John Gribbinschrödi̇nger'i̇n Yavru Kedi̇leri̇

JOHN
GRI B B I N
JOHN 6 R I B B I N
Schrdingerin
Yavru Kedileri
Ingiliz bilim yazar John Gribbin Cambridge niversitesi*nde astrofizik
eitimi grdkten sonra bilimin eitli ynlerini indirgemeden pop
lerletiren, bilimci kimlii tamayan pek ok okuru bilimin hemen her
alanndaki son gelimeler hakknda bilgilendiren ok sayda yaz ve ki
tap kaleme ald. Nature ve (halen fizik danmanl grevini yrtt
) New Scientist gibi bilim dergilerinin yan sra, The Times, The Gu
ardian ve The Independent gibi gazetelerde de bilim hakknda yazla
r yaymland ve yazd kitaplarla hem Britanya'da hem de ABD'de
dller kazand. BBC radyosu iin eitli bilim programlar hazrlayp
sunan Gribbin televizyonlarda yaynlanan eitli bilim programlarna
da danmanlk yapmtr. Halen Sussex niversitesi Astronomi bl
mnde konuk retim grevlisi olarak almaktadr. Double Planet
(1988) ve Innervisions (1993) gibi birka bilimkurgu roman da ya
ymlayan Gribbin asl nn 1984'te yaymlandnda byk ilgi g
ren Schrdinger'in Kedisinin Peinde'nin ardndan pe pee yazd
popler bilim kitaplaryla kazanmtr. Bu kitaplar arasnda balcalar
unlar: In Search of the Big Bang (1986), The M atter M yth (Paul Davies'le birlikte, 1991), Stephen Hawking: Bilim Dnyasnda Bir Hayat
(1 9 9 2 /2 0 0 5 ), In Search of the Edge of Time (1992), Einstein: Bilim
Dnyasnda Bir Hayat (Michael White'la birlikte, 1 9 9 4 /2 0 0 5 ), Dar
win: Bilim Dnyasnda Bir Hayat (1 9 9 5 /2 0 0 8 ), Schrdinger'in Yav
ru Kedileri (1 9 9 6 /2 0 0 8 ), Origins (1997), The Search for Superstring,
Symmetry and the Theory of Everything (1999), The First Chimpan
zee (2001), The Human Genome (2002), Deep Simplicity (2005).
Metis Yaynlar
pek Sokak 5, 34433 Beyolu, stanbul
Tel: 212 2 4 5 4 6 9 6 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Schrdinger'in Yavru Kedileri
Gerekliin Peinde
John Gribbin
ngilizce Basm: Schrdinger's Kittens
And the Search for Reality
The Guernsey Press Co. Ltd, Guernsey, C.I., 1997
John and M ary Gribbin, 1995
Metis Yaynlar, 2007
Trke eviri: Nedim atl, 2007
Birinci Basm: Nisan 2008
Yayma Hazrlayan: zd e Duygu Grkan
Kapak llstrasyonu: Emine Bora
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 1 2 /1 9 7 -2 0 3
Topkap, stanbul Tel: 212 5678003
ISBN-13: 9 7 8 -9 7 5 -3 4 2 -6 6 4 -0
JOHN
GRIBBIN
Schrdinger'in
Yavru Kedileri
GEREKLN PENDE
eviren:
Nedim atl
V- n cu^
indekiler
Teekkr
Sunu
13
15
nsz: Sorun
19
Fantastik Ik 20
Elektronik Giriim 25
Standart Gr 28
Derin Sular 33
Kutudaki Kedi 38
Gerekliin Baka Bir Yan 42
Schrdinger'in Kedisinin Yavrular 47
Kadim Ik
51
lk Modern Bilim nsan 53

VVoolsthorpe'dan Cambridge'e - ve Tekrar VVoolsthorpe'a 56
Nevvton'un Glgesinde 59
Nevvton'un Dnya Gr 61
Gen Fikirler 67
Fresnel, Poisson ve Parlak Nokta 72
Ciltinin ra 75
Faraday'n Alanlar 77
Sihrin Renkleri 80
Maxwell'in Akllar Durduran Denklemleri 85
Modern Zamanlar
90
Esirin lm 91
zel Grelilik Kuramna Doru 94
Einstein'n Kavray 96
Iktan Daha Hzl / Zamanda Geriye Yolculuk 102
Foton Sahneye kar 105
Einsteina Fotonlar Saymay reten Adam 108
Ik ve Maddenin Tuhaf Kuram 113
KED'in Zaferi 120
Gelecek Gnlerin I 125
Garip Ama Gerek
131
mknsz I Grmek 132

Ik zerine Daha ok Ik Tutuluyor 137
ift Grmek 143
Hibir ey Karlnda Bir ey 146
"Beni Gemiye Inla Scotty" 148
Kuantum Kriptografisi 151
Fotonun i 154
Kuantum Kazann Seyrederken 156
Byk Elektronik Al 159
Foton Ne Zaman 162
Son areler
169
Kopenhag k 170
Dnyorum, 0 Halde 173
Von Neumann'n Gln Hatas 177
Blnmeyen Btn 180
Evrenlerin oalmas 185
Bir Kuantum Temas zerine eitlemeler 191
aresizlikten Doan Aklamalar 197
Greci Monolog 201
Zaman Deneyi 205
eyler Hakknda Dnmek Hakknda Dnmek 210

Kuarklar na Etmek 214
Einstem' Yerli Yerine Koymak 226
Tarif Edilmeyeni Tarif Etmek 236
Gereklii Kavramak 241
Kuantum Gerekliine Toplu Alm Yaklam 247
Sonsz: zm - amzn Miti 251

Ktleden En yi ekilde Yararlanmak 253
Ktle ekimini pe Dizmek 258
Karmakln Basit Yz 263
Evrenle El Skmak 266
Zaman Yaratmak in Zaman Harcamak 271
Kaynaka
277
Szlke
283
Dizin
289
Elli yl canla bala kafa yorduktan sonra "Ik zerrecikle

ri nedir?" sorusunun cevabna bir adm bile yaklaabil
mi deilim. Bugnlerde her nne gelen bunu bildiini
sanyor, ama yanlyor.
ALBERT EINSTEN
M. Besso'ya Mektup, 1951
Zihnin dnce srecine tabi olan grnr, temel duyu

izlenimlerinin tesinde fiziksel bir dnya mevcut deildir.
GEORGE BERKELEY
nsan Bilgisinin lkeleri zerine, 1710
Kabile namesi dzmenin altm dokuz yolu var,

Her biri de doru yoldur!
RUDYARD KIPLING
In the Neolithic Age, 1895
Teekkr
Byle bir kitabn yazlmas, bilimsel makalelerinden -ou kez da

ha yaymlanmadan- yararlanmam salayan pek ok sayda bilim
insannn iyi niyetiyle mmkn olmutur. Btn bu bilgi kaynakla
r metinde anlyor, fakat kendileriyle yaptm tartmalar ve ya
zmalarn kuantum kuram hakkmdaki fikirlerimin gelimesinde
oynad rol asndan baz isimleri zellikle anmam gerekiyor. Al
fabetik srayla zellikle teekkr etmek istediklerim: Bruno Augenstein, RAND, Santa Monica; u-Yuan u, Kaliforniya niversitesi,
Riverside; John Cramer, Washington niversitesi, Seatle; Paul Da
vies, Adelaide niversitesi; Dipankar Home, Bose Enstits, Cal
cutta; Geoff Jones, Sussex niversitesi; Martin Krieger, Gney
Kaliforniya niversitesi, Los Angeles ve Thanu Padmanabhan, Ta
ta Enstits, Bombay.
Sussex niversitesi beni Astronomide Misafir Aratrmac ola
rak kabul edip mkemmel bir bilimsel ktphaneye ve internete
daha geni imknlarla erimemi salayarak teki kitaplarma yap
t yardmdan daha fazlasn sunmutur. te yandan Sussex'teki ast
ronomlar pek geleneksel olmayan fikirlerimden bazlarn dinleye
rek grlerini sylemitir. Tm bu insanlar olmadan bu kitap orta
ya kamazd.
Sunu
On yl nce yaymlanan kitabmda kuantum kuramnn tarihsel ge

liimini yazarken, baka bir kitapta tekrar kuantum gizemleri tema
sna dneceim aklmn ucundan bile gememiti. Schrdingerin
Kedisinin Peinde'yi yazarken kuantum fiziinin atomalt dnyas
nn ne kadar garip ve gizemli olduunu, tuhaf deney sonularnn
saduyuyla rtmeyen kuramlar yaratmas ve bunlarn da baka
deneylerle dorulanmas sonucu oluan ve fizikileri bylesi tuhaf
kavramlar ciddiye almaya zorlayan o kusursuz mant da ortaya
koymak iin yola kmtm. 1980'lerin ortalar itibariyle nemli
olan ey btn garipliklerine ramen kuantum kuramnn ie yar
yor olmasyd - zira lazerlerin, bilgisayar iplerinin, DNA molek
lnn ve daha pek ok eyin nasl altn anlamamz salayan
kuram buydu. "Klasik" fizik denen eski fikirler byle fenomenleri
asla aklayamaz. Schrdinger'in Kedisinin Peinde'de vurgulad
m gibi, nemli olan kuantum kuramnn zor anlalr olmas de
il, enikonu ie yaryor olmasyd. Richard Feynman'm dedii gibi
"hi kimse"nin "kuantum kuramn anlamyor" olmas nceki kita
bm, "Sizi bolukta, i gcklayan imalarla ve daha anlatlmam
hikyelerle brakm aksan memnun olduum yolundaki o utanmaz
ifadeyle bitirebileceim anlamna geliyordu.
Fakat ben sizi bolukta brakmaktan memnunken pek ok fizik
i de o gne kadarki baarsyla yetinmiyordu. e yarasa bile anla
lmayan bir kuramdan honut olmaynca, benim meseleyi en son
deerlendirdiim 1984 ylndan bu yana kuantum gizemlerini z
mek iin canla bala urayorlar. Bu sre iinde baz gizemleri da
ha da gizemli hale getirip kuantum dnyasndaki garipliin yeni
yanlarn aa kardlar. Kuantum gizemlerinin, dardan bakan
lar iin gittike tuhaflaan, aresizlikten domua benzeyen akla-
16
SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER
malarn gelitirdiler. Fakat ayn zamanda, son birka yl iinde,

altm yl akn bir abann sonunda nihayet neler olup bittii hak
knda hakiki bir kavray salayabilecek bir aklama buldular sadece iin erbabna deil, gerekliin doasyla ilgilenen herkese
anlalr gelen bir kavray.
Bu yeni kavrayn temeli sadece kuantum kuramnn uygun
yorumuna deil, ayn zamanda n davrannn Albert Einstein'
m grelilik kuram erevesinde aklanma dayaldr. Bu kitapta
iki hikyeyi de gncelleyip Evrenin nasl ilediini en iyi ekilde
aklamak ve btn kuantum gizemlerinin zmn bulmak iin
kuantum fikirleriyle grelilik kuram fikirlerini bir araya getirmek
gerektiini gsteriyorum.
Kuantum kuramnn geliimiyle ilgili tarihsel arka plana dair
pek bir ey bulamayacaksnz; bunu zaten ilemitim. Kuantum ku
ramna rtn ispat etmi bir kuram olarak balayp baz yeni bul
macalar ve baz eski bulmacalara yeni bak tarzlarn ele alyorum,
sonra da bu bulmacalarn nasl zlebileceini aklyorum. Bra
kn benim kitaplarm, konu hakknda herhangi bir ey okumu ol
un ya da olmayn kuantum tartmasn anlamak iin bilmeniz gere
ken her eyi burada bulacaksnz; ayn anda iki ayr yerde olabilen
fotonlar (k paracklar) gibi grnte paradoksal fenomenleri,
ayn anda iki yne giden atomlar, k hzyla hareket eden bir par
ack iin zamann nasl durduunu ve kuantum kuramnn Uzay
Yolu'vari bir nlanmay mmkn klabileceine dair ciddi bir yo
rumu okuyacaksnz.
Sahneyi kurmak iin aa yukar Schrdinger'in Kedisinin Pe
inde' nin kald yerden balyorum, yani o nl kedinin kendisi ve
John Bell'in kantlad u olguyla: Kuantum varlklar bir kere tek
bir sistemin paras olunca sonrasnda da birbirleriyle balantl ka
lrlar, birbirlerinden ok uzakta bile olsalar bir ekilde birbirlerinin
farkndadrlar. Einstein buna "hayalet ii uzaktan etki" diyordu; da
ha saygn bir ifadeyle "yerbilmezlik" (non-locality). Kavramlar si
zin iin yeni olabilir ya da aina geldiini dnebilirsiniz. Schr
dinger'in kedisi "paradoksu", ayn anda hem canl hem l olmas,
son on yldr neredeyse beylik bir sz oldu. Ama durun. Artk ez
berlediinizi dnyorsanz bile yeniden dnmeye hazrlann.
Daha ne grdnz ki! Kusursuz deneylerle desteklenmi, sizi a
SUNU
17
kna evirecek daha byk ve daha iyi paradokslarm var. Fakat so

nuta hepsi tek bir kapya kyor. rnein bir elektron, iki delik
deneyinde nasl ayn anda iki yerden birden geebiliyor? Btn de
neyin zamann tek bir anndaki yapsn nasl "biliyor"?
Kuantum dnyasnn topyekn gariplii, zmemiz gereken
problem, en ak ekilde bataki kedimizin ikiz yavrularnn, yani
kitabn balndaki yavru kedilerin maceralarna bakarak anlala
bilir. O halde n doas hakknda bildiklerimizi, yani hem kuan
tum kuramnn hem de grelilik kuramnn kilit esi olan fenome
ni gzden geirmemiz gerek. Ancak ondan sonra size gerekliin
doasn aklayan ve kuantum gizemlerini -btn kuantum gizem
lerini- zen yeni fikirleri sunabilirim. Kuantum kuramnn 1920'
lerin ortalarnda ilk kt zamandan bu yana artk ilk defa belli bir
gvenle kuantum kuramnn ne anlama geldiini sylemek mm
kn. Eer yeni bir kitap yazmak iin bu da geerli bir sebep deil
se, artk nedir bilmiyorum.
John Gribbin
Nisan 1994
Sorun
Kuantum kuramnn temelindeki gizem iki delik deneyi iinde sak

ldr. Bunu ben sylemiyorum; kendi kuann en byk fizikisi
olan Richard Feynman nl eseri Lectures on Physics'in (Fizik ze
rine Dersler) kuantum mekaniine ayrd ilk blmnn ilk say
fasnda sylyor.1Feynman, kuantum fiziini Isaac Newton ve onun
izinden giden bilim insanlarnn klasik fikirleriyle karlatrrken
bu fenomen iin, "herhangi bir klasik yntemle aklamak imkn
sz, kesinlikle imknsz" diyordu. Bu deney "ierisinde kuantum
mekaniinin kalbini tayor. Aslnda, mevcut olan tek gizemi barn
dryor." Fizik Yasalar zerine adl baka bir kitapta da yle sy
lyordu: "Anlalan o ki, kuantum mekaniindeki dier btn du
rumlar daima yle aklanabilir: ki delik deneyindeki olay hatr
lyor musun? te ayn ey.'" Ben de Feynman gibi iki delik dene
yiyle balyorum, daha bata temel gizemi btn ihtiamyla orta
ya koyuyorum. Deney bildik gelebilir, fakat bildik gelmenin asla
kmsemeye sebep olmayaca bir durum bu. ki delik deneyi hak
knda ne kadar ok ey bilirseniz o kadar gizemli grnr.
Bu deneyle okuldaki fizik laboratuvarnda karlatysanz muh
temelen hi gizemli grnmemitir. Zira hi kimse oradaki gizem
leri size aklama zahmetine girmemitir (ya da cesaret edememitir); bunun yerine ok byk bir ihtimalle size tm retilen undan
ibarettir: Bir kartondaki iki dar yarktan geen n davran ve
1. "Kuantum kuram", "Kuantum fizii", "Kuantum mekanii" terimlerini
ayn anlamda kullandm; metinde ad geen kitaplarn tam knyeleri Kaynaka'
da verilmitir.
20
arkadaki perdede bir aydnlk bir karanlk eritten bir rnt olu
turmas n bir dalga gibi hareket ettiinin gayet k bir ispatdr.
Bu ksm doru. Fakat tam gerei yanstmyor.
Fantastik Ik
Klasik dalga rnei durgun bir glce tek bir akl ta brakt
nzda suyun yzeyinde grdnz eydir. Dalgalar akl tann
dt yerden balayarak darya doru halkalar halinde bir dizi
dalgack oluturur. Bu haldeki dalgalar, her biri dalgacklarn dalga
boyundan ok daha kk iki delii olan bir engelle karlarsa, o
zaman dalgalar engelin teki tarafnda iki deliin merkezinden iki
yarm kre halinde yaylrlar. Oluturduklar rnt, durgun glc
e ayn anda iki akl ta attnz zaman elde edeceiniz dalgack
rntsnn yars gibidir.
Bunun ne tr bir rnt olduunu herkes bilir. Glce iki ta
atarsanz gerekten birbiri iine geen iki dairesel dalgack grubu
gremezsiniz. Bunun yerine iki dairesel rntnn birbiriyle giriGiriim
Krnma urayan dalgalar

1 lk delikten gelen homojen k ikinci perdedeki her bir delikten ayn fazda ileri yay
lan dalgalar oluturur. Bunlar giriim yaparak son perde zerinde aydnlk ve karan
lktan oluan belirgin bir rnt meydana getirir - n dalga halinde yol aldnn
kesin kant.
NSZ: SORUN
21
piminin sebep olduu daha karmak bir dalgack rnts kar or

taya. Baz yerlerde iki dalgack grubu birbirine eklenerek daha b
yk dalgacklar oluturur; baz yerlerdeyse iki dalgack grubu bir
birini yok ederek suda ya hi dalga hareketi brakmaz ya da ok az
brakr.
Ik bir kartondaki iki delikten parlayp kartonun teki yannda
ki perdede bir rnt yaratnca tam tamna ayn ey olur. Bu etki
nin en ak ekilde grlmesi iin tek bir saf renk k kullanmak en
iyisidir, bu da tek bir dalga boyu demektir. ki k dalgas ifti gl
ckteki dalgacklar gibi iki delikten dar yaylrlar, k perdeye
ulanca da dalgalarn birbirlerine eklenmesine (yapc giriim) ve
dalgalarn birbirlerini yok etmesine (ykc giriim) karlk gelecek
ekilde bir dizi ak ve koyu eritten (giriim saaklar) oluan bir
rnt ortaya karr. Hepsi yaln, kolay anlalr lise fizii. Buradan
sadece n dalga olduunu deil, giriim saaklarnn arasndaki
mesafeyi lerek dalga boyunu da bulmak olduka basit.
Fakat bu seviyede bile iin iinde incelikler var. Perdede elde
ettiiniz rnt iki delikten srayla saldnzda perdeye den
n parlaklklarnn toplamna eit olmaz. Giriimin ileyiinde
ki kilit noktalardan birisi budur. Tek bir delik akken sadece o de
liin arkasnda bir kl blge grrsnz; sadece teki delik ak
ken yeni bir kl blge. Bu iki etkiyi toplamak daha byk bir k
l blge yaratr. Fakat giriim demek, k iki delikten de ayn anda
geerken perdedeki rntnn daha karmak olmas demektir - bu
nun en nemli sebebiyse, rntnn en parlak ksmnn, iki delik
ayr ayr ak olduunda perdede elde edeceiniz iki parlak nokta
nn ortasna dmesidir, tam da karanlk bir glge grmeyi umduu
nuz yere.
Buraya kadar her ey tamam. Ik dalgadr. Fakat bu basit re
simde n foton ad verilen paracklardan olutuuna dair de ok
iyi bir delil var. Gndelik tecrbelerimize gre bir duvardaki iki de
likten paracklarn geme ekli dalgalarn duvardaki deliklerden
gei eklinden ok farkldr.
Diyelim ki bu iki delik gerekten bir duvardaki iki delik. Siz de
elinizde koca bir yn tala duvarn bir yannda durup duvara do
ru, hedefe tam isabeti dert etmeden her seferinde bir ta atyorsu
nuz. Talardan bazs bir delikten geer, bir ksm da teki delikten
22
ve bylece duvarn arkasnda iki yn olutururlar. Bu rnt (iki

ta yn), ta atma sresinin yarsnda bir delii, teki yarsnda
teki delii kapatm olmanz durumunda ortaya kacak rntyle
ayndr. Kat duvarn hemen arkasnda, iki deliin ortasnda bir yer
lerde birikmi bir ta yn kesinlikle bulamazsnz. Deliklerden bir
kerede bir parack geince bunlar birbirleriyle giriim yapmazlar.
2 Tek bir delikten geen elektron demeti, elektronlarn ounun delik hizasnda yld
bir dalm oluturur. Bir parack demetinin yapmas beklenen ey budur.
3 ift deliin birinden geen bir elektronun ya da fotonun tek bir delikten geiyormu
gibi davranmas gerekir, tabii saduyu haklysa. Saduyuya gre ikinci deliin var ol
masnn hibir etkisi olmamas gerekir.
NSZ: SORUN
23
Tabii deliklerden pek ok parack ayn anda geiyorsa, o za

man birbirlerine arpa arpa teki tarafta farkl bir rnt olutu
racak ekilde birbirleriyle giriimde bulunabileceklerini anlamak
zor deil. Ne de olsa suyun da paracklardan -su molekllerin
den- meydana geldii fikrine ainayz; halbuki bu durum dalgack
larn bir glck zerinde uslu dalgalar oluturmasna engel olmu
yor. Ayn ekilde lambadan kan bir foton selinin de iki delikten
geerken bir dalga gibi hareket etmesinin mmkn olacan d
nebiliriz. Fakat tek fotonlarn iki delikli dzenekten teker teker ge
tiklerinde olanlar grnce gizem daha da derinleiyor.
Bu deneyin 1980'lerin ortalarnda Paris'te alan bir grup tara
fndan gerekten yapldn vurgulamak gerekir. ki delik deneyin
de tek fotonlarn geilerini ve kendileriyle giriimde bulunmalar
n fiilen izlemilerdir. Schrdinger'in Kedisinin Peinde'yi yazd
mda n bu artlar altndaki davranna dair delil ok glyd, fakat dorusunu sylemek gerekirse hl biraz ikincil bir delil
di. Oysa imdi phe glgesini atk ve deneyde tek bir foton ge
erken ne olduunu biliyoruz.
Tabii aslnda bizim btn grdmz, n iki delikten ge
tikten sonra perdede yapt rntden ibaret. Ik kaynann iyi
ce kslp her seferinde sadece tek bir fotonun kp deney dzene
inden getiini dnn (byk beceri ve gelimi aletler gerekse
de artk fizikiler bunu yapabiliyorlar). imdi de iki deliin teki
tarafndaki perdenin her gelen fotonu beyaz bir nokta olarak kay
deden bir fotoraf plakas olduunu farz edin. Fotonlar dzenekten
tek tek geerken her seferinde umduunuz eyi grrsnz - tek bir
foton k kaynandan kar ve fotoraf plakasnda tek bir beyaz
nokta oluturur. Fakat ilkin yzlerce, sonra binlerce, sonra milyon
larca foton dzenekten gemeye baladka karnza muhteem bir
grnt kar. Fotoraf plakasndaki o tek tek beyaz noktalar tpk
tipik dalga giriiminde olduu gibi aralarnda karanlk eritler bra
karak bir araya toplanp parlak eritler olutururlar.
Her foton yola bir parack olarak kp yine bir parack olarak
varsa da, iki delikten ayn anda gemi ve kendisiyle giriim yapp
film zerinde tam olarak nereye yerleeceini hesaplayarak genel gi
riim rntsne kendi minik katksn sunmu gibi grnmektedir.
Bu davran iki gizem iermektedir. lki, foton iki delikten ayn za-
24
<
<
A
A'
B'
<
<
Younluk
ki yark da akken
Yarklardan
gzlenen rnt
biri akken
gzlenen rnt
4 Fakat hem elektronlar hem de fotonlar teki deliin varlnn farkndaym gibi dav
ranrlar. ki delik de akken grdmz rnt, deliklerin tek tek ak olduu zaman
elde edeceimiz rntlerin birletirilmesiyle ayn deildir. Elektronlarn gerekten
dalga olduu anlamna m geliyor bu?
manda nasl geer? kincisi, hadi bu numaray yapt diyelim, btn

rnt iinde kendini nereye yerletireceini nasl "bilir"? Neden
her foton ayn yoldan gidip teki taraftaki ayn noktaya dmez?
Bunlar gizemli de olsa neticede n zaten tuhaf bir ey oldu
unu ileri srebilirsiniz. Gerekten de yledir. Ik (daha dorusu
elektromanyetik ma) daima ayn hzda yol alr, yani k hzyla
(c ile gsterilir). Siz nasl hareket ederseniz edin, k kayna na
sl hareket ederse etsin k hzn ltnzde hep ayn sonucu el
de edersiniz. Grelilik kuramn ele alrken de greceiniz gibi bu
nun derin ierimleri var; gndelik hayattaki hibir eyin davran
na benzemedii kesin. Ayrca fotonlarn ktlesi de yok, ite sadu
yuya ters, acayip bir durum daha. Belki de iki delik dzeneinden
geen fotonlarn tuhaf davran arlksz olmalar ve k hzyla
yol almalar yzndendir? Ya da belki n kabark siciline ekle
necek baka bir tuhaf zelliidir bu da. Ralph Baierleinin syledi
i gibi, "Ik dalga olarak yol alr fakat yola bir parack olarak
kar ve hedefe parack olarak varr".2 te belki de byle bir eydir,
n zel niteliklerinden biridir, deil mi?
2. Baierlein, Newton to Einstein, s. 170.
NSZ: SORUN
25
Ne yazk ki durum bu deil. Bu numarann tamamen aynsn

elektronlarla da yapabilirsiniz - elektron tam olarak gndelik ha
yatta ele avuca gelmesine alk olduumuz trden bir parack de
ilse de, bir ktleye sahip olduu gibi elektrik yk de var ve artla
ra bal olmak zere deiik hzlarda hareket edecek kadar da edep
li. Ne var ki, elektronlar da dalga halinde yol alp parack olarak
yola kar ve hedefe varr. te bu yzden meseleyi olur byle ey
ler diyerek geitiremeyiz.
Elektronik Giriim
1Elektronlar parack dnyasnn ok bir iindedir. Parack olduk
lar ilk defa 1897'de Cambridge'deki Cavendish Laboratuvar'nda
alan J. J. Thomson tarafndan tespit edilmitir. Thomson elektron
larn atomlardan kaan ya da kopan paracklar olduunu gster
mitir - atomlarn blnmez olmadnn ilk kant. Her elektronun
ktlesi tamamen ayndr (9 x O 31 kg'dan biraz daha fazla, yani "s
fr nokta 30 sfr ve bir 9" kg). Her elektron ayn elektrik ykne
(1.6 x 10~19 kulomb) sahiptir. Elektrik ve manyetik alanlar kullanla
rak istenilen ekilde ynlendirilebilir ve itilip ekildikleri ekle bal olarak daha hzl ya da daha yava hareket edebilirler. Elektron
lar pek ok adan minik, elektrik ykl mermiler gibi davranrlar.
Ve fakat, 1920'lerin sonlarnda, elektronlarn kefinden 30 yl
sonra elektronlarn ayn zamanda dalga gibi davrandklar aklk
kazanmt. 1927'de bunu ispatlam insanlardan biri J.J. Thomson'm olu George Thomson'd. Elektronun dalga-parack ikilii
denilen iki yanl doas 1980'lerin ortalarna gelinmeden ok nce
net olarak ortaya konmutu. Fakat iki delik deneyinin elektronlar
kullanlarak gerekten uygulanmas ancak 1987'de bir Japon ekibi
tarafndan mmkn olmutur.
O tarihten nce ders kitaplar (Feynman'nkiler dahil) ve pop
ler bilim kitaplar (benimkiler de dahil) byle deneyleri tarif etmi
lerdi. Okura byk bir gvenle, bunlar sadece "dnce deneyleri"
ama elektronlar hakknda btn bilinenlere dayanarak, duvarda iki
minik delikle karlatklarnda nasl davranacaklarn sylemek
mmkn, diyorlard. Ne var ki, elektronlarn parack olarak tespit
26
edilmelerinden ancak 90, dalga olarak tespit edilmelerindense 60

yl sonra Hitachi aratrma laboratuvarlarndan ve Tokyodaki Gakushuin niversitesi'nden bir ekip ift yark deneyini elektronlarla
bilfiil yapmtr.
Deneylerindeki "ift yark", elektron ift prizmas denilen ay
gtla elde edildi. teki tarafta elektronlarn konaca perde de as
lnda bir TV ekranyd. Her elektronun gelii bu perdede kalc bir
k noktas oluturuyordu. Bylece pe pee gelen elektronlarla
perdede bir rnt olutu.
Deneyin sonular, fotonlarla yaplan edeer deneyin sonula
ryla tamamen aynyd. Elektron kayna, standart, iyi bilinen bir
aygt olan elektron mikroskopunun ucuydu. Elektronlar, elektron
"tabancasnn azndan parack olarak kt; teki yandaki perde
ye her biri tek bir k noktas oluturan paracklar olarak vard. Fa
kat perdede bunlarn birikimiyle oluan rnt giriim rntsyd.
Bu da elektronlarn deliklerden dalga olarak getiini gsteriyordu.
Elektronlarn bu garip davrann da ok dert etmeyebilirsiniz.
Ne de olsa tek bir elektronu elinizde tutamazsnz. Elektronu gr
m olan kimse yok, sadece uygun hassasiyetteki perdelere arpn
ca yaratt noktalar gryoruz. Hem gndelik hayattaki tecrbe
lerimizden biliyoruz ki bu tuhaf giriim etkileri deliklerden ta at
tmz zaman meydana gelmiyor. Ne talar, ne beyzbol toplar ne
de gndelik hayattaki baka bir ey bu garip dalga-parack ikilii
ni gsteriyor.
Evet ama fizikilerin buna da verecek bir cevaplar var. Eer
gzle grlecek kadar byk paracklarn da iki delik dzenein
den geerken dalga gibi davrandklarnn ispatn istiyorsanz, o da
var.
Sz konusu paracklar atomlar. Kukusuz atomlar da kendi
gzlerinizle gremezsiniz ya da tek bir atomu avucunuzun iinde
tutamazsnz. Fakat manyetik alanlar iinde tutulmu atomlarn tek
tek fotoraflar ekilebiliyor. rnein Hans von Baeyer'in Taming
the Atomda. (Hrn Atom) anlatt bu baar, atom kavram bilim
insanlar tarafndan tamamen ancak 20. yzyln balarnda kabul
grd iin daha da nemli. Hatta Albert Einstein doktora derece
sini, baka eylerin yan sra, atomlarn gerekliini ortaya koyan
almasyla almt. Atomlar elektronlardan ok daha byk olsa
NSZ: SORUN
lar da gndelik hayat standartlarna gre hl minik sayl}

nein bir karbon atomun arl 2x O"26 kg'n hemen altndadr,
yani elektronun ktlesinin 22 bin kat. Atomun bykl yaklak
bir milimetrenin on milyonda biri kadardr. Bu da, posta pulunun
kenarndaki tek bir trtn kalnlna on milyon atom sar demek
tir. Fakat atomlarn tek olarak fotoraf ekilmitir ve de bu resim
ler TV ekrannda "gerek zamanl" olarak bile gsterilebilir.
ki delik deneyi atomlarla ancak 1990'larn banda yaplmtr.
Almanya'daki Konstanz niversitesi'nden bir ekip arkaya bir de
tektr koyarak altn folyodaki 1 mikrometre (metrenin milyonda
biri) geniliindeki yarklardan helyum atomlarn geirmitir. Bu
sefer giriim rntsnn olumas dorudan TV ekrannda gste
rilememi, fakat detektr "perdesi"nin farkl yerlerine ulaan hel
yum atomu saysnn lmleri artk tandk olan rnty vermi
tir. Yani, atomlar da dalga olarak yol alp gittikleri yere parack ola
rak varyorlar.
1990'larn banda baka birka aratrma grubu da benzer so
nular duyurdu. Bir tanesinde, Massachusetts Teknoloji Enstitsn
de, bir sodyum atomu n kullanld. Btn bu deneylerde sonu
lar aynyd. ki delik dzeneinden geen tek bir atom ayn anda iki
yerden geiyor ve kendisiyle giriime uruyor. Grne gre
atom ayn zamanda iki ayr yerde (iki delikte birden) bulunabiliyor.
Ayn tema zerinde (imdilik) son bir yenilik olarak, Colorado,
Boulder'daki Amerikan Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstits'
de ve Teksas niversitesi'nde alan aratrmaclar 1993'te byle
bir deneyi tersine evirdiklerini bildirdiler. ki delik dzeneinden
atom geirmek yerine bir manyetik alan iinde atom iftlerini kstr
dlar ve atomlar fiilen "delikler" yerine kullanp zerlerinden k
sratarak ortaya kan giriim rntsn ltler. Atomlardan s
rayan dalgalar iki delik deneyindeki yaylan dalgalarla ayn ekilde
yayldlar. Elbette bu yeni deney atomlarn parack olmas ve man
yetik alan iinde kstrlarak datma iini yapabilmesi sayesinde
mmkn oluyor. Dalga-parack ikiliinin, atomlar -fotoraf eki
lecek kadar byk paracklar olduklarn unutmayalm- ve giriimi
ieren bu tr deney kombinasyonlarndan daha net bir rnei yok.
Bu garip etkiler ta ya da beyzbol topu veya elle tutulur gzle
grlr baka bir ey iin kendini gstermediinden, kuantum dn
28
yas kurallarnn ilemesinin durduu bir seviye olsa gerek. Atom

la insan arasndaki boyut yelpazesinde bir yerde kuantum kurallar
saf d kalyor ve klasik fizik kurallar devreye giriyor. Bu seviye
nin neresi olduu ve bu devralmann neden meydana geldii bu ki
tapta daha sonra ele alnacak konular. Cevaplar bizim gereklik
kavrammz sarsyor.
Fakat imdi tekrar tekrar vurgulanmas gereken nemli nokta
btn bu deneylerin artk yaplm olmas. Sonular fizikileri a
rtmad. 1930'dan bu yana yetkin her fiziki kuantum kuramn kul
lanarak deneylerin nasl sonulanacan tahmin edebilirdi. Elbette
deneyler farkl sonulana/?///ni/ - kuantum kuram yanl olabilir
di. Fakat olmad. Ta derinlerinde, gizemin kalbinde, 1980'lerin son
laryla 1990'larn balarnda kilit nemdeki deneyler yaplnca ku
antum fiziiyle tamamen ayn izgide "cevaplar" buldular. Peki ku
antum fizii bu tuhaf davran nasl aklyor?
Standart Gr
Kuantum dnyasnda olup bitenlerin standart yorumu Kopenhag
Yorumu diye bilinir, nk byk lde, Kopenhag'da alan Da
nimarkalI fiziki Niels Bohr tarafndan gelitirilmitir. Bata Alman
Werner Heisenberg ve Max Bom olmak zere baka insanlar da Ko
penhag Yorumu'na dnen fikir paketine nemli katklarda bulun
mutur, fakat Bohr daima bu yorumun en ateli savunucusu olmu
tur. 1930'a gelindiinde, yani bir insan mrnden daha ksa bir s
re nce, paket temel olarak tamamlanmt. O zamandan beri de ku
antum dnyasn ieren hemen her uygulama almasnn temelini
oluturmutur, niversite ve fakltelerdeki hrsl fizikilere reti
len hikye budur. Fakat sz konusu paket baz olduka acayip kav
ramlara dayanmaktadr.
Anahtar kavram "dalga fonksiyonunun k" denilen eydir.
Foton ya da elektron gibi bir varln "dalga olarak yol alp gittii
yere parack olarak varmas"n aklamaya alrken Bohr ve al
ma arkadalar, dalgay "kertip" parack yapan eyin dalgay sey
retme eylemi olduunu sylediler. Bunu iki delik deneyinin elekt
ron versiyonunda i banda grebiliriz - elektronlar dzenekten
NSZ: SORUN
29
tlalga olarak geer, sonra da "kerek" detektr perdesinde tek bir

noktaya dnr.
Ama bu, hikyenin sadece bir ksm. Tek bir elektronun dalga
s nasl kendisiyle giriim yapabilir ve perdede hangi noktada
keceini nasl seer? Kopenhag Yorumu'na gre bunun nedeni d
zenekten gerekten geen eyin kesinlikle fiziksel bir dalga deil,
bir olaslk dalgas olmasdr. Kuantum dalgasnn nasl hareket et
tiini tanmlayan denklem -AvusturyalI Erwin Schrdinger'in bul
duu dalga denklemi- glckteki dalgacklar gibi fiziksel bir dal
gay tanmlamyor. Aslnda fotonun (ya da elektronun ya da her ne
ise) belli bir yerde bulunma olasln tanmlyor.
Byk lde Bom'un almalarndan kotarlan bu tabloda,
gzlemlenmeyen bir elektron gerekten de parack formunda mev
cut deildir. Elektronu falanca noktada bulmanzn belli bir olasl
, filanca noktada bulmanzn baka bir olasl vardr, fakat ilke
olarak evrendeki herhangi bir yerde boy gsterebilir. Baz yerler
ok olasdr -iki delik deneyindeki parlak eritler- ve baz yerler
son derece zayf bir olaslktr - karanlk eritler. Fakat elektronun
giriim rnts yerine Mars'ta ya da yan komunuzun TV cihazn
da bulunmas ok zayf bir ihtimal de olsa gerekten mmkndr.
Ne var ki, elektron gzlemlenince olaslk deiir. Dalga fonk
siyonu ker (belki Mars'ta, eer birisi orada bakyorsa, ya da da-
5 ekil 4'n (s. 24) ortaya koyduu muammann standart aklamas "olaslk dalgalar"
nn iki delikten de geip n demetindeki her bir paracn nereye konacana ka
rar verdii ynndedir. Olaslk dalgalar tpk su dalgalar gibi giriimde bulunur.
30
SGHRDNGER'N YAVRU KEDLER
6 Fakat parack aradmz zaman parack buluyoruz (bu rnekte A ve B)! Olaslk
dalgalar paracklarn nerede olduklarna karar veriyor, ama dalgalar hi grmyo
ruz. Dzenekten geip gidenin gerekten ne olduunu bilmiyoruz. Bu garip davran
elektronun (ya da fotonun) "dalga olarak yol ald, ama parack olarak vard" tabi
rine vesile olmutur.
ha byk ihtimalle giriim rntsnde), ite o noktada elektronun

nerede olduu yzde 100 kesindir. Fakat bakmay brakr brakmaz
olaslk o noktadan dar doru szmaya balar. Elektronu son bak
tnz yerde bulma olaslnz der ve olaslk dalgas evrende ya
ylrken elektronu baka bir yerde bulma olaslnz artar.
Garip de grnse uygulamada ok faydal bir kavramdr bu, n
k TV cihaz ve bilgisayar ipi yapmak gibi uygulamalarn tmn
de ok byk sayda elektronlarla urayoruz. Eer hepsi olaslk
ve istatistiin kat kurallarna uyarlarsa o zaman elektron ynnn
davran nceden bilinebilir. Bir bilgisayar devresinde elektronla
rn yzde 30'unun bir yerden, yzde 70'in baka bir yerden gidecei
ni bilirsek, elektronlarn tek tek hangi yoldan gittiini dert etmeyiz.
Ayn ekilde kumarhane sahipleri arada bir oyuncu rulette ykl bir
miktar kazansa da olaslk kurallarnn onlara uzun vadede kr ga
ranti edeceini bilir. Fakat Albert Einstein bu fikirden yle nefret
etmiti ki, "Tanrnn evrenle zar attna inanamam" eklindeki o
nl szn sylemiti. Tek elektron ya da tek fotonla yaplan de
neylere getiimizde ierimler kendini apak ortaya koyuyor.
Bunlardan biri iki delik deneyini bir kere daha dnnce gr
lebilir. Deneyin bu versiyonu henz tek elektronlarla yaplmam
tr, fakat biraz daha karmak deneyler elektronlarn nasl davrand
NSZ: SORUN
31
n dorulamtr. Deneyi bu ar haliyle gerekletirebilseniz mey

