbul, 1944
FARUK KR: Eskiehir (Ticar, Zirai, Corafi, Tarih Malmat ve Halk Bilgileri), Sakarya
Matb., Eskiehir, 1931
GAZETELER: Resm Gazete, Hakimiyeti Milliye, Ulus, Milliyet, Cumhuriyet, Vakit, Akam, Son
Posta, Haber, Tan, Zaman, Yarn, Kurun, kdam, Tanin, Yeni Sabah, Zafer, Ak Sz
GAZ MUSTAFA KEMAL PAA HAZRETLER ZMR YOLLARINDA (BAKUMANDAN MUSTAFA KEMAL PAA HAZRETLERNN ZMR SEYAHATLER ESNASINDA MUHTELF
MAHALLERDE RAD BUYURDUKLARI NUTUKLAR VE HASBIHALLER: Matbuat Mdriyet-i Umumiyesi Yayn, Ankara stihbarat Matbaas, Ankara, 1923
GEN, Reat: Trkiyeyi Likletiren Yasalar (3 Mart 1924 Tarihli Meclis Mzakereleri ve Kararlar), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1998
GENOSMAN, Kemal Zeki: Atatrk Ansiklopedisi, cilt: I, May Yaynlar A.., stanbul, 1981
GEORGES-GAULIS, Berthe: ankaya Akamlar, Trkesi: Fruzan Tekil, stanbul, 1983
GEREK, Hikmet: stanbuldan Samsuna Cehennem 215 Saat, Hayat Dergisi, say: 21,
s.6-7, 1969
GEREDE, Hsrev: Mustafa Kemal 19 Mays 1919da stanbuldan Samsuna Nasl Gitmiti?
Hayat Dergisi, say: 7, s.6-7, 18 Mays 1956
GEREDE, Hsrev: Hsrev Geredenin Anlar (Kurtulu Sava, Atatrk ve Devrimler), Yayna
Hazrlayan: Sami nal, Literatr Yaynclk, stanbul 2002
GRAY, Muharrem: Byk Trk Dostu Claude Farrrein Atatrk Ziyareti, Yakn Tarihimiz
Dergisi, Cilt: 2, Say: 25, s.356-358, 1962
GRTL, smet: Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar, Filiz Kitabevi, stanbul, 1983
GRTL, smet: Yldnmleriyle Trk Devrim Tarihi (Kurulu ve Kurtulu), Der Yaynlar, stanbul, 1996

637

GRTLOLU, Fahir: Trk Siyas Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt: I, Ayyldz
Matb., Ankara, 1965
GZL CELSE ZABITLARI: Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, Cilt: I-IV, T.B.M.M.
Basmevi, Ankara, 1980
GOLOLU, Mahmut: Erzurum Kongresi, Nve Matb., Ankara, 1968
GOLOLU, Mahmut: Sivas Kongresi, Banur Matb., Ankara, 1969
GOLOLU, Mahmut: nc Merutiyet (1920), Banur Matb., Ankara, 1971
GOLOLU, Mahmut: Cumhuriyete Doru (1921-1922), Banur Matb., Ankara, 1971
GOLOLU, Mahmut: Trkiye Cumhuriyeti (1923), Banur Matb., Ankara, 1971
GOLOLU, Mahmut: Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Banur Matb., Ankara, 1972
GEM, Ziya: Kurmay Albay Dadayl Halit Be (Akmans) (1884-1953), Cilt: l-ll, Halk Matb.,
stanbul, 1954-1956
GKBLGN, M. Tayyib: Mill Mcadele Balarken, Birinci Kitap, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1959
GKBLGN, M. Tayyib: Mill Mcadele Balarken, kinci Kitap, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1965
GKEN, Sabiha: Atatrkn zinde Bir mr Byle Geti, Anlar Kaleme Alan: Oktay Verel,
Trk Hava Kurumu Yayn, 1982
GNLBOL, Mehmet; SAR, Cem: Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1963
GNLBOL, Mehmet; KRKOLU, mer: Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir
Bak, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say: 2, s. 451-473, Mart 1985
GRGL, smet: Byk Taarruz, T.C. Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara, 1992
GRGL, smet: Atatrkn Anlar (Byk Gazimizin Byk Hayatndan Hatralar), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1997
GRGL, smet; ALILAR, zzeddin: On Yllk Savan Gnl, Balkan, Birinci Dnya ve
stikll Savalar (Orgeneral zzettin allarn Gnl), Yap Kredi Yaynlar, stanbul,
1997
GVSA, brahim Alettin: anakkale zleri, Semih Ltfi-Shulet Ktphanesi, stanbul, 1932
GYN, Nejat: Svresden Lausannea, T.T.K. Belleten, Cilt: XLVI, Say: 183, 1982
GZTEPE, Tark Mmtaz: Mtareke Gayyasndan Gurbet Cehennemine, Yeni Sabah,
16.8.1944-1.2.1945
GZTEPE, Tark Mmtaz: Osmanoullarnn Son Padiah Sultan Vahideddin Gurbet Cehenneminde, Sebil Yaynevi, stanbul, 1968
GZTEPE, Tark Mmtaz: Osmanoullarnn Son Padiah Sultan Vahideddin Mtareke Gayyasnda, Sebil Yaynevi, istanbul, 1969
GREW, Joseph: Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), ev: Muzaffer Akn, Kitaplk Tic. Limited irketi Yayn, stanbul, 1966
GNER, Hamza: Tarihte Ktahya, Ktahya Vilayeti Matb., 1961
GNE, hsan: Atatrkn Bilinmeyen Bir Konumas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 5, s.463-465, Mart 1986

638

GNGR, Salhaddin: Yaknlarnn Azndan Atatrk, Genlik Ktphanesi, stanbul, 1944

GRER, Cevat Abbas: 19 Mays (11 Mays 1937 Gecesi Ankara Halkevinde verdii konferans), Yeni Trk Dergisi, Cilt: 5, Say: 55, Temmuz 1937
GRER, Cevat Abbas: Ebedi ef, Kurtarc Atatrkn Zengin Tarihinden Birka Yaprak, Halk
Basmevi, stanbul, 1939
GRER, Cevat Abbas: Atatrkn Hayatndan Yazlmam Hatralar, Yeni Sabah gazetesi,
14.2.1941-25.5.1941
GRER, Cevat Abbas: Kutladmz Byk Gn, Yeni Sabah, 19.5.1943
HALS: anakkale Raporu, Eser Matbaas, stanbul, 1975
HAMUROLU, lay: Atatrk zmirde ve Atatrk Mzesi, Nve Matbaas, Ankara, 1979
HARP MINTIKALARI, EHR VE KASABALARIN GAL, STRDAT VE BOMBARDIMAN TARHLER: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Encmeni Yayn, Ankara, 1940
HARP TARH VESKALARI DERGS: Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Yayn,
Say: 1-66, Ankara, 1952-1969
HMMETOLU, Hsn: Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, Cilt: I, lk Matb., stanbul, 1975
HMMETOLU, Hsn: Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, Cilt: II, lk Matb., stanbul, 1975
IRMAK, Sadi: Devrim Tarihi, smail Akgn Matb., stanbul, 1967
IIKSEL, Cemal: Atatrk Gazi Mustafa Kemal (Albm), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,
1969
DEMR, Ulu: Atatrkn Anafartalar Grubu Komutanlndan stifasna Dair Baz Belgeler,
Belleten T.T.K., Cilt: XXXIII, Say: 128, s. 473-483, 1968
DEMR, Ulu: Birinci Dnya Savanda Atatrkle Mareal Falkenhayn Arasnda kan Anlamazla Dair Yeni Belgeler, Belleten T.T.K., Cilt: XXXII, Say: 132, s.505-526, Ekim
1969
DEMR, Ulu: Sivas Kongresi Tutanaklar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1969
DEMR, Ulu: Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1975
DEMR, Ulu: Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1973
DEMR, Ulu: Atatrk ve Anzaklar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1978
DEMR, Ulu: Atatrkn Yaam, I. Cilt (1881-1918), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara,
1980
LBAY, Asaf: Atatrkn Husus Hayat, Tan gazetesi, 8.6.1949-6.9.1949
LHAN, Suat: Harp Ynetimi ve Atatrk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1987
LHAN, Suat: Atatrk ve Askerlik (Dnce ve Uygulamalar), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1990

639

LHAN, Suat: Evrimleen Trk Devrimi, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1998
MECE, Mustafa Selim: Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri
(1925), Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1959
NAL, bnlemin Mahmut Kemal: Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, Drdnc Basl, Mill
Eitim Basmevi, stanbul, 1969
NAM, Erberk: Rauf Bey, Genelkurmay Bakanl Deniz Kuvvetleri Komutanl Yayn, stanbul, 1965
NAN, Ar: Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir-zmit Konumalar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1982
NN, smet: Hatralar, 2. Kitap, Yayma Hazrlayan: Sabahattin Selek, Bilgi Yaynevi, 1987.
SKT, Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Baveklet Basn ve Yayn Umum
Mdrl Yayn, 1943
SLM ANSKLOPEDS: Atatrk maddesi, 10 Cz, stanbul, 1960
STKLL MADALYASI, TARHES VE TANIMI: Trkiye Muharip Gaziler Dernei, ekerbank
Yayn, 1963
JACKH, Ernest: Ykselen Hill (Dnk, Bugnk ve Yarnki Trkiye) eviren: Perihan Kuturman, Uur Kitabevi, stanbul, 1946
JAESCHKE, Gotthard: Trk nklb Tarihi Kronolojisi (1918-1923), Birinci cilt, ev.: Niyazi Recep Aksu, .. Edebiyat Fak. Trk nklb Tarihi Enst. Yayn, stanbul, 1939
JAESCHKE, Gotthard: Trk nklb Tarihi Kronolojisi (29.10.1923-1.1.1930), kinci cilt, ev.:
Niyazi Recep Aksu, .. Edebiyat Fak. Trk nklb Tarihi Enst. Yayn, stanbul, 1941
JAESCHKE, Gotthard: Trk Kurtulu Sava Kronolojisi (Mondrostan Mudanyaya Kadar),
Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1970
JAESCHKE, Gotthard: Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, T.T.K. Yayn, Ankara, 1971
JAESCHKE, Gotthard: Mustafa Kemalin Amiral Brocka Mektubu, eviren: Nimet Arsan,
T.T.K. Belleten Cilt: XXXVI, No: 144, s.535-539, 1972
JAESCHKE, Gotthard: I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiyenin D Politikas, eviren: Mihin
Lugal, Belleten T.T.K., Cilt: XLI, Say: 164, s. 733-743, Ekim 1977
KABASAKAL, Hseyin: Mustafa Kemal Sofya Asker Ataemiliterliinde, Genelkurmay Harp
Tarihi ve Stratejik Ett Bakanl, Atatrk Haftas 10 Kasm 1982, s. 71-84
KADRYE Hseyin: Mukaddes Ankaradan Mektuplar, eviren: Cemile Necmeddin Sahir Slan, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, 1987
KALA, Ahmet Hilmi: Kendi Kitabm, Yeni Matb., Ankara, 1960
KANDEMR, Feridun: zmir Suikastnn i Yz, Cilt: l-ll, Ekicigil Tarih Yaynlar, stanbul, 1955
KANDEMR, Feridun: stikll Savanda Bozguncular ve Casuslar, Nairi: Nejat Ababa, Yakn Tarihimiz Yaynlar, stanbul, 1964
KANDEMR, Feridun: Hatralar ve Syleyemedikleri ile Rauf Orbay, Yakn Tarihimiz Yayn,
stanbul, 1965

640

KANDEMR, Feridun: Atatrkn Kurduu Trkiye Komnist Partisi ve Sonras, Yakn Tarihimiz Yaynlar, Yaynlayan: Nejat Ababa, stanbul, 1965
KANSU, Mazhar Mfit: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt: l-ll, Trk Tarih
Kurumu Yayn, Ankara, 1966-1968
KANSU, evket Aziz: Trk Antropoloji Enstits Tarihesi, stanbul, 1940
KARABEKR, Kzm: stikll Harbimizin Esaslar, Sinan Matbaas ve Neriyat Evi, stanbul,
1951
KARABEKR, Kzm: stikll Harbimizde Enver Paa ve ttihat Terakki Erkn, Mente Kitabevi, stanbul, 1967
KARABEKR, Kzm: stikll Harbimiz, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1969
KARACAN, Ali Naci: Lozan, kinci Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1971 (Kitabn I. Basm
1943 ylnda Lozan Konferans ve ismet Paa ismiyle yaymlanmtr)
KARAAM, Nazif: Atatrk Krklarelinde, Saffet Matbaas, stanbul, 1969
KARAGZ, Sadk: Atatrk Manisada, Gediz Matb., Manisa, 1969
KARABRAHMOLU, Sacit: Trkiye Byk Millet Meclisi, Ege Matbaas, Ankara, 1968
KARABRAHMOLU, Sacit: Giresun (Btn Ynleri ve Kazalar ile), Dou Matb., Ankara,
1965
KARAL, Enver Ziya: Trk nklbnn Mahiyeti ve nemi, Tarih Semineri Dergisi, Say: I, stanbul, 1937
KARAL, Enver Ziya: Unutulmu Belgeler, Trk Dili Dergisi, Cilt: XVII, Say: 194, s. 90-97, Kasm 1967
KARAL, Enver Ziya: Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1965), Mill Eitim Basmevi, stanbul,
1973
KARAMAN, Sami Sabit: stikll Mcadelesi ve Enver Paa (Trabzon ve Kars Hatralar 19211922), Selloz Basmevi, zmit, 1949
KARA MEHMET AAZADE Kemaleddin: Erciyes Kayserisi ve Tarihine Bir Bak, Yeni Matb.,
Kayseri, 1934
KARAOSMANOLU, Yakup Kadri: Vatan Yolunda, Selek Yaynevi, stanbul, 1958
KARAOSMANOLU, Yakup Kadri: Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar, kinci Basl, stanbul,
1984
KARAUUZ, Tahir: Kurtulu Savann ki Kitab, stanbul, 1965
KARAY, Refik Halid: Minelbab lelmihrab, nklp ve Aka Kitabevleri Koli. ti. stanbul, 1964
KARDE, Srr: Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Krehirde, C.H.P. Halkevleri Brosu Yaynlar, Ulus Basmevi, Ankara, 1950
KA, Ali: Edouard Herriotnun Anlarnda Atatrk ve Devrimleri, Bat Edebiyatlar Aratrma
Dergisi, Say: 5-6 (Atatrk zel Says), s.27-36, Aralk 1981
KAYABALI, smail; ARSLANOLU, Cemender: stikll Savanda Trk Denizcileri, Trk Kltr Dergisi, Say: 117 (Deniz Kuvvetleri Says), s. 847-851, 1972

641

KAYGUSUZ, Bezmi Nusret: Bir Roman Gibi, hsan Gmayak Matb., zmir, 1955
KAYMAZ, Nejat: Misk- Mill zerinde Yaplan Tartmalar Hakknda, VIII. Trk Tarih Kongresi (Ankara: 11-15 Ekim 1976), III Cilt, s. 1971-1958, T.T.K. Yayn, Ankara, 1983
KILI, Ali: Kl Ali Hatralarn Anlatyor, Milliyet gazetesi, 15.10.1951-7.8.1952
KILI, Ali: Atatrkn Son Gnleri, Sel Yaynlar Atatrk Ktphanesi: 18, stanbul, 1955
KILI, Ali: Atatrkn Hususiyetleri, Sel Yaynlar Atatrk Ktphanesi: 2, stanbul, 1955
KIRZIOLU, Fahrettin: 2. Ordu Kumandan Vekili Mustafa Kemal Paann 230 Numaral Raporu, Trk Dili Dergisi, Cilt: XII, Say: 134, s.83-87, Kasm 1962
KIRZIOLU, Fahrettin: Gazinin Kuzeydou Gezileri (Eyll-Ekim 1924), 50. Yl Armaan, Cilt:
I, s. 133-188, Atatrk niversitesi Yayn, Erzurum, 1974
KIRZIOLU, Fahrettin: Mustafa Kemal Paann Erzurumdaki Evi, 50. Yl Armaan, Cilt: I, s.
189-196, Atatrk niversitesi Yayn, Erzurum, 1974
KIRZIOLU, M. Fahrettin: Atatrke Ait Bilinmeyen Yedi Vesika, Trk Kltr Dergisi, Say:
164, Haziran 1976
KISA, Leman: Aydn Tarihi ve Corafyas, Cokun Matb., Aydn, 1960
KISAPARMAK, Necip Gngr: Mill Eitim Cephesiyle Amasya, Karde Matb., Ankara, 1966
KIZILDOAN, Hsrev Sami: Vatan ve Hrriyet, ttihat ve Terakki, Belleten T.T.K., Say: 3-4, s.
619-625, Ekim 1937
KOCATRK, Utkan: Atatrkn Hatra Defterlerine Yazdklar, Edebiyat Yaynevi, Ankara,
1971
KOCATRK, Utkan: Atatrkn Toplanmam Telgraflar, Edebiyat Yaynevi, Ankara, 1971
KOCATRK, Utkan: Atatrkn Yazdrdklar, Edebiyat Yaynevi, Ankara, 1971
KOCATRK, Utkan: Atatrkn Sohbetleri, Edebiyat Yaynevi, Ankara, 1971
KOCATRK, Utkan: Atatrkn Fikir ve Dnceleri, 3. Basm, Turhan Kitabevi, Ankara, 1984
KOCATRK, Utkan: Atatrkn niversite Reformu ile lgili Notlar, Atatrk Aratrma Merkezi
Dergisi, Say: 1, s.3-95, Kasm 1984
KOCATRK, Utkan: smet nn le Bir Konuma, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 1,
s.199-212, Kasm 1984
KOCATRK, Utkan: Prof. Dr. Afet nanla Bir Konuma, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 3, s. 711-739, 1985
KOCATRK, Utkan: Cell Bayarla Bir Konuma, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 5,
s. 323-359, Mart 1986
KOCATRK, Utkan: Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Trk Tarih
Kurumu Yayn, Ankara, 1988
KOCATRK, Utkan: Atatrk izgisinde Gemiten Gelecee (Atatrk ve Yakn Tarihimize
likin Grmeler Aratrmalar Belgeler), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2005
KOU, Reat Ekrem: Osmanl Muahedeleri ve Kapitlsyonlar ve Lozan Muahedesi, Muallim
Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1934

