DOSTOYE VSK

PUKN ZERNE
KONUMA
eviren:
TEKTA AAOLU

m\

PUKN ZERNE KONUMA, Dostoyevski * eviren: Tekta Aaolu * B/F/S Yaynlar: 25 * Sanat Dizisi: 6 * Kapak Dzeni: Mustafa
Kpolu * Kapak Basks: Son Ofset * Dizgi: Ahmet Garg * Sayfa
Dzeni ve Bask: Saim Erstn * Eyll 1987de Tuba Matbaasnda ger
ekletirilmitir.

DOSTOYEVSK

PUKN ZERNE KONUMA

eviren :
Tekta Aaolu

B/F/S
BlLM /FELSEFE/SANAT
YAYINLARI
SANAT DZS : 6

DOSTOYEVSK

Feodor Mihailovi Dostoyevski, 1821 ylnda Moskova

da dodu. Bir doktorun ikinci oluydu. Babas hain ve huy
suz bir adamd. Ailenin Moskova dndaki iftliinde birgn l buldular. Sonradan, kleleri tarafndan ldrl
d anlald.
Dostoyevski bir yl nce, 1838de Petersburga gidip As
keri Mhendislik Okuluna yazlmt. 1843de okulu bitir
dikten sonra memuriyete atand; fakat, ok gemeden, bu
ite tutunamyacam anlad. Grevinden ayrld, yazar
olmaya karar verdi. 1846da ilk roman nsancklar' yayn
lad.
1849da Petersburgda Petraevski entrikasna kart
iin kendinden bir ya byk aabeyi Mikhail ve daha ondokuz kiiyle birlikte tevkif edildi. Ayn yl yarglanarak
lm cezasna arptrld. lm cezalar sonradan affedil
di. Dostoyevski sekiz yl srgne gidecekti. Ne ki gnn
siyasi polisi eline geen bu frsat karmamaya kararly
d. Gen devrimcilere hayatlar boyunca unutmayacaklar
bir ders verilecekti. lm cezasna hkm yiyen yirmi bir
kii affedildiklerinden habersiz idam yerine gtrldler.
Hkm okundu, papaz mahkmlar birer birer gnah
karmaya ard. Adamlar sraya dizildiler. lk bataki
kiiyi idam mangasnn gz nnde srklara baladlar.
Tam o srada bir haberci kageldi: ar Hazretleri sulu
larn hayatlarn balamt. Mahkmlara asl cezalan
5

bildirildi, gerisin geri hcrelerine gtrldler. ki gn son

ra Dostoyevski, Sibiryaya srgne gitmek zere yola kt.
Dostoyevski 1845 ylna kadar Sibiryada hapiste kal
d. Koyuverildiinde otuz yandayd, sara illetine tutul
mutu. Cezasnn geri kalan ksmn tamamlamak iin
1859a kadar yine Sibiryada nefer rtbesiyle ordu hizme
ti grd. 1857de birinci kars Marya Dimitriovna sayeva
ile evlendi. 1859da ordudan ayrlmasna izin kt, fakat
drt ay daha Moskovann dnda kk bir ehirde kal
maya zorland. Ayn yln sonunda btn btn affedilerek
Petersburga dnd. Aradan tam on yl gemiti.
1861 yl balarnda Dostoyevski ile Mikhail Vremya
adnda bir dergi karmya baladlar. Sibiryada srgn
yllarn anlatan ller Evinden A nlar 1861-62 yllarnda
bu dergide yaynland. 1862de Dostoyevski ilk Avrupa ge
zisine kt. 1863de Polonya ayaklanmasyla ilgili bir yay
nndan tr Vremya kapatld. 1863de Dostoyevski bir da
ha Avrupaya gitti. Bu defaki, Dostoyevskinin kh kumar
masalar banda, kh dadaal ak maceralaryla ve ok
luk sefahat ierisinde geen hareketli Avrupa gezilerinden
biriydi.
1864 balarnda Vremyanm Epoka adyla yeniden ya
ynlanmasna izin verdiler. Dostoyevski bu dergide Yeral
tndan N otla rm yaynlamaya balad. Bir ay gememiti
ki, epeydir hasta olan kars, ay sonra da kardei Mik
hail ldler. Tek bana ve meteliksiz kalan, stelik karde
inin ailesinin bakmn da zerine alan Dostoyevski 1865
yl banda Epokay kendiliinden kapatmaktan baka
kar yol bulamad.
O yln ortalarnda Dostoyevskiyi bir kere daha Avru
pa gezisine km gryoruz. Almanyada kumardan ba
n alamamaktadr. Dp kalkt kadnlarla mnasebet
leri kark ve frtnaldr. Bir trl yakasn brakmayan,
onu madd ve mnevi ykntnn ta ucuna getirip koyan bir
derdi daha vardr: paraszlk Avrupada bir daha bulutuu
eski metresi Polina Suslova onu Wesbadende tek bana
6

koyup baka bir adama kat vakit Dostoyevskinin ce

binde otel masrafn deyecek paras yoktu.
Y l sonuna doru g bel bir dostundan para bularak
Danimarka zerinden Petersburga dnd. 1866da bir der
gide Su ve Cezay yaymlamaya balad. Fakat nceden
parasn ald halde daha yakmaya bile balamad bir
roman bir aya kadar teslim etmesi gerekiyordu. O yzden
Su ve Cezay yarda brakmak zorunda kald. Ekim ay
ierisinde yirmi alt gnde Kumarbaz yazd. Bir hafta son
ra da bir ay nce tant sekreteri Anna Grigorievna Snitnikaya evlenme teklif etti. 1867 ubatnda evlendiler. A ra
lk 1866da Su ve Ceza tamamland.
Dostoyevskiden para szdrmak iin birbirleriyle yar
eden akrabalarndan kurtulmann tek yolunu kan koca
1867 Nisannda Avrupaya kamakta buldular. Hamburg
da ve daha sonra Baden-Badende Dostoyevski yine kuma
ra dald. ok gemeden ellerinde ne var ne yok suyunu
ekmiti. Neden sonra Annann anasndan gelen az bir pa
rayla k geirmek zere Cenevreye vardlar.
Dostoyevski bundan sonraki drt yl kansyla birlik
te Avrupada geirdi. Cenevre, Milano, Floransa, Dresden
de kaldlar. Cenevrede doan ilk ocuklar aydan az bir
zaman sonra souk algnlndan ld. Burada Dostoyevs
ki yeni bir romana balad: Budala. Budala, 1869 Ocanda
Floransada bitti. Oradan Dresdene getiler. Sonbaharda
bir kz ocuklar dnyaya geldi. 1870 yl banda Dosto
yevski Ecinniler'i yazmaya balad. Ecinniler 1869da Rus
yay birbirine katan nl Nakaev olayn ve o alarn
nihilist akmlarn konu alan bir roman olacakt. 1871de
Dostoyevski ve kars Anna Petersburga dndkten sonra
tamamland, tefrikas da 1872 Aralna kadar srd. Kar
koca Petersburga dndkten bir hafta sonra Anna bir er
kek ocuk dnyaya getirdi.
1872 sonuna doru Dostoyevski haftalk Graznadin der
gisini ynetme grevini zerine ald ve bu dergide Bir Ya
zarn N ot Defteri bal altnda siyaset ve edebiyat zeri
7

ne aylk yazlar yaymlamaya balad. Fakat dergi sahibiy

le aras iyi gitmediinden 1874 yl banda dergiden ayrl
d.
Graznadinde yaynlad yazlar olduka iyi karlan
mt. Hem bundan, hem de para durumunun bu ara dze
lir gibi olmasndan yreklenip Bir Yazarn N ot Defterini
karsnn yardmyla yeniden dergi hlinde yaymlamaya
karar verdi. Bir Yazarn N ot Defteri, 1875 ve 1877 yllan
arasnda yayma devam etti. 1875de Anna bir olan ocu
u daha dourdu. Babasndan sara illetini alan ocuk
yl sonra bir sara nbeti sonunda ld.
Dostoyevski 1877 yaznda vaktiyle babasnn ldrld
iftlikte birka gn geirdi. Karamazof Kardeler roma
nnn konusu burada akima gelmi olabilir. Nitekim ayn
yln Sonbaharnda Bir Yazarn N ot Defterinin yl sonun
dan sonra kmayacan aklad; hemen ardndan da Ka
ramazof Kardeleri yazmaya koyuldu.
Dostoyevski hayatnn son yllarnda n btn Rus
yada yaygn, sevilen, saylan bir yazar olmutu. 1879-80 yl
lan boyunca tefrikas srp giden Karamazof Kardeler
nn bsbtn arttrd. Onun ardndan da Pukin syle
vi geldi.
6 Haziran 1880 gn Moskovada Pukinin heykelinin
al treni yaplacakt. lk defa Rusyada bir Rus airine
heykel dikiliyordu. Rus Yazarlarn Sevenler Dem ei bu
nedenle gn srecek byk bir kutlama treni hazrla
d. Dostoyevskiyi de pek istekli olmad hlde konuacak
lar arasna kattlar. Toplantlar daha ok edebiyatla ilgili
olduu hlde konumalarda bir takm siyasal tutumlarn
beiirecei nceden belliydi. enliklerin ikinci gn konu
an Turgenyeve Batllama taraftarlarnn szcs gzy
le baklyordu. Islavclar adna konumak Dostoyevskiye
dt.
Dostoyevski son konuanlar arasmdayd. Szlerini bi
tirdiinde salon birbirine girmiti. Hi tanmyan adamlar
kucaklayorlar, bam p aryorlar, lgnlar gibi Dosto8

yevskiyi alklyorlard. Dostoyevskinin szleri o gn ora

da hazr bulunanlarn ahsnda btn Rusyann gnln
ve kafasn uratran ok canl bir noktaya dokunmutu.
Dostoyevski olaydan birka saat sonra karsna yazd bir
mektupta o gn yle anlatyor:
Btn insanlarn elele vermesi lksn dile getirdi
im zaman btn salon isteri nbetine tutulmu gibiydi.
Konumamn sonuna geldiimde ortal nlatan lkla
r sana anlatamam. Birbirini hi tanmayan adamlar ala
p duruyorlar, birbirlerini kucaklyorlar, bundan sonra
daha iyi insanlar olacaklarna, komularndan nefret ede
cek yerde onlar seveceklerine yemin billah ediyorlard.
Derken btn millet yerinden frlad, koa koa yanma
geldiler; Yal bal hanmlar, renciler, yksek memur
lar, hepsi gelip beni kucakladlar, yanaklarmdan ptler.
Hepsi, hepsi sevin gz yalar dkyordu. Yarm saat hi
durmadan adm ardlar, benden yana el salladlar. Bir
ara yalca iki adam yolumu kesti. Yirm i yl' var birbiri
mize dmandk, birbirimizin yzne bile bakmazdk de
diler. Am a imdi kucaklap bantk. ensin bizi bart
ran! Sen bizim ermi adammzsn, peygamberimizsin!
Kalabaln iinde baranlar vard: Peygamber, Peygam
ber! Konumamda bir iki kelimeyle vdm Turgenyev
koa koa geldi kendini kollarma att.. Gzleri dolu doluy
du. Annenkov kotu geldi elimi yakalad, omuz bamdan
pt. Sen bir dahisin, dehadan da stnsn! diyorlard
bana. O srada van Aksakov krsye frlad. Herkesin
nnde, konumamn bir konuma deil, tarih bir olay ol
duunu syledi: Ufku kara bulutlar sarmken Dostoyevski
nin szleri gne gibi parlayp dnyay a bomutu; o
andan tezi yok kardelik a balayacak, btn anlamaz
lklar sona erecekti. Herkes yle, yle diye baryordu.
Derken yine kucaklap pmeye baladlar. Toplantya
son verildi. Ben acele sahnenin dna kaaym dedim, sa
londan gelip yolumu kestiler. Hep birden - bilhassa kadn
lar - ellerimi pyorlard. O srada renciler skn etti.
9

Biri yere yuvarland. steri nbetine tutulmu gibi kvran

d durdu orda; az sonra da bayld. Zafer bu nihayet! Tam
zafer!
Pukin trenleri o akam sona erdi. Son olarak airin
eserlerinden paralar okundu. Dostoyevskiye de Peygam
ber iirini okuttular. Pukin trenlerinin sonunda Dosto
yevski hretinin en yksek basamana varmt.
O yl Austos aynda Bir Yazarn N ot Defterinin zel
bir saysnda Pukin sylevini ve kendisini yerenlere ver
dii cevab yaynlad. Ayn yln sonbaharnda Karamazof
Kardeler sona erdi.
1881 yl Ocak aynda Bir Yazarn N ot Defterinin yeni
saysnn hazrlklar henz bitmiti ki Dostoyevski birden
hasta dt, 28 Ocak gn akam vakti ld.
Bir iki saat sonra bundan habersiz bir geziden dnen
Dostoyevskinin kayn biraderi merdivenlerin ahaliyle do
lup tatn grr. akn akn kalabal dirsekleyip
ieri girmeye savarken nne kan biriyle aralarnda
yle bir konuma geer:
Beyefendi bir iyilik edin, syleyin bize versinler.
Neden bahsediyorsunuz? Neyi versinler?
Cenaze iin geldik. Tabutu demek istiyorum.
N oluyor yahu, len kim?

Bilmem valla, adn unuttum. Yazarn biriymi. Ka

pc syledi.
Rusyann tarihinde ilk defa bir yazarn lm kamu
oyunu ilgilendiren bir olay olmutu. 31 Ocak gn Dosto
yevskinin cenazesi kaldrldnda tabutu ardndan otuz
bin kii yryordu.
Dostoyevski Sibiryadan ok deiik siyas grlerle
dnd. Bir zamanlar urunda hayatn tehlikeye att d
ncelerinden eser kalmamt. Artk Rusyann ilerleme
yolunun hrriyet urunda savamak, liberal devrimcilik
olduuna inanmyordu. Geleneklere bal, arn iktidarna
sayg gsteren, dini ve kiliseyi el stnde tutan, aktan
aa sac bir tutuma bel balamt. Gerici dnceleri
10

vard. Zaman zaman kendini koyunun koyusu bir milli

yetilie kaptryor, Bir Yazarn N ot Defterinde ipe sapa
gelmez yazlar yaynlyordu. Bu yola girmesinde Sibirya
da geirdii srgn yllarnn, orada ektii skntlarn,
aclarn, yalnzln, korkunun, kendi grlerine uygun
bir dnce ve eylem ortam bulma kaygusunun ve daha
baka eylerin etkisi olmu olabilir. Yalnz, bir nokta da,
Dostoyevski Rus toplumunun yzyze geldii ana mesele
yi iyi anlamt.
Sibiryada geirdii tecrbelerden sonra Dostoyevski
Rusyay kalkndrma ve medeniletirme yolunda Baty
rnek alan abalarn doruluuna inanmaz olmutu; Bat
llamadan yana olan Rus aydnlarnn nclk iddialarn
da kabul etmez olmutu. nk aydn takmnn halktan
ayr dmesinin Rus toplumu iinde nasl bir diyalektik
atmaya yol atn grmt. Dedii gibi, ortada birbi
rinden habersiz, hatt birbirine dman ki Rusya vard.
Pukin sylevini yaynlarken yazd nszde Rus aydn
larn konutururken, onlara Rus halkn yeniden yarata
caz; daha olmazsa Rus halkn ilga ederiz dedirtmesi bo
una deildir. Halk elinden tutup kalkndrma, aydnla
kavuturma iddiasyla ortaya atlan Rus aydn halkn ger
eklerine gzlerini yummu, kendi kafasnda soyut mu so
yut bir lk ortam yaratm, halk kendi katna karma
sevdasna kaplmt. Bu yle soyut dnce ve gzlem te
mellerine dayanan yle soyut bir lkyd ki, gerekleme
si iin sahiden halk yeniden yaratmak gerekecekti. Dos
toyevski bunun ne demek olduunu, sonularnn ne ola
can iyi biliyordu. Onun iin Rus aydnnn bel balad
halk kendi katma karma kavramnn yanl bir kav
ram olduunu anlatmaya savat. Bu kavramn altnda
baka tutumlarn, baka eilimlerin, baka kayglarn yat
tn sezmiti.
Grmt ki Rusyada aydnlar, halkn sefil bir hayat
karlnda mr boyunca alp didinmesi pahasna ay
dn olmu kiilerdi. Geimleri dorudan doruya halkn sr11

tndand. Halkn iinden tek tk eitim grm, aydnlan

m kiiler kartmann sonucu halkn btnyle aydnla
rn katma kmas, aydnlanmas deil, aydnlarla halk ara
snda snf ayrlklarnn artmas, aydn katlar iinde halk
tan ayr bir snf bilincinin belirip kklemesiydi. Giderek,
halk aydnlarn katma karma lks bir A li Cengiz oyu
nundan teye varmyordu. Rus toplumu iinde aydnlar
imtiyazl kiilerdi. Byk ounluk bu imtiyaza dayanarak
okur yazar olmu, sonra da okur yazar olmann kendileri
ne verdii baka imtiyazlara konmutu. Aydn kii halk
tan ne kadar uzaklarsa, halka ne kadar yaban derse,
halk ne kadar kendinden aa grr, kk drrse
imtiyazlar (meden hayat tarz, nderlik grevi) o kadar
salama balanm demekti. Bu arada Bat toplumlarmn
her bakmdan Rus toplumuna, Bat medeniyetinin her ba
kmdan Rus medeniyetine stn olduu gr, zerinde
tartlmaz bir temel ilke olarak gerek aydnlarca gerekse
halka kabul edilmeliydi. Batllam Rus aydnlar Avru
pa medeniyetinin Rusyadaki temsilcileriydiler. O halde
halk aydnlarn stnln kabullenmeli, dolaysyla ay
dnlarn nderliini benimsemeliydi. Halk geri kalmt;
ilerlemi aydnlar ne derse onu yapacakt.
Bylelikle toplum iinde imtiyazl bir snfn hakimiye
tini salama balayacak lk ve ahlk temelleri kendili
inden atlm oluyordu. Dostoyevski bunun dpedz bir
smrgeci ahlki olduunu grd ve ona kar kt.
Ayn zamanda Dostoyevski grd ki bu durumda ay
dnlarn Rus halkn kendi katlarna karp Avrupallatr
ma, adam etme abalar samim olsa dahi zararldr; za
rarl olduu kadar bounadr da. nk aydnlarn derdi
baka, halkn derdi baka. Aydnlar Avrupa kltrnden
sz ederken halk alktan krlyor. Aydnlar siyasal de
mokrasiyi zlerken, halk klelik ve gizli isizlik boyunduru
u altnda eziliyor. Aydnlar Batnn stnlnden dem
vururken, halk insan yerine konulmamanm acsn ekiyor.
Aydnlar halkn dinine yklenip batl inanlaryla alay
12

ederken, dinin ve kilisenin halkn smrlmesine yardmc

olmasndan yaknrken, ktisad, toplumsal, siyasal bask
lar altnda inim inim inlayen halkn dinden baka bavu
raca umut kaps kalmamtr. Bu byle srp gittike
aydnlar istedikleri kadar biz halkn ncsyz desinler
halk aydnlar kendi can dman bilecektir.
Dostoyevski grd ki, aydnlarla halk arasndaki bu ku
tuplama aydnlarn gerek nc grevlerini armalar
na, halkn cokun heyecannn kendilerine salayaca
gten yoksun kalmalarna, her akllarna eseni keramet
sanmalarna, kendi snf karlarna uygun her tutumu n
clkle kartrmalarna yol ayor. Bu da halk btn b
tn kendi iine kapatyor. Btl inanlarndan ban kaldramyan halk yobazlarn karc evrelerin eline dyor
halkn aldatlmasna yarayan ortam bylece srp gidi
yor.
Dostoyevski 19. yzyl Rusyasmda ite bu ksr dng
den kurtulma yollarn ariyan kiilerdendi. Esenlik yolunu,
aydnlarn halk kendi katlarna karma sevdasndan vaz
geip halkla, halkn katnda elele vermelerinde gryordu.
Aydnlar halkm kaderine katlmaya, halkn gereklerini,
ihtiyalarn grmeye, halkla birlikte almaya ard.
Hereyden ok aydnlar halkm srtndan geinen kimse
ler olduklarn grmeye, yani kendilerini tanmaya ar
d. Halkla aydnlar arasnda kurulacak kprnn en sa
lam temelinin de (doru ya da yanl) halkn dini olduu
na inanyordu.
Dostoyevski belki yrekten dindar bir adam deildi.
Am a geirdii hayat tecrbesi sonunda Allaha inancn, di
nin doruluunun toplumun ve insann ayakta kalmas
iin kanlmaz bir varsaym olduu kansna varmt. Y a
ni dini inanca bir yerde akl yoluyla varmt. Bunun yansra Rusyada Ortodoks dininin Rus halknn hayatnda
ki byk nemini grm, halkm dininin ardnda halkn
canllnn yattn sezmiti. Onun iin halkn dini inan
larn korumak, kiliseyi desteklemek gereini duydu. Bu
13

yolda kendini bir takm an tutumlara kaptrmasnda, de

diim gibi, mizacnn ve hayatta bandan geenlerin b
yk etkisi olmutur. Am a bu, toplum diyalektiini iyi sez
mi olmasna bir engel deildir; bizim de Dostoyevskinin
doru bir noktaya parmak bastn grmemize engel ol
mamaldr.
Yalnz burada, zamann dnce akmlar erevesin
de Dostoyevskinin yerini iyi belirtmek gerekiyor. Dosto
yevskinin halk ve halklk anlay kendi sezgisi kadar,
gnn olduka yaygn bir dncesine dayanyordu: Po
plizm. 19. Yzyl Rus Poplizmi erevesinde ise amala
r ve yntemleriyle birbirine taban tabana kart iki tutum
yanyana gelmiti. Bir yanda Dostoyevski gibi ynetici ay
dn snfla halk arasnda yabanln giderilmesini dert edi
nenler, halka ynelmek, halka seslenmek, halktan olmakla
ksr dngden kurtulma yollarn arayanlar vard-, te
yanda poplizmin halk yceltmesini, halkn benliini batac etmesini frsat bilip yapmack bir halk heyecan or
tam yaratarak arlk emperyalizmini srdrmek ve geli
tirmek kaygsnda olanlar. Bunlar poplizmin heyecan ve
dnce temelinden destek gren saldrgan bir tutumu s
lavclk maskesi altnda kendi smrgeci emellerine ara
klmlard. Ayrca halkn heyecanlarn ve inanlarn s
mrerek kurulu dzeni ayakta tutmaya savamlard. Po
plizmin kendi kktenci tutumunu boa karanlar, kuru
lu dzene batan ularn kreltenler bunlardr.
Dostoyevski zaman zaman bu gibilerin yol arkadal
etmi gibi grnmesine rasmen onlardan deildi. Bir Ya
zarn N ot Defterinde Islavclara gayet ar hcumlar var
dr. Dostoyevski dardan aktarma, yapmack lklerin bas
ks altnda halkm ezilmesi ve canlln yitirmesi tehlike
sine kar Rus aydnlarn uyarmaya alanlardand. Hal
kn gerek ihtiyalarn hesaba katmadan soyut kavramlar
ve lkler uruna halk, yani insan inkra kalkanlara
kar kt.
Halk, yani insan dedim. Dostoyevski bu meseleyi yal
14

nz Rusyann bir meselesi olarak ele almad. Tehlikenin

yalnz Rusyay deil btn ada insanl tehdit ettii
ni, yanl tutumun yalnz Rus aydnn deil ada insan
kmaza sokacan grmt. Nitekim byk romanlar
nn ardnda yatan dnce, bir yerde, bundan baka birey
deildir. Dnya edebiyatnn yetitirdii en byk ahlk ve
siyaset yazarlarndan biriydi. Siyasal meselenin nce bir
ahlk meselesi olduunu biliyordu.
Su ve Ceza'da, baz hllerde halk ilga etmeye c
ret etmeyi kendi haklan sayanlarn ortak macerasn ele
ald. Zamannn gerek Rus aydn rnei Raskolnikov ken
di gelecei urunda, ilerde, insanla edecei hizmetler u
runda, hasis, smrgen bir tefecinin cann almaya kendin
de hak grmt. Kafasnda tasarlad plan uygularken
susuz bir insann canna kymak zorunda kald. Bunun
ardndan, nce cretinin bir ie yaramadm grd, son
ra Sibirya srgn ona, adam ldrmeye hibir zaman
hakk olmayacan anlatt. Srgn cezasnn sonuna var
madan Raskolnikov bir baka gerei daha grmt: Su
u, insanlk adma cret etme hakkn kendine yaktrmasmdayd. Cezas kendinden aa grd insanlarn ek
tii aclara katlmak oldu. Gnahnn kefaretini deyebil
mesi iin, yani yeniden hayata dnebilmesi iin, o insanlar
dan biri olmas gerekiyordu. ektii ceza iledii suun
karl deil, hayatnn dayana olacakt.