dana gelecek eyin ayn olduuna phe yok.
nce, bir delik kapalyken giriim rntsne (ister kla, ister
elektronla yaratlm olsun) ne olduunu hatrlayn. rnt kaybo
lur. Belli ki sadece tek delik akken elektronlar detektr perdesine
ulamak iin sadece ve sadece o delikten gemek zorundadr. Ama
elektronlar sadece parack olarak dnrseniz, bu zaten bal ba
na garip bir eydir. Tek delikten geen elektron dier deliin ak
olup olmadn nasl "bilir"? ki delik dzeneinin bir deliinden
geen basit bir parack dier deliin ak olup olmadn ne bilir
ne de dert eder. Fakat dzenei her bir elektron "tabanca"dan ayr
lrken ikinci delik kapal (ya da ak) olacak ekilde ayarlasanz ve
elektron ilk delie ulamadan asanz (ya da kapasanz) bile, elekt
ron doru trde bir toplam rnt meydana getirmek iin hedef per
deye doru uygun gzergh "seecektir". Hatta deneyi ikinci delii
rasgele ap kapayacak ekilde de dzenleyebilirsiniz. Her bir elekt
ron teki deliin o anda ak olup olmadna gre deliklerden bi
rine ynelik bir yol seecektir.
Grne baklrsa elektronlar yan balarndaki dnyadan da
ha fazlasnn farkndalar. Sadece tek bir delikteki artlarn deil,
btn deney dzeneinin farkndalar. Bu yerbilmezlik kuantum
mekaniinin temel bir parasdr ve Einstein' derin kayglara sevk
etmitir; "hayalet ii uzaktan etki" szn bu duruma atfen syle
mitir, geri Einstein bu sz sylediinde yerbilmezliin birazdan
aklayacam daha garip bir tezahrn dnyordu.
Ne var ki u ana kadar btn deliller trl ak-kapal delik kom
binasyonlarn denerken detektr perdesinde oluan rntnn gz
lemlenmesinden gelmitir. Neden deliklerin kendisinde neler oldu
una bakmyoruz? Deneydeki iki deliin yanma birer detektr yer
letirelim ve elektronlar teker teker gnderelim. imdi elektronun
iki delikten birden dalga olarak geip gemediini ya da sadece tek
bir delikten geip gemediini (hatta her bir delikten yarm elekt
ronun geip gemediini) grmek iin bakabiliriz. Ayrca dzenekIcn bir sr elektron getikten sonra bir gznz de ne tr bir rnl oluuyor diye detektr perdesinde olabilir. Byle bir durumda
her elektronun daima parack olduunu, ya bir delikten ya da te
kinden getiini grrsnz. Elektron kk bir mermi gibi davra
32
nr. Ve de, u ie bakn ki, giriim rnts ortadan kaybolur. Per

dedeki rnt her bir delikten tek bana geen kk mermilerin
(ya da duvardaki iki delie atlan talarn) yaratt rntyle ayn
olur. Elektron dalgasnn gzlemlenmesi eylemi bu dalgay ker
tir ve delikten getii o kritik anda parack gibi davranmasn sa
lar. Tabii yerbilmezlik muammasndan kurtulduumuzu sanmayn.
Aslnda rntnn deimesi iin deliklerden birine bakmamz ye
terli. Bakarsak sadece iinden geen mermivari elektronlar ve per
dede de paracklara zg rnty grrz. Bir ekilde, ikinci de
likten geen elektronlar bizim teki delie baktmz "bilir" ve bu
yzden onlar da parack gibi davranr.
Kopenhag Yorumunun olaslk yn hl iin iinde. Deneyin
kusursuz bir simetri iinde hazrlandn varsayarsak elektronlarn
tam olarak yars olas gzergh takip eder. Yzde 50'si bir delik
ten, yzde 50'si teki delikten geer. Her bir atomun hangi delikten
geeceini, dolaysyla da detektr perdesinde hangi lekeyi braka
can nceden bilmenin hibir yolu yok. Tpk yaz tura atp arka
arkaya tura gelmesi gibi tesadfen birka elektron arka arkaya ay
n delikten geebilir. Fakat gzlemlenen bir milyon elektron iki de
likten getikten sonra yarm milyonu perdedeki bir leke kmesin
de, yarm milyonu teki leke kmesinde olacaktr. Olaslk dalgas
hl i bandadr, elektronlar seyretseniz ve parack olarak dav
randklarn bilseniz bile.
Bohr, nemli olann tek bir elektronun, hatta bir milyon elekt
ronun davran olmadn ileri sryordu. nemli olan elektron
lar, iki delii, detektr perdesi ve insan gzlemcisiyle btn deney
dzeneidir. Bir elektron iin "dalgadr" ya da "paracktr" demek
imknszdr. Sylenebilecek tek ey udur: Eer bir deney belli bir
ekilde kurulmusa ve belli lmler yaplmsa, o zaman belli so
nular elde edersiniz. Deneyi dalgalar lmek iin kurarsanz giri
im rnts elde edersiniz; deneyi deliklerden geen paracklar
izlemek iin kurarsanz deliklerden geen paracklar grrsnz.
Hatta iki delikteki detektrleri ap amamaya ve paracklara bak
maya elektronlarn "tabanca"dan kmalarndan sonra karar verebi
lirsiniz; her halkrda nihai sonu (perdedeki rnt) btn deney
dzeneine baldr. Kuantum dnyasnn bu btnsel aklamas
bizi ok derin felsefi sulara gtrr.
NSZ: SORUN
33
Derin Sular
Kopenhag Yorumu 1930dan ta 1980'lere kadar 50 yl akn sre

dir fizikilerin byk bir ounluu tarafndan neredeyse hi itira
za uramadan hkm srmtr. Deneylerin sonularn tahmin et
mede ie yarayan bir ara olduu srece Kopenhag Yorumu'yla i
ie olan bu derin felsefi bulmacalar bu fizikilerin umurlarnda de
ildi - hatta ounun hl umurunda deil. Fakat son yllarda kuantum kuramnn M
ne anlama geldii" konusunda gittike artan bir
rahatszlk var, alternatif yorumlar bulmak iin gitgide daha ok
gayret sarf edilmeye baland.
Asl sorun u dalga fonksiyonunun k meselesi. Bohr'un
btn deney dzeneinin dikkate alnmas gerektiine ve dalgalarn
k eklinin btn deney dzeneinin kurulumuna bal olduu
na ilikin szleri iyi ho da; ar duru, mstakil deney diye de bir ey
yok ki. Bu kuantum yorumunun bize sylediine gre elektron gi
bi varlklar sadece gzlemlendikleri zaman gerektirler; yani bir an
lamda lm aleti fotonlardan, elektronlardan ve dier her eyden
"daha gerek"tir. Benim Kopenhag Yorumu hakkndaki yorumum
bu deil; bu Bohr ve Heisenberg'le onlarn alma arkadalarnn
aka ifade ettikleri ey. Mesela Heisenberg yle demitir: "Ko
penhag Yorumu klasik kavramlarla, yani gerekle tarif edilebilen
eyleri ve ilemleri fiziksel yorumlarn temeli olarak alr."3 Baka
bir deyile, klasik dnyada her eyin temel ta olan atomlar bir e
kilde atomlarn oluturduu eylerden daha az gerekler! 1930'larda bile bu pek ok insana dpedz tuhaf gelmitir; artk atomlarn
resmi de ekildiine gre inanmas daha da g.
Bu tarz akl yrtmeyi -Kopenhag Yorumu'nu- iki delik dene
yine uygulaynca deneyi tek bir hale indirgemek iin birisinin de
neye bakmas gerekiyor. O sralarda (1981) New York Bilimler Aka
demisi bakan olan ve hi phesiz kuantum kuramnn ne olduu
nu gayet iyi bilen Heinz Pagelsn szleriyle: "Uzayda belli bir nok3.
Aktaran Nick Herbert, The New Physics, Paul Davies (haz.), Cambridge
University Press, 1989, s. 143.
34
tada, rnein iki delikten birinde fiili gzlemden bamsz olarak

bulunan bir elektronun nesnel varlnn hibir anlam yoktur. G
rne gre elektron sadece ve sadece biz onu gzlemlediimiz za
man gerek bir nesne olarak birden var oluyor!"4 Fakat deneyci sa
dece deneyin bir paras deil ayn zamanda d dnyann da bir par
asdr. nsanlar, baka eylerin yan sra elektronlardan meydana ge
lir; bu elektronlarn dalga fonksiyonlarn kertip deneycinin be
deninde yerlemi nesneler olarak davranmalarn salayan nedir?
Herhalde gzlemcinin dndaki dnyayla olan etkileim. Peki gz
lemcinin dndaki dnyay bu anlamda "gerek" klan nedir? Git
tike daha byk leklerde daha baka eylerle (ve gzlemlercilerle) olan baka etkileimler. Kopenhag Yorumu'nu harfiyen alrsanz
size syledii udur: Elektron dalgas tm evren ona bakt iin
kerek detektr perdesinde bir nokta oluturur. Bu yeterince ga
rip; fakat baz evrenbilimciler (Stephen Hawking de dahil) bura
dan, "Evrenin dnda" evrene bir btn olarak bakp tm dalga
fonksiyonunu kerten baka bir eyin olmas gerektii anlamnn
kacandan endie ediyorlar.5 Bundan farkl olarak John Wheeler
sadece bizler gibi bilinli gzlemcilerin varlnn dalga fonksiyo
nunu kertip Evreni var ettiini iler srd. Bu tabloya gre evren
deki her ey sadece biz ona bakyoruz diye var. Byle umutsuz
zm nerileri ve aresizlikten doan aklamalar sonra daha ya
kndan ele alacam; fakat byle iddialarn saygn bilim insanlar
tarafndan ileri srlm olmas ne kadar derin sularda olduumu
zu gstermeye yeter.
Baka bir sorun da bir kuantum varlnn davrannn parack
ve dalga ynleri arasndaki ilikiyle ilgili. Bohr bunlar tamamlay
c zellikler olarak tarif etmitir, tpk madeni paradaki yaz ve tu
rann birbirini tamamlayc olmas gibi. Eer bir madeni paray ma
saya dz koyarsanz ya tura yukarda olacaktr ya da yaz, fakat iki
si ayn anda yukarda olamaz. Kopenhag Yorumu'na gre elektron
gibi bir varlk ne dalgadr ne de parack, farkl bir eydir, gnde
lik dille aklayamayacamz bir eydir. Fakat hangi lmleri ya
4. Pagels, The Cosmic Code, s. 144.
5. rnein Hawking'in kitab Zamann Ksa Tarihi ya da benim kitabm In
Search of the Big Bang.
NSZ: SORUN
35
pacamza -kuantum madeni parasnn hangi yzn yukar koya

cam za- bal olarak bize ya dalga yzn gsterir ya da para
ck yzn. Aslnda lmeye zekmzn yetmedii ve hakknda hi
bir ey bilmediimiz baka zellikleri de olabilir.
Bu tamamlayclk ya da dalga-parack ikilii Heisenbergin
kefettii nl belirsizlik ilkesiyle ilgilidir. Bu ilkenin en basit ver
siyonu bir kuantum nesnesinin ayn anda hem konumunu hem de
momentumunu lmenin imknsz olduunu syler. Momentum
byle bir nesnenin nereye ve ne hzla gittiinin lmdr basite.
Bu pek ok adan bir dalga zelliidir - dalgalarn bir yerlere do
ru hareket ediyor olmas gerekir, yoksa dalga olmazlard. Konum
kesin bir parack zelliidir - dalga doas gerei da yaylr, oy
sa parack tek bir yerde hapsolmutur. Elektronun konumunu gz
lemleyen lmler ya da bize hangi tarafa gittiini syleyen lm
ler yapabilir, iki durumda da lmleri istediimiz kadar hassas k
labiliriz. Fakat konumu ok doru hesaplamaya almak elektro
nun momentumunu nemli lde bulanklatrr ve momentumu
ok doru lerseniz bu sefer de konum bulanklar.
Ne var ki bu, baz ders kitaplarnn hl yanl ekilde ne sr
d gibi sadece lm yapmann uygulamadaki glklerinden
kaynaklanmyor. Sebep elektronun konumunu lerken ona bir tek
me atp (belki stnden bir foton sektirerek) momentumunun de
imesine yol amamz deil. Bir kuantum nesnesi kesin olarak ta
nml bir momentuma ve kesin olarak tanml bir konuma sahip de
ildir. Elektronun kendisi belli snrlar iinde nerede olduunu ya
da nereye gittiini "bilmez". Birazck abartrsak, tam olarak nerede
olduunu bilirse nereye gittiini bilmez; tam olarak nereye gittii
ni bilmesi halindeyse nerede olduu hakknda en ufak bir fikri yok
tur. Ama genellikle bir kuantum nesnesinin hem nerede olduu hem
de nereye gittii hakknda yaklak bir fikri vardr. Fakat buradaki
nemli kelime "yaklaktr; gndelik hayattaki "saduyulu" bir ba
k asyla anlamak zor da olsa, kuantum varl belli bir yere sabit
lenemez ve nereye gittii hakknda her zaman bir belirsizlik vardr.
rnein kuantum belirsizliinin, klasik fizie gre birbirlerine
dokunacak kadar yakn olmayan atom ekirdeklerinin st ste bi
nip birlemelerine izin verdii nkleer fzyon tepkimelerinde bu
son derece nemlidir. Yldzlar scak tutan ey bu nkleer tepkime
36
SCHRDNGER N YAVRU KEDLER
lerin bazlardr. Kuantum belirsizlii olmakszn gne imdi par

lad gibi parlamazd.6
Bunlar uzlalmas zor fikirler, ama size bu fikirlerin nasl geli
ip bu hale geldiinin tarihini ya da kuantum dnyasnn gerekten
de byle ilediinin kantn aktarmayacam. Benim kitaplarm da
dahil pek ok baka kitap bu ayrntlar kapsyor. Ben bu kitapta da
ha ok Kopenhag Yorumu'nun nerede iflas ettiini ve yerine neyin
geebileceini ele alacam. Belirsizlik kuantum seviyesinde ger
ekten hayatn bir olgusu gibi grnse de, dalga-parack ikiliini
gndelik hayatta niye gremiyorsak o da ayn sebepten gndelik ha
yatta kendisini gstermez. Bu fenomenleri tanmlayan denklemler
kuantum ncs Max Planckm adna istinaden Planck sabiti ad
verilen bir say ierir. Planck sabiti, gndelik hayattaki nesneler iin
geerli olan ktle ve momentumlara gre ok miniktir. Deeri tam
6.55 x O 27 erg/sn'dir (birimleri dert etmeyin; nemli olan ktlele
rin edeer birimle, yani gram cinsinden llmesi). Kuantum etki
leri sadece ayn yaklak deerlerde ktlesi olan nesneler iin geerlidir - 9 x O-31 kg ktlesi olan elektron gibi (erg/sn ile daha rahat
karlatrabilir birim olsun diye 9 x 10~28 gr diyebiliriz). Atomla
rn ktlesinden daha byk ktlelerle urarken kuantum etkileri o
kadar kktr ki yapacaklar etkiler gz ard edilebilir - tabii atom
dan byk her eyin atomlardan yaplm olduunu unutmayalm.
Burada bir soluklanp kuantum dnyasnn gndelik hayattaki
tecrbelerimizin ne kadar uzanda olduunu hissetmeye almak
ta yarar var. O 27 demek, bir milyarda birin milyarda birinin mil
yarda biri demektir. ap O-27 cm olan bir nesneden milyar kere
milyar kere milyar tanesi yan yana gelse 1 cm'lik mesafeyi doldu
rurdu. Peki her biri 1 cm uzunluundaki milyar kere milyar kere mil
yar nesneyi -diyelim ki kp eker- yan yana koysak ne kadarlk bir
mesafeyi kat ederdik? Bunun cevab O27 cm. Peki bu ne kadar bir
byklktr? Astronomide standart uzunluk l birimi, n bir
ylda kat edecei mesafe (bir k yl) yaklak O18 cm'dir; demek
ki O27 kp eker yan yana konulduunda bir milyar (O9) k yl
uzunluuna eriecektir. Evrende bilinen en uzak nesneler, baz kuasarlar, yaklak 10 milyar k yl uzaktalar. Demek ki 1027 kp
6. Bkz. Blinded by the Light adl kitabm.
NSZ: SORUN
37
eker bilinen en uzak kuasara olan mesafenin onda biri kadar uza
nacakm. ok yuvarlak bir hesapla, kp ekerin btn gzlemlenebilen evrene olan orann dndnzde, kuantum dnyas bu
radaki kp ekerden ok daha kk leklerde iler. Baka bir de
yile, insan kuantum dnyas ile btn evren arasndaki bu logaritmik lekte, byklk olarak ortalarda bir yerdedir - ve biz her iki
uta neler olup bittiini bildiimizi iddia ediyoruz.
Dalga-parack ikiliinin bir tulada ya da evde veya bir kiide
karmza kmasn beklemiyoruz nk bunlar Planck sabitiyle
kyaslandnda ok byk kalrlar. Kopenhag Yorumunun nemli
zelliklerinden birine gre her iki nitelii ayn anda gremeseniz
de, fizikiler artk dalga-parack ikiliini kuantum nesnelerinde
grmeyi umuyorlar. Bohr bu konuda gayet akt. lke olarak foton
ya da elektron gibi bir varln dalgavari zellikleriyle parackvari
zelliklerinin ayn anda grlmesinin imknsz olduunu iddia edi
yordu. Bohr ve Kopenhag Yorumu iin bahtsz bir durum ama, da
ha sonra da greceimiz gibi, deneyciler bu iddiay bile rtmeye
alyorlar.
Buradaki nemli nokta u: Kopenhag Yorumu fizikilerin deney
sonularn tahmin etmelerine yarayan ve belirsizlik, dalga fonksi
yonun k, olaslk, gzlemcinin rol ve deneylerin btnsellii
gibi konular kapsayan bir dizi forml sunduu iin ie yaryor. Fa
kat herhangi bir eyi aklamyor. Bunun farkna yeni varlm de
il. Einstein Kopenhag Yorumu'nun kusurlarn ve samaln gs
termek iin hayatnn on yln Bohr'la yapt yazmalarda dosta
ne bir tavrla savaarak geirdi. En iyi bilinen kuantum samal
rneini de, btn bu fikir paketinin ok gln olduuna ve b
yzden braklmas gerektiine meslektalarn ikna etmek amacy
la Schrdinger gelitirdi. Tabii burada u nl kutudaki kedi "d
nce deneyi"nden sz ediyorum. Gayet aina olmasna ramen (ke
di 1995'te 60 yandayd), kuantum kuramnn her gelimi yoru
munun -olan biteni gerekten aklayan bir yorum - aydnlatmas
gereken glklere rnek olmas bakmndan bu deneyi zetlemek
te yarar var.
38
Kutudaki Kedi
Kopenhag Yorumunun, kutudaki kedi "deneyi"yle apak ortaya
kan en garip zelliklerinden biri bilinli bir gzlemcinin mikrodnyada neler olacan belirlemedeki roldr. Bunun en basit r
nei, ierisinde tek bir elektron olan bir kutu dnmektir. Kimse
kutunun iine bakmazsa Kopenhag Yorumu'na gre elektronu ku
tunun herhangi bir yerinde bulma olasl eittir - elektronla zde
lemi olaslk dalgas kutuyu homojen ekilde doldurur. imdi de
hl kutunun iine kimse bakmazken kutunun ortasndan otomatik
olarak bir perdenin aa indiini ve kutuyu iki eit blme ayrd
n dnn. Saduyuya gre elektron kutunun ya bir blmnde
ya da teki blmnde olmaldr. Fakat Kopenhag Yorumu bize
olaslk dalgasnn hl iki yarm kutu iinde eit olarak dald
n syler. Yani elektronu kutunun bir yarsnda ya da teki yarsn
da bulma ans hl yar yaryadr. Dalga ancak, birisi yanm kutu
lara bakp elektronun hangi tarafta olduunu fark edince ker ve
elektron "gerek" olur. O anda blmenin teki tarafndaki olaslk
dalgas ortadan kaybolur. Eer kutuyu tekrar kapatp elektrona bak
may brakrsanz olaslk dalgas elektronun tespit edildii yarm
kutuyu dolduracak ekilde dalmaya devam edecek fakat teki ya
rm kutu iinde tekrar yaylmayacaktr.7
Fiziki Paul Davies durumu gayet zl biimde ifade etmitir:
"Gzlem ncesinde her iki odackta adeta birisinin gerek bir ato
ma dntrlmesi ve ayn anda tekinin tamamen ortadan kalk
mas iin gzlenmeyi bekleyen iki bulank elektron hayaleti var
dr."8 "Ayn anda" kelimesi de burada nemlidir, yerbilmezliin i
banda olduunu gsteren baka bir rnektir. Fakat bunun neleri
ima ettiine gemeden nce, elektronun yarm kutulardan birinde
ya da tekindeki varlnn gerekliinden gzlemcinin sorumlu
7. En azndan ayn eit olaslkla deil; elektronun teki yarm kutuda ya da

tmden kutunun dnda olma olasl dk {ok dk) de olsa vardr, fakat bu
rnek iin ihmal edilebilir.
8. Davies ve Brown, The Ghost in the Atom, s. 22.
NSZ: SORUN
39
olduu iddiasnn samaln Schrdinger'in nasl ortaya koyduu

nu aklamak istiyorum.
Schrdinger'in bulmacas ilk olarak 1935'te gazetede kt. ki
sonucun da tam olarak yzde 50 ans olduu bir kuantum durumu
nu kurmaya dayal bir deneydi bu. lk rneinde radyoaktif bozunma kullanlmt, nk radyoaktif kaynaklar da olaslk kurallar
na uyar; fakat biz bunu blnm kutudaki elektronu kullanarak
kolayca yeniden dzenleyebiliriz. Schrdinger ayn zamanda dene
yin elik bir odackta yapldn sylemiti; bu, kuantum folklo
runda kle kle, dier eylerin yan sra sz konusu kediyi de
iine alan bir "kutu"ya indi. Ben "odack" terimini daha cmert yo
rumlamay tercih ediyorum, kediye, hl mmknken, hayatn ta
dn karacak kadar bir yer salamal. Fakat bunlardan hibiri Sch
rdinger'in argmannn gcn etkilemez.
O halde daha nce tarif ettiim btn sistemi -ift kutu, tek
elektron ve otomatik srgl blm e- kapal, penceresiz bir odada,
bir masann stne yerlemi olarak dnn. Blme kayarak kutu
yu ikiye ayryor. Elektronun yarm kutularda olma ans tam olarak
yzde 50. Kutunun dnda bir elektron detektr var. Eer bir elekt
ron tespit ederse oday zehirli gazla dolduracak olan, darya yerle
tirilmi bir aygta bal. Odann bir kesinde kendi halinde sessiz
bir kedi var. Schrdinger bu dzenei "gaddar aygt" olarak tanm
lamtr,9 fakat unutmayalm ki bu sadece bir "dnce deneyi"dir
ve hibir kedi imdi anlatacam naho durumda braklmamtr.
Schrdinger, elektron kutusunun bir yarsn otomatik olarak
ap eer elektron oradaysa dar kmasna izin vermemiz duru
munda ne olacan sorar. Kilitli odada neler olduunu grecek bir
insan gzlemci hl yoktur. Kopenhag Yorumu'na gre elektronun
kutunun kapal yarsnda olma ans hl yzde 50'dir, ama ayn za
manda elektronun odada serbest olarak bulunma ans da yzde 50'
dir. Bu bir dnce deneyi olduundan detektrmz o kadar has
sastr ki tek bir elektronun odann iindekilere eklenen varln g
venli bir ekilde tespit edebileceini dnebiliriz. Eer elektron ku
tudan kamsa, makinenin bunu tespit edip zehirli gaz brakarak
kediyi ldrmesi gerekir.
9. Bkz. Wheeler ve Zurek, Quantum Theory and Measurement, s. 157.
40
Hi kimse bakmasa bile ayn eyin olacan dnebilirsiniz:

Elektron kutudan ya kaar ya kamaz. Kamazsa kedi gvendedir;
kaarsa detektr elektronu "fark edince" elektronun olaslk dalga
s ker ve kedinin sonu gelir. Fakat Bohr saduyuya dayal bu g
rn yanl olduunu sylemitir.
Kuantum kuramnn standart yorumu bize unu syler: Elektron
detektrnn kendisi de kuantum dnyasnn mikroskobik varlk
larndan (atomlar, molekller vb.) meydana geldii iin, elektronla
etkileim bu seviyede yer alr, detektr de, olaslk yasalar dahil,
kuantum kurallarna tabidir. Bu tabloda bilinli bir gzlemci (terci
hen gaz maskeli, tabii bilinli kalmay istiyorsa) ieriye bakmak iin
kapy amcaya kadar tm bu sistemin dalga fonksiyonu kmez.
O anda, sadece o anda elektron kutunun iinde mi yoksa dnda m
olduuna "karar verir", detektr bir elektron bulup bulmadna "ka
rar verir" ve kedi de l m diri mi olduuna "karar verir". Birisi
odann iine bakncaya kadar Kopenhag Yorumu ierideki hali "du
rumlarn st-ste-binmesi" olarak tanmlar - ya da Schrdinger'in
szleriyle, "canl ve l kediyi (ifademin kusuruna bakmayn) eit
paylarda birbirine karm ya da bulanm" olarak.10
Durumu nasl grmek istediinize bal olarak odada ayn anda
hem l hem diri bir kedinin olduunu ya da kedinin ne l ne di
ri, arada bir yerlerde olduunu hayal edebilirsiniz. Fakat Kopenhag
Yorumu doruysa, birisi ieri bakana kadar odada ya l bir kedi
ya da diri bir kedi olduunu dnemezsiniz.
Bu argmann tek amac Kopenhag Yorumu'nun samalna
dikkat ekmektir; o yzden baz boluklar bulursanz armayn.
Buradaki bariz muamma, "bilinli" gzlemciyi nasl tanmlayacamzdr. Kediler zehir soluyarak lp lmediklerini anlayacak yeter
liktedirler herhalde. Kedinin odann iindeki olaylara tepkisi kap
dan ieri bakan insan gzlemcinin yapt ii yapamaz m? Fakat
izgiyi nerede ekeceiz? nsan leinden kuantum dnyasna do
ru aa indiimizde bir karnca dalga fonksiyonunu kertmeye
muktedir midir? Ya da bir bakteri?
Bulmacaya baka bir ynden bakalm, kuantum dnyasndan
yukar doru. Elektron detektrnn kendisi de sadece atom ve
10. Wheeler ve Zurek, Quantum Theory and Measurement, s. 157.
NSZ: SORUN
41
molekl gibi kuantum varlklarndan meydana geldii iin dalga

fonksiyonunu kertemez demek iyi ho da - neticede bir insan ya
da kedi de atomlardan ve molekllerden yaplmtr. Eer detektr
olaslk dalgasn kertmeye muktedir deilse, biz neden olalm?
Hayatn, bu anlamyla, bilinli bir gzlemciye gereksinimi mi var?
ok gelimi bir bilgisayar odaya bakarak dalga fonksiyonunu
kertebilir miydi?
lk elektrondan daha da ileriye giderek u soruyu soralm: Ke
dinin l m diri mi olduunu anlamak iin odaya bakan kii, ge
ce kilitlenen bir binada yalnzsa durumu ne olur? Kat Kopenhag
Yorumu'na gre st-ste-binme durumu (Schrdinger'in bulamac)
bu gzlemciyi de kapsar, ta ki bina dndaki birisi deneyin nasl
gittiini grmek iin ieri bakana (ya da belki oyun ne durumda di
ye telefon edene) kadar. Sadece kedi deil insan gzlemci de biri
bakana kadar askda olabilir. Peki bina dndaki insana onlarn
dalga fonksiyonunu kertmek iin kim bakar? Btn bu srecin
sonsuza dek bu ekilde devam etmesi gerekmez mi?
Can alc soru, kuantum olaslklaryla gereklik dediimiz ey
arasndaki izgiyi nerede ektiimizdir. Bir sistemin "gerek ola
bilmesi ve dalga fonksiyonunu kertmesi iin, mesela, ka mole
kle sahip olmas gerekir? Ve sistemin bu numaray yapabilmesi iin
bu molekllerin nasl dzenlenmesi gerekir?
imdilerde filozoflarn ve kuantum mekaniinin srtna binen
bulmaca ite bu. Hepsi kuantum mekaniinin ie yaradn bili
yor; fakat neden ie yaradn bilmek ve kimse bakmazken kapal
bir odann ierisinde neler olup bittiinin anlalr bir resmini gr
mek istiyorlar. Fakat bu bulmacann kutudaki kedi bulmacasnn
basit versiyonunun ileri srdnden bile daha nemli bir taraf
var. Kuantum mekaniinin anlamna gemeden nce gizemin daha
derin yanlarn Schrdingerin kedisinin yavrular yardmyla orta
ya karacam.
42
S C H R D N G E R ' N Y A V R U K E D L E R
Gerekliin Baka Bir Yan*
Fizikteki gelimelerin ne kadar mthi olduunun bir gstergesi de,

hi kimse acaba gerekten ne oluyor diye bir kediyi bu ekilde kilitlemediyse de, Albert Einsteinn Schrdinger'in kutudaki kedi
bulmacasndan hemen nce kurduu baka bir dnce deneyinin
1980'lerde fiilen gereklemi olmasdr. Fakat Einstein'n bu d
nce deneyinin gerekletiini grmeye yetiememesi belki de
hayrl olmutur, nk kutudaki kedi bulmacas gibi kuantumun
samaln gstermek iin tasarlanm olmasna ramen, deney fi
ilen gerekletirildiinde kuantum kuram bu testi takdirnameyle
gemitir.
Einstein bu fikri kendi bana gelitirmemiti. 1930'larda Princeton'a tandktan hemen sonra Boris Podolsky ve Nathan Rosen
ile beraber gelitirdi ve bu bilmece 1935te ortak adla yaymland Schrdinger'in kutudaki kedi "paradoksu"nu yaymlad yl. "EPR
paradoksu" olarak bilinir nk kuantum gerekliinin mantk di
iliim (gndelik saduyu llerinde) gzler nne serer.
Bu bulmacay 1951'de ngiltere'de yaayan Amerikal fiziki
David Bohm daha incelikli hale getirmitir; fakat o sralarda tama
men dnce deneyi olarak kalmtr. Ne var ki, 1960'larn ortala
rnda Cenova'da, CERN'de alan rlandalI fiziki John Bell, bu bul
macay, bir atomdan ayn anda iki farkl yne yaylan iki foton ie
ren, gereklemesi ilke olarak mmkn olan bir deneyle ifade et
menin bir yolunu buldu. O sralarda Bell bile bu deneyin uygulana
bilir olduunu dnmyordu. Fakat onu takip eden yaklak 20 yl
sresince pek ok aratrmac Bell'in tanmlad ilikileri lme
zorluunu yklendi. Bu deneylerin en anlalabilir ve en kesin ola
n 1980'lerin banda Paris'te Orsay'de almakta olan Alain Aspect ve meslektalar tarafndan gerekletirildi. Hibir pheye
gerek kalmayacak ekilde saduyunun (ve Einstein'n) yanldn
ve gerekten de kuantum dnyasnda yerbilmezliin hkm srd* Buradaki "yan" szcnn ngilizce karl "aspect" kelimesidir; yazar
blmde bahsedecei Alain Aspect'e gnderme yapyor, -y.n.
NSZ: SORUN
43
n gsterdiler. Burada anlatacam, EPR paradoksunun, Aspect'

in test ettii Bell versiyonudur.
Aspect deneyinde llen fotonlarn zelliklerine kutuplanma
dendi. Kutuplanmay gzde canlandrmak iin, her bir kutuplanm
k fotonunun belli bir yn -aay, yukary, yan ya da arada
bir yeri- gsteren bir ok tadn dnebiliriz. Kutuplanm
n davrannda pek ok tuhaf zellik vardr, bunlarn bir ksmn
nc Blm'de ele alyorum, fakat burada nemli olan ey foton
kutuplanmasnn bu farkl ynlerini lmenin mmkn olmas ve
bu zelliklerin de kuantum kurallaryla uyum gstermesidir. Ger
ek durumu biraz basitletirirsek bir fotonun yukary, teki foto
nun yan iaret etmesi gerekir, fakat kurallarda hangi fotonun ne ta
raf gsterecei yoktur. Bir atomdan bu iki foton yayldnda,
Schrdinger'in kedisi gibi, birisi onlarn kutuplanma durumunu l
ene kadar st-ste-binme durumunda var olurlar. lm annda o
fotonun dalga fonksiyonu kerek olas durumlardan birine girer yukary gsterir diyelim. Ayn anda teki fotonun dalga fonksiyo
nu da kp teki duruma girmek zorundadr - bu rnekte yan gs
terir. Kimse teki fotona bakmamtr ve lm yapld anda bu
iki foton birbirlerinden ok uzakta olabilirler (ilke olarak evrenin
iki ucunda); fakat bir dalga fonksiyonu ktnde teki de ker.
Einstein'n "hayalet ii uzaktan etki" dedii ey budur; bu iki kuan
tum varl (bu rnekte iki foton) adeta birbiriyle sonsuza dek yle
i ie girmitir ki, birine dokunulduunda, birbirlerine ne kadar
uzak olurlarsa olsunlar, teki ayn anda seirir.
Bu, Einstein'a zellikle ters den bir durumdu, nk birazdan
greceimiz gibi onun grelilik kuram n daima ayn hzla ha
reket ettii ve ktan yava hareket eden hibir eyin ktan daha
hzl hale getirilemeyecei olgusuna dayaldr. Grelilik kuramna
gre, en azndan ilk bata anlald haliyle, uzayda hibir ey iki
parack arasnda ayn anda bir ba kuramaz. Daha sonra grecei
miz gibi grelilik kuram Einstein'n bile fark ettiinden daha fazla
ey ierebilir, fakat o srada bu, zellikle onun iin, byle uzaktan
etki olaslna kar gl bir argmand.
Fakat hayalet ii uzaktan etkiyi dorulayacak (ya da yalanlaya
cak) kant deneylerle fiilen nasl elde edilebilir? ki fotonu birden
lmek ie yaramaz; daima doru cevaplar alrsnz (bu rnekte bi
44
ri yukar, dieri yana doru) fakat asla ayn anda meydana gelen bir
ba "gremezsiniz". Bu lmleri yapnca bu konuda tek syleye
bileceiniz her bir fotonun zelliklerinin atomdan ayrldktan son
ra belirlenmi olabileceidir ki, saduyu da bunu syler. Uzaktan et
kiyi -yerbilm ezlii- i banda yakalamann yolu birbirine bal
lmle alp ( kutuplanma as, Aspect deneyi), gerekte her
foton iin bir tane olmak zere sadece ikisini lmekten geer.
Kutuplanma bilinmeyen bir zellik olduu iin neler olacan
rekler araclyla dnmek yardmc olabilir. Yalnz, Aspect ekibi
nin renkleri bu ekilde lmediini unutmayalm. Diyelim ki atom
lar aslnda foton iftleri deil de renkli parack iftleri yayyor ol
sun, tpk minik bilardo toplar gibi. Toplarn rengi krmz, sar ya
da mavi olabilir; fakat her iftte iki farkl renk olmal.
Bunu tekrar kuantum diliyle sylersek, atom iki topu zt ynle
re frlatnca Kopenhag Yorumu bize iki topun da renginin belli ol
madn syler. kisi de st-ste-binmi olas durumda birden
bulunur. Deneyci toplardan birine "baknca" topun dalga fonksiyo
nu ker ve belli bir renk alr. Ayn anda teki topun dalga fonksi
yonu da ker ve o da olas iki renkten birini alr - fakat tek lm
yapm olduumuzdan hangisi olduunu bilmeyiz.
imdi, mavi olup olmadn renmek iin bir topun lm
n yapmak mmkn. Bu sorunun cevab teki topun kerek han
gi duruma girdii hakknda bilgi verecektir, fakat teki topun duru
mu hakknda tam bilgi vermeyecektir. Diyelim ki lm sonucu
muz "mavi". O zaman teki topun durumu ya "krmz" ya da "sar"
olmak zorundadr. lmmzn mmkn oln tek teki sonucu
topumuzun "mavi olmadadr. Bu durumda topumuzun gerekten
krmz m yoksa sar m olduunu belirlemediimiz iin teki top
mmkn olan renkten herhangi birini alm olabilir, fakat aa
daki sebeplerden dolay mavi olma ihtimali krmz ya da sar olma
ihtimalinden daha byktr.
Eer ilk top "mavi"yse, o zaman ikinci top ya "krmz"dr ya da
"san". O halde bu iki renk "durumu"nda bulma ihtimalimiz yzde
50'dir. Fakat, eer ilk top mavi deilse kendi durumu iin iki farkl
ihtimal sz konusudur. lki, "krmz" olabilir. Bu durumda ikinci
top ya "mavi" ya da "sar" olabilir. kincisi, ilk top "sar" olabilir. O
zaman ikinci top ya "mavi" ya "krmz"dr. Demek ki ikinci top
NSZ: SORUN
45
iin imdi drt alternatif var. Bu alternatiflerden ikisi "mavi"dir, o

halde topun "mavi" olma ans yzde 50'dir (2/4). Drt ihtimalden
biri "krmz" ve biri de "sar"dr. O halde, topun "krmz" olma ih
timali yzde 25 (1/4), sar olma ihtimali de yzde 25'tir. Tabii ki to
pa bakldnda renkten biri olacaktr ve de yzdeler toplannca
100 yapar.
lk topun durumunu lme eylemi ikinci topun durumunu l
tmz zaman belli bir rengi bulma olasln deitirir. lk topu
l biimimize gre olasln nasl deitiini grmek iin, l
mleri pek ok defa, pek ok top zerinde yapmanz gerekir, tp
k yaz tura atarken net bir ekilde yzde 50 yaz, yzde 50 tura mo
delini grmek istediinizde pek ok defa yaz tura atmanz gerekti
i gibi. Ne var ki buradaki pf noktas udur: Bell, yerbilmezlik i
bandayken ortaya kacak istatistiksel modelin, her bir topun ren
gini atomdan ayrlrken setii ve sonrasnda da o renkte kald
zamanki modelden farkl olacan gstermitir.
Bu terminolojide deney iki foton hakknda ifter soru sormak
tan ibarettir: "Fotonlardan biri mavi mi deil mi ve teki foton sa
r m deil mi?" unu da sorabiliriz: "Fotonlardan biri mavi mi de
il mi ve teki foton krmz m deil mi?" Bu lmleri pek ok
defa pek ok parack ifti iin gerekletirdiinizde karnza bir
cevap listesi kar. Buna gre, paracklarn ne sklkta srayla "ma
vi ve krmz-deil" olarak iftletiini, ne sklkta "mavi-deil ve
sar-deil" olarak iftletiini, ne sklkta "mavi ve sar-deil" vs.
olarak iftletiini buluruz. Bell'in gsterdii ey, bu tr sorular
pek ok foton ifti kullanarak pek ok defa sorarsanz, aldnz ce
vaplarda istatistiksel bir model kacadr. "Mavi ve sar-deil"
kombinasyonunun, "mavi-deil ve krmz-deil" kombinasyonu ve
dier btn kombinasyonlarla kyaslandnda ne sklkla meydana
geldiini bulabiliriz. Ve tekrar vurgulayaym, saduyulu parack
lar atomdan ayrldklar an renklerini seip sonrasnda da hep o
renkte kaldklar halde, kuantum varlklar onlara bakmadnz s
rece hangi renkte olduklarna karar vermedikleri iin, kuantum dn
yasndaki istatistiksel model saduyu dnyasmdakinden farkldr.
Bell unu gstermitir ki, eer saduyu geerliyse o zaman bel
li bir lm dizisi -b ir davran modeli, A modeli diyelim - daima
baka bir lm dizisinden -ikinci bir davran modeli, B m odeli-
46
daha sk meydana gelmek zorundadr. Saduyu mant, A modeli