642

KOU, Reat Ekrem: Osmanl Tarihinin Panoramas, Ak Kitabevi, stanbul, 1964

KONAY, Rfk: Atatrkn Sofras, Atatrkn sofrasnda bulunmu kiilerin hatralar, Vakit gazetesi, 8.9.1947-11.10.1947
KONRAPA, M. Zeki: Bolu Tarihi, Bolu Vilyet Matb., Bolu, 1960
KOP, Kadri Kemal: Atatrk Diyarbakrda, Cumhuriyet Matb., stanbul, 1938
KORNRUMPF, Hans-Jrgen: Trkiye Cumhuriyetinin ln, Mustafa Kemal Paa ile Yaplan
Bir Sylei, eviren: zden Saat-Karadana, Mustafa Kemal Atatrk (1881-1981), Almancadan evirenler: G. Ayta, . Karadana, M. Kahraman, R. Kzltan, M.Y. Salam, M.
nl, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1997
KOAY, Hamit Zbeyr: Etnografya Mzesi Klavuzu, Maarif Basmevi, stanbul, 1956
KURAN, Ahmet Bedev: Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill Mcadele, eltt Matb, stanbul, 1959
KURAT, Akdes Nimet: Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Dou
Matb., Ankara, 1959
KURTULU SAVAINDA EL: Haz.: Kurtulu Savanda el Tarihini Yazma Komitesi, Trkiye Kuvayi Milliye Mcahit ve Gazileri Cemiyeti Mersin ubesi Yaynlarndan, Baha
Matb., stanbul, 1971
KUTAY, Cemal: Bilinmeyen Tarihimiz, stanbul, 1974
KUTAY, Cemal: Atatrkn Son Gnleri, Boazii Yaynlar, stanbul, 1981
KRKOLU, mer: Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi Yayn, 1978
LANGER, William L: An Encyclopedia of World History, Houghton Miffin Company, Boston,
U.S.A., 1952
LEVENTOLU, Mazhar: Atatrkn Vasiyeti, Bahar Matbaas, stanbul, 1968
LEVENTOLU, Mazhar: Atatrk Yrr Dururken, Ajans Trk Tarih Yaynlar Serisi, 3, Ankara,
1971
LEVENTOLU, Mazhar: Atatrk Gp Giderken, Ajans Trk Tarih Yaynlar Serisi, 4, Ankara, 1971
MAARFLE LGL KANUNLAR: T.C. Maarif Vekillii Yayn, Maarif Matbaas, stanbul, 1949
MAHMUT EVKET PAA: Mahmut evket Paann Gnlk Not Defteri, Hayat Mecmuas, Say: 1(1 Ocak 1965) - Say: 31 (29 Temmuz 1965)
MAJER, Hans Georg: Miralay Mustafa Kemal Beyin Anafartalar Grubu Kumandanlndan Affn steyen 27 Eyll 1915 Tarihli Dilekesi, eviren: Musa Yaar Salam, Mustafa Kemal
Atatrk (1881-1981), Almancadan evirenler: G. Ayta, . Karadana, M. Kahraman, R. Kzltan, M.Y. Salam, M. nl, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1997
MATBUAT ALMANAI 1933: stanbul Matbuat Cemiyeti, stanbul, 1933
MATBUAT ALMANAI 1935: stanbul Matbuat Cemiyeti, stanbul, 1935
MERAM, Ali Kemal: Trk-Rus likileri Tarihi, Kita Yaynlar, stanbul, 1959

643

MERAY, Seha L.: Lozan Bar Konferans (Tutanaklar, Belgeler), Seri Yayn, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1969-1973
METEL, Rait: Atatrk ve Donanma, Genkur. Bk. Deniz Kuvvetleri Komutanl Yayn, stanbul, 1966
MLLET HZMETNDE 40 YIL C.H.P.: C.H.P. Yayn, Ankara Basm ve Ciltevi, 1963
MTHAT, Ali Haydar: Htralarm (1872-1946), Mithat Akit Yayn, stanbul, 1946
MUMCU, Ahmet: Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, A.. Hukuk Fakltesi Yayn, Ankara, 1971
MUMCU, Ahmet: Ankara Adliye Hukuk Mektebinden Ankara niversitesi Hukuk Fakltesine
(1925-1975), A.. Hukuk Fakltesi Yayn, Ankara, 1977
MUMCU, Uur: Atatrk ve nn, Cumhuriyet gazetesi, 11.11.1986
MUTLU, Kmile evki: Atatrkn Antkabire Naklinden Bir Hatra, Ankara niversitesi Tp Fakltesi 14 Mart 1964 Tp Dergisinden ayr basm, 1964
MUTLUAG, Hayri: Heyet-i Temsiliye yeleri ile Komutanlar Arasnda Gizli Grmeler I-IV,
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Cilt: 12, Say: 69-70-71-72, 1973
NAD (ABALIOLU), Yunus: Mustafa Kemal Paa Samsunda, Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi: 7, stanbul, 1955
NAD (ABALIOLU), Yunus: Ankarann lk Gnleri, Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi: 4, stanbul, 1955
NAD (ABALIOLU), Yunus: erkes Ethem (erkes Ethem Kuvvetlerinin haneti), Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi, stanbul, 1955
NEET, Halil: Byk Meclis ve nklp, T.B.M.M. Matbaas, Ankara, 1933
OKAN, Niyazi Ahmet: Ulu Atamzn Son Gnleri, Anlatan: Mim Kemal ke, Yazan: Niyazi Ahmet Okan, Yedign Mecmuas, No: 304, Sayfa 10-13, stanbul, 1939
OKYAR, Fethi: Devirde Bir Adam, Yayna Hazrlayan: Cemal Kutay, Tercman gazetesi,
Atatrkn 100. Doum Yl Yaynlar: I, stanbul, 1980
OKYAR, Fethi: Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Feshedildi? stanbul, 1987.
ONBENC YIL KTABI: Cumhuriyet Halk Partisi Yayn, 1938
ONDAN HATIRALAR: Ycel mecmuas, Cilt: XVI, Say: 91-92-93, s. 15, 1942
ORAL, Fuat Sreyya: Trk Basn Tarihi (1919-1965 Cumhuriyet Dnemi), kinci Kitap, Dou
Ltd. irketi Matb., Ankara, 1968
ORBAY, Rauf: Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz Dergisi, Cilt: 1-4, Say: 1-52, 19621963
OY, Aydn: Tekirdada Atatrk, (Anlar, Belgeler, Fotoraflar), Ekin Basmevi, stanbul,
1965.OZANSOY, Halit Fahri: Edebiyatlar evremde, stanbul, 1970
CAL, Hulki: Hatay Sava, Desen Matb., Ankara, 1953
KN, A. Gndz: Trkiyenin Taraf Olduu Milletleraras Antlamalar Rehberi (1920-1961),
Dou Ltd. irketi Matb., Ankara, 1962

644

KN, A. Gndz: Trkiye ktisat Kongresi (1923-zmir) Haberler-Belgeler-Yorumlar, A..

Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1968
KSE, Necati: anakkale Muharebeleri, Bu Muharebelerde Atatrkn Oynad Rol, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm
1986
NDER, Mehmet: Bilgin Sivasl Ali Kemal, Yenikitap Basmevi, Konya, 1954
NDER, Mehmet: Atatrk Evleri - Atatrk Mzeleri, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1970
NDER, Mehmet: Atatrkn Yurt Gezileri, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1975
NDER, Mehmet: Atatrkn Almanya Gezisi, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara,
1981
NDER, Mehmet: Atatrke Mektuplar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 10, s. 91-132,
Kasm 1987
NDER, Mehmet: Belgelerin I Altnda Ziya Gkalpin Son Saatleri ve Atatrkn Yakn ilgisi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 9, s.625-631, Temmuz 1987
NDER, Mehmet: Atatrk Konyada, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1989
NDER, Mehmet: Atatrk Eskiehirde, Uur Ofset A.., Eskiehir, 1990
NDER, Mehmet: Atatrk Bildirileri, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1990
NEN, Yekta Ragp: Atatrkn Btn Cihana Hitaben Sylenmesini stedii Nutuk, Anlatan:
kr Kaya, Dnya gazetesi 10.11.1953
NGREN, brahim Tali: Bingaziden Anadoluya Kadar, Ulus gazetesi 10.11.1939
NGREN, brahim Tali: 19 Mays Yolu, Yeni Sabah gazetesi, 19.5.1945
ZALP, Kzm: zalp, Atatrk Anlatyor (Kzm zalpin Hatralar), Milliyet gazetesi,
10.11.1969-27.11.1969
ZALP, Kzm: Mill Mcadele, Cilt: l-ll, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1971
ZALP, Kzm; ZALP, Teoman: Atatrkten Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1992
ZBUDUN, Ergun: Trkiyenin Kurulu Yllarnda Bir Yabanc Gazetecinin Ankara Yolculuu
ve Atatrkle Grmesi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 1, s. 166-191, 1984
ZBUDUN, Ergun: 1921 Anayasas, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1992
ZELEB, Ali: Atatrk ve Yeni Trkiyenin Kurulu Yllarnda iki Fransz Tank, Atatrk niversitesi Atatrk Devrimleri Enstits Dergisi, Say: 1, s. 55-69, Temmuz 1978
ZDEMR, Haydar: Afyon Vilyeti Tarihesi, kaz Matb., Afyon, 1961
ZERDM, Sami N.: Atatrk Devrimi Kronolojisi, II. Basm, Varlk Yaynlar, stanbul, 1966
ZG, Melhat: Atatrke Sevgi, Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 1972
ZGL, M. Cemil: Heyet-i Temsiliyenin Ankaradaki almalar (27 Aralk 1919-23 Nisan
1920), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1989
ZKAYA, Ycel: Mill Mcadelede Anadolu Ajansnn Kuruluu ve Faaliyetlerine Ait Baz Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 2, s.587-598, Mart 1985

645

ZKAYA, Ycel: Ulusal Bamszlk Sava Boyunca Yararl ve Zararl Dernekler, Atatrk
Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 10, s. 139-186, Kasm 1987
ZKAYA, Ycel: Mill Mcadelede Atatrk ve Basn (1919-1921), Atatrk Aratrma Merkezi
Yayn, Ankara, 1989
ZKAYNAK, Kemal: Efelerden Haber, Aydn, 1946
ZTRE, Avni: Nicomedia (zmit) Tarihi, eltt Matb. Koli. tL, stanbul, 1969
ZTRE, Avni: Brunga (Yarmca) Tarihi, Yarmca Belediyesi Yaynlar: I, eltt Matb., stanbul, 1971
ZVERM, Melda: Mustafa Kemal ve Corinne Ltf (Bir Dostluun yks), Milliyet Yaynlar,
stanbul, 1998
PASNER, Galip: Atatrkn 908 nklbnda da ok Byk Hizmeti Vardr, Akam gazetesi,
16.11.1938
PEKER, Nurettin: 1918-1923 stikll Savann Vesika ve Resimleri (nn, Sakarya, Dumlupnar zaferlerini salayan nebolu ve Kastamonu havalisi deniz ve kara harekt ve hatralar), Gr Basmevi, stanbul, 1955
PEKN, Fuat: Atatrk ve Lyautey, Belleten T.T.K., Cilt: XX, Say: 80, s.633-665, Ankara, 1956
PTROFF, Sultane: Trente ans la Cour de Bulgarie (1887-1918), Berger - Levrault diteurs,
Paris, 1927
RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAA HAZRETLERNN SONBAHAR SEYAHATLER (1924): Ankara, 1925
RET PAA: Reit Paann Hatralar, Nereden: Cevdet R. Yularkran, Ahmet Halit Kitabevi, stanbul, 1939
SBS, Ali ihsan: Harb Hatralarm (Beinci Cilt), Gne Matb., Ankara, 1951.
SADIK (SADAK), Necmeddin: 16 Aralk 1932 tarihli Akam gazetesindeki bayazs, Akam
16.12.1932
SAFA, Peyami: Atatrkn Bir Kadna Mektuplar, Milliyet gazetesi, 21.11.1954 - 6.12.1954
SAKA, Remzi: Cumhuriyet Kooperatifilii ve Atatrk, Trk Yurdu Dergisi, Say: 11, 1966
SAMSUN L YILLII, 1971: Haz.: Samsun Valilii, Ankara, 1971
SAN, Halk: Belgeleri ile Trk Spor Tarihinde Atatrk, Trk Spor Vakf Yaynlar: 2. stanbul,
1981
SANDERS, LMAN von: Trkiyede Be Yl, eviren: M. evki Yazman, Burak Yaynevi, stanbul, 1968
SANER, Nejat: Atatrk Dnemi, (19 Altn Yln yks), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1975
SARCAN, Ali: Samsun Tarihi, Kltr Matbaas, Ankara, 1966
SEDEN, Selime: 23 Nisan ve Mareal akmak, Akn gazetesi, 21.4.1948
SEDEN, Selime: 19 Mays 1919u Sayn Marealdan Dinledim, Akn gazetesi, 20.5.1948
SELEK, Sabahattin: Anadolu htilli, Drdnc Bask, Burak Yaynevi, stanbul, 1968
SELEK, Sabahattin: Mill Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), Cilt: I, Aaolu Yaynevi, stanbul, 1970

646

SELEK, Sabahattin: Mill Mcadele (Ulusal Kurtulu Sava), Cilt: II, Aaolu Yaynevi, stanbul, 1971
SERTOLU, Mithat: Atatrkle lgili Belge, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: I, s.3-7, stanbul, 1967
SERTOLU, Mithat: Balkan Sava Sonlarnda Edirnenin Kurtarlmas Hususunda Hemen
Teebbse Geilmesi iin Atatrkn, Harbiye Nezaretini Uyarna Dair Bilinmeyen Bir
Belge, Belleten T.T.K., Cilt: 32, s.128, s.460-468, Ekim 1968
SERTOLU, Mithat: Mustafa Kemalden Mahmut evket Paaya, Cumhuriyet gazetesi,
5.3.1986
SMAV, Ltfi: Osmanl Saraynn Son Gnleri, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1972
SMON, Rachel: nderliin Balang Yllar: Mustafa Kemalin Libyay ilk Ziyareti, eviren:
Tten zkaya, Belleten T.T.K., Cilt:. XLIV, Say: 173, s. 83-96, Ocak 1980
SONYEL, Salhi R.: 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Mill Mukavemet
l-ll, Trk Kltr Dergisi, Say: 85 (s.35-52), Say: 89 (s. 311-331), 1969, 1970
SONYEL, Salhi R.: ngiliz Belgelerinin Inda Atatrkn Son Gnleri, Belleten T.T.K., Say:
140, S. 541-586, Ekim 1971
SONYEL, Salhi R.: ngiliz Gizli Belgelerine Gre gal Gcnn Trkiyede Son Gnleri ve
Cumhuriyetin Kuruluu, T.T.K., Belleten, Cilt: XLII, Say: 165, s.105-146, 1978
SONYEL, Salhi R.: Byk General, Asil Dman ve Cmert Dost... Gazi Mustafa Kemal
T.T.K., Belleten, Cilt: XLIH, Say: 171, s. 619-634, 1979
SONYEL, Salhi R.: Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz (Nisan 1920 - Mart 1921),
T.T.K., Belleten, Cilt: XLI, Say: 164, s.657-731, 1977
SONYEL, Salhi R.: Kurtulu Sava Gnlerinde Bat Siyasamz (Nisan 1920 - Mart 1921),
T.T.K., Belleten, Cilt: XLV/I, Say: 177, s.327-417, 1981
SOYAK, Hasan Rza: Doumundan Cumhuriyetin ilnna Kadar Fotoraflarla Atatrk ve Atatrkn Hususiyetleri, Hayat Yaynlar, 1965
SOYAK, Hasan Rza: Atatrkten Hatralar, Cilt: l-ll, Yap ve Kredi Bankas Yayn, stanbul,
1973
SOYSAL, smail: Trkiyenin D Mnasebetleriyle lgili Balca Siyas Andlamalar, Trkiye
Bankas Yayn, Ankara, 1965
SOYSAL, smail: Trk Amerikan Siyasal likilerinin Ana izgileri, T.T.K., Belleten Cilt: XLI, Say: 162, s. 257-276, 1977
SKMEN, Tayfur: Hatayn Kurtuluu iin Harcanan abalar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1978
SYLEMEZOLU, Galip Kemal: Bamza Gelenler (Yakn Bir Mazinin Hatralar), Kanaat Kitabevi, stanbul, 1939
SYLEMEZOLU, Galip Kemal: 30 Senelik Siyas Hatralarmn nc ve Son Cildi (19181922), lk Matb., stanbul, 1953