Tekta Aaolu
13 Mart 1964
Londra

15

BR A IK LA M A

Bir Yazarn N ot Defterinin bu saysnda balca konu

olarak sunduumuz sylevi bu yl Haziran aynn sekizin
de, Rus Edebiyatn Sevenler D em einin byk toplant
snda kalabalk bir dinleyici topluluu nnde verdim. Ko
numam byk tepki uyandrd. Konu Pukin, Pukinin
nemi ve anlamyd. Bir ara krsye, karak herkesin ken
disine Islavclarm nderi gzyle baktn hatrlatan van
Sergeyevi Aksakov konumamn bal bana bir olay ol
duunu syledi. imdi bundan sz ediyorsam, kendimi gk
lere karmak iin deil, u noktay belirtmek istediimdendir: Konumam gerekten bir olay olduysa bu sadece
ve sadece tek bir gr asndan bakldnda dorudur.
imdi niyetim bunu biraz daha amak, bu nsz onun iin
yazyorum. Konumamda Pukinin Rusya iin tad ne
mi u drt gr asndan gzler nne sermeye altm:
1.
Derin sezgisi, dehas ve apak Rus yreiyle Pukin,
ada aydn toplumumuzu tutulduu hastal belli bal
belirtileriyle grp ortaya serenlerin ilki olmutur. Pu
kinin ele ald toplum kat, bu topraktan kklerini kopar
m, halkm stne km ufack bir zmreydi. Pukin bu
zmreyi iinden kurcalayp aramzdaki olumsuz adam r
neini bize gsterdi. Huzursuz, istediini bulamam bir
17

adamdr bu. Kendi lkesine, kendi lkesinin gcne inan

c kalmamtr. Sonunda hem Rusyay hem de kendini (ya
ni kendi toplum katn, kendi aydn ortamn) inkra ka
dar varr. Bakalaryla birlikte almaya yanamaz, fakat
ektii ac iten ve gerektir. Aleko ve Onegin, edebiyat
mzda sryle rastladmz benzerlerinin ncleri oldular.
Onlarn ardndan Pekorinler, iikovlar, Rudinler, Lavrenzkiler, Tolstoyun Sava ve Barsndaki Bolkonskiler,
daha bakalar skn etti ve ilk nce Pukinin ortaya at
t kavramn geree ne kadar uygun olduunu gsterdi
ler. Petronun byk devrimlerinden sonra iimizde beli
ren bu korkun toplum illetini bulup karan insan, onun
akl ve deha yceliini ne kadar vgyle, sevgiyle ansak
yeridir. Pukin gelip yaraya parmak basmasayd, bugn il
letimizi byle yakndan bilemeyecektik. Bizi ilk avutan da
o oldu. lletin ldrc olmad umudunu bize o alad
Rus toplumu iyi edilebilirdi, yeni batan canlandrlabilir
di - eer halkn gereine kaplarn ak tutarsa.
2.
lk o oldu bize gerei gsteren. Sahiden ilk o ol
du. Kim vard daha nce? Dorudan doruya Rus gnln
den kopup gelen, halkmzn, kendi z topramzn gere
inden fkran Rus ahlk gzellii, ilk Pukinin aramza
katt kiilerde kendini buldu. Tank m istiyorsunuz?
te Tatyana: Korkun yalandan kendini koruyan olgun Rus
kadm. Tarih sayfalarnda yayan kiiler: Boris Godurov
daki kei ve dierleri. Gereki bir gzle izilmi tipler:
Yzbann Kz'ndaki gibi, daha biroklan gibi. iirlerin
de, hikyelerinde, htralarnda, hatt Pugaov isyann an
latan satrlarnda bulacaksnz onlan. Rusun, Rus benlii
nin gerek, olumlu gzelliini yanstrlar; hepsi de halkn
kendi iinden kartt insanlardr. te hereyden nce
bu noktay belirtmemiz gerek. Artk gerei olduu gibi
sylemeliyiz: Bugnk medeniyetimizde, bu szde Avrupa
medeniyetinde (zaten hi bir zaman bizim olmad bu me
deniyet), dlak kabuklar gibi benimseyip hilkat garibele
rine evirdiimiz Avrupa kavramlar ve Avrupa kalplann18

da bulmad Pukin bu gzellii, dorudan doruya halkn

gnlnde, halkn kendi gereinde buldu. Bylelikle, tek
rar ediyorum, illeti gzler nne serdi, ayn zamanda bize
byk umut kapsn at. Halkm uuruna inan. Halk
uurunun gsterdii yolun dnda kurtulu yolu arama,
kurtulacaksn. Byle diyordu. Pukini gerekten anlama
ya kalknca, insan ister istemez bu sonuca varyor.
3.
Pukinin bizim iin nemini belirtmeye alrken
zerinde durduum nc nokta Pukinin sanat deha
snn en kendine zg belirtisidir. Ondan nce kimsede
grmyoruz bunu; evrensel sevgi gc, baka milletlerin
yarat c damarn hi amadan bulabilme gc. Konu
mamda Avrupann baz yce dehalar yetitirdiini syle
dim. Bir Shakespeare, bir Cervantes, bir Schiller mesel.
Ne ki Pukinde bulduumuzu bunlarn hibirinde bula
myoruz. Yalnz evrensel sevgisi deil, baka milletlerin da
marna girebilme gc de akla durgunluk veren yeterlili
iyle dikkatimizi ekiyor. Dehasnn en kendine zg yan
olan, onu btn dnya sanatlarndan ayran, btn dn
ya sanatlar arasnda bir onda grdmz bu zellii
nemle belirtmekten kendimi alamazdm. Bunu sylerken
niyetim Shakespeare gibi, Schiller gibi byk Avrupa de
halarn kmsemek deildi; szlerimden bu kadar aptal
ca bir sonu karabilmek iin insann aptal olmas gere
kir. Shakespearen yaratt Aryan rk tiplerinin evrensel
kaplamna, sonsuz derinliklerine yan gzle bakmak bana
dmez. Shakespearem Othellosu bir ngiliz deil de, ger
ekten Venedikli bir Arap olsayd, airin eserine deiik
bir renk, blgesel bir zellik katm olurdu, o kadar; Sha
kespearem yaratt tipin evrensel anlam deimeyecekti;
nk Shakespearen sylemek istediini bir talyann a
zndan da ayn gle syleyebilirdi. Bir daha syleyeyim,
Pukinin yabanc milletlerin yaratc damarn bulabilme
gcne dikkati ekerken, bir Shakespearem, bir Schillerin
evrensel nemini kmser grnmek istemedim, sadece
bu gte, bu gcn derinliinde bizim iin asl byk ve
19

nc bir iaretin yatmakta olduunu belirtmek istedim.

nk:
4.
Bu g Rusyann kendi gcdr, bizim mill gc
mzdr. Pukin yalnz paylayor bunu Rus halkyla; fakat
iinin eri bir sanat olarak onu btn younluuyla kendi
alannda, kendi sanatnda dile getiriyor. Halkmzn eili
mi gerekten sevgi ve bar ynndedir. Petronun devrimlerinden bu yana geen ikiyz yl ierisinde halk bu eili
mini tekrar ve tekrar aa vurmutur. Konumamda hal
kmzn gnlnde yatan bu gc belirtirken, gelecek iin
nmzde parlayan byk umudun, belki de en byk
umudun bu gerekten ileri geldiini gstermeden edemez
dim. Bu arada zellikle belirttim ki, iimizde kaynyan A v
rupa zlemi btn zentili tutumuna, btn arlklarna
ramen temelde doru ve gereklidir; temelde doru ve ge
rekli olduu kadar halkn desteini de kazanmtr. Bu z
lem, ulusal bilincin istekleri, emelleriyle elele gitmektedir
ve hi phesiz Avrupaya yknmenin ok tesine varan
bir ama gcdr. Konumam ok ksa olduu iin dn
cemi gerektii gibi aklyamadm. Fakat sylediklerimde
g anlalr bir yan olduunu sanmyorum. Belki de bu
zavall, perian lke bir gn gelecek btn dnyaya yeni
bir lk alyacak dediim iin bana kzanlar hakszlk
ederler. Avrupa lkeleri gibi drt ba mmur toplumlara
yeni szler sylemeyi dnmeden nce ekonomik, bilim
sel ve toplumsal gelimemizi tamamlamak gerektiini ileri
srmek glntr. Zaten konumamda da zellikle belirt
tim: Ekonomik ve toplumsal baarlar alannda Rusyay
Batl milletlerle kyaslamaya kalkmyorum, sadece diyo
rum ki, kendine zg saduyusu ve arballyla Rus hal
knn dehas, evrensel insanlk lksnden yana kmaya
btn milletler arasnda belki de en yatkn olandr; n
k Rus halknn tutumu kartlklar affeden, birbirine ben
zemezliklere hayat hakkn tanyan, aykrlklar ho gren
bir tutumdur; elimeleri yumuatmaya, insanlar arasnda
kardelik balarn canl tutmaya eilimlidir. Ekonomik
20

bir zellik deil, ahlki bir zelliktir bu. Rus halknn bu

yann inkr edebilir miyiz? Rus milleti kendini halktan
ayrm, Avrupallam aydnlarn yan gelip yatmalar,
gelimeleri, g kazanmalar iin emek vermeye mahkm
bilinsiz bir sr mdr? Kim syliyebilir yle olduunu?
Halk ounluunun kendi bana l bir duraanl tem
sil ettiini, bu halktan hibir ey beklenemeyeceini, bu
halka hibir ekilde bel balanamayacan kim iddia ede
bilir? Gel gr ki hi de az deil bu iddiada olanlar. Oysa
ben tuttum bambaka bir dnceyle ortaya atlmak cretini gsterdim. Bir daha syliyeyim, bu haylimi (konu
mamda yle dediydim) etraflca, gerektii gibi dorulama
frsatn bulamadm; fakat orada olsun ortaya atmaktan
da kendimi alamadm. Ekonomik ve toplumsal alanlarda
Batnm katma ulamadan yoksul ve perian yurdumuzun
byle ulu zlemlere kaplanmayacan sanmak, kelimenin
tam anlamnda samalktr derim. Gnln ahlk hzinele
ri, hi deilse temel yaplarnda, ekonomik gce dayan
mazlar. Yukar snflar bir yana braklacak olursa bu yok
sul, perian lke bugn tam bir birlik iinde yayor. Sek
sen milyonluk bu halk Avrupann hibir yerinde rastgelmeyeceiniz bir gr birliinin szcsdr. Hi deilse bir
bu yzden, bu topraklarn perian olduunu, hatt yoksul
ve zavall olduunu kimse syleyemez. Oysa Avrupada
(onca hzinenin yld o Avrupada) btn Avrupa mil
letlerinin toplum temelleri batan aa sallantda. Belki
yarn kp gidecek, ardnda tek bir iz brakmayacak; ye
rine yepyeni, ncekine hi de benzemeyen bir baka yap
dikilecek. Avrupann toplayp kilerine yd btn zen
ginlikler bir araya gelse Avrupay kntden kurtarama
yacak, nk bir gz ap kapayana kadar btn zengin
likler de yerle bir olacak. te bu irin tutmu, kokumu
toplum dzeni her ne pahasna olursa olsun ulalmas ge
reken bir hedef olarak halka sunuluyor. nce oraya ula,
diyorlar, ondan sonra Avrupann kulana kendi gerei
ni fsldayabilirsin! Biz diyoruz ki, bugnk ekonomik yok
21

sulluumuz iinde, hatt bundan da feci yoksulluklar pen

esinde bile sevgi temeline dayanan bir evrensel kardelik
kavramn benimsemek, el stnde tutmak mmkndr.
Tatar istilsndan sonraki Rusyay ya da tek bana ulu
sal birlik bilincinin kurtard Glkler andan sonra
ki devirleri hatrlayn. ylesine yoksulluklar iinde bile
bu gc korumak, el stnde tutmak mmkndr. Sonra
u da var; btn insanlar sevmek, insanlk birlii lks
n iimizde canl tutmak m istiyoruz; bize benzemiyorlar
diye yabanc milletlerden nefret etmeme gcn yitirme
mek mi istiyoruz; ill herey bizim olsun deyip br mil
letleri soyup soana evirecek kadar (Avrupada byle d
nen, byle yaayan milletler yok deildir, bilesiniz) ben
cillik duygularmzn lsn elden karmamak m isti
yoruz; btn bunlar iin zengin bir millet olmamz, Avru
pann toplum dzenini benimsememiz gerekiyorsa, yarn
yerle bir olabilecek bu Avrupa dzenine maymunlar gibi
yknmeye ne zorumuz var? Rus toplumunun kendi iten
gcyle, kendi ulusal kaynaklar ynnde gelimesine h
l meydan verilmeyecek mi? Kleler gibi Avrupann pein
den giderek kendi kiisel varln yitirmesi ill da gerekli
mi? yleyse Ruyanm, Rus halknn can damarnda neler
yatyor? Canl bir yapnn ne olduundan haberleri var m
bu beylerin? Azlarndan da hi drmezler tabiat bilim
leri szn! ki yl kadar oluyor, arkadalarmdan biri azl
bir Batllama taraflsna, halk bunu kaldrmaz dediydi.
Ald cevap u oldu: yleyse halk ezilmelidir! Kyda
kede kalm nemsiz biri de deildi bu adam, aydnlar
mzn nderlerinden biriydi. Hikye dorudur.
Bu drt gr asndan Pukinin bizim iin ne gibi
bir nemi olduunu gsterdim. Konumam dinleyenler s
tnde byk bir etki yaratt. Sylediklerimde kendi ba
na bir deer olduundan deil, bunu zellikle belirtmek is
terim; ne de konuma tarzmda dikkati ekecek bir yn
vard (bu noktada bana kar kanlarla ayn dncede
yim; vnmeye deer bir yanm olmadm biliyorum).
22

ten konumu olmam, - hatt unu syliyebilirim - ortaya

koyduum gereklerin arl bu etkiyi dourdu. Fakat
van Sergeyevi Aksakovun szn ettii olay neredey
di? urada; Islavclar ya da Rus partisi dediimiz topluluk
(evet, bir de Rus partimiz, var!) Batllama tarafllaryla
barma yolunda byk bir adm attlar, belki de son ad
m attlar; nk Islavclar Baty kendilerine rnek alan
larn Avrupal olma emellerini, hatt bu yolda en olmadk
taknlklarn, en ar ataklarn hakl grmeye, bunu mil
letin kendi emelleriyle bir tutmaya hazrdlar. Bu emeller
ulusal bilinle elele gitmekteydi. Islavclar tekilerin ta
knlklarna tarihin ve kaderin zorlad bir tutum gzy
le bakarak olumlu bir anlam veriyorlard. yleki i sonun
da tartya vurulduunda (eer gnn birinde tartya vu
rulacak olursa) Batllamadan yana olanlarn Rus yurdu
na, Rus bilincine ettikleri hizmetin hi de kmsenmeye
cei, anayurtlarn yrekten seven, bugne kadar belki de
ar bir kskanlkla onu yavanc Ruslar dan korumaya
savaan su katlmadk Ruslarn hizmetlerinden hi de aa
kalmad grlecekti. ki parti arasnda atmann, arar
lannda patlak veren tatsz kavgalarn hep birbirlerini yan
l anlamalarndan ileri geldii artk kesin olarak belirtili
yordu. O lay herhalde bu olacakt. Konumamn sonuna
geldiimde, toplantda hazr bulunan slavclk akm sz
cleri ileri srdm btn can alc noktalarda benimle
birliktiler. imdi diyorum ki - konumamda da sylemi
tim - atlan bu yeni admn erefi (barmay gerekten is
temek de bir ereftir, isteyen iin), bu yeni szn deeri
diyin isterseniz, yalnz beni deil btn slavclk hareketi
ni, partim izin yolunu ve amacn yceltmektedir. slavc
lk akmn tarafsz bir gzle inceleyenler bunun byle ol
duunu aka grmlerdir. Islavclar konumamda dile
getirdiim dnceye aktan aa olmasa da, birok ke
re dikkati ekmilerdi. Benim yaptm en elverili zama
n yakalamak oldu. imdi sonu u; eer Batllamadan
yana olanlar bizim dnce ynmz kabul eder, gr
23

lerimize katlrlarsa, hi phe yok iki parti arasndaki b

tn anlamazlklar silinecek, iki tarafn zerinde kavgaya
tutuaca birey kalmayacaktr. nk van Sergeyevi
in dedii gibi bugnden sonra herey aa kmtr.
Tabii bu adan baknca konumam bir olay saylabilir
di. Ne var ki olay kelimesi cokun bir heyecan nnda,
yalnz bir tarafn azndan kt. te yandakiler bunu ka
bul edecek mi, birleme lks gerek olacak m, oras bel
li deil. Konumam sona erince bir kou yanma gelip be
ni kucaklayan, elimi skan Islavclann yannda, Batllama
hareketinin u sralarda nde gelen temsilcileri de vard.
Hepsi Islavclardan hi de aa kalmyan bir itenlik ve
heyecanla elime sarldlar, konumamn bir deha eseri ol
duunu sylediler; kelimeyi defalarca tekrar ettiler. Fakat
korkarm bu kelime bir heyecan nnda birdenbire aklla
rna geldi. lerde bu dncelerden cayarlar diye korkmu
yorum, bunun doru olmadn biliyorum nk. vgle
ri beni kandrmad. Onun iin bugn beni dhi sanp son
radan hayl krklna urarlarsa, ben bunu ho grmeye
dnden hazrm. Fakat olabilir ki kendi balarna kalp bi
raz dndkten sonra yle diyeceklerdir - dikkat edin,
o gn gelip elimi skanlardan sz etmiyorum; genel olarak
Batllama lksne bel balayanlar dnyorum - hah
diyecekler belki de, hah ite, sonunda kabul ettin ki, onca tartma ve anlamazlktan sonra imdi grdn ki bizler Avrupal olalm diye rpnmakta haklyz. Grdn ki
bizim szlerimizde de gerek pay var. Onun iin indirdin
imdi yelkenleri suya! Eh, hakl olduumuzu kabullendi
ini grnce memnun oluyoruz. Dorusu iyi senin iin. Hi
deilse sende biraz akl olduunu gsterdin. Biz de bunu
hibir zaman inkr etmediydik. nkr eden alklar yok de
il aramzda, ama bundan kendimizi sorumlu tutmaya ne
niyetimiz var, ne de gcmz yeter. Yine de...... Gryor
sunuz burada bir yine de daha geliyor. Hemen durumu
aklamak gerek. Durum u; ortaya attn iddiaya ve var
dn sonuca gre bizler taknlklarmzda dahi szde ulu
24

sal bilincin gsterdii yoldan gitmiiz, nasl olduysa bu

ulusal bilin bize nclk etmi. Bu szlerin zihnimizde
phe uyandrmakla kalmyor, daha ileri gidiyor; bir ke
re daha, seninle anlamann imknsz olduunu gryo
ruz. N olur unu iyice kafana yerletir; bize nclk eden
Avrupa, Avrupann bilimi, Petronun devrimleridir, halkn
bilinci deildir. Biz yolumuzda giderken bu bilinci ne gr
dk, ne iittik; tersine, onu nerde grdysek olduu yerde
brakp tabana kuvvet kamya baktk, ilk batan yolu
muzu kendimiz setik; Rus halkn evrensel sevgi ve insan
lk birliine gtren igdlere filn hi kulak asmadk.
Btn o demin sylediklerin vz gelir bize. Rus halknda
biz, art k ak konualm, sadece bilinsiz bir sr niteli
i gryoruz, yani eskiden ne grdysek, imdi de onu g
ryoruz. Hi birey yok bizi mondan reneceimiz. Ter
sine, Rusyann daha iyiye doru yol almasna engel oldu
una inanyoruz. Rus halk yeniden yaratlmaldr. Bunu
halkm canllna dokunmadan, baaramazsak, hi deil
se tepeden inme zor yoluyla gerekletireceiz. Rus halk
bizim szmz dinlemeyi renecektir. Onun iin de tam
u srada Avrupa lkelerinde grdn toplum dzenini
benimsememiz gerekiyor. Aslna bakarsan milletimiz her
zaman olduu gibi bugn de yoksul ve periandr. Bu mil
letin kendine zg bir kiilii, kendi yaratt bir lks
olamaz. Halkmzn tarihi batan aa bir samalklar pa
nayrdr. Sen tutmu bu tarihten Allah bilir neler kar
msn! Am a biz, yalnz biz tarihe ayk kafayla bakan adam
larz. Bizim gibi bir ulusun tarihi olmamaldr. Tarih diye
bilecei ne varsa ardnda, bu ulus bir an nce onu unutmal, tarihine srtn dnp ondan nefret etmelidir. Yalnz
aydn toplumlarm tarihi olur. Halk btn gcyle, btn
varlyla aydnlara hizmet etmekten baka birey dn
memelidir.
Bak tela kaplmann, banp armann hi yeri
yok. Halk bizim szmz dinlemelidir diyorsak, halk bo
yunduruk altna almak istemiyoruz. Hayr, bin defa hayr!
25

Byle olur olmaz sonular kartma bizim szlerimizden.

Biz insancl kiileriz, biz AvrupalIlarz, bizim kadar sen de
biliyorsun bunu. Niyetimiz halk yava yava, gnden g
ne, sras geldike' kalkndrmaktr. Halk kendi katmza
ykselterek, giritiimiz bu ii baarya gtreceiz. O va
kit halkn ulusal benlii bugnknden baka olacak. Hal
kn ulusal benlii, halkn gelimesi tamamlannca meyda
na kacak. Eitimin temellerini atacaz; biz nereden ba
ladysak halk da ordan balatacaz. Halka gemiini in
kr ettireceiz. Bizim zorumuzla bu halk gemiine lnet
okuyacak. Halktan birini okur - yazar klar klmaz ona A v
rupann tadn tattracaz. Avrupa ile, Avrupa hayatnn
inceliiyle, kltryle, Avrupann geleneklerini, giyimi
kuam, ikileri, danslaryla ban dndreceiz. Ksacas,
bu halk ayandaki arktan, itii kvastan, eski arklarn
dan utanacak, yerin dibine geecek. Halkm arklar ara
snda drt ba mmur heserler yok mu? Tabi var. Y i
ne de okur - yazar kylye vodvil syleteceiz biz, sen at
la patla istersen! Yani her areye bavurup halkn zayf
noktalarna dokunacaz (bize de yle yaptlard) ki za
manla halk bizim olsun. Halk bizim olunca gemiinden
utanacak, gemiine bin lnet okuyacak. Gemiine lnet
okuyan her kim olursa olsun bizdendir, ite parolamz! Hal
k kendi katmza kartma yolunda bir kere harekete ge
tik mi, gerisi kendiliinden gelecektir. Halk aydnl kal
dramazsa halk yok ederiz. nk o zaman halkmzn
her trl deerden yoksun, vahi bir srden baka birey
olmad, halk sz dinlemeye zorlamaktan baka are kal
mad anlalacaktr. Hani, var m baka bir are? Ger
ek yalnz aydnlarn ve Avrupann elindedir. Sen seksen
milyon insannla n dur istediin kadar. Seksen milyon,
yz seksen milyon! Hepsi nce Avrupa gereine hizmet
etmeyi renecektir. nk bundan baka bir gerek yok
tur ve olamaz. Senin milyonlarn gzmz korkutmuyor,
te son, ite kesin kararmz! Btn plaklyla karn
da. amyoruz bundan. Senin vardn sonulan kabulle
26

nip senin yannsra o acayip Ortodoks dininden, o ipe sa

pa gelmez palavralardan sz aamayz biz. Hi deilse biz
den bunu bekleme. Hele bu zamanda! Avrupann, Avrupa
biliminin aydn kafal ve insan yrekli bir Allahszla var
d, bizim de Avrupann izinde gitmekten baka bir a
remiz kalmad bir zamanda.
Onun iin, ehem, konumanda bizi vdn ksmlar
bir yere kadar anlayla karlarz istersen. Gryorsun i
te, sana kar baya kibar davranyoruz. Kendinden, o ken
dine lyk ilkelerinden sz ettiin ksmlara gelince, kusu
ra bakma ama hibirini kabul edemeyiz.
Yazk ki varabileceimiz tek sonu budur. Tekrar edi
yorum, btn bu szleri o gn elime sarlan Batllama sa
vunucularna yaktrmak, hatt aralarnda en ilerici olan
larn byk ounluuna yaktrmak benden rak olsun.
Hepsi de Rus iileri, su katlmadk Rus yurttalardr. Am a
o kklerini koparm, yersiz yurtsuz kalm olanlar, o sizin
Batl kafalarnz, orta adamlar, sokaktaki adamlar, bu l
ky ayaa drenler saylar denizde kum gibi artan n
derleriyle, rgtleriyle hep buna benzer szler edecekler
dir, belki de etmilerdir. (Mesel din konusunda geen gn
bir gazete o malm nkte anlayyla ne diyordu biliyor
musunuz? Islavclar szde btn Avrupay Ortodoks dini
ne kat p yeni batan vaftiz etme hlyasndaymlar!). Fa
kat gelin silkip atalm bu karanlk dnceleri kafamzdan,
umudumuzu Avrupaya inanan nderlere balayalm. V ar
dmz sonularn yansn, kendilerine baladmz umut
lar kabullensinler, hepsini ba tac eder, hepsine kalbimi
zi veririz.' Sylediklerimizin yansn benimsesinler yeter.
Rus bilincinin bamszln, kendine zg yann kabul
etsinler, arln duysunlar, onu evrensel birlik ynne
iteleyen insancl eilimini grsnler, kavgaya tutumamz
iin bir sebep kalmayacaktr, hi deilse nemli bir sebep
kalmayacaktr. te o zaman konumam gerekten yeni bir
olayn balangc olabilir. Benim yaptm konuma deil,
son defa tekrar ediyorum (buna lyk deildi benim szle
27

rim ), fakat yce Pukini anmak ve kutlamak iin o top

lantda bir araya geliimiz yeni bir olayn balangc ola
bilir; gelecee bakan byk ama yolunda btn takn
gnll Ruslarla aydn kafal Ruslarn elele vermesi! Olay
budur.