nin B modelinden daha sk olduunu syler. Fakat Aspect deneyi
(ve o izgideki pek ok baka deney) bu eitsizliin ihlal edildii
ni gstermektedir. A modelinin ortaya kma saysnn, B modeli
nin ortaya kma saysndan daha az olduu llmtr.
Matematik diliyle ifade edilmi olsa da buradaki argman sa
duyu mantna dayaldr. Mesela saduyu mant der ki, dnya
daki ergen saysnn, ergenlik andaki kzlarla her yataki erkek
lerin toplamndan daha az olmas gerekir. Aspect deneyinin sonu
lar mantki adan dnyadaki ergenlerin, ergen kzlar ile btn er
keklerin (ergenler ve yetikinler) toplamndan daha fazla olduunu
kefetmekle birdir. Bell'in eitsizlii ihlal edilmitir, bu da yerbilmezlik i banda demektir ve kuantum kuram hakl kmtr - yi
ne de btn bu olup bitenlerin ne anlama geldiini hl bilmiyoruz.
Bellin kendisi kuantum kuramn hep sadece geici bir are"11
olarak grmtr ve hep fizikilerin biz bakmasak ya da lm yapmasak da var olacak gerek bir dnya iinde bu tuhaflklar bile
aklayabilecek bir kuram bulacaklarn ummutur. Ne var ki, As
pect deneyinin sonucu bu anlamda umduunun tersi kmsa da
(geri kuantum kuramnn nceki zaferlerinden sonra beklentisine
ters deildir), daha sonra fiziki Nick Herbert'a "bulank ve karan
lk bir blgede somut ve net bir eyle karlamaktan byk sevin"
duyduunu sylemitir, bu ey saduyuya ve kendi nyarglarna
ters dse de.12
Aspect deneyinin ierimlerini hafiften daha basit bir deneye ak
tarrsak, bu keifler ortaya unu koyar: Atom iki parac farkl yn
lere yayarsa ve kuantum kurallar birinin krmz dierinin sar ol
mas gerektiini syler fakat hangisinin hangi renk olduunu be
lirtmezse, o zaman paracklarn her biri, bilinli bir gzlemci biri
sinin hangi renk olduunu fark edene kadar st-ste-binme duru
munda var olur. O anda o paracn dalga fonksiyonu bir ekilde
ker ve teki paracn dalga fonksiyonu teki renk ynnde
ker. Burada yine vurgulamakta yarar var: Bu ne lgn bir kuramc
nn uydurduu bir fikir, ne de ok titizlikle hazrlanm bir dn
12. Herbert'a Mektup, aktaran Herbert, Quantum Reality, s. 212.
NSZ: SORUN
47
ce deneyidir. Bu yerbilmez davrann meydana geldii, fotonlarla

yaplan gerek deneylerle ispatlanmtr. Deneydeki oyuncular bi
razck deitirip yerlerine tek bir elektronla bir ift kedi koyarsak
Schrdinger'in nl dnce deneyini, Aspect'in Bell eitsizlii ih
laline ilikin lmlerini de hesaba katacak biimde gncelleyip,
ilk ve son defa yerbilmezliin ve uzaktan etkinin neler ima ettiini
grebiliriz.
Schrdinger'in Kedisinin Yavrular

te kritik an geldi. Btn ihtiamyla ite temel sorun.
ki kedi yavrusu dnn, Schrdinger'in kedisinin ikiz yavru
lan olsun, her biri otomatik ekipmann gz kulak olduu ve bol yi
yecein bulunduu bir uzay kapslnde yaasn. Bu iki kapsl in
ce bir boruyla birbirine bal olsun. Borunun ortasnda, orta bl
mnde otomatik srgl kapa olan bir kutu olduunu hayal ede
lim ve tabii iinde de -evet tahmin ettiniz!- tek bir elektron. ki kap
slde de, tnelden kapsle bir elektron gemesi halinde oradaki ke
diyi ldrecek o bildik gaddar aygt. Borunun ortasndaki elektron
kutusu boruyu tamamen tkyor, dolaysyla da bir kapslden teki
ne hibir ey geemiyor. Fakat kutunun ular da srgl kaplar
dan ibaret.
Unutmayalm ki hi kimse bakmad srece elektronun olas
lk dalgas kutuyu homojen biimde doldurur. Kutunun ortasndaki
srg kap kutuyu ikiye blnce, elektronun srgnn bir yannda
olma olasl yzde 50, teki yannda olma olasl da yzde 50'dir.
Kutunun iki ucundaki srgler alnca olaslk dalgas iki uzay kap
sl iine homojen olarak dalacaktr. Bu srada iki kapsl birle
tiren boru, tam elektron kutusunun ortasndaki srgden otomatik
olarak kesilip ikiye ayrlrsa elimizde iki tane birbiriyle balantsz
uzay kapsl olur. kisinde de otomatik olarak hizmet sunulan bir
kedi; bir elektron tespit ettiinde kediyi ldrecek gaddar bir aygt
ve yzde 50'lik elektron olaslk dalgas vardr. Elektron dalgas,
gaddar aygt ve kedinin hepsi bir st-ste-binme durumundadr.
Bu sadece bir dnce deneyi olduundan, farazi uzay kapslle
rimizi fizik yasalarnn elverdii en iyi itici gce sahip sistemlerle
48
donatabiliriz - tabii ktan daha hzl yolculuk ettirerek Einstein'n

grelilik kuramn ihlal edecek deiliz. Ayrca kedilerin gl ve
uzun mrl bir soydan geldiini varsayyoruz (gaddar aygtn izin
verdii lde). imdi iki kapsl ayrlnca otomatik roketler bu iki
kapsl uzayda zt ynlere doru ateleyebilir. Birka yl yolculuk
ederler. Sonunda bir tanesi uzaktaki bir gezegene ular. Burada bi
linli (akll) gzlemciler vardr. teki kapsl de o srada olaans
t gl roketler sayesinde ters ynde bir k ylndan daha uzaa
tanmtr.
Akll gzlemciler kapsln iinde ne olduunu grme mera
kyla kapan ap iine gz atar. O srada kapsln iindekilerin
dalga fonksiyonu ker. ncelenen kapsln iine o elektronun gi
rip girmediine "karar verir". Girmise kedi lr - daha dorusu,
gzlem yaplnca, kedi zaten, ta elektronun kutusundan brakld
zamandan bu yana, lm durumdadr. Uzayl yaratklar l kedi
yi gzlemledii anda, teki kedi st-ste-binme durumundan kur
tulup "canlanr". Ya da, uzayllar kapsl atklarnda canl bir ke
diyle de karlaabilirler. Tabii bu durumda bu gzlemleri teki ke
dinin kaderini belirler. Kedilerden ikisi de ayn anda hem l hem
diri deildir, adeta uzaydaki onca yl bir l bir de diri kedi vardr;
ama hangi kapsl hangi kediyi tamaktadr, bu tam bir muamma
dr. Ya da iki kapslde de tarihin alternatif versiyonlarn temsil
eden iki hayalet vardr. Gzlem yapld anda bunlardan biri kay
bolup giderken teki gerek olur.
Kopenhag Yorumu sz konusu olduunda burada neler olup bit
tiini nasl yorumlayacanz byk lde size kalm. Bu seviye
de hibir resmi "yorum" yok - Kopenhag Yorumu'nun tek syledi
i ey u: Bu deneyi binlerce ift kediyle binlerce defa denerseniz
uzayllarn gezegenine inen kedilerin daima yars l, yars diri
olarak bulunur, teki tekler de daima tersi durumdadr. Standart yo
rumun, dalga fonksiyonu ktnde bir kapslden tekine annda
iaret veren yerbilmez uzaktan etkinin yan sra, bir bak asna
gre iin iinde zaman yolculuu unsurunun da bulunduu kar
m hakknda syleyecek hibir eyi yoktur.
Gzlemleme eyleminin sadece uzayda deil zamanda da geriye
doru, elektronun brakld ana doru, hangi kapsle girdiini be
lirleyerek geriye de bir iaret gnderdiini ileri srebilirsiniz. As-
NSZ: SORUN
49
lmda buna inanmak uzayda annda iaret yollama kavramndan da

ha zor deildir, nk Einstein'm grelilik kuramndan kan ey
lerden birine gre eer bir sinyal ktan hzl seyahat ederse o za
man, zamanda da geriye yolculuk edecektir (bu da tabii byle k
tan hzl iaretlemelerin neden imknsz grlp dikkate alnma
dn aklyor.)
Zamanda geriye gidebilecek iaretlerin olabilirliini kabul et
mek ar bir u olarak grlebilir, fakat ayet kuantum dnyasnn
anlalabilir bir yorumuyla btnletirilebilirse Schrdinger'in ke
disi ve onun yavrularnn kaderiyle simgelenen hayalet ii st-stebinme durumundan bizi kurtarma gibi bir faydas olabilir. Bell'in
kendisi bir keresinde, tercih imkn olsa nesnel gereklik nosyonu
nu elde tutup sinyallerin ktan daha hzl gidemeyecei fikrini bir
kenara atmay isteyeceini sylemitir.13 Fakat, bunun neden hem
u bir seim, hem de (belki) savunulabilir bir tercih olduunu anla
mak iin, n doas hakknda daha ok ey bilmemiz gerekir.
In davran, fizikilerin, hem grelilik kuramn hem de kuan
tum kuramn anlamalarnda kilit neme sahiptir.
Eer polisiye tr kitaplarn nce son sayfasna bakan kiilerdenseniz ve grelilik kuram ile kuantum kuramnn standart yoru
munu zaten bildiinizi dnyorsanz, o zaman Sonsz ksmna
gnl rahatlyla imdiden gz atabilirsiniz. Byle yaparsanz,
yalnz, geri dnp kitabn kalan ksmn okumaya sz verin, nk
btn iyi polisiye yazarlar gibi benim de imdiyle son arasnda si
zi elendirecek numaralarm var. Bu numaralardan bazlar, baz
usta sihirbazlarnki gibi, aynalarla ilgili; hepsi de n kendisinin
gizemli doasn yanstyor.
Birinci Blm
Kadim Ik
Bilimde neyi kadim tarih olarak greceiniz bak anza baldr.

Kuantum mekanii fikirleriyle btnlemeyen evren tariflerine ve
evrenin nasl ilediine dair aklamalara -kuramlara ve matematik
modellere- genellikle "klasik" kuramlar denir. Bu lte gre Isaac
Newton, en az Arimet kadar klasik bir bilim insanyd. Hatta, bu
tanma gre Einstein'n iki grelilik kuram da klasik kuramlardr.
Ne var ki, 20. yzyl fizii iki stun zerine kurulmutur: kuantum
kuram ve grelilik kuram. kisi de bilim insanlarnn dnyaya ba
kn deitirmitir ve ikisi de 20. yzyln banda ortaya km
tr. Yani baka bir perspektiften bilimin kadim tarihi yaklak 1900'
den nceki her eyi ilgilendirmektedir. In aratrld kadim ta
rihten bahsederken kelimeyi bu anlamda kullanyorum - Eski Yu
nandan 19. yzylda James Clerk Maxwell'in almalarna kadar
olan her ey n bir elektromanyetik ma biimi olduunu gs
termitir.
lk filozoflar n gzde doduunu ve tm dnyann doas
n "hissetmek" zere deniz fenerinin k demeti gibi ya da kr bir
insann bastonu gibi dary yokladn dnyorlard. Her eyin
drt elementten (toprak, hava, ate ve su) mteekkil olduu fikrinin
sahibi, M 5. yzylda yaam olan Empedokles, Afrodit'in, sev
giyle bir arada duran drt elementle insan gzne nasl biim ver
diini anlatmtr. Afrodit evrenin ocak ateindeki gzn ateini tu
tuturmutu; bylece gz bir fener ilevi grecek, ateini dnyaya
yayp grmeyi mmkn klacakt.14
14. Bkz. Kathleen Freeman, Ancilla.
52
Empedokles n bu kadar olmadn, gece karanlnn dn

yann gneten gelen n nne gemesinden kaynaklandn
fark etmiti. M 3. yzylda yaam olan Epikuros'un da benzer g
rleri vard; fikirleri, M 55 tarihli De Rerum Natura (Doa ze
rine) adl kitabn yazar olan Romal Lukretius tarafndan yle
zetlenmitir: "Gnein ve ss; bunlar ok kk atomlardan
meydana gelir ve itildikleri zaman itildikleri ynde havaya doru
hzla frlarlar." imdi baknca zamanna gre son derece doru bir
tasvir gibi grnyor; fakat bu tasvir o sralar insanlarn ounun
dnd eyi yanstmyor. Grmenin gzden darya doru gi
den bir eyle badatrlmas yzyllarca srmtr. M 428-347
yllar arasnda yaam olan Platon dahili kla harici n birle
iminden bahsetmitir. M 330-260 yllar arasnda yaam olan
klid baka eylerin yan sra grme eyleminin "ileyi" hzndan
kayg duymutur. Gzlerinizi kapatp tekrar atnzda uzaktaki
yldzlarn bile hemen yeniden grndne, oysa grme etkisinin
gzlerinizden ta yldzlara, oradan da tekrar gzlerinize yolculuk
etmi olduuna dikkat ekmitir.
Bu fikirler bize garip de gelse, Lukretius'un Epikuros'un al
masna olan ilgisine ramen sa'dan sonraki ilk bin yln sonuna ka
dar ciddi itirazlarla karlamadklar anlalyor. Sebeplerden biri,
tabii ki, Bat uygarlnn Roma mparatorluu'nun dnden son
ra Karanlk a'a girmesiydi. Romallar zaten hibir zaman bilim
le pek ilgilenmemilerdi ve Jl Sezar zamannda Yunanllarn bi
limsel retilerinin ounun skenderiye'deki byk ktphanenin
kazara yanmasyla kl olmas sonucu o zamanlarn bilimsel dn
celeri de bir daha asla yeniden toplanamad. mparatorluk knce
daha ok kitap imha edildi ya da kayboldu; Avrupa'da geriye kalan
"bilimsel" almalar da, bin yl akn bir sre, kadim fikirleri ulu
lad ve geride kalan bilgi krntlarn korumaya abalad.
Herhangi bir alma alannda eski Yunana ait fikirlerin tesine
gemi ilk bilim insan, 965-1038 yllan arasnda, byk slam uy
garlnn zirvesinde yaam bir Arap limdi. Kadim dnya ve bi
limsel fikirleri hakknda bildiklerimizin byk ksm Yunancadan
ya da baka kadim dillerden Arapaya, sonra da Avrupa dillerine
evrilen belgelerle gelmitir bize. Kaytlar Arap dnyasna ou
zaman douda Roma mparatorluu -Roma'nn dnden 1453'e
KADM IIK
53
kadar yaklak bin yl ayakta kalm olan Bizans- araclyla ula

mtr. Bizans'la Arap dnyas arasndaki iliki en hafif deyimle fr
tnalyd, fakat entelektel fikir alverii de vard.
Arap limler eskilerin fikirlerinin zerine yenilerini ina edip
onlar gelitirerek (unutmayn say sistemimiz Araplardan gelir) ba
t Avrupa'ya zengin bir miras ulatrdlar: bilimsel sorgulamay ye
niden alevlendirmede nemli bir rol oynayan bir miras. In ince
lenmesi buna iyi bir rnektir.
lk Modern Bilim nsan

Ebu Ali el-Hasan bin el-Heysem Ortaa'n en byk bilim insa
nyd ve 500 yl akn bir sre Galileo, Kepler ve Newton'a kadar
baarlarn geen olmamtr. Avrupa'da (daha sonra) Alhazen ady
la tannmtr. Bilim ve matematiin eitli alanlarnda ok sayda
(bugn bilimsel makale diyebileceimiz) kitap yazmtr; fakat en
byk eseri MS 1000 yl civarnda optik zerine yazd yedi ki
taplk bir dizidir. Bu eser 12. yzyln sonunda Latinceye evrilmi
tir (tm Avrupa'da Newton'un ann epey sonrasna kadar hl
tahsilli insanlarn kulland dnce ve bilim dili); fakat Avrupa'da
ancak 1572'de (yine Latince) Opticae thesaurus (Optik Hzinesi)
adyla baslmtr. Bu eser yaygn biimde incelenmi ve Avrupa'da
17. yzylda bilim devrimini balatm dnrler zerinde byk
etkide bulunmutur.
Alhazen grmenin d dnyay yoklamak iin gzden bir tr da
hili n dar kmasnn sonucu olmadn, tam tersine, d dn
yadan gze giren n sonucu olduunu ileri srerken bunu pek
ok mantk argmanyla desteklemitir. Argmanlarndan biri artimaj diye bilinen olayla ilgilidir. Parlak bir a yaklak yarm da
kika gzlerinizi dikip sonra gzlerinizi kaparsanz, o parlak n
d hatlarn "grrsnz", tabii genellikle baka bir renkte (tamam
layc renk).15 Bu artimaj bazen gzlerinizi atktan sonra da "gz
lerinizin nnde benekler" halinde kalmaya devam edebilir. Alha
zen bunun ancak dardan gzleri etkileyen bir ey sonucunda ola
15.
Fakat asla gnee dorudan bakmayn; ok ksa sreliine bile olsa g
nee bakmak gzlerinize kalc zararlar verebilir.
54
bileceini ileri sryordu. Bu ey etkinin, n ne ieri girebilece

i ne de dar kabilecei gzn kapal olduu durumda da sr
mesini salayacak kadar gl bir iz yaratyordu.
Alhazen'e gre k etkisinin gze dardan geldiini kantla
yan baka rnekler de vard. In davranna dair bilimsel bir an
layn gelitirilmesine en byk etkiyi, resimlerin "camera obscura" iinde olumas meselesini ele al tarz yapmtr. Kelime anla
m "karanlk oda" olan bu fenomeni eski limler kesinlikle biliyor
lard; fakat bu fenomenin elimizdeki en eski ve ak tarifi Alhazen'in yazlarnda bulunmaktadr. Bu fenomeni i banda grmek
iin gnein prl prl parlad bir gn karanlk bir odada ayakta
durun ve pencereyi kaim bir kumala rtn. Kumata minik bir de
lik an -yaklak tkenmez kalemin ucundaki bilye kadar- ve oda
ya buradan k girmesini salayn. Greceiniz ey dardaki dn
yann pencerenin karsndaki duvara ters olarak dm tam renk
li resmidir.
Bu etki heyecan verici ve elencelidir; o kadar ki, bugn tele
vizyon anda bile baz ehirler (skoya'daki Edinburgh dahil) tu
ristlerin ilgisini ekmek amacyla camera obscura'nm modem ver
siyonlarn kurmulardr. Ayn fenomen ine delii fotoraf maki
nesinde de olur. Burada karanlk "oda" bir ayakkab kutusu ya da o
byklkte bir eydir. Bir ucunda ine delii olan kutunun kesilmi
kar ucundaki bir kopya kd da perde grevi yapar. Delii k
ta, kutunun perde ksmn ve banz ise glgede tutarak bakt
nzda (mesela ceketinizi kafanzn zerine geirebilirsiniz) bu mi
nik perdede dnyann ters dnm bir resmini grrsnz. Came
ra obscura daha sonra fotoraf makinesine dnmtr. Peki ama
nasl alr?
Alhazen'in fark ettii gibi kilit nokta n dorusal hareket et
mesidir. Bahede camera obscura'nm grd belli uzaklktaki bir
aac dnn. Aacn tepesinden gelip perdedeki delikten geen
dz bir izgi, kardaki duvarn yere yakn bir noktasna doru de
vam edecektir. Fakat aacn dibinden gelen dz bir izgi delikten
yukar doru geecek ve duvarn tavana yakn bir noktasna arpa
caktr. Aataki dier btn noktalardan gelen dorular delikten
geip benzer ekilde tam yerlerine arpacaklardr. Sonu aacn (ve
bahedeki baka her eyin) ba aa evrilmi resmidir.
KADM IIK
55
Alhazen n gnete ve dnyadaki alevlerde meydana gelen

minik parack demetlerinden olutuunu dnyordu. Bunlar do
rusal olarak hareket edip arptklar nesnelerden geri sekiyorlard.
Gneten gelen k bahedeki aatan seker, perdedeki delikten
geerek karanlk odann arka duvarndan da sekip nihayet gzleri
nize gelir, ite bu yzden camra obscura'da. resmi grebilirsiniz.
Alhazen n, ok hzl olmasna ramen, sonsuz bir hzla yol ala
mayacan anlamt - dz bir ubuun, bir ucu suya daldrlnca
eilmi gibi grnmesini dnm ve bu etkinin, yani krlmann,
n suda ve havada farkl hzlarda yolculuk etmesinin sonucu ol
duunu fark etmiti. Ayn zamanda mercekleri ve bkey aynalar da
inceleyip mercein krlma sayesinde odakladn buldu.
Fakat Avrupa 11. yzylda btn bunlar iin hazr deildi. Alhazenin uzatt bayra ilk alan kii Johannes Kepler oldu. Bugn
daha ok gezegenlerin gnein etrafnda dnme yasalarn kefet
mesiyle tannr; 1571-1630 yllar arasnda yaamtr. 17. yzyln
balarnda Kepler Alhazen'in Opticae thesaurus'taki aklamalarn
dan yola kp insan gzn ine delii fotoraf makinesi gibi ta
nmlad. In gzbebeinden girdiini ve gzn arkasndaki bl
ge olan retinada d dnyann bir resmini oluturduunu syledi. Re
sim retinada ters olacana gre nasl olup da bizim dnyay "do
ru ekilde dz" grdmz muammasna yzyllar boyunca cevap
bulunamad - Ren Descartes l bir kzn gzn alp arkasn
effaf hale getirene kadar kazdktan sonra retinada oluan resme
bakarak gerekten ters evrildiini ispatlamt. Artk bugn bey
nin ba aa duran resmi otomatik olarak dzelttiini biliyoruz,
tpk televizyonun kendisi ters dursa bile ekrandaki resmin elektro
nik olarak ters evrilebildii gibi.
Bu sralarda (Descartes 1596-1650 yllar arasnda yaamtr)
a byk bir ilgi vard. 1564'te (William Shakespeare'le ayn yl
da) domu ve 1642'de (Isaac Newton'un doduu yl) lm olan
Galileo Galilei gzlk reten bir HollandalInn 1608 ylnda teleskobu icat ettiini duyup hemen kendi de bir tane yapt ve aleti gk
yzne evirip modem astronomi bilimini icat etti. Teleskoptan he
men sonra mikroskop icat edildi. Bylece bilim insanlarna hem ie
riyi, ok kk olann dnyasn; hem de dary, yani tm evreni
aratrma ans verilmi oldu. Galileo teleskobu kullanarak 1610'da
56
Jpiter'in drt byk uydusunu kefetti; 1676'da bu uydularn hare

ketlerinin incelenmesi sonucunda ilk defa k hzn lmek mm
kn oldu.
Bu numara DanimarkalI astronom Ole Rpmer tarafndan ger
ekletirildi. Rmer Jpiter'in uydularnn tutulma sresini esas al
d. Tutulmalarn zamanlamasn dnya ile Jpiter'in gnein ayn ta
rafnda ya da ters tarafnda olmas etkiliyor gibiydi; Rmer tutulma
zamanlamalarnn arasndaki farklar, dnya gnein br tarafmdayken n uydulardan dnyaya ulamas iin gereken fazladan
zamana balamtr. in iine birka modem say koyarsak, n
saniyede 300 000 km hzla, gneten bize, dnyann yrngesinin
yar ap kadar bir mesafeyi kat ederek ulamas sekiz dakikadan
fazla srer. Dolaysyla, Jpiter'in uydularndan birinin tutulmasn
gzlemlerken kaydedilebilecek maksimum "gecikme" bunun iki
katdr - eyrek saatten fazla.
Ne var ki, Rpmer'in k hznn nasl lleceini gsterdii
yllarda sadece optik almalarn deil, tm bilimi dntrecek
kii ngiltere'de bilim camiasnn dikkatini ekti. 1672'de Isaac Newton ilk bilimsel tezini, n doas zerine, yaymlad.
Woolsthorpe'dan Cambridge'e
- ve Tekrar Woolsthorpe'a
Newton hibir zaman tam bir bilim insan olmad - en azndan ni
versite eitimi alm bir Kraliyet Bilim Cemiyeti yesi deildi.
1642 ylnn Noel gn16 Lincolnshire'da Grantham yaknlarndaki
Woolsthorpe'da prematre, minik, hastalkl bir bebek olarak geldi
dnyaya; yaayacan sanmyorlard, ilk haftasn karamaz diye
dnyorlard. Ayn ad tayan babas Isaac, Newton domadan
lmt - fakat bu durum, sonrasnda oul Isaac'in yararna olmu
olabilir. Isaac doduktan yl sonra annesi yeniden evlenip kom
u ky North Witham'a tannca Isaac'i ninesiyle dedesinin yanna
16.
O zamanlar ngiltere'de hl kullanlmakta olan eski takvimin gsterdii
tarihti bu; Avrupa ktasndaysa, Papa'mn takvimin mevsimlerle ayn gitmesi iin
gerekletirdii reformlarn sonucunda tarih oktan 4 Ocak 1643 olmutu.
KADM IIK
57
gnderdiler. Isaac'ten nce Newton ailesinden kimse tahsil grme

miti. Daha kendi adn bile yazamayan ifti babas yaasayd
onun da durumu farkl olmayacakt, gen Isaac'in kendisi de ifti
lie mahkm olacakt. Fakat, annesinin ailesi olan Ayscough'lar top
lumda Newton'lardan daha yksek bir yerdeydiler. Isaac'in dedesi
James Ayscough bir asilzadeydi ve annesi Hannah'mn Cambridge
Trinity College mezunu erkek kardei William rahip olup yaknda
ki bir kilisede grev almt.
Newton'un ocukluu yalnzlkla geti -vey babas evine adm
attrmazd- fakat gndz okullarna gitmekle ilk eitimini alm ol
du ve ifti Isaac Newton'un olu olarak kalaca hayattan aka
daha stn bir hayat tarz grd. 1653'te vey babas lnce kk
Isaac'in annesi Woolsthorpe'a dnd ve tekrar birlikte yaamaya
baladlar. Ne var ki tekrar bir araya gelmenin sevinci biraz glge
lenmi olsa gerekti, zira annesinin efkatini paylaaca bir vey
erkek kardei, iki de vey kz kardei olmutu. Bundan iki yl son
ra, 12 yandaki Isaac Grantham'daki ortaokula gnderildi ve Clark
adndaki bir eczacnn evinde pansiyoner olarak kalmaya balad.
Annesinden defalarca uzak kalmas, yalnzl, bunlarn da te
sinde babasn hi tanmam olmas yetikin Newton'un bahtsz ki
iliine mutlaka katkda bulunmutur - ketumdu, aksiydi, aptallara
tahammlszd, sk sk da intihal sulamalar ve kdemle ilgili mt
hi akademik kavgalara karyordu. Okulda baarl olmasna, na
dir zeki insanlardan (ama ayn zamanda kesinlikle tuhaf) biri olarak
grlmesine ramen, Newton'un bilimsel hrete giden yola sa
lam bir ekilde koyulmasnn nnde bir engel daha vard. 17 yan
dayken annesi iftilii renmesi iin onu Woolsthorpe'a gtr
mt, niyeti kendi iini ona devretmekti. Newton bu ite tam bir
mitsiz vakayd. Annesi olunun ifti olmas yolundaki umudunu
yitirirken Newton'un days William niversiteye hazrlk iin oku
la geri dnmesinde srar etti. Grantham'n mdr Stokes daha da
ikna ediciydi. Gen adamn kendi evinde kalabileceini ve okul har
cnda indirim yapacan sylyordu, yeter ki kymetli rencisi ge
ri gelsindi. 1660'ta, 11 yl sren parlamentosuz ara dnemden sonra
II. Charles'n tekrar ngiltere tahtna dnd yl, Hannah rza gs
terdi ve Isaac Grantham'daki eitimine geri dnd. Sonunda Hazi
ran 1661'de Cambridge'e doru yola kt. Artk geri dn yoktu.
58
Cambridge'deki resmi mfredat 1660'larda hl, bata Aristote

les olmak zere Yunan filozoflarnn eski fikirlerine dayanyordu.
Newton derslerine yeterince alp diplomasn 1665'te ald. Fakat
ayn zamanda, Kepler, Galileo ve Descartes gibi daha modem d
nrlerin eserlerini de okuyup 17. yzyln ortalarndaki yeni bili
mi de renmiti. 1665'te Londra'da veba salgn balaynca Cam
bridge niversitesi kapand, Newton da memleketi Lincolnshire'a
geri dnd. Burada iki yl kald, rendikleri zerine kafa yorup
evrenin ileyii hakkndaki kendi fikirlerini gelitirmeye balad.
te bu iki yllk zaman zarfnda yksek matematii icat edip kendi
ktle ekim kuramn gelitirdi, kendi k ve renk kuramn ortaya
koydu. Fakat bunlardan hibiri yllarca hibir yerde aklanmad;
Newton iin bu problemleri zmek yeterliydi. Meslektalar (Newton'un ne iler evirdiini anladklar zaman), onu almalarnn
meyvelerini herkes grsn diye bir eyler yaymlamaya ikna etmek
iin akla karay setiler.
1660'lara gelindiinde k hakknda iki rakip kuram vard.
Fransz fiziki Pierre Gassendi'nin (1592-1655) benimsedii kura
ma gre k, tahayyl edilemeyecek hzla hareket eden minik par
ack seliydi. Descartes tarafndan ne srlen teki kurama grey
se, bir yerden bir yere fiziksel olarak hareket eden bir ey yerine,
evren gzlere bask yapan ("plnum" [dolgunluk] ad verilen) bir
maddeyle doluydu. Bu basn ya da "harekete eilim", grme deni
len olay meydana getiriyordu. Gne gibi parlak bir cismin hare
keti, darya doru bir itme uyguluyordu. Bu itme, annda aktar
lp parlak cisme bakan insan gz tarafndan hissediliyordu.
ki savn da sorunlar vard. Eer k minik paracklarn ak
ysa, iki insan yz yze gelip birbirlerinin gznn iine baktn
da ne olur? te yandan, grmek plenum'nn gz zerindeki basn
cyla oluyorsa (Newton'un kendi defterinde belirttii gibi) gece ko
an insan etrafn grebilmeli, zira koucunun hareketi plenum'nn
gzlere basn yapmasn salayacaktr.
Newton n parack (tanecik) ak olduunu ileri sren ku
ram destekliyordu - zellikle de kendi mekanik yasalar parack
larn davrann aklamada baarl olduu iin. Temelde ayn ya
salar gnein etrafndaki gezegenlerin hareketlerine, top gllesinin
uuuna ya da k paracklarnn davranna da uygulayabilece
KADM IIK
59
ini dnyordu. Bir anlamda fiziin bir birleik kuramn olu

turmaya alyordu; yaad dnemin 300 yl tesindeydi. Fakat
1661'de Newton Cambridge'e gittiinde Descartes'n rakip gr
ndeki gelimeler daha mit vaat edici olmaya balamt.
lk haliyle Descartes'n k kuram gze uygulanan sabit bir ba
snc ngryordu. Fakat bunu, parlak bir nesneden da yaylan
basn atlar (puises) ieren bir kuram haline getirmek iin kk
bir adm yetmiti. Bu atlar glckteki halka dalgacklar gibi de
il, elinizle glcn yzeyine tokat attnzda glckteki suyun
iinde hareket eden basn atlar gibi (tam tamna sesin, kayna
ndan dar doru nasl yayldn aklayan, imdi bildiimiz ba
sn dalgalarna denk den) dalgalar yaratyordu. 1660'larn bala
rnda, en azndan iki kii, ngiltere'de Robert Hooke ve Hollanda'da
Christiaan Huygens bu erevede dnerek n tam tekmil dal
ga kuramn gelitirme yolunda ilerlemeye balamlard.
Birazdan Hooke hakknda daha fazla bilgi vereceim. Huygens,
geerken deinmekten daha fazlasn hak ediyor, zira Newton'dan
sonra zamannn en byk fizikilerindendir - hi azmsanacak bir
ey deil, nk Newton hl gelmi gemi en byk fiziki ola
rak grlr.
Nevvton'un Glgesinde
Huygens 1629'da Lahey'de domutur. Aile hayat Newton'unkinden son derece farklyd; babas diplomat ve airdi, Orange Krali
yet Ailesi iin nesillerce diplomatik grevlerde bulunmu bir aile
den geliyordu. Genliinde Orange Prensi'nin ordusunda hizmet ve
ren ve 1628-1649 yllar arasnda Hollanda'da yaam olan Descartes, Huygens ailesini sk sk ziyaret ederdi. Christiaan'n kariyer se
iminde bunun nemli bir etkisi olmu olabilir. Huygens matema
tik ve hukuk eitimi alm ve aile geleneini devam ettirerek diplo
matik kariyer elde etmitir. Fakat 1649'da okul eitimini tamamla
dktan sonra yurda dnm ve sonraki 16 yl babasnn verdii har
lklarla soylu bir bilim insan olarak geirmitir.
Bylesi ayrcalkl bir zgemie ve kaprislerini yerine getire
cek gte ve istekte bir aileye sahip olan Huygens iin doa bilimi
60
ne merak sarp hevesli, amatr bir bilim insan olmak zor olmasa
gerekti. Fakat bilimin her cephesine kar ilgi duyuyordu, belli alan
larda nemli katklarda da bulundu. Sradan bir hevesli olmann ok
tesine geip o kadar baarl olmu, o kadar tannmt ki, Fransz
Kraliyet Bilim Akademisi 1666'da kurulduunda Huygens oradaki
kurucu yedi yeden biri olarak almak zere davet edildi. 1681'e
kadar orada kald. Daha sonra ksmen sal ktye gittii iin,
ksmen de Katolik Fransa'da Protestan grlerinden dolay zulm
grme tehdidinden kamak iin Hollanda'ya dnd. Yurtdna ara
da bir kt. Bir keresinde de 1689'da Londra'ya gitti ve burada Isaac Newton'la tant. 1695'te Lahey'de ld.
Huygens bir adan Newton gibiydi. Fikirlerini yaymlamay
hep geciktirdi. Geri bunun asl sebebi yazlar baslmadan nce
noktasna virglne kadar her eyin kesinlikle kusursuz olmas iin
gsterdii ar titizliiydi. Bu saplantl zen, 17. yzyl bilimine
yapt ilk byk katk olan sarkal saat zerinde alrken ok
iine yarad.
Galileo 1581'de sallanan sarkacn dzenli bir ritim tutturduu
nun farkna varm olsa da, salntnn bykl ne olursa olsun,
Huygens 1650'lerde pratik bir tasarm buluncaya kadar hi kimse
sarkacn dzenli salntsndan doru bir saat yapmay baarama
mt. Huygens'in tasarmyla alan ilk saat 1657de yapld; bir
yl sonra kilise kulelerindeki sarkal saatler tm Hollanda'da sra
dan bir grnt oluturmaya balamt. Bu icat ayrca zaman do
ru lme bakmndan bilimin de ehresini deitirmitir - mesela
Rpmer'in k hzn belirlemesinde ve astronominin baka alanla
rnda hayati neme sahiptir. Huygens 1674'te kule saatinden bir
adm daha ileri giderek ilk kol saatini gelitirmitir. Bu saat zembe
rekle alyor, sarka yerine nazm arkla kontrol ediliyordu (Hooke bamsz olarak ayn fikri bulmusa da ilk alan rnei Huygen gelitirmitir).
Huygens teleskoplar da tasarlam, astronomi gzlemleri yap
mtr. 1655'te Satrn'n en byk uydusu Titan' kefetmitir ve
Satrn'n halkalarnn doasn doru olarak tarif eden ilk kiidir.
Astronomi almalar ve daha iyi teleskoplar yapma abas saye
sinde n doasyla ilgilenmeye balam, bunun sonucunda da
en byk baars, yani n tam tekmil zmlenmi dalga kura
KADM IIK
61
m ortaya kmtr. Esas olarak 1678'de tamamlanm olan kuram

ancak 1690'da tam olarak yaymlanmtr. Huygens'in kuram
n aynadan nasl yansdn ve havadan cama ya da suya getiin
de nasl krldn (bkldn) aklayabiliyordu. Descartes'n
fikrinden yola karak n birbiriyle arpp duran paracklarn
hareketi olduunu ngryordu. Bunlar birbirini drterek kresel
bir basn dalgas olarak kaynandan yaylyordu. Kuram zellikle
nemli bir tahmini ortaya koyuyordu: Krlmann aklanmas iin,
n daha youn ortamlarda (cam ya da su gibi), daha az youn
ortamlara gre (hava gibi) daha yava gitmesi gerekiyordu.
Huygens'in talihsizlii Newton'un glgesi altnda kalm olma
syd. Newton'un "doa felsefesi"ndeki nefes kesici baarlar -h a
reket yasalar ve ktle ekimi kuram- 1687'de nl Principia'da ya
ymlanmt. Ik hakkndaki grlerinden bir ksm 15 yl nce
sinde yaymlanmt, fakat kuram bir btn olarak -birazdan anla
lacak sebeplerden dolay- 1704'e kadar yaymlanmad. Newton'un
en byk bilim dhisi olarak hak ettii hreti sayesinde, 18. yz
ylda hareket yasalan ve ktle ekimi kuram kadar k hakkndaki fikirleri de kutsal kitap gibi grlyordu. Newton'un kla ilgili
grleri n paracklardan olutuu ynndeydi - yani, tabii
ki, Huygens'in kuram yanl olmak zorundayd. Fakat dhiler bile
bazen hata yapar, zaten parack hipotezi Newton'un k kuram
nn kesinlikle en nemli zellii deildi. Asl renkler kuramyla ilk
olarak zamannn bilim camiasnn dikkatini ekmiti - Huygens'in
k zerine yapt alma gibi, Newton'un kuram da astronomiy
le balantlyd.
Newton'un Dnya Gr
Newton'un renk kuramnn nemi sadece o konuda hakl olmasn
dan deil, ayn zamanda sonulara varma biiminden gelir. Newton'
dan nce filozoflarn doal dnya hakkndaki grlerini gelitir
me ekilleri ounlukla salt dnmekten ibaretti. rnein Descar
tes n parlak bir cisimden gze yaylyor olabileceini dn
m ama fikirlerini test etmek iin deneyler yapmamtr. Tabii ilk
deney yapan Newton deildi - zellikle Galileo eik dzlem ze
62
rinde yuvarlanan toplar incelemesiyle ve sarkalar zerine yapt

