1

2

ark Islahat Plan I
Kemalist ynetimin 1925te hazrlayarak yrtlmeye balad ark Islahat Plan, ak
olarak Krt kimliini yok etme ve Krdistan smrgeletirme plandr. Dahas, Plann askeri
ynetimler yoluyla yani sng araclyla hayata geirilmesi ngrlmektedir. Bavurulacak dier
siyasal ve kltrel politika ise zoraki asimilasyondur.
Krt sorunu neden zlemedi ya da ark Islahat Plan 1
Krt sorununun zm balamnda bugne kadar eitli kurum, kurulu ve kiilerce birok
rapor yaymland ve gr ileri srld. Bunlarn en ilgi ekici olanlarndan biri, yllar nce talihsiz
bir kaza sonucu yaamn yitiren, liberal politikac Adnan Kahvecinin hazrlayp eitli makamlara
sunduu Krt Sorunu Nasl zlmez? konulu Krt Raporuydu. Kahvecinin raporu, Krt
sorununa zm araylarnn ilgin ve anlaml rneklerindendi. nk O, raporunda, Krt
sorununun nasl zlemeyeceini irdeliyor ve Trkiye, Krt meselesine zm getirmek iin
saplantsz ve ada dnmek zorundadr diyordu. Dahas Kahveci, bugne kadarki yanl
yntem ve uygulamalarn sorunu byterek bugnlere tadn vurguluyordu.
Biz de, Krt sorununa bar-demokratik bir zmn btn yakclyla gndeme
yerletii bir aamada; Krt sorununun nasl ktn ve bugne kadar neden zlemediini
sergilemek amacndayz. Bu sergileme, bir ada zm perspektifini de beraberinde getirecektir.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti, 1925ten bu yana Krtlerin yaad blgeyi ark Islahat Planyla
ynetiyor. Plann hedefi Krt kimliini eitli yntemlerle ortadan kaldrarak, Krt sorununu
zmek. Bunun iin askeri zor, kltrel asimilasyon kurumlar ve cezalarla rl bir Krte yasa
(dil, tarih, yayn gibi) uygulamaya konuyor. Zamann Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulunun
kararyla hazrlanan ve yrrle giren bu planla birlikte, Krtlerin yaad blgeler mstemleke
yani smrge statsyle ynetilmeye allyor. Yaz dizimizde ark Islahat Plan ile bu plann
sonularn ve buna kar Krt aydnlarnn verdii mcadeleyi ve yaptklar uyarlar sunacaz.
Lozandan sonra Krt Sorununun serveni
1923e kadarki vaatlerin tam tersi bir yaklamla 1924ten itibaren dile getirilen Krt
sorununu sngyle zme politikas, Krt aydnlanma hareketi iinde tam bir d krklna ve
infiale yol amt. 1919-20lerde imzalanan Kongre Protokolleri, 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu
(Anayasa), Meclis konumalar; 1922de Mecliste grlen Krt zerkliine ilikin Kanun
Tasars, buna bal olarak bizzat Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal imzasyla cephe
komutanlklarna gnderilen genelgeler, 1923te yeni devletin eitliki yaplanmas konusunda
gazetelerin bayazarlarna zmitte yaplan aklamalar ve nihayet Trk ve Krt delegasyonu
adna Lozana katlan smet Paann, iki halkn eitliine ilikin sylemi unutulmu grnyordu.
Oysa, daha 6 Mart 1923te Mecliste bir konuma yapan Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey,
Trkle Krt terik-i mesai ederek yaamazlarsa, ikisi iin akibet yoktur. Bu nedenle herhangi biri,
dierine ihanet ederse ikisi iin de akibet yoktur diyerek, taraflar uyaryordu. O zaman bu szler
Mecliste ayakta alklanyordu.
Ancak, hemen bir yl sonra Trkn sngsnn grnd yerde Krtlk biter sloganyla
Krt sorununu sngyle zme edebiyat balamt ve Krt aydnlar hakl olarak bu politikay,
kan ve demir siyaseti olarak nitelendiriyor ve buna kar kyorlard. Nitekim, bu politikalara bir
tepki olarak, yine Krt aydnlarnca gerekte bir ihtilalden ok, bir devrim olarak nitelendirilen
1925 Byk Krt Ulusal Ayaklanmas gerekleiyor ve iki yl nce Mecliste ayakta alklanan
yukardaki szlerin sahibi de dahil onlarca Krt aydn idam ediliyor, saylar on be bine varan
yurtsever Krt de snglenerek ya da kurunlanarak katlediliyordu.
Krt aydnlarnn uyars
Katliamdan kurtulup lke dna kan Krt aydnlar, 20 Mays 1926da dnemin Babakan
smet Paaya gnderdikleri Muhtrada; yaanan ve gelecekte yaanabilecek ac gerekleri yle
dile getiriyorlard: Mevcut politikann yrtlmesinde ve kalclatrlmasnda direnilirse, Krtlk
aleminden vazgemi Trkln, yalnz bugn iin deil yarn da glkler ve korkun durumlar
karsnda kalmayacann gvencesini kim verebilir?
Bu anlay ve sorumlulukla, ac geree ihtilalin son demlerine kadar direniyorduk ve
kesinlikle kan dklmesinden yana deildik. Ne yapalm ki, bak kemie dayand, ac gerek
dolaysyla ubat 1925 htilalini yapmakla milletimizi savunmaya mecbur kaldk. htilalde yer alan
kiilerin, nefis savunmas ya da kiisel karlar iin deil; Trk ve Krt milletinin karlkl haklarna

3

saygl olmak kutsal idealleri uruna hareket ettiklerine ltfen inannz. Erzurum ve Sivas
Kongrelerinde yeni esaslar belirlenen Tekilat- Esasiye Kanunnamesinde (Anayasa) Trk ve Krt
milletlerinin ulusal snrlar iinde hr ve serbest yaayacaklarna ve birbirlerinin haklarna karlkl
saygl olacaklarna dair ak bir madde yok mudur?
te htilalciler onu, Trk milletinin liderlerinin Krtle reva grd medeni ve milli haklar
istemek ve savunmak amacndadrlar. (Bkz. M. Bayrak: Krtler ve Ulusal Demokratik
Mcadeleleri, zge Yay. Ank. 1993, s. 494-495)
1920lerde yurtlarn terk etmek zorunda kalan Krt aydnlar; Biz Krtler, Krtln
hayat ve bekasna suikast edilmemek artyla mthi ve mfrit Cumhuriyet ve uygarlama
taraftaryz ve tam anlamyla sapknlk ve efsane kayna olan istibdatn ve zorbaln aleyhtaryz
dedikten sonra, adeta bugnlere k tutarcasna u anlaml uyary yapyorlar: Eer gen Trkiye
Cumhuriyeti ve muhterem yneticileri, Trk ve Krtlerin birarada yaamasn gerekten istiyor ve
Krtln kuvvet ve kudretinden yararlanmay ve Krtlkten ok Trkln varln
salamlatrmak ve en azndan Krt milletini kazanmay hedefliyorsa, tek zm yolu ve ila; 20.
yzyl uygarlnn ulus ve zgrlk prensiplerine sayg ve uyma ile Krtlerin yaam hakkn
kabullenmek ve bu suretle Avrupallara, dost ve dmana kar olgunluunu ve siyasi yeterliliini
gstermektir. (age, s.498) Tersi durumda ne olacan da sylemi ve uyarmlar: Aksi takdirde,
mevcut politikann ve durumun devam ettirilmesinde srar edilirse, Krdistan veya arki Anadolu
ktas byk bir kin ve krgnlk yuvasna dnecektir...
Evet, dnemin Krt aydnlarnn yaklam ve uyarlar byle. Ancak Kemalist ynetim,
Franszlarn ve Krt milislerinin yardmyla syan bastrdktan sonra zafer sarholuuna kaplarak
ttihadlardan miras ald Krt kimliini zorla yok etme politikalarn daha ak ve daha kat
biimde yrrle sokar. Bu politikann ana belgesi, 1925te hazrlanp yrtlmeye balanan ark
Islahat Plandr. Bu, apak olarak Krt kimliini yok etme ve Krdistan smrgeletirme
plandr. Dahas, Plann askeri ynetimler yoluyla yani sng araclyla hayata geirilmesi
ngrlmektedir. Bavurulacak dier siyasal ve kltrel politika ise zoraki asimilasyondur.
Bu amala, ark lleri Asayi Maviri sfatyla Krdistanda grevlendirilen Hasan Reit
Tankut sonradan atamal Prof. ve Gne-Dil Teorisyeni 1928 ylnda ark lleri Umumi Mfettii
brahim Taliye bir Trkletirme Raporu hazrlar. Ayn yl iinde, Yahudi kkenli ttihad Mois
Kohen (Tekin Alp) tarafndan da Trkletirme adl bir el kitab hazrlanr ve Trk Ocaklarna
datlr.
Ad geen kitabn daha nsznde Trklerden Aka Gndzn u szlerine yer
verilmektedir: Trkiyede, Allahn hakiki klc halklarn penesinde ve Allahn kalemi Trklerin
elinde... Bu kl ile bu kalem izdiva ettiler (evlendiler). Bu izdivatan bir cemiyet (toplum) dodu
ki, ad Trk Milletidir. (age,s.525)
M. Kemal, bu Trkletirme Raporunda gerek kltr politikasn ilk kez yksek sesle dile
getiriyor: Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk milliyetisiyiz. Cumhuriyetimizin dayana
Trk topluluudur. Bu topluluun bireyleri ne kadar Trk kltryle dolu olurlarsa, o toplulua
dayanan Cumhuriyet de o kadar gl olur. (age,s.526)
Peki, daha bir yl nce Krt aydnlarnn kendisine iyi niyetli bir muhtra verdikleri Bavekil
smet Paa ne diyor: Vazifemiz, bu vatan iinde bulunanlar behemahal Trk yapmaktr.
(age,s.526)
1930da, dnemin anl-anl Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurt u demeci veriyordu:
Trk bu lkenin yegne efendisi, yegane sahibidir. Saf Trk soyundan olmayanlarn bu
memlekette tek haklar vardr. Trklere hizmeti olma hakk, kle olma hakk. Dost ve dman
hatta dalar bu hakikat byle bilsinler. (Milliyet, 19 Eyll 1930)
te, temelleri ark Islahat Planyla atlan bylesi bir Krt politikasyla balad her ey ve
bugnlere gelindi. Bu plann uygulamasn, devletin Krtlerle lmcl dans olarak gryorum.
Gnmzde Krt kimlii ve demokratik haklar konusunda yeni bir sre balam bulunuyor.
stelik, srekli silahl mcadeleye zorlanan Krtlerin bugne kadar yeterince bavurmadklar veya
vuramadklar nemli siyasi ve diplomatik bir mcadele srecidir bu. Krtler, eitli nedenlerle
bugne kadar yeterince kullanamadklar bu yeni yntemi laykyla deerlendirebilirlerse, hi kuku
olmasn ki, Krt sorununun zm yakn demektir. nk, dnyann en madur ve mazlum halk