28

II

PUKN ZERNE KONUM A

Pukin olaanst bir olaydr; belki de Rus bilincine

zg, ei grlmedik bir olaydr, demiti Gogol. Bana kalr
sa ayn zamanda bize gelecekten bir haberdi Pukin. Evet,
biz Ruslarm arasna tpk bir peygamber gibi geldi. Petro'nun devrimleri zerinden koca bir yzyl gemiti, ken
di gerek benliimizi yeni yeni kavramaya balamtk.
Pukinin gelii nmzdeki karanlk yola yeni bir k sa
t, bize yardmc oldu. Bu anlamda Pukin bize gelecekten
haberler getiren peygamberimizdir.
Byk airimizin alma sresi devreye blnebi
lir sanrm. imdi burada bir edebiyat eletirmeni gibi ko
nuacak deilim. Pukinin yaratc abas u anda bam
baka bir adan ilgimi ekiyor. Pukin bizim iin hangi
bakmlardan nemlidir, niye bir peygamberdi, kendi anla
yma gre ortaya koymak, bir de peygamberlie verdiim
anlam belirtmek istiyorum. Yalnz unu da syleyelim ki
Pukinin yaratc devrelerini birbirinden yle keskin iz
gilerle ayramayz. Mesel, bana kalsa, Yevgeni Oneginin
balar ilk devrenin zelliklerini tar derim, ama sonu ikin
ci devrenin rndr: Pukin, ardndan kotuu lkleri
artk ana yurdunda bulmaya balamtr; ulusunun, halk
nn emelleri onun da emelleridir; gelecei sezen, sevgiyle
29

dolup taan yreinin btn itenliiyle onlara balanm

tr. Derler ki Pukin genliinde Parny, Andre Chenier ve
hele Byron gibi Avrupa airlerine yknd. phesiz A v
rupa airlerinin Pukinin dehasnn gelimesinde byk
etkileri oldu, Pukinin btn hayat boyunca srd bu et
ki. Ne ki ilk yazd iirlerde bile. Pukin Avrupa iirine y
knmeden ok teye varyor. Dehasnn olaanst kiisel
lii daha ilk eserlerinde belli olmutu. ingeneler iirinde
dile getirdii gerek zdrabm, o bilin derinliinin bir ei
ne ondan bundan aparlm eserlerde rastlayamazsnz. Ben
ingeneleri btnyle Pukinin ilk devresinin eseri say
yorum. Bu iir bir yknmeden baka bir ey olmasayd y
lesine takn bir yaratc gten bylesine nasibi olur muy
du? iirin kahraman Alekoda kkl, derin, tam Rusa
bir dnce dile getirilmektedir. Ayn dnce sonradan
Oneginde uyumlu ve drt ba mmur bir kla brn
m olarak yeniden kendini gsterecek, aa yukan Aleko
o acayip klndan syrlp elle tutulur gzle grlr, akla
yatk n bir kii olarak bir daha karmza kacaktr. Pu
kin kendi lkesinde vre olmu dertli kiinin macerasn
daha ilk bata eine az rastlanr bir deha gcyle ilemi
ti. Aleko, tarihin yk altnda ac eken Rusun ta kendisi
dir. Halktan kendini ayrm bir toplum katnn iinde by
le birden boy gstermesi tarihin zoruyla oldu. Onun iin
gerefre tpatp uyan bir tip bu Aleko, nice yllar var Rus
topraklarnda kk salm lmsz bir tip. Bu yersiz yurt
suz Rus vrele"i bugn de v o dolasn du-uvori-v. Or
tadan silinmeleri daha ok zaman alacak. Bugn ingene
lerin ilkel yaaylarnda kendi evrensel lklerime ip ucu
aramak iin ingene obalarna koumuyorlar belki; bizim
Rus ayd nlannm ne idi belirsiz, gereksiz hayatndan illllah deyip aclarn unutmak iin tab atn koydun*1 ka
myorlar, ama tutup sosyalizme bel balyorlar (sosyalizm
yoktu daha Alekorun zamannda); yreklerinde yeni bir
inanla yeni bir ufka doru kouyorlar-, va^dklan ye-de
canla bala alyorlar. Bir yandan da, tpk Aleko gibi,
30

hayatlarn adadklar hayalkri uralarn onlar amala

rna ulatracana, abalaryla yalnz kendilerini deil b
tn insanl mutlulua erdireceklerine inanmaktadrlar.
Rus serserisi btn insanlk mutlulua ermedike kendi
gnlnde huzura kavuamaz. Rus serserisi bundan daha
azyla yetinemez, hi deilse i daha kuram katnda kald
srece. te bu, baka alarda yine karmza kacak
olan ayn Rus kiisidir. Dediim gibi, Petronun byk devrimlerinden sonra gelen ikinci yzyln banda, toplumda,
halktan kklerini koparm bir aydm dodu. Evet, imdi
olduu gibi Pukinin zamannda da aydn Ruslarm byk
ounluu devlet kapsnda memurdu; demiryollarna, ban
kalara kaplanmlardi; olur olmaz iler grp hayatlarn
kazanrlard. Kimi de kendini bilime vermiti, ikide bir ay
dn topluluklar karsnda yksekten konumay bir i sa
yard. Hayatlar dzenli, rahat, patrtszd. Aylklarn alr
lar, pokerlerini oynarlard. Hibirinin gnlnden ingene
obalarna filn kap gitme zlemi gemezdi. Bugn de in
gene obalarnn yerini tutacak, amza daha uygun yer
lere kamay dnmezler pek. Gide gide gidip bir liberalcilik oyununda karar klarlar. Avrupa sosyalizminden bir
nebze bulamtr bu liberallie. stelik o da, biraz Ruslam, yumuam bir sosyalizm! Oysa, gerekte, bir zaman
meselesi bu; ya biri daha tedirgin olmaya balamken bir
bakas oktan kendini srgs ekilmi bir kapnn nn
de bulup kafasn tahtalara arpmsa? te giderek hep
sinin sonu buna varacaktr, eer kibirlerini yenip halka
yolda olmay bilmezlerse! Diyelim ki hepsinin kaderi bu
deildir. O zaman i sekinlere kalyor; geri kalan mu
azzam ounluk hi huzura kavumayacana, yalnz onda
biri tedirgin olsun daha iyi. Tabi Aleko gnlndeki acy
henz doru drst dile getiremiyor. Mesele olduka soyut
onun iin. Tabiat zlyor, o kadar; yksek sosyeteye kar
hn var iinde; gnlnde btn insanl kapsyan emel
ler besliyor. nsanln bir yerde izini yitirdii, kendisinin
ne yapsa ele geiremedii bir gerein ardndan yas tutu
31

yor. Nerdedir bu gerek? Nerede, nasl ortaya kar? Ne

zaman elden gitti? Bilmiyor tabi bunlarn hibirini, yine
de bunalyor. Sonra u da var: Hayallerine dkn, sabr
sz kii kurtulu yolunu hereyden ok d grne yakn
olaylarda arar. Tabi ya. Gerek kendi dnda bir yerde
demek ki. Belki bir baka Avrupa lkesinde, Avrupa mil
letlerinin salam kklere bal, tarihin iinden kp gel
mi siyasal dzeninde, Avrupann oktan yerine oturmu
toplum ve hayat rgsnde. Byle bir adam gerein ilkin
kendi iinde belireceini hibir zaman anlamayacaktr.
Nasl anlasn? Koca bir yzyl boyu kendi yurdunda ken
dini bilmeden yaam. almasn unutmu. Gerek kl
trden yoksun kalm. Kafes ardnda yetimi grgsz bir
gen kzdan fark ne ki? Rus aydn toplumunun kendi iin
de blnd bilmem ka katn hangisinden kp gelmi
se, o katn anna uygun bir takm grevler grm hayat
boyunca - ipe sapa gelmez, ne ie yarad bilinmez grev
ler. Kknden kopmu, ordan oraya srklenip duran bir
ot paras imdilik, baka ne ki? Bunun arln duvmuyor mu, acsn ekmiyor mu dersiniz? Hem de nasl! Olur a
belki de soylu soplu bir aileden gelmedir, belki kleleri bi
le vardr. Soylu kiinin diledii gibi yaama hrriyetinden
niye yararlanmasn; niye heveslerine boyun ekmesin, ka
nun d yayan adamlarn cazibesine kaplp bir inge
ne obasnda ay oynatmaya balamasn? Tabi gnln bo
an huzursuzluktan onu olsa olsa bir kadn kurtarr, air
lerden birinin dedii gibi vah bir kadn!.. Onun iin A le
ko iin kolayndan bulduu derin bir inanla kendini Zemfira nm kollarna atar. te kurtulu yolu benim iin; bu
rada, ancak burada bulabilirim mutluluu. Medeniyetin,
kanunlarn tesinde tabiatla koyun koyuna yayan bu in
sanlarn arasnda. Peki sonu? lkel tabiatn gerekleriyle
ilk karlat anda dayanamaz, elini kana bular. Zavall
d budalas evrensel sevgi ne gne, ingenelere bile ya
ranmann yolunu kestiremez, cascavlak ortada kalr. in
geneler de aralarndan sepetlerler onu. ntikam almya bak
32

madan, kin gtmeden, gsterie sapmadan. Arballkla.

Brak bizi git, ey marur kii,
Biz vahi, kanunsuz adamlarz.
Ne ikence gelir elimizden
Ne kimseyi cezalandrrz.
Tabii bunlar hep hayl. Hayl ama, marur kii btn
keskin izgileriyle gzmzn nnde yayor. Gerektir.
Bu tipi ilk yakalyan Pukin oldu. Bunu aklmzdan kar
mamalyz. Houna gitmeyen bir ey grmeye grsn, zul
me ve ikenceye bavurmaktan kendini alamaz marur ki
i; ne yapp yapp urad hakszln cezasn detecektir.
Y a da, daha iyisi, toplumun bilmem kanc katndan gel
diini hatrlyacak, ikence iin, adam cezalandrmak iin
frsat kollayan kanunu yardma aracaktr, yeter ki ona
kar ilenen suun intikam alnsn. Yok, hayr! Bir deha
eseri olan bu iir bir yknmedir diyemeyiz. Tam bu nok
tada meselenin, kahrolasca meselenin zm yolu hal
kn inanc ve adalet duygusu ynnde kendini gsteriyor.
E ban nne, marur kii, ilkin gururunu ayaklar al
tna al! E ban nne, tembel adam, ilkin kendi yurdun
da almaya bak! Halkn hikmetine, adalet anlayna
uyan zm yolu budur. Gerek darda deil endedir.
Kendini kolla, kendini bul, kendi nnde eil, kendine s
tn ol, gerei greceksin Bu gerek ne eyada, ne senin
dnda ne de dar lkelerdedir, ilkin kendi kendine ettiindedir. Kendini yener, kendi nnde eilebilirsen, dn
de grmediin kadar hr olacaksn; byk bir ie baslayacaksm. bakalarn hr klacaksn, evrende heo mutluluk
greceksin. Hayatn gerekten yaanm olacak, sonunda
da ulusunu, ulusunun kutsal gereini anlyacaksm. nsan
lk sevgisi, kardelik lks ne ingenelerde, ne de baka
bir yerdedir. Sen ilkin evrensel sevginin adam olduunu
gster. Kinci ve marur olma. Sanma ki hayat sana kar
lksz sunulmu bir armaandr. Bu zm yolu Pukinin
iirinde de beliriyor. Ayn dnce Yevsreni Onesrinde da
ha da byk bir aklkla belirtilmektedir. Onegin hayal
33

lerle oynayan bir iir deil, gereki bir gzle yazlm, aya
yere sapasalam basan bir eserdir.. Bu iirin gerek Rus
hayatn dile getiren yaratc gcne, eserin sanat mkem
melliine Pukinden nce kimse ulaamamt, belki on
dan sonra da kimse ulaamad.
Onegin, Petersburgludur. Baka trl olamazd ki! iir
iin gerekli bu. Kahramannn geree en uygun yanlarn
dan biri olan bu zellie air gzlerini yumamazd. Bir da
ha syliyeyim, Onegin, Alekonun ta kendisidir, hele iirin
ortalarnda ac ierisinde:
Tula mal mdr gibi
Niye ben de inmelj, deilim?
diye haykrrken.
Am a iirin balarnda henz yan yan ya bir zppe, bir
dnya adamdr. Hayl krklna urayp tepe taklak
umutsuzluk kuyusuna yuvarlanacak kadar yaamamtr,
daha, ne ki:
Gizli bkknln o sreen eytan
bel kesilmitir oktan bana..
Kendi ana yurdunun gbeinde, rak kelerde yaban
evrelere dm bir srgndr Onegin. Ne yapacan bi
lemez bir trl, ne aradn ancak belli belirsiz sezmek
tedir. Sonralar yurdunu ve yabanc topraklar gezerken
nereye gitse kendini yabanclarla evrili grr, hatt ken
di kendine de yabanc olduunu anlar. Yurdunu sever, ama
yurduna gveni yoktur. Ulusal emellerden sz edildiini
duymutur, ama hibirine inanmaz. nand tek ey ken
di yurdunda hibir ey yaplamayacadr. Bir ey yapla
bileceine inananlar da - bunlarn says o zaman da bu
gnk kadar azd - kk grr, hatt bir yerde acr y
lelerine Lenskiyi de can skntsndan ldrmt. Evren
sel bir lk ardnda komann dourduu can skmtsyd
bu. Tpk bizim hlimize benziyor.
Tatyana yle mi ya? Tatyanamn ok daha gl bir
kiilii var. Kkleri salam Tatyanann. Ka Onegini ce
binden kanr, ylesine derin, ylesine akll. Kendi soylu
34

igdsyle gerein nerde yattn, ne olduunu oktan

sezmitir. Pukin iirine Onegin deil, Tatyana adn ver
meliydi. Hi ekinmeden syleyebiliriz, iirin gerek kah
raman Tatyanadr. Tatyana olumlu bir tip, olumlu ve g
zel bir tip. Tam anlamyla Rus kadn. air eserinde dile
getirmek istedii dnceyi Tatyana ile Onegin arasnda
ki son karlamay anlatan nl sahnede gen kadnn a
zndan anlatr. Diyebiliriz ki, o zamandanberi edebiyatmz
da Rus kadnn bylesine olumlu, bylesine gzel grme
dik - Turgenyevin tyi nsanlar Yuvas'ndaki Liza, belki...
Fakat ky bucak bir kede Tatyana ile ilk karlatn
da Onegin bu temiz yzl, iten, utanga kz ilk bata an
lamad bile. nk halk kendinden aa grmeye ala
gelmiti. Kzcazn benliinde sakl duran btnl, m
kemmellii gremedi; belki sahiden sand ki gen kz iler
de varaca olgunluk yolunda daha ilk admlarm atmak
tadr, bir eit tomurcuk, bir oulcuktur. Bir dnn, Tat
yana bir oulcuk, ha? Onegine yazd o mektuptan son
ra! iirde bir oulcuk aryacaksak, Oneginden ls m
olur? Onegin, Tatyanay anlamyor. nsan ruhu nedir bil
miyor ki! Btn hayat boyunca soyut bir katta yaad; ha
yl peinde komaktan, vrelikten kurtulamad. stelik
Tatyanay sonradan Petersburgda dillere destan bir ha
nmefendi olduu zaman da anlamad. Tatyanaya yollad
mektupta onun eritii katn yceliini gnlnde ok
tan sezmi olduunu sylyor ama bir sr lf bunlar.
Onegin, Tatyanay hibir zaman anlamam, deerini ver
memitir. Aralarndaki sevginin trak yan b u ra d a d r...
Ne ki Tatyanay kyde ilk grd srada Childe Harold
ya da, olur a, Lord Byron kendisi ngiltereden kagelseydi, Tatyanann o rkek, gsterisiz gzelliini grn Onegini uyarsayd, hemen orada hayranlktan dizlerinin ba
zlmez miydi Oneginin? Evrensel acnn penesinde ora
dan oraya koturup duranlar ite bazen bylesine kle ruh
lu oluyorlar! Fakat nerde Oneginde o gz? Evrensel sevgi
ardnda onca yl pabu tketen beyolu nce kzcaz kar
35

sna alp bir gzel sylev geer, sonra da erefli bir adam
gibi davranmann gnl rahatl iinde alr ban gider.
Evrensel ac hl yreini dalamaktadr; budalaca bir kz
gnlk nnda dkt arkada kan eline bulamtr. Bun
dan byle ana yurdunun bir ucundan br ucuna vre
dolaacak, bir kerecik olsun gzleri Tatyanay grmiyecektir. Kanl canldr daha; kabna samaz, haykrr:
Daha gencim, hayat gl kuvvetli damarmda.
Ya beni bekliyen ne? Hep ac, gine ac, gine ac!
Tatyana, Oneginin bu hlini ok iyi biliyor. lk grd
andan beri gzn kamatran fakat neyin nesi oldu
unu bir trl anlayamad adamn evine gelii hikyede
lmsz msralarla anlatlr. Msralarn esiz sanat gzel
liinden, derin anlamlarndan sz etmek istemiyorum im
di. Tatyana, Oneginin alma odasnda. Kitaplarn, eya
larn gzden geiriyor. Onlara bakp Oneginin kiiliini
anlamaya, kafasnda reklenen sr dmn zmeye
urayor. Bir ara olduu yerde ta kesiliyor, srrn zl
dn haber veren bir nsezi ile kendi kendine mrlda
nr:
Bo b ir hayl olmasn sakn?
Evet, Tatyana bunu ancak byle yarm az aa vu
rabilirdi. lk batan Oneginin ne mal olduunu anlamt
nk. ok sonralar Petersburgda yeniden karlatkla
rnda artk onu iyi tanyordu. Kim demi saray hayat, sos
yete hayat Tatyanay bozdu diye! Kim demi biraz da gz
de bir hanmefendi olduu iin, yeni fikirlere kapld iin
Onegine srt evirdi diye! Doru deil bu. Tatyana yine es
ki Tanya, kylerin, krlarn Tanyas. mard m sanki? Ha
yr! Petersburg sosyetesinin gz alc hayatr gnln bo
makta, onu binbir acyla kvrandrmaktadr. Sosyete ha
nm olmaktan nefret ediyor. Tatyanay baka gzle gren
ler Pukinin ne demek istediini anlamyanlardr. Tatyana
ak konuuyor Oneginle:
Bir bakasna balandm, lene dek
Ona sadk kalmam gerek.
36

O anda Tatyana Rus kadnn ta kendisidir. Bu szleri

sylemekle hayatnn doruuna eriyor, iirin dokunduu
gerekleri dile getiriyor. Onun din inanlar, evliliin kut
sallna inanc zerine tek kelime sylemeyi gereksiz sa
yarm. yleyse niye Oneginle kap gitmedi? Kendi arzy
la ona seni seviyorum dememi miydi? Bir Rus kadn
olduu iin Gneyli bir kadn ya da bir Fransz kadn gi
bi hayatta cretkr bir adm atmay beceremediinden mi?
Haysiyetinden, parasndan, toplum iindeki yerinden, an
lamsz erdem iddialarndan vazgemeye gc yetmediin
den mi? Hayr! Rus kadn inand eyden gzn esirge
mez. Tatyananm btn hayat bunu dorulayan bir hik
yedir. Bir bakasna bal imdi; lene dek ona sadk ka
lacak. Kime sadk kalacak? Neye sadk kalacak? Dnya
bir araya gelse sevemeyecei, anas yal gzlerle nnde
diz kp yalvar yakar olmasayd dnyada evlenmeyecei
o paa eskisine mi? Yaral yreinde btn umut kvlcm
lar snd m yoksa? A r bir umutsuzluk keleinden
baka birey kalmad m gnlnde? Evet, Tatyana o paa
ya, yani kocasna, onu seven, onu sayan, onunla vnen
drst insana hainlik etmemeye kararldr. Anas nnde
dize gelip yalvard yalvarmasna, ama karan veren kendisiyc i. Kocasnn sadk ei olmaya sz veren oydu, Tatyan a yd. Baka kar yol bulamad iin evlendii adam ne
olursa olsun imdi kocasyd. Ataca yanl bir adm ko
casnn onurunu ayaklar altna alacak, adamcaz yerin
dibine batrp sonunda ldrecekti. Bir bakasnn kara
gnleri zerine mutlu bir hayat kurabilir mi? Mutluluu
douran yalnz sevginin insana tattrd hazlar deildir;
ayn zamanda gnln huzura kavumasdr. Ardnda eref
siz, merhametsiz, insanla uymayan bir davrann ht
ras yatan gnl nasl kendi kendinden honut olabilir? n
sann kendi mutluluu iin kap gitmesi yeter mi insann
mutlu olmasna? Ne biim mutluluktur o ki, bir bakasn
bahtsz klmadan var olamyor? Diyelim ki btn insanl
sevindirecek, btn insanlar bara, esenlie kavutu
37

racak bir ama ardnda komaktasnz. Diyelim ki bu ama

ca ulaabilmek iin tek bir insan ikenceler iinde ldr
mek gerekli, hatt kanlmaz bir arttr. Byk bir insan,
mesel bir Shakespeare olmasn bu adam, sradan namus
lu ihtiyarn biri olsun; krkrne inand, pek yle de
rinden tanmad, fakat sevip sayd, bann tac ettii,
yannda yaamaktan sevin duyduu gen bir kadnn ko
cas olsun. Btn yapacanz bu adam rezil etmek, yerin
dibine batrmak, ikencelere salmaktr. Adamn ayaklar al
tna alman onuru, sevdiinden ayr dmesinin strab ze
rine siz btn insanln geleceini, mutluluunu kuracak
snz. Yapar msnz? Buna raz olur musunuz? te mese
lenin can damar! Diktiiniz yapnn temellerinde bu ac
yattka, diktiiniz yapnn temellerinde nemsiz bir insa
nn, ama haksz yere, kr kr parmam gzne hayat pa
ralanm bir insann znts yattka, yapda oturacak
olanlarn kendilerine sunduunuz mutluluu sizin eliniz
den almaya yanaacaklarn aklnzdan geirebilir misiniz?
Hepsi dnyann sonuna dek o mutluluk iinde yaayacak
olsa bile, onlardan bunu bekleyebilir misiniz? Tatyana, y
reinin t derinlerinde strabm dikalsn bilen Tatyana
baka trl davranamazd. Hayr. Kendini bilen kii, bir
Rus, kararn yle verir: mutluluktan nasibim olmasn be
nim. ektiim ac bu ihtiyarn ektiklerinin yz kat, bin
kat olsun. Kimse bilmesin, bu ihtiyar adam da bilmesin
benim nelere katlandm. Kimseler bilmesin benim neyi
gze aldm. Bakasn paralamakla olacaksa, ben mutlu
luu istemiyorum! te trajedi burada. Tatyana izginin
tesine geemiyeceini bilir, bunu bildii iin de Onegine
kapy gsterir. Diyeceksiniz ki Onegin de bedbaht imdi.
Tatyana birini kurtard, tekinin yreini paralad. Am a
bu baka mesele, belki de iirin en nemli meselesi. Yalnz
geerken syliyeyim: Tatyana neden Oneginle kamya
yanamad? Edebiyatmzda tedenberi tartlan bir konu
dur bu. Onun iin zerinde bu kadar durdum. Meselenin
en dikkate deer yan zm yolunun imdiye kadar anla38