647

SYLEMEZOLU, Galip Kemal: Hariciye Hizmetinde 30 Sene (1892-1922), IV. cildin son ksm, Maarif Basmevi, stanbul 1955
AHNGRAY, zel: Atatrkn Nbet Defteri, Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, Ankara,
1955
AHNGRAY, zel: Son Nbet Defteri, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1955
APOLYO, Enver Behnan: Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, nc bask, Rafet Zaimler Yaynevi, stanbul, 1958
APOLYO, Enver Behnan: Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadelenin lemi, nklp ve Aka
Kitabevleri, stanbul, 1967
APOLYO, Enver Behnan: Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Yn ile Basn, Gven Matbaas,
Ankara, 1969
EHSUVAROLU, Bedi: Atatrkn Salk Hayat, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1981
IVGIN, Hale: Mustafa Kemalin lk Sava, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 10, s.187195, Kasm 1987
IVGIN, Hale: Trablusgarp Sava ve 1911-1912 Trk-talyan likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1989
MR, Bill N.: ngiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire (1921-1922), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1972
MR, Bill N.: ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), Cilt: I, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Ankara, 1973
MR, Bill N.: ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), Cilt: II, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Ankara, 1975
MR, Bill N.: ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), Cilt: III, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Ankara, 1979
MR, Bill N.: ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), Cilt: IV, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Ankara, 1984
MR, Bill N.: Vahdettinin Ka ve Sonu, Cumhuriyet gazetesi, 26.11.1973 - 29.11.1973
MR, Bill N.: Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Beyin Vaington Bykelilii (1920-1927), T.T.K., Belleten, Cilt: XLI, Say: 162, s.277 - 356, 1977
MR, Bill N.: Atatrk ile Yazmalar I (1920-1923), Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1981
MR, Bill N.: D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, Cilt: I, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1981
MR, Bill N.: Atatrkn Yabanc Devlet Adamlaryla Grmeleri (Yedi Belge), Belleten
T.T.K., Say: 177, s.157-209, 1981
TAALAN, Nurdoan: Egede Kurtulu Sava Balarken, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970
TANSEL, Selhattin: Atatrk ve Kurtulu Sava (1919-1922), Trkiye Vakflar Bankas Yayn, Ankara, 1965
TANSEL, Selhattin: Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt: I-IV, Babakanlk Kltr Mstearl Cumhuriyetin 50. Yldnm Yayn, 1973-1974

648

TANSU, Samih Nafiz: Trk nklp Tarihi ve Byk Harpten Sonra Avrupa, kbal Kitabevi, 1938
TANSU, Samih Nafiz: ki Devrin Perde Arkas, Anlatan: Hsamettin Ertrk, Yazan: Samih Nafiz Tansu, Ararat Yaynevi, stanbul, 1969
TARH IV: Trkiye Cumhuriyeti, Hazrlayan: Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Devlet Matb., stanbul, 1931
TARHN SES: Tarihin Sesi Dergisi, Say: 1 (24.4.1962)
TARH VESKALARI: Say: 1-18, Milli Eitim Bakanl Yayn, 1941-1943; 1955-1956
TAYLAK, Muammer: Saltanat, II. Merutiyet ve I. Cumhuriyette renci Hareketleri, Banur
Matb., Ankara, 1969
T.B.M.M. ALBM Dnem I: (Trkiye Byk Millet Meclisinin 25inci Yldnmn An, 23
Nisan 1945). T.B.M.M. Basmevi, Ankara, 1945
T.C. GENELKURMAY BAKANLII HARP TARH DARES ATATRK ARV, Ankara
TEKEL, lhan; LKN, Selim: Kurtulu Savanda Talat Paa ile Mustafa Kemalin Mektuplamalar, T.T.K., Belleten, Cilt: XLIV, Say: 174, s.301-345
TEKEL, lhan; LKN, Selim: Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Cumhuriyet Merkez Bankas Yayn, Ankara, 1981
TENGRENK, Yusuf Kemal: Vatan Hizmetinde, Bahar Matb., stanbul, 1967
TERZOLU, Sait Arif: Atatrk ve ok Partili Rejim, Cumhuriyet gazetesi, 10.11.1963
TERZOLU, Sait Arif: insancl Atatrk, Ak Kitabevi, stanbul, 1971
TEVETOLU, Feth: Milliyeti Atatrk, Trk Kltr Dergisi, say: 37, s.55-62, 1965
TEVETOLU, Feth: Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960), Ayyldz
Matb., Ankara, 1967
TEVETOLU, Feth: Mill Mcadelede Mustafa Kemal Paa - General Harbord Grmesi IIV, Trk Kltr Dergisi Say: 76 (s.257-268), Say: 77 (s.321-334), Say: 80 (s.525-545),
Say: 81 (s.589-603), 1969
TEVETOLU, Feth: Fethi Okyarn Gnlk Hatralar, Trk Kltr Dergisi, Say: 82, s.739759, 1969
TEVETOLU, Feth: Atatrkle Samsunla kanlar, Ayyldz Matb., Ankara, 1971
TEVETOLU, Feth: Atatrkn Toplanmam Yazlar, Belleten T.T.K., Say: 197, s.531-546,
Austos 1986
TEZEL, Sdka: Atatrk ve Kadn Haklar (Kadn Dernekleri Federasyonu ve Gnll Kurulular tarafndan yaynlanan kitap iindeki incelemesi), Ankara, 1983
TEZER, kr: Atatrkn Hatra Defteri, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1972
TOKER, M. Tarhan: Kars (Corafya, Tarih, Ekonomi), l Basmevi, Kars. 1938
TOROS, Hsamettin: Trkiye Sanayii Devlet iletmeleri, Cilt: I, Gven Basmevi, stanbul,
1954
TOROS, Taha: Atatrkn Adana Seyahatleri, Seyhan Basmevi, Adana, 1939
TUNAYA, Tark Z.: Trkiyede Siyas Partiler (1859-1952), stanbul, 1952

649

TUNCEL, Bedrettin: Atatrk ve 30 Austos Zaferinin lk Kutlan, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Ankara, 1972
TURAN, erafettin: Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuvay Milliye Hatralar (1919-1920), Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1967
TLBENT, Feridun Fazl: Cumhuriyet Nasl Kuruldu?, Sel Yaynlar, Atatrk Ktphanesi:
17, stanbul, 1955
TMTRK, Ali Muhlis: Yanl Bilinen Bir Gn, Atann Yurdu Mecmuas, Yl: 8, Say: 8-1, 27
Ekim 1966
TNAY, Bekir: Gazinin Mill Mcadele Destan II, Kltr Bakanl Yayn, 1981
TRK DEVRM TARH: Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Yayn, Ankara, 1971
TRKGELD, Ali Fuad: Grp ittiklerim, II. basl, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1951
TRKGELD, Ali Fuad: Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara, 1948
TRK STKLL HARB, I. Cilt, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: I, Ankara, 1962
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 1. Ksm: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp
Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1963
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 2. Ksm: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp
Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1965
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 3. Ksm: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp
Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1966
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 4. Ksm: T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1974
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 5. Ksm, I. Kitap: T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1972
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 5. Ksm, II. Kitap: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1973
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 6. Ksm, I. Kitap: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1967
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 6. Ksm, II. Kitap: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1968
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi) 6. Ksm, III. Kitap: T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1969
TRK STKLL HARB, II. Cilt (Bat Cephesi 6. Ksm IV. Kitap: T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Resmi Yaynlar, Seri No: I, Ankara, 1969
TRK STKLL HARB, III. Cilt (Dou Cephesi): T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi
Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1965

650

TRK STKLL HARB, IV. Cilt (Gney Cephesi): T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi
Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1966
TRK STKLL HARB. V. Cilt (Deniz Cephesi ve Hava Harekt): T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1964
TRK STKLL HARB, VI. Cilt ( Ayaklanmalar): T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi
Dairesi Resm Yaynlar, Seri No: 1, Ankara, 1964
TRK STKLL HARB, VII. Cilt (dar Faaliyetler): T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl,
Ankara, 1975
TRK STKLL HARBNE KATILAN TMEN VE DAHA ST KADEMELERDEK KOMUTANLARIN BYOGRAFLER: T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Yayn, Ankara, 1972
TRKYE CUMHURYET DEVLET YILLII (1944-1945): Babakanlk Basn ve Yayn Umum
Mdrl Yayn, 1945
TRKYEDE SYAS DERNEKLER II: ileri Bakanl, Emniyet Genel Mdrl Neriyat,
Ankara, 1950
TRKYE DI POLTKASINDA 50 YIL KURTULU SAVAIMIZ (1919-1922): T.C. Dileri
Bakanl Aratrma ve Siyaset Plnlama Genel Mdrl, 1973
TRK SLAHLI KUVVETLER TARH, Osmanl Devri (Balkan Harbi), II. cilt, 2. ksm, 2. kitap:
T.C. Genelkurmay Bakanl Yayn, (kinci Bask), Ankara, 1993
TRK TARH KURUMU, ATATRK VE TRK DEVRMN ARATIRMA MERKEZ ARV,
Ankara
ULUBELEN, Erol: ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, Yaylack Matb., Sat Yeri: Ayka Kitabevi, stanbul, 1967
ULU, Nait Hakk: Emperyalizme Kar Trkiye (1922-1924), Belge Yaynlar Tarih Dizisi: I,
stanbul, 1971
ULU, Nait Hakk: Hemehrimiz Atatrk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1973
ULU, Nait Hakk: Siyas Ynleriyle Kurtulu Sava, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1973
ULU, Nait Hakk: Atatrk Biyografisinin Esaslar ve Belgeleri, Atatrk Devrimleri Milletleraras Sempozyumu Bildirileri (10-14 Aralk 1973), s.110-225, stanbul niversitesi Atatrk
Devrimleri Enstits Yayn, 1975
UMUR, Hasan; PASN, dil: Samsunda Mdafaa-i Hukuk, Tan Matb., stanbul, 1944
UNAT, Faik Reit: smet nn, Ankara Halkevi Yayn, Ankara, 1945
UNAT, Faik Reit: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kuruluuna Ait Vesikalar,
Tarih Vesikalar Dergisi, Cilt: I, Say: l-ll, 1941
UNAT, Faik Reit: Atatrkn Askerlikten stifas ve Mill Savaa Millet Ferdi Olarak Balamas, Tarih Vesikalar Dergisi, Cilt: I, Say: 5, 1942
UNAT, Faik Reit: Mustafa Kemal Paann Bakumandanla Tayini ve Kendilerine Mirlik
Rtbesiyle Gazilik Unvan Verilmesi Hakknda Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar Dergisi,
Cilt: 2, Say: 8, 1942
UNAT, Faik Reit: Trkiye Devletinin Makarr- daresi Ankara ehridir, Tarih Vesikalar Dergisi, Cilt: 2, Say: 9, 1942

651

UNAT, Faik Reit: Atatrkn Ankaraya Gelii, Tarih Vesikalar Dergisi, Cilt: 2, Say: 10,1942
UNAT, Faik Reit: Mustafa Kemal Paaya 9. Ordu Ktaat Mfettii Sfatyla Verilen Vazife ve
Salhiyetlere Dair Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar Dergisi, Cilt: 2, Say: 12, 1943
UNAT, Faik Reit: Trkiye Byk Millet Meclisinin Birinci Devresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun Kuruluuna ve almalarna Ait Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar Dergisi, Cilt: 3, Say: 13, 1944
UNAT, Faik Reit: Atatrkn II. Merutiyet nklbnn Hazrlanmasndaki Rolne Ait Bir Belge, Belleten T.T.K., Cilt: XXVI, Say: 102, s.339-349, Nisan 1962
UNAT, Faik Reit: Atatrkn Biyografisi ile lgili Baz Tarih ve Belgeler Hakknda, Trk Dili Dergisi, Cilt: XII, Say: 137, s.239-242, ubat 1963
UNAT, Faik Reit: Ne Mutlu Trkm Diyene, Trk Dili Dergisi, Say: 146, s.77-78, 1963
URAN, Hilmi: Hatralarm, Ayyldz Matb., Ankara, 1959
US, Asm: Grdklerim Duyduklarm Duygularm (Merutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatralar ve Tetkikler), Vakit Matb., stanbul, 1964
UAK L YILLII 1967: Haz: Uak Valilii, Sulhi Garan Matb., stanbul, 1968
OK, Cokun: Siyasal Tarih (1789-1950), 6. Bask, Banur Matb., Ankara, 1967
NC ORDU KOMUTANLII: Atatrk 3. Ordu Blgesinde, 3. Ordu Komutanl, Erzurum,
1981
NAL, Kemal: Musikiye Ait Bir Notu, Ulus gazetesi (sayfa: 14), 10.11.1939
NAL, Muhittin: Miralay Bekir Sami Gnsavn Kurtulu Sava Anlar, Cem Yaynevi, stanbul, 1994
NAL, Tahsin: Harbokulu Tarihi ve Mustafa Kemal, Trk Kltr Dergisi, Kasm 1964
NAL, Tahsin: Mustafa Kemal ile Cemal Paann Muhaberat, Trk Kltr Dergisi, Say: 13,
S.109-113, 1968
NAL, Tahsin: Mustafa Kemalin Ataemiliterlii, Trk Kltr Dergisi, Bay: 90, s.361-366, Nisan 1970
NAYDIN, Ruen Eref: Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlkat, stanbul, 1930
NAYDIN, Ruen Eref: Hatralar (Trk Dili Tetkik Cemiyetinin Kuruluundan lk Kurultaya
Kadar), Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 1943
NAYDIN, Ruen Eref: Atatrk Tarih ve Dil Kurumlar (Hatralar), Trk Dil Kurumu Yayn,
Ankara, 1954
NAYDIN, Ruen Eref: Atatrkn Sofrasnda lk Gece, Dn ve Bugn Dergisi, Say: 38,
S.14-15, 28 Temmuz 1956
NAYDIN, Ruen Eref: Atatrk zleyi, Hatralar, Trkiye Bankas Yayn, 1957
NAYDIN, Ruen Eref: Atatrkn Hastal (Profesr Dr. Nihat Reat Belgerle Mlakat) Trk
Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1959

652

NLER, Ali Nadi: Gaziantep Savunmas, stanbul 1969

ZEL, Sahir: Gaziantep Savann i Yz, Dou Matb., Ankara, 1952
VANDEMR, Baki: Atatrkn Cehaletle Mcadelesi, Yerli Yabanc 80 mza Atatrk Anlatyor,
s.172, stanbul (tarih yok)
VELKOV, Stefan: Kemal Atatrk ve Bulgaristan, VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Ekim
1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt: III, s. 1865-1875, Ankara, 1983
WALDER, David: anakkale Olay, Trkesi: M. Ali Kayabal, Milliyet Yaynlar, III. bask, stanbul, 1971
YAIZ, Rahmi: Atatrkn Son Gnleri, kdam gazetesi, 14.8.1939 - 22.11.1939
YAHYA KEMAL ALBM: Yahya Kemalin vefatnn 40. yldnm hatras, stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1998
YALIN, Hseyin Cahit: Tarih Mektuplar, Tanin gazetesi, 15.10.1944 - 2.4.1945
YALMAN, Ahmet Emin: Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cilt: I, Yenilik Basmevi,
stanbul, 1970
YALMAN, Ahmet Emin: Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cilt: II, Yenilik Basmevi,
stanbul, 1970
YALMAN, Ahmet Emin: Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Cilt: III, Yenilik Basmevi,
stanbul, 1970
YAZMAN, Aslan Tufan: Atatrkle Beraber (Devrimler-Olaylar-Anlar 1922-1938), Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 1969
YEL, Mustafa: Ktahya linin Ksa Tarihi, Ebzziya Matb., stanbul, 1937
YELAYIR, Nee: Atatrkn Yazdrd Baz Notlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 11, s.495-501, Mart 1988
YETKN, Gyas: Edremit, Edremit Halkevi Neriyat, Trk Pazar Basmevi, Balkesir, 1939
YETKN, Gyas: Kuruluundan Bugne Kadar Edremitte Olup Bitenler, Trkdili Matb., Balkesir, 1957
YILMAZ, M. Kzm: Her Ynyle Fethiye, Emek Matb., Fethiye, 1969
YT, brahim Sreyya: ardak Boaznda Bir Gece, Ulus gazetesi (sayfa: 12), 10.11.1939
YRKOLU, mer: Atatrk Evi, Beendik Kltr Hizmetleri Serisi: 2
YCE, Rifat: Kocaeli Tarih ve Rehberi, Trk Yolu Matb., zmit, 1945
ZABIT CERDELER: Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Cerideleri (1920-1938), Ankara
ZOBU, Vasfi Rza: O Gnden Bu Gne, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1977
ZBEYROLU, M. Fuat (Havzal): Yurdumuz, Vatan Matbaas, 1925

653

GENEL DZN
-AAbbas Hilmi Paa (Msr eski Hidivi): 348,
366,398,452,475,568
Abdullah (rdn Kral): 551,553
Abdullah Paa (Harbiye Nazr): 120, 153
Abdurrahman Bayr: 62
Abdurrahman Kmil Efendi: 137
Abdurrahman eref: 140
Abdlzam Rait Paa (Msr Elisi): 399
Abdlaziz bn-i Suut (Suudi Arabistan Kral):
514
Abdlgani (Trkmen): 584
Abdlhak Hmit (Tarhan): 386,402,411,
469,475,479,487
Abdlhalik (Renda): 72,322,385,402,545,
591,593,594,598
Abdlhamit (II.): 7,11
Abdlkadir Bey (ittihat): 51
Abdlkerim Paa: 19,164
Abdlmalik Hamza (Msr Elisi): 434
Abdlmecit Efendi (Veliaht, Halife): 273,
313,319,324,340,344,347,350
Abilof (Azerbaycan Elisi): 268,270,283
Abrevaya (Marmaral), Dr.: 591
Adana: 115,116,118,176,189,272,328,
345,368,369,370,443,472,473,541,
564,575
Adapazar: 213,221,231,286,503
Adatepe: 292 Adil Bey (Dahiliye Nazr):
149,151,155,
157,159
Adnan (Advar), Dr.: 209,293,327,367
Afet (nan), Prof. Dr.: 383,426,489,527,543,
555,576,581,584,588,589,590,593,595
Afganistan: 222,232,247,256,278
Afyon (Afyonkarahisar): 212,227,228,292,
331,334,385,444,474,501,564
Aldere: 55
Aldere Muharebesi: 49
Ahenk gazetesi: 322 Ahlat: 81
Ahlat: 81