4

konumundaki Krt halk, hakl bir davann peindedir ve sorunun zm salt Trkiyenin deil,
Avrupann ve tm insanln yararnadr...
ark Islahat Plann sorgularken; Devletin/Kemalizmin/Resmi deolojinin Krt Plan, Krt
Oyunu, Krt kmaz; Krtlere Sklan Kurun, Krtlere Kurulan Tuzak, Krtlere Vurulan
Kelepe gibi birok niteleme kuatyor insan. Biz yine de, temelleri ark Islahat Plan ile atlan,
devletin ret ve inkar politikasnn iflas anlamna gelen TRT-6ya kadar plann gelmi gemi tm
ynetimlerce esas alndn gzeterek, Devletin Krt Program/Devletin Krtlerle lmcl Dans:
ark Islahat Plan demeyi uygun bulduk. alma; zoraki yntemlerin iflas; demokratik zmn
zorunluluu konusunda bir perspektif sunarsa amacna ulam demektir...
ark Islahat Planna kar Krt aydnlarn giriimleri
A) Dr. M. . Sekban ve Krtler Trklerden Ne stiyor? (1923)
nl Krt aydn Dr. Mehmet kr Sekban, Ankara Hkmetinde Bayndrlk Bakan olan
hemehrisi Fevzi Pirinizade araclyla Hkmete bir muhtra-mektup gndererek, Krtlerin
isteklerini dile getirir. Krtler Trklerden Ne stiyorlar? balkl bu muhtra-mektupta; Krtlerin
Trklerle eit yaamas talebi aka dile getirilir. Mehmet kr Sekban Bey, Krt halk adna
isteklerini, Trk ynetimlerinin adeta bir kutsal metin gibi sunduklar Misak- Milliye ve 1921
Anayasasna dayandrr.
Misak- Millinin 1. maddesinde yle denmektedir: ... Birtakm dinsel ve kltrel balarla
bir dierine bal ve ayn ama ile dolu unsurlardan oluan ve igal izgisinin tesinde ve berisinde
oturan Osmanl ve Mslman ounluunu kucaklayan topluluklar, birbirlerinin rksal (milli)
haklarna ve toplumsal koullarna karlkl saygl olmak kouluyla hibir bahane ile fiilen ve
hukuken ayrlmay kabul etmezler. (Bkz. M. Bayrak: Krdoloji Belgeleri; s. 36-37)
Krt aydn Sekbann ikinci lt ise 1921 Anayasasnn 22. maddesidir. Bu maddede ise
yle denmektedir: Aralarndaki ekonomik, toplumsal ve dilsel ilikilere gre iller birletirilerek
Genel Mfettilik Blgeleri oluturulur.
Sekban, bu maddelerden yola karak nerisini yle koyuyor: Mesele basit. ounlukla
Krtlerin yaadklar blgeleri, 22. maddenin ngrd zere birletirelim ve Genel Mfettilik
kuralm. Bu Genel Mfettiliklere, ayn Yasann 23. maddesini olduu gibi uygulayalm. Bugnk
ller daresi Kanununun ierii de amac salar. Yalnz bu kanunda vurgulanmayan bir maddeyi
ekleyelim: Genel Mfetti Krt olmaldr.(...) Genel Mfettilik Blgesinde yaplacak genel
seimlerde seilecek milletvekilleri Genel Mfettilik ynetiminde l Byk Genel Meclisi adyla
toplanarak, kendi snr ve yetkileri iinde yasalarn ve dzenliin yansra Genel Mfettilik
btesini dzenleyecek ve yrtlmesini belirleyecektir. Bu Meclisin yetkileri bir Eyalet
Parlamentosu (Landtag) niteliinde olacaktr. Trkiye ve Krdistana ilikin dier konular iin
Ankara da toplanan Byk Millet Meclisine Krt milletvekilleri nceden olduu gibi devam
edeceklerdir.
Krt aydn Mehmet kr Sekban Bey, daha 1923te Ankara Hkmetine sunduu bu
raporda, Krt ulusal-demokratik haklarnn bu yolla verilmesi halinde, yarataca yararlar da yle
belirtiyor: Mevcut devlet yasalarnn metin ve ruhuna uygun ve Misak- Millinin kapsamna denk
den bu nerim kabul edilirse, btn Krt yurttalar byk bir itenlik ve ballkla lkeyi ve ortak
milli amalar gerekletirmeye son derece byk bir aba ve gayret gsterirler. Krt Misak- Millisi
olarak da adlandrlan ve adlandrlmaya da layk olan istekler ki (Krt diline hakim ve emeinin
rnne sahip olmaldr) cmlesiyle zetlenebilir bu suretle gerekleerek iki karde millet
arasndaki tarihi dostluk balar bir szleme ile glendirilmi olur. te tarihin hakl tanklarndan
Dr. Mehmet kr Sekbann 1923deki zm nerileri...
B) Krt aydnlarnn Muhtra-Mektubu (1926)
Dr. Mehmed kr Sekbann 1923 ylnda kemalist ynetime sunduu Muhtra-Mektupun
dikkate alnmamas ve vaadedilen szlerin yerine getirilmemesi zerine patlak veren 1925 Krt
syan ki Krt aydnlar bunu Krt Azim Kiyam- Millisi yani Byk Krt Ulusal Ayaklanmas olarak
nitelendirirler kanla bastrlr.
syandan sonra bir kanl katliama dnen bu hareketin ardndan, srgndeki Krt aydnlar
soukkanllklarn kaybetmeyerek, bu kez Ankara Hkmetine dnemin Babakan smet Paa
(nn) araclyla bir Muhtra-Mektup gnderirler. Bu Muhtra-Mektup, 20 Mays 1926 tarihinde
zamann Bavekili smet Paaya hitaben yazlp gnderilmi, isyan deiik boyutlaryla

5

deerlendiren ve Krt Ulusal steklerini ieren son derece nemli bir Muhtra-Mektup tur.
Mektubun zamann Bavekili smet Paaya gnderilmi olmasnn nedeni; smet Paann Krt
kkenli bir aileden gelmesi, Lozanda Trklerin ve Krtlerin temsilcisi olarak bulunduunu aka
ifade etmesi ve bu nedenle Krt sorununun ncelikli muhataplar arasnda bulunmasdr. Bu
nedenle Muhtra-Mektup, gnderildii tarihte Babakanlk grevini yrten smet Paann
kiiliinde Trkiye Gen Cumhuriyetini ikaz etmek amacyla yazlmtr.
Mektup, Krt Mnevverleri Namna yani Krt aydnlar adna yazlm. 1925 Krt syann
deerlendiren tarihsel bir belge olmasnn yan sra, o zamanki Krt-Trk ilikilerinin boyutlarn
yanstmas, o zamanki Krt aydnlarnn gzyle Krt sorununu irdelemesi ve bugne de mesajlar
sunmas asndan bu mektup nemlidir.
Krt Metalib-i Millisi (Krt Ulusal stekleri) ana balyla gnderilen mektubun giriinde;
mektubun gnderili nedenleri yle vurgulanyor: Muhterem Paa Hazretleri, Trk ve Krt
milletlerinin bugnn ve geleceini soukkanllkla inceleyerek, bu iki milletin siyasi, ekonomik,
sosyal yararlar dolaysyla birlikte yaamakla, ancak hayatlarn srdrebilecekleri konusunda
beslediimiz dnsel ve vicdani kany bir kat daha salamlatrarak, gerekten bu iki karde
milletin birlikte karlatklar ve zellikle gelecekte de kalacaklar korkun ve kuku verici
durumdan ekinerek kiisel deil, bal bulunmakla vndmz Krt milletinin imdiki ve
gelecekteki yararlar dolaysyla birka satrla sizi, gerekteyse Trkiye Gen Cumhuriyetini
uyarmay ve mmkn olduunca duygusallktan kanarak, gr ve dncelerimizi sunmay
ulusal bir grev bildik. (Bkz.M. Bayrak: Krtler ve Ulusal-Demokratik Mcadeleleri, s. 493)
Muhtra-Mektubun daha sonraki blmnde; Osmanl dnemindeki Krt hizmetleri ile Birinci Dnya
Savanda Kafkas cephesinden Basra Krfezine ve en son Sevr Antlamasndan sonra Krt
fedakarl anlatlmakta; daha sonraysa Krt halknn ilkadan bu yanaki kkl ve eski tarihine
vurgu yaplmaktadr.
Daha sonra 1925 isyanna deinilmekte ve bu isyann gerekte bir inklab ve ihtilal hareketi
olduu, hatta bir ihtilalden ok da bir devrim ve ulusal ayaklanma olduu vurgulanyor ve yle
devam ediliyor: Bu hususta dklen btn masum kanlarn byk sorumluluu Krt ihtilalcilerine
deil, dorudan doruya Trkiye Cumhuriyetine aittir. nk gen Cumhuriyeti ynetenler, bu
ihtilal ve inklab (devrim) ruhunu bar bir biimde pek kolaylkla teskin edebilirken, kan ve demir
siyaseti ile yok etme politikasn ihtilalcilere ve Krt milletine reva grd. Bu tutumdan ne yazk ki,
ne Krtler ne de Trkler yarar grd.
Bu saptamann ardndan ise u uyar yaplyor: Mevcut politikann yrtlmesinde ve
kalclatrlmasnda diretilirse Krtlk aleminden vazgemi Trkln, yalnz bugn iin deil
yarn da g ve korkun durumlar karsnda kalmayacan kim garanti edebilir?
Krt aydnlarnn 1926 tarihli bu ok nemli Muhtra-Mektubunun devamnda; Erzurum ve
Sivas Kongreleri ile yeni esaslar belirlenen 1921 Anayasasna atfta bulunulmakta ve u ilke
hatrlatlmaktadr: Anayasada, Trk ve Krt milletlerinin ulusal snrlar iinde zgr ve serbest
yaayacaklarna ve birbirlerinin haklarna saygl olduklarna ilikin ak bir hkm yok mudur? te
ihtilalciler onu, Trk milletinin liderlerinin Krtle reva grd bu uygar ve ulusal haklar istemeyi
ve savunmay nlerine hedef olarak koymulardr. Krt milleti her dnemde kendi ulusal diline
sahip olmay ve emeinin karln almay ama edinmitir.
Muhtra-Mektubun daha sonraki blmlerinde de, Krt sorununun kan ve demir siyaseti
ile, ceza tehditleri ile deil, ancak barl yntemlerle zmlenebilecei vurgulanyor ve u zm
nerisi getiriliyor: D entrikalara meydan vermemek, Krt-Trk milletlerinin geleceini tehlike ve
korkulu durumlardan kurtarmak ve dost ve dmanlara kar mahup olmamak iin Krt
toplumunun haklarna sayg gsterilerek uyulmas ve bir adem-i merkeziyet (zerklik) ynetiminin
verilmesi suretiyle bar yank Krt milletinin sevindirilmesi ve yattrlmas ve bu zmle
gerekten nemli ve kangren olma noktasna gelen Krt sorununun bar bir biimde kesin
zme kavuturulmas yolunun Trkiye Cumhuriyetince tercih ve layk grlmesi... (Bkz. age,
s.497)





6

ark Islahat Plan II
Uygar dnya kamuoyu iin Krdistan sorunu yoktur ve bu konuda bilgilendirilmemilerdir.
Ama, Krdistan sorunu vardr ve dnyada tek evlad kalana dek de var olacaktr. Bu gerek, ulusun
zgrlnn ilan edildii gn bitecektir. Krdistan halk zgr yaamak istiyor.
Krt sorunu neden zlemedi ya da ark Islahat Plan 2
Trk devletinin Krdistanda uygulamaya koyduu ark Islahat Planna kar tarihin hakl
tanklar olan Krt aydnlar 1926 ylnda, birok mektup ve aklamayla yaanan Krt katliamn
dnyaya duyarmaya alt. Krt sorununun zmne ilikin de birok neriler sunan Krt
aydnlarnn abalar o dnem de devletin souk yzne arparak boa kmtr.
C) Krt Hoybun rgtnn dnyaya ars (1928): Trkiyede Krtlerin Krm
Krt aydnlarnn Mays-1926da dnemin Babakan smet Paann kiiliinde Ankara
ynetimine verdii Muhtra-Mektup, iindeki aklc nerilere karn Kemalist ynetimce kaale
alnmam; dalarda silahl direni devam ederken, idamdan kurtulan srgndeki Krt aydnlar da
Suriyenin bakenti amda 1927 ylnda Hoybun (Xoybun) adyla bir rgt kurmulard.
Bu rgt, Cumhuriyet sonras Krt ulusal-demokratik taleplerini ve ikayetlerini dnya
kamuoyuna yanstmaya alan en nemli oluumdu. Nitekim ad geen rgt, kuruluundan
hemen sonra 1928de dnya kamuoyunu Krt sorununda bilgilendirmek iin ngilizce bir bror
yaymlyordu. Krt Hoybun rgtnn dnyaya ars niteliindeki bu bror Trkiyede
Krtlerin Krm adn tayordu. Bu bror, binlerce susuz insann ldrlmesi zerine, Trkiye
tarafndan Krdistan sorununa ilikin olarak yaylan yalanlarn aa karlmas amacyla
yaymlanmtr cmlesiyle balayan bror yle devam etmekteydi:
Krdistan sorunu, Trkiyedeki gnlk gazeteler, Trk hkmeti tarafndan ok sk sansr
edildii iin yazlamad gibi, uygar lkelerce de her zaman ihmal edilmitir.
phesiz ki Krdistann paralarndaki kk lkeleri yneten Batl gler, sorunu tam
olarak bilebilirler. Gn gemiyor ki, bu lkelerden bazlarnda bunlar grenler ve onlarn kiisel ve
ulusal talihsizliklerini anlatanlar olmasn. Bir kere daha tekrarlayalm ki, uygar dnya kamuoyu iin
Krdistan sorunu yoktur ve bu konuda bilgilendirilmemilerdir. Ama, Krdistan sorunu vardr ve
dnyada tek evlad kalana dek de var olacaktr. Bu gerek, ulusun zgrlnn ilan edildii gn
bitecektir. Krdistan halk zgr yaamak istiyor.
Yeryzndeki kardeler!
Sizler bu talihsiz kardeinizi kavgada yalnz m brakacaksnz? Hayr asla! Sizler, zgr ve
mutlusunuz. zgrln ve mutluluun ne olduunu bilirsiniz. Byk, acl davamzda bize yardm
edin, bu asil davrannz bugnk ve gelecekteki nesillerimizce anlacaktr. Yaasn zgrlk!
(Bkz.M.
Bayrak: Krdoloji Belgeleri, s.40) Trkiye Krtleri asimile neyi umuyordu?
Brorn devamnda; II. Merutiyet hareketinden sonraki gelimeler tek tek ele alnmakta
ve Osmanldan devralnan Arap, Ermeni, Arnavut, Rum, erkez ve Krt gibi rksal aznlklarn ve
halklarn durumu irdelenmektedir. Krtlerin durumu deerlendirilirken zetle u grlere yer
verilmekteydi: En ok asimilasyona uratlmak istenen ulus Krt ulusu idi. Trk egemenlii altnda
drtyz yl cehalete terk edilen byk bir Mslman ulustu. (...) Trkiyenin Krdistan topraklarna
girmesiyle birlikte, Krtlerin diline, milliyetine, kltrne ve inanlarna kar uraya girdiler.
Krtleri kendi dzeylerine indirmek iin, Trkler ilerlemeye alan btn yollar kapattlar. (...)
1864te btn Krdistan topraklar onlarn ynetimi altna geti. Krdistan karanla boan ve
byk ehirlere kendi dilini sokan Trkiye, Krdistan halkn asimile ile neyi umuyordu. Dnya
Savann patlamasyla bekledikleri an yakaladlar. (age.s.42)
Daha sonra ttihadlarca uygulanmaya allan asimilasyon politikalarna yer veriliyor ve
Mtareke dneminde Krtlere verilen szlere deinildikten sonra Lozan Antlamasnn
imzalanmasndan sonra Kemalistlerin gerek yzlerini ortaya kardklarna vurgu yaplyor:
Ankara meseleye dikkatle bakp karar verdi. Krtleri riske girmeden yok edebilmeleri iin Musul
zerindeki iddiasndan vazgemesi gerekiyordu. zellikle, blgenin nfusunun byk ounluu
Krt olduu iin... Gsteri olarak hafif bir itiraz yaptktan sonra Musul sorunu Ankarann planlad
ekilde halledildi. Bundan sonra tereddte gerek yoktu. Artk silah, ate, balta kullanma zaman
gelmiti... Krt dilinin yasaklanmasyla iaret verildi. Krt aa, eyh ve liderleri yakalanp srgne
gnderildi. Aydnlarn kaderi aynyd. Hepsi Trk vilayetlerine doru yolland. Ama ok az ulat.