almayla yolu amt. Fakat Newton bilimsel yntem denen e
yin temelini aka ifade eden ilk kii olmutur - modem bilimin
dayana olan fikir (hipotez), gzlem ve deney kombinasyonu.
Newton'un renk kuram Cambridge niversitesinden ald zo
runlu tatil srasnda yapt deneylerde ortaya kmtr. 1665'e ge
lindiinde, gne nn gen bir cam prizmadan getiinde gk
kua gibi renk tayfna dnebilecei gayet iyi biliniyordu. Bu
durumun standart aklamas beyaz n saf, katksz olduu ve
camdan geerek kirlendii ynndeki Aristotelesi gre dayan
yordu. Ik prizmaya girince bklr ve sonra genin teki tarafna
dz olarak gider, oradan da tekrar bklp havaya kar. Ayn za
manda da k tek bir beyaz noktadan darya bir renk eridi halin
de yaylr. genin tepesinden aa doru giderken k tepede en
az bklr ve camda en yakn mesafede yolculuk ederek krmz
olarak kar. Aada, camn geniliinin fazla olduu ksmda, priz
maya girerken birazck daha fazla bklen k camda daha ileri gi
der ve teki taraftan havaya mor olarak kar. kisi arasnda gkku
ann btn renkleri vardr - krmz, turuncu, sar, yeil, mavi, ivit ve mor. Perdedeki kk bir delikten karanlk bir odaya giren
k demetine bir prizma tutulursa {camra obscura gibi bir dze
nek), pencerenin karsndaki duvarda renk tayf grlebilir.
Aristotelesi gre gre camda en ksa mesafeyi gemi olan
beyaz k en az deiime urayp krmz k olmutur. Camda bi
raz daha uzun mesafeyi gemi olan beyaz k daha fazla deiime
urayp sar olmutur - ve bu mora kadar byle devam eder.
Newton bu fikirleri kendi yapt prizmalarla ve renk deiimi
ni en aza indirmeye alarak farkl biimlerde kestii merceklerle
fiilen denemitir. Farkl renk demetlerini ayrt eden ilk kii Newton'
dur ve renk tayfnn yedi rengine adlarn vermitir (tayf kasten ye
diye blmtr nk yedi szde mistik yan anlamlar olan asal bir
saydr; eer gkkuandaki ayr bir renk olan "ivit mavisi"yle
mavi ve moru birbirinden ayrt etmede zorluk ekiyorsanz kesin
likle yalnz deilsiniz!).
Newton'un bu srada yapt en nemli deney ilk prizmann ar
kasna ikinci bir cam takoz yerletirmekten ibaretti, fakat bu tako
zun teki yz yukar bakyordu. Yukar bakan ilk prizma bir be
KADM IIK
63
yaz k beini gkkua renklerine ayryordu. Aaya bakan

ikinci prizmaysa tayfn yaylm renklerini tekrar birletirip bir be
yaz k beine eviriyordu. Ik camda daha da fazla yolculuk
yapmasna ramen bozulmuyor, tekrar ilk arlna dnyordu.
Newton'un fark ettii gibi beyaz k hi de "an" deildir, aksine
gkkuann btn renklerinin bir karmdr. Krlma olduunda
farkl k renkleri farkl miktarlarda bklrler, fakat btn renk
ler balangtaki beyaz k beinde mevcuttur. Bu, devrim yara
tan bir fikirdi, hem Aristoteles felsefesinin temel bir ilkesini altst
ettii hem de salam deney temeline dayand iin. Fakat Newton
kefini dnyaya sylemekte acele etmiyordu. Bunun yerine, 1655'
te n doas hakknda edindii igr onu teleskop yapmada ye
ni bir yaklam uygulamaya yneltmiti.
Byk mercek kullanan teleskoplarn (mercekli teleskoplar) so
runlarndan biri merceklerin de beyaz renk tayfna ayrma ei
liminde olmasdr. Bu, renkli glgeler yaratr ve baklan nesneyi bu
lank gsterir. Renk sapmas denilen bu olay yldzlar incelemek is
terseniz zellikle elverisiz bir durumdur. Newton buna sebep ol
mayacak bir mercek sistemini kurmann zor olacann farknday
d (zor, ama imknsz deil; farkl krlma zelliklerine sahip iki ya
da daha fazla cam paradan yaplan "akromatik" mercekler renk
sapmasna sebep olmayan teleskop yapmnda kullanlabilir). Bu
nun zerine byk mercekler yerine bkey bir ayna kullanarak bir
teleskop tasarlad ve imal etti - aynal teleskop.
Newton'un yanstcs u parlak fikre dayalyd: Teleskobun ar
kasndaki byk bkey bir aynadan yanstlan k 45 derece eim
li kk dz bir aynaya gelerek oradan grnty teleskop gvde
sinin yan tarafndaki deliine gnderecekti. Gzlemci, bayla g
neten gelen kesmeden bu delikten bakarak yldzlar gzlemleyebilecekti. Basit ama harika bir fikirdi bu; ne var ki, eldeki mal
zemeyle uygun aynay yapmak uzman bir maketi olan Newton'un
kendisinin stlendii meakkatli bir iti. Sonuta ortaya kan yak
lak 15 cm (6 in) uzunluunda bir aletti, onun drt kat uzunlu
undaki mercekli teleskoplardan dokuz kat byk grntler elde
edebiliyordu - stelik renk sapmas oluturmadan.
Veba tehlikesinin azalmaya balad o sralar niversite yeni
den alm ve Newton Cambridge'e geri dnmt. 1667'de Tri-
64
nity College'a retim grevlisi seildi. Ayn yl ngiltere Hollanda'

yla sava halindeydi ve Hollanda donanmas Thames'de ngilizlere
kar baarl bir hcumda bulunmutu. Toplarn sesi Cambridge'
den duyuluyordu ve herkes bunun sebebini biliyordu; Newton Hol
landalIlarn muharebeyi kazandn iddia ederek (sonradan hakl
olduu kt ortaya) meslektalarn etkilemiti. Newton'un gerek
esi uydu: Top atlarnn sesi gittike ykseliyordu, demek ki mu
harebe gittike yaklayordu, yani ngilizler geri ekiliyordu.
1669'a gelindiinde Newton matematik alanndaki almala
rndan dolay Cambridge dnda da tannmaya balamt. O yl Lu
cas Matematik Profesrlerinin ilki olan Isaac Barrow (1663'te atan
mt) istifa etti ve bu da Newton'un lehine oldu. Baarl bir mate
matiki olmasna ramen Barrow'un baka emelleri vard ve ok
gemeden nce Kraln papaz, sonra da Trinity College mdr ol
du. Barrow'un, Lucas Krss'n kuran Henry Lucas'm vasiyetini
yerine getirenler zerindeki etkisi, kendisinden sonra gelecek kii
nin yine Trinity'den, yakn zamanda matematik alannda isim yap
m biri olmasn salad.
Bu atama Newton'un Cambridge'deki yerini salamlatrmt,
fakat bir dizi dzenli ders vermesi gerekiyordu. lk ders dizisi iin
setii konu matematik deil, optik ve renk kuramyd. Teleskoplar
daki renk sapmasna da zel yer ayrmt. Ayn zamanda yeni teleskobunu Cambridge'de ve civarnda bulunan meslektalarna gurur
la gsteriyordu; hatta Newton'un bugne kadar gelen ubat 1669
tarihli en eski mektuplarndan biri (kime yazld bilinmiyor) b
yk oranda bu teleskobu anlatr.
Bu olaanst aletin haberi 167 Tin sonlarnda Kraliyet Cemiyeti'ne ulat (cemiyet 1645'ten beri gayriresmi yapda mevcudiye
tini srdrmse de resmi olarak 1662'de kurulmutu) ve cemiye
tin bakan Henry Oldenburg teleskobu grmek istedi. Barrow te
leskobu Newton adna Londra'daki cemiyete gnderdi. Ocak 1672'
de Oldenburg Newton'a icadyla ilgili vg dolu bir mektup yazp,
teleskop haberinin o srada Paris'te bulunan Huygense iletildiini
de haber verdi. Bylece Newton'un yeni bir tr teleskobun mucidi
olarak n Avrupa ana ktasna yaylmt; bu icadndan dolay 11
Ocak 1672'de Kraliyet Cemiyeti'ne retim grevlisi seildi. Bir
ka hafta sonra da renk kuramn ortaya koyan ilk fizik makalesi
KADM IIK
65
Oldenburg'a yazlm bir mektup eklinde yaymland. 19 ubat

1672'de Cemiyet'in kard Philosophical Transactions'da yerini
ald ve Newton'un mehur akademik kavgalarndan ilkine sebep
oldu.
1635'te domu ve 1703'e kadar da yaayacak olan Robert Hooke o srada Kraliyet Cemiyeti'nin Deney Sorumlusuydu. Bilim dn
yasnda adn kabul ettirmi bir isimdi, k ve renk hakknda ken
di fikirleri vard (Huygens'inkinden daha eksik olan kendi k dal
ga kuram 1665'te yaymlanmt) ve daima btn almalar iin
ncelik iddia etmeye istekliydi. Newton'un mektubuna yukardan
bakan bir tavrla cevap yazarak n taneciklerden oluabilecei
fikrini kabul etmemi, renk kuramnn da aslnda tanecik hipotezi
ne dayanmadn grememiti. Karlkl sert yazmalar srasnda
Hooke Newton'un kuramnda zgn olan eyin yanl olduunu,
doru olan eyin de zgn olmadn ima etti. Ortaya kan kav
gann iki etkisi oldu. Newton genel olarak bilim camiasndan eki
lip Cambridge'de kendi halinde yaamaya balad ve pek bir ey
yaymlamad (Hooke lene kadar, tamamlanm optik kuramn ba
rna bast. lnce tamamn yaymlayp son sz sylemi olacak
t). kincisi, Newton'un u nl szne vesile oldu: "Daha ileriyi
grdmse Devlerin omuzlarnda dikildiim iindir." Hooke'un ufak
yapsna gnderme yapan ve ayn zamanda zek olarak da ufak ol
duunu ima eden alayc bir szd bu.17
Ne var ki, renk kuramn eletiren baka biriyle yapt yaz
malarda Newton kendi alma ynteminin -yani artk bilimsel
yntem denilen eyin- iyice kavranmasn salad. Fransz Cizvit
Ignace Gastn Pardies Newton'a Paris'ten yazp Newton'un belli ki
saygl bulduu bir uslupla kuram hakknda birka ey syledi.
Newton Pardies'a aptal muamelesi yapmayp argmanlarn daha
ayrntl aklad:
yle grnyor ki felsefe yapmann en iyi ve en gvenli yolu nce eyle
rin zelliklerini dur durak demeden incelemek ve bu zellikleri deneyler17. Devler alntsnn Newton'un ktle ekimi kuramyla bir ilgisi yok. 1675'
te Hooke'a yazlm bir mektuptan geliyor, Principia yaymlanmadan 12 yl n
cesinden. Hooke'la olan kavgann ayrntlar iin bkz. Gribbin, In Search of ihe
Edge of Time, Birinci Blm.
66
de tespit etmek, sonrasnda da yava yava bunlar aklayan hipotezlere

doru gitmek. Hipotezler sadece eylerin zelliklerini aklamak iin kul
lanlmaldr, yoksa onlar belirlemek iin varsaylmamaldr; en azndan
birtakm deneyler dzenlememizi salamadklar srece.18
Bilim denilen ey de zaten budur. Kuramnz ne kadar harika

olursa olsun, deney sonularyla rtmyorsa doru olamaz. r
nein, Newton'un k kuram da (belki de "hipotezi" dememiz ge
rekir; geri Hooke bu fikirler iin bu deyimi kullandnda Newton
kzmt) krlmay n bir ortamdan baka bir ortama getiinde
hzndaki deiiklikle aklar. Fakat Huygens'in kuramnn aksine
tanecik kuramna gre n daha youn ortamlarda daha hzl yol
almas gerekir. te iki fikri birbirinden ayrmann ak seik bir yo
lu; Newton n aslnda daha youn ortamda daha yava yol ald
n gsteren deneyleri grebilseydi o zaman n dalga olarak
hareket ettiini kesin kabul ederdi.
Newton dnyann ileyiini aratran bilimsel yntemi kurma
nn yan sra (Huygens ve adalaryla) gerekliin ilk bilimsel
paradigmasn, yani modelini de kurmutur. Buna gre evren belli
kurallara ya da yasalara uyuyordu ve gnein etrafndaki gezegen
lerin hareketleriyle bir k demetinin bklmesi kadar birbirinden
farkl olaylar, kaprisli tanrlarn keyfi ileri olarak deil bu kuralla
rn uygulanmasyla aklanabilirdi.
On yedinci yzyl biliminin devlerinden gnmze gelen imge
genellikle, yerinde bir tespitle, deitirilemez kurallara uyarak "sa
at gibi ileyen evren" imgesidir. Fakat doru imge, ilerleyen sani
yeleri birer birer gsteren modem saat ya da kol saati deil. Daha
ziyade, 17. yzyln byk bir katedral saatini dnmeliyiz, Huy
gens'in tasarmyla yaplm koskoca sarkal bir saat. Dililer, ark
lar sadece saati altrmyor, ayn zamanda aziz resimlerinin oldu
u o incelikli grnty hareket ettirip anlar alyor ve baka me
kanik ileri belirlenmi saatlerde yerine getiren karmak mekaniz
may altryor. te gezegenlerin gnein etrafnda dans ettii ke
finin ve baka doa olaylarnn aklanmasnn yolunu yapan 17.
yzyl biliminin "saat gibi ileyen evren" imgesinin modeli buydu.
18. Aktaran Westfall, Never at Rest, s. 242.
KADM IIK
67
Newton'un miras, evrendeki her eyin davrannn katedral

saatlerindeki aziz figrlerinin hareketleri gibi nceden bilinebilir
olduu fikri ile insan beyninin anlayabilecei nispeten kolay yasa
larn evrenin ilemesini salayan eyi anlamaya yeterli olduu fik
rini birletirir. Bu baarlarn altnda, n doasn anlama
konusundaki bu ileri admn Newton'un tanecik kuramnn yanl
olduunu gstermesi nemini yitiriyor. Ama yine de nemli bir
admd bu.
Gen Fikirler*
In dalga olarak yol aldnn dorudan kant Newton'un zama
nnda zaten vard. Fakat kant biraz zayft, bu alma pek bilinmi
yordu ve fenomenin aklamas tamam deildi. Bu kant Newton
gibi, karanlk bir odaya kk bir delikten giren bir k demetinin
davrann inceleyen talyan fiziki Francesco Grimaldi (1618-63)
tarafndan ortaya konulmutu. Grimaldi k demeti ikinci bir k
k delikten geip bir perdeye yansynca perdedeki k beneinin
delikten hafif byk olduunu ve renkli saaklar yaptn kefet
miti. Ik kk delikten geerken farkl renkler farkl miktarlarda
olmak zere biraz dalmt.
Ayrca, n karsna kk bir engel konulduunda, perdede
grnen glgenin kenarlar renkliydi. Burada k glgenin saak
larna szmt; glgenin iine dalm ve yine farkl renkler farkl
miktarlarda yaylmt. Bu iki etki de ok kktr, fakat dikkatli
gzlem ve lmle tespit edilebilir. Grimaldi bu fenomen ailesine
krnm adn vermiti - yansma ve krlmayla birlikte gnder
menin nc yolu. Ama Grimaldi'nin krnm hakkmdaki bu al
mas ancak 1665'te, lmnden iki yl sonra yaymlanmt. Bu yz
den bilim camiasnn Newton'un fikirleriyle heyecanla ilgilendii
srada n dalga kuramn savunmas mmkn deildi. Hooke da
n tam bir doru halinde yol almadn, yoluna kan nesnenin
glgesinin kenarlarna szdn kefetmiti. Fakat Newton tamam
* Yazar "gen" szcnn ngilizce karl olan "young" kelimesini kul
lanarak, bu ksmda bahsedecei Thomas Young'a gnderme yapyor.
68
lanm optik kuramn yaymladnda Hooke'un neden dalga kura

mn savunmak iin ortalarda olmadn grmtk.
Newton'un fikirleri 18. yzyldaki bilimsel dnceye hkim
olsa da n dalga kuramn savunanlar da yok deildi. Bu fikrin
en nde giden destekisi 1707'de Basel'de domu svireli mate
matiki Leonhard Euler'di. Newton 1727de ldnde Euler'in yir
minci doum gnne sadece birka hafta vard. Euler btn zaman
larn byk matematikilerinden biriydi, hem kuramsal matematik
le hem de gelgit olaylar, sv mekanii, Newton'un yasalarn kul
lanarak gk cisimlerinin hareketlerini tahmin etme ve benzeri alan
lardaki uygulamalaryla ilgileniyordu. Byk bir bilim insan olsa
da bazen aptalca hatalar yapyordu. 1730'larda Rusya'da St Petersburg'da matematik profesryken astronomi almas srasnda g
nee bakmas sonucu sa gz grme yeteneini kaybetti. Otuz yl
sonra St Petersburg'a Bilim Akademisi Mdr olarak geri dnd
nde (Byk Katherina zaman) katarakt nedeniyle teki gz de
grmez oldu; fakat grevinde kald, 1783'te lene kadar btn g
rev ve sorumluluklarn yerine getirdi. Hayatnn son 15 yl boyun
ca matematiki olarak faaldi. Hesaplar tamamen kafasndan yap
yor ve keiflerini bir asistanna yazdryordu. 76 yanda ld gn,
zamannn bir ksmn yenilerde icat edilmi scak hava dolu balon
larn ykselme yasalarn hesaplayarak geirmiti.
Eulerin k kuram St Petersburg'da kald iki ksa dnem ara
snda, Byk Frederick'in Berlin'deki Bilim Akademisi'nde alr
ken 1746'da yaymlanmtr. Bu alma n minik paracklarn
bir ak olarak yolculuk ettii fikrinin ierdii btn o glklere
(krnm bu ekilde aklamann gl de dahil) iaret etmi ve
n titreimleriyle ses dalgalarnn titreimleri arasndaki zel ben
zerlii ortaya koymutur. O sralarda titreimi salayan ortam iin
kullanlan terim "plenum"dan "esir"e dnmt. Euler 1760'larda yazd bir mektupta "ses havaya gre neyse" gne da "esi
re gre odur" demi, gnei de "k alan bir an" olarak tasvir et
m iti.19Ama yine de dnya ikna olmamt. Dalga kuramnn ancak
bu fikri test etmek iin yeni deneyler yapldktan sonra tanecik ku
ramnn yerine gemi olmas nemli bir noktadr. Newton'un tane
19. Aktaran Zajonc, Catching the Light, s. 99.
KADM IIK
69
cik k kuram, bilimin yaplma biimine dair Newtoncu paradig

mann dorudan uygulanmas sonucunda ba aa edilmitir.
lk adm 1773'te doan ve Euler ldnde 10 yanda olan Britanyal fiziki Thomas Young tarafndan atlmtr. Ya burada nem
siz grnebilir; fakat Young gerekten dhi bir ocuktu. Pek ok in
sann bir mre sdrdndan daha fazlasn bu on yla sdrmt.
ki yandayken ngilizce okuyabiliyor ve ona pek dkn olan de
desinin verdii kitaplar hatmediyordu. Alt yanda Latinceye ge
ti, sonra da baka dillere; 16 yana geldiinde Latince, Yunanca,
Franszca, talyanca, branice, Aramice, Sryanice, Samiriye, Arap
a, Farsa, Trke ve Etiyopyaca anlayabiliyordu. Bildii dillerden
de anlalaca zere Young kk yatan beri arkeoloji ve eski ta
rihle ilgileniyordu; aslnda neredeyse her eyle ilgileniyordu. 1792'
de, 19 yandayken, tp renmeye balad, Londra'da tp meslei
ni icra eden varlkl bir aile bynn yanma gitmeyi dnyor
du. Londra'da, Edinburgh'da ve Gttingen'de eitim grd ve he
kimlik diplomasn 1796'da bu Alman niversitesinden ald. Fakat
tp renciliinin ilk ylnda gzn odaklanma mekanizmasn kas
larn gzdeki mercein eklini deitirmesiyle aklam, bu al
mas sayesinde de daha renciyken 21 yanda Kraliyet Cemiyeti'
ne ye seilmiti.
Young hekimlik diplomasn aldktan sonra Almanya'da seyahat
etti, sonra Cambridge'de iki yl alt, ok eitli bilimsel alma
lar gerekletirip ok ynllnden dolay "Fenomen Young" la
kabn ald. 1800'de Londra'ya dnd ve hekimlik yapmaya bala
d, daha sonra St George Hastanesi'nde hekim olarak almaya ba
lad. 1811'den 1829'da ld gne kadar burada alt. Fakat tp
pek ok ilgi alanndan sadece biri olarak kald.
Young astigmatizmi gzdeki korneann kvrmndaki bozukluk
lar olarak aklad. Renkli grmenin, gzdeki farkl alc sinirleri et
kileyen sadece rengin (krmz, yeil, mavi) bir kombinasyonuy
la gerekletiini fark eden ilk insand. Fizik alannda nemli al
malar yapt (molekllerin byklkleri hakkndaki ilk tahmin de
dahil). Kraliyet Cemiyeti'nin Dileri Bakanln yapt (hi kuku
suz dillerinden bazlar ie yaramtr). 1815'ten itibaren, erken ya
ta balayan kadim tarih ilgisine geri dnd. Eski Msr uygarl
zerine makaleler yaymlad ve 1799'da Nil Nehri'nin az yaknla
70
rnda bulunmu olan Rosetta Ta'mn deifre edilmesine yardmc

oldu (Young muhtemelen Rosetta Ta'mn zerindeki kadim yazla
r zmede barol oynamt, fakat bu sorun zerindeki asl al
mas Encyclopaedia Britannica'nm ekinde imzasz olarak yaym
land iin tam hakk verilmedi). Fakat bu ve baka her eye ramen
Young en ok n giriim fenomenini incelemesiyle hatrlanr.
Giriimle ilgili ilk deneyler Cambridge'de olduu 1797-99 ylla
r arasnda gerekletirilmitir; Londra'ya dndnde deneyler
devam etmi ve 19. yzyln balarnda Young dalga kuramnn ya
nnda yer alarak Britanyal kukucu bir bilim cemiyetine bu deney
lerin net ve doru aklamalarn sunmutur. Young bu kitabn n
sz ksmnda anlatlan temel giriim deneyini hem iki yuvarlak i
ne deliiyle hem de iki dar yarkla gerekletirmitir (daha doru
su icat etmitir). Dahas, baz ekillerde, Newton'un kla yapt
kendi deneylerinin bazlarn dalga kuramn kullanarak aklam
tr. In her bir renginin belli bir dalga boyuna karlk geldiini ve
n bklme, krlma ya da krnma miktarnn dalga boyuna
bal olduunu fark etmitir. Bu bilgilerle donannca, Newton' un
kendi verilerini kullanarak krmz n dalga boyunu 6.5 x 10~7,
mor mkini de 4.4 x 1(H olarak hesaplamtr. Bu iki rakam da
bugn kabul edilmi deerlere uymaktadr. Bu da, Young'm ne ka
dar iyi bir kuramc, Newton'un da ne kadar hassas lm yapan bir
deneyci olduunu gsterir. Rakamlar ayn zamanda, n dalga
olarak yol aldn ispat etmenin neden bu kadar uzun srdn
de gsteriyor. Bu dalga boylar ok miniktir -yaklak, bir metre
nin milyonda birinin yars- ve krnm etkisinin bykl yuvar
lak hesapla sz konusu dalga boylaryla kyaslanr durumdadr. I
n bir nesnenin kenarndan gemesiyle oluan bklme miktar
sadece metrenin milyonda birka kadardr. Fakat, k ift yark
dzeneinden geerken neler olduunu, ne kadar minik olursa ol
sun sadece dalgalar aklayabilir.
1807'de, Newton ldkten sadece 80 yl sonra Young iki delik
li deneyi aadaki ekilde zetlemitir:
[rntnn] ortas daima aydnlk, her iki taraftaki parlak eritler yle ara
lkl ki, deliklerin birinden gelen n tekinden gelen ktan, farz edilen
dalgalanmann [dalga boyunun] bir, iki, ya da daha fazlasnn enine eit
mesafe kadar daha uzun bir yol kat etmi olmas gerekir. Aralardaki karan
KADM IIK
71
lk blmler ise, farz edilen yarm, bir buuk, iki buuk ya da daha fazla
dalgalanmann farkna karlk gelir.20
Bu tarif tamamen dorudur. On yl sonra Young k dalgalar

nn boylamsal olmaktan (ses dalgalar ya da akordeonun krkleri
gibi hareket ynnde ileri geri gitmekten) ziyade enine olduunu
(gittii ynde bir yandan br yana dalgalandn) ileri srd.
Btn bunlarn n dalga doasn ispatlamada yeterli olaca
n dnebilirsiniz. Ne var ki, Young bile zamannn bilim cami
asn Newton'un n doas hakknda yanlm olduuna ikna
edemedi. Newton'un herhangi bir konuda yanldn ileri srmenin
kesinlikle yurtseverlie yakmadna, hatta haysiyetsizlik oldu
una dair yaygn bir hissiyatn var olmasnn yan sra, iki k de
metinin birbirine eklenmesiyle karanlk elde etme fikri Young'n
pek ok meslekta iin anlalmaz bir eydi. Biz bu fikre altk, ta
mamen dalga kuramyla tarif edilen iki delik deneyi saduyumuza
son derece normal geliyor. Fakat 19. yzyln balarnda saduyu
iki k demetini birbirine ekleyince parlakln artmas gerektiini
sylyordu; iki k demetini birbirine ekleyerek karanlk elde et
me fikri, Young'n adalarndan birisinin dedii gibi, "insan hipo
tezleri tarihinde bugne kadar karlatmz en anlalmaz varsa
ymlardan biri"ydi.21 Belki de uygun bir tesadfle, Newton'un tane
cik hipotezine son "Britanya ruhuna aykr" darbe Young'n al
masndan habersiz olan bir Franszdan geldi (tek bir ksa ara dn
da Britanya'yla Fransa'nn 1799-1815 aras savata olduklar d
nlnce bunda alacak bir ey yok).
Augustin Fresnel 1788'de Normandiya'nn Broglie kentinde dn
yaya geldi. 1809'da mhendis oldu ve Fransa'nn eitli blgelerin
de devletin yol projeleri zerinde alt. Optie olan ilgisi sadece
hobiden ibaretti ve Young'n almalarndan Britanya-Fransa sava
srasnda bile belki haberdar olan bilim evrelerinin iinde deil
di. Napolyon yenilip Elbe adasna srgne gidince, Fresnel Kralc
olarak "kageldi"; Napolyon 1815'te Yz Gn iin Elbe adasndan
dndndeyse Fresnel ya protesto ederek grevini brakt ya da
20. Aktaran Baierlein, From Newton to Einstein, s. 95.

21. Henry, Lord Brougham, aktaran Zajonc, Catching the Light, s. 110.
72
SCHR DNGER 'N YAVRU KEDLER
atld (kaytlar net deil). Her halkrda Normandiya'daki evinde

gz hapsine alnmt. Ik hakkndaki yarm yamalak fikirlerini tam
tekmil bir kurama burada dntrd. Napolyon nihayet tahttan in
dirildiinde Fresnel mhendislik iine geri dnd ve optik bir kere
daha yar zamanl ilgi alan haline geldi.22 Fakat bo zamannda,
zorla verilen o tatil dneminde, n yaylmasn aklayan para
ck kuramn nihayet gmmeye yetecek kadar i yapmt.
Fresnel, Poisson ve Parlak Nokta

Fresnelin 1815'te Young'm almasn bilmiyor olmas ok ar
tc gelmeyebilir ama, Huygens'in ve Euler'in almalar hakknda
bir ey bilmiyor olmas epey artc gelecektir. Ne var ki grn
e gre durum buydu. Dalga kuram tamamen kendi almasyd
ve bunu krnm fenomeninin en basit aklamas olarak gelitir
miti. Perinleyici kant, baz alardan iki delik deneyinden de ba
sit, ama daha da artc bir deneyle ortaya kt.
Aslnda tek bir yark (tek delik) kullanarak krnmn ve girii
min yaratt eritler halindeki rnty grebilirsiniz - bunu yap
mak iin yle gelimi bir tehizata ihtiyacnz yoktur. Elinizi y
znze neredeyse dokunacak kadar yakn tutmaya aln. Ortada
ki iki parmanz arasndan parlak bir a bakn, sonra parmakla
rnz aradaki boluk daha da kapanacak ekilde yavaa skn. Bo
luk tmden kapanmadan hemen nce parmaklarnz arasndaki "ya
rklan karanlk eritlerden oluan bir rnt greceksiniz. Araln
ortasnda bir ya da iki koyu izgi grebilirsiniz, daha dikkatli ba
karsanz birka tane de grebilirsiniz.
Fizikiler ayn eyi tek bir dar yark kullanp yarktan kan
bir perdeye yanstarak yapabilirler. Fenomenin tam aklamas
gayet kolay, fakat iin iinde az bir miktar hesap kitap var; bunun
sebebini, n tek bir yarn iki kenarndan geerken bklp g
22. Bu almann bir ksm pratik hayatta kullanld; 1820'de Fresnel bir di
zi emerkezli halkadan yaplm bir tr mercek gelitirdi. Hl Fresnel'in adyla
anlan bu mercek deniz feneri ya da baka uygulamalardan gelen k demetini
younlatrmada kullanlr.
K A D M I IK
73
znze ya da yarn arkasndaki perdeye iki ayr yoldan iki ayr

dalga boyuyla gitmesi olarak dnebilirsiniz. In dalga doa
syla ilgili olarak Fresnel'in kilit kant, bu tek yark krnm dene
yini bir k demetinin nne tek bir kk engel koyup n nes
nenin kenarlarnda bklmesi sonucu glgesinde meydana gelen
giriim etkilerine bakarak tersyz etmitir. Bu biraz da deniz dalga
larnn bir kayann etrafndaki sular dvme biimine benzer, ama
daha kk bir lekte.
1817'de, Napolyon savalarnn nihayet sonu geldiinde, Fran
sz Bilim Akademisi, Young'n almasndan etkilenip (muhtemelen
hl Fresnel'in almasndan habersiz) n doasnn ne olduu
nu kesin bir zme kavuturmaya karar verdi. Krnm fenomeni
ne ilikin en iyi deneysel incelemeyi sunacak ve deneydeki n
davrann tatminkr bir ekilde aklayan bir kuram ne srecek
kiiye dl verilecei duyuruldu. Yarma sadece Franszlara deil
herkese ak olmasna ramen sadece iki bavuru geldi. Bir tanesi,
belli ki, atlak birinin bavurusuydu; tarih, brakn deneyin ayrnt
larn, bu almay sunan kiinin adn bile vermiyor. teki bavu
ru 135 sayfa sren teferruatl bir tez biiminde Fresnel'den geldi.
Tabii o kazand - fakat 1819 Martnda karar aklamak iin topla
nan jriden muhalif olanlar da vard. Jri yeleri arasnda matema
tiki Simeon Poisson, fiziki Jean Biot ve astronom Pierre Laplace
bulunuyordu. Hepsi Nevvtonun kuramnn sk destekisiydi.
Fresnel hi de kt bir matematiki deildi, eitli krnm art
lar altnda n davrann matematik diliyle formel olarak ak
lamak iin Newton'un ve Wilhelm Leibniz'in gelitirdii yksek ma
tematik tekniklerini kulland. Fakat baz denklemler o kadar kar
makt ki, Fresnel bile belli artlarda n bklme ekliyle ilgili
ayrntlar bulmak iin bunlar tam olarak zemedi. Ne var ki Po
isson, koyu Newtoncu olmasna ramen ateli bir matematikiydi.
1781-1840 yllar arasnda yaam ve olaslk almalar, yksek
matematik, elektrik ve manyetizmann davran ve baka pek ok
alanda nemli katklarda bulunmutu. Fresnel'in rneklerinden bi
rini havada kapp ilgili denklemleri zd ve jri yesi arkadala
rna dalga kuramnn altndaki dayana ilk ve son defa ekecek
olan, olmayana ergi yntemine dayal bir argman sundu.
Bir glgenin kenarndaki renkli saan k dalgalarnn krn-
74
myla meydana gelmi olabilecei fikri en azndan dalgalarn hare

ket etme ekline ilikin, saduyunun kabul ettii fikirlerle rtyordu. Fakat Poisson'un yapt hesaplara gre Fresnel'in kuram,
bir k demeti nne yerletirilmi kk yuvarlak bir nesnenin
hemen arkasnda, nesnenin glgesinin tam tamna merkezinde mi
nik parlak bir nokta olacan sylyordu. Karanlk glgenin mer
kezindeki bu tek noktay meydana getirmek iin engelin kenarla
rndan bklen k dalgalarnn birlemesi gerekir. Sama! Pois
son hesaplamalarnn sonularn yle aklyordu:
Mat bir disk zerine paralel k vursun, evresi de. tamamen effaf ol
sun. Diskin glgesi der -tabii k i- fakat glgenin tam merkezi parlak ola
caktr. Ksaca, mat bir diskin arkasndaki merkezi dik a boyunca hi ka
ranlk olmaz (diskin hemen arkas hari). Hatta, n iddeti ince diskin
hemen arkasndan sfrdan balayarak srekli ykselecektir. Diskin arka
snda, ap kadar bir mesafede iddet oktan diskin olmamas halindeki
iddetin yzde 80'i olmutur. Bundan sonra iddet daha yava artar, diskin
olmamas durumundaki iddetin yzde 100'ne yaklar.23
Fakat elbette, iyi Newtoncular olarak jrinin Fresnel'in kuram

n salt mantk ve saduyuya dayal akl yrtme yoluyla knamaya
hi niyeti yoktu. Newton'un artk standart hale gelen, hipotezleri de
neyle test etme yntemiyle jri bakan Franois Arago yaplacak
deneyi ayarlad. Gerekten de glgenin tam ortasnda minik bir k
noktasnn olduunu grd (u gne dek Poisson noktas diye bili
nir). Yuvarlak diskler dnda kk toplarda da grnr, mesela
pompal tfek samalarnda. Fresnel haklyd; Newton yanlmt.
Bunun zerine Arago, Bilim Akademisi Kurulu'nun Mart 1819'da
yapt toplantda unlar bildirdi:
Komisyon yelerinizden M. Poisson, yazarn [Fresnel] bildirdii entegrallerden u tek sonuca varmtr: Yuvarlak mat bir perdenin glgesinin
merkezi, oraya nfuz eden nlar ancak bir para eik olduunda, sanki
perde orada yokmuasna ayn derecede aydnlanabilir. Sonu dorudan
bir deneyin testine tabi tutulmu ve yaplan gzlem hesaplamay mkem
mel biimde dorulamtr;24
23. Aktaran Baierlein, Newton to Einstein, s. 102.