654

Ahlatlbel: 478,479
Ahmediye Cemiyeti (Cemiyet-i Ahmediye):
201,202
Ahmet (Atatrkn kardei): 1
Ahmet (Aaolu): 53,353
Ahmet (Alfred) Rstem: 309
Ahmet Cevat (Emre): 413
Ahmet Emin (Yalman): 120,274,275,286,376
Ahmet Han (Afganistan Elisi): 250,251,254,
261,278
Ahmet zzet Paa: 22,23,27,66,70,77,78,79,
80,86,87,88,90,94,95,102,107,108,113,
114,115, 116,117,118,119,122,140, 167,
171,174,222 ,228, 237, 238, 254, 255,
256, 263
Ahmet Muhtar Bey: 241,295
Ahmet Refik (Altnay): 412
Ahmet Rza Bey (yan Meclisi Reisi): 122,
140
Ahmet Rasim: 466
Ahmet kr (Esmer): 333,376
Aka Gndz: 121,459
Akba Baskn: 194,195
Akhisar: 89,381
Akn (piyes): 453,456
kil Muhtar (zden), Prof.Dr.: 353,571,591
Akam gazetesi: 168,297,300
Akehir: 272,280,281,282,284,289,290,291,
295
Akviran: 91 Alanya: 512
Alaehir: 134,320
Alaehir Kongresi: 155
Alayunt: 252
Albayrak gazetesi (Erzurumda): 148
Albert Sarraut (Fransa Elisi): 388
Altepe: 38,68
Alexandre (Yugoslavya Kral): 488,505
Alexandre Telemaque (Romanya Elisi): 542
Ali Canip (Yntem): 53

Ali Cenani: 402

Ali (etinkaya): 84,508,525,528,563
Ali Ekrem (Bolayr): 53,249
Ali Ferit Paa (Harbiye Nazr): 140,143,
144,145,147
Ali Fuat (Cebesoy):83, 84, 85, 104, 111, 112,
116, 121, 131, 136, 139, 140, 149, 152,
154, 157, 158, 170, 182, 189, 193, 201,
219, 223, 224, 227, 232, 235, 236, 237,
254, 270, 273, 274, 320, 348, 367, 404,
480
Ali Galip: 143,157,159
Ali Haydar Mithat: 354
Ali Hikmet (Ayerdem): 366,411,525
Ali hsan (Sabis): 267,268,272
Ali Kemal (Dahiliye Nazr): 141,142,143
Ali Nihat (Tarlan), Prof.Dr.: 366
Ali Remzi (Altepe): 60
Ali Rza Efendi (Atatrkn babas): 1,2
Ali Rza Bey (Urfa Mutasarrf): 161,184
Ali Rza Paa (Sadrazam): 12,13,165,166,
192,193,198,199,202,203,204
Ali Sait (Akbaytogan): 361,403
Ali Sami (Yen): 340,353
Ali Suat Bey (zmit Mutasarrf): 165
Allenby (ngiliz Generali): 109
Almanya: 30,65,103,104,113,490,499
Alphonse Daudet: 84
Alpullu: 437
Alpullu eker Fabrikas: 437
Alrick, A. (Fransz Konsolosu): 8,9
Altay Spor Kulb: 383
Amanullah Han (Afganistan Kral): 256,370,
410,411,483
Amasya:
135,136,137,138,139,142,168,
170,171,173,359,416,422
Amasya Genelgesi: 140
Amasya Mlakat: 171,172
Amerika, Amerikallar: 162,163,179,326,
345,434,446,447,475,482,490,491
Amerikan mandas: 149,154,156,158
Amerikan Senatosu: 158
Anadolu: 1, 134, 167, 201, 202, 203, 204,

206, 208, 210, 211, 212, 213, 214, 215,

217, 229, 230, 233, 239, 249, 253, 265,
269, 271, 275, 276, 281, 292, 297, 305,
316, 366
Anadolu Ajans: 210,212,214,219,322,414,
422,566,570,578,587
Anadolu gazetesi: 322
Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti:
183,189,192,197,204,218
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: 159,160,162,169,171,173,174, 175,
176,178,179,180,186,188, 189,190,191,
193,194,196,197,198, 200,202,203,205,
206,218,226,247, 248,251,259,285, 309,
332, 333, 335, 336, 432
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu:
252,257,258,259,288,311
Anafartalar Cephesi: 55,57,58,67
Anafartalar Grubu Komutanl: 55,56,57,
58,61,62,65,66,67,68,69,70
Anafartalar Muharebatna Ait Tarihe (kitap):
121
Anatole France: 364
Anayasa (Esas Tekilt Kanunu): 232,
243,245,246,258,315,343,350,409
Andreas Oldenburg (Danimarka Elisi): 389
Antkabir: 598, 599
Ankara: 164,184,186,188,190,207,213, 219,
223,224,237,238,252,254,257, 261, 267,
272,279,280,285,304,316, 325,326, 332,
339,342,370,375,376, 378,395,396, 397,
398,400,406,411, 417,419,420,425, 427,
449,453,457, 469,470,475,486,488, 495,
502,505,509,510,513,517,519,520, 526,
528,530,538,541,542,546,551, 560, 564,
566,570, 575,586,592
Ankara Antlamas: 268,272,273
Ankara Erkek retmen Okulu: 236,253, 403
Ankara Hukuk Mektebi (Ankara Hukuk Fakltesi):379,385,386,412,425,482,549
Ankara Hkmeti: Bk. Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti
Ankara Ticaret Okulu: 491
Ankara Ziraat Mektebi: 186,285

655

Antalya: 142, 398, 425, 426, 442, 473, 474,

512, 513
Antep: Bk. Gaziantep
Antonesco (Romanya Dileri Bakan): 547
Antonof (Bulgaristan Elisi): 477
ANZAK Kolordusu: 38,39
Anzavur, Ahmet: 202,204,211
Anzavur syan: 172,201
Arabistan: 89
Aralof (Sovyet Elisi): 277,278,283,285,
287,288,308
Argyropulos (Yunanistan Elisi): 375
Arburnu Cephesi: 38,39,40,41,42,43,44,
45,46,49,50,51,53,55,67,68
Arburnu Kuvvetleri Grubu Komutanl:
39,47,48,64
Arburnu Muharebeleri Raporu (kitap): 86, 87
Arif Bey (Yarbay): 215
Arifiye: 318
Armstrong: 297
Arnavutluk: 13
Arnavutluk isyan: 13
Asaf (lbay): 351, 543
Asm (Arar), Dr.: 571, 597
Asm (Gndz): 362
Asm (Us): 305,373,543,544,568
Asker Nalbant Okulu (Konyada): 283
Asker Nigehban Cemiyeti: 168
Aspinall-Oglander (ngiliz Generali): 459
Aarn kaldrlmas: 370
Air Bey: 229
Atatrk (Gazi Mustafa Kemal): 1 (Doumu),
2(Selnik Asker Rtiyesinden mezun
oluu), 3(Manastr Asker dadsinden
mezun oluu), 3(Harp Okulundan mezun oluu), 3(Harp Akademisinden mezun oluu), 4,5,6(Kolaas kdemli yzba oluu), 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,
15,16,17 (Binba oluu), 18,19(Derne
Komutan oluu), 20,21, 22,23,24,25
(Sofya Ataemiliteri oluu), 26,27,28
(Yarbay oluu), 29,30, 31,32,33,34 (On-

656

dokuzuncu Tmen Komutan oluu), 35,

36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45,46,
47,48,49,50(Albay oluu), 51, 52, 53, 54,
55,56 (Anafartalar Grubu Komutan oluu), 57, 58, 59 ,60, 61, 62, 63, 64,65,
66,67,68,69,70,71, 72,73(General oluu), 74, 75, 76, 77, 78, 79,80, 81,82,83,
84,85,86(2. Ordu Komutan Vekili oluu),
87,88,89(Hicaz Kuvve-i Seferiye Komutan oluu), 90(Tekrar 2. Ordu Komutan
Vekili oluu), 91 (Asaleten 2. Ordu Komutan oluu), 92,93,94,95 (7. Ordu Komutan oluu), 96,97,98,99, 100,101(7.
Ordu
Komutanlndan
istifas),
102,103, 104,105,106,107(Tekrar 7. Ordu Komutan oluu), 108,109, 110(Rayak Blgesi Komutan oluu), 111,112,
113,114,115(Yldrm Ordular Grubu Komutan oluu), 116,117, 118(Mtarekede stanbula dn), 119,120,
121,122,123,124,125(Dokuzuncu Ordu
Ktaat Mfettii oluu), 126, 127, 128
,129(Samsuna k), 130, 131 , 132,
133,134,135,136,137,138,139,
140(Amasya Genelgesini yaymlamas),
141,142,143,144,145(Grevinden ve askerlik mesleinden istifas), 146 , 147,
148, 149, 150(Erzurum Kongresine bakan seilii), 151, 152, 153, 154, 155,
156, 157, 158(Sivas Kongresine bakan
seilii, 159, 160, 161, 162, 163, 164,
165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172,
173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180,
181, 182, 183, 184, 185, 186 (Ankaraya
gelii), 187, 188, 189, 190, 191, 192,
193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200,
201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208,
209,210,211,212, 213,214,215,216(Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna
seilii), 217, 218, 219, 220, 221, 222,
223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230,
231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 238,
239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246,
247, 248, 249, 250, 251, 252, 253,
254,255,256,257,258,259(Bakomutan
oluu), 260, 261, 262, 263, 264(Sakarya
Meydan Muharebesini kazan), 265,
266 (Mareal rtbesi ve Gazi unvan verilii), 267, 268,269,270,271,272,273,

274,275,276,277,278,279,280,281, 282,
283, 284,285,286,287,288,289,290,291,
292(Bakomutan Meydan Muharebesini
kazan), 292(Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir, ileri!), 293,294,295, 296 (zmire
gelii), 297, 298, 299, 300, 301, 302,
303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310,
311, 312,313,314,315,316,317,318,319,
320,321,322(Ltife Hanmla evlenii),
323,324,325,326,327,328,329,330,331,
332,333,334,335,336,337,338,339(kinci
defa Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna seilii), 340, 341, 342, 343
(Cumhurbakan seilii), 344, 345 (stikll Madalyas verilii), 346, 347, 348,
349, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356,
357, 358, 359, 360, 361, 362, 363,
364,365,366,367,368,369,370,371,372,
373,374, 375 (Ltife Hanmdan ayrl),376, 377 (apka sylevi), 378, 379,
380,381, 382,383,384,3 85,386,387,388,
389,390,391,392,393,394,395,396,
397,398,399,400(Askerlikten emekli oluu), 400 (Kurtulutan sonra stanbula ilk
gelii), 401, 402, 403, 404, 405, 406,
407 (Byk Sylevini okumaya balamas), 407(2. defa Cumhurbakan seilii), 408,409,410,411,412, 413(Sarayburnunda harf devrimi sylevi), 414,
415, 416, 417, 418, 419, 420, 421,
422,423,424,425,426,427,428,
429,430,431,432,433,434,435,436,
437,438,439,440,441,442,443,444,
445(3. defa Cumhurbakan seilii),
446,447,448,449,450,451,452,453,
454,455,456,457,458,459,460,461,
462,463,464,465,466,467,468,469,
470,471,472,473,474,475,476,477,
478,479,480,481,482,483,484,485,
486,487,488,489(Onuncu Yl Sylevi),
490,491,492,493,494,495,496,497,
498,499,500,501,502,503,504,505,
506,507(Atatrk soyad verilii), 508,
509,510,511,512,513(4. defa Cumhurbakan seilii), 514,515,516,517,
518,519,520,521,522,523,524,525,
526,527,528,529,530,531,532,533,534,
535,536,537,538,539,540,541,
542,543,544,545,546,547,548,549,

550,551,552,553,554,555,556,557,
558,559,560,561,562,563,564,565,
566,567 (Hastalna ilk tehisin konulmas), 568,569,570,571,572,573,574,
575,576,577,578,579,580,581,582,
583(Vasiyetini yazmas), 584,585,586,
587,588,589,590,591,592,593,594,
595(lm), 596,597,598(Tabutunun Etnografya Mzesine getirilii), 599 (Antkabirde topraa verilii), 599(Yznc
doum yldnmnn coku ile kutlan).
Atf Bey (Halep Valisi): 109
Atina Ajans: 470
Atina Antlamas: 25
August (Avusturya Elisi): 367
Avc Taburlar: 10
Avni Paa (Bahriye Nazr): 123,124
Avusturya-Macaristan Hkmeti: 8,113
Axel Noergaard (Danimarka Elisi): 497
Ayakkabclar Cemiyeti: 439
yan Meclisi: 11
Ayaslu harabeleri: 348
Ayasofya Camii: 421
Aydn: 133,190,373,441,559,560
Aynmansur Karargh: 19
Ayvalk: 498
Azerbaycan: 268,270,272,283,317
Aziz Bey: 13
Aziziye (Bat Cephesinde): 279,280
Aziz Samih (lter): 78
Azmi Bey (ttihat): 113
-BBaalbek: 112
Babaeski: 438
Babli: Bk. stanbul Hkmeti
Babjeranda Zellake Ajoudou (Habeistan
Elisi): 458
Back (Alman Generali): 92
Bader (Polonya Elisi): 389
Badat: 90,95
Baha Sait: 202,212

657

Bahattin Bey: 13
Bahattin akir, Dr.: 66,67
Bahr-i Sefit (anakkale) Boaz Kuva-yi
Mrettebe Komutanl: 21,22,24
Baku: 202,223,224,226
Baku Mmessillii: 237
Baldur von Schirach (Alman Genlik rgt
Bakan): 565
Balklar Kongresi: 541
Balkesir: 166,324,381,391,392,393,442,
472,498,502
Balkan Antant: 495
Balkan Antant Konseyi: 570
Balkan Devletleri: 20,21,23,28,550
Balkan Ekonomik Konseyi: 515
Balkan Festivali: 536
Balkan Gre Kongresi (nc): 505
Balkan Harbi: 20,21
Balkan Konferans (kinci): 449
Balkan Konferans Konseyi: 456
Balkanlar, Balkan milletleri: 470,495
Baltac iftlii: 462,464,518,553
Balya: 324
Bandrma: 195,207,392,472
Bandrma vapuru: 127,128
Barbaros: 587
Baron Aloiz (talya Elisi): 461
Baron Jean de Villenfagne (Belika Elisi):
373
Baron Louis Leclercq (Belika Elisi): 410
Baron Oteli: 89,112
Baron van Rengers (Hollanda Elisi): 375
Bartu (Fransa Dileri Bakan): 505
Bakomutanlk: 259,265,269,277,285,288,
289,291
Bakomutanlk Genelkurmay Bakanl
(stanbulda): 108, 113, 127, 130, 131
Bakomutanlk Vekleti (stanbulda): 68, 70,
71, 77, 89, 92, 93, 108
Bakomutan Meydan Muharebesi: 292, 294,
353,415,421
Bat Cephesi: 223, 226, 227, 230, 231, 245,
261,262,279,280,284,289,291
Bat Cephesi Komutanl: 227,236,240,

658

257,258,264,294
Baz kyafetlerin giyilemeyeceine dair Kanunun kabul: 508
Baz lkap ve unvanlarn kaldrldna dair
Kanunun kabul: 507 Bedri Bey (Diyarbakr Vali Vekili): 73,74,83
Behet Kemal (alar): 458
Behet (Uz), Dr.: 462,538,586
Behi (Erkin): 14,19,20,290,405,585
Bekrtepe: 66
Bekiraa Bl: 4
Bekir Sami (Gnsav): 134,136,137,139, 167,
170,171,172,176,177,208,210,211,212,
224,226,229
Bekir Sami(Kunduh): 168,171,234,236,246,
247,248,251,252
Belgrad: 27,29,548
Benoit (XV.), Papa: 245,247
Bentzon (Norve Elisi): 434
Bergmann, Prof. Dr.: 580,581
Berlin: 104,185,199,235,248
Berthe Georges-Gaulis: 250,263,271,274,
283,285
Beinci Ordu (amda): 5
Beinci Ordu Komutanl (Geliboluda): 37,
38,52,53,55,60,63,65,69,71
Bethlen, K. (Macaristan Babakan): 433
Beyaz Saray (Beyaz Ev): 548
Beylerbeyi Saray: 401,402,427,536,551,558
Beypazar: 219 Beyrut: 5
Bier: 279 Bigal: 38,39
Bilecik: 170,227,237,238,319,320,390,474
Bilecik Mlkat: 238
Bingazi: 9,10,15,17,19,21,25
Birdwood (ngiliz Generali): 40,65,119
Birinci Kolordu (Edirnede): 139,171,212
Bitlis: 71, 74, 80, 81, 82, 84, 85, 87, 153, 234,
279, 362
Boazky: 494
Boheman (isve Elisi): 451
Bolayr Kolordusu: 22,24
Bolevizm: 232,235,245,419,420,518

Bolu: 221,396,502,503
Bolu-Dzce syan: 222
Bolvadin: 272,280
Bombasrt: 46,52
Bombay: 288,294
Borlar Kanununun kabul: 389
Boris (III.), Bulgar Kral: 434
Bosna: 8
Bosna-Hersek: 8
Bozyk: 390
Branko Lazarevitch (Yugoslavya Elisi): 524
Breslau (Midilli) kruvazr: 30,31
Brest-Litovsk Antlamas: 105
Bristol (Amiral, Amerikan Yksek Komiseri):
201,204,491
Brock (ngiliz Amirali): 297,298
Bronzart (Alman Generali): 60
Brunot (Fransz Jandarma Mfettii): 154,
155
Buhara: 290
Bulgar Basn Cemiyeti: 428
Bulgarlar, Bulgaristan: 20,21,23,24,25,26,
28,29,31,37,65,111,417
Bucberger (Avusturya Elisi): 488
Budu Medivani (Sovyet Elisi): 247,250
Burdur: 198,218,390,425,426
Bursa: 167,176,212,224,225,226,296,309,
311,320,353,354,380,381,389,390,
391,392,402,406,414,420,439,448, 450,
471,472,474,521,531,547,568,569
Bursa Asker idadsi: 3
Bursa Kz retmen Okulu: 380
Bursa Merinos Fabrikas: 568
Bursa ehitlii: 406
Bkre: 27
Byk skender: 576
Byk Taarruz: 291
-CCafer Tayyar (Eilmez): 89,139,171,177,
191,215,366
Calthorpe (Amiral, ngiliz Yksek Komiseri):
117,130,137,139,142,144,147,148, 151