7

Tarlalar ve dalarda daha nce vahi hayvanlar tarafndan yenilen zavall Ermenilerin cesetlerinin
yerlerini Krtlerin ehitleri almaya balad.
Krt isyanlarnn amac bamszlk ve zgrlktr
Brorn bundan sonraki blmlerinde, genelde Krt isyanlar, zelde 1925 Krt Ulusal
Direnme Hareketi, dorudan ark stiklal Mahkemesi yarglamalarndan rneklerle veriliyor:
Trkiyeye kar Krt isyanlar, Trk egemenliinin var olduu andan itibaren balamtr. Bu
isyanlarn amac hep bamszlk ve zgrlkt... phesiz bu zgrlk mcadelesinin
propagandas yaplabilseydi, bir vatanseverlik destan olurdu. Ne var ki, Krdistann jeopolitik
durumundan tr destani sava dnya tarafndan duyulmad veya ok arpk bir ekilde yansd
iin davann kutsalln kavramad. (...) Trkler bu isyanlar dnyaya, ekyalk olarak sundular.
Daha da ileri giderek, kendi ordularnca gerekletirilen Ermeni Jenosidini Krtlerin zerine
ykmaya altlar. Unutulmasn ki, modern Trkiye Cumhuriyeti de, eski Osmanl imparatorluu
gibi, Krtlere gne altnda yaayabilecei zgr bir yer brakmad iin, medeniyet nnde her
zaman sorumlu tutulacaktr.
Brorn bir baka yerinde ise; Trk ynetiminin Avrupada Krtlerin gyabnda, Krtler
hakknda yalan haberler yaydklar, ierdeyse ou kez gerei itiraf etmek zorunda kald
anlatlyor ve yle devam ediliyor: Avrupa iin farkl bir yol izlendi. Krtlerin yamac, fanatik,
duygusuz; yalnzca Halifeye bal bir kitle olarak gsterilmesi, isyanlarn Halifelik kurumu iin
yapld propagandas yapld. Bunun amac, uluslararas kamuoyunda Krtlerin gerek
isteklerinin, zgrlk taleplerinin kavranmasn nlemekti... Evet, tarihin hakl tan Krt
aydnlarnn 1928de dnya kamuoyuna bir arsndan ilgin kesitlerdi bunlar. Ltfen dn
bugnle bir kez daha karlatrr msnz?..
) Dr. Shirguh (C. A. Bedrxan) ve Krt Sorununun Kkenleri (1930)
Hoybun rgt, 1930 ylnda da Dr. Bletch Shirguh imzasyla Celadet Ali Bedrxana
kapsaml bir rapor-kitap hazrlatarak ngilizce, Franszca ve Arapa dilleriyle dnya kamuoyunun
dikkatine sunar.
Krt Sorununun Kkeni ve Nedenleri konulu bu rapor-kitap kapsaml bir almadr.
alma, bir nszden sonra u konular iler: Krdistan Corafyas, Krtlerin Dili ve Edebiyat,
Krtlerin Kkeni, Trklerin Geliine Kadar Krtler, lk Krt-Trk likileri, Krtler ve Trkler, Krt-
Trk likilerinde lk Anlamazlklar, 1806dan Bu Yana Krtlerde Kkl Deiimler, Krtler ve
Birinci Dnya Sava, Sevr Anlamas ve Krtler, Sevrden Lozana, 1925 Krt syan, Trklerin
Acmaszlklar (1925-1928), Hoybun, Gncel Durum, Duyarsz ve Tarafl Avrupa, Lozan
Antlamas ve Aznlk Haklar, 1925-1928 Yllar Arasnda Yaplan Katliamlar.
Grld gibi, bu yeni rapor-kitap; Krt delegesi erif Paann Sevr Bar Konferansna
sunduu Nota dahil, o gne kadar bu alanda yaplm en kapsaml almadr. Bunun, nl
Krdolog Bazil Nikitinin Krtler almas zerinde de etkili olduu grlyor. Bu rapor-kitabn
sonunda verilen geni bibliyografya neredeyse aynen Nikitin tarafndan da deerlendirilmitir.
Kitabn nsznde almann amac yle konmaktadr: Krt ulusu, vatan Krdistan, bu
ulusun zlemleri, Halifelere ve Padiahlara kar direnilerinin nedenleri, ibirlikileri ve kemalizme
kar bakaldrlmas, dnya kamuoyunun byk ounluu tarafndan bilinmeyen karanlk
konulardr.
Bu yaptn amac, uygar dnyaya Krdistan ve Krt ulusunun kkenini, gemiini ve
geleceini tantmaktr. Krtlerin, kahraman Avrupa ve Trkler tarafndan incelendii gibi, bir
incelemeye layk olup olmadklarn gstermektir. Kara almalar rtmek ve Trklerin gerek
yzn ortaya koymaktr. (Bkz. M. Bayrak: Krdoloji Belgeleri, s. 51)
Kitapta; Meclis tutanaklarndan ve gnlk gazetelerden gidilerek 1920-30 dnemine ilikin
ilgin alntlar yaplyor ve arpc belirlemelerde bulunuluyor. Szgelimi, M. Kemalin, Sevr
Antlamasndan sonra Krtlere yaklam yle belirleniyor: Sevr Antlamasndan sonra Krtlerle
gren M. Kemal, Krt halknn varln ve yceliini kabul ediyordu. M. Kemal, Sevr
Antlamasnn Krtlere tand haklarn aynsnn tannacan, antlamada sz geen koullarn
gerekletirileceini taahht ederek Krtleri yanna ald. Yunan ordusu topraklardan atlr atlmaz,
bar gerekletirilmi olacakt. Doal olarak Trk-Krt kardelii, dini birliktelik, Krt milletinin
kahramanlklarla dolu gemii henz unutulmamt. Btn bu laf kalabal Krtleri etkiledi.
(age,s.82)

8

Yazar, Erzurum Mebusu Heseyin Avni Beyin Lozan Antlamasndan nce ilk Meclisteki u
szlerini aktaryor: Trklere ve Krtlere ait olan bu lkenin krssnden sadece u iki millet
seslenme hakkna sahiptir: Trk ve Krt halk. Yazar, o tarihte Mecliste benimsenen bu szlere
karlk Lozandan sonra Avni Beyin bir daha mebus seilmemesine dikkat ekiyor.
Yazar, 1925 syanna giden sreci ise u szlerle zetliyor: Yunan ordusu yurttan atlm
ve Krtlerin de desteiyle Lozanda son derece avantajl bir bar elde edilmiti. imdi de sra
Mustafa Kemalden verdii vaatleri ve szleri yerine getirmesini istemee gelmiti. Krtler,
M.Kemale, vermi olduu szleri hatrlatarak bunlar yerine getirmesini istediler. Ancak M. Kemal
ne verdii szlerden ne de bir Krt sorununun varlndan szedilmesini bile istiyordu. Yaplan
btn giriimler sonusuz kald ve M.Kemal de, Krt sorununu Abdlhamidin Ermenilere yapt
gibi bitirmek, katliam yoluyla ortadan kaldrmak istedi.
Rapor-kitabn bu isyana ilikin bilanosu korkuntur: 8758 hane (ev) yaklm-yklm, 15
bin 206 insan katledilmitir. 1925-1928 yllar arasnda kt koullarda yaamn yitiren insan says
200 bini gemitir...
Kitapta, Trk yneticilerin bilince kan rklklar konusunda da ilgin gazete haberleri
veriliyor. Szgelimi dnemin Babakan smet Paa (nn), 1930 ylnda Sivas demiryolunun
al dolaysyla yapt konumada yle diyor: Sadece Trk milleti bu lkede etnik ya da rki
birtakm haklar isteyebilir. Baka hibir kiinin buna hakk yoktur. Demiryolunun snra ulat gn
btn tereddtler bu gerek karsnda sonusuz kalacaktr. (Bkz. Milliyet gaz. 31.8.1930dan
aktarlarak age, s. 96)
M. Kemalin anl-anl Adalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) da, bundan hemen sonra
demite yapt konumada unlar sylyor: Trkler bu lkenin tek yetki sahipleridirler. Saf
Trk olmayan hi kimsenin bu lkede hi bir hakk yoktur. Onlar sadece ve sadece hizmeti ve kle
olma hakkna sahiptirler. Bu gerei dost, dman, herkes, dalar bile bilmek zorundadr. (Bkz.
19.9.1930 tarihli Milliyetten aktarlarak, age, s. 101) Krt zgrlk rgt Hoybun adna bu kitab
kaleme alan yazar, bilince kan rklk karsnda yle isyan ediyor: Bu ikiyzllk ve kstahlk
karsnda sylenebilecek her ey hafif kalacaktr. Krtlerin silahl mcadelesine kar kma sav
ve modern Trkiye bahanesiyle ortaya kan insan hak ve hrriyetlerini hizmeti, esir dzeyine
indirgeyen halklara, devletlere bu dnyada rastlanabilir mi?
te, size tarihin hakl tan Krt aydnlarnn, Krt diplomasi tarihine 1930da koyduklar bir
kilometre ta. Srgndeki Krt aydn ve rgtleri Cumhuriyetin 10. ylna rastlayan 1933 ylnda da
ataa geiyorlar.
D) Celadet Bedrxan ve Mustafa Kemale Ak Mektup (1933)
nl Krt aydn Celadet Al Bedrxan, yl sonra 1933te Cumhuriyetin 10. yl dolaysyla
Cumhurbakan Mustafa Kemale bir ak mektup gnderir ve bunu kitap olarak da yaymlar.
Kitabn ad, Cumhurreisi Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Ak Mektuptur.
Cumhuriyetin 10. ylnda Kemalist ynetimin 150likler adyla yurtdna srd
aydnlardan byk bir blm af edilmi, ancak Krt aydnlar bundan yararlandrlmamt. Tpk
tutuklu Krtlerin sonraki kimi aflardan yararlandrlmamas gibi.
Krtler hakknda, II. Dnya Savann bitiminde Hkmetin isteiyle nemli bir gizli rapor
hazrlayan Mlkiye Bamfettii Ahmet Hasip Koylan, Krt diplomasi tarihi asndan byk nem
tayan bu Ak Mektubun Krt ulusal isteklerine ilikin blmn kendi raporuna da alr. Gizli
rapora alnan blm Ak Mektubun Krtler Ne stiyorlar? balkl blmdr.
Paa Hazretleri, bilinen kiisel ve medeni cesaretinize ramen bilmem ki neden imdiye
kadar Trkiyede bir Krdistan meselesinin varln aka itiraf edemediniz? yle bir Krdistan
meselesi ki, hkmetinizi, onunla megul olurken, kararszlklara, kukulara, geri dnlere ve
yarm nlemlere yneltiyor. (...) Mamafih ben de itiraf etmeliyim ki, Krdistan ok eski bir tarihsel
kavramdr ve milletim Krtlerin eski bir tarihi, belli bir corafyas ve toplumsal bir rgtll vardr.
(...) (Bkz. M. Bayrak: Krtler..., s. 575)
Bedrxan, ok eski zamandan beri mevcut olan bu sorun iin, bugnk ekil ise, esasen
yzyln en byk karakteristii olan ak bir milliyet eklidir der. Krt milliyetiliinin, II.
Merutiyetten sonra Trk Ocaklar ile ilk tohumlar salan Trk milliyetiliinden ok eski olduunu
belirten yazar, Ahmed Xannin Mem Znini buna rnek olarak gsterir (Koylan da, raporunun