24. Baierlein, Newton to Einstein, s. 103; italikler bana ait.
K A D M I IK
75
Meselenin z budur. Kuramlar ancak deneylerle dorulanrsa geerlidir; sz konusu deney sonularnn bize syledikleri "doru"
olmal ve her iyi kurama dahil edilmelidir. Bu sonular istedii ka
dar tuhaf olsun -nsz'de anlatlan elektronlarn ikili doas gibi
ylece kenara itilip kuramlarmzdan karlamaz.
Tabii dl heyetinin onaylamasyla Fresnel'in n kesinlemi
ti. Arago'yla n kutuplanmas hakknda uzun zamandr var olan
muammalar aklayan enine dalga kuramnn baz ksmlar zeri
ne alt. Ik dalgalarnn gerekten enine olduunu tespit etmede
nemli bir admd bu. Ayrca n sudaki hzn lecek bir deney
nerdi; deney 1850'de yapld ve dalga kuramnn aynen ngrd
gibi, n suda havada olduundan daha yava hareket ettiini
gsterdi - fakat artk zaten n dalga olarak yol aldna kimsenin
ikna edilmesi gerekmiyordu. Fresnel 1823'te Fransz Bilim Akade
m isine seildi ve Newton'un lmnden yz yl sonra, tberkloz
dan lmeden hemen nce, 1827'de Kraliyet Cemiyeti yesi oldu.
Fresnel ldnde daha 39 yandayd. 1829'da 56'nc doum g
nne bir ay kala len Young ondan uzun yaad. ki yl sonra, k
dalgalarnn doasn nihayet aklayacak olan adam skoya'nn
Edinburgh kentinde dodu. Fakat James Clerk Maxwell'in n
doasna ilikin aklamasn dayandrd, elektrikle manyetizma
nn etkileim kuram, 1820'lerde hem Young hem Fresnel hl ha
yattayken oktan gelitirilmeye balanmt.
Ciltinin ra
Michael Faraday 1791'de domu, mtevaz bir aileden gelmesine

ve okul eitimi almamasna ramen azim, kabiliyet ve biraz da an
sn yardmyla 19. yzyln en byk deneysel bilim insan olmu
tur. Faraday, Surrey vilayetindeki Newington kasabasnda yaayan
fakir bir demircinin drt ocuundan biriydi. O srada buras hl
krsal kesimdi, imdi tabii Londra Southwark'un kazas olarak oray
da yuttu. Aile daha sonra kuzey Londra'ya tand ve Faraday 13 ya
nda bir kitap ve ciltinin getir gtr ilerine bakmaya balad.
Matematikten neredeyse bihaber olmasna ramen hasbelkader
okumay renmiti, kitaplarla da evrelenince ne var ne yok byk
76
bir itahla hepsini hatmetti. Devrim kargaasndan kap Man'

gemi olan Fransz gmen patronu onu tevik edip cilti ra
olarak ie ald. Faraday sonraki yedi yl boyunca iini iyi rendi,
daha sonra deneysel bilim insan olarak iine yarayacak el becerile
ri gelitirdi; ayrca eline ne getiyse okudu ve Encyclopaedia Britannica'&dk elektrie ayrlm blmden zellikle ok etkilendi.
Faraday 1810'da, 19 yandayken ehir Felsefe Cemiyeti'ne ka
tld ve bilimsel konulardaki dersleri dzenli olarak takip etti. Te
mel fizik ve kimya rendi, deney almalarnda yer ald. Ayrca
derslerde ayrntl, doru ve tertipli notlar alp bunlar kitap formu
na soktu. Bu kitaplar bilimde bir kariyer iin ona kaplar at.
Faraday'n patronu M. Ribeau dkkndaki mterilerine Faraday'n ciltler dolusu ders notlarn gsterirdi. Mterilerden biri Faraday'n bilime ynelik heyecanndan etkilenmi ve ciltinin ra
nn Sir Humphrey Davy'nin Kraliyet Enstits'nde vermekte ol
duu dersleri takip etmesini salamt. Davynin dersleri mthiti;
kendisi o srada ngilteredeki en nl bilim insanyd. 1778'de do
mu ve baka eylerin yan sra azot oksidi ("glme gaz) tbbi anes
tezide kullanm iin gelitirmitir. En byk fiili baars, derin k
mr yataklarnda sk sk rastlanan doal gazn ate almas riskini en
aza indiren emniyet lambasnn icaddr; Davy lambas maden ocak
larnda kullanlan standart tasarm olmutur.
Zaten bilime k olan Faraday Davy'nin dersleriyle daha da atelenmiti. raklk dneminin sonuna gelmek zereydi (1812) ve
bundan sonras iin kendine meslek olarak ciltilii deil bilimi se
ti. Davy'nin ders notlarn ayrntl biimde yazp kitap formuna ge
tirdi. Bilim alannda ne i olsa yapmaya hazrd ama tek bir i bile
bulamad. Hibir mstakbel patron isiz ciltiyi mstakbel bir bilim
insan olarak ciddiye almyordu. Kurduu tek balant da balarda
devaml bir i gibi grnmyordu. Davy laboratuvarndaki bir patla
ma sonucu geici olarak kr olunca Faraday birka gn onun yar
dmcln yapt, arkasndan da Davy'nin kitap formundaki kendi
ders notlarn gnderip ondan srekli bir i rica etti. Davy'nin guru
ru okansa da bir faydas olmad - Kraliyet Enstits'nde elemana
ihtiya yoktu.
Derken talih Faraday'n yzne gld. Davy'nin asistan bir kav
gaya karm ve bu yzden iten atlmt. Bu i Faraday'a teklif
KADM IIK
77
edildi. Faraday 1 Mart 1813'te21 yanda Kraliyet Enstitsnde a

lmaya balad. Davy pek ok adan ideal bir patron deildi. Uka
layd, baka bilim insanlarnn almalarn kskanr ve hafife alr
d, ayrca abuk sinirlenirdi. Faraday'n ii ilk yl Davy'nin uzun
Avrupa yolculuklarnda uakln yapmakt. Her ne kadar paras az
(haftada 1 gine -ciltilikten kazandndan daha az - ve Kraliyet
Enstitsndeki at katnda iki oda), sfli bir ise de Faraday byk
bilim insanlaryla tanyor ve onlardan birini i banda seyredi
yordu. Bilimsel makaleler yaymlamaya balad (1816), eitli gaz
lar (klor dahil) sv haline getiren ilk kii oldu (1823), 1824te Kra
liyet Cemiyeti'ne ye seildi (o srada Cemiyet'in bakan olan
Davy'nin muhalefetine ramen), 1825'te ham petrolden ayrarak
benzeni kefetti. Ayn yl, Kraliyet Enstitsndeki laboratuvarna
mdr olarak atand, bir yl sonra da dzenli olarak cuma akamla
r ders vermeye balad, ki bu dersler kendi bana bir Viktorya d
nemi enstits haline geldi. Faraday'n n ve baars Davy'yi ge
meye balamt. Davy kendi almasnn, hamiliini yapt biri
nin glgesinde kalmasna bozuluyordu, fakat Davy 1829'da gen
yata ld. Faraday, o zamandan 1861'e, Prens Albert'n ona ba
lad Hampton Court'taki evine ekilene kadar Kraliyet Enstits'
yle neredeyse ayn anlama geliyordu. 1867'de 77. doum gnnden
bir ay nce ld. valyelik niann ve Kraliyet Cemiyeti Bakan
ln (iki kere) reddederek emsalsiz bir rekor krd. "Entelektel
abalar iin dl verilmesini hep aalayc bulmuumdur; cemi
yetlerin ya da akademilerin, hatta krallarn ve imparatorlarn mese
leye karmalar bu aalamay ortadan kaldrmyor," demitir.
Uzun meslek hayatnda kazand pek ok somut baarnn yan
sra, Faraday'n bilime en byk katks elektrik ve manyetizmann
doasn anlamamz salamas olmutur. Bu sadece n nasl ha
reket ettiini kavramamza yardmc olmam, ayn zamanda evre
nin ileyiine ynelik modem anlayn temelini oluturan kuvvet
alan kavramn fizie kazandrmtr.
78
Faraday'n Alanlar
Faraday'n elektrik ve manyetizmayla ilgili ilk nemli aratrmalar
daha 1821'de gerekletirilmiti. nceki sene Kopenhagda Hans
Oersted bir telden geen elektriin, yan bandaki kk bir pusu
lann "inesini saptrdna ilikin artc kefini ilan etmiti. Bel
li ki, telden geen elektrik manyetik bir etki oluturuyordu. Elektrik
akmn ltmz birimle ad lmszleen Andr Ampre, ayn
ynde elektrik tayan iki paralel telin birbirini ektiini, aksi yn
de elektrik tayorlarsa birbirlerini ittiini gstermiti. Daha nce
karmza kan Franois Arago da, dnen bakr bir diskin, zerine
konan pusulann inesini saptrdn kefetmiti.
Philosophical Magazine'in editr Faradaydan bu gizemleri
aratrmasn ve okurlarna aklamasn rica etti. Faraday baz de
neyler yapp elektrik akm tayan bir telin etrafnda dairesel "man
yetik kuvvet izgileri" olduu fikrini ortaya att. Elektrik akm ta
yan asl bir telin sabit bir mknatsn etrafnda dnd ve asl
bir mknatsn elektrik akm tayan sabit bir telin etrafnda man
yetik alann itim gcyle dnd bir sistem tasarlayp kurdu. Elek
trik motorunun ve (daha sonra da) dinamonun, yani elektrik rete
cinin temel prensibi budur. Madem elektrik manyetizmaya sebep
oluyor, diye dnd Faraday, o zaman manyetizmann da elektrik
retebilmesi gerekir.
Bunu 1831'de ispatlad. "Elektromanyetik indksiyon"un en do
rudan rnei, basit bir mknats ubuk tel bobinin iine itildiinde
ya da iinden dar ekildiinde meydana gelir. Mknats hareket
ettii srece telden elektrik akm geer. Faraday hem hareket eden
elektrik akmnn manyetizmay yarattn, hem de hareket eden
manyetizmann elektrii yarattn kantlad. Hareket eden ifadesi
burada ok nemlidir; ikinci etkiyi bulmada gecikmesinin sebebi
Faraday'n balangta sabit bir manyetik alann, yan bandaki bir
telde elektrik akmn indklemesini bekliyor olmasyd.25
25.
Faraday'n fikirlerinin nasl baarl bir ekilde modem bilimin bir para
s haline geldiinin en belirgin gstergesi, daha sonra ortaya konmu "alan" gibi
terimler kullanmadan bu almay zetlemenin neredeyse imknsz oluudur.
KADM IIK
79
Artk Arago'nun diskinin srrn aklayabilirdi: Bakr iletkenin

hareketi mknatsn etkisiyle diskte indklenmi bir akm yaratr ve
bu akm da ("geribesleme" denilen srecin erken rneklerinden bi
rini tekil ederek) manyetik etki yaratp mknats saptrr. Ayn te
mann eitlemesi olarak byk bir mknatsn kutuplar arasnda
dnen bakr bir disk ve biri merkezde, teki kenarda diskin yzeyi
ni fralayan iki telle Faraday Ekim 1831'de ilk elektrik jeneratr
n imal etti.
Faraday bu fenomenleri aklamak iin uzun uzum kafa yoru
yordu. Matematiki deildi, fakat kafasnda resmedebilmek gibi
mthi bir yetenei vard. Neticede devrim yaratacak bir fikirle
kageldi. Evreni dolduran ve birbirine arpp duran minik nesnele
rin etkileimi araclyla etkileri mekanik olarak ileten maddi bir
esir ya da plenum yerine, elektrik ve manyetik kuvvetler, hatta ktle
ekimi, bo uzaya yaylp birbirleriyle etkileen "kuvvet izgileri"
olarak tanmlanabilirdi. Atomlar minik, ii alamaz kat ktleler
olarak grmek yerine, onlara kuvvetlerin younlama merkezi ola
rak bakmamz gerekiyordu - ne eksik, ne fazla.
Kuvvet izgileri kavramn, okulda yaplan deneylerde kdn
altna tutulan mknatsla kdn zerindeki demir talalarn sal
n gren herkes bilir. Demir talalar gerekten de mknatsn iki
kutbu arasnda yay izerek dizilirler. Ama bu Viktorya Britanyas
iin olaanst bir fikirdi, zellikle de doann bilinen btn g
lerine uygulandnda. Faraday Kraliyet Enstits'nde ilki 1844te,
kincisi 1846'da olmak zere iki konferans vermeden nce uzun
uzun dnd. Anlalan o ki, ikinci konferans nceden planlanma
mt - o gn bir konferans verecek olan Charles Wheatstone sah
ne korkusu yznden son dakikada kam, Faraday'a da boluu
doldurmaktan baka seenek kalmamt. Faraday, Wheatstone'un
yapacan umduu konumann zetini verdikten sonra elinde za
man da olunca kuvvet izgileriyle ilgili fikirlerini hazrlksz anlat
maya balad.
Faraday, klasik bir "dnce deneyi" rneiyle insanlardan g
nein uzayda tek bana oturduunu hayal etmelerini istedi. Dnya
Bugn alanlar "herkes biliyor" ve kuvvet izgileri artk pratik akln kapsamnda
- tpk nceki nesillerde esirin pratik akln kapsamnda olmas gibi.
80
bir sihirle aniden u anki yerine yerletirilse ne olurdu? Gnein ora

da olduunu nasl "bilecekti"? Faraday'n savna gre, dnya daha
yerine konmadan nce bile, gnein etkisi ktle ekimi kuvvet iz
gileri biiminde uzaya yaylacakt. Faraday, dnyann gnein kt
le ekim alanna tepkisinin uzaktaki gnein kendisine deil, dn
yann yerel alanndaki kuvvet izgilerinin varlna verdii bir tep
ki olduunu sylyordu. Dnya asndan kuvvet izgileri (alan)
gerektir. Ayn ekilde, manyetik ve elektrik izgilerinin de evren
de kendi yollarn izdiini ileri sryordu. imdiki adyla bu alan
lar gerekti ve maddenin kendisi -atom lar- bu alanlarn younla
t yerlerden ibaretti.
Faraday 1846'daki konferansnda daha da ileri gitti. In elekt
rik kuvvet izgileri olarak aklanabileceini ileri srd. Zaten o
zamana kadar n bir tr dalga -titreim - olduu gayet iyi bilini
yordu. Faraday bu fikri n nasl hareket ettiini btnyle ak
layacak bir hale dntrmek iin gereken matematik bilgisinden
yoksundu. Fakat, 1846 konferansndaki bu fikirler birka yl sonra
yaymlandnda syledii gibi, neler olup bittiinin fiziksel resmi
kafasnda netti: "Byk bir cretle ortaya koyduum fikre gre,
ma, paracklar ve ayn zamanda madde ktlelerini birbirine ba
lad bilinen kuvvet izgilerindeki yksek bir cins titreimdir. Bu
fikir esirden kurtulma gayretindedir, titreimlerden deil."26
Ikta meydana gelen titreimlerin saysnn ne kadar "yksek"
olduu birka yl sonra baka bir 19. yzyl bilim insan olan John
Tyndall'n ho bir kitabnda resmedildi. Tyndall k hznn ok b
yk olduunu, 300 000 km uzunluundaki bir k "stun"unun her
saniye gzmze girdiini ve (mesela) krmz n dalga boyunun
ok ksa olduunu, o uzunluktaki bir krmz kta, yuvarlak ra
kamlarla, 200 trilyon halkacn bulunduunu ve gznzde grme
duyusunu yaratmak iin hepsinin her saniye etkileim iinde oldu
unu sylyordu.27
Faraday'n bu dalgalarn doasn alglay biimi sonraki yirmi
sene iinde Maxwell'in almasyla doruland. Maxwell daha
26. Michael Faraday, Experimental Researches in Electricity, Vol //, Londra:
Taylor & Francis, 1855, s. 451.
27. Tyndall, On Light, s. 63; rakamlar modem hale getirdim.
KADM IIK
81
sonra elektrik ve manyetik alanlarn titreimlerini 1864'te, Faraday

lmeden yl nce, yaymlad drt denklemle aklamtr.
Sihrin Renkleri
MaxweH'in gemii Faraday'nkinden ok farklyd. Newton'la Ein
stein arasndaki dnemin en byk kuramsal fizikisiydi ve 18.
yzyln sekin skoyal ailelerinden olan Penicuik'li Clerk aile
sinden geliyordu. 18. yzylda Clerk ailesiyle baka varlkl bir ai
le olan Middlebie'li Maxwell ailesi arasnda iki evlilik olmutu; James'in babas John Clerk, skoya'nm gney batsnda yer alan Galloway blgesindeki Dalbeattie kasabas yaknlarnda bulunan 1500
ngiliz dnm byklndeki iftlik arazisiyle Middlebie mali
kanesini miras yoluyla alnca, Maxwell adn ald. John Clerk Max
well avukatt, fakat bilime kar byk ilgisi vard ve Edinburgh
Kraliyet Cemiyeti'nin bir yesiydi. Yani James hem gvenli, hem
konforlu, hem de bilim dnyasyla erken yata tanmasn sala
yan bir aileden geliyordu.
Maxwell 1831'de Edinburgh'da dodu, annesi lousalk dne
minde en iyi tbbi bakm alabilsin diye anne babas burada kalm
t. Fakat Maxwell hayatnn ilk on yln Galloway'deki malikane
de, Glenlair House'da geirdi. Evin tek ocuuydu, okumay anne
si retti, ilk eitimine de nezaret etti, fakat Maxwell sekiz yan
dayken annesi 48 yanda ld. O gnlerde Dalbeattie daha da c
ra bir keydi. 1846'da trenyolu gelene kadar Glasgow'a gitmek bir
gn sryordu ve 1837'de Glasgow-Edinburgh hatt alana kadar
Edinburghs gitmek de iki gn sryordu. Maxwell'in yakn akran
lar yoktu, annesinin lmyle yaad travma yetmiyormu gibi
sonraki iki ylda eitim hakknda eski moda grleri olan ve Latinceyi ezbere renmenin nemine inanan bir zel retmenin eli
ne dt. Daha sonra Edinburgh Akademisi'ne gnderildi. ehir
deyken Edinburgh'daki iki halasndan biriyle oturuyor, tatillerde de
Glenlair'deki evine dnyordu.
Galloway'li ocuun akademide okul arkadalar zerinde b
rakt ilk etki hi de dhi olma yolundaki birinin etkisi deildi.
Kyl ivesi vard, giysileri ehirli ocuklarnkinden farklyd, ak
lselimden ziyade pratik becerilere sahip olan babasnn tasarlayp
82
imal ettii ayakkablar giyiyordu. Maxwell okuldaki ilk gnn so

nunda halasnn evine yara bere iinde, st ba paralanm bir
halde dnd. Bir de yeni lakab vard: "Alk". Bu lakap akademi bo
yunca stne yapp kald, ama tabii lakabnn zeksna deil de
tuhaflna ynelik olduu akt.
Bu talihsiz balangca ramen Maxwell okulda iyiydi. Birka
yl sonra bir para sicimle bir oval (baz biyografilerde getii gibi
elips deil) izme yolu tasarlayarak matematikteki kabiliyetini gs
terdi. Babasnn Edinburgh'daki bilim camiasyla olan balantlar
sayesinde, Maxwell'in bu kefi 14 yandayken ilk bilimsel maka
lesi olarak yaymland. Doruyu sylemek gerekirse dnyay sar
sacak bir keif deildi bu - fakat Maxwell'i erken yata Edinburgh'
daki bilim camiasyla tantrm oldu.
1847'de 16 yandayken (o sralarda skoya'da niversiteye
girme ya) Maxwell Edinburgh niversitesi'ne geti. Ne var ki,
drt yllk programn yln tamamladktan sonra Cambridge'e
geip 1854'te matematik blmn bitirdi. 1856'da Aberdeen'deki
Marischal College'da Doa Felsefesi profesr oldu, fakat bu okul
1860'ta King's College'la birleip Aberdeen niversitesi olduun
da iki doa felsefesi profesrnden birinin grevi brakmas gere
kiyordu. Maxwell Marischal College'n mdrnn kzyla evli ol
masna ramen daha kk olduu iin iini kaybetti. Be yl Lond
ra'daki King's College'da kald, fakat 1865'te babas lnce skoya'daki ailesinin evine dnd. Alt yl boyunca orada soylu bir ift
i ve amatr bir bilim insan olarak kald (frsattan istifade elektrik
ve manyetizma hakkmdaki byk eserini burada kitap formuna ge
tirdi), fakat 1871'de tekrar Cambridge'e dnp Cambridge niver
sitesinde ilk deneysel fizik profesr ve Cavendish Laboratuvarf
nn ilk mdr olmaya ikna edildi. Buray bilimin en sekin mer
kezlerinden biri haline getirmede nemli rol oynad. Ne var ki 1879'
da, annesinin ld yata ve ayn hastalktan, kanserden ld.
Maxwell'in ilgi alan 19. yzyl fiziinin geni bir blmn
kapsyordu. Bunlarn iinde, gazlarn kinetik kuram, s ve termo
dinamik, Satrn'n halkalarnn yaps ve kararll, molekllerin
byklnn doru tahmini ve baka katklar da vard. Fakat ye
ni ufuklar aan almas n ve rengin doas zerineydi. lk mt
hi kefi bilimden ok sihre benziyordu. Siyah beyaz resimlerden
KADM IIK
83
nasl renkli fotoraflar yaplacan gsteriyordu - insansz uzay

aralarnn, baka eylerin yan sra Satrn'den ve gne sisteminin
dier uzak kelerinden renkli resimler gnderirken bugn de hl
kulland bir yntem. Byle aralar Satrn'n halkalarnn resmi
ni dnyaya gnderirken, Maxwell'in aklad halka sisteminin re
simlerini elde etmek iin onun icat ettii bir renkli fotoraf tekni
ini kullanyorlar; sinyaller dnyaya, zelliklerini yine Maxwell'in
aklad (aslnda radyo sz konusuyken tahmin ettii demek ge
rekir) elektromanyetik tayfn paras olan radyo dalgalar olarak
gnderiliyor. Gerekten bir sihir!
Maxwell renkli fotoraf, Young'n renkli grnmn, her biri
ana renklerden -krm z, yeil ve m avi- birine duyarl olan gzde
ki tr alc sinirle mmkn olduu fikrinden gelitirerek icat et
mitir (Young'n kuram baka eylerin yan sra renk krln, bu
sorunun alc sinirlerin bir ya da daha fazlasnn almamas sonu
cu ortaya ktn gayet net aklar). Maxwell farkl renklerin etki
leimlerini 1849'da Edinburgh niversitesi'nde James Forbes'un laboratuvarnda alrken incelemeye balad. Forbes Maxwell'i gen
renci niversiteye gelmeden nce tanyordu - kendisi doa fel
sefesi profesryd ve Maxwell'in babasnn, olunun ovallerle il
gili tezini gsterdii kiiydi. Daha sonra bu yaznn Proceedings of
the Royal Society of Edinburgh'da. yaymlanmas salanmt. Forbesla Maxwell aratrmalarnda dnen renkli diskler kullanmt diski her biri farkl renge boyanm dilimlere ayrm ve renklerin
birleiminin gzde ne etki braktn grmek iin dndrmlerdi.
Forbes ciddi bir hastalktan dolay deneylerini brakmak zorun
da kald, Maxwell de ok gemeden Edinburgh'dan ayrld; fakat
1854'te Cambridge'den mezun olduktan sonra deneylere tekrar ba
lad. ana renk kullanlarak nasl farkl renkler elde edilebilecei
ni gsterdi. Daha sonra, gne ndan ayrtrd ana rengi
farkl kombinasyonlarda yeniden bir araya getirerek istenilen rengin
elde edilmesini salayan "renk kutusu" adn verdii eyi icat etti.
Maxwell 1861 'de Kraliyet Enstits'nde ilk renkli fotoraf
hayranlk iindeki bir izleyici kitlesine (Faraday da dahil) yanstt
nda almasnn bu yan zirveye ulat. Bu resim btn renkli fo
toraflarn ve renkli televizyondaki ilemin ncsyd. Maxwell,
ekose bir kurdelenin ayr fotorafn ekti. Birini krmz, birini
84
mavi, birini de yeil filtre kullanarak. Her filtre sadece tek bir renk
k yayyordu. Dolaysyla her fotoraf plakas tek bir k rengine
karlk gelen bilgiyi -ak-koyu rnts- tayordu. Fakat her fo
toraf aslnda siyah beyaz bir resimden ibaretti - ayn kurdelenin
farkl siyah beyaz resmi, her birinin ak-koyu oran farklyd fa
kat hibirinde bir zerrecik renk yoktu.
Maxwell bu fotoraf plakasn resmin birbiriyle tam rtmesine zen gstererek ayn anda bir perdeye yanstt. Resimler
her seferinde bir renk olarak, krmz, yeil ya da mavi olarak yanstlabiliyordu. Dolaysyla perdede ortaya kan resim krmz, ma
vi ve yeil n bir karm olabilirdi; fakat sonu, kurdeleden
yansyan ktaki karmla tamamen aynyd. resmin rtmesinden oluan resim ekose kurdelenin btn renklerini ak seik
gsterdi. Bylece insann renk algsnn sadece ana rengi kullan
d ispat edilmi oldu.
Uzaktaki bir uzay aratrma arac filtreyle resim ekerek
temelde ayn hileyi yapar. Her resimden ald verileri (ak-koyu
oranlar hakkndaki bilgiler) dnyaya radyo dalgalaryla gnderir.
Burada bilgisayar araclyla resim bir araya getirilip renkli re
sim elde edilir. Televizyonunuz da ayn numaray yapar, nk ek
ran her biri minik noktadan oluan beklerle kapldr. Her nok
ta ana renklerden birinin n verebilecek ekildedir. Renkli re
sim rengin doru oranlarda birleiminin tetiklenip ekranda do
ru renkli ak-koyu desenin olumasyla grlr.
Maxwell'in Kraliyet Enstitsndeki gsterisi zafer getirdiyse
de, aslnda bunu o srada farknda olmad kadar sihre borluydu.
Her ne kadar olayn grg tanklarnn anlattklar gerekten renkli
bir resmin ekranda grndn phe gtrmez ekilde ortaya
koysa da, yllar sonra fotoraflar, gsteride kullanlan fotoraf pla
kalarndaki kimyasal maddelerin krmz a duyarl olamayaca
n fark ettiler. Bu muamma 1960'larda ABD'deki Kodak Laboratuvarlar'ndaki aratrmaclar tarafndan zld. Maxwell'in ekose
kurdelesindeki krmz rengin ayn zamanda mor tesi (gzle g
rnmeyen) da yansttn, ayrca, tamamen tesadfen, kullan
d krmz filtrenin mor tesi da geirdiini kefettiler. Maxwell'in gsterisindeki krmz plakann zerindeki ak-koyu rn
ts aslnda mor tesi n yaratt rntyd, fakat bu ifte te
KADM IIK
85
sadf sayesinde, plakann krmz a duyarl olmas durumunda

krmz n yaratm olaca rntnn ayns ortaya kmt.
Maxwell'in kulland orijinal plakalarn korunduu Cambridge'de 1961 ylnda, Maxwellin bunu gerekletirmesinden yz yl
sonra, Kraliyet Enstits'ndeki orijinal gsteri yeniden canlandrl
d. Bu plaka yine ekose kurdelenin tam renkli resmini verdi, ta
bii artk btn gzlemciler resmin "krmz bileeninin ans eseri
olduunu biliyorlard. Maxwell'in sihri, en azndan bu rnekte, sa
dece siyah beyaz fotoraflarla krmz, yeil ve mavi kullana
rak tam renkli resimler etmekten ibaret deildi, ayn zamanda (ks
men) yanl sebeple doru cevab bulmasyd. Ne var ki, bilime
yapt en byk katkda hi kukusuz doru sebeple doru cevab
bulmutur - fakat bu yle bir cevaptr ki, sonraki kuak fizikilerin
kafa yormas iin geriye ok ey brakmtr.
Maxwell'in Akllar Durduran Denklemleri

Maxwell elektrik ve manyetizma hakkmdaki asl aratrmasna
1854'te Cambridge niversitesi'nden mezun olduktan hemen son
ra balad. Son on yl iinde William Thomson (1824-1907 yllar
arasnda yaam ve 1892'de Lord Kelvin olmutur) katilardaki s
ak ile bir blgedeki elektrik kuvvetleri arasnda matematiksel bir
analoji kefetmiti. Bu keif Maxwell'in byk ilgisini ekti ve o da
bu trden baka analojiler aramaya balad. Bir dizi mektupla Thomson'la fikir alveriinde bulundular. Elektrik ve manyetizma zeri
ne yazlm ilk eseri 1850'lerin ortalarnda basld; bu alma Faraday'n kuvvet izgileriyle sktrlamaz bir akkann "ak izgi
leri" arasndaki analojiyi gelitiriyordu.
Elektriin katilardaki s ya da bir svnn ak gibi birbirinden
farkl eyleri tanmlayan denklemlere benzer denklemlerle tanmla
nabilmesi, elektriin gerekten de bunlardan biri "gibi" olduu an
lamna gelmemelidir, diyordu Maxwell - analojiler tamamen mate
matik asndand, "ilikiler arasndaki bir benzerlik[ti] bu, ilikili
eyler arasndaki bir benzerlik deil".28 Ayn tr denklemler snn,
suyun ve elektriin hareketini aklyor olabilir - fakat bu, ne elek
28. Aktaran Everitt, James Clerk Maxwell, s. 88.
86
triin su "olduu anlamna gelir, ne de suyun s "olduu" anlamna.

Sonraki on ylda Maxwell elektrikle akkanlarn ak arasn
daki analojiyi gelitirdi. imdi bakldnda tuhaf gzken bir tab
lo izdi. Buna gre, maddi nesnelerin arasndaki btn boluu
dolduran bir sv -e s ir- iinde dnp duran girdaplarn etkileimi
sonucu tanan elektrik ve manyetizma kuvvetleri sz konusuydu.
Faraday'n esire ihtiya olmad ve nemli olann kuvvetlerin ken
disinin -alanlarn- olduu igrsnden sonra baz alardan bir
geri admd bu. Fakat Maxwell'in o yllarda kabul ettii fiziksel tab
lo, trettii denklemler kadar nemli deildi. Ayn matematik i
lemleri, suyla s arasndaki analojide olduu gibi farkl fiziksel sis
temleri tarif edebiliyordu; Maxwell'in denklemleri de, akla nasl bir
resim getirirse getirsin, elektrik ykl ya da manyetik nesneler ara
sndaki kuvvetlerin nasl ilediini doru tarif ediyordu - tabii gir
dap ortamnn (esirin) zellikleri doru seildii takdirde.
Bir sonraki hayal gc sramas, bu girdap ortamnn, ayet
elastikse, sktrlmas ya da esnetilmesi durumunda ne olacan
dnmekti. Dalgalarn elastik bir ortamdan geebilecei aktr.
Bu dalgalarn hareket hz ortamn zelliklerine baldr. Maxwell
1862'de, elektrik ve manyetizma kuvvetlerinin aklanmas iin ge
reken zelliklerin seimiyle, ortamn k hznda dalga yayacan
kefetti. Heyecan o yl yaymlanan bir makaledeki szlerinden
belli oluyordu. talikler Maxwell'in kendisine ait: "In , elektrik
ve manyetizma olaylarnn sebebi olan ayn ortamn enine dalga

lanmalarndan ibaret olduu sonucunu karmaktan kamak pek
mmkn deil.M29
Elektromanyetik olaylarn ve n matematiksel aklamasn
gelitirmek iin daha yaplacak ok ey vard. Maxwell girdap ku
ram kavramn tmden terk edebileceini ve bilinen btn elektrik
ve manyetik olaylar 1864'te yaymlanm olan bir almasnn (A
Dynamical Theory ofthe Electromagnetic Field) balndaki gibi,
yani elektromanyetik alann dinamik kuram erevesinde akla
yabileceini kefetti. Kuram, elektrik ve manyetizmaya dair syle
nebilecek her eyi, imdi Maxwell denklemleri diye bilinen drt
denklem grubunda zetliyordu. Belli byklkte, belli bir mesafe-29
29. On Physical Lines of Force, aktaran Everitt, James Clerk Maxwell, s. 99.
KADM IIK
87
de bulunan iki elektrik yknn birbirini ekme kuvvetini bulmak

isterseniz, cevap Maxwell denklemlerini zerek ortaya kar. Ha
reket eden belli bir mknatsn rettii elektrik akmnn gcn bil
mek isterseniz, cevap Maxwell denklemlerini znce bulunabilir.
Elektrik ve manyetizmayla ilgili her problem (bir sonraki blmde
ele alman baz kuantum etkileri hari) Maxwell denklemleri kulla
nlarak zlebilir; bu denklemler Newton zamanndan bu yana bi
limde atlan en byk ileri adm temsil ediyordu. Denklemler bel
li bir sayy, elektromanyetik dalgalarn hareket etme hzna kar
lk gelen ve daima c olarak yazlan bir sabiti de ieriyordu.
c deeri duran ya da telde hareket eden yklerin elektrik ve
manyetik zelliklerini len deneylerle bulunmutur. Sadece elekt
rik ve manyetizma almalar sonucu elde edilen bir saydr. Maxwell'in kendisinin dedii gibi, "deneydeki k sadece aletleri gr
mede kullanlmtr." c deeri olarak deneylerden elde edilen say
k hznn ta kendisidir:
Bu hz k hzna o kadar yakn ki, n kendisinin (mayla yaylan
s ve baka malar da dahil) elektromanyetik yasalara gre elektroman
yetik alan iinde dalga formunda yaylan bir elektromanyetik bozanetken
(disturbance) olduuna dair elimizde gl bir delil var gibi grnyor.30
Maxwell grdmz k dnda baka elektromanyetik dalga bi

imleri olabileceini fark etmiti - imdi kzltesi ma diye bil
diimiz s ve radyo dalgalan olarak bildiimiz "baka malar" da
dahil. Baka elektromanyetik ma biimlerinin var olduu tahmi
ni 1880'de Heinrich Hertz dikey tellerden bir aa bir yukar gidip
gelen elektrik akmlarn kullanarak uzun dalga elektromanyetik
ma retip hzn lnce doruland. Bu radyo dalgalan gerek
ten de Maxwell'in tahmin ettii gibi k hzyla hareket ediyordu,
ayrca k gibi uygun deney dzeneklerinde krlmas, yansmas
ve krnmas mmknd.
Maxwell denklemlerinin modem yorumlarnda esir ve girdap
larn yerini, Faraday'n kuvvet izgileri, yani elektromanyetik alan
ald. Tabii bu, sahnedeki en son zihinsel resim; elektron asndan
"gerein" ne olduuna dair Faraday'dan, Maxwell'den ya da bir
30.
kisini de Maxwell'in 1864 makalesinden aktaran Baierlein, Newton to
Einstein, s. 122.
88
bakasndan daha iyi bir fikrimiz yok. Alan kuramnn avantaj ba

sitliidir, ayrca matematiin ileyiini de ak seik gsterir. Fakat
modelleri daima, hayal gcmze yardm eden, neler olup bittiini
gzmzde canlandrmay (ya da hesaplamay) salayan bir ey
olarak grmeliyiz. Gereklik, matematik denklemlerinin kendisindedir, denklemler ister elektromanyetik dalgalarn, ister katilarda
ki sy, ister suyun akn tarif etmek iin kullanlsn. Denklemler
bize bir sistemin belli bir ekilde bozanetkene maruz kaldnda na
sl deieceini doru olarak syledii srece, kuvvetlerin ibandaki etkileimini gznzde nasl canlandrdnz nemli deildir.
Ama yine de ou insan neler olup bittiini gznde canlandr
mak iin analojilere ve modellere ihtiya duyar. In hareket et
me biiminin en basit zihinsel resmi, bir sicimin dalgalanma ekli
dir. Hareket halindeki manyetik alann elektrik alan oluturduu
nu ve deien elektrik alannn bir manyetik alan yarattn hatr
layalm. ki dalgay ayn fazda hareket ederken dnn, tpk ge
rilmi bir sicimin bir ucunu salladnzda sicim boyunca elde ede
ceiniz dalgacklar gibi. Elektrik dalgacklarnn dikey hareket et
tiini varsayalm, ip boyunca bir aa bir yukar; o zaman, manye
tik dalgacklar yan yana hareket eder, elektrik dalgacklarna dik
ayla soldan saa. Sicimin herhangi bir noktasnda elektrik alan
nn gc dalgacklar getike srekli deiir. Deien elektrik ala
n, deien manyetik alan yaratr. Bu yzden sicim boyunca her
noktada dalgacklar getike manyetik alan srekli deiir. Dei
en manyetik alan deien elektrik alan yaratr. Deien iki alan
birbirinin msebbibi olarak bir k demeti halinde k kaynan
dan yaylan enerjinin etkisiyle el ele yrrler.
Ne var ki 1864'te bu net resmin tesis edilme ihtimali ok uzak
t. 1878'de bile Maxwell Encyclopaedia Britannica'daki bir maka
lede hl esir fikrini yaymaya alyordu: "Esirin ieriine ilikin
tutarl bir fikir oluturmada ne kadar glk ekersek ekelim, gezegenleraras ya da yldzlararas boluklar fiziksel bir madde ya da
ktleyle kapldr."31
Maxwell ldnde, kuram oktan geni bir destek kazanm
t, fakat k "kuram" olarak tesis edilmesi ancak on yl sonra rad
31. Bkz. Zajonc, Catching the Light, s. 146.
KADM IIK
89
yo dalgalarnn incelenmesiyle gerekten mmkn oldu. Esirin lm

fermann okuyan alma (ksmen Encyclopaedia Britannica'daki
1878 makalesinden esinlenerek) 1880lerde gerekleti. Ne var ki,
bu almann nemi 20. yzyln balarndan sonra anlalacakt.
Maxwell'in denklemindeki sabit say c'nin gerek nemini dnya
ya aklayacak ve bu can alc deneyleri doru adan deerlendire
cek olan kiiye gelince, Maxwell Kasm 1879'da ldnde daha
sekiz aylk bile deildi. Bu kii Albert Einstein'd ve onun sahneye
k fiziin modem zamanlarna doru bir adma iaret ediyordu.
Modem Zamanlar
Isaac Newton hareketin greliliini biliyordu, 19. yzyl fizikile

ri de biliyordu. Yrngesindeki ay dnyaya greli hareket eder,
dnya da gnee greli hareket eder. Arabanzla dz bir yolda saat
te 50 km yapp ben bisikletimle ayn ynde saatte 15 km hzla gi
derken beni sollarsanz, o zaman bana gre saatte 35 km hzla hare
ket ediyorsunuz demektir. Maxwellin denklemleri k hz iin
tam bir deer saladnda, o dnemin fizikilerinin bunun,
yayd dnlen esire gre k hz olduunu varsaymalar do
ald. te yandan, dnya gnein etrafnda kabaca dairesel bir y
rngede hareket ettiinden, dnya her zaman esire gre ayn hzda
hareket ediyor olamaz. Bazen bir ynde, alt ay sonraysa yrngesi
nin teki tarafnda ters ynde hareket eder. Hareketin grelilii hakkndaki Newtoncu fikirlerle, n esir iinde yaylan bir elektro
manyetik dalga olduu fikrinin birlemesi doal olarak insanlar
k hznn yln farkl zamanlarnda dnyaya gre farkl olduu so
nucuna gtrd.
Baz astronomlar yln farkl zamanlarnda yldzlardan ve geze
genlerden dnyaya ulaan inceleyerek bu fark tespit etmeye
altlarsa da baarl olamadlar. Oysa dnya iinde deneyler ya
parak da bu etkiyi lmenin bir yolu vardr. Bir k demeti dnyay
la ayn ynde hareket ettiinde, onu sollamaya almamz gerekir,
yle ki neticede k bizim lme cihazlarmza gre bir para daha
az hzl hareket eder. Fakat dnyann hareket ynnn enine, dik
ayla hareket eden bir k demetinin Maxwell deneylerinin belir
ledii k hz c'ye tam tamna sahip olduunu lmemiz gerekir.
Tabii dnyann hareketinin etkisi k hzyla kyaslandnda
kktr. Ik (yuvarlak hesapla) saniyede 300 000 km hzla hare
MODERN ZAMANLAR
91
ket eder, halbuki dnyann yrnge hz saniyede 30 km'nin hemen

altndadr - yuvarlak bir hesapla, k hznn yzde 0.0l'i. Maxwell
Encyclopaedia Britannica'da esir zerine yazd makalede lm
leri yapmak iin n kendisini kullanarak dnyann esire gre h
znn nasl lleceini gsterdi. lke olarak bir k demetini ikiye
ayrp bu iki demetin her birini ift ayna arasnda sektirerek bir
"yolculua gndermek mmknd. Ik demetlerinden biri dn
yayla ayn ynde, tekiyse dnyayla dik a yaparak iki ayna ara
snda yolculuk edecekti. Sonra bu iki k demeti bir araya getirilip
tpk Young'n deneyindeki iki delikten gelen k gibi giriim yap
malar salanabilirdi. ki k demetinin dnyaya gre az da olsa
farkl hzlarda hareket ediyor olmas gerekirdi. Yani, deney k de
metlerinin ayn mesafede yolculuk, etmeleri salanacak ekilde
zenle dzenlenirse demetler ayn fazdan ayrlarak giriim saakla
r oluturacaklard. Giriim saaklarnn aralklar dnyann esire
gre tam olarak ne kadar hzla hareket ettiini ortaya koyacakt. Ne
var ki, Maxwell bu etkinin tespit edilemeyecek kadar ok kk
olaca sonucuna varmt. Fakat bu zorlu i neredeyse hi vakit
kaybetmeden Amerikal gen bir aratrmac tarafndan gslendi.
Esirin lm
Albert Michelson aslnda 1852de Almanyada domu, fakat o o
cukken ailesi ABD'ye g etmiti. 1873'te Annapolis'teki ABD De
niz Akademisinden mezun oldu ve akademide retim kadrosuna
atanana kadar iki yln denizde geirdi. Fizik ve kimya dersleri ve
rirken grevlerinden biri akademideki rencilere k hznn nasl
llebileceini gstermekti. Zamann standart deneyinin sonulan
onu tatmin etmediinden deneyi ilerletmek iin kollar svad. Bu
nun iin daha hassas bir deney gelitirdi. Bu almada gelitirdii
beceriler Maxwellin Encyclopaedia Britannica makalesinde dile
getirdii zorlua meydan okuyup, interferometre kullanarak dn
yann esirdeki hareketini lme iini ele alaca anlamna geliyor
du; bunun sonucunda bir mr boyu sren almasnda daha iyi interferometreler retip bunlarla k demetleri yardmyla gitgide da
ha hassas lmler yapt.
92
Michelson'm k hzn lmek iin kulland yntem, dnen

aynalardan yansyan k demetlerine dayanyordu. Bu tekniin n
cs 1819-68 yllar arasnda yaam olan Fransz Jean Foucault'
ydu. Foucault ayn zamanda jiroskobu da kefetmi ve mehur sar
kacn kullanarak dnyann dndn gstermiti. Ik hzn l
erken ok hzl dnen dz bir aynadan seken k demetlerini kul
lanyordu. Yansyan k demeti baka bir aynadan sekip tekrar ilk
aynaya dnyordu. Fakat bu arada ilk ayna biraz hareket etmi olu
yordu. Aynann dnnden dolay k demetinin sapma as, k
demetinin ikinci aynaya gidip geri dnmesinin ne kadar zaman al
dn ortaya koyuyordu.
Foucault bu teknii 1850'de ilk defa n suda, havada oldu
undan daha yava hareket ettiini gstermek iin kullanmt. Bylece n dalga olduunu dorulam oluyordu. 1862'de bu tekni
i, k hzn en iyi modem lmlerin yzde biri hata payyla 298
000 km/sn olarak lecek kadar gelitirmiti.
Michelson bu teknii ayna saysn artrp k demetinin kat et
tii yolu uzatarak daha da gelitirdi. Ik demetini saptrmak iin,
dnen sekizgen bir ayna dzenei kulland (daha sonra bu rakam
artacakt). Tambur biimindeki sekizgen ayna dzenei bilinen bir
hzla dnerken, sekiz aynann her biri tam tamna bilinen aralklar
la yanstaca konuma geiyordu. Michelson, uygun yansma
lar elde edene kadar tamburun hzn ayarlayp, bir yznden
sektirip baka bir yzne tekrar arptrarak n ne kadar yol kat
ettiini bulabiliyordu.
Bu deneyin 1926'da Michelson 73 yandayken yaplm nihai
eklinde n kat ettii yol Kaliforniya'daki iki dan zirvesi ara
sndaki 70 km'lik gidi geli mesafesiydi; Michelson'm k hz
iin 1926'da bulduu rakam 299796.5 4 km/sn idi. Deneysel be
lirsizlikler erevesi iindeki bu deer, bugn kabul edilmi olan
299792.5 km/sn deerine uymaktadr. O yata neden c'yi o kadar
hassas lmeyi dert ettii sorulduunda u cevab vermiti: "n
k ok elenceli bir ey."32 Michelson 1931'de 79 yanda k h
znn daha da hassas bir lmn planlayp elenirken ld.
1890'lann balarnda Michelson, meslekta Edward Morley'y32. Aktaran Weber, P io n eers o f S cien ce, s. 33.
MODERN ZAMANLAR
93
le Paris'teki standart metreyi renk tayfnn krmz tarafndaki saf

n dalga boyu cinsinden hesaplamt; zamanlarnn ok tesindeydiler. 1960'ta metrenin boyunu n zellikleri cinsinden ta
nmlamak iin temelde bu ayn teknik resmi olarak kabul edildi. Bu
alandaki nc abalar, k hz lmleri ve hassas optik aletler ya
ratmasndan dolay Michelson 1907'de fizik dln alarak Nobel
alan ilk Amerikal oldu. Fakat ad en ok 1880'lerin ikinci yarsn
da Morley'yle yapt deneyle hatrlanr.
1880'de Michelson szde geici bir sre iin izin alarak Annapolis'ten ayrlp almak zere Avrupa'ya, Berlin'e, Heidelberg ve
Paris'e gitti. Michelson tabii Maxwell'in Encyclopaedia Brianniazdaki esir makalesini okumutu ve dnyann esire gre olan hz
n ilk lme denemesi 1881'de Berlin'deki Hermann Helmholtz laboratuvarnda alrken gerekleti. Maxwell'in nerdii teknii
ve kendi tasarm olan, Alexander Graham Bell'in salad maddi
destekle imal edilmi bir interferometreyi kulland. Fakat ngr
len sonuca dair hibir kant bulamad. O sralarda bunu kimse ok
dert etmemiti, nk deney zordu (bu yzden de sonu yanl ola
bilirdi); ayrca dnyann esiri de beraberinde srklyor olabilece
i ileri srlm, bylece dnya yzeyinde yaplan lmlerin "esir
hareketi"ni tespit etmeyecei sonucuna varlmt.
Michelson Annapolis'e bir daha dnmedi, Donanma'dan istifa
edip 1882'de Ohio-Cleveland'daki Case Uygulamal Bilimler Aka
demisinde fizik profesr oldu. Orada yapt ilk eylerden biri k
hzn lmekti. Bulduu sonu 186 320 mil/sn idi (299 845 km/sn).
O zamana kadar yaplm en doru lmd. Michelson bunu geli
tirene kadar da on yl yle kald.
Ne var ki, 1885'te HollandalI fiziki Hendrik Lorentz esir diren
ci etkisinin ie yaramayacan ve dnya esirin iinde hareket eder
ken, n esire gre sabit bir hzla hareket ettii fikrinin astrono
mik lmlerle badamadn gsterdi. Bu durum, Michelson'
Edward Morley'yle glerini birletirmeye tevik etti. Morley de o
srada yine Cleveland'da bulunan, daha sonra (Case'le birleip) Wes
tern Reserve niversitesi adn alan okulda kimya profesryd.
Morley de (1838-1923) Michelson gibi meslek hayatn hassas
lmlere adamt. Bunlarn arasnda havadaki oksijen oran ve
oksijenin atom arl da vard. Becerilerini Michelson'm becerile
94
riyle birletirip bir kere daha dnyann esir iindeki hareketini l

meye alt. 1887'de, Michelson'n daha nce bulduu sonucu teyit
ettiler, fakat bunu o kadar hassas bir lmle yaptlar ki artk ger
ekten de bir eyler dndne ama aletlerin bunu saptamak iin
yeterince hassas olmadna bel balamak mmkn deildi. Dn
yann esire greli hareket ettiine dair hibir delil yoktu. Baka bir
deyile, k dnyaya gre ne tarafa hareket ederse etsin hz aynyd.
, Bu nasl olabilirdi?
zel Grelilik Kuramna Doru