Camados (Yunanistan Elisi): 398

Cami (Baykut): 140,209,232
Canik: Bk. Samsun
Canonica (talyan heykeltra): 397
Carol (II.), Romanya Kral: 577
Cavit Leskoviku (Arnavutluk Elisi): 479
Cell Bey (Teke Mutasarrf): 167
Cell (Bayar): 239,281,352,411,466,467,
474,485,499,518,520,522,529,541,
558,559,561,562,563,567,571,572,
573,574,575,576,577,578,579,582,
583,586,588,589,590,591,592,593, 594,
595,598
Cell Nuri (leri): 302,318
Cellettin Arif: 203,208,232,233,255,260, 295
Cemal Bey (Kastamonu Valisi): 206,230
Cemal Bey (Konya Valisi): 164
Cemal Hsn (Taray): 419,582
Cemal Paa (Bahriye Nazr, 4. Ordu Komutan): 27, 33, 67, 68, 80, 89, 90,96,97,98,
99, 100,101,222,223,224,225,229, 231,
232,233,235,256,258,270,271,273, 274,
280,281,284,287,288,289, 332
Cemal Paa (Mersinli): 110,138,141,142,
143,144,145,148,165,166,168,169,
170,173,174,175,176,179,180,181,
182,183,186,187,188,190,192,193
Cemil Mardam (Suriye Babakan): 566
Cemil (Uybadin): 372,386,403,405,406
Cenevre: 501,543,544,584,588
Cerrahpaa Hastanesi: 436
Cesarettepesi: 44,48,53
Cevat Abbas (Grer): 14,69,98,107,118,
124,140,142,239,549,564,565
Cevat (Akaln): 537
Cevat (obanl): 30,36,122,127,136,138,
174,192,193,366,404,411,414
Cevat (Dursunolu): 149
Cevat (Ezine): 398
Cevat (stn): 528
Chambrun, Charles de (Fransa Elisi):417,
427,452,468,484
Charpy (Fransz Generali): 300

659

Chicago Tribne gazetesi: 326

Chotani, Seyit (Hindistan Merkez Hilfet Komitesi Bakan): 288,294,312
Churchill, Winston (ngiltere Savunma Bakan, Koloniler Bakan): 168,302
Clair Price (Amerikal gazeteci): 275
Clarence K. Streit (Amerikal gazeteci): 246
Claude Farrre: 286,287,317
Colmar (Almanyada): 104
Commen (Romanya Dileri Bakanl Mstear): 570
Conkbayr: 39,55,56,57,58,63
Conkbayr taarruzu: 39,40
Corinne(Madam): 25,26,27,28,29,49,51,52,
53,54,61,76,82,84
Cottage Sanatoryumu: 106
Cumal: 12
Cumal Karargh: 12,13
Cumal Ordugh (kitap): 13
Cumhuriyet, Cumhuriyetilik: 408,429,430,
437,438,479,480,498
Cumhuriyet Halk Partisi (Cumhuriyet Halk
Frkas):
315,318,333,339,341,342,
343,345,351,362,366,367,369,371,
378,380,386,390,392,393,401,405,
407,431,436,437,440,441,443,444,
445,446,457,479,489,511,514,517, 526,
573,583
Cumhuriyetin ln: 343
Curtis Lafrance: 343,345
-aldaris (Yunanistan Babakan): 486
amlk: 559,560
amltekke: 57,59,60,65
anakkale: 66,67,69,299,300,302,304,
415,483,498,502,503,513
anakkale Boaz: 30,31,32,35,36
anakkale Mstahkem Mevki Komutanl:
30, 36,37
anakkale ehitleri Treni: 496
ankr: 376,378
aramba: 435

660

atalca taarruzu: 21
ay: 272,280,282
ekirdeksiz zm Mill Kongresi: 547
elebi Cemalettin Efendi: 185
elikpalas Oteli (Bursa): 568
erkes Ethem: 237,238,239,240,241,524
erke: 219
erkeli: 319
erkezky: 555,556
eme: 394,395
etine: 27
narck: 462
ierin (Sovyet Dileri Komiseri): 217,
221,223,224,235
oban (piyes): 458
oban Mehmet: 462
ocuk Esirgeme Kurumu (Himaye-i Etfal Cemiyeti): 255, 341, 399, 409, 410, 412,
458, 508, 525, 541
apakur (Bingl): 78,79,81,86
orlu: 70,531,555
orum: 162
-DDaday: 378
Daeschner (Fransa Elisi): 397
Dastan: 241
Daily Express gazetesi: 241
Damat Ferit Paa: 123,125,127,129,130,
131,134,135,147,149,150,154,160,
162,163,164,165,166,167,168,183,
203,210,220,227,234
Damar (Arkolu): 345
Dankl Komnist Partisi: 235
Danimarka: 163
Darlaceze: 456
Dedeaa: 38
Defne: Bk. Resuldefne
Delaport (Fransz arkeolog, Prof.): 446,463
Deliba syan: 234
Demirci Mehmet Efe: 181,182,184,222,234
Demiryollar Umum Mdrl (Konyada):
283

Denizcilik Bayram: 520

Denizli: 442
Dera: 110
Derne: 15,18,19,20,21
Dervi Paa: 499
Dervi Vahdet: 202
Devrekni: 377
Dikili: 498
Dil Bayram (26 Eyll): 505,523,538,559, 587
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi: 527,571
Dimetoka: 24
Divan- Harp (stanbulda): 219,221
Diyarbakr: 71, 72, 73, 74, 77, 78, 87, 89, 90,
91, 92, 94, 95, 153, 254, 389, 525, 563
Diyenis (Yunan Generali): 293
Diyarbakr gazetesi: 468
Dizba Nian Olay: 464
Dou Demiryolu Mfettilii: 7
Dou Manevralar: 582
Dou (ark) stikll Mahkemesi: 376,379
Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettilii: 125,
126, 132, 138
Dolmabahe Saray: 400,401,402,403,
404,405,406,411,412,414,415,420,
427,438,448,453,454,455,456,462,
463,465,466,467,468,482,483,484,
485,486,487,488,503,504,510,511,
512,518,519,520,521,522,528,531,
536,537,542,546,553,557,558,559,
569,575,579,580,581,582,853,584,
585,586,587,588,589,590,591,592,
593,594,595,596,597,598
Dommes, von (Alman Albay): 95
Doumergue (Fransa Cumhurbakan): 364
Drtyol: 369,443
Duhan: 74,75,83,85
Dumesnil (Fransz Amirali): 303,304
Dumlupnar: 353,354
Dumlupnar istasyonu: 292
Dumlupnar Meydan Muharebesi: Bk. Bakomutan Meydan Muharebesi

Drz Harekt: 4,5

Dnya Sava (Birinci): 30,31,32,33,65,79,

103,105

Ernest Jackh: 62,63,565

Drrizade Abdullah (eyhlislm): 211,212

Dzce: 212,221
Dzce syan: 212
Dztepe: 50,51,52
-EEcevit: 377
Edirne: 22,23,24,25,36,69,70,71,209,212,
220,437,438,445,497
Edirnede Gazi Heykelinin al: 445
Edirnekap ehitlii: 401
Edmond Ciuntu (Romanya Elisi): 496
Edremit: 324,498
Edvart de Bourbon (Fransz Generali): 324
Edward (VIII.), ngiliz Kral: 530,536,537, 540
Ekrem Zeki Bey: 433
Elaz (Elaziz): 94,143,563,564
Elaziz: Bk. Elaz
Elileri ve Kk Sanatlar Sergisi: 540
Emil Ludwig: 423
Emin (Erkul), Op.Dr.: 354,370,373
Emir Paa (Maran), Sivas Milletvekili: 239
Enis (Akaygen): 582
Enis Behi (Koryrek): 53
Entransigeant gazetesi: 276
Enver Bey (Paa): 10,18,21,23,27,30,31,
33,34,43,45,50,52,60,61,62,63,64,65,
80,82,87,90,94,95,96,97,98,99,100,
101,102,103,106,108,223,225,231,
233,241,253,254,257,270,271,281,
284,288,290
Epoka gazetesi: 187
Eppinger, Prof. Dr.: 580,581
Erdek: 577
Ergani Madeni: 87,92,93
Ermeniler, Ermenistan: 131,132,146,168,
171,184,194,197,198,201,204,207,
208,221,237,246,268,289
Erturul tabyalar: 32
Erzincan: 135,144,157

661

Erzurum: 70,135,137,143,144,145,147,152,
155,157,171,176,189,190,220,232,233,
304,356,359,360,361,362,387,399,476
Erzurum Kongresi: 146, 150, 152, 156, 165,
177
Esat Bey (26. Tmen Komutan, anakkalede): 65
Esat Essefit Efendi: 65
Esat Paa (Blkat): 34, 38, 40, 42, 47, 51, 52,
54, 56

Fatin (Gkmen): 238

Fatma (Atatrkn kardei): 1
Faysal (Irak Kral): 447
Faysal, Emir (Hicaz Umumi Valisi): 459, 460
Fazl Bey (Tayyareci): 281
Feda Mfrezesi: 44
Felh- Vatan Grubu: 196
Feldmann (Alman Yarbay): 66
Fenerbahe Spor Kulb: 105,460

Esat Paa (Ik), Dr.: 174,175

Ferda gazetesi: 181

Esat (Sagay): 455

Ferit Bey (Tasvir-i Efkr muharriri): 53

Eskiehir: 72, 223, 224, 231, 237, 252, 257,

293,318,325,419,447,471,472,498,501,
531,542,564
Eskiehir eker Fabrikas: 493
Eskiehir Uak Mektebi: 531
Essen (Almanyada): 104
Eme: 294,295
Ethem Paa (Tobruk Blgesi Komutan): 17
Etnografya Mzesi: 410,425,598,599
Etnografya Mzesi nndeki Atatrk Heykelinin al: 408
Eugne Fliotti (Romanya Elisi): 516
Eyp Sabri (Akgl), Eskiehir Milletvekili: 239
-FFahrettin (Altay): 52,54,172,191,203,209,
210,211,218,227,231,240,250,366,
394,395,438,439,444,467,476,535
Fahri (Engin): 415,416
Fahri Paa (Bahr-i Sefit Boaz Kuva-yi Mrettebe Komutan): 22,23,24
Faik Paa (2. Kolordu Komutan, Dou Cephesinde): 82,306
Faik Reit (Unat): 5
Falhenhausen (Alman Binba): 92
Falih Rfk (Atay): 300,388,412,518,529,564,
565
Falkenhayn (Alman Mareali): 95,96,97,99,
100,101,102,105,107
Faruk (Cengiz): 269
Faruk Nafiz (amlbel): 453,456

662

Ferit brahim Bey: 420

Ferit (Tek): 140,294,582
Fethi (Erden), Dr.: 314
Fethi (Okyar): 6,14,22,23,25,26,30,66,67,
69,113,123,290,294,295,304,306,340,
343,353,367,371,372,411,412,420,
428,429,430,434,454,456,482,537,
572,578,590
Fevkalde Harp Encmeni: 275,276,277, 278
Fevzi (akmak): 62,66,67,95,102,123,127,
199,200,213,217,227,231,239,243,
252,253,257,261,262,265,290,292,
296,322,326,348,352,353,366,370,
371,394,404,421,428,460,480,481,
485,497,498,499,507,510,520,523,
529,533,539,541,542,545,548,549,
550,556,557,559,560,567,573,577,
579,582,589,592,598
Fevzipaa: 525
Fevzipaa- Diyarbakr demiryolu hatt: 525
Feyzi (nay), Albay: 55
Feyz Muhammed Han (Afganistan Dileri
Bakan): 526
Fiessinger, Noel (Prof.Dr.): 567,572,573,
576,579,584,585,586,591,596
Fikriye Hanm: 236,282,291,292,327,351
Filality (Romanya Elisi): 410
Filibe: 25
Filistin: 90,109
Filorinal Nzm: 348
Flemenk: 163
Florya: 520,521,522,523,531,532,533,534,

535,536,546,554,555,556,557,558,559,
575
Foa: 497
Fox Film irketi: 434,436
Frank (Prof.Dr.): 572
Franklin Bouillon: 254,272,282,284,285,303,
304,306,307,308

Gaziemir: 497
Gazi Kousu: 399,400
Gazi Orman iftlii: 351,389,420,434,452,
471,476,477,479,480,481,494,499,509,
510,514,517,524,527,529,539,541,548,
551,564,571,573,574

Fransz Devrimi: 288,409

Gazi retmen Okulu (Ankara): 439

Franszlar, Fransa: 34, 35, 36, 53, 155, 163,

175, 176, 177, 178, 181, 184, 189, 194,
197, 252, 268, 272, 285, 303, 308, 317,
543, 544

Gaziylevvel (Irak Kral): 554 Gazze: 96

Frederich von Keller (Alman Elisi): 524

Gediz: 240

Frederick Field (ngiliz Amirali): 422

Gelibolu: 21,22,23,37,63,65,66,69,415

Frederick (Danimarka Veliaht): 519

Gelibolu Savann Resm Tarihi (kitap): 459

Frederick (Macar eski Babakan): 338

Frew (Rahip): 124,187
Frunze (General, Ukrayna Temsilcisi): 273,
274, 275, 276

Gebze: 319
Geici (Muvakkat) cra Encmeni: 217

Gemerek: 423
Gemlik: 381,472
Gemlik Suni pek Fabrikas: 568

Fuat (I.), Msr Kral: 530

Genaro Estrado (Meksika Elisi): 488

Fuat (Aral): 577,582

Gen: 77,370

Fuat (Bulca): 16,17,32,33,48,66,83,291, 295,

296,500,541

Genelkurmay Bakanl (Ankarada): 217,

Fuat (Kprl), Prof.Dr.: 346,366,454,473

Fuat Paa (Mareal): 250
Furugi Han (ran Dileri Bakan): 469
Furugi Muhammed Ali (ran Elisi): 417
-G-

218,229,259,261
Genelkurmay Bakanl (stanbulda): 28,
29,32,37,131
George (VI.), ngiliz Kral: 541,549,550,574
George Clerk (ngiltere Elisi): 398,459,487

Gabrova: 25

George L. Fonsgrive: 86

Galatasaray Kulb: 416

Georges Tataresco (Romanya Babakan):

Galatasaray Lisesi: 436,482

Galip Bahtiyar Bey: 239
Galip Kemal (Sylemezolu): 222

561
George Washington: 457

Galip (Trker): 79

Gerede: 502

Galli Carlo (talya Elisi): 510

Geyve: 219

Garzan: 76,85

Geyve Boaz: 206

Gasparri (Kardinal): 245,247,303

Giresun: 356,357,389

Gvur mam: 211

Gvurkale: 427
Gazi Ahmet Muhtar Paa: 19,21
Gaziantep (Antep): 173,175,176,178,219,
230,332,473,541,566

Girit: 9
Giritli evki: 393
Gladys Baker (Amerikal kadn gazeteci): 518
Goeben kruvazr: Bk. Yavuz kruvazr

663

Goltz, von der (Alman Mareali): 12,59

Halide Edip (Advar): 140,153,209,261,262

Gork (General): 264

Halil Fahimi (ran Elisi): 530,532,540

Gouraud (Fransz Generali): 295,427

Halil (Kut): 123,222,226,264,270

Gksu Kasr: 401

Halil (Mentee): 68

Gmb (Macar Babakan): 488

Halil Sami Bey (Albay): 37,38

Gnen:202

Halim Sabit Bey (Prof.): 364

Grace Ellison (ngiliz kadn gazeteci): 316

Halis (Byktay): 23
Halit (Akmans): 158,233
Halit Fahri (Ozansoy): 415
Halit Ziya (Uaklgil): 412
Halkal Ziraat Okulu: 555
Halkevleri: 457,458,459,460,461,469,471,
475,478,494,495,500,503,527,530,
546,563,569,570
Halklk Program: 232
Halk Partisi (Halk Frkas): Bk. Cumhuriyet
Halk Partisi
Hamdullah Suphi (Tanrver): 53,353
Hamilton (ngiliz Generali): 38,40,58,59,62,
65
Hamit Bey (Trabzon Valisi): 237
Hamit Fahri Bey (Yarbay): 94
Hamit (Hasancan), Ankara Hkmetinin stanbul Temsilcisi: 302,310
Hani: 91
Hanya: 9
Hanyeki (Alman pilotu): 396
Harbiye Nezareti: 125,126,129,130,132,
133,134,205
Harbord (Amerikan Generali): 162,163,167
Hareket Ordusu: 10,11
Harington (ngiliz Generali): 252,255,256,
269,295,299,300,301,302,309
Harp Akademisi: 3,4,436,502,531
Harp Encmeni: Bk. Fevkalde Harp Encmeni
Harp Okulu: 3,4,436
Harp Oyunlar (zmirde): 348
Harry Lamb (zmirde ngiliz Bakonsolosu):
297
Hasan Cemil (ambel): 460
Hasan Fahri (iran Mfts): 153
Hasan Fehmi (Ata): 402

Grandi (talya Dileri Bakanl Mstear):

418
Grew, Joseph C. (Amerika Elisi): 406
Gulm Ceylni (Afganistan Elisi): 388,401
Gulm Nabi Han (Afganistan Elisi): 426
Glek istasyonu: 72
Glhane Hastanesi (stanbulda): 12,597
Gmr Antlamas: 237
Grcler, Grcistan: 198,246,268
Gstav Adolf (sve Veliaht): 505,507,519
Gstaw Christianus: 27,40,51
Gven Ant (Ankarada): 506
-HHac Adil Bey: 47,51
Hacbekta: 185
Hacbekta Trbesi: 185
Hac kr (Aydnda), Diyarbakr Milletvekili: 238
Hacim (Fetan Aireti eyhi): 96
Hacim Muhittin (arkl): 166,229
Hadmky: 10,11
Hdi Paa: 234
Hafz Mehmet Efendi Mahalle Mektebi: 1
Hafik: 360
Hkimiyet-i Milliye gazetesi: 191,194,212,
290,315,317,387,417,422,425,489
Hakk Baha (Pars): 5
Hakk Sha (Gezgin): 53
Hakk Tark (Us): 407,428
Halskr Zabitan Grubu: 19,20
Halep: 72,89,94,95,96,97,98,101,102,106,
108,109,112,113,114