lmayp tartma konusu edilmi olmasdr. Bana kalrsa

Tatyana serbest olsayd, yal kocas lseydi de Tatyana
dul kalsayd, gine de Oneginle kap gitmezdi. Tatyananm
kiiliini iyi anlamamz gerek. Oneginin nasl bir adam ol
duunu apak gryor Tatyana. Ezeli vre, bir vakitler
yz vermedii kadn imdi bambaka bir ortamda, ulal
maz bir varlk gibi grmektedir. Meselenin can alc nok
tas bir bakma bu deil mi zaten? Ortamn yenilii... One
ginin umursamayp yzst brakt gen kz imdi b
tn sosyetenin sevgilisidir. Sosyete ise, btn evrensel
emellerine ramen Oneginin nnde boyun edii tek kuv
vettir. Onun iin gzleri kamar, gen kadnn ayaklarna
kapanr. te ne zamandr ardndan kovaladm lk, der,
ite kurtulu yolu, ite aclarmdan beni kurtaracak varlk.
O zamanlar gzm grmedi onu; mutluluk elimi uzatsam
benim olacakm meerse. Nasl daha nce Aleko acla
rndan kurtulma yolunu Zemfirada grdyse, imdi de
Onegin heveskr imgeleminin yeni bir dnyle Tatyana
ya sarlr. Am a Tatyana anlamyor mu sanki bunu? T ne
zamandanberi bilmiyor mu Oneginin bu hlini? ki kere
iki drt eder gibi biliyor ki, Onegin karsndaki kadn, es
ki gnlerin alak gnll Tatyanasn sevmiyor, kendi ye
ni hevesini seviyor. Biliyor ki onun gznde Tatyana, Tat
yana deil bambaka bir varlktr. Tatyana deil Oneginin
sevdii; belki de kimseyi sevmiyor. Oneginin kimseyi sev
meye gc yok; ne kadar ac ekerse eksin, kimseyi sev
meye gc yok. Sevdii, bir heves sade; zaten kendisi bir
heves, Onegin! Bugn Tatyananm peinden geldiini gr
se yarn hayl krklna urayacak, gnlnn taknl
n alaya alacak. Onegin rzgrn nnde ordan oraya sav
rulup duran bir ot parasdr. Tatyana yle mi ya? Umut
suzluun en koyu katnda bile, hayatnn parampara ol
duunu sezdii anda bile gnlnn uzanaca salam, sar
slmaz bir tutana var. ocukluk htralar, gsterisiz,
basit hayatnn ilk yllarn yaad krlar, ky,
Dadsnn mezar banda
Dallarn rd glgelikler.
39

evet, btn bu htralar, gemi gnlerin hayli... elinde

kalan en deerli eyler imdi bunlar. En kara umutsuzluk
ukurundan bunlar kurtaryor onu. A z deil. ok bile. Onu
kendi z toprana, halkna, halknn kutsal bildiklerine
balyan, sarslmaz, paralanmaz bir temel. Oysa Onegin?
Oneginin nesi var? Kim Onegin? Hibir ey! Tatyana m
gidecek Onegin'in peinden ona acd iin, onu eklendir
mek iin, sevgisinin sonsuz merhamet kaynandan ona
bir anlk mutluluk yalgn armaan etmek iin?.. Tatyana
m yapacak bunu? Yarn Oneginin kendi sevinci ile alay
edeceini imdiden bilmiyor mu sanki? Hayr! Bunlar y
le derin, yle sarslmaz gnllerdir ki, sonsuz bir acma
duygusuyla da olsa, kutsal bildiklerini yle gz gre gre
harcansn diye sunmazlar adama. Hayr, Tatyana, Onegin
in peinden gidemezdi.
Pukin, Oneginde, o esiz, o lmsz iirde katma eri
ilmez bir ulusal air olduunu ortaya koydu. Onun gibi
si daha gelmemiti. Halkm tepesinde oturan bir toplum ka
tnn i yzn bir anda, eine az rastlanr bir sezgi g
cyle ve kesinlikle aa vurdu. nceki alarn, amzn
Rus serserisi tipini gzler nne serdi. Rus serserisinin gn
lnde yatan ilk sezen, tarih ierisinde kaderini ilk izleyen,
bizim kaderimizdeki yerini ilk grp anlatan Pukin olmu
tur. Tatyanada, bir Rus kadnnn hayatnda tam anlamy
la olumlunun ve gzelin gerek rneini yaratt. Yine bu
devrenin rn olan baka eserlerinde ele ald, doruca
Rus halknn iinden kp gelen daha nice olumlu ve g
zel Rus tipini ileyip bize sunan ilk Rus yazaryd. Bu in
sanlarn gzellii, dile getirdikleri kat, phe gtrmez
gerekte kendini gsteriyor. Hibirini inkr edemeyiz; ta
tan yontulma heykeller gibi dimdik ayakta duruyorlar. Si
ze bir daha hatrlatmak isterim, bir edebiyat eletirmeni
gibi konumuyorum burada; dncemi aklamak iin b
tn bu eserleri enine boyuna inceleyip edeb yarglara va
racak deilim. Mesel o papaz mizal Rus vakanvisi ti
pini ele alalm. Bu yce insann bizim iin ne kadar nem
40

li, ne kadar anlaml olduunu gstermek iin kitaplar do

lusu sz az gelir. Bu tip Pukin tarafndan Rus topranda
bulundu, Pukinin dehasyla yoruldu, gsterisiz, takn,
phe kaldrmaz gnl gzelliiyle ulusal benliimize, ulu
sal bilincimize bir tank olmak zere bizlere sunuldu. Bi
zimledir artk, yayor; zerinde tartamayz. airin ha
yl gcnn yoktan yaratt bir varlk deildir. Bunu siz
de teslim edersiniz. Evet yayor, bir gerek; onun iin onu
yaratan ulusal bilin de yayor, o da bir gerektir; onun
iin bu bilincin yaama gc de bir gerektir. Hem gerek
tir, hem ycedir. Pukinin btn eserleri Rus benliine,
Rus benliinin manev gcne inanc ile dolup taar. nan
cn olduu yerde umut vardr, Rus insannn gelecei kar
snda duyulan byk umut.
Baar ve iyi gnler umuduyla
Korkmadan gelecee bakarm.
demiti Pukin bir baka ilikiyle. Am a bu szleri btn
yaratc abasna uygulanabilir sanrm. Ne ondan nce, ne
de ondan sonra hibir Rus yazar onun kadar yakndan
Rus halkyla anlaamamtr. Yazarlarm z arasnda sry
le halk uzman yok mu? V ar tabi. Hayli yetenekli kiiler,
bilgili kiiler, halk seven kiiler. Saylar hi de az deil.
Yalnz bu yazarlar Pukinle kyaslyacak olursak, grrz
ki bir ya da ikisi dnda hepsi byk sr zerine yazan
beylerdir; bu izginin stesine varmaz hibiri. En yete
neklilerinde bile, szn ettiim o ikisinde bile arada bir
halka yle yukardan bakan bir tutum, bir baka hayattan,
bir baka dnyadan gelme bir k, halk yazarn katma
karp mutlu klma isteini andrr bir kayg greceksiniz.
Oysa Pukinde doruca halktan gelen bir ey var; o, kadar
ki, kimi zaman dnyann en bn duygularna iteliyor onu.
A y hikyesini hatrlayn. Dii aynn ldrln ya da
u msralar hatrlayn, ne demek istediimi anlyacaksmz:
Am cam olu Yahya, seninle imeye baladk m...
Btn bu sanat ve sezgi hzineleri byk airimizin
kendinden sonra gelecek olanlara, ondan sonra gelip ayn
41

tarlay srecek olanlara brakt nianlardr diyebiliriz.

Hatt diyebiliriz ki, Pukin hi yaamasayd Rus edebiyat
onun ardndan gelen nice iinin eri yazardan yoksun kala
cakt. Hi deilse bu yazarlar gnmzde bu kadar byk
bir baaryla ortaya serdikleri dncelerini bylesine g
l, bylesine ak seik bir uslupla dile getiremiyeceklerdi. Pukinin nemi yalnz iir, yalnz sanat alanyla snrl
kalmyor. Pukin olmasayd kendi Rus benliimize, Rus
halknn yapabileceklerine gvenimizi, Avrupa milletleri
arasnda Rusyann geleceine inancmz daha sonraki ya
zarlarn (hepsinin deil tabi, bir kann) kaleminden by
lesine kar durulmaz bir gle dile getirilebilir miydi? Pu
kinin bu alandaki baars nc alma devresini gz
den geirdiimizde daha iyi anlalacaktr.
Bir kere daha syliyeyim, bu devreler arasnda kesin
izgiler aramamak gerekir. nc devrenin rn baz
eserlerini bile air, sanat almalarnn daha balangcnda
yazm olabilirdi. nk Pukinin sanat kiilii batan
sona bir btnd, ilk gnden btn unsurlarn iinde ta
yan canl bir olutu. Dars, dardan aldklar gnlnde
zaten var olan canlandrmaktan teye varmad. Am a dur
madan gelien bir olutu bu. Geirdii devreleri birbirin
den ayrp tanmlayabiliriz. Her bir devrenin kendi zellik
lerinin yansra, aralarndaki balarn canll ve srekli
lii dikkatimizi ekecektir. O zaman nc devreye kata
bileceimiz eserlerde her eyden ok btn insanl iine
alan dncelerin, baka uluslarn iir anlaynn, baka
uluslarn yaratc dehasnn yansdn greceiz. Bunlar
dan bazs Pukinin lmnden sonra yaymland. air bu
devrede nerdeyse tabiat st diyebileceimiz, ondan nce
hibir yerde grlmemi, iitilmemi bir ey sundu insan
la. Avrupa edebiyatnda ondan nce de dev gibi sanat
dehalaryla parlayan adamlar grnmt; Shakespeare,
Cervantes, Schiller. Am a evrensel sevgi gc Pukinde ol
duu kadar hangisinde vard? Pukin bu gcn, ulusu
muzun bu en byk gcn halkla paylayor. Onun iin
42

bizim ulusal airimizdir. Avrupa airlerinin en bykleri

bile bir yabanc ulusun yaratc damarn bylesine doru
lukla bulamazd. Tam tersi. Avrupa airleri baka millet
lere gzlerini evirdiklerinde onlar okluk kendi milletle
rine benzetmiler, kendilerince anlamlardr. Shakespearein talyanlar bile birer ngilizdir. Dnyann btn air
leri arasnda bir Pukinde var bu g; baka bir milletin
dncelerini, sezgilerini bu kadar kendinin klabilme g
c bir onda var. Faustdan sahneleri dnn; Pinti valyey, Yoksul valye baladn ele aln; Don Juan' bir da
ha okuyun. Bunlarn altndaki imza Pukinin olmasayd
nerden bilecektiniz herbirini bir spanyolun yazmadn?
Veba Salgnnda Bayram iirindeki hayl gcne baka
nerde rastlyabilirsiniz? Hayl gcnn vard o akl al
maz derinliklerde ngiliz dehasnn kendi z benlii yatyor.
Kahramann veba stne ard o gzelim arkda, son
ra Mari'nin arksnda bunu apak gryoruz:
ocuklarmzn sesleriydi duyulan
Okulun avlusunda.
Bunlar sapma kadar ngiliz arklardr. Bunlar ngiliz ru
hunun zlemleri, yas ars, gelecein getirecei aclan
gren nsezgisidir. u garip msralar hatrlayn:
O
yaban vadide dolarken birgn ben
Eski bir ngiliz tarikat eyhinin yazd mistik bir kitabn
balangc deil mi nerdeyse bu? Olduu gibi iire akta
rlm. Am a sade aktarma m? Msralarn hznl, cokun
musikisinde Kuzey Protestanlnn sesi alyor; dinin ka
lplarna meydan okuyan gnl inan dolu ngiliz, bulank,
karanlk, bklmez, emellerinden amyan mistik ruh, mis
tik imgelemin o yaman taknlyla bize sesleniyor. Bu ga
rip msralar okuduka btn o gnler gzlerinizin nn
de belirir; Reformasyonu, ilk Protestanln cokun, sava
ruhunu, tarihi anlarsnz - yalnz dnce katnda da
deil; tepeden trnaa silhl tarikatlarla omuz srten,
onlarla birlikte lhiler okuyan, cokunluklarn paylap
onlann yansra gzya dken, inanlarna katlan bir kim
43

sesiniz artk. Sonra Kurana yknmeleri Bir mslman

deil mi imdi bunlar syliyen? Evet. Kurann, cihad kl
cn kuananlarn sesidir bu. nancn btn sadeliiyle ah
lan! Eski Yunan ve Roma dnyas da burada. te M sr
Geceleri! Tanrla zenen dnya adamlar. Tanrlar gibi
halkn tepesinde tnemi, halkn yaratc gcn, emelle
rini hie sayp tapnaklara kapanm, kapal kaplar ardn
da zvanadan km insanlar. lmne can skntlndan
kurtulmak iin zulmn en korkuncuna ba vurarak, eh
vetten medet umarak, erkeini yiyen dii rmcein ihti
rasyla gnl elendirmeye savaan zavalllar. Hepsi bu
rada. Yok hayr! te aka sylyorum: Pukin gibi evren
sel sevgi gc olan bir baka air daha gelmedi. Sonra, yal
nz bu sevgisi deil bizim iin nemli olan; o akllara dur
gunluk veren derinlii, yabanc milletlerin gnlnde olup
bitenleri kendi gnlnde yanstabilme gc de nemlidir.
Dnya edebiyatnn baka hibir airinde bu olaya byle
sine rastgelmiyoruz. Yalnz Pukinde var bu. Onun iin de,
dediim gibi, Pukin imdiye kadar hi grlmemi, hi ii
tilmemi bir olaydr. Bana sorarsanz gelecekten bir haber
dir bizim iin, nk... nk iirin ulusal bilince varan
kkleri buradan geiyor; burada ulusal bilincin geleceini
seziyoruz; burada geleceimizin ulusal bilincine varyoruz;
bir kere daha farkna varyoruz ki gelecein ulusal bilin
cinin kkleri bugndedir. Pukin, tpk bir peygamber gibi,
bunu bize haber verdi. Zaten Rus milliyetiliinin ardnda
ki g btn insanlarn birlemesi zleminden doan g
tr. Pukin dorudan doruya halkn airi olup gcn
halktan almaya balad anda, bu gcn byk geleceini
grm, anlamt. Onun iin gelecekten haber getiren bi
ridir. Onun iin Peygamberdir.
Sorarm size, nedir Byk Petronun devrimleri bizim
iin? Yalnz gelecek bakmndan deil, bir de imdiye ka
dar olup bitenler, imdiye kadar aa kan gerekler a
sndan bakldnda, anlam neydi bu devrimlerin? Herhal
de Avrupa klk kyafetinin, Avrupa greneklerinin, Avru
44

pa tekniinin ve biliminin benimsenmesi deildi. Gelin da

ha yakndan, daha bir kesinlikle inceleyelim bunu. Evet,
byk bir ihtimalle Petro ilkin bu dar, pratik ereve ie
risinde ie koyuldu; fakat zaman geip kafasndaki devrim
dncesi gelitike, gizli bir igdnn etkisi kendini gs
termeye balad. Petro gzlerini daha uzun erimli amala
ra evirdi, abalarn daha geni ufuklara yneltti. Zaten
Rus halk da devrimleri gnlk kayglarla benimsemeyi
yeterli bulmamt. Halk peinden srkleyen baka ey
di; gnlk kayglarla kyas kaldrmayacak kadar yksek
amalar gzeten bir nsezi. Halk daha o zama,ndan ileri
sini gryor, gelecein getireceklerini bekliyordu. Bir daha
syleyeyim, halk bunun bilincine varmamt daha; fakat
amacnn o ynde yattn seziyor, nemini anlyordu.
Onun iindir ki gzlerimiz hemen btn insanlarn birle
mesi lksne evrildi. Dmanlk duygusuyla deildi bu.
imizden taan iyi niyetle, yreimizdeki sonsuz sevgiyle
hi rk ayrm gzetmeden yabanc milletlerin dehalarn
barmza bastk; daha ilk admda sezgimiz bize anlayl
davranmay, aykrlklar gzmzde bytmemeyi, hepsi
ni ho grp uzlatrma yoluna gitmeyi retti. Bylelikle
(biz de bunun daha yeni farkna varyorduk) byk Aryan
ailesini hep bir araya getirip karde klacak bir lky be
nimsemeye hazr ve istekli olduumuzu gsterdik. Evet.
Hi pheniz olmasn, Rusun kaderi Avrupann birleme
si, btn insanln birlemesi ynnde geliecektir. Ger
ekten Rus olmak, btn insanlara karde olmaktr, evren
sel insan olmaktr. Aramzdaki btn bu slavclk, Batc
lk ayrmlar bir yerde tarih artlanmaya dayanyor, ama
aslna bakarsamz birbirimizi yanl anlamamzdan dou
yor. Gerek bir Rus'un gznde Avrupann gelecei, Rus
yann gelecei kadar, kendi anayurdunun gelecei kadar
azizdir. nk Rusyann kaderi evrensellik katma kmak
tr; kl zoruyla deil, kardelik balarnn kuvvetiyle, in
sanlar kardelik lks evresinde birletirme emelimiz
le. Petronun devrimlerinden bu yana tarihimizi iyi incele
45

yin. Avrupa milletleriyle aramzdaki ilikilerde, hatt dev

letin gtt siyasette hep bu dnceyle (benim bu hay
limle deyin isterseniz) karlaacaksnz. Rusyann siyase
ti bu son ikiyz yl ierisinde Avrupaya hizmet etmekten
baka ne yapnrtr? Hatt Rusya kraldan ok kral taraf
tar oldu diyebiliriz. Bunun devlet adamlarmzn ie yara
maz oluundan ileri geldiini sanmyorum. Bugn bizim
gzmzde deerinin ne olduunu Avrupa ok iyi bilmek
tedir. Bir gn gelecek bizler deil ama, ocuklarmz anla
yacak ki gerekten Rus olmak demek, Avrupann iine d
t elimeleri ortadan kaldrmay ama edinmek demek
tir; gnlmzdeki kardelik sevgisinden kuvvet alarak b
tn insanlarn birlemesi yolunda savamak demektir; bel
ki de, nihayet, insanlk birlii lksnn gerekleeceine,
sann dediinin olacana, gnn birinde btn insanla
rn elele vereceine inandmz btn dnyaya haykr
mak demektir. Ben inanyorum bunun byle olacana. Bi
liyorum, ok iyi biliyorum ki bu szlerime bir dolu deli sa
mas diyenleriniz olacak. yle olsun. Syledim ya bunla
r, hi de piman deilim. Sylenmesi gerek nk. zel
likle imdi, burada, esiz sanat gcyle bu dnceyi dn
yaya salan byk dhiyi kutladmz bir srada hepsinin
sylenmesi gerek. Bu dnce bundan nce de birok ke
reler dile getirildi. Ben yeni birey sylemiyorum. Yine de
byle konumam bir kstahlk sayanlar kacaktr. Bu
mu bizim kaderimiz? Bu mu bizim zavall, ilkel yurdumu
zun kaderi? Dnyaya yeni bir lknn tohumlarn atmak
btn insanlar arasnda bize mi dt?
Ekonomik baarlardan, silh gcnden, bilim gcn
den sz ediyor muvum? nsanlar arasnda kardelik ba
larnn kurulmasndan sz; ediyorum. Bu lky gerekle
tirmek, diyorum, btn uluslar arasnda belki Rusyann
k^de^i olacaktr. Bu lknn izleri tarihimizdedir, yetitir
diimiz dehalardadr, Pukinin sanat dehasmdadr. Yur
dumuz yoksul olsun, ne zarar? Hazreti sann bir kle
klnda boydan boya geip takdis ettii lkedir buras,
46

btn yoksulluuyla. Niye sann son sznn bir gn ger

ek katna kaca umudu bizim olmasn? sa da bir ahr
da domam myd? Dediim gibi, hi olmazsa Pukinin
rnei var nmzde, Pukinin dehasnn btn insanl
iine alan kaplam var. Pukinin gsnde kendi ulu
sunun yan sra yabanc uluslarn da yrei arpard. Pu
kin, hi olmazsa sanat alannda, Rus bilincinin bu evren
sel eilimini aa vurdu. Bizim iin bu paha biilmez bir
uyarmadr. Dncemiz bir haylden, bir dten teye varmasa bile, hi deilse Pukinin eserinde bu hayl, bu d
kendine salam temeller bulmutur. Pukinin mr daha
uzun olsayd, kimbilir daha nice cokun, lmsz tipler ya
ratacak, Avrupal kardelerimiz de Rus olmann ne demek
olduunu anlayabileceklerdi. imdikinden ok daha byk
bir gle Pukin, Avrupay kendine ekecekti. Belki onla
ra anlatabilecekti gnlmzde yatan zlemin gerek yan
n. Onlar da bizi imdi anladklarndan daha iyi anlyacaklar, yreimizin atn duyar olacaklard; bize pheyle,
imdiki gibi biraz da kmseyerek bakmaz olacaklard.
Pukin daha ok yaasayd, belki bizim aramzda da anla
mazlklar daha az olacak, birbirimizle bylesine hrlamyacaktk. Allahn hikmeti bakaym. Pukin en olgun, en
gl anda ld. ld, mezarna byk bir sr gtrd.
imdi biz, onsuz, onun kutsal srrn zmeye alyoruz.

47

III
B A Y GRADOVSKYE CEVAP

OK NEML BR NO KTA

Not Defteri baskya verilmek zereydi. Bu sayy 8 Ha

ziran gn Moskovada yaptm konumaya ayrmtm.
Ayrca konumamn Moskovskaya Viedomostide yaynlan
masndan sonra basnda kopan ngarlar nceden sezin
leyip bir nsz hazrladydm. Zatlinizin eletirilerini oku
yunca, Bay Gradovski, saldrlarnza karlk vermeyi ge
ciktirmemek iin basky geciktirdim. Sahiden, korktuum
bama geldi. Neydi basnda kopan o grlt! Ne isimler
takmadlar bana! Kibirli, korkak, hem M anilovun*
biri, hem air, byle taknlklara meydan verilmemeli.
Polis!.. Polis ya! Sz gelii polis, deil mi? Liberal polis.
yi ama niye sahici polis deil? Bugnlerde sahici polis li
berallikte liberallerden aa kalyor mu ki? Aslna bakar
sanz bal gibi polisi imdada armaktr bu ya, imdilik bir
yana brakalm bu konuyu. Gelelim sizin sylediklerinize.