Dikkatli dnnce, esirin var olduuna dair de bir delil yoktur.
Viktorya dnemindeki insanlarn inand trden esirin, ok zgl
zelliklerin bir birleimine sahip olmas gerekir. Bir kere, k dal
galarnn bir cismin iinden o kadar abuk geebilmesi iin sz ko
nusu cisim son derece sert olmaldr. Cisim ne kadar sertse, iinden
geen titreimler o kadar hzl hareket eder - rnein, elik ubuk
iinden geen sesin hz havadakinden daha byktr. Fakat sesin
havadaki hz sadece 344 m/sn'dir, elikte bile saniyede 5 000 met
redir. Titreimlerin saniyede 300 000 kilometre hzla yol alaca ka
dar sert bir madde dnnce esirin kilit zelliklerinden biri hak
knda yeterince bir fikriniz olur.
te yandan esirin ok seyrek de olmas gerekir. Ne de olsa, dn
ya esir iinde hareket eder ve grne gre bir engelle karlamaz
- yrngesinde esirin direnciyle yavalamaz. Bir de yayabil
mesi iin esirin her yerde olmas gerekir - havann atomlar ve mo
leklleri arasnda bile. Her adm attnzda esiri yararak geebil
meniz, cierleriniz dolusu esiri iinize ekebilmeniz ve bir yerden
bir yere k iletmek dnda sizin zerinizde hibir etkisi olmama
s gerekir.
Michelson ve Morley'nin almalar olmasayd bile belki de
ok gemeden 19. yzyl bilim insanlar esir fikrinden zaten vazge
ilmesi gerektiine karar vereceklerdi. Faraday'n sunduu alterna
tif neri, elektrik ve manyetik kuvvet alanlarnn bo uzayda yayl
d fikri bir kuak sonra, Maxwell denklemlerinin, deien elekt
rik ve manyetik alanlarn nasl kol kola elektromanyetik dalga ola
MODERN ZAMANLAR
95
rak yayldn gstermi olmasndan sonra bile hl tamamen ka

bul edilmi deildi. Fakat zaman geliyordu.
In davrann aklamak iin fizikilerin dnyay kavray
biiminin ne kadar dehetli bir deiiklie urayacann ilk iaret
leri Michelson ve Morley'nin 1887'deki kesin deney sonularnn
hemen arkasndan geldi. 1851 Dublin doumlu rlandalI fiziki Ge
orge Fitzgerald, Heinrich Hertz'in almasna iaret ederek dalga
lanan elektrik akmnn imdi radyo dalgas olarak bildiimiz eyi
nasl retmesi gerektiini doru tahmin etmek suretiyle bilime za
ten damgasn vurmutu. 1889'daysa Michelson-Morley deneyinin
sonularnn aklamasn sundu. Deneyin, k dnyaya gre hangi
ynde hareket ederse etsin, k hznda herhangi bir deiiklik tes
pit edememesinin sebebi btn deney dzeneinin (tabii dnyann
da) hareket ynnde klmesi olabilirdi. Bu durum sorunu zerdi - bu tabloya gre dnyaya greli k hz "gerekten" dnyann
esir iindeki hareketine balyd, fakat lm aletleri tam da hzn
hl c olduu yanlsamasn salamaya yetecek kadar klmt.
Bu tmden de deli samas deildi. Fizikiler iki elektrik yk
arasndaki kuvvetin, bunlarn nasl hareket ettiine bal olduunu
zaten biliyorlard - hatta bunu Maxwell gstermiti. Daha gl bir
kuvvet her eyi birbirine daha ok ekerdi; Fitzgerald'n ileri sr
d ey de, atomlar ve moleklleri bir arada tutan kuvvetlerin,
hareket halinde olmalar durumunda (ki bu aamada hl ima edi
len varsaym esire gre hareket idi), daha gl olaca ve onlar bir
araya iyice yaklatrp atom ve moleklleri meydana getiren eyle
ri klteceiydi.
Ayn fikir 1890'larda bamsz olarak Hendrik Lorentz tarafn
dan ortaya atld; hep bir para hakszlk olarak grmsem de, bu
na Lorentz-Fitzgerald yerine, Fitzgerald-Lorentz bzlmesi denir.
Fakat, 1853-1928 yllar arasnda yaam ve elektromanyetik ze
rine yapt almalardan dolay 1902 Nobel Fizik dln alm
olan Lorentz, bu fikri Fitzgerald'dan daha da telere tad ve 1904'
te (Fitzgerald ldkten yl sonra) Lorentz dnmleri diye bi
linen bir dizi denklem gelitirdi. Bu denklemler hareket eden bir
nesnenin, farkl hzlarda hareket eden gzlemciler tarafndan bakl
dnda, nasl sadece uzunluunun deil, baka zelliklerinin de
"dnt"n aklyordu.
96
Aslnda Lorentz dnm denklemlerini elektromanyetik alan

larn farkl gzlemcilere nasl grneceini matematiksel olarak
aklamak zere gelitirmiti; bu denklemler, gzlemcilerin greli
hzlarn MaxweH'in denklemlerine yerletiriyordu. Bir yl sonra
ayn dnm denklemlerinin mekanik sistemlere de uygulanabile
ceini gsterip farkl hzlarda hareket eden gzlemciler iin hare
ket halindeki nesnelerin sadece uzunluunun deil, zamannn, h
znn, hatta ktlelerinin nasl farkl grndn tarif etmitir. l
gintir, Einstein Lorentzin elektromanyetik zerine yapt al
masn srama ta olarak kullanmsa da, kendi zel grelilik ku
ramn gelitirdiinde, Michelson-Morley deneyinin k hznn
her zaman ayn olduuna ilikin delilinden etkilenmemitir. Haya
tnn sonuna doru, 1954'te lmeden bir yl nce sorulan bir soru
ya cevaben "deneyin kayda deer bir etkisi" olmadn sylemi
tir: "Konu zerine ilk makalemi yazdmda [1905] bu sonutan ha
berimin olup olmadn bile hatrlamyorum."33 Peki onu 20. yz
yln ilk on yl iinde fizikte devrim yaratacak dncelere sevk
eden neydi?
Einstein'n Kavray
Einstein 1905'te 26 yandayd. 1900'de Zrih'teki Teknoloji Ensti
tsnden (ETH) mezun olmutu ve 1902'den beri Berndeki svire
patent brosunda yeni keiflerin teknik deerlerini (ya da deersiz
liklerini) belirleyen teknik bir uzman olarak alyordu. Akademik
kariyer hayalleri o srada ETH'nin sunduu geleneksel eitimi pek
fazla ciddiye almamas sonucu suya dm grnyordu. Final s
navlarnda gayet baarl olmasna ramen ad tembele kmt ve
kendisine bir yer bulabilecek profesrlerin bazlarn kendinden so
utmutu. Fakat patent brosundaki iler kolayd, o yzden fizikle
ilgili kendi fikirlerini gelitirecek zaman bulabiliyordu - eitli bi
limsel makaleler yazmasna ve zel grelilik kuramyla r ama
ya adm adm yaklat yllarda doktora tezini tamamlamasna ye
tecek kadar zaman.
33. Aktaran Weber, P io n eers o f S cien ce, s. 33.
MODERN ZAMANLAR
97
Einstein'n hayat ve sonraki baarlar pek ok kitab doldurur

du (ve doldurdu da);34 fakat burada zel grelilik kuramna ve bize
n doas hakknda ne sylediine younlamak istiyorum. Einstein'n byk yetenei, bir problemin gerekten ne olduunu fizik
asndan kavrama dehasyd. Matematik hibir zaman onun en g
l yn olmamt; elbette matematikte de pek ok insandan iyiy
di, ama asl fizie yetenei bykt. Onu zel grelilik kuramna g
tren kavray, Maxwell denklemlerinin gerekte ne sylediinin
fizik asndan salam bir sezgisine dayalyd. Bir k demeti bo
yunca n hareket ettii hzla yolculuk edilebilse ne olurdu diye
kafa yormaya balad.
Maxwell denklemlerinin zn hatrlarsak, deien elektrik alan,
dalgann (deien) manyetik ksmn retiyordu ve deien manye
tik alan da, dalgann (deien) elektrik ksmn oluturuyordu. Fa
kat dalgayla ayn hzla seyahat ediyorsanz, o zaman dalga sizin ba
knza gre hi "dalgalanmayacaktr". Sabit kalacaktr, tpk de
nizde dzlemeden nce donup buza dnen deniz dalgas gibi.
Maxwell denklemleri (ve tabii deneyler de) aka gstermitir ki
duraan manyetik alan elektrik alan meydana getirmez. Keza, du
raan elektrik alan da manyetik alan oluturmaz. Yani ortada bir
dalga sz konusu deildir - donmu bir dalga bile.
Bir kere daha, problem hareketin greliliine geldi. Newton'un
kendisi, dnya zerinde hareket eden insanlar, havada uan kular
ya da denizde yzen sandallar sz konusuyken hareketin greli ol
duunu fark etmise de, nihai bir referans erevesi olmas gerek
tiini ve btn hareketin bu esas alnarak llebileceini dn
yordu - evrensel bir eylemsiz durum normu. Esir fikri bu tabloya
uyuyordu, btn hareket esire gre llyordu. Newton ayn za
manda mutlak bir zaman standard olduuna da inanyordu; ona g
re bir tr tanr saati, dur durak demeden herkes iin ayn hzda iler
leyip gidiyordu. Fakat bu grnte makul fikirler Maxwell denk
lemleriyle rtmyordu.
Einstein belli bir referans erevesine bavurmann hi de ge
rekli olmadn grmt. Evrende btn hzlarn karlatrlarak
34. Einstein endstrisine benim kendi katkm, Michael White'la birlikte yaz
dmz kitab Kaynaka'da bulabilirsiniz.
98
lld bir eylemsizlik normu olmas gerekmiyordu. Tam tersi

ne, btn hareketin greli olduunu sylyordu - yani, herhangi bir
insan kendisinin durmakta olduunu ileri srp btn hareketi de
kendine gre lebilir. in dorusu, bu hareket grelilii birbirle
rine gre sabit hzla hareket eden gzlemciler iin geerlidir - ya
ni sabit sratle ve dorusal hareket ederken. vmeli bir referans er
evesindeki biri, hissettii kuvvetten ayrlmakta olduunu fark ede
bilir, tpk hzl bir asansr kalkar ya da dururken arlnzda bir
deiiklik olduunu hissetmeniz gibi ya da bir viraj hzla dnerken
aracn iinde bir yana savrulmanzda olduu gibi. Kurama "zer
adn veren ite bu kstlamadr. Einsteinn genel grelilik kuram
ivmeyi, eik yrngeleri ve ktle ekimini de iine alacak biimde
bu fikri gelitirmitir; neyse ki, bu kitapta ele alacam konular iin
genel grelilik kuramna hi ihtiyacmz yok.
Ik demetini meydana getiren elektromanyetik dalgalara gelin
ce, bunlar dalga kaynann hareket ettii hz bilmez ya da umur
samaz; bir kere yola koyuldular m uzayda Maxwell denklemleri
nin belirledii c hzyla ilerlerler.
Eer sabit hzlarda hareket eden btn gzlemcilerin (fizik di
liyle, btn eylemsiz gzlemcilerin) kendilerinin durmakta olduk
larn syleme ve btn hareketi kendilerine gre lme haklar var
sa o zaman btn fizik yasalarn ayn grmeleri gerekir. Ben dn
yaya gre k hznn drtte hzla yolculuk eden uzay gemim
de bir deney gerekletirirsem, sizin kendi uzay geminizle dnya
ya gre n yar hzyla yolculuk ederken elde ettiiniz "cevap
la rn aynsn elde etmem gerekir. Eer farkl cevaplar elde eder
sek, hangimizin "gerekten" hareket ettiini, hangimizin hareket et
mediini bilirdik.
O halde Newton'un gereklik tanmn nasl deitirelim de b
tn eylemsiz gzlemciler fizik deneyleri yaparken ayn sonulara
ulasn? Einstein, bir k kaynandan yaylan bir elektromanyetik
ma atmnn farkl hzlarda yolculuk eden gzlemcilere nasl g
rneceini dnerek cevab buldu. Ik kaynann referans ere
vesinde, k uzaya yaylan kresel bir kabuk oluturur. O halde bu
nun btn eylemsiz gzlemcilere kresel bir kabuk gibi grnme
si gerekir, aksi halde gzlemciler hareket ettiklerini bilirler. Ik ka
buunun btn eylemsiz gzlemcilere kresel grnmesinin tek
MODERN ZAMANLAR
99
yolu lmde kullanlan cetvellerin k kaynana greli hareket

leri orannda klmesidir. Bu klme tam olarak, Lorentz dn
mleri kullanlarak hesaplanm Lorentz-Fitzgerald bzlmesidir.
Ama dahas da var - zellikle, hzlarn kendileri, saduyuya daya
l Newtoncu fikirlere gre vermeleri gereken sonucu vermezler.
Newtoncu saduyuya gre, mesela, yannzdan k hznn drt
te hznda (0,75c) bir uzay gemisi gese, baka bir uzay gemi
si de ters ynde yine 0,75c hznda gese, uzay gemilerinin birbiri
ne greli hz 1,5c olmaldr. Fakat Lorentz dnmlerine gre bu
iki uzay gemisinden birisinin iinde olan kii tekinin hzn 0,96c
olarak lecektir. Dahas, uzay gemisindeki biri bir k yakarsa, iki
uzay gemisindeki insan da bu ktaki elektromanyetik dalgalarn
hzn 1,75c olarak deil, c olarak lecektir. Aslnda Lorentz d
nmlerini kullannca iki hz birbiriyle toplayp, brakn c'den b
yk bir sonu elde etmeyi, c'ye eit bir say elde etmenin bile hi
bir yolu yoktur. Her ey bir yana, bunun anlam udur: Eer c'den
daha kk bir hzla balayp daha sonra hznz artrmsanz (git
gide hzlanmsanz) c'ye asla ulaamazsnz. nceden belirlenmi
bir referans erevesine gre daha hzl gitmeniz her zaman mm
kndr -mesela, 0.9 c'den 0.99 c'ye, 0.99 c'den 0.999 c'ye vs - fa
kat asla k hzna ulaamazsnz (ve k hzm ltnzde ken
dinize gre daima c sonucunu elde edersiniz!).
u meseleyi tekrarlamakta yarar var, nk kuantum gizemleri
nin en iyi zmnn temel zelliklerinden biri bu:
zel grelilik kuram bize bir k demetiyle ayn hzda komann im
knsz olduunu syler; nceden seilmi bir balang erevesine gre,
ilke olarak, k hzna ulamakszn hznz istediiniz kadar artrabilirsi
niz - fakat ne kadar yaklarsanz yaklan k demetinin kendi hzn l
tnzde daima c sonucunu bulursunuz.
zel grelilik kuramnn, burada ayrntlarna giremeyeceim

pek ok byleyici ierimleri ve kt sonular vardr. Mesela bu
kuram bize ktleyle enerjinin mehur E-m c 2 denklemiyle birbiriy
le balantl olduunu syler; uzay ve zaman tek bir uzay-zamanda birletirir. Fakat halihazrdaki konuyla ilgili olan asl nokta u
dur ki, bu kurama gre hareket halindeki bir saatte zaman daha ya
va akar. Btn gzlemciler iin geerli olan, tanr tarafndan veril
mi mutlak bir zaman yoktur.
100
Bu zaman-genlemesi etkisini, Lorentz-Fitzgerald bzlmesin

deki gibi ayn Lorentz dnmleri denklemleri belirler. Neler olup
bittiini anlamann bir yolu da aslnda, uzay ve zaman ayr ayr
deil de, uzay-zaman olarak dnmektir. Einstein'n ETHde bizzat
hocas da olmu olan Hermann Minkowski 1908'de bu fikri bulmu,
zamandaki Mileri/geriMyi uzaydaki Mileri/geriMyle, uzaydaki "aa/
yukan"yla, uzaydaki "sa/solMla ayn kefeye koyarak zamann dr
dnc boyut olarak dnlmesi gerektiini sylemitir. Kilit fark
lardan biri zamann ilgili denklemlere uzay boyutlarnn tersi bir
iaretle girmesidir - geleneksel olarak uzay boyutlar"+" iarete, za
man
iarete sahiptir, tabii denklem tersi biimde de aynen iler.
Sonu olarak hareket, uzunluklar ksaltrken, zaman aralklarn
geniletir. Bu iki etki birbirleriyle rtr, yle ki, hareket eden bir
nesnenin klme miktar zamann genileme miktaryla denkleir.
Greciler nesneleri uzant dedikleri ve nesneler nasl hareket
ederse etsin ayn kalan bir tr drt boyutlu uzunluk olarak tanm
larlar. Nesnenin nasl hareket ettiine (ya da gzlemcinin nesneye
gre nasl hareket ettiine) bal olarak, uzant uzunluk ve zaman
arasnda farkl biimlerde ayrlyor gibi grnr.
Benzer bir durumu boyutta da grebilirsiniz. Bir kalemi
n altna tutun ve yere vuran glgesine bakn. Kalemi nasl konum
landrdnza bal olarak boyu farkl uzunluklarda olabilir, glge
si sfrdan kalemin gerek uzunluuna kadar deiir, halbuki ger
ek boyu ayn kalmtr. boyutta sabit hzla hareket etmek, drt
boyutlu uzay-zamandaki bir nesnenin konumunu deitirmekle ma
tematiksel olarak edeerdir. Glgenin deien uzunluu, nesnenin
maruz kald uzunluk bzlmesinin deien miktarna denkken, za
man genlemesi ters ynde hareket eder ve glge klrken o ar
tar. evremizdeki boyutlu uzay esasen drt boyutlu uzay-zamann bir glgesidir.
Elbette sz konusu hzlar k hzyla kyaslanacak byklkte
deilse bu etkilerin hibiri ortaya kmaz. Fakat dikkat edilmesi ge
reken en nemli noktalardan biri bu sonularn ortaya ktdr,
hem de tam olarak Einsteinm kuramnn ngrd gibi. zel g
relilik kuram pek ok deneyle test edilmi ve her testten de alnnn
akyla gemitir; size zaman genlemesinin uygulamadaki bir rne
ini vereceim.
MODERN ZAMANLAR
101
Dnyann atmosferi uzaydan gelen kozmik n ad verilen par

acklarla srekli bombardman edilmektedir. Bu paracklar at
mosferin yukarsndaki atomlarla etkiletiinde, genellikle muon
denilen baka bir parack yamuruna dnr. Muonlarm mrle
ri ok ksadr; muon olarak sadece birka mikrosaniye var olup da
ha sonra baka paracklara "bozunur"lar. Ik hzna yakn yolcu
luk etseler de, zamana ilikin saduyuya dayal grlere gre,
dnya yzeyine gelecek kadar "uzun" yaamazlar. Fakat, parack
fizikileri bu muonlarn ounun yere ulatn kefetmilerdir.
Bunun aklamas udur: Muonlar dnyaya gre ok hzl hareket
ettiklerinden, zaman onlar iin daha yava akar. Daha net sylemek
gerekirse, zel grelilik kuramna gre, muonlarn mrleri 9 kat
uzamtr - bizim saatlerimize gre, hareketsiz kalmalar durumun
dan 9 kat daha uzun yaarlar.
Fakat, hatrlarsanz zel grelilik kuram ayn zamanda muonlarn kendilerini hareketsiz duruyormu gibi grdklerini de syle
mektedir. Kendi referans erevelerinde tabii ki yine yere ulama
dan bozunmalar gerekir, deil mi? Kesinlikle hayr. Muonlar hare
ketsiz duruyor gibi dnlrse, ki buna izin vardr, o zaman dn
yay da k hzna yakn bir hzla muonlarm yanndan geip gidi
yor gibi dnmemiz gerekir! Bu da tabii dnyann muonlara gre
Lorentz dnmlerindeki hesap orannda klmesine sebep ola
caktr. nk sz konusu hz ayndr ve o denklemlerdeki uzay-zaman simetrisi yznden bzlme miktar zaman genleme mikta
ryla ayndr - 9 kat. Fakat denklemde zamanla ilgili ksmn nn
deki ters iaret yznden, dnya atmosferinin kalnl 9 kat ksa
lr. Muonlarm bak asndan kat etmeleri gereken mesafe bizim
dnya atmosferini ltmzn 9'da biridir sadece. Bu durumda
bylesi ksa bir mesafeyi bozunmadan tamamlamak iin bol bol za
manlar vardr.
zel grelilik kuram deli samas bir hipotez deildir, Newton'
un deneysel testini geer - "eylerin zelliklerini aklar" ve bu ak
lamalar (baaryla) test etmek iin "deneyler salar".
imdi bu zaman genlemesi meselesinin snrlarn zorlasak ne
olur? Einsteinn k hakknda sorduu o ilk soruya dnersek, evren
bir k demetine (ya da bir fotona) veya bir k demetinde yolcu
luk eden bir kiiye nasl "grnr"? Bir foton iin zaman nasl akar?
102
nce ikinci soruya cevap verelim: Zaman akmaz. Lorentz d

nmleri bize k hznda hareket eden nesneler iin zamann dur
duunu syler. Foton asndan baktmzda, tabii ki, yanndan hz
la geenler kendi dndaki baka her eydir. Byle u koullarda
Lorentz-Fitzgerald bzlmesi btn nesnelerin arasndaki mesafe
yi sfra drr. Ya bir elektromanyetik dalga iin zamann var ol
madn, o yzden de gzergh boyunca ayn anda her yerde (ev
rendeki her yerde) var olduunu syleyebilirsiniz; ya da bir elek
tromanyetik dalga iin mesafenin var olmadn, dolaysyla da
evrendeki her eye birden "dokunduunu" syleyebilirsiniz.
Aslnda son derece nemli olan bu fikre, hak ettii lde dik
kat edildiini hi grmedim. Bir foton asndan gneten dnyaya
olan 150 milyon km'lik mesafeyi kat etmek hi zaman almaz, zira
bu uzay aral foton iin mevcut deildir. Fizikiler bu kayda de
er meseleyi gz ard ediyor gibiler, nk hibir maddi nesnenin
k hzna kadar hzlandrlamayacan, o yzden de hibir insa
nn (ya da mekanik) gzlemcinin bu garip fenomeni gzlemleyemeyeceini biliyorlar. Belki de denklemlerin ortaya koyduklarn
dan o kadar akna dnm drmdalar ki buradaki ierimleri do
ru drst deerlendiremiyorlar. Halbuki fotonlarn bak asndan
uzay ve zamann bu garip davran, kuantum fiziinin btn gze
batan gizemlerini zmeye yardmc olabilir (bu konuda sizi ikna
edebileceimi umuyorum). zel grelilik kuram ile kuantum ku
ramnn elektromanyetik fenomenlerin gncel bir tarifini verecek
biimde oktan birletirildiini size gstermeden nce, zel greli
lik kuramnn baka bir ierimine ksaca bakmakta yarar var. Einstein'n denklemlerine gre c'den kk iki (ya da daha fazla!) hz
birbiriyle toplayarak k hzndan daha byk bir greli hz elde
edemezsiniz. Fakat bu denklemler ktan daha hzl yolculuk edi
lemeyeceini sylemiyor.
Iktan Daha Hzl / Zamanda Geriye Yolculuk

nszde de ima ettiim gibi, zel grelilik kuram ilke olarak bir
eyin ktan hzl yolculuk edemeyeceini sylemiyor. Ama k
hz "bariyer"inin geilmesinin imknsz olduunu sylyor. Bir
MODERN ZAMANLAR
103
parack ktan daha yava hareket ediyorsa, ona k hzna kadar

hzlandrmak iin bile sonsuz miktarda enerji gerekir. Fakat Einstein'm hareketi tarif eden denklemlerinde k hz ortada olmak
zere gzel bir simetri bulunur. Denklemlere gre eer ktan hz
l yolculuk eden bir parack olsayd daima ktan hzl yolculuk
ederdi. Ik bariyerinin teki tarafnda o parac k hzna indir
mek de sonsuz miktarda bir enerji gerektirirdi.
Bu denklemler ktan hzl hareket eden olas paracklara izin
verdiinden, bu paracklarn adlar bile konmu durumdadr: Takyon, Yunanca "evik" anlamna gelir (birka fiziki hafiften aka
yollu, ktan yava sradan paracklarn da bir ada layk olduunu
syleyip onlara da "tardon" diyor, takyonlara gre "ar" [tardy] ol
duklarndan). Takyonlar gerekten varsa, bizim bildiimiz fizik ya
salarnn "aynas" olan ok garip bir dnyada bulunuyorlar demek
tir. Ik hzna greli denklemlerin simetrisi demek, bir anlamda, bu
kritik hzn iki yandaki paracklar itmesi demektir. Bu adeta son
suz uzunluktaki ve sonsuz ykseklikteki bir da srtna benzer; da
srtnn bizim tarafmzdaki paracklar kendi hallerine brakldk
larnda yukardan aaya yuvarlanrken yavalarlar, fakat srtn
teki tarafndaki paracklar ayet bir enerji takviyesi olmazsa yu
varlandka hzlanrlar. Bizim yakadan k hzna yaklatka ("da
srtna trmanrken") zaman daha yava akp nihayet srtta k h
znda durduuna gre, bariyerin teki yakasnda zamann yava ya
va geriye doru aktn ve teki tarafta takyonlar iin "srttan aa
inerken" -k hzndan daha da ileriye gittike- geriye doru git
gide daha hzl aktn kefetmek bizi ok da artmazd herhalde.
Takyon enerjisini kaybederken hem uzayda, hem de zamanda
(geriye doru) daha hzl gider. Dolaysyla parack etkileimiyle
(mesela kozmik nlar dnyann atmosferiyle etkiletiinde) yara
tlm bir takyonun kaderi ksa bir patlamayla btn enerjisini yay
mak ve bu arada olaanst bir hza ulap evrenin teki tarafna
kamaktr.
Byle varlklarn olma ihtimali son derece dk. Yine de bu ka
dar heyecan verici bir eyi kefetmenin en zayf ihtimali bile biraz
ilgi gstermeye deer, tpk byk bir ikramiye kazanma ans ok
kk de olsa lotoyu harcadnz paraya deer bulabileceiniz gi
bi. Bu yzden baz fizikiler kozmik n yamurlarnda ciddi ciddi
104
takyonun izlerini aradlar (bu aslnda ok mtevaz bir "bahsi tem

sil ediyor, zira detektrler daha klasik iler iin zaten kurulmu ve
alr vaziyetteydi). Mantk olarak, bir takyonun "imza"snn, uzay
dan gelen bir paracn dnya atmosferinin tepesinde sebep oldu
u arpmann yaratt muon gibi parack yamurlarndan hemen
nce dnya yzeyindeki bir kozmik n detektrnce kaydedilmi
olmas gerekirdi. Bu olayda yaratlm btn takyonlarn detektre
doru giderken zamanda geriye yolculuk yapmas gerekirdi!
Bilimkurgu sevenlere (ve bir takyon yakaladklarnda kesin Nobel dl'n alacak olan fizikilere) zlerek belirteyim ki, bu de
neylerden takyonlarn gerekten var olduklarna dair salam bir de
lil kmamtr. Takyon fikrinin nemi, grelilik kuram denklem
lerinin varlklarn zamanda geriye yolculuk etmeleri ihtimalini h
l yok saymadn gstermesidir. Hi kimse, akll bir uzayl, uzay
aracn ap yavru kedilerden birisinin sa m l m olduunu fark
edince maddi paracklarn -takyonlar- yaratldn ve bu para
cklarn ondan sonra zamanda geriye gidip "bataki" elektron dal
ga fonksiyonunu kerttiini ileri srmyor (her ey bir yana, par
ack, hatta takyon retmek iin de, mc2 biiminde bir enerji gere
kir). Fakat fizik yasalar zamanda geriye doru herhangi bir iletii
me izin veriyorsa, o zaman hem uzaktan etki ihtimalini deerlen
dirmeli, hem de uzayda yolculuk eden yavru kedilere bu ynde ne
ler olduu hakkndaki fikirlerimizi geniletmeye hazr olmalyz.
In Search of the Edge of Time (Zamann Kysnn Peinde) ad
l kitabmda da ak seik belirttiim gibi, fizik yasalarnda (sade
ce zel grelilik kuram deil, genel grelilik kuram da dahil) za
man yolculuunu yasaklayan hibir ey yoktur. Elbette son derece
zordur, saduyuya da ters. Fakat fizik yasalarna aykr deildir;
ayrca saduyuya dayal fikirlerimiz hem grelilik kuramndan
hem de kuantum kuramndan ar bir darbe yemitir, stelik ikisi
de Newton'un onaylayaca biimde deneylerle desteklenerek.
Burada ayrntya girmeyeceim. Fakat bunu daha sonras iin
aklnzn bir kesine yerletirin. Kitabn sonunda syleyeceim ba
z eyler sizi bu kadar ok etmeyecek. imdilik n kendisine d
nelim, zellikle de elektromanyetizma ile kuantum fizii arasnda
ki balantya.
MODERN ZAMANLAR
105
Foton Sahneye kar

On dokuzuncu yzyla gelindiinde n bir dalga biimi olduu
o kadar kesin tespit edilmiti ki n bir parack olarak hareket
ettiini ileri srmek neredeyse kfirlik saylrd. Ne var ki, sonunda
n davrann aklamak iin bunu ileri srmek gerektii orta
ya kt. Yine de fizikilerin foton fikrini ve dalga-parack ikilii
ni ilerine sindirmeleri (artk ne kadar olabildiyse) 1920'leri buldu.
lk adm eski ekolden Alman fiziki Max Planck tarafndan atl
d. 1858 ylnda doan Planck, 1892'de Berlindeki Kuramsal Fizik
Enstit'snde fizik profesryd. 1890larn ikinci yarsnda Planck
k da dahil elektromanyetik mann scak nesneler tarafndan
yaylma eklini aklama konusunda kahramanca bir gayret sarf et
ti. Zamann teki fizikileri gibi, karsnda devasa bir muamma
vard. Klasik dalga davran yasalarna gre -gitar teline ya da bir
glcn yzeyindeki hareket eden dalgalara uygulandnda hari
ka ileyen yasalardr bunlar- ykl paracklarn yksek frekans
larda (ksa dalga boyuna karlk gelir) enerji yaymas daha kolay
olmaldr. Scak bir nesnenin iinde (bir lambann kzaran teli gibi)
scaklklarna bal bir hzla saa sola salnan ykl paracklar
(elektronlar) vardr. Bu yzden klasik tabloya gre herhangi bir s
cak nesnenin tayfn ksa dalga ksmnda (mortesi, x-nlar vs.)
youn olarak, uzun dalga boylarndaysa (grnen k, kzl tesi
ve radyo bandnda) ok az ma yaymas gerekir. Fakat bildiimiz
lambalar tabii ki yle ykl miktarda x-m yaymaz, yoksa bu ke
limeleri okuyacak kadar hayatta kalamazdnz. Aslnda, btn s
cak nesneler scaklklarna bal olan zgl bir dalga boyunu mer
kez alan bir dalga boyu aralnda en youn biimde ma yayar.
Gne sardr nk yaklak 6000 derecedir ve sar da bu scaklk
ta en gl yaylan renktir; ateteki kzarm demir de gneten bir
para daha az scaktr, dolaysyla biraz daha uzun dalga boylarn
da, yani tayfn krmz ksmnda en gl biimde ma yayar. S
caklkla mann kendine zg dalga boyu arasndaki balant ka
ra cisim yasas, bu karakteristik ma da kara cisim mas diye bi
linir ("kara" cisim deniyor nk mann siyah bir yzey tarafn
dan sourulmasnda da ayn kurallar geerlidir).
106
Uzun sre uratktan, bir sr kmaz sokaa girip geri dn

dkten sonra Planck 1900'de bu ikilemden kurtulmann bir yolunu
buldu. Scak nesnelerin istedikleri miktarda elektromanyetik enerji
yaymalarnn mmkn olmamas halinde, kara cisim masnn do
asnn aklanabileceini fark etti. Elektromanyetik enerji, Planck'
m kuanta (enerji paketikleri) adn verdii, belli bir bykle sa
hip paketikler halinde yaylr (ya da sourulur, denklemi ne yn
den ele aldnza bal). Her dalga paketii frekansna bal bir
enerjiye sahiptir (enerji aslnda imdi Planck sabiti diye bilinen ra
kamla frekansn arpmna eittir). Bu da kara cismin doasn aa
daki gibi aklamaktadr.
Scak bir nesnedeki elektronlarn titreim hzlan scakla ba
ldr ama hepsi tam olarak ayn hzla hareket etmez. ou ortalama
bir hzla salnr, fakat bazs bir para daha fazla enerjiye sahiptir ve
daha hzl titreir, bazs da bir para daha az enerjiye sahiptir ve da
ha yava salnr. Ortalama deer etrafnda daima bir enerji dalm
vardr, tpk bir snftaki rencilerin ortalama boylar etrafndaki
boy dalm gibi. ok yksek frekanslarda bir kuantum (enerji pa
ketii) iin gereken enerji o oranda byktr, scak bir nesnedeki
ykl paracklarn (salman elektronlar) ok az bir kuantum olu
turacak enerjiye sahip olur. Dolaysyla birka tane ksa dalga paketik yaylr. teki an utaysa, dk enerjili paketikler iin ona
karlk gelen may oluturacak pek ok elektron vardr, ama sz
konusu enerjiler o kadar clzdr ki, btn uzun dalga paketiklerini
birbirine ekleseniz yine yekn tutmaz. Fakat ortada, cismin scakl
na karlk gelen frekansta paketikleri oluturabilecek olan, sal
nm halinde dnya kadar elektron bulunacaktr ve her bir paketikte etkileyici bir kzllk oluturacak lde bol bol enerji olacaktr.
Planck'n bu kefi Aralk 1900'de duyurmas kuantum devriminin balangc olarak grlr. Fakat n kk k paracklar
olarak sadece paketikler halinde var olabileceini Planck'n ken
disi sylememitir. Planck'a gre asl nemli olan, ykl parack
larn, elektromanyetik enerjinin masn (ya da sourmasn) ya
pan bir zelliinin i banda olmas ve klasik bir dalga olarak var
olsa da, n kendisinin (ve baka elektromanyetik ma biimle
rinin) ykl paracklarn zelliklerinin belli miktarlar dnda
may ya da sourmay nlemesiydi.
MODERN ZAMANLAR
107
Planck'n hesaplan scak nesnelerden gelen elektromanyetik

may tarif ederken doru cevaplar verse de, pek ok insan (Planck'n
kendisi de dahil) "gerekten" neler olup bittiini yorumlamada bun
larn nasl kullanlaca bilinmedii iin durumdan pek de memnun
deildi. Planck almasndan dolay Nobel dl'n ancak 1918'
de alabildi (kaderin cilvesine bakn ki, 1947'ye kadar yaam ol
masna ramen kuantum kuramn asla kabul etmemitir). Bu za
manlamann nedeni byk oranda Albert Einstein'm kuramsal a
lmas (bu almasndan dolay 1921'de Nobel dl'n almtr)
ve Robert Millikann (ona 1923'te Nobel dl'n kazandran) de
neyleridir.
Yirminci yzyln banda Planck'n paketiklerinin fiziksel ger
ekliini kabul etme cesaretini sadece Einstein gstermiti. 1905te
yaymlad bilimsel makalede bir metalin yzeyindeki elektronla
rn kla koparlmasn (fotoelektrik etki) k paracklarnn (paketikler) metaldeki elektronlarla arpmasnn sonucu olarak ak
lad. Her paketik belli miktarda enerji tar, bu da sadece frekans
na (rengine) baldr. Dolaysyla, belli renkteki saf k iin metal
den koparlm elektronlar ayn enerjiyi tar. Deneyciler 1899'dan
beri bu keif zerine kafa yoruyorlard, artk bir aklama gelmiti.
Einstein bu kefin devrim yaratan doasnn gayet iyi farkndayd.
Bu fikri baka pek kimse ciddiye almamt. 191 l'de bile, lk Solvay
Kongresi diye bilinen bilimsel bir toplantda meslektalarna yle
seslendi: "Dalga kuramnn deneysel olarak dorulanm sonula
ryla badamyor grnen bu kavramn geici olduunda srar edi
yorum."35 Sorun Einstein'm bile hl ya/ya da eklinde dnmesindeydi. Ik ya dalgayd, ya da parack. Dalga olduuna dair de
lillerin parack ihtimalini ortadan kaldrmas gerekiyordu; para
ck olduuna dair delillerin de dalga olma ihtimalini yok etmesi.
kisi de doru olamazd, deil mi?
1868-1953 yllarnda yaam olan ve ilk Savoy Kongresi'nde
Chicago niversitesi'nde almakta olan Millikan da ayn hisleri
paylayordu; n paracklardan meydana gelmi olabileceini
ileri srmenin sama olduunu dnyordu. Bylece fotoelektrik
etki zerine, ok dikkatli bir ekilde tasarlanan ve gerekletirilen
35. Gribbin, Schrdinger'in Kedisinin Peinde, s. 81 vd.
108
bir dizi deneyle Einstein'n yanldn ispatlamaya koyuldu. Ne

var ki 1915'e gelindiinde, kendi dndnn aksine btn de
lillerin Einstein'n hakl olduunu ve k paketiklerinin gerekten
fiziksel bir varl olduunu gsterdiini itiraf etmek zorunda kal
d. Bu arada Planck sabitinin byklnn ilk doru lmn de
elde etmiti; ayn zamanda elektron zerindeki yk de yksek bir
hassasiyetle lt. Ik paketiklerinin fiziksel gerekliinin ne
mini hl kimse anlamamt; fakat deneysel deliller inkr edilir gi
bi deildi ve ok gemeden Planck'la balayarak bu almayla il
gili Nobel dlleri yamaya balad. 1923'te Millikan dln alr
ken k enerji paketikleri fikri artk kesin olarak tesis edilmiti;
fakat bunlara "foton" ad (Yunanca k anlamna gelen photos' tan
dolay) ancak 1926'da Kaliforniya Berkeley'deki bir fiziki tarafn
dan verilmitir. Bu isim k paracklarnn davrannn aklama
sna ynelik yeni bir kefin hemen arkasndan gelmiti, ki sz ko
nusu aklama kuantum mekaniinin yaratlmasna yol aacakt.
Einstein'a Fotonlar Saymay reten Adam