9

bir yerinde,Krtlere milliyet ve istiklal fikir ve akn ilk alayan kiinin Ahmed Xan olduunu
syler).
Mustafa Kemalin de eski bir mensubu bulunduu ttihad-Terakkinin bir hesaplamasn
yapan Bedrxan; bu ynetimin Trk Ocaklar araclyla yrtt politikann Trklerle Krtleri
birbirlerinden olduka uzaklatrdn vurgulayarak yle der: Ksaca, Trk Ocaklar size Trk
yetitirdii kadar, bize de Krt yetitirdi.
Yazar, daha sonra ttihad ve Terakkinin Mslmanlar asimile, Mslman olmayanlar
katletme politikas izlediini ve bu Trk hareketin planna gre asimilasyon blmne dahil olan
Krtlerin eritilmesi iin bir kanun yaplarak, Krtlerin batya nakledilmeye balandn belirtir ve
Birinci Dnya Sava yllarnda younlatrlan bu uygulamalarn, Krtlerde milliyetilik bilincini
daha da krbaladnn altn izer. Krtleri zorla asimile etmenin ve Krt sorununu zorla zmenin
mmkn olmadn, tarihten rneklerle anlatan yazar, Ak Mektupun sonunda u somut
nerilerde bulunur: Resmi bir duyuru ile Krdistann varln, Krtlerin tarihsel, ulusal, kltrel
haklarn tanr ve aklarsnz, ite o zamandr ki sorunun zmne doru byk ve nemli bir
adm atlm olur. (...) Paa Hazretleri, ynetiminiz dneminde Krdistan sorununu zmek
istiyorsanz; eyann tabiatna uygun tek yol budur. Bakas deildir ve yoktur. Dier herhangi bir
yol izlendii taktirde elde edilecek baarnn, glde denizler boan kahramann zaferinden yksek
bir sonu vermeyeceini kabul ediniz. Buna ramen bunca deneyim ve baarszlklar gznnde
dururken gstermi olduum yol izlenmezse, Bakanlk amacnzn Krdistan sorununu zmek
deil, tersine Krdistan yangnn bytmek olduu ortaya kar. Paa Hazretleri, Krtleri eritmek
veya esir etmek emin olunuz ki, onlar ldrmekten daha zordur. Krtlerin hrriyeti, tabiattan doan
bir eliktir. Sadi-i irazinin dedii gibi, elikle peneleenin sonu elini-kolunu yaralamaktr. (...) Her
eye ramen Mslman kan dkerek Mslman kurunu ile len Anadolu yavrularna
acmyorsanz, biliniz ki Krdn de damarlarnda lerek, ldrerek dkecei kan her zaman iin
bolca mevcuttur. (Bkz. age, s. 579) Evet, tarihin hakl tanklklarndan birini daha birlikte izledik.
Celadet Al Bedrxan, belki hibir zaman lkesine dnemedi, ama Cumhuriyetin 85. ylnda tarihin
kimi hakl kard ortada deil mi?..




























10

ark Islahat Plan III
Ky boaltma, srgn ve tedip yntemiyle Krdistann demografik yapsn deitirmek,
1925te yrrle konan ark Islahat Plannn ve buna bal yasalarn bir ngrsdr. Trk
devletinin bu politikas on yllardr Krtler zerinde uygulanmaya devam etmektedir.
Krt sorunu neden zlemedi ya da ark Islahat Plan - 3
Cumhuriyetin kuruluundan sonra Krtlere verilen szlerin hibirisi tutulmam, aksine
Krtler youn bir asimilasyon cenderesine alnmt. Krte konuma yasaklanyor, okul ve askeri
klalar asimilasyon merkezleri haline getiriliyordu. Hemen sonrasnda ise yeni bir tarih tezi
yazlarak, Krtler aslnda Trklerin bir kolu olduu ispatlanmaya allyordu. Krtlerin ise verilen
szlerin tutulmamas, younlaan asimilasyon abalarna kar isyan etmekten baka areleri
kalmyordu.
E) Dersim Katliam ve diplomatik giriimler (1937)
Sevr Antlamasnn imzalanmasndan sonra, Krdistan Teali Cemiyetinin ynlendirmesiyle
Dersim merkez olmak zere Kuzey Krtlerine braklan blgede zerk bir Krt ynetimi kurulmas
abasna girilmi, ancak bu aba Milli Mcadele koullarnda, kar propaganda almalaryla
boulup kalmtr.
Lozan Antlamasndan sonraki uygulamalar ise, bata 1925 Krt Ulusal Direnme Hareketi
olmak zere Ar, Zlan, Oromar, Tendrek gibi birok isyana, katliama, tedip (iddet yntemleriyle
dize getirme) tenkil (cezalandrma) ve tenqil (zorla grtme ve etkisizletirme) hareketine yol
amt. Tm bu hareketleri kanl biimde bastran kemalist ynetim; 1930lu yllara gelindiinde
srann son ban ba olarak grlen Dersime geldiini aka ifade etmeye balamt. Bu
nedenle Cumhuriyetin 10. yl kutlandktan hemen sonra bu konuda kollar svanyor ve gerekli
hazrlklara giriiliyordu. 1937 ylna gelindiinde Dersimi vurmak iin artk her ey hazrd. Bir
askeri manevra ad altnda gerekletirilen bu vurma ve katliam 1938e kadar devam etti.
Dersim liderlerinin balcalar Seyid Rza, Alr ve Vet. Dr. Mehmet Nuri Dersimdir. Bu
nderler arasnda en eitimlisi Nuri Dersimdir. Elimizde Dersim nderleri tarafndan uluslararas
platformlara gnderilen iki diplomatik belge bulunuyor. Bunlardan biri Nuri Dersimi tarafndan
Franszca olarak kaleme alnp Dersim Airetleri Adna Milletler Cemiyeti Umumi Ktipliine
(Birlemi Milletler Genel Sekreterliine) gnderiliyor. 20 Kasm 1937 tarihli bu Mektup, olup-
bitenleri yaln biimde anlatmaktadr. Baz kesitleri yle: Trkiye hkmetinin on be yldan beri
btn Krdistanda eitli ekillerde izledii yok etme siyasetini, zellikle iki yldan beri Dersim
adn tayan blgemizde younlatrdn, imdiye kadar eitli yollarla uygarlk dnyasnn
baklarna sunduu gibi birkez daha insanlk ve uygarlk dnyasnn en yksek mahkemesi olan
Cemiyetinize (Topluluunuza) bildirmek zorunda bulunuyoruz.
Irk, dil, tarih, kltr ve uygarlk gibi, en esasl farklarla Trklerden ayr olan Krtlerin
yzyllardan beri ve Trklerden yzyllarca nce zerinde yaadklar z ve tarihi yurtlar zerindeki
ulusal hayatlarna son vermek amacyla, Trkiye, tarihinin kaydetmedii zulm yntemlerine
bavururken, bu hareketlerine bir uygarlama adn takmak suretiyle tarih ve dnya karsnda en
acmasz yalan da sylemi oluyor. Kendi tarihi yurdu zerinde, kendi dilini ve kltrn
gelitirerek, tarihin ve uygarln kendisine verdii kutsal grevi yerine getirmekten baka bir ama
gzetmeyen Krt ulusu; genleri, yallar, kadnlar, kzlar ve ocuklaryla Trk hkmetinin eitli
ekil ve sistemdeki yok etme siyasetine kurban olmaktadr. Bu hkmet Krt ulusunun varlna
son vermek iin; aile aile, grup grup, ky ky zorla grtme uygulamasndan balayarak; top,
mitralyz ve uak bombardmanlar ve boucu gaz saldrlarna varncaya kadar, hibir lm
aracn kullanmaktan ekinmemektedir. (Bkz. Krdistan Tarihinde Dersimden aktarlarak,
Krdoloji Belgeleri, s. 177-178)
Mektubun daha sonraki blmnde Trk hkmetinin temdin yani uygarlatrma adn
verdii bu yok etme siyaseti, rneklerle anlatlmaktadr:

Btn Krt okullarn kapatmak, Krt diliyle her trl yayn, okuyup yazmay, hatta Krte
konumay en iddetli tehditlerle yasaklamak,

Krt ocuklarnn, Trk dili ile ve Trk okullarnda olsa bile orta ve yksek eitim grmemeleri iin
iddetli nlemler almak,

11


Trk ordusunda, Krt subaylarnn yetimemesi iin gizli kanunlar yapmak,

Krdistan blgesinde hibir Krdn -sivil memurlukta bile olsa- memur alnmasna izin vermemek
(buna ilikin kanun ilan edilmitir),

Krt ve Krdistan gibi Krtle ilikin kelime ve terimleri, tarih ve corafya gibi bilimsel eserlerden
ve basndan karmak,

Bir ksm Krtleri kadnlarna ve gen kzlarna varncaya kadar, Anadoluda en acmasz
dnemleri geride brakacak bir acmaszlkla kam altnda askeri inaatta hizmet ettirmek,

Dier bir ksm Krtleri de btn mal ve eyalarndan mahrum ederek, beer onar kiilik kafileler
halinde Trk blgelerine, Trk nfusunun yzde beini gemeyecek biimde zorla iskan etmek...

Trk ynetiminin uygarlama olarak sunduu uygulamalarn, Krtlerin kimliklerinden
koparlmasndan ve asimilasyonundan baka bir ey olmad vurgulanan mektubun sonu
blmnde Birlemi Milletlere arda bulunularak, yle deniyor: Irksal ve ulusal varl ka kez
siyasi konferanslar ve uluslararas szlemelerle tannm olan Krt ulusunun insani haklarna
kar Trk hkmetinin bu zulmleri, en byk ve biricik makam olarak tandmz messesenizin
(Birlemi Milletlerin) yksek ve kurtarc prensipleriyle taban tabana zttr. Bu zulmlere, o
kuruluun asla kaytsz ve ilgisiz kalmayacana byk inancmz vardr.
Bu mektuplardan bir tanesi de, ilk kez Nokta dergisinin 50. Ylnda Dersim syan konulu
zel saysnda yaymlanmtr. ngilizce kaleme alnan bu mektup ise, Dersim Generali Seyid
Rza imzasyla ngiltere Dileri Bakanlna gnderiliyordu. 30 Temmuz 1937 tarihli bu mektupta
da, gelimeler anlatlmakta ve yle denmektedir: Zindanlar yumuakbal Krt halkyla dolup
tayor. Aydnlar kuruna diziliyor, aslyor ya da Trkiyenin soyutlanm blgelerine srgn
ediliyor... milyon Krt, benim sesimden Ekselanslarna sesleniyor ve hkmetinizin yksek
manevi etkisinden Krt halkn yararlandrmanz sizden rica ediyor. Evet, bu ardan ksa zaman
sonra Seyid Rza ve Alr gibi Dersim nderleri de katledilecek, Dr. Mehmet Nuri Dersim ise bir
daha dnmemek zere lkesini terk edecektir. Geriye kalansa, onun bugn de hemen tmyle
geerliliini koruyan bu ars olacaktr...
ark Islahat Plan uygulamalar
Krtlere ynelik kltrel asimilasyon, tm resmi kurum ve kurulular araclyla
yaygnlatrlyor ve yaamn tm alanlarnda uygulanmaya allyordu. 1925te ark Islahat
Plan ile Krte konuulmas yasaklanyor, kamuya ak yerlerde Krte konuanlarn
cezalandrlmas ve resmi kurumlarda Trke bilmeyenlerin ilerinin yaplmamas ve zorluk
karlmas ngrlyordu.
1928 ylnda 3 ay gibi ok ksa bir sre iinde insanlar, binlerce yldan beri kullandklar
Osmanlca Alfabeden koparlarak Latin Alfabesine yneltiliyorlard. Trk kltr dndaki
kltrlerin asimilasyonu temelinde tam bir resmi kltr seferberliine balanmt. Bunun iin
yaplacak ilk ilerden biri, bir Resmi Tarih yazmakt. ncelikle bir Trk Tarih Encmeni
oluturuluyordu. Bu kurulda, asker ve sivil kemalist aydnlar yer alyordu. Bu giriim, daha sonra
Trk Tarih Kurumuna dntrlyordu. Bunu, Trk Dili Tetkik Cemiyeti olarak balayp Trk Dil
Kurumuna dnen kurumlama izliyordu. Mustafa Kemal bir toplant srasnda Trk Tarih Kurumu
yelerine yle diyordu: Biz Balkanlar niin kaybettik biliyor musunuz? Bunun tek bir sebebi
vardr. Bu da Slav aratrma cemiyetlerinin kurduu Dil Kurumlardr. Bizim iimizdeki insanlarn
milli tarihlerini yazp, milli uurlarn uyandrd zaman, biz Balkanlarda Trakya hudutlarna
ekildik. (Bkz. Utkan Kocatrk: Atatrkn Fikir ve Dncelerinden aktarlarak, Beikinin,
Komkar-1988 Genel Kuruluna gnderdii mesaj, Deng Komkar, Say: 108/1988)
te, M.Kemal, Cumhuriyetin kurulmasndan sonra yeni Trk Alfabesi ile birlikte dil ve kltr
derlemelerine giriiyor ve niversitelerde Trk dilini, tarihini, edebiyatn ve kltrn gelitirecek
blmler ayor. Ancak dier kltrler ya grmezlikten geliniyor ya da onlara ipotek konuyordu.
Beiki, bu Kemalist kltr politikasnn ikinci ayan yle amlyor: Bu konumadan karlacak