664

Hasankale (Pasinler): 361

Hasan Rza (Soyak): 425,581,588,589,
592,593
Haseki Hastanesi: 436
Hatay davas: 269, 541, 543, 544, 545, 561,
562,564,565,571,577,578,583,584
Havran: 4,5
Havsa: 438
Havza: 132,133,134,135,136,359
Hayati Bey (zel Kalem Mdr): 282,314
Haydar (Yulu): 352,397
Hayri Efendi (eyhlislm): 113
Hayrullah (Diker), Prof. Dr.: 591
Heidenstan, M. de (sve Elisi): 433
Hempres (ngilterenin Irak Komiseri): 433
Henri de Jouvenel: 387
Hereke: 319
Herriot, E. (Fransa eski Babakan): 484,
485,490,492
Heyet-i lmiye: 430
Heyet-i Temsiliye: 153, 156, 159, 160, 161,
162,164,166,167,173,174,176,177,
178,179,180,182,184,185,186,192,
196,198,211
Hicaz: 90
Hicaz Kuvve-i Seferiye Komutanl: 89,90
Hikmet (Bayur): 412,493,524,526
Hikmet (Gereki): 129
Hilfet-i slmiye ve Byk Millet Meclisi (kitapk): 334
Hilfetin kaldrlmas: 349
Hilfet ve Saltanatn birbirinden ayrlarak
Saltanatn kaldrlmas: 312
Hilliahmer: Bk. Kzlay
Hilda Christianus: 27,34,38,51
Hilmi Bey (Gen Mutasarrf): 77
Hilmi Bey (Eskiehir Mutasarrf): 160,163
Himaye-i Etfal Cemiyeti: Bk. ocuk Esirgeme
Kurumu
Hindenburg (Mareal, Almanya Cumhurbakan): 104,387,490,498,503
Hindistan: 222,295
Hirohito (Japonya imparatoru): 490,492
Hitit Cemiyeti (Pariste): 444

Hitler, Adolf (Almanya Cumhurbakan):

504,549
Hoca kr (Afyon Milletvekili): 334
Holzmeister (Mimar, Prof.): 450
Homs: 15
Hoover (Amerika Birleik Devletleri Bakan):
446,447,457,475
Ho-Yao-Tsu (in Elisi): 517,532
Hoyland (ngiliz Yzba): 123
Hristiyan, Hristiyanlar: 245,247
Hukuk-u Beer gazetesi: 124
Hulusi (Alata), Dr.: 592,597
Humus: 112
Hurst (ngiliz yzba): 130,134,137
Hurit Paa: 23
Hrriyet ve tilf Frkas: 17
Hsamettin Bey (Albay): 236
Hsamettin (Kural), Dr.: 571
Hseyin Bey (Yarbay, Dr.): 93
Hseyin Cahit (Yaln): 52
Hseyin Efendi (Zbeyde Hanmn kardei):
2
Hseyin Hsn Paa: 10,11
Hseyin Kzm Bey: 238
Hseyin Ragp (Baydur): 402
Hseyin Rahmi (Grpnar): 412
Hseyin Suat (Yaln), Dr.: 354
Hseyin Tosun: 53
Hsn Hamit Bey (Prof.): 379
Hsrev (Gerede): 142,209,412,413,428
Hsrev Sami (Kzldoan): 5
-IIlgn: 283,284
Irak: 553
Isparta: 398,425,474
-an Smith (ngiliz Yarbay): 148
bn-i Sina: 553
brahim Bey (Yarbay): 341
brahim Alettin (Gvsa): 53
brahim Necmi (Dilmen): 414,587

665

brahim Sreyya (Yiit): 54,142

brahim Tali (ngren): 18,142
gnace Mascicki (Polonya Cumhurbakan):
481
hsan Bey (Makedonyallar Cemiyeti yesi):
340
htiyat Zabitleri Cemiyeti: 338,339
htiyat Zabitleri Teavn Cemiyeti: 173
kdam gazetesi: 301
kinci Ordu Komutanl (Dou Cephesinde): 70, 73, 77, 78, 80, 82, 84, 86,
87, 88, 90, 92
kinci Ordu Mfettilii (Konyada): 138,141,
143,145
ktisat Sergisi: 491
leri gazetesi: 302,318,340,
lm Tetkikat Heyeti: 234
lyas Efendi (Sryan Patrii): 327
nebolu: 128,214,230,236,286,377
nebolu Genler Mahfili: 214
negl: 391
ngilizler, ngiltere: 30,34,35,36,39,40.43, 44,
46,50,52,53,55,56,57,60,65,67,68,
103,109,112,114,116,118,130,131,163,
177,178,181,183,192.193,195,201,202,
204,205,267,289.297.298, 300,459
nklp Resim Sergisi: 491
nn Zaferi (Birinci): 241,242.346,369
nn Zaferi (kinci): 248,249,250,251,282,
283
peki Dokuma Fabrikas (Bursa): 471
plikizade Kk (zmirde): 296,297,299
rade-i Milliye gazetesi: 160
ran: 222,553
skenderiye: 16,17
skenderun: 117
slhiye: 72
slm lemi: 206,219,313,341
smail Canbulat: 51,113
smail Hakk (Yarbay): 32
smail Hakk (Baltacolu): 349,353,371
smail Hakk (Durusu): 127
smail Hakk (zmirli), Prof.: 333,336

666

smail Hakk (Uzmay): 497,514,538

smail (Kunter): 584
smail Mtak (Mayakon): 376
smailolu tepesi: 60
smet Bey (Bahriye Nazr Cemal Paann
yaveri): 332
smet (nn): 63,77,78,80.82.87,88.92,93,
111.122,123,126,192,200,201.202,
209,217,225,231,240,241,242,249,
252,257,262,264,265,279,280,281.
282,283,286,290,292.294.296,304,
305,306.307,314,315,316.317.318.
320.325,326,332.335.336,337,338.
343.344.345.347.348,350,352.366,
367.371,372,373,374.386,388,389,
394.395.398.402,403.404.405,417.
419,420.424.428.429,430.432.438.
439,440,443,449,451.452.453.457.
458,459,462,464,465,468,471,474,
475,476,478.479,480,483,484.486,
487,491.493,494,495,499.504,505,
507,509,510,511,514,515,516,519.
522,523,524,526,528,529,530,532,
533,534,535.537,538,539,541.542.
543,544,545,548,549,550,551,552,
556,557.558,559,560,561.562,566,
569,570,571,573,576,579,580,581,
588,594.597,598
smetpaa Kz Enstits: 470,491
spanya: 163
stanbul: 5,10,11,12,15,16,21,23,25,26,34,
38,53,65,67,68,71,77,90,96,101,102,
104,106,107,108,118,126,128,133.
145,164,191,196,204,205,206,211,
212,229,238,300,301,312,326,333,
336,347,354,379,380,400,411,414.
416,419,427,433,436,447,449,453,
457,469,474,475,486,488,502,505,
510,513,517,519,520,528,530,538,
541,542,546,551,570,575
stanbul Antlamas (Bulgaristan ile): 25
stanbul Antlamas (Srbistan ile): 29
stanbul Darlbedayii (stanbul ehir Tiyatrosu): 426,455,456
stanbul Darlfnunu: 349,371,372,412,
416,436,462,480,482,492

stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi:

300,311,333,336
stanbul Darlfnunu Fen Fakltesi: 379
stanbul Darlfnunu Hukuk Fakltesi: 403,
482
stanbul Hkmeti: 133, 135 ,138, 144, 167,
174,176,177.181,296,312
stanbul Pln ve Maketi (stanbul imar Projesi): 567,575
stanbul niversitesi: 480,484,492,493,506
stanbul Matbuat Cemiyeti: 168
stanbul (Fener) Rum Patrikhanesi: 155
stanbul Trk zciler Oca: 327
stikbal gazetesi (Hanyada): 9
stikll gazetesi: 168
sve: 163
talyanlar, talya: 15, 18, 19, 20, 142,163,168,
194,303,487
tilf Devletleri: 30, 115, 126, 133, 148, 158,
160,161,175,189,192,199,201,204,
205,206,226,228,243,248,281,282,
284,294,301,303,304,307,312,342
ttihat ve Terakki Cemiyeti: 6,7,8,9,11,12,
13,20,274,333
ttihat ve Terakki Kongresi (Batumda): 264
yemasa Tokugawa (Japonya Elisi): 514
zmir: 127, 131, 133, 187, 189, 238,288,295,
296,297,298,299,302,304,311,316,
318,321,322,324,325,338,339,340,
346,347,348,349,374,381,382,383,
384,389,393,394,395,411,425,440,
441,442,462,473,474,497
zmir sar- Atika (Eski Eserler) Mzesi: 441
zmir Blge Sanat Okulu: 383
zmirde Gazi Heykelinin al: 462
zmir Erkek retmen Okulu: 383
zmir stikll Mahkemesi: 395
zmir Kz Lisesi: 383
zmir Kz retmen Okulu: 383,384
zmir Mill Ktphane:474
zmir Mdafaa-i Milliye ve Redd-i lhak Cemiyeti: 132
zmir Mstahkem Mevki Komutanl: 382
zmir suikast: 393,394,397
zmir Yurdu Cemiyeti: 277

zmir Ziraat Okulu: 384

zmit: 165,286,287,319,379,391,400
zvestiya gazetesi: 287
zzettin (allar): 36, 37, 52, 53, 54, 58, 62,
65,66,67,68,69,70,71,72,73,77,78,79,
82,83,85,86,88,89,91,96,106,348,366,
465,486,560,589
-JJanberger, G. (Pierre Lotinin sekreteri):276
Jansen, Hermann (Mimar, Prof.): 450
Jean arp (Romanya Elisi): 433,494
Jean Papas (Yunanistan Elisi): 409
John Clayton (Amerikal gazeteci): 300
John Polando (Amerikal havac): 447
Jn Trkler: 4
Juan Manuel de Aristejui (spanya Elisi): 469
Jurgis Baltrusaitis (Litvanya Elisi): 459
Jl Sezar: 576
-KKabatepe: 38,43,44
Kbil: 258
Kadn Esirgeme Kurumu: 516
Kadn haklar: 508,509,515
Kadn ktisat Sergisi (Birinci): 470
Kadri Bey (Binba): 36
Kafkas Cumhuriyetleri: 268
Kafkas Ordular Grubu Komutanl: 90,92,
94
Kafkasya: 245,246,247
Kalinin (Sovyet Rusya Merkez cra Komitesi
Bakan): 273, 344, 408, 424, 425, 490,
492, 519
Kaman: 185
Kmil Paa (Sadrazam): 21,22
Kmile evki (Mutlu), Prof. Dr.: 599
Kammerer (Fransa Elisi): 488,514,530
Kampf, A. (Alman ressam): 408
Kanlsrt: 44,55
Kapitlsyonlar: 317
Karacahisar: 257

667

Karada: 20

Keriman Halis: 463,464,465

Karadeniz Erelisi: 236

Karahan (Sovyet Dileri Komiser Vekili,
Sovyet Elisi): 424,506,509,514,548

Keskin: 263

Kara Vasf: 13,140,149,154,174,202

Karel Halla (ekoslovakya Elisi): 520

Kl Ali: 219, 220, 239, 362, 374, 453, 457,

458,460,470,479,480,492,494,495,497,
509,510,514,515,520,529,555,556,565,
589
Krklareli: 395,400,427,437,438

Karlsbad: 106,107

Krklarelinde Gazi Heykelinin al: 427

Kars: 235,361

Krehir: 185,363,364,395,494

Kars Antlamas: 268

Krehir Genler Dernei: 185

Kars Kalesi: 235

Kzanlk: 25

Karsky (Sovyet Elisi): 551

Karyaka Spor Kulb: 382,394
Kastamonu: 204,206,236,375,376,377, 378,
398

Kzlay (Hilliahmer): 18, 250, 330, 346, 453,

470,504,509,516,520,541
Kzlcahamam: 219,502
Kilikya: 177,182,199,204

Katma: 114,115,116,121

Kilikyallar Cemiyeti (stanbulda): 138

Kaymak Hafz: 2
Kayseri: 184,185,263,362,363,396,417,435,
494,495,513

Kilis: 115,189,332
Kiretepe: 58,65,66

Kzm (Dirik): 142,393,397,536

Kirte: 36,43,50

Kzm (nan): 50,56,69,522

Kisve: 112

Kzm Karabekir: 123,124,130,133,134, 135,

136,138,139,140,141,147,148, 149,151,
152,161,163,164,174,183, 187,190,192,
196,200,202,205,209, 212,213,220,221,
223,232,233,235,237,248,253,254,257,
258,259,262, 264,270,271,272,278,289,
301,309, 322, 348,367

Kitchener (General, Lord, ngiltere Savunma

Bakan): 62

Kzm (Orbay): 66
Kzm (zalp): 4,13,172,194,211,264,286,
290,293,371,404,405,406,438,439,
440,445,449,465,469,493,496,501, 507,
583
Kzm (Yurdalan): 149
(Polonya

Kocaimen: 39,60
Kocaeli: Bk. zmit
Kocatepe: 291
Kolcuni (Sovyet gazeteci): 395
Kommnizm: Bk. bolevizm
Kondilis (General, Yunanistan Savunma Bakan): 499
Konstantin (Yunan Kral): 262,264
Kont de Martel (Fransann Suriye Fevkalde
Komiseri): 514

Kzm (Sevktekin): 297,500,527

Kazimierz Olszowsky
417,434

Kleman Boyaciyef (Bulgar Generali): 280

Elisi):

Kehribarc Ali Baba: 392

Kemalettin Sami Paa: 280,352,372,404,
475,486,498,499
Kemalpaa (Nif): 296,382,440

Kont Sforza: 124,232

Kont Volpi (talya Maliye eski Bakan): 423
Konya: 145,148,164,211,227,228,283,289,
290,291,328,329,330,331,368,369,
384,385,390,397,443,444,495,542
Konya sar- Atika (Eski Eserler) Mzesi: 443

Kemalyeri: 40,41,42,44,45,47,48,51,52,54

Konya Mevlna Mzesi: 443

Kerim Bey: Bk. Abdlkerim Paa

Kprll Hamdi: 194,195

668

Kralie Mari (Yugoslavya Kraliesi): 505

Lebrun, Albert (Fransa Cumhurbakan):

505,506,519,549

Kralie Sreyya (Afgan Kraliesi): 410,411

Le Journal gazetesi: 317

Kraus (Prof. Dr.): 399

Le Matin gazetesi: 409

Kresman (Alman Generali): 96

Lenin: 241,275,283

Kress, von (Alman Generali): 99

Krippl, Heinrich (Viyanal heykeltra): 374

Leopoldine Knig (Avusturyal mzik retmeni): 315,317

Krupp Fabrikalar: 104

Le Temps gazetesi: 172

Kubily (Yedeksubay retmen): 438

Lice: 92

Kuds: 5,103

Liman von Sanders (Alman Mareali): 26, 37,

38, 43, 50, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64,
65, 66, 68, 69, 70, 71, 105, 107, 109,
110, 111, 112, 115

Kstendil: 25

Kulp: 77
Kumkale tabyalar: 32,35,38,39
Kurtdereli Mehmet Pehlivan: 450
Kurun gazetesi: 543,544
Kuadas: 348,497,559
Kual: 165
Kuva-yi Milliye: 163,165,166,169,170,179,
180,181,189,191,195,197,198,200,201,
202,203,204,211,215,219
Kuvve-i Seyyare (Seyyar Kuvvetler): 237,
239, 240

Litvinof (Sovyet Dileri Komiseri): 449 Litzmann (Alman Generali): 6, 22

Lloyd George (ngiltere Babakan): 191, 233,
238, 261,290,310
Lojacone (talya Elisi): 469
Londra Bar Antlamas: 23
Londra Konferans: 243,244,246,251

Kuzey Grubu Komutanl (Geliboluda):

45,46,47,48,50,52,54,55,56,63

Lord Curzon (ngiltere Dileri Bakan):

142,148,151,161,164,168,223,243,
272,275,276,290,294,299,301,302,304

Kre: 377

Lord Lloyd: 418,531

Ktahya: 228,238,239,240,331,332,472

Lozan Antlamas: 337,338,403,412,419,

428,483,579,580

Ktahya - Eskiehir Muharebeleri: 256

La Bulgaria gazetesi: 417

Lozan Konferans: 314, 315, 316, 320, 323,

336,337

Liklik: 349,409,437,545

Ludendorff (Alman Generali): 104

Langaza: 1

Lleburgaz: 69,71,555

Ltife Bekir (eyrekba): 508

Lleburgaz Kongresi: 209

Ltife Hanm (Uaklgil): 297,299,310,311,

314,315,316,319,321,322,323,324,
325,326,328,329,331,332,337,338,
339,341,343,346,347,348,349,353,
354,355,356,357,358,359,360,361,
362,363,364,365,367,368,369,370,
374,375, 376

Lsyen Hanm (Tarhan): 469,479,487

Ltin Harfleri Komisyonu: 412,413

Maarif Sergisi: 491

Lawrence Shaw Moore (Amerikal gazeteci):

260

Macar Heyeti: 491

-L-

Lazar, J.H. (Avusturyal gazeteci): 341

Ltfi (Aksu), Prof. Dr.: 597

Ltfi Simavi: 107
Lyautey (Fransz Mareali): 273,281,294
-MMaarif Kongresi: 256

Mac Arthur (Amerika Genelkurmay Bakan):

467

669

Mahmut Bey (Binba): 44

Mazhar Mfit (Kansu): 149,153

Mahmut Bey (Yarbay): 212,213

Mazhar Tevfik Bey (Sinop Mutasarrf):129,

154,156
M. De Kanya (Macar Dileri Bakan): 488
Mecalop (Sovyet havacs): 395
Meclis-i Mebusan: 7, 10, 11, 19, 120, 121,
169,170,171,173,174,175,176,179,
180,181,184,188,191,194,195,198,
199,201, 203