48

Gogol'un yaratt tiplerden. Gzyal yalanc.

lk batan syleyeyim, sizinle ahsen alp veremediim

birey yok benim. Olamaz da. Ne tartabiliriz sizinle? A n
lamamz imknsz. Onun iin size ne bunu yapn, ne de
unu yapmayn diyeceim. Bundan nce ne zaman yazla
rnz okuduysam dncenizin yn karsnda app kal
mmdr. Tutup da imdi ise karlk vermek bouna aba.
Karlk veriyorsam bakalarn dndmdendir. Ka
muoyunu dnyorum, kamuoyu iin yazyorum btn
yazdklarm.
nk drt bir yanda yeni yeni akmlarn belirdiini
gryorum. Bu akmlara kaplanlar hep yeni bir szn ardmdalar. Rusyann nne umut tutan her yeni sz,
her yeni hareketi kocakar zevzekliine boan liberaller
den; o beyni sulanm, aznda tek dii kalmam liberal
kukusundan; kendilerini hl yeni kuakla bir tutan u
yllanm mezar kaknlarndan; Rusyay kurtarma iddia
syla ortaya kp yirmi be yl tepemizde tnedikten sonra
pazar yerinde bouna barp aranlar deyimiyle hal
kn azna denlerin khne liberal dncesinden bkt
lar usandlar. Ksacas, Bay Gradovski, iddialarnza kar
lk vermekle yetineceimi sanyorsanz yanlyorsunuz.
Bilin ki ne zamandr beklediim bu frsat hi de elden ka
rmak niyetinde deilim.
nce soruyorsunuz, konumamda szn ettiim o
vreler in nerden kp geldiini neden aka belirtme
miim. yle yapmadm diye knyorsunuz beni. Niye mi be
lirtmedim? Uzun hikye! Belirtmek iin ok gerilere git
mek gerekecek. Kald ki sorunuza cevap versem anlatacak
myz sanki? Siz oktan meselenin zm yolunu kafanz
da tasarlamsnz; oktan biliyorsunuz vrelerin nerden,
niin kp geldiini. Skvoznik-Dmuhanovskilerle* birlik
te yaamann bkknlndan, boyunduruk altnda inleyen
serflerin toplumda yaratt sululuk duygusundan. G
nmzn liberal kafal adamnn varaca bundan l so
*

Gogolden kurnaz, dolandrc bir tip

49

nu mu olur? Bu gibileri iin Rusyann her meselesi ok

tan zlm, yoluna girmitir. Am a meselo sizin sand
nz kadar kolay deil, hi de o kadar kolay deil, zerinde
karara vardnz zm yolu ne olursa olsun. Skvozniklerle sululuk duygusu zerinde sras gelince dururuz,
imdi izin verin size en ok yaraan bir sznz ele ala
lm. ok kolay, alay ediverircesirie kyor afrznvclan bu
sz. Lkin peini brakrm sanyorsanz yanlyorsunuz.
Diyorsunuz ki:
ster yle olsun ister byle, Avrupadan gelen aydn
lanma hareketinin etkisi altna girdiimiz ikiyz yl gei
yor. Rusun evrensel duyarll yznden (Bay Dosto
yevski de kabul ediyor ki bu duyarllk milletimizin belli
bal zelliidir) bunun etkisi bizim zerimizde ok derin
oldu. Bize kadar ulaan bu Avrupa medeniyetinden kara
mayz. stesek de kaamayz Kamamz da gerekli de M.
Aydnla kavumak isteyen her Rus, Bat Avrupal bir k
kaynana yzn evirmek zorundadr. nk Rusyada
yok bu kaynaklar. O kadar basit.
Ne de tatl anlatmsnz! Am a ok nemli bir kelime
kullanyordunuz Bay Gradovski: cyd'nlarma. Sorar m s^e,
ne demek bu? Batnm bilimleri mi, ie yarar bilim ve tek
nikler mi? Yoksa gnln aydnlanmas m? Bilimlere ve tek
niklere srt eviremeyiz, kaamayz bunlardan, doru ^ a
mamz iin de bir sebep yok zaten. Bunlan Bat Av-un a
dan baka bir yerden alamayacamz dncesine de Ira
tlyorum. Bu bakmdan kyamete dek A vnpan n i'- HMni
biliriz, merak etmeyin. A yd'n la n m aya gelince, bundan be
nim anladm (sanrm herkesin anlamas ge~eke-) keli
menin tad anlamdr: insann gnlne vurun yveMni
aydnlatan, dncesine yn ve-en. hayatrun yolunu ci^en
bir k, yleyse izin verin de aydnlanmann bylesine var
mak iin hi de Avrupa kaynaklarna bavurmak zo~unda
olmadknz syliveyim Bu kaynaklardan yoksun olmak
nerde, Rusya batan aa bunlarla dolu. atnz detil mi?
aarsnz ya! Ben tartmaya girdim mi doruca mesele
50

nin zne inerim. Anlamamza en az nerde imkn var,

tartmaya ordan balamalyz.
Dediim u; bizim halkmz gnln Hazreti saya,
Hazreti sann retilerine kaptrd iin oktan aydn
lanmtr. Bu halk sann ne sylediini bilmiyor ki, kim
se bu halk karsna alp sann ne rettiini anlatmad
ki! diyeceksiniz. Bo lftr bu. Halk bileceini biliyor, sof
talk snavnda akarm ne umuru? Halk bugn bildiini
Allah Evinde rendi. Halkn yzyllardan beri har neir
olduu dualarn, lhilerin deeri yan nda bilgi hafzla
rn syleyecekleri solda sfr kalr. Halk dmandan kap
daa ktnda, ormanlara sndnda dualarn tekrar
lyor, lhilerini aryordu. Batu Han istils srasnda bi
le, t o zaman bile, bu halk Rabbim gcn esirgeme biz
den demesini biliyordu. Sonradan bu lhiyi kelime keli
me rendi, yreine perinledi. sadan baka tutanal kal
mamt nk Zaten btn Hristiyanlkta doru olan ne
varsa bu bir tek lhidedir, batan sona kadar. Ne yapalm
yani kimse halkn karsna kp vaaz vermiyorsa, kesi
ler lflarn azlarnda geveliyorsa? Liberallerin uydurdu
u, sonra da kilisemize ynelttii bu ar sulamay ok
duyduk imdiye kadar. Bu yetmiyormu gibi bir de din
trenlerde kullanlan slav dilinin elverisizliini bamza
kakar dururlar. Szde halkm anlamad bir dilmi! y
ledir diyelim. Ne kar bundan? Papaz beri gelip okumaya
balamasn: Rabbim, hayatmn tanrs!... te Hristiyan
ln btn anlam, btn retecekleri! Halk bu duay ez
bere bilir. Halk ermilerin hayatlarn da ezbere bilir. Ez
bere bilirler, her frsatta byk bir heyecanla birbirlerine
anlatrlar. Fakat Hristiyan kiiler olarak getikleri en e
tin snav btn bir tarih boyu sineye ektikleri saysz, so
nu gelmez aclardr. Bu halk neler ekmedi! Helkesin onu
yzst koyup gittiini grd. Her yerde ayaklar altnda
ezildi. Her zaman bakalar iin alt,- bakalar u'jruna
hayatn tketti. Btn bir tarih boyunca sadan ba'jka
kimsesi yoktu. Onun iin say, byk avutucuyu bu halk
51

barna bast, bir daha brakmamacasma. nk sa onu

umutsuzluk kuyusuna yuvarlanmaktan kurtarmt. B
tn bunlar niye sylyorum size? Birazck olsun size bircyler anlatabileceimi sandmdan m? Szlerime deli
samas diyeceksiniz. Kimbilir belki de ne bu edepsizlik!
dersiniz. Ne derseniz deyin, zaten sizin iin yazmyorum
bunlar. Kald ki meselenin nemi ok byk. zerinde eni
ne boyuna konumak gerek. Bu parmaklar kalem tuttuka
bu az konuacaktr. imdilik dncemin ana temelini
belirtmekle yetinmek niyetindeyim: Eer halkmz say.
sann tlerini barna basmakla oktan aydnla ula
msa sayla birlikte gerek aydnlanma katna km de
mektir. Bylesine sonsuz bir hzinenin yansra, Batnn bi
limlerini de almak halk iin gerek bir nimet olacaktr. Bi
zim aramzda bilim Batda olduu gibi say glgeleyemez.
Zaten orada da, Batda da say glgeleyen bilim olmad.
Bu dpe dz liberallerin uydurmasdr. Bilim a alma
dan ok daha nce Bat kilisesi sann anlamm bozmu
tu; oktan bir kilise olmaktan kp Roma Devleti olmu,
sonradan da Papalkla devleti birbirine kartrmt. Evet,
artk Batda gerek anlamda ne Hristiyanlk, ne de kilise
var. Bugn Batda gerek Hristiyanlar yoktur demiyo
rum, her zaman olacak; ne ki Katolik cemaati artk Hris
tiyan olmaktan kmtr. Hergn biraz daha putperestli
e kayyor. Protestanlk ise gn getike Allahszln, ka
rarsz ve karanlk bir ahlk anlaynn korkun uurumu
na yuvarlanyor.
Diyeceksiniz ki Hristiyanlk ve Hazreti saya tapnma
aydnlanmann tm demek deildir, aydnlanma katma
kan basamaklardan biridir yalnz. Onun yan sra bilim
var, toplumu gzeten lkler, kalknma lks, daha bir
dolu eyler var. Bakn buna diyecek szm yok benim, o
kadar dmedim. Bir yere kadar haksz deilsiniz. Bilim
konusunda mesel. Yine de halkmzn Hristiyan inanc
onun aydnlanma abasnn en belli bal, en canl teme
lidir, hep de byle kalmaldr dediim zaman biliyorum
52

bu dncemi kabule hibir zaman yanamayacaksnz.

Konumamda Tatyananm Oneginle kamay kabul etme
mekle gerek bir Rus gibi davrandn, Rus halknn do
ru bildii bir yolu setiini sylemitim. Bana saldranlar
dan biri Rus halknn bildii bir gerek olabilecei dn
cesini kendine hakaret saym, u soruyla karma kt:
Halkm cinsel ahlkszlndan ne haber? Gel de cevap
ver bu adama imdi! Adam en ok kzdran neydi bilir mi
siniz? Rus halknn kendine zg bir gerei olmas, yani
Rus halknn gerekten aydnlanma katma km olmas!
Oysa halkmzn tmne yaygn m ahlkszlk? Doru mu
biliniyor halk arasnda? Evet, halk kabadr, ama hepsi de
il beyler, hepsi deil!. ncile el basp bunun doruluuna
tanklk edebilirim. Ben bu halk yakndan grdm, tan
dm. Nice yllar halkm arasnda yaadm. Ben de kanun
d saylanlar dan biriydim. Ben halkn yansra canm
diime takm alrken tekiler, elleri kanla ykananlar
liberal pozlar taknp halk matraa almakta, halkmzn
hayvandan ayrcal olmadm ortaya koymak iin kon
feranslar, makaleler iziktirmekteydiler. Halk tanmyor
sun, demeyin bana! Tanyorum. Halk tandktan sonradr
ki gnlm yeniden Hazreti saya verdim. ocukluumda
nasl yakndan tanrdm onu! Avrupa kafal liberallerden
biri olduum sra handiyse elden kardydm... Yine de
diyelim yle olsun. Gnahkardr diyelim bu halk, kabadr
diyelim. Hayvandan olsa olsa bir gmlek stndr diyelim.

Oul anasnn srtnda,

Gelin kr atn...
Bu halk arksnn ardnda yatan bir gerek olmal, deil
mi? Dikkat ettiniz mi nasl btn Rus arklar gerek bir
olay zerine kuruludur? N olur bir kerecik olsun haksz
lk etmeyin, siz liberal kafal aydn kiiler! Yzyllardr bu
halkm nelere katlandn bir gzlerinizin nne getirin.
Hayvana benzemesinin suu kimindir, bir dnn ve su
lamayn! Byk Morskayadaki berber dkknlarnda sa
n kazdrtmyor diye kyly kt grmek aknlk de
53

il de nedir Aliahakna? Bizim Avrupa kafal liberalleri

miz Rus halknn dikine gitmeye, Rus halkn inkra bir
kere balamasnlar, buraya kadar vardrrlar ii. Rusun
kendi kiisel. benlii yokmu, Ruslarn kendi ulusal benlik
leri bile yokmu! Batda nereye giderseniz gidin, hangi ulu
su seerseniz sein, daha m az sarholukla, soygunculukla
karlaacaksnz? Ayn hayvanlk yok mu sanki orda da?
stne, bizim halkmzda hi de gremeyeceiniz bir inat
, bir dikine kat yreklilik vardr, grnce donar kalrs
nz. Kara cehaletin, medeniyetsizliin dik lsdr orda kar
laacanz. Zaman zaman yle korkun bir babolukla
elele gider ki, nerde olduunuzu arrsnz. Batda kanu
nu hie sayma, baboluk gnah deil doruluun ta ken
disi saylmaya balanmtr. Bizim halkmz arasnda hay
vanlk, gnahkrlk alm yrm olabilir, doru; fakat
bugn bizim halkmzn olan bir ey var, kimse bunun var
ln inkr edemez-, Rus halk, hi olmazsa btnyle, yal
nz lk katnda deil, doruca gnlk gerek katnda, g
nahn dorulukla bir tutmaya ne razdr, ne de byle bir
istei var. Kylmz gnaha girer girmesine, ama eninde
sonunda kusur iledim diyecektir. Gnaha giren bunu
demezse bir bakas onun iin diyecektir. Diyecektir ve ger
ek rtlenmeyecektir. Gnah pis bir korkudur, gne do
unca silinir gider. Gnah geici, sa kalcdr. Allahn g
n bu halk gnaha giriyor. Am a en iyi anlarda, Hristiyan
ln kavradnda dorunun hakkn vermekte gecikme
yecektir. Aslnda nemli olan halkn doru bellediidir;
nemli olan halkm doruluktan ne bekledii, dorulua ne
gzle baktdr; halkn en yksek emelleri, halkm sevdii,
halkn Allahdan dilediidir; nemli olan halkm ne iin
dua ettii, neyin ardndan aladdr. Ve halkn lks
saya ulamaktr. Aydnlanma zaten sadan gelmiyor
mu? Bu halk tarihinin en canl, on buhranl dnemlerinde
toplum karlaryla ilgili her konuyu say gznnde tu
tarak kararlatrmad m, kararlatrmyor mu? imdi ii
alaya alacaksnz, diyeceksiniz ki: yle alayp szlamak
54

yetmez; biraz da bireyler yapmak gerek, biraz da birey

olmak gerek. Fakat syleyin bana siz Bat kafal aydn
Ruslar, sizin aranzda hak yolunda yryenler var m? sa
dan stn tuttuunuz doru kiileri gsterin bana! Am a
bilin ki bu halkm arasnda hak yolunda giden kiiler var
dr. Halkn arasnda daha sizin gznze arpmam ni
ce olumlu, gzel adamlar vardr. Biz grelim grmeyelim,
hak yolundan ayrlmyan, hak yolunda ehit denler ok
bu lkede. Gz olan grr; gzleri yalnz hayvanlk r
nei arayanlar tabii birey grmezler. Am a zarar yok on
lar grmesin, halk biliyor kendi iinde doru kiilerin, do
rulua tanklk edenlerin var olduunu. Gcn bu bilgi
den alyor. Halk zaman gelince doru yolu bilenlerin ken
dini kurtaraca umuduyla gl kuvvetlidir. Bir dnn,
ka kere felketten kurtard bu halk bu yurdu? Gnaha bo
ulmu, ikiden kafas dumanlanm, ahlkszlk batan
da yan gelip yatan bu halk deil miydi daha geende yekvcut ahlanp Trklerin ayaklar altnda ezilen Hristi
yan Islavlarn yardmna koan, Trklere kar alan sa
va kutlayan? Bu halk deil miydi? Dert elle savaa sa
rld. Hak yolundan ayrlnn, iledii gnahlarn kefare
tini demek iin gerekli bir fedakrlk sayd sava. Rub
lenin deeri dyor, besin mallarnn fiyatlar artyor diye
feryad basp ortal birbirine katmadan tuttu oullarn
lme gnderdi. Geen sava gnlerinde halkmzn nas l
kendini atn, nasl yceldiini ben iyi bilirim. Liberal
ler bu olayn ardnda yatan sebebi grmezler; gmmedikle
ri gibi bir de ii alaya vururlar. Bu baldr plaklar tak
mnn benimsedii bir beraberlik lks, bir toplum bi
linci, bir siyasal dnce olacak ha?... Nerde o gnler!
Soranm size niin, niin bizim Avrupallam liberalleri
miz Rus halkna byle dman olurlar? Niye Avrupada
kendilerine demokrat diyenle!* hep halktan yana kar, hi
deilse halka dayanrlar da, bizim demokratlarmz okluk
soylu ailelerden gelmedir, hemen her zaman halkn gc
n ayaklar altna alan yollar tutarlar, sonunda da halkn
55

tepesinde despot kesilirler? Demiyorum ki biliyorlar halka

dman olduklarm; hayr, bilmiyorlar! in kt yan da
bu zaten. Bilmemeleri. Btn bu sorular sanrm sabrnz
taracak Bay Gradovski. yle ama napahm! Bunlar da
benim gerek bellediklerim. Elim kalem tuttuka, azm
sz yaptka bu gerekleri ortaya dkmekten geri durmyacam.
yle bitireceim szm: i bilim yntemini almaksa,
bamzn stnde yeri var. Yok aydnlanma ise, hibir
Avrupa kaynandan k almaya ihtiyacmz yok bizim.
Alsak alsak yle szleri alrz: H erkes kendi, Allah herkes
iin... Benden sonra Tufan... Bizim de byle ataszlerimiz
yok mu diyeceksiniz. Adamn yemeini yer, sonra da am
ma tuzsuzdu der gibi. Evet, halkn dilinde daha bunun gi
bi yzlercesi vardr. Halk geni kafaldr. Glmesini de se
ver. Olgun bilin, olumsuz kavramlara her zaman aktr.
Ne var ki bunlar hep szler, deyimler. Bunlarn dile getir
dii geree inanmaz bizim halkmz, alay eder onlarla.
Aslnda bunlar halkn bilincinin reddettii kavramlardr.
Oysa H erkes kendi, Allah herkes iin sz yle mi ya? Bu
sz Batda herkesin kabullendii, Batllarm tmnn bel
balad bir toplumsal davrann ifadesi olup kmtr
bugn. Btn Batllar demeyelim de hi olmazsa halkm
tepesinde oturanlar diyelim; halk boyunduruk altnda tu
tanlar, topran sahipleri, iilerin sahipleri diyelim, Av
rupa Uygarlnn bekileri! Ne yarar olacak bize byle
uygarln? Biz bir baka n, bir baka aydnlanma kay
nann, bir baka aydnlanma amacnn ardnda koma
lyz. Bunlar kendi iimizde aramalyz. Bilim baka, ay
dnlanma bakadr. Eer halkmza, halkmzn gcne
inanrsak, imdiden bizim olan bu Hristiyanlk n bel
ki gnn birinde tam ve gerek bir aydnlanmann kayna
klabiliriz.
Sz uzad. Btn bu sylediklerimin eletirilerinize bir
cevap olmadn syleyeceksiniz. yle olsun. Ben de zaten
btn bunlan bir nsz sayyorum. nsz, ama gerekliydi.
56

Konumamda sizden ayrldm noktalan bir bir ortaya d

kp aklamsnz; herbirine neden nem verdiinizi be
lirtiyorsunuz. Ben de sizin yaznzda bizi ayran en nemli
noktay nceden gzler nne sermeyi uygun grdm. Hereyden ok bu nokta zerinde gr ve tutum ayrlmz
bizim anlamamz imknsz klyor. Am a nsz burada bit
ti Bay Gradovski. imdi eletirilerinize geiyorum. Sz size,
araya baka konular kartrmak yok artk.

57

2
ALEKO VE DERZMORDA,
ALEKONUN SLULUK DUYGUSU.
HKYELER

Konumam yerme babnda unlar sylyorsunuz:

Aleko ve Onegin inkarc kiilerdi; yalnz, Pukin
neyi inkr ettiklerini aka gstermedi. Mill gerei,
Rus hayat anlaynn temel ilkelerini inkr ettiklerini sy
lemek biraz fazla ileri gitmek olur. Pukinin eserinde by
le bir eyden aka sz edilmiyor.
Pukinin eserinde byle bir eyden aka sz ediliyor
mu edilmiyor mu, bunu iddia etmek fazla ileri gitmek mi
dir deil midir, oraya geleceiz birazdan; nce Dmuhanovskiler zerine sylediklerinizi ele alalm. Szde Aleko bun
lardan kam; bunlardan kap ingenelerin arasna ka
pa atm.
Aslnda bu eski zaman vreleri kendi dnyalarnda
dolap dururken bir baka dnyay reddeden insanlard
diyorsunuz. Bu tipleri anlayabilmek iin baka tiplere ih
tiya var. Pukin bu baka tipleri yaratmad (yine de za
man zaman fkeyle anmad deil onlar). Pukinin deha
s byle karanlk uurumlara dmesine hibir zaman elvermiyecek bir dehayd. Rus evinin bodrum katlarna do
lumu baykular ve yarasalar arasndan prlantalar gibi
58

yaratklar karamazd. (yi ama niye bodrum katlar da

yukar katlar deil? [Dostoyevski!). Bunu yapan Gogoldur; dehas Pukine taban tabana ters ynde gelien b
yk yazar! Alekonun neden ingenelere katn, One
ginin neden hayatndan bezdiini bize Gogol anlatt-, bey
hude insanlar m nasl olup da bu dnyaya geldiklerini Go
gol gsterdi. Bu tipleri sonradan Turgenyev lmsz k imtr. Koroboka, Sobakiyevi, Sk vo^r ik-Dmu ^ a-->ev^ki,
Derzimorda, yapkin*... Bunlar hep Alekonun, Beltovun,
Rudinin ve daha biroklarnn br yz, karanlk yz
dr. Onlar tanmadan, sonra gelenleri tamyamayz. Gogolun yaratt kahramanlarn hepsi sapma kadar Rus ki
ileridir. Hem de nasl! Korobokanm umurunda myd
dnyam n hazin hli? pazarla dt m Skvoznik-Dmuhanovski hangi tccarla baa kamazd19 Sobakiyevi" ky
llerinin, kylleri de onun ne mal olduunu iyi bilirdi.
Tabi bunlar ne Alekonun, ne de Rudinin anlyaca'n rey
lerdi Frsat ele geirir geilmez kan fittiler .Aleko H.ngenelerin yanma; Rudin, Parise, yabancs olduu bir lk
urunda cann vermeye.
Kap gittiler demek? O kadar bas't dernek? Ne
ko
lay sylyorsunuz bunu! Sizin iin her ey o kadar kolay,
o kadar dzenli ki, Bay Gradovski! H e" so~unun cevabn
biliyorsunuz. Aznz da dorusu iyi lf yapyor. Yal^ 7 na
sl oldu da btn bu Gogol kahramanlarnn Pn nifakla
rn aznzdan kardnz? Rus, hem de ne Rus! diyor
sunuz, deil mi? yi ama bunun bizim tartmam'!.'1., t*e il
gisi var? Onlarn Rus olduklarm bilmiyor muyi" sanki
Aleko ve Onegin de Rustu; siz de, ben de Rusuz; Rudin de
Rustu, sapna kadar-, bakmayn siz Parise kacm kendine
yabanc bir lk urunda can verdiine Hem zaten bu l
knn ona yabanc olduunu siz sylyorsunuz. Bence y
le yapt iin Rustur Rudin. Paris'te urunda cann ver
dii lknn hi de yabancs deildi. Onun yerinde bir
*

Gogol'n gereki bir gzle iledii tipler.