12

ikinci sonu udur. Eer herhangi bir ulusu boyunduruk altnda tutmak istiyorsan; o ulusu Alfabesiz
brakacaksn. O ulusun dilinin, edebiyatnn gelimesini, tarihinin aratrlmasn yasaklayacaksn.
O halkn ulusal bilince ulamasna engel olacaksn. nk, ulusal bilince ulat zaman kendi
tarihini, kendi hayatn yaamak isteyecek, senin boyunduruunu tanmayacak, sana
bakaldracaktr. te, Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte Krt dilinin yasaklanmasn; Krt
edebiyatnn ve tarihinin incelenmesinin engellenmesini bu ereve iinde deerlendirmek gerekir.
Krt diline, tarihine ve edebiyatna ilikin bir iz brakmamak iin her ey yaplmtr. Yeni doan
ocuklara Krte isimler verilememesi, Krte ky ve mntka isimlerinin Trkeletirilmesi
bunlardan sadece birkadr. (Bkz. agy)
ark Islahat Planna elik eden bir genelge (1930)
u ana kadar vurgulanagelen politikalarn uygulanmas iin Vilayet daresi Kanununun 31.
maddesiyle valiliklere de grev veriliyor. 1930 yl balarnda ileri Bakanlnca valiliklere
gnderilen ok gizli ve kiiye zel bir Trkletirme Genelgesinde; bata Krt kltr olmak zere
farkl kltrlerin yokedilmesi konusunda son derece ilgin neriler yer alyor. Valiliklere verilen
grevlerden baz maddeler unlar:

1- Yabanc lehelerle gren kyleri isimleriyle, nfuslaryla, grlen leheleriyle tesbit
etmek...

4- Yeniden yabanc leheli hi bir kyn, mahallenin kurulmasna izin vermemek...

8- ehir ve kylerde dil dernekleri kurularak, yalnz Trkeyi konuturmaya almak,

9- Trkle ve Trkeye pay ve paye vermek, som Trkln ve zellikle Trke konumann,
yalnz erefli olduunu deil, maddeten krl olduunu da kendilerine bilfiil gstermek,

10- zellikle kadnlar arasnda Trkenin yaygnlamasna almak; bunlardan Trk kzlarnn
Trke konumayan kyllerle evlendirilmesini tevik etmek;

11- Trklk topluluunun genel zelliklerine aykr olan herhangi bir yabanc hissin zararn ve
fenaln kendilerine her vesileyle anlatmak;

12- Kyafetin, arklarn, oyunlarn, dn ve toplum gelenek ve greneklerinin de milliyet ve rk
hislerini daima uyank tutan ve toplumlar gemilerine balayan balar olduu unutulmamal;
bundan dolay leheyle birlikte bu gibi aykr gelenekleri de fena ve zararl grmek, o leheyi
konuan zmrelere mensup kiilerin ve ailelerin isim ve lakaplarn Trkeletirmek, nfustaki
kaytlarn ve knyelerini frsat dtke dzeltmek.

Genelgenin bundan sonraki blmnde;
Krt, Bonak, erkez, Laz, baza, Grc, Trkmen, Tatar, Afar, Pomak lakab
verilmemesi, bu adlarla anlan kylerin adlarnn deitirilmesi nerilmekte ve yle denmektedir:
zetle (bu nitelikteki unsurlarn) dillerini, geleneklerini ve dileklerini Trk yapmak, Trkn
tarihine ve bahtna balamak her Trke den milli ve nemli bir grevdir. (Bkz. M. Bayrak:
Krtler..., s. 508-509)
Dahiliye Vekaletinin (ileri Bakanl) valiliklere gnderdii bu gizli genelge, kukusuz
1925te hazrlanarak yrrle konan gizli ark Islahat Plannn uygulamalarndan biriydi. Krte
konumann yasaklanmas ve konuanlarn cezalandrlmas;
Krdistann Fratn bats-Fratn dousu olmak zere ikiye blnmesi ve Fratn
batsnn, asimilasyona tabi tutulacak ncelikli yre olarak seilmesini hatrlatyordu.
Basn, siyaset ve marlarda plann yansmalar
Kemalist rejimin bu gizli plan ve program, derhal Kemalist basn ve yayn organlarnda da
ifadesini buluyor ve tam bir propaganda saldrs balatlyordu. Szgelimi ateli Kemalist
kalemlerden biri olan Esat Mahmut Karakurt, Ar syan n bahane ederek, 1 Eyll 1930 tarihli
Akam gazetesinde Krtleri yle anlatyordu Bunlara aa yukar vahi denilebilir. Hayatlarnda

13

hibir eyin farkna varmamlardr. Btn bildikleri sema (gk) ve kayadr. Bir ay yavrusu nasl
yaarsa, o da yle yaar. te Ardakiler bu nevidendir... imdi siz tasavvur edin; bir kurdun, bir
aynn bile dolamaa cesaret edemedii bu yaln kayalarn zerinde yrtc bir hayvan hayat
yaayanlar ne derece vahidirler. Hayatlarnda acmann mansn renmemilerdir. Hunhar,
atlgan, vahi ve yrtcdrlar... ok alaktrlar. Yakaladklar takdirde sizi bir kurunla ldrmezler.
Gznz oyarlar, burnunuzu keserler, trnaklarnz skerler ve yle ldrrler!.. Kadnlar da
kendileri gibi imi...
Burada, dikkat eken husus, gemite Osmanlnn Trk unsura dnk Etrk-i npk,
Etrk-i merkep-etvar, aa ayaklu Trkler gibi sulama ve ktlemelerinin; bu kez Kemalistlerce
Krtlere dnk olarak yaplmasdr... te yandan, hangi anlayn insan kellesi kesip, kulak ticareti
yaptysa henz belleklerdedir.
O zamanlar Kemalist rejimin yar-resmi szcs konumundaki Cumhuriyet gazetesinin
31.7.1930 tarihli nshasnda yer alan u ifadeler de, bu tarihten sonraki uygulamalarn adeta bir
habercisiydi: Hkmet, arkta umumi bir temizlik yapmaya karar vermitir. skn edilmemi hibir
airet kalmayacak, gebelii tamamen kaldracak, bu kitle arasnda devlete kar olanlar tedip
edilecektir (zorla hizaya getirilecektir). Bu sebeple, kabile hayat ark havalisinde son gnlerini
yayor. Tek bir nizam etrafnda toplanm arl-namuslu vatandalarn memleketi olacaktr.
(M.imen: Dn ve Bugnyle Gerikalmlk Sorunu, z-Ge yay.Ank.l991,s.94) Solcularmzn pek
sevdii Atatrkn nl Adalet Bakan Mahmet Esat Bozkurt da ayn yl iinde verdii bir demete;
Trkten baka hi kimsenin ynetme ve yaama hakk olmad yolunda ifadeler bulunuyordu.
Cumhuriyetin 10.ylna rastlayan 1933ten sonra artk hi bir ey gizlenmeye gerek grlmyordu.
On yllk sre iinde bagsteren on dolaynda Krt isyan; katliam, tedip ve tenkil yntemleriyle
bastrlm ve artk dze kldna inanlmaktayd. Bu inan, Onuncu Yl Marna bile yansmt:
ktk ak alnla on ylda her savatan
On ylda on be milyon gen yarattk her yatan
Bata btn dnyann sayd Bakumandan
Demir alarla rdk anayurdu drt batan
Trkz, Cumhuriyetin gsmz tun siperi
Trke durmak yaramaz, Trk nde, Trk ileri...

Ayn anlay, Atatrkn Onuncu Yl Nutkunda da ifadesini buluyordu: Yurttalarm! Az
zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli Trk kahramanl ve yksek Trk
kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir. (...) Trk milletinin karakteri yksektir. Trk milleti alkandr.
Trk milleti zekidir. nk Trk milleti, milli birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmitir. (...)
Yksek bir insan cemiyeti olan Trk milletinin tarihi... (...) Ne mutlu Trkm diyene!
Bu tarihten bir yl sonra 1934te, 2510 Sayl Mecburi skan Kanunu karlyor ve Krt
kimliini yok etme operasyonu aktan yasal bir dzenlemeye balanyordu. Bu kanunun 1, 2, 9,
10, 11, 12 ve 13. maddeleri dorudan Krtlerin srgn ve mecburi iskn yoluyla asimilasyonunu
hkme balyordu. Geriye, ban ba olarak grlen Dersimin tedibi (zorla yola getirme)
kalmt. Nitekim 1935te Tunceli Kanunlar karlyor ve 1937-38de bilinen Dersim katliamlar ve
mecburi iskn gerekletiriliyordu... Ondan sonraki sre ise genel izgileriyle biliniyor. te,
siyasal-kltrel yaknmalarn resmi tanklar ve sanklar ya da asimilasyon politikalarnn ksa
tarihesi...
ark Islahat Plannn bir ngrs: Ky boaltmalar ve Krt srgnleri
Dnem dnem gazeteler, boaltlan Krt kylerinin yeniden yerleime alacaklarn
mjdeliyordu!.. Szgelimi Hrriyet gazetesi, konuya ilikin haberini u balkla veriyordu:
Boaltlan kyler alyor. Haberin alt balndaysa yle deniyordu: Genelkurmay Bakan . H.
Karaday, Babakan Erbakana, terr nedeniyle boaltlan kylerin sahiplerine yeniden alaca
mjdesini verdi. (Hr. 12.7.1996) Haberin devamndaysa, bugne kadar 2421 ky ve mezrann
boaltld, yerletirme ilemineyse Elaz ve Binglden balanaca bildiriliyordu. Boaltlan ky
ve mezra saysnn 3 binin zerinde olduu konusunda elde ciddi bilgilerin bulunmas bir yana, 21.
yzyla girmeye birka yl kala bylesi bir utan tablosu acaba neden uygulamaya kondu?.. imdi,
ky boaltma ve srgn yntemiyle Krdistann demografik yapsn deitirmenin, 1925te
yrrle konan ark Islahat Plannn ve buna bal yasalarn bir ngrs olduunu sylersem,

14

herhalde bizim ak ya da rtl kemalistlerimiz yine rahatsz olur... Oysa, gerekten 1925te
yrrle konan gizli ark Islahat Plannn birok maddesi; ky boaltmalar ve srgn yoluyla Krt
ulusal hareketini etkisizletirmeyi ve asimilasyonu yaygnlatrmay ngryordu.
Szgelimi ark Islahat Plannn 9. maddesi yleydi: Krt isyann ynlendiren ve
ynetenlerle, bunlarn yaknlar, yandalar ve airet reislerinden, Hkmetin douda kalmalarn
uygun grmedii kii, aile ve gruplar batda Hkmetin gsterecei yerlerde iskn edileceklerdir.
10 Haziran 1927 tarih 1097 sayl Baz Ehasn ark Mntkasndan Garp Vilayetlerine Nakline
Dair Kanunla bu srgnn boyutlar daha da geniletilmi ve isyan blgesinin dna tarlmtr.
1934 ylnda yrrle konan 2510 sayl Mecburi skn Kanunu, gizli ark Islahat Plannn resmi
bir belge olarak devam ve da vurumuydu. Bu yasa ile 1937-38lerde yrrle konan Tunceli
Kanunlar yeni ky boaltmalara ve kitlesel srgnlere kaynaklk ediyordu. Dahas, Jandarma
Genel Komutanlnca, Dersim katliamndan nce hazrlanan Dersim adl bir gizli raporda; hangi
airetlerin batda nerelere srlecei nceden belirlenmiti.
12 Eyll Askeri Cuntas ve 1986da yrrle konan Olaanst Hal Yasasyla
gerekletirilen ky boaltmalar ile kitlesel srgnler ise, yakn dneme rastlad iin herkesin
belleindedir. Grld gibi, halkn yerleim sorunlarn zmek bir yana, bizatihi bu sorunlar
karan, uluslararas yerleim konferans HABTATa evsahiplii yapan T.C. devletinin kendisidir.
Ancak 1920lerin kafasyla Krt sorununu zmeye yeltenen bugnk askeri-siyasi erk, tez
zamanda uvallad. nk manta ve bara dayanmayan her zoraki zm, birok sorunu da
beraberinde getirir. Nitekim, Krdistandaki ana yerleim birimleri, altyap ve kaynak
yetersizliinden dolay bunca yk stlenemezken; byk metropollerin varolar da bu youn g
dolaysyla adeta barut fsna dnt. te yandan, Krdistanda tarm ve hayvanclk neredeyse
tmyle bitti. Savan maliyeti ise btenin neredeyse yarsna yaklayor. Ksaca, bu rk kantar
bunca arl tamaz hale geldi. Bu nedenle, insanlarn topraklarna geri dnmeleri bir bakma
kanlmaz duruma gelmiti.
Ancak, burada bir noktaya dikkat etmek gerekiyor. Devlet, bu yerleimde yine eski kafaya
giderek devlet yanllar ve devlet kartlar olmak zere halk ikiye ayracak ve bata korucular
olmak zere devlet yanllarna ncelik ve ayrcalk tanyacak. Yani blgeyi devlet yandalaryla
donatacak. Ancak bunun zm olmadn da ksa zamanda grecek. nk hibir kyl, tann-
toprann bakasna verilmesini ve Hamidiye Alaylarndaki gibi devlet yanls kyllerin
gdmnde yaamay kabul etmeyecektir.
