Mahmut Esat (Bozkurt): 379,406,413

Mahmut Han (Mareal, Afganistan Savunma
Bakan): 539
Mahmut (Soydan): 20,374,388
Mahmut evket Paa: 10,11,13,19,22,23, 24
Mahmut Tarz Han (Afganistan Dileri Bakan): 400,401
Makbule Hanm (Atadan), Atatrkn kz kardei: 1, 2, 105, 128, 230, 231, 286, 287,
315,401,525,530,539,541,548,549,
563,584,588,589,590,593,595
Makedonyallar Cemiyeti: 340
Malatya: 396,442,443,563
Malatya Mensucat Fabrikas: 563
Malche, Albert (Prof.): 462,463
Mamure: 72
Manastr: 6,7
Manastr Asker dadsi: 2
Manastrl Hamdi Efendi: 205
Manisa: 133,321,381,393,497
Manyas: 202,211
Mara: 173,175,178,194,197,201
Marconi (talyan bilgini): 555
Marcosson, saac F. (Amerikal gazeteci):
337
Marcuriu (Selnik Belediye Bakan): 546
Mardin: 72,73,78,395
Mari (General, Yugoslavya Savunma Bakan): 574
Mark Twain Cemiyeti: 562,576
Marmaris: 513
Martin Henri (svire Elisi): 418
Matbuat ve stihbarat Genel Mdrl: 233
Maurice Pernot (Fransz gazeteci): 344
Mavi Yldrm (piyes): 459
Mavri Mira Heyeti: 155
Maximos (Yunanistan Dileri Bakan): 486
Maydos (Eceabat): 34,36,37,51,53,415

670

Mehul Asker Ant: 353,421

Medine: 89,90
Mehmet (V.), Reat: 11
Mehmet Akif: 218
Mehmet Ali Bey (Dahiliye Nazr): 123,124,
125
Mehmet avu: 36,44,50
Mehmet Emin Bey (Ltin Harfleri Komisyonu
yesi): 413
Mehmet Emin (Yurdakul): 53,249,448
Mehmet Kmil (Berk), Dr.: 591,595
Mehmet erif Paa (Dahiliye Nazr): 170
Mehmet kr (Ko): 229
Melek (Tokgz): 571
Memduh Bey (Bitlis Valisi): 85
Menemen: 321,393,497
Menemen Olay (Kubilyn ehit dmesi):
438,439
Meram: 369
Mersin: 176,329,370,388,390,442,473,564,
574,575
Mersin Genler Yurdu: 287
Mersinli: 347
Merzifon: 135
Merutiyet (kinci): 7,8,9,10,12
Metaxas (General, Yunanistan Babakan):
550,561,570
Msr: 5,21
Michel Sokolnicky (Polonya Elisi): 532
Michel Yungerth Arnthy (Macaristan Elisi):
494
Midye - Enez hatt: 23,24
Mihalakopulos (Yunanistan Dileri Bakan):
433
Millet iftlii: 422,462,463,518,553

Milletleraras Kadnlar Kongresi: 515

Milletleraras rakamlarn kabul: 410
Milletleraras saat ve milletleraras takvimin
kabul: 386
Milletler Cemiyeti: 544,545,584
Milletler Cemiyeti Konseyi: 544
Millet Mektepleri: 418
Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti: Bk. Ulusal
Ekonomi ve Artrma Kurumu
Mill Kongre: 174,175,177
Mill Mcadele: 140,148,153,163.284,300,
351,357,395,462
Mill Sanayi rnleri Sergisi: 398
Mill Trk Tp Kongresi (Birinci): 378,379
Mill Trk Tp Kongresi (nc): 422
Milne (ngiliz Generali): 129,132,135,143,
171,185,191
Milne hatt: 223
Mim Kemal (ke), Prof. Dr.: 584,587,591
Minber gazetesi: 119
Mirza Sadek Tababai (ran Elisi): 366, 399
Mirza Sadk Han (ran Elisi): 445
Misak- Mill: 114,153,194,198,248,268,
269,272,276,277
Mithat Bey: 236
Mithat Bey (Elaziz Valisi): 94
Mithatpaa Sanayi Mektebi: 1
Mithat Sadullah (Sander): 337
Mithat (Saylam): 451,486
Mofty El-Gazaerly (Msr Elisi): 524,547
Mondros Atekes Antlamas: 114,115
Montagna Giulio Cesare (talya Elisi): 372
Montreux (Montr) Szlemesi: 533,534
Morno (talyan Amirali): 461
Moscicki (Polonya Cumhurbakan): 517
Moskova: 222, 225, 231, 234, 236, 241,247,
252,257,270,285,287,424,525
Moskova Antlamas: 248
Moskova Devlet Tiyatrosu: 515
Mougin (Fransz Albay): 288,295,306,374
Muammer Bey (Uakzade): 297,298,321,

322,374,376
Mucur: 185
Mudanya: 222,354,379,380,391,392,402,
406,414,439,471,474,521,531,569
Mudanya Atekes Antlamas: 308,309
Mudanya Konferans: 304,305,306,307
Mudurnu: 219
Muhafz Takm (Ankarada): 226
Muhammed Zahir Han (Afganistan Kral):554
Muhittin (Akyz): 387,402
Muhiddin Baha (Pars): 353
Muhittin (stnda): 403,432,475,533,575,
587,589
Muradiye: 497
Musiki Muallim Mektebi: 471
Mustafa (Cantekin), Dr.: 5
Mustafa Efendi (Yzba, matematik retmeni): 2
Mustafa Necati: 396,404,405,413,415
Mustafa Necip: 5
Mustafa Suphi: 223,232
Mustafa erif (Atatrkn Trablusgarpa giderken kard kimlik): 17
Musul: 277,320,364,369
Mu: 70,80,81,87,92,362
Muanof (Bulgaristan Babakan): 451,452
Mu Cephesi: 79
Mutki: 73
Muzaffer (Kl): 374
Mfit (zde): 5
Mlkiye Mektebi: Bk. Siyasal Bilgiler Fakltesi
Mmtazddevle smail Han (ran Elisi): 287
Mnih: 271,284
Mnir Bey (Gz hekimi): 18
Mnir (Akkaya): 139,147
Mnir (Ertegn): 238
Mnir Nurettin (Seluk): 553
Mrsel (Bak): 94
Mslman, Mslmanlar: 184,189,246,271,
290,324,341,342
M. Zekeriya (Dr.): 364

671

-NNablus: 109
Naci Bey (Karadeniz Erelisi Kaymakam):
236
Naci Elasil (Irak Dileri Bakan): 549
Naci (Eldeniz): 107,113
Naci evket (Irak Elisi): 433,500,537
Naciye (Atatrkn kardei): 1
Nadir Han (Afganistan Kral): 480
Nadolny Rudolf (Almanya Elisi): 463
Nafiz (Dumlu): 387,388,399
Naim Palas: 384
Namk Kemal: 86,249
Napolyon: 293,576
Narl: 473,564
Nasra: 105,109
Nazari (Buhara Heyeti Bakan): 275
Nazeranuz (Sovyet Elisi): 255
Nzm Bey (Dr.): 6,51
Nzm Paa (Harbiye Nazr): 149,151,152
Nazilli: 181,441,559
Nebile Hanm (Atatrkn mnevi kz):418,
584
Necati (Gneri): 237
Nechich (Yugoslavya Elisi): 433
Necip Ali (Kka): 475
Necip Asm (Yazksz), Prof.: 333,336
Necmeddin Sadk (Sadak): 297,416
Neologos gazetesi: 171
Neet (Kiper): 568
Neet mer (rdelp), Prof.Dr.: 345,347,568,
569,571,572,575,580,585,586,587,590,
591,592,595,596
Neue Freire Presse gazetesi: 341
Nevzat (Tandoan): 509,517
New York Herald gazetesi: 350
New York Times gazetesi: 275
Nide: 495
Nihat (Anlm): 222
Nihat Reat (Belger), Prof. Dr.: 553,567,
569,580,585,586,587,591,592
Nitti (talya eski Babakan): 339

672

Nobel Bar dl: 494

Nowill (ngiliz subay): 159
Numan (Menemenciolu): 528
Nurettin Ali (Berkol), Dr.: 386
Nurettin Paa: 222,269,277,291,292,312,
319
Nuri (Conker): 13, 16, 17, 29, 79, 481, 494,
497, 499, 517, 527, 530, 543
Nuri Hakk (Aktansel), Dr.: 596
Nuri Paa (Irak Babakan): 453
Nuri Sait Paa (Irak Dileri Bakan): 537
Nusret Bey (Dantay Bakan): 402
Nusret Bey (Ergani Madeni Mutasarrf):93
Nusret Mayn Gemisi: 36
Nzhet Haim Bey: 353
Nyon Szlemesi: 556,557
-OOnaltnc Kolordu (Geliboluda): 65
Onaltnc Kolordu (Edirnede): 69
Onaltnc Kolordu (Dou Cephesinde): 71,
73,76,77,78,80,81,82
Onbeinci Kolordu (Erzurumda): 124,126,
129,130,132
Ondokuzuncu Tmen (Geliboluda): 34,35,
36,37,38,39,40,41,42,44,45,46,47,48,
49,50,51,52,53,54,55,56
Ondrdnc Kolordu (Bandrmada): 201,
207,208
Onikinci Kolordu (Konyada): 172,250
Onni Talas (Finlandiya Elisi): 506
Onnc Kolordu (Diyarbakrda): 138,173
Onyedinci Kolordu (Alaehirde, Bursada):
134
Ordu: 357
Orenburg slm Hkmeti: 218
Orhaniye tabyalar: 32
Orisini Baroni (talya Elisi): 385
Osman Gazi Trbesi: 391
Osmanl Hrriyet Cemiyeti: 5,6
Ottavio de Peppo (talya Elisi): 583
Otto Cari Mohr (Danimarka Elisi): 409

Otuz Austos Zaferi: Bk. Bakomutan Meydan Muharebesi

Picot (Fransann Suriye Temsilcisi): 182

Otuzbir Mart syan: 10,11,12,13

Pilsudski (Polonyal Mareal): 517

Ouchy Antlamas: 21
-retim Birlii (Tevhid-i Tedrisat) Kanunu
nun kabul: 349
t gazetesi (Konyada): 194,315
mer (Atatrkn kardei): 1

Pierre Loti: 194,253,256,269,276

Piran: 370
Piyer (Yugoslavya Veliaht): 505
Plevne: 25
Poincar (Fransa Babakan): 301, 304, 314,
506

mer Faruk Efendi (ehzade): 52

Polatl: 258,261

mer Ltf Bey (Yzba): 26

Polychronadis (Yunanistan Elisi): 423

mer Naci (nl hatip): 3,5,16

Ponsot, Henri (Fransann Suriye Yksek Komiseri, Fransz Elisi): 468,530,541, 561

mer Seyfettin: 53
mer Sezai (Madra): 128, 287
mer Yaver Paa (Harbiye Nazr): 122,123
zsoy (Operet): 501

Pontus: 130,139
Posta ve Telgraf Umum Mdrl (stanbulda): 139,140,142,160
Potocki (Polonya Elisi): 481

-P-

Pozant: 72,227,228

Palu: 87,88

Pozant Kongresi: 228

Panislmizm: 203,271

Prens Faruk (Msr Prensi): 530

Parlmentolar Birlii Konferans: 505

Pavlof (Bulgaristan Elisi): 514

Prens Lui du Borbon (spanya Prensi): 289

Prens Paul Karajorjevi (Yugoslav Prensi):
529

Peel, P. (ngiliz Albay): 159

Prens Sabahattin: 191

Pelle (General, Fransz Yksek Komiseri):

299,302

Prenses Kadriye (Msrl): 252,253

Pementel Brondos (Brezilya Elisi): 447

Public Ledger gazetesi: 246

Paul Erio (Le Journal muhabiri): 317

Prenses ngrid (sve Prensesi): 519

-Q-

Pempeo Aloisi (talya Elisi): 426

Pera Palas: 107, 119, 454, 457, 475, 512,
528,543

Queen Elizabeth sava gemisi: 37

Percy Loraine (ngiltere Elisi): 495,529,

530,537,540,547

Ragp Bey (Atatrkn vey babas): 236

Pertev (Demirhan): 15,475

Rahmi (Kken): 405,510

Pesmazolu (Yunanistan Ekonomi Bakan):

486

Ramon Negri (Meksika Elisi): 524

Petinya: 29

Rapla iftlii: 2

Petit Parisien gazetesi: 277

Rasih (Kaplan): 254

Rasim Ferit (Talay), Dr.: 106,108,109,453,
483,485,516,527

Petroff (Bulgar Generali): 62

Piatakof (Sovyet Sanayi Heyeti Bakan):523

-RRahmi Bey (Maydos Kaymakam): 47,54

Raphael (Yunanistan Elisi): 527

Ratip Bey (Msr Elisi): 417

Picardie Manevralar: 14

673

Rauf Bey (Arnavutluk Elisi): 388

Rauf Bey (Irak Elisi): 424
Rauf (Orbay): 113, 119, 124, 136, 139,140,
142,144,146,149,151,155,159,168,
171,194,195,196,199,200,204,291,
292,293,294,296,299,304,308,332,
337,367
Rawlinson (ngiliz Yarbay): 146,153,187,
190,229
Rayak: 109,110,111,112
Rayak Blgesi Komutanl: 464
Razgrad Olay: 478
Recep (Peker): 342,352,354,372,373,404,
406,428,452,511,515,529,530
Redd-i lhak Cemiyetleri: 139,150
Refahiye: 143
Refet (Bele): 122,140,148,212,240,241,250,
252,261,263,309,312,313,367
Refik Halit (Karay): 142
Refik (Saydam), Dr.: 142,198,273,344,352,
366,422,458,546

Richmond P. Holison (Dnya Uyuturucu

Maddelerle Mcadele Cemiyeti Bakan): 501
Rifat Bey (Gelibolu Mutasarrf): 47
Rifat (Breki): 212
Rifat (Menemenlizade): 250
Rize: 335,356
Robeck, J. de (Amiral, ngiliz Yksek Komiseri): 30,37,160,161,164,168,185,200, 223
Robert de Caix (Fransann Suriye Yksek
Komiserlii Genel Sekreteri): 221
Robert Pect Skinner (Amerika Elisi): 488,
526
Roma: 222,232,262,295,309
Romanya: 31,495,506
Romberg, von (Prof. Dr.): 399
Roosevelt (Amerika Birleik Devletleri Bakan): 475, 476, 479, 482, 490, 491, 492,
540, 547 ,548, 554
Rosenberg (Almanya Elisi): 493,519
Rudolf Nadolny (Almanya Elisi): 352

Reissoli (talyan Generali): 20

Rukiye Hanm (Atatrkn manev kz):584

Resuldefne (Defne): 17
Reslayn (Ceylanpnar): 71,72

Rumbold (ngiliz Yksek Komiseri): 272,

275,276,294,299,302,304

Readiye: 497

Rumlar: 125,130,142,208

Reat Halis Bey: 234

Reat Hikmet Bey (Meclis-i Mebusan Bakan): 195,203
Reit Bey (erkes Ethemin kk kardei):
239,524

Russel Boardman (Amerikal havac): 447

Reit Galip (Dr.): 455,460,471,472,482,483

Reit Paa (Sivas Valisi): 142, 151 ,154,
155,159,171,187
Reit Akif Paa: 140
Revandiz: 277
Revlille gazetesi: 264
Rza Nur (Dr.): 209,273

Rusya, Ruslar (arlk Rusyas): 31,63,70,

71,74,75,76,77,78,79,80,81
Rusya (Sovyet Rusya): Bk. Sovyet Rusya
Ruen Eref (naydn): 105,106,120,172,
245,403,404,452,454,457,538,588
Rsuhi (Sava): 374
Ryan, Charles (Avustralyal General): 339
-SSabiha (Gken): 390, 391, 419, 420, 421,
509, 525, 543, 551, 553, 561, 577, 582,
583,584,588,589,590,593,595

Rza Paa (Topu Feriki): 226,250

Rza Pehlevi (ran ah): 500, 501, 502, 534,
554,583

Sabit Bey (Elaziz Valisi): 89

Rza Tevfik (Blkba): 234

Sabri (Toprak): 403,405,406

Richard Eaton (Amerikal gazeteci): 298

Sadabat Pakt: 553,554

674

Sabri Bey (Antep Mutasarrf): 230

Sabri Bey (Eskiehir Mutasarrf): 172

Sadayihak gazetesi: 322

Savarona yat: 572,575,576,577,578,579

Sadri Maksudi (Arsal): 431

Schacht (Almanya ktisat Bakan): 540

Saffet Bey (stemen): 44

Schon Peter (Danimarka Elisi): 446

Saffet (Arkan): 209,412,527,581

Saffet Harun Bey: 230

Seddlbahir tabyalar: 32,35,36,38,39,53,

67,68

Saim Bey (Temen): 459

Sedes iftlii: 6

Saip Bey (Binba): 43

Seferihisar: 497

Sait Bey (Ktahya Mutasarrf): 228

Sekerat: 87,88,93,94

Sait Molla: 132,188

Selhattin Adil: 223,224

Sait Paa (Sadrazam): 19

Selhattin (Kip), Albay: 126,238

Sait Halim Paa (Sadrazam): 24,89

Selnik: 1,2,5,7,8,10,12,16,21,137,291,546

Sakarya gazetesi (Eskiehirde): 419

Sakarya Meydan Muharebesi ve Sakarya Zaferi: 262,263,264,265,266,267

Selnik Asker Rtiyesi: 2

Sakellarapoulos (Yunanistan Elisi): 471

Salih Bey (Albay, Dr.): 255
Salih (Bozok): 15,16,17,19,20,32,33,48,65,
67,92,98,99,105,236,310,311,314,315,
316,318,321,362,374,453,495,556,590
Salih Fansa: 119 Salih (Omurtak): 231
Salih Paa (Bahriye Nazr, Sadrazam):
167,168,170,171,172,176,180,181,204,
209,210,238,255,262
Salihli: 295,320,497
Saltanat ras: 134,226
Samih Fethi Bey (orum Mutasarrf): 162
Samih Rifat Bey: 469
Sami (ran Dileri Bakan): 561
Samipaazade Sezai Bey: 402
Samsun: 126, 127,1 29, 130, 131, 132, 142,
214,221,230,286,357,358,359,416,435,
453,454
Samsunda Gazi Heykelinin al: 454
Sanayi ve Maden Bankas: 398
Sapancal Hakk Bey: 16
Sarayburnu: 396,402,502
Sarayii iftlii: 497
Sarkam: 361,362
Sarky stasyonu: 286
Sason: 73
Saturday Evening Post gazetesi: 337