Fizikilere birle birin toplamnn ille de iki yapmas gerekmediini
gsteren, o zamanlar Dou Bengal olarak bilinen Dacca niversitesi'nde almakta olan Hintli fiziki Satyendra Nath Bose kuan
tum mekanii ile k ve madde kuramna giden yolu amtr. 1994
yl Satyendra Bose'nin hayat ve zamannda l bir yldnm ol
mutur. Bose 1 Ocak 1894'te Kalkta'da domu ve 80 yl sonra,
4 ubat 1974'te ayn yerde lmtr. 1920'lerin balarndaki en b
yk baars o sralarda mann kuantum kuramn oluturan ya
mal boha halindeki fikirleri alp her eyi tutarl bir btnde bir
letirerek k paketiklerinin matematiksel tarifini elde etmesidir.
Planck 19. yzyln sonunda ma ve maddenin nasl etkileim
iinde olduu tartmalarna nicemleme (.quantization) fikrini sok
tuunda bu fikri kara cisim masn aklamak iin geici olarak
kullanmt. Albert Einstein 1905'te n kendisinin de enerji pa
ketikleri halinde ifade edilmesi gerektiini ileri srmse de (Millikan'm deneyleri de hakl olduunu gstermiti), 1920'lerin bala
rnda bile pek ok fiziki -belki de ou- n paracklar halin
MODERN ZAMANLAR
109
de var olduuna "gerekten inanmyordu". Ik paracna ancak

Bose n kuantum kuramn salam bir matematik temele oturt
tuktan sonra 1926da bir isim verilmesi ("foton") tesadf deildi.
Planck kara cisim sorununu elektromanyetik enerjiyi (matema
tiksel olarak) kk paracklara blerek zmt. Fakat unu vur
gulamak gerekir ki bu ma paracklarnn herhangi bir fiziksel
nemi olduunu ileri srmemi, yalnz, scak bir nesnenin enerji
yaymasna sebep olan eyin sadece belli byklkte enerjilerin ya
ylmasna izin verdiini dnmt. Bu adeta musluktan akan su
yun yava yava lavaboyu doldurmas gibidir. Musluun arkasnda
borunun iinde ekilsiz bir sv halinde sreklilii olan bir su kitle
si vardr, lavabonun iinde de ekilsiz bir su glc vardr; fakat
damlatan musluun fiziksel zellikleri sayesinde su musluktan sa
dece belli byklkteki damlalarla kaar.
Damlatan musluktan yaylan su gibi, Planck'n kara cisim tari
finde sadece yayma (ya da sourma) mekanizmasnda belli byk
lkte damlacklar sz konusuydu. Ik ya da elektromanyetik
mann baka biimlerinin sadece kk topaklar, yani paketikler
halinde var olduklarn kimse, Planck'n kendisi bile ileri srm
yordu. 1931'de R.V. Wood'a yazd bir mektupta Planck, "[nicemleme] tmden biimsel bir varsaymd, yle ki ne pahasna olursa
olsun pozitif bir sonu karmak dnda onu pek dnmedim,"36
demitir. 1920'lerin banda neredeyse herkes "k kuantumunun"
(k enerji paketiinin) kla maddenin etkileiminin artc zel
liklerini aklayabileceini biliyordu, fakat kimse bunun bir mate
matik hilesinden te bir ey olduuna inanmyordu; hl Max
well denklemleriyle tanmlanm "gerek" bir dalga olarak gr
yorlard.
Fakat bir istisna vard. Hindistan'da fizikiler k kuartumunu
ciddiye alyorlard. nc astrofiziki Meghnad Saha 1919'da Astrophysical JournaMa. yaymlanan bir bilimsel makalesinde ma
basncn tarif etmek iin k kuantumunu kulland ve sonra Bose'
yle ortaklaa Einstein'n genel grelilik kuram zerine yazd bi
limsel makalelerinin ilk ngilizce evirilerinden birini gerekletir
di. Bunun ardndan gelen tartmalar sonucunda Bose, Planck'n
36. Aktaran Dipankar Home, New Scientist, 8 Ocak 1994.
110
kara cisim "yasas"nm, dzgn bir trevinin karlmas gerektii

ni fark etti: Planck'n, kuantum ayrklnn (discreteness) temel bi
leenini sreen dalgalarn klasik erevesine uyarlamasnn ka
nlmaz sonucu olan tutarszlklardan arndrlmas gereken bir t
rev. Bunun baarlabileceini kefetti - yalnz, k paracklarnn
bizim alk olduumuzun dnda farkl bir istatistie uymas gere
kiyordu.
Bose'nin almasnda ilgin olan ey, iinde dalga cinsinden
elektromanyetik ma tanm, hatta elektromanyetizma namna hi
bir ey olmamasyd. Fotonlar gndelik hayatta kullandmzdan
farkl bir istatistik yasasna uyarak bir oyuu dolduran parack
gazlar gibi ele alp Planck'n denklemine ulat.
Burada neler olup bittiini anlamann en kolay yolu ayn deer
de yeni baslm iki madeni paray dnmektir. Bu paralarla ayn
anda yaz tura atarsanz ayr sonu grebilirsiniz. ki yaz ya da
iki tura ya da bir yaz bir tura. lk bakta her bir sonucun eit ola
sla sahip olduunu dnebilirsiniz, mesela yaz-tura kilisinin
te bir ans olduunu. Fakat biraz dnnce bunun byle olma
dn grrsnz.
ki paray bir ekilde iaretleyerek birbirinden ayrt edilebilir
hale getirelim (ya da farkl deerde iki para kullanalm). imdi iki
yaz-yaz ya da iki tura-tura elde etmenin sadece bir yolu varken
yaz-tura elde etmenin (bunu "yaz-tura" ve "tura-yaz" olarak d
nn) iki yolu var. teki tura geldii sreci ikisinden biri "yaz"
olabilir. O halde iki parayla yaz tura atmann olas sonular drt
tane olup, yaz-yaz, tura-tura, yaz-tura, tura-yazdr. Her sonucun
gelme ans drtte birdir (eyrek), te bir deil. Ve bir yaz bir tu
ra gelmesinin iki yolu olduundan bu sonucun ihtimali ikide bir,
yani yzde 50'dir (bir eyrek art bir eyrek). Buradaki nemli nok
ta u ki eer madeni paralar birbirinden ayrt edilemiyorsa yaz-tura kilisi tura-yaz kilisinden ayrt edilemez.
Fakat paracklar gerekten birbirlerinden ayrt edilebiliyorsa
(siz paralar iaretlediiniz iin deil, isel zelliklerden), istatis
tikler farkldr, O zaman yaz tura atmann, her biri ayn olasla
sahip drt farkl sonucu vardr. Ayrntlar ok dert etmeyin; bu basit
rnekle sadece paracklarn birbirinden ayrt edilebilir olmas du
rumunda istatistiklerin farkl olacan grm oluyorsunuz. Baka
MODERN ZAMANLAR
111
bir deyile, birlikte hareket eden ok sayda paracn davrann

tarif edecek istatistikler ne tr paracklarla uratnza baldr.
Bose fotonlara belli bir ekilde hesaplanmas gereken parack
lar olarak bakldnda Planck'n formln karabileceini ke
fetti. Fotonlar birbirlerinden ayrt edilemezler (hikyenin tamam
bu olmasa da, burada btn karmak ayrntlara girmek niyetinde
deilim) ve foton dnyasnda fotonlarn istatistiki davran kendi
aralarnda enerji paylamn -farkl enerji hallerindeki foton da
lm n- etkiler.
Foton davrannn baka artc zellikleri de vardr. Fotonlar
korunmazlar. Mesela bir k yakmak iin dmeye her dokunuu
nuzda daha ok foton retirsiniz, gneten ve yldzlardan da deva
sa miktarlarda akp gelirler. Odanzn duvarlar, gzleriniz, dnyann
yzeyi vs. fotonlan hi durmadan sourur. Fakat bu sreler denge
halinde deildir ve evrendeki foton says durmadan deiir.
Bu, parack olarak dnmeye altmz trden paracklarn,
rnein elektronlarn davranna hi benzemez. Elektronlar ne ya
ratlabilir ne de yok edilebilir, fakat bir elektronla onun "kar-parac" olan pozitron zel artlarda birlikte yaratlabilir (ya da yok
edilebilir). Evrendeki toplam elektron says (ki bu hesaplamada bir
pozitron "eksi bir" elektron saylr) ayn kalr.
Sonuta elektron gibi paracklar iin farkl bir tr istatistiin
geerli olduu anlalyor; kuantum fizikileri buna talyan Enrico
Fermi ve ngiliz Paul Dirac'n almalarna istinaden "Fermi-Dirac" istatistikleri diyor. Bose-Einstein istatistiklerine uyduu bili
nen foton gibi paracklar topluca "bozon" olarak biliniyorlar; Fermi-Dirac istatistiklerine uyan elektron gibi paracklaraysa topluca
"fermiyon" deniyor.
Peki neden Bose-Einstein da, sadece "Bose istatistikleri" deil?
Bose 1924'te keiflerini anlatt bir makaleyi Philosophical Maga
zine 'e gndermi ama hi cevap alamamt. O yzden ayn yln
Haziran aynda ayn makalenin bir nshasn Einstein'a gnderdi.
Einstein'dan bu yazy okumasn (ngilizce yazlmt) ve eer bir
anlam ifade ediyorsa yaymlanmak zere Zeitschrift fr Physik'e
gndermesini istedi. Einstein bu almadan o kadar etkilendi ki
Almancaya kendisi evirdi ve dergiye kendi onayyla gnderdi.
Einstein'n onaylad her ey Zeitschrift'te belli bir saygyla kar
112
lanrd, bu makale de beklendii gibi 1924 yaznda yaymland.

Makalenin ierimleri mthiti. Bose fotonlar belli bir tr ista
tistie uyan ve kuantum gaz gibi davranan gerek paracklarm
gibi ele alp elektromanyetik ma iin kara cisim denklemini elde
etmiti. Bose'nin kara cisim yasasnda elektromanyetik dalgann zer
resi yokturl Einstein yeni istatistik fikrini kendi ele alp ayr ma
kalede baka sorunlara uygulayarak kuantum kuramna son nem
li katklarn yapmtr. Gazlarn farkl artlar altndaki davranla
rn tarif etmek iin yeni istatistikleri kullanp (istatistikler baz du
rumlarda korunan varlklara da uygulanabilir), baka eylerin yan
sra, (geleneksel grte dalga olarak kabul edilen) n davran
nasl paracklar cinsinden aklanabiliyorsa, uygun artlarda mo
lekllerin veya "paracklarn da dalga gibi davranmas gerektii
ni gstermitir.
1924'te tam bu kefin nemi zerine kafa yorarken Einstein,
Louis de Broglie'nin danman hocas Paul Langevin araclyla
de Broglienin doktora tezini okudu. De Broglie elektron gibi par
acklarn dalga gibi hareket edebileceini dile getiriyordu, ki g
rnte akl almaz bir iddiayd bu. Langevin bunun bir deha ii mi
yoksa deli samas m olduuna karar verememiti. Einstein ise y
le yazd: "Bunun basit bir analojinin tesinde bir eyler ierdiine
inanyorum." De Broglie'nin almas byle bir otoritenin onayn
dan sonra ciddiye alnm ve Erwin Schrdinger tarafndan geliti
rilerek kuantum dnyasnn tam bir tarifine, dalga mekaniine d
ntrlmtr. Schrdinger daha sonra, "dalga mekanii istatis
tiklerden dodu," demitir. Nisan 1926'da Einstein'a yazd bir
mektupta ise "sizin Bose'nin gaz zerine yazdnz ikinci makale
dikkatimi de Broglie'nin fikirlerine ekmemi olsayd, btn bun
lar u anda ya da baka bir zamanda (benim amdan demek istiyo
rum) hi balamam olacakt," yorumunu yapmtr.37
Ne var ki Bose'nin kendisi sonraki birka yl kuantum kuram
nn heyecan verici geliiminde yer almamtr. Bunun yerine daha
nceki ilgi alanna, genel grelilik kuramna dnm ve Einstein'm
peinden gidip daha sonra bir kmaz sokak olduu anlalan ol
37.
Bu ve sonraki paragraftakileri aktaran Dipankar Home, New Scientist,
8 Ocak 1994.
MODERN ZAMANLAR
113
gunlamam bir birleik alan kuram aratrmasna girimitir. Einstein 1955'te lnce bu yndeki aratrmalar gcn yitirdi ve Bose'nin katklar byk lde unutuldu, Bose de hayatnn son yir
mi yln bilimi poplerletirmeye, retmeye ve bilimin halk tara
fndan anlalmasn gelitirmeye adad. "Aslnda artk bilimin iin
de deildim. Bir kuyruklu yldz gibiydim, bir kere gelmi ve bir
daha geri dnmemi bir kuyruklu yldz," diye yorumda bulunuyor
du hayatnn sonlarna doru. Fakat o kuyruklu yldzn sat par
lak k fizikilerin 1920'lerdeki dnme biimlerini ve o zaman
dan beri fiziin ilerleme biimini deitirmitir.
Fizikilerin nihayet tatmin edici bir nicemlenmi elektromanye
tik alan kuram bulmalar, fotonlarn bir isme kavumasndan yir
mi yl akn bir sre sonra gerekleecekti - fakat beklemeye de
erdi, zira sonunda bulduklar kuantum elektrodinamii (KED) di
ye bilinen kuram bugne kadar elde edilen en baarl ve doru bi
limsel kuramdr. Elektronlarn ve elektromanyetik mann birbirleriyle nasl etkiletiini anlatr, ktle ekimi ve atom ekirdekleri
nin davran dnda fiziksel dnyadaki her eyi aklar. Bu kuram
deneylerde olaanst hassasiyet derecelerinde test edilmitir.
Ik ve Maddenin Tuhaf Kuram

Bu blmn baln Richard Feynman'm mthi kitab QED'nin
{Kuantum Elektrodinamii) alt balndan aldm. 1918'de doup
1988'de lm olan Feynman kendi kuann en byk kuramsal
fizikisiydi. Bilime pek ok nemli katkda bulundu, hem oksatar
bir ders kitab, hem de otobiyografik anlarndan oluan ciltler do
lusu oksatar kitap. ok sayg duyulan, popler bir hocayd ve m
rnn sonuna geldiinde yeryzndeki en nl bilim insan olmu
tu (ayn zamanda da bilim camiasndaki en nl "karakter"). Fakat
btn baarlarnn iinde en by38 kukusuz KED'di, kendi de
38.
En azndan bilimsel adan en by. Meslektalarmdan biri olan Marcus Chovvn, CalTech'te renciyken Feynman'dan annesine (yani Chownun an
nesine) fiziin neden nemli olduunu aklamasn istemi. Feynman meseleyi
olduu gibi grmesi iin kadna yazm. Olunun almalarnn ne olduunu dert
etmemesini sylemi. "Fizik nemli deil," demi Feynman, "nemli olan sevgi."
114
yiiyle "k ve maddenin tuhaf kuram".

KED ok nemlidir nk elektronlarn birbirleriyle ve elektro
manyetik mayla etkileimleri dnyadaki hemen her eyi belirle
mektedir. Dnya ve bizler atomlardan oluuruz, atomlar da mer
kezde younlam bir ekirdekle, evrelerindeki elektron bulutla
rndan ibarettir. Elektronlar atomun grnen "yz"dr, atomlarla
molekller arasndaki etkileimler de aslnda elektron bulutlar ara
sndaki etkileimlerdir. Elektronlar foton alveriinde bulunarak
etkileime girerler. Elektron bir foton yayar ve bir ekilde "geri te
per" ya da elektron bir foton sourur ve bir "tekme" yer. Atomlarn
etkileimindeki her ey bu ekilde aklanabilir.
Btn kimya kuantum fiziiyle aklanr, zellikle de KEDle;
biyolojik hayat protein ve DNA gibi kompleks molekllerin davra
nna dayaldr, ki bu da kimyadr ve nihayetinde elektronlarn ku
antum zelliklerine dayaldr. Bir atomun ekirdeinin etrafndaki
bulutun iindeki elektronlarn tutulu ekli, elektronlarn negatif
yk ile ekirdekteki protonlarn pozitif elektrik yk arasndaki
etkileime dayaldr, yani o da KED'le ynetilir. Atom ekirdekleri
nin kendilerini de ieren radyoaktif bozunma gibi eyler KEDle
aklanamaz; onlar iin farkl bir kuram gerekir. Fakat, atom ekir
dekleri iinde neler olup bittiine dair mevcut en iyi grmz bi
le kastl olarak KED'in baars zerine modellenmitir ve bunlar
da, KED kadar olmasa da, kendi ilerinde olduka baarldr.
KED'in ne olduunu birka ekilde aklamak mmkn, fakat
ben Feynman'n aklamasn beeniyorum. Feynman meseleyi par
acklar -fotonlar ve elektronlar- ile olaslk dalgalar cinsinden ele
alr. Olaslklar paracklar bulma ihtimalinizin en ok nerede oldu
unu syler, fakat onlan bulduunuzda (iki delikli deneyin elektron
lu versiyonunda olduu gibi) gerekten parack olarak bulursunuz.
Feynman, k ile maddenin nasl etkileime girdiini zmede sade
ce eyin nemli olduunu syler. lki, bir yerden baka bir yere
giden bir fotonun olasl; kincisi, bir yerden baka bir yere giden
bir elektronun olasl; ncs ise, bir elektronun bir fotonu so
urmas ya da yaymas olasldr. Eer btn elektron ve fotonlar ieren olay olaslklarnn hepsini hesaplayabilirseniz, elektron
larla fotonlar etkileim iindeyken neler olacan zebilirsiniz.
Karmak sistemlerde bunu yaparken, her bir hesaplama tek tek
MODERN ZAMANLAR
115
gayet basit olabilmesine ramen btn iin anormal sayda hesap

lama gerekir. Byle hassas hesaplamalar sadece birka elektronun
birka foton alveriinde bulunduu nispeten basit sistemler iin
gerekletirilmitir. Yine de bu hassas rnekler daha karmak sis
temlere uygulanabilen daha genel yaklak deerler (ki bunlar da
gayet isabetli olabilir) elde etmek iin kullanlr.
Hesaplamalardaki gln bir ksm, ben yle kolayca "bir yer
den baka bir yere giden bir fotonun (ya da elektronun) olasl"
ndan sz edince sizin kafanzda neredeyse kesin olarak dz bir y
rngede A'dan Bye giden bir parack resminin canlanmasdr. Fa
kat bu yanltr! Feynman'n KED'in gelitirilmesine yapt nem
li katklardan biri, A'dan B'ye giden btn olas yollar dikkate al
mamz gerektiini kavram olmasdr. ki delikli deneyde dze
nekten geen fotonun nasl iki deliin birden farkndaym gibi g
rndne tank olmutuk, deneyde adeta her iki yoldan da gemi
gibiydi. Fakat Feynman daha da ileri gider. Bir parack bir yerden
baka yere giderken olas btn yollar dikkate alr, der. Sadece dz
yollar ya da dzgn biimde kvrlm yollar deil, ayn zamanda
aklnza gelebilecek en karmak ve zikzakl yrngeleri de.
lk bakta bu fikir gln gelebilir; fakat Feynmann bu fikre
ulama ekli bunun (neredeyse!) saduyu ii olduunu gsterir. ki
delikli deneyde, iki yarn arkasndaki perdedeki belli bir noktada
bir k noktas elde etme olasl, n iki deliin her birinden tek
tek geme olaslklar toplanarak bulunur. Bu gerekten de sadu
yunun bize syledii eydir, tabii n doasndaki parack yan
n dert etmezsek. Fakat, diyelim ki aradaki perdede iki yerine drt
yark olsun.
O zaman drt olaslk kmesini toplamamz gerekir. Sekiz delik
varken sekiz olaslk kmesi hesaplamak gerekir ve bu byle de
vam eder. Aradaki perdede jiletle milyonlarca yark alsa, ilke ola
rak deneydeki milyonlarca farkl yolun btn olaslklarn hesap
layp birbiriyle toplayarak ("birletirerek") uzaktaki perdenin her
hangi bir ksmndaki n aydnln bulabiliriz. O zamana kadar
perdede engelden ok delik oluacaktr. Peki neden burada dura
lm? Aradaki perdeyi artk engel kalmayacak ekilde daha da ba
ka yarklarla delik deik edebiliriz - "yarklar" birbirleriyle kesi
meye balarlar. Feynman arada perde kalmaynca k kaynandan
116
7 Klasik fizik -Isaac Nevvton'un fizii- bir paracn A'dan B'ye tek bir yrnge izledi
ini syler. Kuantum mekaniinin Richard Feynman versiyonuna gre A'dan B'ye gi
den btn olas yollarn etkileri hesaplanp birbiriyle toplanr - burada gsterilen
be yol deil, gerekten olas btn yollar. Bu "gemilerin toplam" (ya da "yol integrali") yaklam, tek bir elektronun deneydeki her iki delikten de birden geip kendi
siyle giriim yapmasn anlamann yollarndan biridir.
perdedeki noktaya kadar olan btn olas gzerghlarn olaslkla

rnn toplanmas gerektiini fark etmiti, tabii ortada hibir engel
olmaynca bunun anlam deneyde tahayyl edilebilecek btn yol
larn olaslklarnn birletirilmesiydi. Daha karmak gzerghla
rn olaslklar ok kktr ve genellikle hesaplanrken birbirleri
ni gtrrler. Fakat etkileri bir yere gitmemitir, Feynman'n n
aynada nasl yansdn anlatrken syledii gibi.
Okulda rendiimiz eylerden birisi n aynadan yzeye gel
dii ayla ayrld eklindedir. Aynaya belli bir adan bakp han
gi nesnelerin sizin grnzde olduuna dikkat ederek bunu ko
layca kontrol edebilirsiniz. Okulda rendiimiz baka bir eye, ya
ni n en ksa sren yolu semesine de bir rnektir bu. In yan
stldn ve kaynandan dosdoru gzlerinize gelmediini d
nrsek bu eit al yansma, kaynaktan gzlerinize gelen toplam
mesafeyi en az klan yoldur ve bu yzden de n size geldii za
man en aza indirir. Bir nesneden kan n gzlerinize gelmeden
nce aynann her ksmnda dolatn ve aynann her bir tarafndan
trl trl tuhaf alarla gelen yansmalarn grdnz resmi olu
turduunu syleseler aklnz almazd. armaya hazrlann, zira ku
antum fiziine gre orada olup bitenler gerekten de budur.
Bir uta, nesneden gelip aynaya doru dik ayla giden d-
MODERN ZAMANLAR
117
8 Feynman'n kuantum mekaniine

yaklam a da uygulanabilir. Ik
aslnda sadece dorusal olarak ha
reket etmez, kaynaktan bir gzlem
ciye giden olas btn yollardan ge
er. "Gemiler,,i topladnz zaman
bir doruya yakn olanlar hari hep
si birbirini yok eder.
Ekran
9 Klasik fizie gre ayna doru

sal olarak yanstr, bylece geli
as daima yansma asna eittir.
nn, oradan dar ayla yansyp gznze gelsin; ya da gzn

zn nndeki aynaya dar ayla den, oradan da dik ayla yans
yp size grnen dnn. Hatta, ters ynde, sizden darya
doru, aynann uzak ucuna giden ve yansyp keskin bir ayla gz
lerinize dnen dnn. Btn bunlar ve dier ihtimaller ger
ekten meydana gelmektedir. Bunlar fark etmeyiimizin sebebi en
ksa mesafe yolunun yaknndaki yollarn sadece daha uygun olma
s deil, birbirlerini glendirerek en ksa mesafeli yolu ezici bir e
kilde daha da kuvvetli bir olaslk haline getirmesidir. Bunun nede
ni sadece bu "klasik" yrngeye yakn olan olaslklarn toplanma
s ve birbirini glendirmesidir. Feynman'n syledii gibi, "zama
nn en ksa olduu yer, yakndaki yollarn zamannn da neredeyse
ayn olduu yerdir"39 ve olaslklar da ite burada toplanrlar. Fotonlarn gznze gelmek iin tuhaf alarla yansd ayna kenar
larnda "komu" fotonlarn kaynaktan aynaya, oradan da gzlerini39. Feynman, Q E D , s. 45.
118
10 Feynman'n kefine gre "gemilerin toplam" baz dorusal yollar tercih etse de,
btn doru yollar nemlidir. Ik aynann btn ksmlarndan trl acayip alarla
yansr, fakat aynann bu eridinin yanndakiler klasik yol hari birbirini yok eder.
ze gelmesi iin gereken zaman fark daha byktr. Burada komu

yollarn olaslklar neredeyse birbirini yok eder. Dolaysyla yan
smada nemli olan sadece aynann igdsel olarak, saduyuyla
bildiiniz ksmdr.
Ama bir dakika! Mesele burada bitmiyor. Birbirlerini yok etse
ler de aynann uzak kenarlarndan yansyan fotonlarm geldiini
gsteren basit bir deney var. Bir aynay kenar ucundan bir ksm ha
ri siyah bir rtyle tamamen kaplayarak yanstmasn nlediimi
zi dnelim. rt souraca iin geldii ayla yansyp g
znze gelecek n temsil edecei bir resim aramanz bouna
olur. Hibir resim gremezsiniz. Fakat basit bir hileyle, yani ayna
nn sadece kenarn kullanp "ters ayla yanstarak bir resim elde
etmek mmkndr.
Kenarn komu ksmlarnn olaslklar birbirini yok etse de ay
nada olaslklarn toplanaca eritler bulabilirsiniz. Buradaki me
sele bu eritlerin arasnda olaslklarn baka tarafa gittii eritler
olmasdr. Toplamda olaslklar yok olur; fakat zt olaslk eritleri
nin ayrd, birbirlerini glendiren olaslklar vardr. Tek yapma
mz gereken birka tane daha siyah erit rty olasln "ters" ol
duu yere dikkatlice sermektir. O zaman aynann grnen ksm ya
rya iner, fakat btn olaslklar birbirini glendirir.
Birbirini glendirme etkisi iin gereken erit aralklar sz ko
nusu n dalga boyuna baldr (k demetini foton cinsinden
ifade ettiimiz iin dalga-parack ikiliine harika bir rnektir bu!),
MODERN ZAMANLAR
119
o yzden net bir resim grmek istiyorsanz deneyi tek renkle (monokromatik k) yapmak en iyisidir. Byle yapnca deney gerek
leir. Bir para aynay yansma olmayacak ekilde yanl yerleti
rirsiniz ve yansma olmaz. Sonra aynann yarsn doru ekilde kap
layp (saduyu bu durumda yansma ansnn daha da az olacan
sylerken) yansma elde edersiniz.
Byle bir yanstc erit sistemine datma (krnm) zgaras de
nir (nk yansma etkisi k dalgalarnn krnm olarak da ak
lanabilir) ve muhtemelen bu etkiyi i banda pek ok defa grmsnzdr. Belli mesafedeki yanstc eritlerden oluan bir "zgara"
Newton'un prizmadan geirince gne nda renklerine ayrlm
olarak grd ayn gkkua rntsn elde edecek ekilde be
yaz yayarak hafif farkl alarla farkl k renklerini yansta
caktr. Bir kompakt diski n altna tutunca gkkua rntsnn olumas bu yzdendir. Diski uygun -saduyunuza doru ge
len- bir ada tutunca parlak ayna yzeyinde lambann sradan bir
yansmasn greceksiniz, fakat diski eince, yani saduyu yans
masn artk gremediiniz zaman, CD'nin ayna yzeyindeki oluk
larda tuhaf alarla hoplayp zplayan fotonlarn meydana getirdii
gkkua rntsn grebilirsiniz. Hatta, CD'nin ayna yzeyinde
bir yandan normal resmi grrken bir yandan "ters" blmnden
yansyan ktan renk bantlarn grebilirsiniz. Evinizin gvenli or-
11 Aynann paralel eritlerini tamamen siyahla kapladnzda gerekten n trl

trl tuhaf alarla yansdn grebilirsiniz. Bunun anlam "birbirini yok eden" k
yollarnn ortadan kalktdr. Aynann yarsn rterek aslnda daha fazla yansma
elde edebilirsiniz! Byle bir datm zgarasnda n farkl renkleri bir para farkl
alarla yansr ve gkkua etkisi yaratr. Bu hile sadece ok dar ayna ve karartma
eritlerinde iler, ama bir CD'yi parlak bir n altnda belli bir ayla tutarsanz bu
nu kendiniz de grebilirsiniz.
120
tamnda KED'i i bandayken grebilirsiniz.

Bu rnekte yine farkl alarda aynadan yansyp dorusal
hareket ederken anlattm. Aslnda kuramn tam versiyonu n bir
yerden bir yere gidebilecei olas btn yollar hesaba katar, pek
ok tuhaf zikzakl yrnge de dahil. Hesaplar btn olas yollarn
toplanmasn (birletirilmesini) ierdiinden kuantum fiziine ya
plan bu tr yaklama ounlukla "yol-integrali" (ya da "gemile
rin toplam") yaklam denir. Neyse ki, olaslklar daima yle bir
ekilde toplanrlar ki k sanki bir doru zerinde hareket ediyor
mu gibi grnr. Fakat tmden birbirini yok etmeler "klasik" do
rusal yolun uzanda gerekleir. "Ik gerekten sadece dorusal
olarak hareket etmez," der Feynman, "yaknndaki yollar koklar
ve yan bandaki boluun kk bir ksmn kullanr."40
Olaslklarn birbiriyle toplanmasna dair benzer tanmlar op
tikteki her eyi aklar, merceklerin nasl ilediini, n havadan
suya geerken nasl bklp yavaladn, iki delik deneyini ve
Poisson noktasn. Fakat KED'in zaferi en iyi, foton ve elektronla
rn nasl etkileimde olduunu hassas bir ekilde tarif etmesinde
grlr.
KED'in Zaferi
En basit etkileim bir elektronun bir yerden bir yere giderken bir
foton yayd ya da sourduu ve bunun sonucu olarak da nc
bir yere geldii zamandr. Fotonun kendisi de baka bir yrngede,
baka bir elektron tarafndan yaylm ya da sourulmu olabilir.
Ya da mesela, bir ubuk mknatsn manyetik alanyla balantl bir
foton olabilir. Kuantum fiziinin nclerinden Paul Dirac ta 1929'
da foton ve elektronlarn etkileimlerine ilikin zel grelilik kura
mn hesaba katan bir aklama gelitirmiti, fakat kuantum kura
mnn gereklerini tam hesaba katmamt. Bu aklamada Dirac bir
elektronla fotonun etkileiminin ierdii olaslklar zyor ve
bunlar bir elektronun manyetik alanla nasl etkileime girdiinin
ls olan bir sayy hesaplamada kullanyordu (buradaki zelli
40. Feynman, Q E D y s. 54.
MODERN ZAMANLAR
121
e elektronun manyetik momenti denir). Dirac bu saynn belli bir

birim sisteminde 1 olmas gerektiini kefetmiti. Fakat deneyler
bu deerin aslnda 1.00116 olduunu gstermitir.
Fark kkt, ama kuramn tamamlanmam olduunu gster
meye yeterliydi. 1948'de Harvard niversitesinde almakta olan
Julian Schwinger, Dirac'n hesaplamasn gelitirecek bir yol buldu.
Schwinger (bu arada Feynman'la ayn ylda, 1918'de, ve ayn ehir
de, New York'ta domutu) bir elektronun bir yerden bir yere gider
ken kendinden bir foton yaymasn ve tekrar sourmasn nleye
cek bir ey olmadnn farkna vard. Bu durum olaslk hesaplar
n zorlatrd ve sonu olarak elektronun hesaplanm manyetik mo
mentini biraz daha bytt. Deney lmyle tam rtecek kadar
doru bir byklk deildi bu fakat doru ynde bir admd.
Fizikiler neler olup bittiini anlaynca manyetik momentin da
ha da doru hesaplanmas iin gereken sonraki admlar artk bariz
di, fakat pek ok zahmetli hesap gerekiyordu. nce manyetik alan
daki tek bir fotonla etkileimde bulunan bir elektronun arka arkaya
iki foton yayp sonra onlar sourduu ihtimalini dnn. Bunun
meydana gelebilecei btn olas yollar dikkate almanz ve olas
lklar toplamanz arttr. Durum o kadar karmaktr ki btn ola
slklar hesaplayp toplamak ciddi ciddi iki yl almtr, fakat sonu
12 Paul Dirac'n, elektronun manyetik mo

mentine ilikin ilk hesaplamas, bir foto. nu kapsayan tek bir basit etkileime da
yanyordu.13
13 Elektronun manyetik momentine ilikin

daha doru bir hesaplama elektronun bir
fotonu yayp sonra tekrar sourmas ola
sln da hesaba katar. Bu hesaplama
lardaki gelimeler iin iine daha da ok
foton katmtr.
Uzay
122
kuramla deneyi birbirine daha da yaklatrmtr.

1980'lerin ortalarna gelindiinde hesaplamalar "fazladan"
fotonun etkisini de ierecek biimde geniletilmitir. Her karma
klk bir ncekinden daha zayf bir ihtimal olarak kar ve hesap
ta daha kk bir dzeltme yapar (her yeni karmakln hesab da
bir ncekinden ok daha zordur). Bu aamada manyetik momentin
kuramsal hesab 1.00115965246'yd, son iki hanede yaklak yz
de 20 gibi bir belirsizlik vard. Son yllarda manyetik moment l
mlerini gelitiren deneyciler 1.00115965221 gibi (son iki hane
sinde yzde 4lk bir yanlma pay olan) bir rakama ulatlar. Bu ra
kamlarn doruluu Los Angeles'la New York arasndaki 3000 mil
den fazla mesafeyi (yaklak 5000 km) sa teli kalnl kadar bir
yanlma payyla lmek gibi bir eydir. ki say arasndaki uyum
KED'in ne kadar doru olduunun lsdr - deneyle test edilmi
tahminlerde bulunmak asndan en hassas, en doru kuramdr. Bu
nu lgnca bulabilirsiniz; hounuza gitmeyebilir. Fakat bunun ge
erli olduunu inkr edemezsiniz - yani dnyann gerekten bu e
kilde ilediini. Feynmanm szleriyle "doada grnteki nere
deyse btn devasa eitlilik tekrar tekrar u temel eylemin de
imesindeki tekdzeliin sonucudur": bir fotonun bir yerden bir
yere gitmesi, bir elektronun bir yerden bir yere gitmesi ve bir elekt
ronla bir fotonun etkileimi.41
Fakat bu kuram deneylerle ok gzel desteklenmi olmasna
ramen baz ok tuhaf zellikler de iermektedir - u ana kadar an
lattklarmdan daha tuhaf zellikler. Mesela, iki elektron bir foton
alveriinde bulunup etkileime girdiinde neler olup bittiini ta
rif etmenin doru yolu tam da bu kuramdan geer. Gndelik dille,
bir elektron bir foton yayar ve ksa bir sre sonra (ya da uzun bir
sre sonra) teki elektron bunu sourur. Fakat ayn zamanda ikin
ci elektronun fotonu "gelecekte" yaydn ve sonra fotonun za
manda geri gidip "gemite" teki elektron tarafndan souruldu
unu da syleyebiliriz. Akim alamayaca kadar dehet verici bir
fikir deildir bu, zellikle de bir foton iin zamann hibir anlam
nn olmadn nceden rendiimizi dnrsek. Fakat ayn ey
41. Feynman, Q E D , s. 110.
MODERN ZAMANLAR
123
elektronlarn kendisi iin de geerlidir!