59

ngiliz ya da Alman olsayd yabancs olurdu belki, ama

Rudin deildi. Bir Avrupa lks, bir dnya lks, bir in
sanlk lks bir Rusa yabanc olmaktan oktan km
tr. Rudinin en kendine zg yandr bu. Rudinin iine
dt trajik durum kendi yurdunda yapacak i bulama
masndan dodu; Rudin o yzden gitti bir yabanc lkede
ld. Ne ki gittii yerin hi de sizin dediiniz kadar yaban
cs deildi. Diyeceim, mesele u: btn o Skvoznik-Dmuhanovskiler, btn o Sobakiyeviler filan hepsi Rus, Rus
olmasna; ama mark Ruslar onlar, topraktan kklerini
koparm kiiler. Halk yalnz bir yzyle tanrlar, br
yznden haberleri bile yoktur. Btn mesele burada. Hal
kn kendi bilinci olabileceini, halkn zlemleri, dilekleri
olabileceini hi dnmediler. O kadar aalk bir eydi
halk onlarn gznde. Arada bir nfus saym yaplmasayd halkm canl olduunu bile inkara kalkarlard. Sobakiyevi kyllerini ok iyi tanrd diyorsunuz. Nerde! Sobakiyeviin Prokada grd tek ey gnde ka saat al
abildiiydi, Prokanm igcn iikova satmak iin!
Skvoznik-Dmuhanovskinin bakkal akkal pek iyi idare
ettiini sylyorsunuz. Allahmn ileri! Beinci perdede
hakimin diskurunu bir daha okuyun. nsan kpeklere sy
ler o laflan, insanlara deil. Bu mudur sizce bir Rusu evi
rip evirmenin yolu? Sahiden siz bu davrantan yana m
snz? buraya vardysa indir adamlarn suratna yumru
u daha iyi, salann sakallarn yol daha iyi. Ben ocuk
ken bir gn ana yolda arn Habercilerinden birine rastgeldiydim. Gzelim niformalar iinde cakasndan yanma
varlmyordu. Troykann srcs kan revan ierisinde kal
m atlan krbalarken teki de habire srcy yumrukluyordu. Haberci doma byme Rustu tabi. Gelgelelim
karsndakini bir trl adam yerine koyamyordu; ylesi
ne krlemi, ylesine halktan kopmutu. Kylden bir ey
mi istiyorsun? ndir tekmeyi! Oysa btn hayat nostac
yamaklar, kyller arasnda gemiti. Ne umuru? nifor
masnn srma eridi, kafasndaki ku tyl apka, subay
60

rtbesi, cill deriden Petersburg izmeleri adamn gzn

de yalnz Rus kylsnden deil, btn Rusyadan daha
deerliydi. mr billh Rusyay bir batan tekine geip
durmutu, koca Rusyada yumruuna, tekmesine hedef kl
d zavall kyllerden baka gzne bir ey ilimemiti.
Onun iin Rusya demek kendi stleri demekti; onlarn d
nda birey varm yokmu umurunda bile deildi. Evet,
Rustu o adam da; ne ki Avrupallam bir Rustu. A y
dnlanmak iin deil, gnn gn etmek iin Avrupalla
ma yolunu tutmutu. ok yleleri... Sorumsuzluun, gn
n gn etmenin bu eidi bizde tedenberi Ruslar Avru
pallatrmann en kestirme yolu saylmtr. Belki de ha
bercinin olu gn gelir bir profesr olur. Profesr ya! Pa
tenti stnde Avrupal!
Onun iin, Bay Gradovski, Gogolun kahramanlan Rus
halkn iyi tanrd filan gibi lflar siz bir yana brakn
imdi. Pukin, Komiyakov, Samarin, Aksakov olmayayd
biz Rus halkn nerden tanyacaktk? (Onlardan nce de
halkn bilincinden sz edilmiti edilmesine ya, hani yle
sz gelii edilmiti, o kadar). Sonra bu yazarlar ulusal
gerekten sz etmeye balaynca app kald herkes. Bun
lar da nerden kt imdi dediler. Bu sarallar, bu budala
lar! Bu miskin jurnalclar! Jurnal ya! lk ortaya kp d
ncelerini dile getirdiklerinde herkesi bir kukudur ald.
Hele liberallerde bsbtn afak att. Tabi niyetleri bizi
jumallamak! Siz syleyin, liberallerin Islavclktan anla
dklar bugn bile bundan baka birey midir?
Sz uzatmayalm. Size kalrsa Aleko bir Derzimorda
dan kap kurtulmak jin gitmi ingenelere yanam. Di
yelim ki dorudur bu. Yalnz iin kts, Bay Gradovski,
siz de Alekoya hak verir gibisiniz. ingenelere yanamayp ne yapacakt? Kim olsa Derzimordadan tiksinirdi. y
le ama Aleko da Onegin de kendi yollarnda birer Derzimordaydlar. Birok bakmdan onun daha da ktsydiiler. Ayrldmz tek nokta budur. Ben onlan hi de sulu
grmyorum; iine dtkleri kmazn trajik yann iyi
61

biliyorum nk. Sizse kap gittiler diye onlar gklere

karyorsunuz. Byle ulu, ilgin insanlar nasl olur da o
canavarlarla koyun koyuna yayabilirdi? Demek yle?
Am a yanlyorsunuz. Aleko, Onegin kklerini topraktan
koparmadlar diyorsunuz, hailem gereini inkar etmediler
diyorsunuz. Dahas var: hi de marur deillerdi diyor
sunuz, o kadar ileri gidiyorsunuz. Oysa kibir, yaadklar
soyut hayatn, kendilerini topraktan ayrmalarnn en kes
tirme, en mantki, en kanlmaz sonucuydu. Topra tan
madklarn inkar edemezsiniz. Kapal kutuda yetimi
adamlard ikisi de; Rusyay Petersburgda altklar dai
renin penceresinden grp tandlar. Halkla aralarndaki
iliki toprak sahipleriyle klelerin ilikisiydi. Diyelim ta
rada kyllerin arasnda yaadlar. ocukluumun haber
cisi de postac yamaklaryla de kalka mr tketmiti.
Am a ona sorsan, kyl dediin sille tokat dvlecek, ana
sna avradna svlecek biriydi ite, baka neydi ki? Ale
ko ve Onegin kibirli adamlard, Bay Gradavski, sabrsz
adamlard, Rusyaya tahammlleri yoktu. Halktan ayr d
mlerdi nk; halkm srtndan geinen insanlard. Tek
balandklar Avrupa uygarlyd, ona da babalarnn mi
rasna konar gibi hazr konmulard. kiyz yldr Rusya
da aydn kiiler gelimelerin belli bir dnemine vardktan
sonra hibir i grmez hazr yiyiciler olmulardr. Bu da
halktan, topraktan nasl kopmu olduklarn gsterir. Ale
ko, Derzimorda yznden perian olmad-, Derzimorday
anlayamad, kendi kklerini bilemedii iin perian oldu
Derzimorday anlamaya gayret etmeyi kibirine yediremedi
de onun iin. Yurdunu bir trl anlayamad iin o^ada
alamaz oldu. stelik yurdunda bir is grlebileceine
inananlar aptal yerine koydu, hepsini Derzimorda ile bir
tuttu vre beyimiz yaln z Derzimordanm karsnda hin
di misali kabarmakla kalmyor Rusyay toptan kendine ya
ktrmyordu Rusyada ke erden, De"7mordalardan ba
kasyla yzyze gelemeyeceini akima kovmutu bi~ ke~e.
Rusyada Derzimordadan daha soylu insanlar yok muy
62

du? Vard tabii. Alekolar, Oneginler! nsan buraya var

dktan sonra kibir kendiliinden gelir. Soyut ortamlarda
gzleri kimseyi grmeden yaayan adamlar giderek kendi
soylu kiiliklerinden tr, hibir yanlarn anlayamadk
lar uursuz Derzimordalara stn olmalarndan tr
kendi kendilerine hayran olmaya balarlar. Aleko ve One
gin kibirli kiiler olmayaydlar, kendilerinin de birer Derzimorda olduunu grrlerdi. O zaman Derzimordalarla
aralarnda bir anlama, bir uyuma yolu bulunabilirdi bel
ki. Ne ki bu adamlarn halka kar tutumlar kibirli olma
larndan ok halktan nefret etmelerinden ileri geliyordu.
Tabi bunlarn hibirine inanmazsnz siz. Tam tersi.
Alekolarm, Oneginlerin de bir takm tatsz yanlar oldu
unu sylemeden nce beni dar grllkle sulayp ye
riyorsunuz. Bir matahm gibi bu yaptnz! Ne diyorsu
nuz? lletin sebeplerine gz yumup belirtilerini iyi etme
ye kalkmak hi de akla yakn bir davran deildir. Sz
de ben e bam nne marur kii! derken Alekoyu
yalnz kiisel zellikleri ynnden ktlyormuum; yle
yapp asl meseleye yan iziyormuum. Sanki btn me
sele marur kiilerin, gnllerini alaltmak istemiyenlerin kiisel zellikleriymi! Mesele diyorsunuz, avarele
rin neyle bbrlendiklerinde bitmiyor. br sorunun cevab n bir trl bulamyoruz: Neyin nnde balarn ee
ceklerdi?
leri geri konumak diye buna derler! Avarelerin
toplumda tarih gelimenin bir sonucu olduunu konu
mamda aka belirttiydim sanyorum. Demek- ki btn su
u onlarn kiiliklerine yklemiyorum. Konumam okudu
nuz Basld, yaynland, deil mi? Niye imdi tutup da be
nim szlerime bambaka bir anlam katyorsunuz? E ba
n nne... parasn yaznza aldktan sonra bakn ne
diyorsunuz:
Bay Dostoyevski bu szleriyle inanlarnn en Iratmerlisini dile getirmektedir. Karam azof Kardeler roman ya
zarnn en kuvvetli ve en zayf yandr bu. Burada yce
63

bir din lksyle, kii ahlk zerine savrulan yaman bir

sulamayla karlayoruz; fakat toplumsal lklerin ad
bile gemiyor.
Bundan sonra da bir acele Hristiyan sevgi anlay
yolundan kiisel olgunlua erme lksn yermeye koyu
luyorsunuz. Kiisel.olgunluktan ne anladnza sra ge
lecek, biraz bekleyin Bay Gradovski; nce iddialarnzn ar
dnda yatan kaygunun ne olduunu gstereceim size. Siz
bana avareyi suladm iin kzmyorsunuz, avareyi ki
isel olgunluk rnei saymadm iin, ondan bakasnn
salkl bir Rus olamayacana, olmamas gerektiine inan
dm iin kzyorsunuz. Alekonun ve Oneginin de irkef
yanlar olduunu kabul ediyorsunuz ya, iin numaras bu.
Nedendir bilinmez aa vurulsun istemediiniz avareler
kannzca sapasalam, olgun kiilerdir; hi deilse Derzimordalardan katklar iin olgunluun en yksek katna
varm kiilerdir. Biri onlarda en ufak bir kusur grmesin,
kplere biniyorsunuz. Ne diyorsunuz? Kibirleri yznden
perian olduklarn, ulusal gerein karsnda boyun e
mediklerini ileri srmek samalktr. Sonra da galeyana
gelip kleleri serbest klanlarn onlar olduunu iddia edi
yorsunuz. Bakn ne diyorsunuz:
Daha da ileri gideceim, diyeceim ki: bu avarelerin
en iyilerinin gnlnde yce bir lk yer ettiyse, bu lk
halk koruma lksyd. En nefret ettikleri ey halk bo
yunduruk altnda ezen klelikti. Halk kendi bildikleri gi
bi sevmi, klelikten kendi bildikleri gibi nefret etmi ola
bilirler. Sevgilerinde ve nefretlerinde AvrupalIlar gibi dav
ranm olabilirler. Fakat Rus toplumunu kleliin kaldrl
masna hazrlayan onlar deil miydi? Ellerinden geldii ka
dar onlar da ana yurtlarna hizmet ettiler. nce hrri
yet peygamberleri, sonra da bar habercileri olarak.
Tam stne bastnz, Btn mesele burada. Avare
le r in klelikten kendi bildikleri gibi, AvrupalI kiiler gibi
nefret etmelerinde. Ben de bunu diyorum. Bu adamlar Rus
kylsn sevdiklerinden nefret etmediler klelikten. On64

Avare kiiler Rus kylsnn anasn alatmakta baka

larndan aa m kaldlar sanki? Madem toplum artlar
karsnda duyduklar ac onlar ingenelerin kucana ya
da Parisde barikatlarn ardma karacak kadar dayanl
maz bir acyd, neden tutup ta kyllerini serbest klma
dlar? Neden topraklarn kyllere datmadlar? Toplum
acsn hi deilse kendi sorumluluklar lsnde gider
meye neden savamadlar? Engel neydi? Dorusu yle ya
panlara pek rastgelmedik. Oysa toplum zerine ileri geri
szlerden geilmiyordu o gnlerde. Onlar perian eden
evreleriydi. Kald ki, niye sermayelerini elden karacak
lard? yi ama niye sermayelerini elden karmyacaklard, madem kyllerin hline zlmekten barikatlara ko
maktan baka areleri kalmamt? Meselenin can daman
budur. Parisin kuytu keciklerinde de insana para gerek.
A karnna, parasz pulsuz, barikatlarda nbet beklemeye
bile dayanamaz insan. Kyller ne gne duruyor? Gnder
sinler r! Kimi avare de iin daha kolayn bulurdu.
Kyllerini hara mezat satp, rehine verip paralan topladliar gibi soluu Pariste alrlard. Orada sermayeyi ile
rici dergilere yklerler, yalnz Rus kylsn deil, btn
insanl kurtaracak fikirlerin yaylmas urunda harcar
lard. Rus kylsnn hline yanp yaklyorlard diyorsu
nuz, deil mi? Nerde! u kadar olsun kyly takt yok
tu bu adamlarn; dnyada klelik messesesinin srp git
mesine zlyorlard. Gnllerini dalyan ac da soyut
bir acyd. Byle ey olmaz, diyorlard; uygarla uymaz
bu! Liberty, Egclit, Fraternit! Rus kylsnn haline ge
lince, o byk adamlarn hibirinin yreini yle dayanl
maz ikencelere salmad Rus kylsnn hli. Eski gnle
rin aydn, pek aydn kiilerinin ne dndklerini ben iyi
bilirim, dn duymuum gibi hatrmdadr. phesiz kle
lik kt ey diye birbirlerinin kulana fsldarlard, ama
aslna bakarsan, bizim millet de millet mi yani? Hani 93
ylnn Paris halk gibi mi imdi? Bu halk alk klelie.

65

Surat desen kle surat, vcudu desen kle vcudu. Do

rusu adam krbalamak kt ey, genel olarak. Am a gel
de sen bir Rusu dvme imdi, Allah hakk iin!..... Rus
kylsn krbalayacaksn. Yok, baka yolu bunun. Rus
kyls krba yemesin, zntsnden solar gider zavall.
Bizim millet byle ite, napalm! Yemin ederim genliim
de aydn m aydn adamlarn azndan kendi kulaklarmla
duyduum szlerdir bunlar. Kat gerek dedikleri budur.
Belki de Onegin uaklarn dvmezdi. Olacak ey deil ya
bu, neyse, dvmezdi diyelim. Am a Aleko? Hem de nasl
dvmtr! Zalimliinden deil tabi, merhametinden, iyi
lik etmek istediinden. Dvlmek istiyor kerata! Hergn
bir n ktek yemese olmaz. Kendi gelir ister! Aman g
zn seveyim, Bey, bir krbalayver beni, n oluri Krbala
da adam olaym. Son gnlerde pek mardm! Siz syleyin
imdi, napar insan bylesine? Eh, madem istiyor gnl ol
sun bari. Basarm sopay, olur biter.
Tekrar ediyorum, kylnn karsnda bu adamlarn
mide bulantsma tutulduu olurdu, vle nefret ederlerdi
kylden Sonra o kk drc hikyeler kyller hak
knda... Azdan aza dolaan o kk drc, ack sa
k hikyeler. Kylnn kle ruhu, kylnn ta n m a ih
tiyac. papaz, kars... zel hayatlar kerhane hikyeleri
ne konu olacak adamlarn azmdayd hepsi. Sohesiz bu
ahlak dkl her zaman kt adamlar olduklarndan
deildi: ou zaman son moda Avrupa greneklerini be
nimsemekte ly biraz fazla karmalarndan ileri ge
liyordu. Avrupa greneklerini biz Ruslar tabi kendimize
gre vorumlyacaktk. onlara Rusun takn heyecanlarn
dan bir eyler katacaktk. Rus olur da adam, her tarakta
bezi olmaz m? Tarifsiz aclar iinde kvranan bu Rus ava
releri ou kez byle azgn adamlar olurdu, Bay Gradovs
ki. Rus kyls hakknda uydurulan o kk hikyeler de
her zaman bu avarelerin klelik yznden ektikleri top
lumsal acy soyutlatrmaya, evrensel klmaya, ylece din
dirmeye yaramtr. Acnn byle soyut ve evrensel olan
66

bir yerde hayata eni verir; adamn kendi ahlak gzelli

i, toplumsal dncelerinin ycelii karsnda duyduu
hayranl besler. Maddi ihtiyalara gelince, onca kyl
babalarnn hayrna m alp abalyordu dersiniz?
O
gnleri yayan birisi geenlerde bir dergide zama
nn ileri gelen liberal kodamanlaryla bir Rus kyl kad
n arasnda yer alan karlamann hikyesini anlattyd.
1845 yl yaznda kalabalk bir konuk topluluu Moskova
yaknlarnda ahane bir kr evinde bir araya gelirler. Ha
zr bulunan bir grg tannn dediine gre konuklara
devasa ziyafetler ekilir. En insancl profesrlerden, g
zel sanatlarn ve daha baka konularn en yaman amatr
lerinden, uzmanlarndan tutun da, en tannm demokrat
lara, nleri dnyaya yaygn siyaset bilginlerine, eletirmen
lere, yazarlara, kolej mezunu kadnlara kadar, avarelie
tarih huzurunda hak kazanm kimi arasanz oradadr. Bir
ara (herhalde ampanyal, keklikli bir ziyafetten sonra ola
cak) hep birlikte yrye karlar. Tarlann birinde kuy
tuda ekin bien bir kyl kadna rastgelirler. Hasat vakti
tarlalarda alanlarn anas alar, yle yorucu bir itir o.
Kadnl erkekli kyller sabahn drdnden aksam karan
l basana kadar alr dururlar. On iki saat hi durma
dan, iki bklm ot bimek nedir bilmezsiniz siz. Gne de
bir yandan cehennem atei gibi dalar adamn beynini. Ha
sat yapan kyl kadnlar da bir kere ekinin iine dald m
pek gze grnmezler. te tam o srada bizimkiler bu ka
dnlardan biriyle yzyze gelirler. Kadncazn zerinde
pek primitif bir kostm var, yani sizin anlayacanz i
fanilsndan baka birey yok. Olur mu bu simdi? n san
onurunun byle ayaklar altna alnd nerede grlm
tr? O anda fkeli bir ses duyulur: Rus kadn gibi utan
ma duygusundan yoksun olan yoktur ki zaten! Tabi ge
risi malum: Yalnz Rus kadnnn karsnda insan hi
bir eyden utanmaz. Orackta bir tartmadr al*-. Ge-i
Rus kadnndan yana kanlar da olur; olur ya byleleri
olacana hi olmasn, daha iyi. Hem zaten btn o sy67

ienenlerle kim, nasl baa kabilir ki! Avareler hep bir

azdan nutuk ekmeye balarlar. Aman Allahm! O ne
szler, o ne yarglar! Susuzluklarn ampanyayla gideren,
midye dolmalarn hapur hupur mideye indiren adamlar
bunlar! Masraf karlayan kim? Camn diine takp al
an kyl kadn tabi. O kadn orda sizin iin didiniyor, siz
evrensel acmn penesinde kvranan bey oullar! Yediiniz
yemeklerin paras onun cebinden kt. Ne sandnz ya? G
nein alnnda kan ter iinde kalm alrken, biraz serin
lemek iin urbalarn karp gmleiyle kald diye utan
maz oluyor, yle mi? Btn kadnlarn en hayasz ha?
Ah sizi gidi melek st emmi adamlar sizi! Parisin kuy
tu keciklerinden, o minik enlikler ehrinden ne ha
ber? Hatrlamas bile gzlerinizi akmak akmak klyor.
Unuttunuz mu o tatl arky?
M a commre, quand ]e danse
C om m en t va m on cotillon?*

Pili gibi kzlar eteklerini yle dizlerinin stne ekivermesin, kalalarn yle bir titretmesin, ooh! gel keyfim
gel! Az st kokan Rus beyimiz gcenirler mi dersiniz?
Nerde! Zevkten drt ke olmutur. u zarafete baksana
sen moner! Kankan, o ne rperti yle! Paris incelii ite,
baka nerde var ki? Am a u bizim cadaloz Rus kars yok
mu o? Kadn deil aa kt mbarek! Rus kyls
nn, Rus halknn mide bulandrc olduu kans deil bu
artk; kylnn karsnda gerekten duyulan dayanlmaz
bir mide bulants. Tabi, tabi bilinsiz bir tiksinme bu,
beylerimiz ne duyduklarnn pek farknda deiller. Ne olur
sa olsun, Bay Gradovski, ileri srdnz bu nemli nokta
zerinde dncenize katlamyorum. Toplumu kleliin
kaldrlmasna hazrlayan onlar deil miydi? Soyut lafa
zanlklaryla belli bir yere kadar, davaya hizmetleri do
*

Bak cicim, bak, nasl da uuyor fistanm

Havaya kaptrdm m kendimi!

68

kundu; toplumsal aclann ise belli kurallara aykr gitme

mee bilhassa dikkat ederek dile getirdiler. zledikleri d
zene pekl uygun bir tutumdu bu; ie yarar yan yok de
ildi. Gelgelelim kyllerin boyunduruk altndan kurtul
mas iin alanlar, bunun iin alanlarn yardmna ko
anlar sizin avarelerinizden ok Samarin** gibi kimselerin
izinden gidenler oldu. Sizin avarelerinize hi mi hi benze
meyen bu Samarinler kollar svayp ie giritiler. Saylan
hi de az deildi. Tabi siz tek kelimeyle bile olsa anmaz
snz onlan. Avarelere gelince, bilindii kadaryla onlar ok
gemeden bu iten sklmaya baladlar. lgilenmez oldu
lar konuyla. Her biri bir keye ekildi. Baka trl dav
ransalard zaten avare olmazlard. Hkmetin kle bana
dedii denekleri cebe indirdiler; mald mlkt, toprakt,
ormand ne varsa hara mezat tccarlara, vurgunculara
sattlar, alp balarn gittiler. yarclara kald. Tabi siz
iin bu yann grmezsiniz bay profesr. Am a ben napaym
yani? Gznzn nuru, stn, liberal kafal Rusun bir za
manlar rnek alnacak bir Rus olduunu, imdi de yle ol
duunu, hep yle olacan nasl kabul ederim ben? Geen
u otuz, krk yl bu adamlar bu topraklarda pek az ipe sa
pa gelir i grmlerdir, bunu bilesiniz. Benim szlerimde
ki gerek pay da sizin o eski gnlerin yaman kiileri ad
na okuduunuz gazellerden ok daha byktr.

**

Samarin, islavclarn nl nderlerinden biriydi.

69

3
YARIMLAR

imdi Hristiyan sevgi anlay yolundan kiisel ol

gunlua erme konusundaki dncelerinize, bir de top
lumsal lkler, hele siyasal messeseler yannda bu kav
ramn pek yetersiz kald grne sra geliyor. Bunun
aramzdaki en nemli anlamazlk noktas olduunu siz
de daha ilk batan sylyorsunuz. Bakn ne diyorsunuz:
Bay Dostoyevski ile aramzdaki gr ayrlnn en
nemli noktasna geldik dayandk. Bay Dostoyevski bizi
ulusal gerein, ulusal emellerin nnde sayg duruuna
arrken bu gerein ve bu emellerin tedenberi hazr,
pekiik, lmsz olduunu varsayyor. zin versin de ken
disine bunun tam tersinin doru olduunu syleyeyim. Hal
kmzn toplumsal lkleri daha olum a v e gelim e devresindedir. Byk bir ulus olmaya hak kazanmak iin bu hal
kn ok aba gstermesi gerekecektir.
Gerekle, ulusal emellerle ilgili iddialarnz bu yaznn
banda zaten cevaplandrmtm. Siz bu gerein, bu
emellerin Rusyann siyasal lklerinin gelimesi iin hi
de yeterli olmad kansmdasnz. Din baka ey, siyasal
aba baka eymi gibi konuuyorsunuz. Elinize geirdii
niz bilim bayla yayan, canl bir btn ikiye bl
yorsunuz, sonra da geride kalan yarmlar arasnda hibir
iliki, hibir bamllk olmadn iddia ediyorsunuz. Ge
lin konuyu biraz daha derinden ele alalm, bu yarmlar
ayr ayr inceleyelim, bakalm nasl bir sonuca varacaz.
Gelin nce Hristiyan sevgi anlay yolundan kiisel ol70

gunlua erme yarmna bir gz atalm. Diyorsunuz ki:

Bay Dostoyevski insanlar kendilerini tanmaya, g
nllerini alaltmaya aryor. Muhakkak ki byk kk
her iin banda Hristiyan sevgi anlay yolundan kiisel
olgunlua erme gerei gelir. Fakat Hristiyan anlamnda
olgunlua varm insanlarn, ister istemez olgun bir top
lum kuracaklar demek deildir bu.
Saint Paul klelere de, klelerin sahiplerine de arala
rndaki balar zerine tler verdiydi. Kleler de, sahip
leri de Saint Paulun szlerine kulak verebilirlerdi, verdiler
de. Kii olarak hepsi gerekten Hristiyand. Gelgelelim, k
lelik bundan tr dorudur diyemeyiz. Klelik yine de
ahlaka uymayan bir messeseydi. Bay Dostoyevski de, he
pimiz gibi, hayatnda nur yzl Hristiyanlar tanm ola
bilir. Kimi toprak sahibi, kimi renberdi belki bunlarn.
Am a bu, Allahn gznde kleliin her zaman korkun
bir ey olmad demek deildir. Kleleri serbest klan B
yk Kurtarc ar yalnz kii ahlknn deil, toplum ah
lknn da szcs olarak ortaya kt. Belki imdi olduu
gibi eskiden de iyi yrekli insanlar vard; fakat toplumsal
bir ahlk gr daha doru drst belirmemiti.
Kii ahlk ile toplum ahlk ayn eyler deildir. Onun
iin de fertlerin kiisel olgunluk katma ulamalar hi bir
zaman bir toplumu olgun klmaya yetmez. 1800 ylndan
bu yana bir takm adamlar ortaya kt, insanlar gerek
Hristiyanlar gibi birbirlerini sevmeye, alak gnll ol
maya ard diyelim. Bu yzden Korobokalar, Sobakiyeviler adam olmaya balam olsalard bile, kleliin kal
drlmas bir bununla gerekleebilir miydi? Gerekli siya
sal disiplin olmadan klelik ortadan kalkar myd? Tam
tersi. Koroboka frsat bu frsat deyip hemen sahici bir
Hristiyan olduunu, kyllerine analk ettiini ispata
kalkr, kim ne derse desin bildiinden amazd.
Toplum dzeyinde halkm kalknmas insann kendini
kollamasyla, insann gnln alaltmasyla gereklee
mez. nsan bir ln ortasmda ya da Okyanusun gbein
71

de bir ssz adada tek bana kalnca da kendini kollaya

bilir, hrslarna, isteklerine gem vurabilir. Toplum iinde
insanlar birbirleriyle har neir olarak, birbirlerini kol
layarak, birbirlerini gzeterek geliip olgunlarlar. Onun
iin bir toplumun olgunlua ermesi toplumun siyasal messeselerinin olgunluuna ok byk bir lde baldr.
Siyasal messeselerin elinde insanlar iyi Hristiyanlar ol
masalar bile, iyi yurttalar olurlar...
Dorusu, Bay Gradovski, pek atafatl szler ediyorsu
nuz. Bakn Hristiyan sevgi anlay yolundan kiisel ol
gunlua erme kavramnn baya canna okumusunuz.
Anlalan dnya ilerinde hi yeri yok bu kavramn. Olsa
da, yok gibi bir ey, o kadar az. Sonra pek tuhaf bir Hris
tiyanlk anlaynz var sizin. Koroboka ve Sobakiyevi
gerekten Hristiyan kiiler olup ktlar diyelim - gerek
Hristiyanlktan sz aan sizsiniz - kleliin kalkmasna ra
z olurlar myd acaba? Dorusu pek kurnazca, bir soru.
Bay Gradovski; cevabn da hemen kendiniz veriyorsunuz;
Hayr! Korobokaya doru yolu gstermek imkanszdr,
sahiden Hristiyan olsa bile... Am a sorunuza benim vere
ceim cevap o deil ki! Koroboka gerekten Hristiyan ola
bilseydi, gerekte Hristiyan olsayd topraklarnda klelere
rastgelmezdiniz hi, tela dmenize hi sebep kalmazd.
Klelerinin tapusu kasasnda dursayd da bir ey dei
mezdi. Gelgelelim, Koroboka doma byme Hristiyand,
deil mi? Yani szn ettiiniz o yenign peygamberleri
nin insanla sunaca Hristiyanlk, u tedenberi bildii
miz Hristiyanlktan bakas deil; yalnz daha bir glen
mi, daha bir olgun kalba. girmi. Hani nerdeyse Hristi
yanlk lksnn doruuna varm bir Hristiyanlk, deil
mi Bay Gradovski? yle ya! Klelikti, sahiplikti olur muy
du o zaman?
yi ama Hristiyan olmak nedir, birazck bilir de insan
yle konuur! Koroboka sahiden Hristiyan olduktan son
ra kylleri kleymi, deilmi ne nemi var? Hristiyan
olsa, Koroboka kyllerinin anas olur, onlar kendi ev72

ltlanndan ayr tutmazd. Anann grnd yerde ha

m m dan eser kalmaz. yle bir ey olsa hanm da, kle de,
gne knca dalan sabah sisi gibi ortadan kaybolup gi
derler, yerlerini yepyeni insanlar alrd. Bu insanlarn ara
larndaki iliki yepyeni bir iliki olurdu; hibir yerde gr
mediimiz bir iliki olurdu. Hi beklenmedik bir olayla yz
yze gelirdik. H er yerd e gerek Hristiyanlar belirirdi, bu
gn oraya buraya dalm olduklar iin kimsenin fark
na varmad insanlar. Bu ak'l almaz hayal sizin hayliniz
Bay Gradovski, ie siz baladnz; sonularna da katlanma
nz gerek. sterseniz ben size syleyeyim; yle bir durum
da Korobokanm kylleri kendiliklerinden, yok vle ey
derlerdi, biz Korobokay brakp gitmeyiz. Sebebi basit:
her insan kendisi iin en iyi olan arar. Korobokann ky
lleri onlar sevgiyle barna basan, onlara hem hanmlk
hem de analk eden insana, o sizin messeselerinizi tercih
ederler miydi sanyorsunuz? Daha da ileri gidip si7e diye
bilirim ki, Saint Paul zamannda kleliin var olmasnn
tek sebebi o alarda dinin tam olgunlua varmam ol
masyd Saint Paul kendisi buna tanklk ediyor. O gn
lerde kendi - balarna olgunluk katma varanlarn kleleri
yoktu. Olamazd ki! Herbirinin gznde kleler karde ol
mutu nsan z kardeini kendine kle eder mi? Tabi si
ze kalsa btn bunlardan karlacak sonu birdir: Hris
tiyanln bu alanda ksr kalm olduu. Diyecekim, sizce
Saint Paulun szleri klelii doru klmad. yle ama si
zin gibi daha bir sr akll, bilgili insan, zellikle Avrupal
tarihiler klelii hakl kard diye Hristiyanl ktlemilerdir. Meseleyi hi mi hi anlamadklar bundan belli.
Msrl Meryemin kleleri olabileceini, kleleri olsa bile
onlar serbest brakmak istemeyeceini bir dnn siz!
Samalk deil de ne imdi bu? Hristiyanlkta, gerek H
ristiyanlkta hizmet edenler ve efendiler her zaman ola
caktr; ama Hristiyanlktan, olgunlua ermi Hristiyan
lktan sz ediyorum. Birine hizmet etmekle insan kle ol
maz. Saint Paulun gezilerinde Timoti, Saint Paule hizmet
73

ettiydi. Aln Paulun Timotiye yazd mektubu okuyun.

Bir kleye, hatta bir hizmetkara yazlm mektup mudur o?
Paulun kendi z evld, sevdii oluydu Timoti. Hizmetkar ve efendi gerek Hristiyanlar olduklar zaman arala
rndaki iliki ite byle bir iliki olacaktr. Hizmet edenler
olacak, efendiler olacak; fakat efendiler hizmet edenlere
sahip kmayacak, hizmet edenler efendilerin klesi olma
yacak. Gelecein toplumunda bir Keplerin, bir Kantm, bir
Shakespearen geldiini dnn. Btn insanlarn yara
rna hayrl sonular verecek bir i zerinde alyorlar.
Herkes onlar sayyor, grdkleri iin nemini takdir edi
yor. Gelgelelim, iini brakp odasna eki dzen vermeye
Shakespearen vakti yok. Hi pheniz olmasn, bir baka
yurtta gelip ona hizmet edecektir, kendi isteiyle. Kendi
isteiyle gelip Shakespearen odasn dzene sokacaktr.
Bunu yapt diye imdi bu adam aalk bir adam m ol
du? Kle mi oldu? Asla! Biliyor ki Shakespeare topluma
kendinden ok daha yararl bir kimsedir. nn, ann ulu
olsun! diyecektir ona. Seve seve sana hizmet ederim. Sa
na hizmet edip karnca kararnca topluma yararl olmak
isterim. ine bol vakit ayrman salamak bundan byle
benim iim olacak; ama ben kle deilim. Hatt senin, ey
Shakespeare, dehanla benden stn olduunu kabul edip
senin hizmetine komakla, ahlak lnce senden hi de
aa kalmadm, insan olarak senin ayarnda olduumu
ite ispat ediyorum! Kald ki bu adam btn bunlar sy
lemeyecek bile, nk o zaman byle bir mesele olmaya
cak ortada. Kimsenin aklndan bile gemiyecek byle ey
ler. nk herkes yeniden dnyaya gelecek, herkes sann
ocuklar olacak, eski alarn hayvan tabiat ayaklar al
tna alnacak. Bu da bir hayal diyeceksiniz. Ne ki hayal ku
ran ilk ben deildim, sizdiniz; Hristiyan olgunluuna er
dii halde ocuklar kendine kle tutan, klelerini koyvermeyen Korobokay siz dndnz. Benimki hayalse si
zinki haydi haydi hayaldir!
Tam burada, zeklar yzlerinden akan
74

beyefendiler

kahkahay basp herhalde yle diyecekler: Yeryznde

gerek Hristiyanlk hi yokken, olsa da gze arpmayacak
kadar azken Hristiyan sevgi anlay yolundan kiisel ol
gunlua erme derdine dmek iyi dorusu! Yeryznde
gerek Hristiyanlk olsayd, herey bir anda dzelir, kle
lik her yerde ortadan kalkar, btn Korobokalar parlak
zekl olurdu; dnyada insanlar iin yapacak bir ey ka
lrd: oturup Allaha hamd sena etmek! Tabi ya, ne san
dnz? Gerek Hristiyanlar o kadar az ki hl! (Yine de
hi yok deiller, siz ona bakn). Kald ki halkn Hristiyan
lk lksn yitirmemesi, byk umudunun suya dme
mesi iin ka gerek Hristiyana ihtiya olduunu nerden
biliyorsunuz? Siyasal kavramlara uygulayn bunu. Yurt
talk anlaynn toplumdan silinip gitmemesi iin ka ger
ek yurttaa ihtiya var dersiniz?
Cevap vermezsiniz
tabii! Bu hibirinizin bilmedii, Bay Gradovski, sizin bile
bilmediiniz bir garip siyasal ekonomi konusudur. Diye
ceksiniz ki: senin o yce dncene bel balayanlar bu
kadar azsa, ne ie yarar o dnce? Dnyaya ne gibi bir
yaran dokunur ki?
Burada nemli nokta neyin neye yararl olduu deil,
gerein bilinip bilinmediidir. Ben gerei bulduktan,
gerein inandm ey olduunu bildikten sonra, lem
gerei grmemekte diretirmi, lem burun kvrp beni
alaya alrm, umurumda m? Kutsal bir dncenin insan
lar arasnda kurduu beraberlik balarnn gc burada
dr. Byle bir dncenin deeri maddi yarar lsne s
maz nk. nsanlarn geleceini lmsz amalara, son
suz bir sevince yneltir. Bir yce dnceye srtnz daya
madan siyasal amalarnza ulama yolunda insanlan na
sl elele verdireceksiniz? Kutsal dncelerin hep bir zel
lii vardr: hepsinin dayand temel gelecekte, yani lk
katnda gerek kiisel olgunlua erme kavramdr. nk
kiisel olgunluk her eyi, her emeli, her zlemi kendinde ta
r. Ondan tr btn siyasal lklerimizin kk de ki
isel' olgunluktadr. nsanlar yalnz kck hayatlann
kurtarma amacyla bir araya getirip bir siyasal toplum
75

kurmaya kalkn, hibir yere varamyacaksnz. Elde ede

ceiniz sadece herkes kendi iin, Allah herkes iin ahlak
olacaktr. Byle bir ahlak hibir siyasal messeseyi uzun
sre yaatmaz Bay Gradovski.
Fakat dahas var. aacaksnz bu sylediklerime, ama
bilin ki toplumsal ve siyasal lkler tek balarna hibir
ey deillerdir. Var olabilmeleri iin toplumda manevi de
erlere balanmalar gerekir. Onlar kendi canl ortamla
rndan kesip koparamazsnz, bir yerden alp bir baka ye
re yamayamazsnz. Toplumsal deerler btnden kopmu
kksz messeseler deillerdir. Byle dnce, byle l
k olamaz diyorum ben, hibir zaman olmad, hibir za
man olmayacak. Toplumsal lk nedir? Ne anlyoruz bu
kelimeden? Meselenin z insanlarn kendilerine siyasal
rgtlenme kurallar aramalarnda, herkesi honut klacak
kusursuz bir siyasal dzenin kurulmasn zlemelerindedir.
Gelgelelim, halk bilmiyor bu kurallarn ne olduunu. Alt
bin yllk tarih sresince aryor, hl bulamad. Karnca
lar karnca yuvasnn kurallarn bilir, bal ars an kova
nnn kurallarn bilir, insan insan toplumunun kurallar
n bulamamtr. yleyse insan toplumunda toplumsal r
gtlenme lks nasl dodu? Nasl doabilirdi? Mesele
yi tarih asndan inceleyin, greceksiniz nasl doduunu.
Greceksiniz ki toplum lks fertlerin kendi hayatlarn
da ahlak olgunluuna varma gayretlerinin rndr. Top
lum lksnn kk dnya kuruldu kurulal buradadr,
kyamet kopana kadar da burada olacak. Uluslarn ilk or
taya klarn inceleyin. Kutsal dnce her zaman ulu
sun douundan nce gelmitir. nk ulusu yaratan odur.
Kutsal dnce de bir takm efsanevi kavramlardan doar;
insann lmsz bir yaratk olduu, dnyaya tklm bir
hayvandan ibaret olmad, baka dnyalara, ebediyete la
yk olduu inancndan doar. Bu inan her zaman ve her
yerde bir dinde, yeni bir dncede ifadesini bulmu, ye
ni bir din ortaya kar kmaz onun yansra yeni bir ulus
yaratlmtr. Yahudileri inceleyin, slm ele aln. Yahudilerin ulusal benlii Hazreti brahimin yasalarnda be
76

lirmeye balamt; fakat asl Musa geldikten sonra kendi

ni buldu. Mslman milletler de Kurandan sonra ortaya
ktlar. nsanlar ancak ondan sonra, yani kendilerine su
nulan yeni gnl hzinelerini elden karmamak kaygsy
la elele verdiler, sizin de pek gzel belirttiiniz gibi omuz
omuza, birbirleri iin, birbirlerini kollayaraktan var g
leriyle almaya koyuldular; ancak ondan sonra, yani ken
dilerine sunulan ahlak hzinelerini korumak iin aralarn
da rgtlenme yollarn arar oldular, bu hzinenin ann
dnyaya yaymakta kendilerine yardmc olacak ortak ha
yat kurallarn nasl bulabileceklerini aratrmaya balad
lar.
unu.da bilin ki (tarihi incelerseniz greceksiniz), bir
milletin gnlnde yer eden kutsal lk yzyllar geip de
gevemeye, zayflamaya yz tutunca, o millet yaama g
cn de yitiriyor demektir; siyasal rgs her gn biraz
daha zlecek, vaktiyle gnlnde naklanan siyasal l
kler solup gidecektir. Bir milletin dini inanlar ne gibi
bir kalba dklrse, o milletin siyasal yaps da ona uygun
geliir, onun gerektirdii biimlere girer. Onun iin siya
sal lklerle kutsal lkler arasnda her zaman gayet sk
ve canl bir ba vardr. Genel olarak siyasal lkleri ya
ratan kutsal lklerdir. Siyasal lkler hibir zaman k en
di balarna var olmazlar, nk ortaya kmalarnn tek
amac halkn kutsal bildii zlemlerin gereklemesidir.
Onun iin din yolundan kiisel olgunlua ermek demek
insanlarn dinlerine layk olmalar dem ektir. Kiisel olgun
lua erme zleminin olmad yerde siyasal lkler geli
emez. Belki diyeceksiniz ki, siz de kiisel olgunluun hereyin balangc olduunu sylediniz; bir eyin ikiye b
lnd yok. Am a ikiye bldnz bu ite! Bal gibi, can
l yapy ikiye blyorsunuz. Kiisel olgunluk hereyin
balangc deildir yalnz; hereyin devam ve sonucudur
da. Millet dediimiz canl yapy iine alan, yaratan, koru
yan tek kuvvet odur. O olmadan bir milletin siyasal rgt
lenme kurallar nasl yaayacak? Bu kurallar o korunsun,
77

elden kmasn diye yaratlmtr. Bir millet kendini dou

ran bilin izgisinde btn fertlerinin kiisel olgunlua er
mesini ama edinmek zorundadr; bu amacn yitirme yo
luna bir kere girmesin, giderek btn siyasal messeseler
perian olacaktr; nk geriye korunacak hibir ey kalmyacaktr. Bu bakmdan sizin u szlerinizi de doru bul
mak imkansz:
Onun iin bir toplumun olgunlua ermesi toplumun
siyasal messeselerinin olgunluuna ok byk bir lde
baldr. Siyasal messeselerin elinde insanlar iyi Hristiyanlar olmasalar bile, iyi yurttalar olurlar.
yi Hristiyanlar olmasalar bile iyi yurttalar! Ayrl
maz olan ayran, canl yapy kesip iki paraya, iki cansz
paraya blen, ahlak dzeniyle siyaset dzeni arasna giren
bu allame ba grmyor musunuz nasl iliyor? Diyebi
lirsiniz ki ahlak kavramlarnn en yce olan dahi siya
sal messeseler de, yurttalk anlaynda niye yaama
sn? Diyebilirsiniz ki olgun, ileri toplumlarda ilk bata top
luma hakim olan dini dncenin yerini siyasal dnce
alr; dini dnce gcn yitirdii lde alan siyasal d
nceye brakr. Evet, bunu iddia edenler ok bugn; ne ki
bu hayalin gerek olduunu hi grmedik. Bir milletin ah
lak ve din lks gsz dt anda insanlar pusulay
arr, ondan sonra da yalnz ve yalnz rzklarn kurtar
mak iin bir araya gelmeye bakarlar. Bundan byle siya
sal birliin baka bir amac kalmamtr. u anda Fransa
da orta snflar ite bu amala, ahlanp kaplarna daya
nan basknn elinden rzklarn kurtarmak amacyla bir
leme yolundalar. Ne ki insanlar bir araya getiren lkler
iinde en sonra geleni, en ksr bu rzk kurianna lk
sdr. Sonun balangcdr bu; kyamet gnnn haberci
si. Burjuvalar bugn bir araya gelmiler tehlike nn kol
luyorlar. Tehlike n gelip attnda hepsi il yavrusu gi
bi dalacaklar. Messesenin kurtaraca nedir ki? Bu
adamlar kardese, kardelik dzeni kuruluyor demektir.
Karde deillerse hibir messese kardelik dzenini ku78

ramaz. Bir messese kurup stne Libert, Egalit, Fratcrnit yaftasn yaptrmann manas ne? Messeseden
hayr gelmez adama; sonunda isteseniz de istemeseniz de
yaftanza bir drdnc kelime eklersiniz-. Ou la m ort! Fraternit ou la m ort! Y a kardelik ya lm! te o gn siya
sal messeseler yolundan kardelik dzeni kurulsun diye
kardein kardei boazlamaya baladn grrsnz. Bu
nu sadece rnek olsun diye sylyorum. rnek, ama iyi bir
rnek.
Siz, Bay Gradovski, tpk Aleko gibi, esenlik yolunu e
yada ve madde dzeyinde aryorsunuz. Evet, diyelim ki
Rusyada bir alay aptal, sryle serke var. Btn yapaca
mz Avrupadan bir takm messeseler alp buraya getir
mek; o zaman - size gre - herey esenlik yolunu bulacak.
Halkmza yabanc, halkm dileklerine aykr, stelik de ya
rn Avrupada bile yerle bir olacak messeseleri paldr kl
dr Rusyaya tamak! Rusyay Batllatrmaya can atan
larn hereyden ok bel baladklar yol deil mi bu? Son
ra u da var, Bay Gradovski: bizim rgtten yoksun kal
mz eletirip Rusyay sulu karrken bize Avrupay r
nek gsteriyorsunuz ve bakn ne diyorsunuz:
Bu byle srp gittike Avrupann oktan iinden
kt elimelerden, badamazlklardan kurtulamayz.
Avrupa kurtulmu demek elimelerinden? Kim ret
ti bunu size? Bilin ki, sizin Avrupanz korkun bir felake
tin arifesindedir. Bay Gradovski. Avrupay batan sona sa
racak korkun bir felaket kapnn eiinde bekliyor. Yl
lardr Avrupann iinde oluan karnca yuvas, Kilisesiz
ve sasz kalm (nk Kilise oktan lksn amura
bulayp Devletle bir olmutur) evet, Kilisesiz ve sasz
kalm, btn mutlak ve evrensel deerlerini yitirmi, ah
lak lks temellerine kadar sarslm bu karnca yuvas
bilin ki iinden km, paralanmtr. Bilin ki Basn yol
dadr. Geliyor. Geldi kapya dayand bile. Y a bu kap ken
diliinden alacak, ya da paralayp aacaklar. Basnn
eski lklerde gz yok; bugne kadar ne yapldysa, ne
baanldysa topunu inkar ediyor. Ksa erimli uzlamalara,
79'

kk tavizlere yanamayacaktr. Artk bu yapy derme

atma desteklerle ayakta tutamazsnz. Kimsenin aklndan
geirmedii eyler olacak Avrupada. Btn demokrasiler,
btn toplum kuramlar, bankalar, bilim, Yahudiler, hep
si bir anda yoklara karacak, korkun felket topunu silip
sprecek. Kalsa kalsa Yahudiler kalr; felketten kendi
lerine kr pay karmann yeni yollarn arar bulurlar.
Btn bunlar geldi kapya dayand, Bay Gradovski. Gl
yorsunuz, yle mi? Son glen iyi gler! Allah size mr
versin de grn sonunun ne olacan. ap kalacaksnz.
Belki de imdi, sence Avrupay bekleyen byle bir gele
cekse, belli Avrupay ne ok sevdiin! deyip glyorsu
nuz. Btn bunlar beni memnun mu ediyor sanyorsunuz?
Hesaplama gnnn geldiini gryorum ben, o kadar.
Hesaplama gn gz ap kapayana kadar gelip atacak,
merak etmeyin. Belirtileri imdiden ortada. Korkun! A v
rupa lkelerinin tabiata aykr, iflah bulmaz siyasal yap
s, tek bana, bu kyamet gnn balatmaya yetecektir.
Tabiata aykr balyan tabiata aykr srer gider. nsanlar
arasnda ufack bir aznlk btn insanla sahip ksn,
olmaz bu. Oysa Avrupann ne zamandr Hristiyanla ay
kr, imdi de tam tamna Allahsz siyasal messeseleri,
hepsi, yalnz ve yalnz bu amala kurulmu messeselerdir.
Bu tabiata aykr durum, bu zm yolu olmayan siya
sal meseleler (ki aslnda herkes biliyor bunlarn i yzn)
sonunda ister istemez muazzam, kesin, paralayc bir siya
sal savaa yol aacak. Btn devletlerin katlaca bir sa
va olacak bu. Bu yzyl ierisinde, hatt belki nmzde
ki on yl ierisinde patlak verecek. Sanyor musunuz ki u
anda toplum byle uzun sreli bir siyasal savaa dayana
bilir? Kapitalistler korkudan tir tir titriyor. Yahudiler de.
Sava uzamaya ya da uzayacan belli etmeye balar ba
lamaz btn fabrikalar, btn bankalar kapanacak, mil
yonlarca ii a bila sokaa atlacak. Devlet adamlarnn
akima, sava balatmayacaklarna m gveniyorsunuz? Ne
zamandanberi devlet adamlarnn aklna gveniyorsunuz
siz? Meclislere mi gveniyorsunuz yoksa? in sonunun ne
80

reye varacam grrler, sava btesine oy vermezler mi

diyorsunuz? Ne zaman meclisler sonulan nceden gr
mler, iktidardakilerin en ufak basksna ayak direyip pa
ray vermemilerdir? Fakat iiler sokaklara dkld bile.
Eskisi gibi sabrla bekleyip alktan leceklerini sanyorsa
nz hata edersiniz. Siyasal sosyalizmin tadn tattktan son
ra, Entemasyonalden sonra, Sosyalist Kongrelerinden son
ra, Paris Komnnden sonra, ha? Hayr! ler eskisi gibi
deil artk. Bir kere harekete getiler mi, artk durdurama
yacaksnz. Avrupann alt stne gelecek, eski dzenden
tek bir eser bile kalmyacak. Korkun frtnann ayaklan
drd dalgalar gelip bizim kylarmza arpacaklar; an
cak orada nlerine set ekilecek. Bizim ulusal yapmzn
Avrupannkinden ne kadar deiik olduu da ite o zaman
anlalacak. O zaman sizler bile, evet sizler, Nuh deyip pey
gamber demeyen dnce tutkunlar, sizler bile aklnz ba
nza toplayp halkmzda bir takm ulusal ilkeler arar
olacaksnz. Bugn o ilkeleri alaya alp eleniyorsunuz ya,
bekleyin siz.
Tutmu bize Avrupay rnek gsteriyorsunuz. Nedir
istediiniz? Nedir bizim Avrupadan alacamz? Y ann
brgn kp gidecek messeseler! Gnlerini oktan dol
durmu, Avrupada bile akl olanlarn artk inanmad,
yalnz genel miskinlikten tr kendilerini ayakta tutabi
len bir takm samasapanlklar! Kafalar soyut kavramlar
la dumanlanm dnce tutkunlarndan baka kim bugn
Avrupada gzler nnde oynanan komediyi ciddiye ala
bilir? Baka kim bu oyuna gelip burjuvalarn elele verii
ni insanlann gerek birleme yolu zanneder? Avrupa e
limelerinden oktan kurtuldu diyorlar. Tek bir yzylda
yirmi u kadar anayasa, hani nerdeyse bir dzne ihtill
den sonra m? Evet, belki de ancak ondan sonra birazck
olsun Avrupadan kurtulabileceiz, Avrupal lllar eli
mizden tutmadan kendi toplumsal lklerimizi kendimiz
aramaya koyulacaz. Bizim toplumsal lklerimizin kay
nana gelince, onlar, Bay Gradovski, ister istemez Hazreti sada ve kiisel olgunlua erme zlemindedir.
81