15

ark Islahat Plan IV
Krt sorunu neden zlemedi ya da ark Islahat Plan 4
Nereden gelirse gelsin ev yakmalar insana ihanetle, orman yakmalar doaya ihanetle,
dolaysyla tm topluma ve insanla ihanetle edeerdir... Gemite, feodalizmin yaratt gerilim
erevesinde ot yakma, ekin yakma ve ev yakma bir alma, giderek mcadele biimi olarak
alglanyordu. nk ot kn hayvan besini, ekin insan besini ve ev barnak olarak yaamsal
neme sahipti krsal toplumlarda. Getiimiz yllarda Trkiyede ortaya kan kimi orman
yangnlar, bu konuyu yeniden kamuoyu gndemine getiriyordu. 1925te ikame edilen ark Islahat
Planyla birlikte, Krdistanda ky yakp ykmalar, kyleri ortadan kaldrp halk belli merkezlerde
toplama, Krt sorununu zmede bir yntem olarak belirlenmi ve uygulanmtr. Szgelimi 1925-
28 yllar arasnda katledilen insanlarn says 15 binin zerindedir. leler itibaryla yaklan ev
saylar ise yle sralanmaktadr:
Katliam Blgesi Yaklan Ev Says
Lice ---- 1284
Darahini ---- 2197
Nusaybin ---- 440
Palu/Ekinz ---- 905
Ertui ---- 125
apakur ---- 576
Eylan ---- 790
Midyat ---- 450
Hasankeyf ---- 37
Diyarbakr ---- 728
Gen ---- 643
Toplam ---- 8175

(Kaynak: Dr. Bletch Shirgun; Krt Sorununun Kkeni ve Nedenlerinden aktarlarak,
M.Bayrak; Krdoloji Belgeleri, s. 101-110)
Hele bir devletin ky yakma konusunda klavuz bile hazrlayabileceini hi dnebilir
misiniz? Dnemiyorsanz, dnmeye aln! nk buras Trkiye... Evet, Tunceli Vali ve
Kumandanl tarafndan 1938de bir klavuz yaymlanyor. Klavuzun ad: Tunceli Blgesinde
Yaplan Ekya Takibi Hareketleri, Ky Arama ve Silah Toplama leri Hakknda Klavuz (Elaz,
Turan Matbaas)
Klavuzun Kyde ekya aramas balkl blmnde, evlerin nasl yaklaca yle
anlatlyor: Damlar ta ve topraktan ibaret olup, yalnz tavan ve direkleri ve aa dallar vardr.
Bunlar yakmak gtr. Ancak dam stnden bir ksm toprak atlarak aalar meydana karlr.
Toplanacak odun ve allar burada yaklmak suretiyle bina atee verilir. O da, kapsndan ieriye
odun yarak ateleme sureti ile geniletilir. (Bkz. Hdr Gkta: Krtler-syan-Tenkil, st, 1991, s.
141)
Evrensel gazetesinde g ve tehcir konusunda bir yaz okumutum (14.6.1995). Semra
Somersan imzal yaznn bal: Ergenekona inanan Profun kyn yakyorlar. Haberde;
Atatrk Profesr Hamza Erolunun Siirte bal Salanzo (Yedikap) adl kynn askerler
tarafndan yakld, Ergenekoncu Prof. Erolunun, Demirel dahil Ankaradaki tm giriimlerinin
sonusuz kald, Jandarma Karakolunun iki yldzl Astsubay Komutannn, onlar da kim? Burada
benim dediim geer dedii ve Salanzoyu yakp ykt bildiriliyordu.
Bu durum, kimilerini yadrgatabilir, ama beni yadrgatmyor. nk bu, daha 1925te
kararlatrlm ve askerlere verilmi bir grevdir!.. Ya orman yakmalar... Ekya takibi ve
ekyann gizlenmesini nleme gerekesiyle bu da onlarca yldr Krdistanda yrtlegelen bir
yntemdir. Blgenin aaszlamasnn nedeni, herhalde yalnzca yakacak salama deildi.
Hatrlyorum, daha 1970li yllarda Tekin Snmez adl air-gazeteci bir arkada,
Krdistanda kastl orman yakmalarn ileyen bir rportaj yaymlam ve bunu 1977de kitap
olarak yaymlamt. Ad m, ad Orman Yedi Faistlerdi... te size, herkesin belirli dersler
karabilecei 30 yl ncesinin belgesel bir edebiyat rn. Gizli belgeler ve kitaplar, irkin
politikalar byle eleveriyor ite...

16

Bir ark Islahat Plan uygulamas olarak smrgeletirme
Cumhuriyet dneminden bu yana zaman zaman hkmetler, Osmanlnn kt idaresi ve
derebeylerin elinde zar alayan da Trklerini kurtarmak iin hamasi nutuklar atar, ancak bu da
Trklerinin makus talihi bir trl yenilmez ve kaderi deimez...
Mustafa Kemal, Albay olarak Silvanda ve Paa olarak Diyarbakrda grev yaparken,
Krtlerle yakn diyaloga girerek, onlar aa ve eyhlerin basksndan kurtaracana yle inandrr ki,
emeki Krtler adeta kendisine taparlar. O, Hasan Hayri komutasnda tmyle Krtlerden oluan
bir zel koruma taburu oluturur, yoksul Krt ocuklarn arabasnda tar. Batllarn syleyiiyle o
adeta bir Krt Lawrensi kesilir.
Devlet Bakanl dneminde de benzeri sylemleri srdrmesine karn, hibir zaman
ibirliki Krt aa ve eylerine dokunmad gibi onlarla rtl ya da ak bir dayanma iine girer.
1923ten itibaren Krdistan temsilcisi olarak kendi brokratlarn Meclise atar; bunlara birka da
Krt aas elik eder. Atad brokratlar, genellikle Krt ulusal hareketlerine kar ve Krt
asimilasyonunda grev alm kimselerdir. Cumhuriyetin 50. yl dolaysyla hazrlanan TBMM
Albm incelendiinde, bu gerek btn aklyla ortaya kar. Ulusal demokratik haklar bir yana,
halkn ekonomik ve sosyal durumunu dzeltecek toprak reformu ve teknik yatrmlara hibir zaman
giriilmez.
Toplumsal kalknmay salayacak bu tr uygulamalar bir yana; resmi bina ve demiryolu,
karayolu gibi yatrmlar da salt gvenlik nedeniyle ve Krdistandan hammadde sevkiyat iin
dnlr. Baknz, devletin Krt politikasn belirleyen gizli ark Islahat Plannn ilgili
maddelerinde neler ngrlyor;
Madde-18) Hkmet binalar ve jandarma karakollar, askeri yaplar ve snr karakollar
sratle ina edilecektir.
Madda-19) Blgedeki btn yollarn inaat program Umumi Mfettilike dzenlenir.
ncelikle genel ve zel ynetim iin gerekli, nemli askeri ulam yollar yaplmaldr.
Madde-21) Tm karakollar, savunmaya elverili biimde ina edilmekle birlikte, telefon ve
helyosta ile donanmaldr. Bu blgede birka telsiz istasyonu bulunmaladr. (Bkz. M. Bayrak:
Krtler ve Ulusal-Demokratik Mc. s. 487-488)
O tarihten sonra Krdistanda yaplan yatrmlar hep gvenlie dnk oluyor ve yukarda
ngrlenlere ek olarak bol miktarda hapishane yaplyordu. Yaklak 40 yl Trkiyenin kaderinde
sz sahibi olan Cumhurbakan Sleyman Demirel de, dnemin Babakan Tansu illere bir
Gneydou Raporu veriyor ve eitli nerilerde bulunuyordu. Demirel, raporunda eski deyimle
tecahl- arifaneden yani bilip bilmezlikten gelerek kimi neriler sralyor. Sanki kendisi de olup
bitenlerin en nemli sorumlularndan biri deilmi gibi. Raporunda Gneydou llerinin Genel
Durumunu yle belirliyor: ehirlere ar g var. Bunun sonucu olarak ehirlerde ime suyu,
kanalizasyon, yollar, belediye hizmetleri, eitim ve salk hizmetleri yetersiz. sizlik, en byk
sorun. Konut, en byk ikinci sorun. Krsal kesimde meralar, meyve ve sebze baheleri, tarlalar
byk apta terk edilmi. Hayvanclk can ekiiyor. Okullarn ou kapal. (Bkz. Hr. 25.7.1995)
nsann, burada gnaydn! diyesi geliyor. Sanki tm bunlar kendiliinden olmu ve Demirel
aydan yeni gelmi. Ve kimi yzeysel yatrm nerilerinin yannda, manevi propaganda iin blgeye
en iyi imam, hoca ve mftlerin gnderilmesi neriliyor... Dier yatrm nerileri, neredeyse 85 yl
nce ark Islahat Plannda nerilenlerin ayns.
1995 yl iinde Birlemi Milletler Kalknma Programnn desteiyle Trk bilim adamlarnca
hazrlanan nsani Kalknma Raporunda Gneydounun yatrm yoksulu ve mahrumiyet blgesi
olduu arpc biimde ortaya konuyordu: Trkiyede blgesel eitsizlik, ky-ehir ve cinsiyet
eitsizlii yaanyor. Trkiyedeki 73 ehirden 8i yksek, 53 orta, 12si de dk insani kalknma
grubunda bulunurken; Gneydoudaki illerin hepsi dk kalknma grubunda yer alyor. (Cum.11-
18.8.1996)
1997 yl iinde yeni Hkmet, Siirte karma yapyor ve tantanal bir Bakanlar Kurulu
toplants yapyordu. Ancak bu defa da, ahslar deimi ama anlay deimemiti. Hkmetin,
Krt kkenli Dou ve Gneydoudan Sorumlu Devlet Bakan Salih Yldrm; toplant ncesinde
yle diyordu: Halk bu kez de hayal krklna urarsa neler olabileceini dnmek bile
istemiyorum... (Cum.5.9.1997) Biz de dnmyoruz da, hamam deimedike, tellaklarn
deimesinin bir ey deitirmeyecei, stteki rneklerden belli deil mi?..