Selnik Atekes Antlamas: 111

Selnik Belediyesi: 1, 489
Selnik kinci Redif Tmeni: 13
Senia Cemal Hanm: 332
Serbest Cumhuriyet Partisi (Serbest Cumhuriyet Frkas): 429,430,431
Serez: 1
Svres (Sevr) Antlamas: 228,234,242,
246,338
Svres tasla: 226
Seydiky: 497,502
Seyit Bey (Meclis-i Mebusanda zmir Milletvekili): 140
Seyrisefain daresi (Denizbank): 380
Sherrill (Amerika Elisi): 459,463,477
Srtma Mustafa: 422,427
Srbistan: 20,30,31
Siirt: 76,85
Silifke: 370,390,442,513
Silvan: 74,76,78,79,80,81,82,85,86,87
Simav: 237
Simeon Medivani (Grcistan Elisi): 245
Sina Cephesi: 98,99,100,103,104,110,113
Singe kprs: 564
Sinop: 127,129,273,416
Sipahi Oca: 528
Sivas: 126, 135, 137, 142, 143, 157, 160,162,
164,170,173,178,182,184,360,362,
363,389,417,428,430,435,563
Sivas Kongresi: 157, 158, 159, 161, 165, 172,
177,187

675

Sivrihisar: 279,282

ark gazetesi: 322

Siyasal Bilgiler Fakltesi (Mlkiye Mektebi):

436,451,493,525,540

ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti:

155
ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum ubesi: 155
ebinkarahisar: 362,363
efaatli: 494
efik (Aker): 56,234
ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi: 85
ehzadeba Karakolu: 205
emsettin (Gnaltay), Prof.: 333,336
emsi Efendi Mektebi (lkokulu): 1,2
erafettin Bey (Feke Kaymakam): 214
erafettin (Yaltkaya), Prof.: 598

Sofya: 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34,
69, 121
Sofyan: 74
Soma: 393
Sonakos lias (Yunan Generali): 550
Souchon (Alman Amirali): 32
Sovyet Rusya (Sovyet Hkmeti): 105, 202,
212,217,221,223,234,237,241,
248,250,270,281,283,290,312,408,
425,484,488,515
Soyad Kanununun kabul: 501
Ske: 348,559

eria nehri: 109,110

Sz gazetesi: 121

evket Turgut Paa (Harbiye Nazr): 135,

136, 138, 140, 141

Stoyadinovi (Yugoslavya Babakan): 539,

570
Strazburg: 104
Suat (Davas): 398,519,581,585

evki (Berker): 582

eyh Abdlbaki Efendi (Kfrevzade): 96,
231,279,326

Sultan Ahmet Han (Afganistan Elisi): 445,

496

eyh Kfrev Trbesi: 84

Sultane Petroff: 62

eyh Recep Olay: 171

Suphi Bey (Irak Elisi): 417

eyh Sait syan: 370,371,372,373,374,376

Suphi Nuri (leri): 340,376

eyh Sunus: 237,248,251,254,341 ile: 468

Suri (Sovyet Elisi): 336,340,349,350,476

uhut: 291

Suriye: 4,5,65,90,108,177

umnu: 25

Suriye Anlamas: 177

Sleyman Numan Paa (Dr.): 106

kr Kaya: 438, 439, 457, 496, 500, 511,

523,524,542,550,561,563,569,570,
572,575,576,580,586

Sleyman efik Paa (Harbiye Nazn): 157

kr Naili (Gkberk): 13,342,366,402,411

Sreyya Hidayet (Serter), Prof. Dr.: 591

kr (Okan): 577

Suehri: 143, 360

-ahin Bey (Afyon Mill Eitim Mdr): 334

ahinsrt: 55,58

eyh Mansur: 9

akir (Kesebir): 459

kr (Saraolu): 403,528,529,534,538,
549,573,574,598

akir (Zmre): 249

-TTbiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Yazl

ekline Dair tler (kitap): 71

am: 4,5,89,90,110,111,112

Tbiye Tatbikat Seyahati (kitap): 18

apka giyilmesi hakknda Kanunun kabul:

386

Taditch, Y. (Yugoslavya Elisi): 408

ahinzade Remzi Bey: 358,359

akir Paa (Harbiye Nazr): 125

676

Tahir Bey (Adapazar Kaymakam): 166

Tahir (Karauuz): 285

Tahir Ltfi (Tokay): 582
Tahran: 553
Tahsin Bey (Resim retmeni): 253
Tahsin (okan): 541
Tahsin (z): 475
Tahsin (Uzer): 89,113,468
Tahy de Tahvar (Macaristan Elisi): 351, 493
Takamutsu (Japon Prensi): 439,440
Takmn Muharebe Talimi (kitap): 6,22
Takrir-i Skn Kanunu: 372,373
Taksim Cumhuriyet Ant: 413
Talt Paa: 30,33,51,89,98,103,107,108,
113,185,199,223,225,235,248
Tarafsz blge (anakkalede): 301,302,
303,304
Tarsus: 329,370,390
Tasvir-i Efkr gazetesi: 168,169,172
Takent: 229,231,235
Takpr: 377
Taucu: 370,442,513
Tatvan: 81
Tavancl: 319
Tayfur (Skmen): 269,544,582,583
Teceddt Frkas: 121
Teklif-i Milliye emirleri: 260
Tekfurda: 341
Tekirda: 34,386,395,396,414
Tekir ky: 370,390,532
Tekir Tarm Kredi Kooperatifi: 532,533
Tekke ve zaviyeler ile trbelerin kapatlmasna ve trbedarlklar ile birtakm unvanlarn kaldrlmasna dair Kanunun kabul:
386
Teoman (zalp): 445,449
Terakkiperver Cumhuriyet Partisi (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas): 367
Tercan: 144,362
Termal Otel (Yalova): 567
Tevfik Bey (Erzurumlu): 388
Tevfik Bey (erkes Ethemin byk kardei):

237,240
Tevfik Essuveydi (Irak Dileri Bakan): 559
Tevfik Fikret: 108
Tevfik Paa: 113,118,120,122,123,234,
243,244,245,309,310,312
Tevfik Rt (Aras), Dr.: 31,66,67,394,405,
406,409,412,458,476,485,487,494,
495,497,499,504,505,515,516,522,
526,528,529,534,535,537,542,546,
559,561,565,567,573,576,580,581, 582,
584,588,590
Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Bk. retim Birlii
Kanunu
Trnova: 25
Ticaret Odalar Genel Kongresi: 398
Tiflis Mmessillii: 237
Times gazetesi: 368,581
Titaniya (Fransz kadn gazeteci): 367
Titulesco (Romanya Dileri Bakan): 48f
Tobruk: 15,17,18,19
Todor Christov (Bulgaristan Elisi): 532
Tokat: 142,173,359,416,417
Topu At Mektebi: 531
Topkap Eski Eserler Mzesi: 475,528
Topkap Saray: 421,475
Torbal Depremi: 409,411
Toros tnelleri: 116
Toshihiko Taketomi (Japonya Elisi): 537
Townshend (ngiliz Generali): 289
Townshend (Madam): 548
Trablusgarp: 8,15,19,21
Trablusgarp Harbi: 15
Trabzon: 33, 135, 137, 334, 354, 355, 356,
371,395,436,551,552,553
Trakya: 171, 188, 215, 220,229,238,239,294,
298,299,306,307,368
Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: 239
Trikopis (Yunan Generali): 293
Turanizm: 203
Turgutlu: 296, 321
Turhal: 142, 416
Trk Antropoloji Dergisi: 386

677

Trk Basn Cemiyeti: 419,428

Trk Basn Kurultay (I.): 518
Trk Dili Tetkik Cemiyeti: Bk. Trk Dil Kurumu
Trk Dil Kurultay (I.): 467,468
Trk Dil Kurultay (II.): 503,504
Trk Dil Kurultay (III.): 535,536
Trk Dil Kurumu (Trk Dili Tetkik Cemiyeti):
461,463,466,469,471,476,477,484,
503,510,521,523,524,537,538,546,
559,576,584,587
Trk Dnyas gazetesi: 168
Trk Hava Kurumu (Trk Tayyare Cemiyeti):
371,373,387,401,405,500,515,518,
519,541,545,551
Trkistan: 222
Trkiye: 134, 184, 243, 308, 310, 313,315,
316,323,324,325,331,337,339,341,343,
344,346,347,351,407,446,450,
462,490,518,522,537
Trkiye Byk Millet Meclisi: 207,208,214,
215,216,217,218,220,221,222,223,
224,225,228,229,232,233,234,240,
241,242,243,244,248,251,253,257,
258,259,260,263,265,266,269,271,
273,274,277,278,279,284,285,288,
289,291,293,296,299,305,312,313,
326,327,332,334,335,339,342,349,
364,366,385,392,397,407,409,418,
422,424,432,433,446,450,469,480,
488,491,506,508,513,516,525,534,
539,545,552,556,594
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti: 218,
222,224,234,235,238,239,243,
248,253,255,256,257,264,271,275,
278,281,282,283,293,294,297,303,
306,310,326,327
Trkiye Cumhuriyeti: 343, 344, 346, 347,
348,353,366,368,373,374,378,385,
393,395,405,407,422,428,433,449,
469,489,490,501,506,516,518,525,
539,544,545,561,564,593,596
Trkiye - Havas - Reuter Ajans: 134

678

Trkiye dman Cemiyetleri ttifak Kongresi:

396
Trkiye ktisat Kongresi: 325
Trkiye Bankas: 352,353,388,411,422,
444,485,504,505,535
Trkiye retmen Dernekleri Birlii: 289
Trkiye - Ukranya Dostluk Antlamas: 283
Trk kadnlarna milletvekili seme ve seilme hakk tannmas: 508,509
Trkkuu: 515,516,517,527,571
Trk Maarif Cemiyeti (Trk Eitim Dernei):
409,412,515
Trk Meden Kanununun kabul: 387
Trk Mhendisler Birlii: 508
Trkoca, Trkocaklar: 314,323,325,328,
329,330,331,340,341,342,348,
353,361,363,382,384,389,390,391,
392,393,399,423,427,435,437,441,
443,444
Trk Talebe Birlii: 464,477,478
Trk Tarihinin Ana Hatlar (kitap): 477
Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti: Bk. Trk Tarih
Kurumu
Trk Tarih Kongresi (I.): 460,461
Trk Tarih Kongresi (Kurultay) (II.): 557, 558
Trk Tarih Kurumu (Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti):

445,446,447,448,460,461,472,

477,478,522,528,553,576,584
Trk Tayyare Cemiyeti: Bk. Trk Hava Kurumu
Trk Tecim ve Endstri Odalar Genel Kurultay: 518
Trk Ticaret Kanununun kabul: 391
Tylers Okulu (Amerika): 547
-UUkranya: 273,274,275,276,295
Ulusal Ekonomi ve Artrma Kurumu (Mill
ktisat ve Tasarruf Cemiyeti): 425,452,517
Uluslararas Ajanlar Kongresi: 419
Uluslararas zmir Fuar (V.): 522

Uluslararas zmir Fuar (VI.): 538

Vecihe Hanm (Ziya Gkalpn ei): 365

Uluslararas zmir Fuar (VIII.): 582

Vedit (Uzgren): 594

United Press gazetesi: 310

Vehbi (Bolak): 239

United Telegraph gazetesi: 242

Urfa: 173,175,178

Vehip Paa: 70,87,88

Velet (zbudak): 402
Velit (Ebzziya): 168,169

Urla: 395
Uak: 227,231,293,325,440,502

Venizelos (Yunanistan Babakan): 223,

224, 233,433,480,487,488,494

Uak eker Fabrikas: 440

Vermer (Dr.): 106

-nc Kolordu (Geliboluda): 34, 38, 40, 42,

45, 51, 52,53,54

Verschuur (Hollanda Elisi): 451

Veysel Karani Trbesi: 74,85
Vidin: 1

nc Kolordu (Sivasta): 126,132

Vikont Kintoma Mushkoji (Japonya Elisi):

488

nc Ordu (Makedonyada): 6,7,10,13, 14

Vilyat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-u Milliye

nc Ordu Mfettilii (9. Ordu Ktaat M-

Cemiyeti Erzurum ubesi: 147,148,149

fettiliinin daha sonraki ad): 138, 140,

Viranehir harabeleri: 574

145,149,153

Viyana: 106,107

nc Ordu Subay Talimgh Komutanl

Voroilof (Rus Generali): 488

Vkel Meclisi (Meclis-i Vkel): 129,141,

(Selnikte): 14
lk (Atatrkn manev kz): 584,592,593

145,151,187
-W-

lk (Halkevleri Dergisi): 472

skdar yangn: 404

Walko (Macaristan Dileri Bakan): 426

skp: 7

Ward Price (ngiliz gazeteci): 119,297

-V-

Wierusz Kowalski (Polonya Elisi): 397

Vahdettin (VI. Mehmet): 103,104,107,108,

113,119,120,121,127,137,142,144,145,
147,150,160,162,163,164,167,191,203,
217,219,221,226,227,299,312,313

Wilhelm (II.), Almanya mparatoru: 103,104,

105

Vain Tanner (Finlandiya Elisi): 450

Winther (sve Elisi): 507

Vakit gazetesi: 120,168,274,275,286,305,

315,366,373 Van: 234

Wey (ngiliz Binbas): 228

Van Hareket Mfrezesi: 86

Varna: 25
Varyemezoullar: 1
Vasf (nar): 366,374,519 V
Vasf (nay): 20,128
Vatan gazetesi: 333

Wilson (Amerika Birleik Devletleri Bakan):

104

-YYafa: 5
Yahya Galip (Karg): 170
Yahya Kaptan: 165
Yahya Kemal (Beyatl): 335,339,408,409,
496

Vatanda iin Meden Bilgiler (kitap): 449

Yakup Cemil: 16

Vatan ve Hrriyet Cemiyeti: 5

Yakup Kadri (Karaosmanolu): 300,301, 465

679

Yakup evki (Suba): 272,280,291,404,

411,414

Yusufuk tepesi: 60

Yalova: 420, 421, 422 ,424, 427, 428, 429,

430,431,447,448,461,463,464,465,
482,483,484,485,486,487,502,503,
504,518,519,521,528,531,535,553,
567,568

Yusuf zzettin Efendi (Veliaht): 54

Yusuf zzet Paa: 201,207,208,209, 210, 284

Yusuf Kemal (Tengirenk): 209, 252, 255,
272, 282, 299, 304, 308
Yksek Asker ra: 387,398,404,411,414
Ykseksrt: 52

Yamamato (Japon Amirali): 396

-Z-

Yang iyeh (in Asker Heyet Bakan): 495

Zabit Namzetleri Talimgah: 235,236

Yankovi, Dr. (Yugoslavya Elisi): 469

Zabit ve Kumandan (kitap): 29

Yarmca: 319

Zabit ve Kumandan ile Hasbhl (kitap):

29,121

Yavuz kruvazr: 30,31,598

Yedinci Ordu Komutanl: 95,96,97,98,99,
101,109,110,117

Zafer Antnn al (Ankarada): 408

Yenign gazetesi: 168,284,315

Zaimis (Yunanistan Cumhurbakan): 480,

495

Yeniehirdeki Atatrk Heykelinin al (Ankara): 408

Zafertepe: 264

Zara: 360

Yeni Turan gazetesi: 322

Zaro Aa: 391

Yeni Trk harfleri: 413,414,415,417,418, 422

Zaven Efendi (Ermeni Patrii Vekili): 171,172

Yeni Trk harflerinin kabul ve tatbiki hakkndaki Kanunun kabul: 418

Zayti Ferencz (Macar tarihisi, Prof.): 468

Yerky: 494

Zeki (Apaydn): 439,581

Yerli Mallar Sergisi (II.): 445

Ziraat Mezunlar Kongresi: 454

Yldrm Ktaat Mfettilii: 126,132,133

Ziya Bey (Aydn Valisi): 373

Yldrm Ordular Grubu Komutanl: 95, 96,

97,99,105,109,111,112,115,117,118,328

Ziya Gkalp: 364,365

Yirminci Kolordu (Ankarada): 122,129,131,

132,186

Ziya Naki (Yaltrm), Dr.: 571

Yoshida (Japonya Elisi): 426

Ziyaret (Veyselkarani): 74,75,83,85

Yozgat: 363,374,496

Zok: 74

Yrk Ali Efe: 230

Zoltan de Mariassy (Macaristan Elisi): 520

Yunanllar, Yunanistan: 5,20,29,31,127,

130,142,166,168,178,187,188,190,223,
224,225,226,231,238,249,269,294,297,
298,303,470,487,492

Zonguldak: 389,554

Zehra (Aylin), Atatrkn manev kz: 525

Ziya Hurit: 393

Ziya Paa (Bitlis eski Valisi): 170,172

Zuckerkandl (Dr.): 106

Yunus Nadi: 166 209,351,394,414,431,463,

500

Zbeyde Hanm: 1,2,38,84,105,128,137,156,

230,231,249,255,267,277,278,279,286,
287,291,292,293,296,314,315,316,318,
319,320,321,382

Yusuf (Akura), Prof.: 472

Zht Bey (Erzurum Valisi): 374A

680