Soracaksnz: Bizim Avrupay kurtarmak iin ne s

receimiz ne gibi toplumsal ve siyasal lklerimiz olabi
lir? Niye olmasn? Avrupa lklerinden daha iyileri. Av
rupa lklerinden, sizin lklerinizden daha glleri; hat
ta sizinkilerden, ne diyeyim, daha hr ayakl lkler Evet.
Sizinkilerden daha hr ayakl ya! Ne sandnz? Kendi hal
kmzn canl bilincinden ktklar, Batdan ithal edilmi
snepe kavramlar, klelere yarar ykntler olmadkla
r iin! imdi bu konuyu enine boyuna ilemek kolay de
il, zaten bu makale de ok uzad. Yalnz u kadar olsun
syleyeyim size: eski Hristiyan Kilisesinin ne olduunu,
hangi amalar peinde kotuunu bir hatrlayn. Hristi
yan Kilisesi, sa ldkten sonra bir avu insan tarafndan
kuruldu ve derhal, sann lm zerinden daha birka
gn gememiken kendine yarar siyasal kurallar aramya koyuldu. Kilisenin kurmaya savat dzen doru
dan doruya insann kiisel olgunlua erme zlemine da
yanyordu. Ondan sonra Hristiyan topluluklar, yani Kili
seler kt ortaya. Ondan sonra byk bir hzla yepyeni bir
ulus kavram yaratld. Bu yeni ulus kavram evrensel kar
delik, evrensel insanlk bilincine dnkt; byk Katolik
Kilisesinde kendi gerek yapsna kavutu. Fakat ok ge
meden Kilise baskya urad. Hristiyanlk lks gizliden
gizliye, yer altnda gelimeye zorland. Akta ise, yery
znde, yce bir yap kurulmaktayd bu sra, muazzam bir
karnca yuvas, Roma mparatorluu. Roma mparatorluu
da btn eski a insanlarnn bel baladklar manevi z
lemlerin bir ifadesiydi. Fakat karnca yuvas temellerini pe
kitirmedi; sonra da bu temelleri Kilise ierden kertti.
te o zaman yeryznde birbirine kart iki dncenin
arpmasna tank olduk. nsan -Tanr ile Tanr- nsan
arpyordu. Apollo, sa ile yzyze gelmiti. Sonunda bu
ki kavram arasnda uzlamaya varld. mparatorluk H
ristiyanl, Kilise Roma Hukukunu ve Roma Devletini be
nimsedi. Kiliseden ayrlan bir avu insan daa karak Ki
lisenin eski grevini srdrmeye koyuldu. Orda burda ye
82

niden Hristiyan topluluklar belirdi, sonra manastrlar. Ge

risi hep bir takm abalard, gnmze kadar srp gelen
eitli abalar. Kilisenin geride kalan byk paras, bilin
dii gibi, sonradan bir daha ikiye ayrld. Batda Devlet
Kilise yi btn btn kendine boyun edirdi; Kilise, Kilise
olmaktan kt, Devlet oldu. Papalk ortaya kt. Neydi Pa
palk? Eski Roma mparatorluunun ta kendisi. Yalnz bi
raz klk deitirmiti ite, o kadar. Douda Devlet Hazre
ti Muhammedin klcna boyun edi, ykld gitti. Geriye
yalnz sa kald. sa zaten oktan Kiliseden ayr dm
t. Zamanla Devlet, say yeniden batac edip benimsedi.
Sonra da dmanlarnn elinden neler ekmedi! Tatar kral
lklar, rgtszlk, klelik, Avrupa, Avrupa hayranl
devlete etmediklerini brakmadlar. Bugn bile Devlet bu
er kuvvetlerin elinden kurtulmu deildir. O kadar ki Dev
letin yapsnda hl sevgi yolundan, Hristiyanla yarar
kiisel olgunluk anlay yolundan gerek bir toplumsal ku
rallar erevesi kurulamamtr. Siz, Bay Gradovski, hi
gznn yana bakmadan Rusyay rgtlenme iini becerememi olmakla suluyorsunuz. Fakat son ikiyz yldr,
hele u son elli yldr Rusyann rgtlenmesine engel olan
lar kimlerdir, sorarm size? Sizin gibiler Bay Gradovski,
sizin gibi ikiyz yldr bamzdan eksik olmayan, imdi de
tepemize btn btn tneyen AvrupalI Ruslar! Rusyann
kendi bamsz yolunda, kendi canllyla, kendi ulusal il
kelerini gzeterek gelimesi, kalknmas kavramna dman
olanlar kimlerdir dersiniz? Bu ilkelere burun kvranlar,
var olabileceklerini bile kabule yanamayanlar, belirtileri
ni grmek bile istemeyenler kimlerdir? Halk kendi kat
larna ykselterek yeni batan yaratmay isteyenler kim
lerdir? Arada bir be kiiyi halk ounluundan ayrp,
halkla aralarndaki balar kopartp hi deilse niforma
larnn parlak yakalar sayesinde kendileri gibi Avrupallatrmay, soysuzlatrmay akllarna koyanlar kimlerdir?
Bununla Avrupal insann soysuz olduunu sylemek iste
miyorum; yalnz diyorum ki, liberallerin kullandklar yn83

teinlerle bir Rusu Avrupal yapmaya kalkmak ou za

man onu soysuzlatrmakla sonulanr. Evet, programlar
nn, abalarnn tek amac budur: tek tk fertleri byk
ounluktan ayr drp yaban klmak! Samala bakn
siz! Seksen milyon Rusun her birini btnden ayrp bu
yntemlerle yeni batan yaratmaya m niyetli bu adamlar?
Halkmzn bir btn olarak, byk ounluuyla buna ra
z olacana, bu ne id belirsiz beylere, bu Avrupal Ruslara benzemeyi kendine yedireceine sahiden siz inanyor
musunuz, Bay Gradovski?

84

4
KURU GRLT

imdiye kadar yalnz tarttm sizinle, Bay Gradovski;

imdi sizi, konumamda ileri srdm belli bal dn
ceye bile bile yanl anlam vermekle sulamak niyetinde
yim.
Diyorsunuz ki:
Uzun yllar klelikten kurtulamad iin bizim halk
gerein ne olduunu grecek halde deildir. Bu haliyle
karsna geip kendisine tapnmamz isteyemez; hele Bay
Dostoyevskinin dedii gibi, btn Avrupaya hak yolunu
gsterme iddiasyla ortaya atlmaya hi kalkmamaldr...
Garip i! Avare kiileri marur olduklarndan tr
sulu grp cezalandran insan btn bir halk marur
olmaya aryor; aryor, nk btn bir halka evren
sel peygamberlik sfatn yaktryor. Birine E ban
nne! derken tekine n! diyor.
Dahas var:
Henz bir ulus olmamken evrensel sorumluluklar
dan dem vurmak! Daha erken deil mi? Bay Dostoyevski
ikiyz yldr Avrupaya hizmet ettik diye nyor. Biz iyi
biliriz bu hizmetin ne olduunu. Viyana Kongresi ve
Kongreler ayla nasl nebiliriz? Hani o zamanlar de
il miydi Metterniche hizmet edeceiz diye talyada ve
Almanyada milliyeti akmlar bastrm, kendi dindala
rmz olan Yunanllara bile kem gzle bakmtk? Tek bu
hizmet yznden Avrupada zerimize ne nefretler ekme
dik!
85

nce, pek masumane bir edyla bana yaktrdnz

bu dnceyi ele alacam, Bay Gradovski. Son ikiyz yl
dr belki kendimizden ok Avrupaya hizmet ettik derken
hizmet edi tarzmz vdm m ben? Sadece hizmet etti
imizi, bu gerei gstermek istedim. Hizmet ettiimiz de
dorudur. Ne ki hizmet etmi olmamzla hizmet edi tar
zmz birbirinden ayr eylerdir. Siyaset alannda bir dolu
hata ilemi olabiliriz (AvrupalIlar da Allahn gn nice
hata iliyorlar); ama benim vdm hatalarmz deildi.
Hemen her seferinde hi kendi karmz dnmeden hiz
met ettiimize dikkati ektim, o kadar. Bunlarn apayr ey
ler olduunu anlyor musunuz?
Bay Dostoyevski Avrupaya hizmet ettik diye vn
yor diyorsunuz. yle derken hi de kendi adma vnm
yordum. Sadece ulusal bilincimizin kendine zg bir yan
n belirtiyordum. Gayet nemli bir zellik sayyorum ben
bunu. Ulusal bilinte salam, takdire deer bir zellik gr
mek, bbrlenmek midir? Sonra Metternichden Kongreler
den sz etmenizin sebebi ne ola? Bana tarih dersi mi vere
ceksiniz? Siz daha okul sralarnda otururken ben Metternichle ibirlii yapm olmamz hakknda sizin syledikle
rinizden ok daha arlarn syledim Bay Gradovski; ba
ka szlerimin yan sra onlarn da karln dedim, otuz
yl nce; siz de bilirsiniz. O halde niye gz gre gre sz
lerimi yanl anlama ekiyorsunuz? Herkese gstermek
iin: Grn ben ne liberal adamm! Bir de u airi, halk
candan seven u adam dinleyin. Bakn ne gerici herzeler
geveliyor aznda! Mettemiche hizmet etmi olmamzla
nne bakn unun! Buna dpedz kibir derler Bay
Gradovski.
Tabi bu iin nemsiz yani; ne ki ardndan gelenler hi
de yle deil.
Halka gnln yce tut! demek marur ol! demek
le bir, yle mi? Bunu demekle halk marur olmaya a
ryorum, halka marur olmay retiyorum, yle mi? o
cuklarnza ocuklarm, gnlnz yceltin, soylu kiiler
86

olduunuzu bilin! dediinizi dnn Bay Gradovski. o

cuklarnza marur olmay rettiiniz demek midir bu?
Onlara bunu rettiniz diye size amma da kendini been
mi adam! m desinler istiyorsunuz? Ben ne dedim? So
nunda btn insanlara karde olma umudundan sz et
tim; stelik beni dinleyenlerden sonunda kelimesine par
mak basmalarn istedim. Aclar ierisinde kvranan dn
yamzda bir gn kardelik lksnn gerekleecei, birgn insanlara karde olmamza izin verilecei umuduna
kaplmak marur olmak mdr, herkesi marur olmaya a
rmak mdr? Konumamn sonunda ne dediydim?
Ekonomik baarlardan, silh gcnden, bilim gcn
den sz ediyor muyum? nsanlar arasnda kardelik bala
rnn kurulmasndan sz ediyorum. Bu lky gerekletir
mek, diyorum, btn uluslar arasnda belki Rusyann ka
deri olacaktr.
Benim kullandm kelimeler bunlard. Halka marur
ol diyen kim? Bu szlerimden hemen sonra da yle dediy
dim:
Yurdumuz yoksul olsun, ne zarar? sann bir kle
klnda boydan boya geip takdis ettii lkedir buras.
Niye sann son sznn bir gn gerek katna kaca
umudu bizim olmasn?
sann bu sznde insanlar marur olmaya aran
gizli bir anlam m var? Bu szn bir gn gelip gereklee
cei umuduna bel balayanlar niye marur insanlar olu
yormu? Bakn pr hiddet neler yazmsnz: Bu hlimiz
le bize tapnsnlar isteyemeyiz. yle ama nerden kard
nz'siz bu istei? Nerde grdnz? Btn insanla hizmet
etme zleminde mi? Btn insanlarn hizmetkar ve kar
dei olma, btn insanlara sevgiyle hizmet etme dileinde
mi? Niye herkes bize tapnsn demek oluyormu bu? yle
olsayd, btn insanlara hizmet etme zlemi gibi kutsal
ve karsz bir zlem dnyann en sama sapan eyi olur
du. nsan hizmetkarnn nnde eilmez; bir karde de br
kardei nnde diz ksn istemez.
87

yle birey getirin gznzn nne Bay Gradovski:

Birine bir iyilik yaptnz, ya da yapmak zeresiniz. iniz
de doan gzel duygularn etkisiyle yolda dnyorsu
nuz; Zavall kimbilir ne kadar sevinecek bu beklenmedik
yardma! Nasl kendini toparlayacak, birden canlanacak!
Tutup talihinin yaver gittiinden dostlarn, ocuklarn ha
berdar edecek, onlarla birlikte sevin gzyalar dkecek...
Bunlar dnrken tabi iinizin kabardn duyacaks
nz; belki de gzleriniz dolacak - sizin hi banza gelme
di mi bu? - Fakat tam o srada sipsivri bir ses gelip kula
nza fsldayacak: kendi kendinle bbrleniyorsun! Kibir
gzyalardr bu dktklerin!.. Biz Ruslarn btn insanhk iin az da olsa bir nemimiz olabilecei, gnn birinde
insanla kardee hizmet etmeye lyk insanlar olabilece
imiz umudu, sadece bu umut o gn beni dinleyen binler
ce insan cokun bir heyecana srklediydi. Bunu kendime
onme pay karmak iin sylemiyorum. O nda sadece
bir umudun sz edildi: biz de btn insanlar karde sa
yan bir tutuma bel balayabilirdik, bizim de insanlk iin
yapabileceimiz bir eyler olabilirdi. Gerisinde derin bir he
yecan yatan bu st kapal dnce btn hazr bulunan
lar tek bir emel, tek bir duygu evresinde birletirmeye
yetti. Birbirini tanmayan adamlar sarma dola oldular,
bundan byle daha iyi insanlar olmya ant itiler. Yan ba
n alm iki kii yanma gelip, yirmi yldr dediler, biz
birbirimize dmandk, birbirimize yapmadmz koyma
dk; senin szlerin bizi bartrd. Gazetenin biri, bir ace
le btn bu cokunluun hibir ey ifade etmediini sy
ledi. Dediine gre zaten hava yaratlmt; sylev veren
lerin yapaca bir ey kalmamt. Kim olursa olsun, ne sy
lerse sylesin oradakileri byle coturacakt. nk o gn
ler Moskovada herkes iyi yrekli olmaya kararl grn
yordu. yi ya! O gazeteci de gelip Moskova.ya konusayd
ya! Acaba insanlar beni kucakladklar gibi onu da kucak
lar myd? Niye gn nce konuanlar bol bol alkland
halde hibirinin bana benim bama gelen gelmedi?
88

Konumamn sonu Pukin trenlerinin en canl anyd;

onun gibisi bir daha gelmedi. Bunu kendimi vmek iin
sylemediime Allah ahidimdir! Ne ki, o an sessiz sedasz
geitirilmiyecek kadar nemli bir and. Toplumda yeni
akmlarn, bu akmlarn ardnda yeni insanlarn var oldu
unu gn gibi ortaya koydu. Yreklerinde kahraman
ca iler grme zlemi yatan, byk bir dncenin getire
cei teselliyi arayan, alma heyecann zleyen yepyeni
insanlar ortaya atlmlard. O anda belli oldu ki toplum ar
tk liberallerin Rusyaya burun kvrmalaryla yetinmeye
cektir. O nda belli oldu ki Rusyann srekli iktidarszla
mahkum olduu gr artk dayanlmaz bir ba bels
olup kmtr. Bir umut, st kapal bir sz btn insan
l kapsayan bir deve gnll kma, btn insanla hiz
met etme, btn insanlk urunda i grme zlemiyle her
kesin yreini alevlendirdi. Kibir gzyalar myd onlar?
nsanlar marur olmaya armak myd? Ah, sizler!
Sizin anlayacanz, Bay Gradovski, o ann ciddiyeti
birdenbire liberallerimizin yreine korkun bir korku sal
d. Byle bir eyle hi beklemedikleri bir anda karlatk
lar iin bsbtn korktular. Ne? Bugne kadar hereye
burun kvrdk, hereyi amura buladk - zevkti dorusu;
krl iti stelik - imdi ksn bu adam, byle konusun!
Olur mu bu?... syan bu, isyan!... Polis!... Bir alay d
patlam centilmen o anda ayaa frlayp feryad bast:
Nolucaz imdi biz? Biz de yazlar yazardk... imdi napacaz? Bir an nce stne al rtp unutturmal btn bu
olup bitenleri. zi bile kalmamal. Derhal Rusyann drt
bir bucana lf yetitirmeli: bakmayn siz bunlara; hep
si konuksever Moskovamzda o gzelim ziyafetlerden son
ra esen yumuak havann ettikleridir. Ondan baka ne ki?...
Babozukluklara gelince, n apalm, polise bavurmaktan
baka are yok!
Ondan sonra atp tutmalar balad. Dediklerine gre
ben bir korkam, bir airim, beyhude adamn biriyim; ko
numamn deeri sfr. Diyeceim, adamlar heyecanlarna
89

kaplp biraz fazla ileri gittiler. Halk szlerine inanmaya

bilir. ii daha zekice kvrmal. Daha soukkanl davran
mal. Hatta konumamn baz yerlerini vseler hi de fena
olmyacak. Hereye ramen demeliler, konumasnda
belli bir dnce dzeni gze arpmyor deil. Ondan son
ra konumamda sylediklerimi yerden yere vurup rahat
edebilirler. Ksacas, o malum kurnazlklar para etmedi bu
ite. Arada bo bir sayfa kald. Onun da doldurulmas ge
rekiyordu. te tam o srada oturakl, tumturakl bir ele
tirmen ortaya atld. Pervasz bir saldrganlk ustal ile
edepli uslu sz sylemesini pekl badatrabilen biri, ya
ni siz atldnz ortaya Bay Gradovski. Siz yazdnz, herkes
okudu, herkes rahatlad. Ortalk yatt, herkesin gnl ol
du. Yaznz heryerde bastlar. airin konumasnda iler
tutar yan yok ki! air airdir; oysa akll adamlar bekliyor
lar. Gn gelince hayal dkn airi bir gzel slatrlar!
Yaznzn sonunda, kullandnz baz sert deyimlerden do
lay benden zr diliyorsunuz. Ben yazm bitirirken siz
den zr dilemiyeceim Bay Gradovski. Bunlar yazarken
karmdaki, insan A. D. Gradovski deil, yazar A. D. Gradovski dir. Kii olarak size sayg duymamam iin hibir
sebep yok. Fakat dncelerinize sayg duymuyorsam, bu
na imkan bulamyorsam, zr dilemek ne ie yarayacak?
Yaznz okuyunca zldm, nk toplumumuzun ok
ciddi ve nemli bir anma hakszlk edildiini, bile bile yan
l anlam verildiini grdm. zldm nk gerekle
mesine hizmet ettiim dncenin sokaa drldn
grdm. Onu sokaa dren sizsiniz.
Benimkinden ok daha ksa olan yaznza byle uzun
uzadya cevap vermenin gereksiz, hatta gln olduunu
biliyoum. Fakat dediim gibi, yaznz grnce frsat bu
frsat dedim; ne zamandr sylemek istediim bir dolu ey
vard, kursamda kalmt.
Bir Yazarn Not Defteri ni
nmzdeki yl yeniden karmaya balyorum. Bu yazdk
larm grlerimin, inanlarmn bir n ifadesi sayn. Bu
say da gelecek saylarn habercisi olsun.
90

Denebilir ki bu cevabmla Moskovada verdiim syle

vin zne aykr hareket ediyorum. Konumamda her iki
Rus partisini birlemeye, barmaya armtm; ikisinin
de davalarnda hakl olduunu sylemitim. Hayr! Bin ke
re hayr! Konumamn zne hi de aykr deil bu yapt
m. Tam tersi. nk size verdiim bu cevapla gsterdim
ki, aralar bozuk, birbirine dman bu iki parti bugn ta
biata aykr bir yolda gitmektedirler-, o yzden abalan da
bir trl doru yola giremiyor. Oysa elele verip anlatklan gn belki her eyi yceltecekler, hereyi kurtaracaklar,
Rus halknn gnlnde yatan sonsuz gleri uyandrarak
Rusyay yepyeni, salam, bugne kadar ei grlmemi
bir hayata aracaklardr.

SON

91

B /F /S
BLM/FELSEFE/SANAT
YAYINLARI

BLM DZS
MASALIN BMBLM
Vladimir Propp / eviren: M eh m et - Sem a Rifat

*
**

TOPLUMBLMSEL YNTEMN KURALLARI

Emile Durkheim / eviren.- Cem al Bali Akal

FELSEFE DZS
TRACTATUS
Ludwig W ittgen stein / eviren: Oru A ruoba
Alm anca asl ile
*

**

YUNANLILARIN TRAJK AINDA FELSEFE

Friedrich N ietzsche /

eviren: N usret Hzr

*
**

DELLE VG
Erasmus / eviren: N usret Hzr
Hans H olbeinin desenleriyle (2. Bask)

*
**

GNLL KULLUK ZERNE SYLEV

Etienne de La Boeite / evirert: M eh m et A li Aaouiar

**

PARS PASAJLARI CHARLES BAUDELAIRE

W a lter Benjamin
evirenler: A h m et Cem al -

Z eynep Kpolu

SA N A T DZS

FRANZ KAFKA
Ernst Fischer / eviren: A h m e t Cemal

*
**

AK-I MEMNU YA DA UZUN BR KIIN SYAH GNLER

Selim leri

*
**

ROTTERDAMLI ERASMUSUN ZAFER VE TRAJEDS

Stefan Zweig / eviren: A h m et Cemal
*

**

TOPLUMCU GEREKLN KAYNAKLARI

A h m e t Oktay

*
**

ESTATK TOPYA
Enis Batur
*

**

PUKN ZERNE KONUMA

D ostoyevski /

eviren: Tekta Aaolu

TARH DZS
ROMA MPARATORLUUNUN
GERLEY VE K TARH Cilt: 1
Edward G ibbon / eviren: A v m B'iltacgil
ROMA MPARATORLUUNUN
GERLEY VE K TARH Cilt: 2
Edward G ibbon / eviren: /4s m Baltacgil
ROM A MPARATORLUUNUN
GERLEY VE K TARH Cilt: 3
Edward G ibbon /

eviren: A sm Baltacgil

IKIYOR

NCELEME DZS
TOPLUMSAL DEME VE BASIN
A h m e t Oktay

R DZS
KARA ADA RLER
Pablo Neuda / eviren: Sait M aden
***
AK SANATI
Ovidius / eviren: sm et Zeki Eyubolu

***
BR TR YTR
lngeborg Bachmann / eviren: A h m et Cemal
Alm anca asl ile

***
DUINO AITI ARI
Rainer Maria Rilke / eviren: Sha Ergand
Alm anca asl ile

DNYA EFENDLER
Sami Baydar

CATHAY
Ezra Pound / eviren: lk Tam er
ngilizce asl ile

YAZILAR VE TURALAR
iirler: 1973-1987
Enis Batur

ANLATI DZS
MALNA
lngeborg Bachmann / eviren: A h m e t Cem al (2. Bask)
*
**

ZEL DZ
OTUZ KU BRDEN OLMAK
Enis Batur

*
**
VYANA N SYAH VALS
Enis Batur
*

**
K / Z

Enis Batur

DN VE BUGN FELSEFE DZS

1. Kitap : erif Mardin, Muhammed Arkoun, Gilles Deleuze,
Jean-Paul Sartre ve dierleri
2. K itap: Lukacs zel Blm (IKIYOR)
DN VE BUGN EVR DZS
1. K itap: Rilke, Broch, Nabokov, Dorfmann ve dierleri
2. K itap: Baudelaire, R. Dahi, Ortega y Gasset ve dierleri
3. K itap: Tercme Dergisi iir zel Saysnm tpk ba
sm.

DOSTOYEVSK
Pukin zerine Konuma , Dostoyevski nin kendi dneminin Rus ay
dnlarna ve genelde aydn kesimine
ynelttii eletirileri ierir. Bu deer
lendirmesinde Dostoyevski, varlkl
kesimden gelen Rus aydnnn, bu ko
numunun eziklii iersinde halk a
hizmete yneliini, ama gerekte
onunla btnlemeyi hibir zaman
amalamamasn, aksine, halk ier
sinde kendi ayrcalklarn her zaman
gvence altna alma isteini sergiler.
Bu arada Batllama sorununu da
ele alarak, bilim ve teknik alannda
ki gelimelerin yan sra, Bat deer
ler sistemini bir btn olarak benim
semenin, Rus toplumunda nasl bir
yozlamaya yol aacan anlatr. Bu
balamda Pukin, Dostoyevskiye g
re Rus trelerini batllama uruna
harcamayan, ilerlemeye ak, ama
kendi ulusal bilincinin de gereklilii
ne inanm bir aydn sanat kiiliiyle
belirginlemektedir.

BLM/FELSEFE/SANAT
YAYINLARI
SANAT DZS: 6

PlISKIN ZERNE KONl