17

Ac gerek: Blgeleraras sermaye-sefalet uurumu
Devlet statistik Enstitsnn 1989 ylndaki verilerine gre, Trkiyenin en zengin 10 ili
yle: Kocaeli/zmit, stanbul, zmir, el, Zonguldak, Bursa, Tekirda, Ankara, Eskiehir, Krklareli.
Ayn dnemde Trkiyenin en yoksul 10 ili ise yle sralanyordu: Hakkari, Bingl, Ar, Bitlis,
Adyaman, Mu, Tunceli, Van, Kars, Diyarbakr. (Bkz. Sabah gaz. 8.9.1989)
Bu sermaye-sefalet uurumunun 1989-2000 arasnda daha da derinletiini sylemeye
bilmem gerek var m? Bir zamanlar dnyann en verimli topraklarna sahip olan Mezopotamyann
ve gnmzde yine birok yeralt maden ve petrol zenginliklerinin yan sra an en nemli
deerlerinden su kaynaklarnn stne oturan Krdistann bugnk sakinleri; dnyann en sefil
yaamn srdryorlar. Askeri plklerde beslenen ocuklar gren insanlarn yzleri kzaryor...
Aslnda Krt sorununun dm, nce ttihadlarca, ondan sonra da o gelenekten gelen
Takrir-i Skncularca atld. Bunun belgesi 1925te gizlice hazrlanp yrrle konan ark Islahat
Plandr. Bu plan hazrlayanlardan dnemin ileri Bakan Cemil (Uybadn) ne diyordu:
Krdistan, umumi valilikle ve mstemleke (smrge) yntemiyle idare edilmelidir. te,
gnmzdeki blgeleraras sermaye-sefalet elikisini yanstan tablo, bu anlayn eseridir...
Srgn, sansr ve yasakla Krt sorunu zlr m?
ark Islahat Plan nedeniyle Krdistana ynelik ynetim yasalar hep farkl olmu. Takrir-i
Skn ve bu erevede dzenlenen Sansr ve Srgn Talimnameleri, 1927de karlan Baz
Ehasn ark Mntkasndan Garp Vilayetlerine Nakline Dair Kanun, bugnk koruculuk sisteminin
ncelini oluturan zale-i ekavet Kanunu, 1934te yrrle konan Mecburi skn Kanunu,
daha sonra gelen Tunceli Kanunlar, askeri cunta tarafndan 1980den sonra uygulamaya konan
2932 sayl Krteyi yasaklayan kanun ve tabii bunun anas Aldkat Anayasasnn kimi zel
hkmleri ile son Terrle Mcadele Kanunu gibi yasal dzenlemeler, bu ret, inkar ve asimilasyon
politikasnn ke talarn oluturuyor.
1925 ve 1990 Takrir-i Sknlarnn ayrntl karlatrmasna girmenin yeri buras deil.
Ancak u kadarn syleyelim ki; eski kanun da koruculuk sistemini ngryordu, bu kanun da
ngryor ve pekitiriyor; eski kanun da Havali-i arkiyede dare-i rfiye Mntakasnda Tatbik
Edilecek Sansr Talimatnamesiyle yaygn bir sansr ngryordu, 1990 Kararnameleri de... Eski
kanun da bata halkn liderlerine ynelik olmak zere srgnleri ngryordu, bu kanun da... Her
ne kadar Mustafa Kemal, Kan ile yaplan inklplar daha muhkem olur, kansz inklp
ebedletirilemez diyorsa da, bunun gereki olmadn sonraki gelimeler gstermitir. Tabii
1923te Bursada sylenen bu szlerden iki yl sonra gerekletirilen Takrir-i Sknun bir inklp
m yoksa baka bir dava arkada olan milletvekili Ekrem Rizenin dedii gibi, demokratiklemeye
ve zgrlemeye darbe vuran bir gerileme hareketi mi olduu ayr konu...
Ksaca, 1925 Takrir-i Sknu ve devam yasal dzenlemeler nasl Trk ve Krt halklarna
zmszlkten baka hibir yarar getirmediyse, 1990 Kararnamelerinin ve TMKnn da getirecei
oydu. Kan, gzya, kinlerin bileylenmesi; iddetin yeniden kan, kann yeniden iddeti dourmas...
Bu anlay, 1925ten sonra 20 dolaynda isyan ve katliamdan baka ne yaratt ki, bugn ne
yaratsnd?...
Askeri yntem zm deil
Askeri yntemin zm olmadn bu lkeyi ynetenler bilmiyorlar m peki? ayet
bilmiyorlarsa, Krt sorununda ve bakaca ulusal ve toplumsal sorunlarda askeri yntemlerin zm
getiremeyeceini, askerlerin nerisi ve TBMMnin onayyla uygulanan skynetimler listesiyle
birkez daha gzlerinin nne serelim. Evet, 1920-27 yllar arasnda rfi dare, 1927-47 yllan
arasnda Umumi Mfettilik, o tarihten sonra da sk aralklarla Skynetim ve 1986 ylndan sonra
ise Olaanst Hal uygulamas. Birlikte izleyelim:

1- Sivasta Kogiri Hareketi dolaysyla ilan edilmi olan dare-i rfiyenin refi (kaldrlmas)
hakknda kararname. No: 427 Tarih: 12.12.1920.

2- Mamuretlaziz, Erzincan, Divrii ve Zara kazalarnda idare-i rfiye ilan hakknda kararname.
No: 727 Tarih: 10.3.1921.

3- ark vilayetlerinin bir ksmnda (Elaziz, Gen, Mu, Ergani, Dersim, Diyarbekir, Mardin, Urfa,

18

Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkari, Malatya, Ki ve Hns) idare-i rfiye ilanna mtedair karar. No:
114, Res. Gaz. No: 85 Tarih: 25 ubat 1925.

4- ark vilayetlerinin bir ksmnda ilan edilen idare-i rfiyenin (1) ay daha temdidine (uzatlmasna)
dair karar. No: 121 R. G. No: 90 Tarih: 23.3.1925.

5- ark vilayetlerinin bir ksmnda ilan edilen idare-i rfiyenin (7) ay daha temdidine (uzatlmasna)
dair karar. No: 133 R. G. No: 96, Tarih: 20.4.1925.

6- dare-i rfyenin temdidine dair karar. No: 163 Tarih: 25.11.1925.

7- Erzurum vilayeti dahilinde (1) ay mddetli idare-i rfiye ilanna dair karar. No: 167. Tarih:
25.11.1925.

8- syan sahas ve civarndaki vilayetlerde ilan edilmi olan idare-i rfiyenin (1) sene daha
temdidine dair karar. No: 271. Tarih: 22. 11.1926.

9- Gen, Mu, Erzincan, Elaziz, Dersim, Diyarbekir, Mardin, Siverek, Urfa, Siirt, Bitlis, Van ve
Hakkari vilayetlerinde ve Erzurumun Ki ve Hns kazalarnda (1) ay mddetle idare-i rfiye
ilanna dair kararname. No: 11547. Tarih: 23.2.1925.

10- Malatya vilayetinde (1) ay mddetle idare-i rfiye ilanna dair Kararname. No: 1551 Tarih:
24.2.1925.

11- 1547 ve 1551 Nolu kararnamelerle ilan edilen idare-i rfiyenin (1) ay mddetle temdidine dair
kararname. No: 1640 Tarih: 23.3.1925.

12- Erzurum vilayet dahilinde (1) ay mddetle idare-i rfiye ilanna dair kararname. No: 2754 Tarih:
24.11.1925. (NOT: Bu arada, 1927-1947 yllar arasnda 20 yl sreyle Umumi Mfettilik ynetimi
hkimdir.)

13- Ankara, stanbul ve Kocaeli gibi ii ve Krt younluklu illerde 1963ten 1970 ylna kadar 7
defa Skynetim ilan.

14- stanbul, Kocaeli, zmir, Ankara, Adana, Hatay. Diyarbakr ve Siirt illerini de kapsayan
skynetim ilanna dair TBMM karan. No: 250 Tarih: 26.4.1971.

15- Ayn illerde skynetim sresinin uzatlmasna dair TBMM karar. No: 251. Tarih: 26.5.1971.

16- Ayn illerde skynetim uzatmalar (1975te Hakkari ve Mardin illeri de ekleniyor.)

17- 1972 ylndan 1975 ylna kadar kk deiikliklerle ayn illerde 25 defa daha TBMM kararyla
skynetim uzatmalar (1975te Hakkari ve Mardin illeri de ekleniyor).

18- Adana, Ankara, Bingl, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, stanbul, Kahramanmara, Kars,
Malatya, Sivas ve Urfa illerinde skynetim ilanna dair TBMM karar. No: 518 Tarih: 26. 12. 1978.

19- Skynetim Adyaman, Diyarbakr, Hakkari, Mardin, Siirt, Tunceli illerini de kapsayarak 1978,
1979, 1980 yllarnda (8) defa uzatlm.

20- Parlamento ve Hkmetin feshedilmesi ve Parlemento yelerinin dokunulmazlklarnn
kaldrlmas ve btn yurtta skynetim ilan edilmesi hakknda Milli Gvenlik Konseyi bildirisi.
Tarih: 12 Eyll 1980.

19


21- MGKnin Skynetim karar 1980 ylndan 1986 ylna kadar, hemen tm Krt younluklu illeri
kapsayacak biimde (11) defa drder aylk srelerle uzatlyor.

22- 1986 ylndan itibaren Dou llerinde Olaanst Hal Uygulamasna geiliyor ve bu uygulama
tpk gemiteki Umumi Mfettilik gibi Olaanst Hal Blge Valilii araclyla srdrlyor; 90l
yllarn sonlarna kadar devam ediyor. Salt Olaanst Hal Uygulamas 23 kez uzatlm. (Bkz.
TBMM Ktphane-Dokmantasyon ve Tercme Mdrl/Aratrma Servisi: Skynetimler)

Sonu
Bu ksa irdelemeden de anlalyor ki; resmi ideoloji, tarihsel ve toplumsal gerekliimize
ters den bir sylemin addr. Bunu kavrayabilmek iin ise, dnceyi birazck olsun
temellendirmek bile yeterlidir!..
te, Krt sorunu bata olmak zere gnmze kadar sregelen birok sorunun temelinde,
tek tipletirmeyi dayatan bu resmi ideoloji yatmaktadr Oysa, Krt aydnlanma hareketi, Milli
Mcadele yllarnn o dar ve zor gnlerinde kara gn dostluu gstermi ve stne den
sorumluluu yerine getirmiti.
Szgelimi Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, 1925te idam edilmeden iki yl nce daha Lozan
Anlamas, ayakta alklanan u konumay yapyordu: Krdn birlii, Krdn itaati, Krdn iki
paraya ayrlmasnda deil, bir para halinde idare edilmesindedir Trkle Krt ibirlii ederek
yaamazlarsa, ikisi iin son yoktur. Bundan dolay herhangi birisi dierine ihanet ederse, ikisi iin
de akibet (son, gelecek) yoktur. (Bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, IV, s. 163)
Krt aydnlanma hareketinin, ark Islahat Plan kar 1926da Hkmete verdii Muhtra-
Mektuptaki u zm nerisi ise, 80 yl sonra bugn bile geerliliini korumaktadr: Tek zm
yolu ve ila; 20. yzyl uygarlnn ulus ve zgrlk prensiplerine sayg ve uyma ile Krtlerin
yaam hakkn kabullenmek ve bu suretle Avrupallara, dost ve dmana kar olgunluunu ve
siyasi yeterliliini gstermektir. (Bkz. M. Bayrak: Krtler ve Ulusal-Demokratik Mcadeleleri, zge
Yay. Ank. 1993, s. 498)
Evet, ite iin pf noktas buradadr ve gnmzdeki Krt sorununun nabz da burada
atmaktadr

























20

ark Islahat Plan V
Krt sorunu neden zlemedi ya da ark Islahat Plan 5
Trk devletinin Krtlere ynelik inkar ve imha siyasetini bir proje halinde devreye soktuu
ark Islahat Plan, gncellenerek srdrlyor. yle ki, 1925 ylndan hazrlanan bu plann birok
maddesi, hala farkl yol ve yntemlerle uygulanyor. Bu anlamda denilebilir ki, 1925lerden bugne
Trk devletinin Krtlere ve dier halklara yaklamnda bir milim ilerleme sz konusu deil...
ark Islahat Plan 24 Eyll 341 (1925)
rtica hadisesinde mahall-i ceryan olan vilayetlerimizdeki mahedat tetkik ve icabeden
tedabiri tezekkr ve bir rapor halinde tanzim eylemek zere Dahiliye Vekili Cemil, Adliye Vekili
Mahmut Esat, ankr Mebusu Mustafa Abdlhalik beylerle Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi sanisi
Mirliva Kzm Paann itirakile bir Encmen tekili hakkndaki 8/Eyll/341 tarih ve 2536 numaral
mahrem cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi mucibince Dahiliye Vekletinde itima ve netice-i
mzakeratta berveh-i ti mukarreratn arzna karar verilmitir:
Plan uygulanncaya kadar askeri ynetim,
1- ark vilyetlerinde mevcut idare-i rfiye berveh-i ti proramn hitam- tatbikine kadar
idame olunacaktr.
2- Trkiye 5 umumi mfettilik mntkasna tefrik edilmitir. 5inci Umumi Mfettilik
mntkas bervech-i ti vilyattan terekkp eder: Umumi Mfettilik Blgesine giren yerler:
Hakkri, Van, Mu, Bitlis, Siirt, Gen, Diyarbekir, Mardin, Urfa, Siverek, Elziz, Dersim, Malatya,
Ergani Bayezit vilyeti ile Plmr, Ki ve Hns kazalar programn tatbikine kadar muvakkaten
Beinci Mfettilik emrinde bulunacaktr.
Umumi Mfettiin grev ve yetkileri:
Mfetti-i Umumi, Islhat Programnn aleddevam tatbikine memur olup maiyetinde her
vekletten bir mfetti ile bir de askeri mavir ve ayrca maiyet heyeti vardr. Mntkasndaki
seyyar jandarma alaylar emri altndadr.
dare-i rfiye mntkasnn mir-i askerisi 7. Kolordu kumandan olup idare-i rfiye reisi
sfatile Mfettie merbuttur.
Mfetti-i umumilik ihdas olununcaya kadar 3. Ordu Mfettii bu vazifeyi ifaya devam
edecektir. dare-i rfiyenin Beyazit vilayeti ile Plmr kazasna temili ve slhatn hitam- tatbikine
kadar temdidi hakknda Meclis-i Aliye bir teklifte bulunmak icapeder.
Asimilasyon ve Trkletirme abalar
Srekli Skynetim ve mahkemelerin Trkletirilmesi:
3- Mahakim-i nizamiye ve divan- harb-i rfilerde asker ve sivil yerli hakim bulunmayacaktr.
4- 13/ubat/341 tarihine kadar haklarnda takibat- adli yaplp da ileri inta edilemeyen
maznun ve mhtehimlerin hukuk-u ahsiye baki kalmak artile davalar tecil olunacaktr. Ancak
mrur-u zamana uramam katl-i mnti cinayetlerle isyan- hirden mukaddem isyan
mahiyetindeki cinayetler tecil edilmez, buna nazaran Meclis-i liye teklif-i kanuni yaplacaktr.
Ermenilerden boalan alana Trkler yerletirilecek:
5- Van ehri ile Midyat arasndaki hattn garbnda Ermenilerden metrk araziye Trk
muhacirleri yerletirilecektir. Bunun iin idare-i rfiye mntkasndaki vilyatta bulunan Ermeni
emvali maliyece satlmayacak Krtlere icar dahi edilmeyecektir. Yugoslavyadan gelmekte olan
Trk ve Arnavutlar ile ran ve Kafkasyadan gelecek tekil edecei muhacirin, evvelemirde Elziz-
Ergani-Diyarbekir, Elziz-Palu-Ki, Palu-Mu arasndaki Murat Vadisi, Bingl Dann ark ve
cenubu ve Hns, Murat vadileri, Mu Ovas, Van Gl havzas, Diyarbekir-Garzan-Bitlis
haylarnda iskn edilecek.
Laz, Grc ve benzerleri de Krdistana serpiliyor
Bunlardan baka Rize, Trabzon vilyetleriyle Erzurum vilyetinin imali ark kazalarnda
mteksif olan halktan inzimam ve muvafakatlarile ve muhacirlerin iskn iin mttehaz eraitten
istifade ederek Hns ay ve Murat Vadisine ve Van Glnn imal mntkasna naklolunacaktr.
Yerleim masraflarn devlet karlayacak: arka yerletirilecek muhacirin ve yerli Trklerin iskn
edilecekleri mntkalara kadar hkmetin vesait-i serias ile nakilleri ve esnay-i nakilde iaeleri ve
evlerinin taraf- hkmetten inas bir senelik iaelerinin temini, hayvanat ve alt- ziraiyelerinin de
kezlik taraf- hkmetten itas lzm gelir.

21

Krtler, igal ettikleri topraklardan karlarak eski yerlerine veya batya aktarlacaklar: Trk
muhacirinin yerletirilecei Ermeni emvlini vesik-i tasarrufiye ibraz edilmeyerek ne sebeple
olursa olsun igal etmi olan Krtler karlarak geldikleri eski yerlerine iade veya arzu ettikleri
garpte hkmetin irae edecei mahallere naklolunacaktr. Yerletirilecek Trklerin, Krtlerin
taarruzundan muhafazalar iin tedabir-i mahsusa alnacaktr. 341 senesinde azami 50 bin nfus
sevk ve iskn edilecektir.
Batdan ve Kuzeydouden gmen ithali:
Ayni vehile 10 senede Yugoslavya, Bulgaristan, Kafkas ve Azerbaycandan beyzbin
nfusun celp ve blda arzedilen mntkaya yerletirilmesi iin 343 ten itibaren her sene bteye
ekalli be milyon lira tahsisat konmas lzmdr.
Arazi yazm:
6- Bu mntakada arazi tahrirlerine Maliye Vekletince tercihan ve mstacelen balanacaktr.
Nfus Yazm:
7- Dahiliye Vekleti 342 btesine mevzu tahsisatla evvelemirde 5. Mfettilik mntakasnda
tahrir-i nfus yaplacaktr.
syanclara vergi:
8- syana itirak eden mntakalardaki halka isyandan mtevellit masrafn tahmili muvafktr.
Bunun temini iin Maliye Vekletince Meclis-i aliye bir kanun teklif edilecektir. Bu mntakada
bulunup da isyana itirak etmeyen kyler bu vergi ile mkellef tutulmayacaktr. (Bu kyler Erkn-
Harbiye-i Umumiyece tesbit edilmi olanlardr.)
Krtlerin batya srgn edilmesi
Tehlikeli bulunan ailelerin batya iskn:
9- syan tevik ve idare etmi olanlar ile bunlarn akraba ve taallkat ve resadan
hkmetin arkta kalmalarn muvafk grmedii ehas, aile ve taallkatile beraber Garpte
hkmetin gsterecei mahallere nakledilecektir. Terk edecekleri emval ve arazi hkmete satn
alnarak bedeli nakten veya nakledilecekleri mahallerde ayni kymette emlk ve arazi tefviz
olunacaktr. Hkmet Yandalar Yerinde Kalacak: syan harekt esnasnda hkmete arz-
hizmet ve sadakat edenlerden hkmetle beraber bizzat isyan aleyhinde hareket etmi olan
resann nakilleri tehir olunacaktr.
Krdistana mefrukeli ve muktedir memur tayini:
10- Airet yapsnn on sene zarfnda ilgasi ve halktan dorudan doruya hkmetle temas
ve hukukunun bilvasta hkmete muhafazas ve temini hususu peyderpey mevki-i fiile
konacaktr. Bunun iin arkta hkmet kuvvet ve nfuzunun her ube-i idareden mefkreli ve
muktedir memur gnderilmek suretile takviyesi lzmdr.
2. Derecedeki memurluklara bile Krtleri atamamak: Ayn zamanda bu mntakadaki tali
memuriyetlere dahi Krt memur tayine olunmamaldr. Merkezden mansup memurin (jandarma
dahil) iin berveh-i ti teklif-i kanuniye lzum vardr:
Zaml cret:
A- dare-i rfiye mntakasnda merkezden mansup bilumum memurin (jandarma dahil)
orada bulunduklar mddete tahsisat- fevkladelerinin yzde 75i nisbetinde zam alrlar.
Mecburi hizmet:
B- Bu mntakada memurin laakal 3 sene hizmet ederler, 3 seneden sonra her mntaka
haricinde snfile mtenasip dier bir hizmete nakledilirler ve yerlerine bakalar gnderilir. 3
Seneden fazla kalmak isteyenler yerlerinde ipka edilir ve 6 seneden fazla ayn mevkide kimse
kalamaz.
Blgenin silahtan arndrlmas
C- Bu mntakadaki ordu mensubinine de aile nfus miktarna nazaran 1-5 nefer tayn
nisbetinde zam verilir.
Askeri gcn artrlmas:
12- Hakkri, Van vilyetlerinde bulunan 4 hudut taburlarile Vanda teekkl Erkn-
Harbiye-i Umumiyece arzu edilen 2 taburdan bir avc livas tekili ve bu 6 tabur ile bunlara mcavir
olan dier 3 hudut taburu mevcutlarnn sekiz yzere ibl iin bteye tahsisat ilve edilmelidir.



22

Silahlarn yasaklanmas:
13- Silhlar toplanacak ve silh tanmas men edilerek ancak vesika tahtnda tanmasna
msaade edilecektir. Vesikasz silhlar evlerde dahi olsa msadere edilecek ve sahipleri Divan-
Harb-i rfilere tevdi olunacaktr.
Krte konuanlarn cezalandrlmas:
14- Aslen Trk olup Krtle malup olmaya balayan berveh-i ti Malatya, Elziz,
Diyarbekir, Bitlis, Van, Mu, Urfa, Ergani, Hozat, Erci, Adilcevaz, Ahlat, Palu, arsancak,
emikezek, Ovack, Hsnmansur, Behisni, Arga, Hekimhan, Birecik, ermik, vilyat ve kaza
merkezlerinde hkmet ve belediye dairelerinde ve sair messesat ve tekiltta, mekteplerde,
ar ve pazarlarda Trkeden maada lisan kullananlar evamir-i hkmete ve belediyeye muhalif
ve mukavemet crmile tecziye edilirler.
Eitim yoluyla eritme:
15- Aslen Trk olan ve fakat Krtle temessl etmek zere bulunan mevakide ve Siirt,
Mardin, Savur gibi ahalisi Arapa konuan mahallerde Trk Ocaklar ve mektep almas ve
bilhassa her trl fedakrlk iktiham olunarak mkemmel kz mektepleri tesis ve kzlarn mekteplere
rabetlerinin suver-i adide ile temini lzmdr.
Asimilasyon merkezi yatl okullar
Dersime yatl okul: Hassaten Dersim, tercihan ve mstacelen leyli iptidailer almak
suretiyle Krtle karmaktan bir an evvel kurtarlmaldr.
Dersimilerin batya nakli:
16- Dersimlilerin Dersimden kmak isteyen ksmlar Sivas garbinde gsterilecek
mntakaya nakledilebilirler. Mfettilik mntakasndan bu suretle Anadolu dahiline nakledilmek arzu
edenlerin hkmete irae olunacak yerlere nakilleri de mmkndr.
Fratn Batsnda Oturanlara Yaplacak Uygulama:
17- Frat garbndaki vilyetlerimizin baz aksamnda dank bir surette yerlemi olan
Krtlerin Krte konumalar behemahal men edilmeli ve kz mekteplerine ehemmiyet verilerek
kadnlarn Trke konumalar temin olunmaldr.
Resmi yaplar:
18- Hkmet binalar ile jandarma karakollar ve mebani-i askeriye ve hudut karakollar
cem-i ianat kanununa tevfikan sratle ina edilecektir.
Yalnz hkmet konaklar inaatna hkmet de muvazene-i umumiyeden yardm eder. Bu
mebani meyannda memurin ve zabitan ikametghlar da imkn nisbetinde nazar- dikkate
alnmaldr.
Yol yapm:
19- Bu nuntakadaki bilmum yollarn inaat program Mfetti-i Umumilik tarafndan tanzim
edilir. Evvelemirde idare-i umumiye ve hususiyeden olup mhim sevklceyi yollar ina edilmelidir.
Demiryolu:
20- ark imendiferlerinin Erzincana, Sivas, Elziz-Diyarbekir, Elziz-apakur-Mu, Van
Glne mmkn olduu kadar az zamanda varmasn temine almak lzmdr.
Asayi tedbirleri Karakollarn yeri ve donanm:
21- Bilmum karakollar, mdafaaya msait ina edilmekle beraber telefon ve helyosta ile
mcehhez olmaldr. Bu mntakada behemahal bir ka telsiz istasyonu bulunmaldr.
stihbarat:
22- Kaaklk, istihbarat, casusluk ve emniyet nokta-i nazarndan hudut komiserleri esasl
vazilceyi tebeddlatndan maada hususat iin Umumi Mfettiten evmir-i mucibe alabilirler.
Zrhl ara:
23- Kaakla mani olmak iin Maliye Vekletince alnacak otomobillerden bir kann
zrhl otomobil olmas ve bu otomobillerden indellzum hudut ktaatnn dahi istifadesi muvafktr.
Kolluk kuvvetlerinin grev blm:
24- ehir, kasaba ve nahiyelerde vazaif-i zabitann kmilen polise tevdii ve jandarmann
kta halinde asayi ve takibatla tavzifi muvafktr. Bu bapta Dahiliye Vekleti tarafndan bir kanun
tanzimi ve btelere buna nazaran nakliyat ve zammiyat icras lzmdr.



23

Ecnebilerin blgeye giriinin yasaklanmas:
25- Bu mntakaya ecnebi bir ahs ve messesenin hkmetin msaadesi olmakszn duhl
ve teesssne msaade edilmeyecektir.
Asker alm:
26- Tahrir-i nfus yaplan mntakalarda derhal ahzasker tekilt yaplacaktr. Dahil-i esnan
olanlar bu mntaka haricinde hizmet-i askeriyelerini ifa edeceklerdir. Bunlarn bir mddet iin gayr-i
msellah hidematta istihdamlar muvafk olur.
Aracnn kaldrlmas:
27- Bu mntakada hkmet, btn uabat-i idarede halkn iini bilvasta ve bizzat grmeli
ve mutavasstlar iddetle red ve men eylemelidir.
28- Mfettilik mntakasndaki vilyet taksimatnn tdil ve islh umumi tekiltn kabul ve
icrasna kadar tehir olunabilir. 24/Eyll/341 (1925)

Islahat Programn Hazrlayanlar:
M. Cemil (Uybadin)
Mehmet Esat (Bozkurt)
Kzm (Orbay)
Mustafa Halik (Renda)

Not: Bu Raporun asl Vilyetler daresinin Birinci ubesindeki dosyasnda
numaral gmlekte mahfuzdur.
































YEN ZGR POLTKA