Eer bir fotonun yeterli enerjisi varsa kendisini gerekten de bir
ift elektronumsu paraca evirebilir (bunu yapabilmek iin fo
tondaki 'nin iki elektrondaki mc2'den fazla olmas gerekir). Bun
lardan bir tanesi bildiimiz elektrondur; dieri ise tpk bir elektron
gibi fakat negatif yk yerine pozitif ykldr ve ad da pozitrondur.
Her zaman olduu gibi bu sreci ifade eden denklem simetriktir.
Elektronla pozitron karlanca sreci tersine evirir ve birbirleri
ni yok ederek yksek enerjili bir foton olutururlar. Deneylerde de
falarca gzlemlenmi bildik bir senaryoda bir yerden bir yere ta
nan yksek enerjili bir foton bu ekilde bir pozitron-elektron ifti
ne dnebilir. Bu iki parack farkl ynlere hareket ederler; ok
gemeden pozitron baka bir elektronla karlar ve birbirlerini yok
ederek baka bir yksek enerjili foton olutururlar.
Fakat Feynman btn bu etkileimin tek bir fotonla da akla
nabileceini fark etmiti. Bu foton bir yerden baka bir yere gider
ken yksek enerjili bir fotonla karlar. Bu etkileim, fotonu za
manda geriye gnderir. Foton baka yksek enerjili bir fotonla kar
laana kadar yolculuuna devam eder. Fotonla karlanca da
tekrar "geri dnp" zamanda ileriye doru yolculuk eder. Bu iki et
kileimde de grne baklrsa varlk yer almaktadr - bir po
zitron, bir elektron ve bir foton. Benzer ekilde, bir k nnn ay
nadan yansd yerde de varlk bulunuyor gibidir: aynayla bir
noktada karlatklarnda uygun ay yapan iki k n ve ayna
nn kendisi. Fakat tpk aslnda uzayda yansyan tek bir k n ol
duu gibi, zamanda da yansyan tek bir elektron vardr. Fotonlar
elektronlar iin "zaman aynas" grevini grr.
Elektronun zamanda geriye doru gittii, bizim ise zamanda
ileri doru gittiimiz srada elektron bize bir pozitron gibi grnr
("negatif elektrii uzaklatrp", zamanda geriye yollayarak klasik
bir ifte-negatif etkisi yaratr ve bylece zamanda ileri yolculuk
eden pozitif elektrie denk olur). Elektronun manyetik momentinin
hesaplamalar daha da karmak seviyelere doru giderken, elekt
ronla balantl "fazladan" fotonlar arasnda meydana gelen bu tr
etkileimleri hesaba katmanz gerekir.
KED'le ilgili syleyeceklerimin hemen hepsi bu (siz de zaten zi
yadesiyle okuduk diyorsunuzdur). Fakat unu vurgulamak isterim
124
ki bu garip ierimler insanlar korkutmak iin kurgulanm seme

li ekstralar deildir. Bunlar fizikte elimizde bulunan en iyi kuramn
temel bir zelliidir; 1965'te insana Nobel dl'n kazandr
mtr (Feynman, Schwinger ve Japon aratrmac Sinitiro Tomonaga) ve bilimin gzbebeidir. Zamanda gemie yolculuk eden fo
ton, hatta elektron gibi tuhaf eylerden, KED'in kendisinden kurtul
madan kurtulamazsnz.
Bunu sylediime gre bir de itirafta bulunmak istiyorum. KED'
in bir sorunu var. Kusursuz bir kuram deil. Sorun zetle, kendi ba
na bir yerden bir yere giderken elektrona ne olduu. Yalnz bir
elektron bile fotonlar yayp yeniden sourabilir ve bu geici foton
lar bile elektron-pozitron iftlerine ayrlabilir, ki bunlar da birbiri
ni yok edip yeniden sourulmu fotonu yaratabilirler. Hatta bu ge
ici elektronlar ve pozitronlar bile baka fotonlar yayabilirler (tabii
onlar yeniden sourmak artyla) ve bu byle devam eder. KED'e
gre, her bir elektronun etrafnda bu tr katmer katmer karmak et
kileimler srp gider. Buradaki sorun u ki, btn bu olas kendiyle-etkilemeler sonsuz sayda olasl da beraberinde getirir. yle
ki, elektronun yk ya da ktlesi gibi basit zelliklerin hesaplamas
bile elimizde patlar. Cevap sonsuz kar, ki elbette samalktan ba
ka bir ey deildir bu.
Feynman, Schwinger ve Tomonaga sonsuz deerlerden kurtul
mann yollarn bulmutur. Bu hileye renormalizasyon denir ve zet
le bir denklemin iki yann sonsuza blerek istediiniz cevab elde
etmekten ibarettir - okulda mutlaka bunu yapmamanz gerektii sy
lenmitir. Bu hile srf, elektronun zellikleri iin istediimiz cevab
deneylerden biliyor olmamzdan dolay ie yarar. Fizikiler baka
areleri olmad iin renormalizasyonu kabul ediyorlar - bylelik
le denklemin doru sonu vermesi salanabilir, oysa baka hibir ku
rama renormalizasyon gibi bir dzenbazlkla bile bunu yaptramaz
snz. Yani bu aratrmacya Nobel dl bunun nasl yaplaca
n herkese gsterdikleri iin verilmitir. Ne var ki Feynman l
mnden birka yl nce yle sylemitir: "Byle bir hokus-pokusa
bavurmak zorunda kalmak kuantum elektrodinamii kuramnn
matematiksel olarak kendi iinde tutarl olduunu ispatlamamza
42. Feynman, Q E D , s. 128.
MODERN ZAMANLAR
125
engel oldu... [renormalizasyon] bana kalrsa aptalca bir yntem!42

Yani KED u haliyle son sz sylemi saylmaz. Yeni kuak ku
ramsal fizikilerin yapaca hl baz eyler var. Ne var ki, KED'den
daha gelimi bir kuram yine KED'in aklad her eyi, hem de da
ha doru olarak aklamak zorunda, yoksa gerek anlamda bir geli
me olmazd. Yani yol integrallerine, uzayda yolculuk ederken kom
u yollar "koklayan paracklara ve tamamen fizik kurallaryla
uyumlu bir ekilde zamanda geriye gittii ifade edilen paracklara
mahkmuz. Bu da beni Feynman'n fazla dillendirilmemi baka bir
kefine gtryor. Kuantum dnyasnn gizemlerini zecek bir
anahtar olabilir bu.
Gelecek Gnlerin I
Feynman'n fizie yapt son derece zgn katklardan ilki olan bu
keif 1940'ta Princeton'da John Wheeler'n danmanlnda ihtisas
yapt zamana rastlar. O sralarda kuantum kuramnn bana bela
olan sonsuz deerler gayet iyi bilinen bir sorundu -renormalizas
yon numaras sekiz yl sonra kefedilecekti- ve Feynman da elekt
ronun kendisiyle etkilemesini yasaklayarak sonsuzluklardan kur
tulup kurtulamayacan dnyordu. Ne yazk ki o numara ie
yaramayacakt.
Elektronlar hzlandrldklarmda -itildiklerinde- direnirler.
Yksz bir paracn direndiinden daha fazla direnirler. Bir tel
de akan elektrik akm iindeki elektronlar hzlandrldklan zaman
etrafa (radyo dalgalar biiminde) enerji yayarlar, fakat onlar telde
itmek iin kullanlan miktarda enerji yaymazlar. Bu, bir telin iin
den sabit bir hzla geen akma kar gsterdii sradan bir elektrik
direncinin tesinde fazladan bir direni biimidir (buna ma di
renci denir, nk may yaratan hzlandrmayla balantldr). I
ma direnci sadece elektron bir eyle etkileime girince meydana ge
lir, bo uzayla etkileime giremeyecei dnldnden 1930'larda az nce akladma aa yukar benzer bir biimde elektronun
kendisiyle etkilemesi olarak aklanmtr.
Fakat Feynman'n parlak bir fikri vard. Hi kimse gerekten
yaltlm bir elektron grmemitir, zira evrende her tr paracktan
126
muazzam sayda mevcuttur (aslnda, biri onu "grd" anda elek

tron yaltlm olmaktan zaten kar!). Feynman tek bir elektron d
nda tamamen bo bir evren hayal etti ve acaba bu elektron elekt
romanyetik ma yayabilir mi diye dnd. Wheeler'a, belki de en
az iki elektron olmas gerektiini syledi; biri fotonu yayacak die
ri de souracakt ve ancak o zaman ma meydana gelecekti. Sade
ce iki elektrondan ibaret olan bir evrende, ilki ileri geri titreerek
foton yayabilir, tekiyse bunun sonucunda fotonlar sourup titre
ebilirdi; bu sayede de ilk elektrona kadar gidip onu geri iterek ilk
salnmma diren yaratacak baka fotonlar retirdi.
Bu yaln haliyle bu fikir ie yaramad. Temel sorun, zamanda
bir gecikme olmasyd - fotonlarn ilk elektrondan ikinci elektrona
gitmesi sonra tekrar dnmesi ve ancak o zaman elektronun titre
imlerine kar bir diren olduunu "fark etmesi" gerekiyordu. Fa
kat daha nce grdmz gibi, fotonlarn alverii sz konusu ol
duunda zamann yn dikkate alnmaz. Meselenin u anki yn
n brakp daha ileriye atlarsak KED (1940ta daha icat edilmemi
ti) zamanda ileri ya da geri yolculuk diye bir ayrmda bulunmaz, en
azndan fotonlar sz konusuyken. Bu gayet mantkldr, nk
KED, foton iin zamann var olmadn syleyen zel grelilik ku
ramnn tamamn hesaba katan greci bir kuramdr. Madem bir fo
tonun dei tokuu sfr zaman alr, o halde fotonun "saatlerimde
+0 m yoksa -0 m olduunun gerekte bir nemi yoktur. ki kura
mn da baarl olmas doann kendisinin de (bizim bak amz
dan) zamanda geriye giden fotonla ileriye giden fotonu ayrt ede
mediini teyit etmektedir. Doann tek "bildii" ey bir foton al
veriinin olduudur.
KED 1940'ta henz icat edilmemi olsa da Wheeler ve Feynman,
Maxwell denklemlerinin kendisinin de zaman asndan tamamen
simetrik olduunu biliyorlard. Bir dalgann yaylmasn ifade et
mek iin denklemleri zdnzde daima iki sonu elde edersi
niz: Bir tanesi zamanda ileriye hareket eden dalgaya karlk gelir,
dieriyse zamanda geriye yolculuk eden dalgaya. Yine imdiki bil
gilerle geriye dnp baknca, ayet n kendisi sfr zamanda yol
culuk ediyorsa bu da bir anlam ifade eder; fakat Feynman elektron
larn nasl enerji yaydklar hakknda yeni bir fikirle kagelene ka
dar herkes Maxwell denklemlerinin ikinci ksmn gz ard etmiti,
MODERN ZAMANLAR
127
zira zamanda geriye yolculuk yapan dalga olmayaca "bariz"di.

Fakat bu, Feynman'la Wheeler'n tam da Feynmann yeni fikri
ni kurtarmak iin ihtiya duyduklar eydi. Bu blmn sonuna ka
dar n dalga tanmna bal kalalm. Bir elektrondan ya da bir
radyo anteninden dar doru hareket eden dalgalara "gecikmi
dalgalar denir, nk baka yere ancak yayldktan sonra ularlar.
Zamanda ileri yolculuk eden dalgalaraysa "ilerlemi" dalgalar de
nir, nk baka bir yerde yaylmadan nce bir yere varrlar. Ge
cikmi dalgalar bir radyo anteninden homojen olarak btn ynle
re yaylan halka dalgacklar olarak dnebilirsiniz, tpk bir gl
ce tan dt noktadan etrafa yaylan halka dalgacklar gibi;
yine insan perspektifinden bakldnda, ilerlemi dalgalar her yn
den antene doru dzenli bir ekilde gelen halka dalgacklar gibi
dir, bir glcn kenarlarndan yola kp birlikte dzgn bir bi
imde merkeze hareket eden halka dalgacklar gibi. Analoji bura
da bozulur nk ilerlemi dalgalardaki btn o enerji glcn
merkezine geldiinde gidecek bir yer bulamaz; fakat grnen o ki
tm evrenden gelip elektrona ulaan ilerlemi dalgalar ma diren
ci dediimiz srklemeyi salayan eyin ta kendisidir. Gelen dal
gann enerjisi sourulur ve elektronun hareketine kar kar. Peki
ama ilerlemi dalgalar elektronu nerede bulacaklarn nereden bi
lirler? nk elektronun kendisi onlara nereye bakmalar gerekti
ini sylemitir.
"Wheeler-Feynman sourma kuram" (danman hocalar ren
cileriyle yaptklar ortak almalarda isimlerini baa koymann bir
yolunu buluyorlar) diye bilinen kuramn gzden geirilmi versi
yonunda bir elektron titretiinde gelecee bir gecikmi dalga, ge
mie de bir ilerlemi dalga gnderir. Evrende (uzay ve zamanda) bu
dalga nerede baka bir elektronla karlarsa (aslnda ne zaman
ykl bir parackla karlarsa), o elektronu titretirir. Bu titrei
min anlam o elektronun da hem gelecee hem gemie ma yay
masdr. te byle tek bir elektronun titreimi sonucunda, btn ev
reni dolduran, birbiriyle kesien etkileim iindeki elektromanyetik
dalgalar denizi oluur. Dalgalarn byk ksm birbirini gtrr, tp
k yansmann kuantum tanmnda olaslklarn byk oranda birbi
rini gtrmesi gibi. Fakat hem gemiten hem gelecekten gelen bu
dalgalarn bir ksm bataki elektrona dner ve hzlandrlm elek-
128
tronlarn davranlarn aklamak iin gerekli direnci salar.

194 Tin balarnda Wheeler, Feynman'a Princeton'daki fizik b
lm iin kuram hakknda bir konuma hazrlamasn syledi. Bu,
Feynman'n byle bir izleyici kitlesine ilk resmi sunumu olacakt ve
Princeton bildiimiz Princeton, yl 1941, dinleyiciler de hep "ni
versitenin" fizikileri olsa da aralarnda Albert Einstein, Wolfgang
Pauli (nc kuantum fizikisi, o kadar akllyd ki 1919'da daha 19
yanda ve renciyken hem zel hem genel grelilik kuram zeri
ne sarihlie rnek olarak grlen bir monografi yazmt) ve ancak
bu dhilere kyasla ikinci derece saylabilecek bilim insanlar da
vard. Konumadan sonra Pauli yumuak bir biimde tanmn mate
matiksel tekrarlardan ibaret olduu iddiasyla itiraz edip Einstein'a ayn fikirde olup olmadn sordu. Einstein "Hayr," dedi,
"kuram makul grnyor..."43
Bu olaydan sonra Feynman'n bir anda parladn sylemek
abartl olurdu, fakat hibir renci ilk gerek aratrmasna bundan
daha etkileyici bir onay almamtr. Peki Einstein neden bu kadar
etkilenmiti?
Yol integralleri hakknda rendiklerinizden sonra, hesaplama
lar yaplnca etkileim iindeki dalga a karmaasnn byk ks
m birbirini yok ettikten sonra balangtaki elektron zerinde nis
peten kolayca anlalan bir "tepki" kalmasna armamanz gere
kir. lerlemi dalgalarn hibiri bu tepkinin araclnn dnda bir
yolla tespit edilebilecek bir formda hayatta kalamaz ve tek "grd
mz" bildik gecikmi dalgalardr.
Fakat olayn en gzel yan, ilk elektron bakmndan tepkinin
annda gereklemesidir. Bunun bir ksm gelecee yolculuk edip
bu srada geriye, gemie yolculuk eden dalgalar reten elektron
dan gelen dalgalarn sonucu; bir ksm da gemie yolculuk edip bu
srada gelecee yolculuk eden dalgalar reten dalgalarn sonucu
dur. Fakat her iki durumda da elektronun yannda duran bir saate
gre (aslnda btn saatlere gre) zamanda ileriye giderken geen
zamanla, zamanda geriye giderken geen zaman ayn olduundan,
dalgalarn kat ettii mesafenin nemi yoktur. Bu tepki elektron hz
landrlr hzlandrlmaz meydana gelir. Wheeler-Feynman kuram
43. Aktaran Gleick, G e n iu s , s. 115.
MODERN ZAMANLAR
129
ma direncini aklayabilir, ama Feynman'n ilk yola karken

yapmay planlad eyi, sonsuzlardan kurtulma iini yapamaz. Bi
limde genellikle byle olur. Bir sorun aratrma vesilesi olur, fakat
aratrma sonucunda tamamen farkl bir sorunu zebilirsiniz (ya
da daha nce umulmadk yeni sorunlar karabilirsiniz).
Hikyenin bir yan daha vardr ki, yarm yzyl nce kuramda
hayati bir kusur olarak grlmtr. Btn bunlar sadece bir elekt
rondan yaylan elektromanyetik enerjinin her bir paras zamanda
bu ekilde "yansrsa ie yarar. ayet mann bir ksm bo uzaya
kaar ve bir daha ykl bir parackla karlamazsa o zaman denk
lem doru kmaz. Eskiden evrenimizin sonsuz genilikte ve "ak"
olduu dnlrd. Zamandaki btn may tekrar balangcna
yanstmaya almak, may kapa olmayan bir kutuya hapsetme
ye almaya benzer. Wheeler-Feynman kuram ancak evren, iin
den enerjinin kaamayaca kapal bir kutu (ya da kara deliin ii)
gibiyse doru sonular verir. Ve inanr msnz, 1980lerde ve 1990'
larda astronomlar Wheeler-Feynman kuramyla hi ilgisi olmayan
vesilelerle evrenin gerekten de "kapal" olduuna dair kesin delil
ler bulmulardr.44
Bugn sourma kuramyla evrenbilim arasnda hibir eliki
yok. Hatta baz kuramclar evrenin bugnk genilemesi ile bizim
sadece gelecee hareket eden gecikmi dalgalar alglayp btn
ykl paracklarda birleen ilerlemi dalgalar alglayamamz ara
snda ok yakn bir balant gryorlar. Wheeler-Feynman fikri
ma direncinin neden meydana geldiinin ve fotonlarn ykl par
acklar arasnda nasl dei toku edildiinin en iyi aklamasdr,
oysa pek ok niversitede fiziin retilme ekliyle bunu asla bi
lemezdiniz. lgintir, bu bir anlamda atalarmzn hakl olduu an
lamna gelir - gzleriniz gerekten foton yayar, bir k kaynann
yayd fotonlarla dei tokuun bir paras olarak; ama bir ayna
dan tuhaf alarla yansyan fotonlar ieren yollar gibi gndelik ya
amda kendilerini gstermezler nk olaslklar birbirini yok eder.
Tekrar dnmemiz gereken nemli nokta, bir kere daha, bir k
kaynandan gzlerimize (ya da herhangi bir yere) hareket eden fo
tonu resmeden eski tablonun eksik olmasdr; foton iin zamann
44. Bkz. kitabm In The Beginning.
130
bir anlam yoktur, syleyebileceimiz tek ey fotonlarn k kay

nayla gzlerimiz (ya da neresi olursa) arasnda dei toku edil
diidir.
Bunun garip olduunu mu dnyorsunuz? Bu blmde anlat
tm her ey sadece doru deil, ayn zamanda fiziin kantlanm,
uzun zamandr geerli olan olgular. Birka yl sonra zel grelilik
kuram yz yana basacak; KED bile ellinci ylna yaklayor. Sa
lam temelli bir bilimdir bu; gvenilirdir, tamamen anlalm (en
azndan hesaplamalarn nasl yaplaca bakmndan) ve deneyler
le de defalarca dorulanmtr. Fakat dnyann gerekten nasl ile
dii hakknda -gerekliin gerekten ne olduu hakknda- bize
bilgi verecek bir kuantum fizii yorumu bulmak istiyorsak pek ok
garip eyi daha aklamamz gerekiyor. Bazlar deneylerle daha
yeni snanabilmi eski fikirler; bazlar deneylerle snanacak yeni
fikirler. Hepsi ok garip, ama hepsi gerek.
Garip Ama Gerek
Genel olarak kuantum dnyasnn, zel olarak da n davran

nn en garip zelliklerinden birini kutuplanma diye bilinen feno
men gsterir. lk bakta kutuplanma hareket eden nesnelerin basit
bir nitelii gibi grnr ve kutuplanmann bu dorultudaki akla
mas Maxwell'in ilk zaferlerinden biridir. Bir kere daha gerilmi bir
ipin bir ucundan tuttuunuzu hayal edin, teki ucu da bir aaca
bal olsun. nceki gibi, elinizi aa yukar oynatarak ip boyunca
giden dalgacklar gnderebilirsiniz. Buna sebep olan, ipin aa yu
kar yapt harekettir; imdi bunu "dikey kutuplanm" bir dalga
olarak dnebiliriz. Elinizi bir yandan bir yana salladnzda da
ip boyunca giden benzer dalgalar gnderebilirsiniz, fakat bu sefer
dalgalar ipin bir yandan bir yana sallanmasyla meydana gelmitir;
bunlar yatay kutuplanm dalgalardr.
Birbirine dik a yapm iki dalga bileeninden (dalgann elekt
rik ve manyetik bileenleri) olumu bir sistemin bu ekilde nasl
kutuplanacan kavramak daha zordur. p analojisi de fotonlar d
ndmzde tamamen ker. Fakat burada nemli olan tek bir fo
tonun bile tercih ettii bir ynelime sahip olabileceidir. Bunu ka
fanzda canlandrmanza yardmc olabilecek daha iyi bir resim ol
madndan, her fotonun zerinde bir ibre ya da bir ok hayal edebi
lirsiniz. bre dikey (dikey kutuplanm k iin), yatay (yatay ku
tuplanm k iin) ya da ikisi arasnda bir yerde (arada bir ayla
kutuplanm k iin) olabilir.
Gneten ya da sradan bir elektrik lambasndan gelen sradan
k kutuplanmamtr. Bunu u ekilde dnebilirsiniz: Ik kay
nandan akan saysz foton rasgele ynlendirilmitir, biri bir yn
de, teki baka ynde, yani tercih edilmi belli bir yn yoktur. Fa
132
kat, sadece belli ynelimlere sahip fotonlarn gemesine izin veren

bir maddeden geirerek kutuplanm k yaratmak kolaydr. Metaforu biraz kartralm (hem neden olmasn, doa her eyi bir gzel
kartrm zaten): Eer elinizden aaca uzanan ip uzun bahe par
maklklarnn arasndan geiyorsa yine ip boyunca aaca kadar di
key kutuplanm dalgacklar gnderebilirsiniz. Bir aa bir yukar
hareket ederek iki parmaklk arasndan geer; fakat balattnz
btn yatay kutuplanm dalgacklar parmakla ulanca engelle
necektir nk ip parmaklklara arpmadan ileri geri gidemez.
Kalsit diye bilinen kristaller bata olmak zere doal olarak ku
tuplanan malzemeler vardr, byle bir kristaldeki dzenli atom saf
laryla k dalgalar karlanca ip-parmaklk durumuna benzer bir
ey olduunu gznzde canlandrabilirsiniz. Polaroid gne gz
lkleri gibi yapay kutuplandrdlar bugn artk her yerde bulunu
yor. Gne gzlkleri iki adan etkilidir. Birincisi, sadece tek bir
ynelime Sahip fotonlarn gemesine izin verirler ve dier btn fotonlar kesip gzlerinize gelen n parlakln azaltrlar. kinci
si, yatay yzeylerden yansyan klar yatay kutuplanmaya eilim
lidir; eer camlar sadece dikey kutuplanm geirmek iin ya
plmsa (ki yledir), o zaman yanstlan gz kamatrc n b
yk ksmn keser. te bu yzden Polaroid gzlkler gne parla
dnda olduu kadar gece araba kullanrken de (kardan gelen
aralarn gz kamatrc klarn keserek) ie yarar.
mknsz I Grmek
Polaroid gzlkteki camlar normal artlarda sadece dikey kutup
lanm geirdiine gre, gzl karp dik a yapacak e
kilde evirirseniz, yani camlar yan yana deil st ste gelecek e
kilde, o zaman camlar sadece yatay kutuplanm geirecektir
- bu durumda bir bakma "bahe iti"ni dik tutmu oluruz. Yatay
kutuplanm k dikey kutuplaycdan geemez, o halde iki Pola
roid gzl alp birini takp dierinin bir camn dik ayla bir g
znzn nnde tutarsanz arka arkaya konmu bu iki camdan hi
bir ey gremeyeceiniz gayet aktr. lk defa fotonlar saduyunun
tahmin edecei gibi davranr; deneyip grn (daha dorusu, dene-
GARP AMA GEREK
133
14 Ik dalgaysa "dikey kutuplanm" n burada bahe itiyle temsil edilmi kutupla

ym bir malzemenin iinden nasl geip gideceini anlamak kolaydr (en stteki re
sim). Tabii ki, yatay kutuplanm k itten geemeyecektir (ortadaki resim).
Birbirine dik ayla "atlm" iki kutuplaym malzeme hem dikey hem de yatay ku
tuplanm a engel olacaktr (en alttaki resim).
yip gremeyinl). Bu, bir ift "apraz" kutuplayc rneidir.

Ne var ki saduyunun mr ksa srer. Gndelik hayatta, eer
hibir ey gremeyeceiniz bir biimde arka arkaya konmu iki ca
mnz varsa, bunlarn arasna nc bir cam koyunca hibir n
gemeyecei de ayn derece barizdir. Bu sefer saduyu yanlr. Bir
134
15 Gariptir, eer ikinci kutuplayc ilkine 45 derece ayla konursa dikey kutuplanm
a engel olmaz. In tam olarak yars teki tarafa geer, fakat artk 45 derece
ayla kutuplanmtr.
gzlk daha alp bu iki gzln arasna her biriyle 45 derece a

yapacak ekilde yerletirin. Bu fazladan cam olmadan hi k ge
mezken ve grnt siyahken, bu fazladan cam yerine konunca
n bir ksm geer. Sadece bir cam varkenki kadar deil (aslnda
onun yaklak drtte biri kadar), fakat sonuta iki camdan geeme
yen bir para k arka arkaya nden birden geer. Neden?
Neler olup bittiini birbiriyle dik ayla atlm kutuplayclarm deil de 45 derece ayla atlm kutuplayclarm arasndan
n nasl getiine bakarak anlamaya balayabilirsiniz. imdi g
ne gzlklerini bir kenara brakn; sz konusu k demetlerinin
hassas ynelimlerinden, g ve ynelime ilikin doru lmlerden
yararlanarak yaplan zenli laboratuvar deneylerinde greceiniz
ey budur. Diyelim ki ilk kutuplaycdan geen k dikey kutuplan
m olarak kyor. Aralklarn 45 derece ayla durduu ikinci kutuplaycyla karlatnda ne olur?
Bahe iti analojisini dnnce n hi gememesini bekle
yebilirsiniz. Oysa dikey kutuplanm n tam olarak yars ikinci
kutuplaycdan geer - teki taraftan km k da ikinci kutuplaycnn aralklaryla bir hizada artk 45 derecede kutuplanm du
rumdadr. Bylece, gc azalm olan bu k ilkiyle atld iin
yatay olan nc kutuplaycya ulanca, kla kutuplayc arasn
daki greli a yine 45 derecedir. Yine n yars geer - ama
imdi ortaya kan k demeti yatay kutuplanmtr! Dikey kutup
lanm k demetini uygun ynelimli iki kutuplayc arasndan ge
irince, balangtaki gcnn drtte birine (yarsnn yars) inmi
ve kvrlarak yatay kutuplanm hale getirilmitir.
GARP AMA GEREK
135
16 Daha da garibi, arka arkaya 45 dereceyle yerletirilmi kutuplayc, n drtte

birinin gemesine izin verir, k da yatay kutuplanm olarak kar - fakat, ortadaki
kutuplaycy ekerseniz hi k gemez!
Bu deney birbirine apraz atlm kutuplayclardan geen tek

tek fotonlar kadar gsz bir k demetiyle bile yaplabilir. Tpk
iki delik deneyinde olduu gibi fotonlar her seferinde bir tane ol
mak zere dzenee frlatlabilir. Bunu yaptnzda, 45 derecelik
ayla duran kutuplaycya gelen, dikey kutuplanm olmasn bek
lediiniz fotonun (yani dikey ynelimli kutuplaycdan gemi olan
fotonun) geme ya da orada kalma ans yzde 50dir. Deneyin ikin
ci ksmna 100 adet "dikey kutuplanm" foton gnderilirse 50'si
kalacak ve 50'si geecektir, fakat lldnde 45 dereceyle ku
tuplanm olduklar grlecektir. Fotonlarn balangtaki kutup
lanmalarna gre yatay olan bir sonraki kutuplaycda, kurtulan 50
tanenin 25'i kalacak ve 25'i geecektir, fakat geenler yatay kutup
lanm olarak kacaktr.
Tabii deney birbirinden farkl ynelimli iki kutuplaycyla da
yaplabilir. kisi de dikeyse btn dikey kutuplanm fotonlar geer.
ki kutuplayc birbiriyle dik a yapacak ekilde atlmsa hibir
foton geemez. Ve dier btn aradaki ynelimlerde yzde O'dan
100'e kadar deien belli bir oranda foton geii vardr. Sanki her
"dikey kutuplanm" fotonun farkl bir kutuplanmayla yneliminin
kesin bir olaslk tanm var gibidir - yatay kutuplanma ans sfr,
fakat 45 derecede kutuplanma ans yzde 50'dir, ama diyelim ki
30 derecede ynelim ans daha azdr, 60 derecede ynelim ans
daha oktur. Fotonun kendisi aslnda kutuplanmas llene kadar
belirsiz bir durumda, bir "st-ste-binme durumu"ndadr. Ancak o
zaman doru ekilde kutuplanm olup olmadna ve kesin olas
lk kurallarna gre geip gemeyeceine "karar verir". Paul Davies
136
bunu yle ifade eder:

unu vurgulamak gerekir ki, kuantum belirsizlii bir fotonun gerek
ten hangi kutuplanma ynne sahip olduunu bilemeyeceimiz anlamna
gelmez sadece, asl anlam belirli bir kutuplanma ynne sahip bir fotonun
var olmaddr. Fotonun kendi kimliinde isel bir belirsizlik vardr, sade
ce onu bilmemizde deil.45
Ve dahas da var - ok daha fazlas.

Kalsit kristali Polaroid gne gzlklerinden nemli bir yny
le farkldr. Bir k demeti kristalle etkileime girince oradan sade
ce kutuplanm bir k demeti olarak kmaz. Kristal, birbiri
ne dik ayla kutuplanm iki demete ayrr ve bunlar kristalin te
ki tarafndan bir para farkl yerlerden kar. Dikey kutuplanm
k kristal iindeki bir yoldan, yatay kutuplanm k da baka bir
yoldan gemi gibidir. Kristale gelen n bu iki ynelimin orta
snda bir yerde kutuplanmasn salarsak (bunun iin gelen n
45 derece ynelimli bir kutuplaycdan gemi olmas gerekir) eli
mize iki tane eit lde gl k demeti geer, her biri bataki
demetin yars gcndedir, biri dikey, dieri yatay kutuplanm ve
birbirine paralel hareket eder durumdadrlar.
Tek bir foton kristalden geince, tabii hangi yolu takip edecei
ne "karar vermesi" gerekir ve deneylerin gsterdiine gre, uygun
bir kutuplanmayla u ya da bu kanaldan kar.
Bunu gerekten bir k demetiyle yaparsanz, kan iki k de
metinin yolu zerine bir kalsit kristali daha yerletirebilirsiniz, y
le ki dikey ve yatay kutuplanm k demetleri kristalin iinde birleip yeniden 45 derecede kutuplanm tek bir k demeti olurlar iki kristal, kristal yaps ve k zerindeki etkisi bakmndan birbi
rinin tam zdddr.
Peki kristalden geen tek bir fotona ne olur? "Belli ki", ilk kris
tale ulanca yine dikey mi yoksa yatay m kutuplanmas gerektii
ne ve hangi kanaldan gideceine karar vermek zorundadr.
Bu mesele deneye yaplan son bir rtula teyit edilmitir. ki
yoldan birini iki kalsit kristalinin arasna siyah bir madde yapt
rarak kapattmz dnelim. Bu madde kanallardan birinden k
45. Davies, Other Worlds, s. 121.
GARP AMA GEREK
137
kmasn engelleyecek, tekine ise dokunmayacaktr. Bunun ilk

kristalden kacak btn yatay kutuplanm fotonlar engellemek
iin yaplm olduunu varsayalm. Bu gerek deneylerde yapld.
imdi, ilk kristale varan fotonlarm sadece yars dzenekten geip
ikinci kristalin teki tarafndan kar - fakat hepsi dikey kutuplan
mtr. Dikey kanal kapatp sadece yatay kutuplanm fotonlar ge
irdiinizde tamamen ayn ey olur; saduyunun bir zaferi daha.
Peki yatay kanaldaki engeli kaldrp dzenekten her seferinde
bir fotonun gemesine izin verirsek ne olur? Saduyu der ki, hepsi
teki taraftan eit olaslkla ya dikey ya da yatay kutuplanm ola
rak kacaktr. kinci kalsit kristaline giden tek bir fotonun, hangi
durumda olduuna karar verdikten sonra tekrar 45 dereceyle ku
tuplanm bir fotona dnmesini bekleyemeyiz, deil mi? Ama d
nyor ite! Deney dzeneinden sadece tek tek fotonlarm geece
i kadar zayf bir k demeti varken n davran, her bir foto
nun ikiye blnp dzenekteki iki yolu da takip etmesinin ardndan
yeniden btnleip bataki kutuplanmasna dnmesi gibidir. lk
kristale ulaan her foton dzenekten geip gider ve teki taraftan
ayn kutuplanmayla kar. Olaslk dalgalar deney dzeneinin bir
ucundan teki ucuna olas btn yollar aratrr, nasl davranacak
larna "karar vermeden" nce btn deney dzeneini hesaba ka
tarlar, tpk nasl yansyacaklarna "karar vermeden" nce aynann
her ksmn kullanmalar gibi. Sanki bu yollardan birini takip eden
her foton teki kanaln ak m kapal m olduunun farknda olup
hareketini ona gre ayarlam gibidir. Btn bunlar kuantum kura
m standartlarnda eski hikyeler ve ok uzun yllardr da bilinmek
te. Fakat 1990lardaki deneyciler tek tek fotonlarm ayn zamanda
hem parack hem de dalga olarak davrandklarn gsteren ok da
ha incelikli deneyler gerekletirdiler.
Ik zerine Daha ok Ik Tutuluyor

Kuantum mekaniinin standart yorumunun -Kopenhag Yorumukilit zelliklerinden biri Niels Bohr'un tesis ettii tamamlayclk
fikridir. Buna gre, foton gibi bir kuantum varlnn dalga-parack ikilii gibi bir ifte-doas olduunda, hibir deney o varln
138
karakterinin bu iki ynn ayn anda gstermeyecektir. Bohr'a g

re, n dalga zelliini lmek zere tasarlanm deneyler yapa
bilirsiniz ve tabii ki dalga zelliklerini lersiniz. Ya da para
ck olarak tespit etmek zere tasarlanm deneyler yapabilirsiniz ve
gerekten de paracklar tespit edersiniz. Ama, diyordu Bohr,
ayn zamanda hem dalga hem de parack gibi davranrken asla
gremezsiniz.
Fakat Bohr yanlyordu. 1992'de Japon aratrmaclar Hintli bir
ekip tarafndan hazrlanm deneyi gerekletirerek tam da bunu
grdler. Tek tek fotonlarn ayn anda hem dalgavari zellikler hem
de parackvari zellikler gsterdiini gzlemlediler.
Kuantum dnyasn kavraymzda bunun tam olarak ne anla
ma geldii henz ak deil. Kesin olan bir ey varsa standart ha
liyle Kopenhag Yorumu iin bunun kt haber olduu. Fakat bura
da panie kaplacak bir ey gremiyorum, nk zaten Kopenhag
Yorumu'nun kuantum gerekliinin en iyi aklamas olmaktan ok
uzak olduu bana bariz grnyor. Fakat deneye biraz daha ayrn
tl bakmak yerinde olur, srf kuantum gerekliinin tuhaflna r
nek olsun diye.
Hikyenin en garip yanlarndan biri, fizikiler fotonlarn dalga
gibi davrandklarn henz gsterememiken, 1980'lerde, ilkin fotonlann gerekten var olduklarn gstermelerinin gerekmi olma
syd. Daha nce bahsettiim gibi bizim imdi foton dediimiz e
yi ilk Albert Einstein 1905'teki fotoelektrik etkisini aklarken ile
ri srm ve zahmetleri iin de hakkyla Nobel dl'n almt.
Fakat 1950'lerin balarndan itibaren David Bohm'la balayarak
(daha sonra hakknda daha ok ey gelecek) baz aratrmaclar fo
toelektrik etkisinin fotonlara hi bavurmadan aklanabileceini
fark ettiler! Ia, tek tek atomlardan meydana gelmi olan bir me
tal yzeyle (sadece belli miktardaki enerjiyi kabul edebilir) etkile
imde bulunan deiken bir elektromanyetik alanm gibi davrana
rak fotoelektrik etkisini aklamak yine mmknd. Planck'm ken
disi bu haberi duyunca havaya uard, doruyu sylemek gerekirse
bunun anlam Einstein'm Nobel dl'n hak etmediiydi (en azn
dan dln verildii alma asndan); fakat, bilim tarihinin tu
haflklarndan biri oldu ve ksmen bu fikirlerle kamlanan deney
ciler fotonlarn var olduklarn ispat ettiler.
GARP AMA GEREK
139
ncelemek iin tek tek fotonlar elde etmek, ksma dmeli bir
lambay alp fotonlar her seferinde tek tek yaylacak gibi za
yflatana kadar ksmaya benzemez pek. Sorunun bir ksm n
pek ok farkl atomdan yaylmas, ksmen de her bir fotonun n
yaylmasnda tam olarak hangi enerji deiikliklerinin (geilerin)
olaca konusunda bir tr ,,tercih"e sahip olmasdr. Iktaki enerji
nin bir yerden geliyor olmas gerekir, nitekim bu enerji atomun
iinde bir enerji seviyesinden aadakine atlayp bu srada enerji
kaybeden elektronlardan gelir. ou kez, belli bir enerji seviyesi
alanndaki bu tr geilerin pek ou bir araya gelerek olutu
rur. Bu da Feynman'n yol integrallerinde ortalama alnmas gibi,
olaslklarn ortalamasn almay gerektirir; bunun anlam ok zayf
bir k atmnn tek bir fotondan daha dk bir enerji tayabile
ceidir, nk pek ok kuantum durumunun bir ortalamasn (lve-sa kedi gibi bir st-ste-binme durumu) temsil eder ve bu du
rumlarn ou bo olup sfr foton ierir! In bu tuhaf dk se
viye atmlar dalga gibi hareket eder ve uygun biimde incelikle ha
zrlanm deneylerde birbirleriyle etkileime sokulabilir.
Hakikaten tek bir foton elde etmek iin, tek bir atomu kesin
enerji seviyeleri arasnda tek bir geite bir enerji atm yayacak bi
imde tetiklemek gerekir. O zaman st-ste-binmeye frsat yaratl
maz ve foton saf, tek bir kuantum durumu iinde kagelir. Deney
ciler bunu lazerden gelen bir kla enerji verilen ("uyarlan") kalsi
yum atomlar hazrlayarak yapar. Bir atomdaki elektronlar enerji
basamaklarnda oturuyor gibi dnn ve elektronlardan birini alp
iki basamak yukar karn; bir an yksek enerji basamann ucun
da titrer sonra tekrar aaya, nce aradaki basamaa, sonra da (sa
niyenin sadece 4.7 milyarda biri kadar duraksayp) ait olduu yere
der. Her aaya d bir foton biiminde enerji aa karr.
Tek bir fotonu yakalamak iin uyarlm kalsiyum ilk-seviye fo
tona cevap veren ve ksa sreliine geirecek bir "kap" aan
bir detektrle izlenir. Kapnn ak olduu sre atomun uyarlm
ara durumda kalaca zamana etir, dolaysyla ikinci foton yayl
dnda kapdan girip btn dzenekten geer.
almalarn Paris'te srdren Alain Aspect ve Philippe Grangier 1980'lerde bu tr aratrmalarn ncleriydi. Fotonlarn elde
edip k blc denen bir tr aynaya gnderdiler. Bu ayna gelen
140
n yansn geirir, yarsn da dik ayla yanstr. Bu biraz kalsit

kristalinin tek k demetini ikiye ayrmasna benzer, ama burada
kutuplanma etkisi yer almaz. Bu ekilde bir dalgann nasl ikiye ay
rldn grmek kolaydr ve sradan kaynaklardan gelen n k
blcyle blnmesi sonucu k demetleri yeniden birleip birbirleriyle etkileime brakldklarnda dalga doalarn dorularlar (bu
deney bir fotonun kesirlerine karlk gelecek derecede dk g
l, sradan k kaynaklaryla da yaplmtr). Fakat aynaya bir par
ack ularsa ya gemek ya da yansmak zorundadr; ikisini birden
yapamaz.
Blcden kan iki k demetinin yoluna detektrler yerleti
rilip deney uyarlm kalsiyum atomlarndan kan tek fotonlarla
gerekletirilince, aratrmaclar tam da bunu bulmulardr. Foton
lar daima bir yolu ya da tekini takip eder; iki kanaldaki detektr
den hibir zaman ayn zamanda iaret gelmemitir. yle olsa k
yarm yarm iki kanaldan gemi gibi bir durum olurdu.
Fakat hikye burada bitmiyor. Bohr'un tahmin etmi olabilece
i gibi, Aspect ve Grangier parack aradklarnda parack buldu
lar. Kalsiyum atomlarnn foton yaydn "bildikleri" halde dalga
arasalard ne olurdu?
Bunu yapmak iin k demetlerine koyduklar detektrleri alp
yerlerine k blcnn ayrm olduu birletirecek aynalar
koydular. Bu tpk iki delik deneyinin yeniden tesisi gibi bir eydi.
17 Tek bir foton ikiye blnebilir mi? Eer k gerekten paracklar biiminde geliyor
sa, o zaman k blcye gelen her foton ya yansmal ya da krlmaldr. Kuantum
kuramna gre detektrlerin kusursuz antikorelasyon kaydetmesi gerekir.
141
GARP AMA GEREK
II
---------------
Foton
sayac
Ayn
giriim
rnts
Detektr 2
Detektr 1
Ik
blc
"
Ayna
18 Fakat ekil 17'de gsterilen deneydeki k demetleri ikinci bir k blcde ("geri
ye doru ileyen" bir blc) birletirildiinde tpatp ayn giriim rntsn olu
tururlar, bu da "tek fotonlar"n bile dalga davran sergilediini gsterir.
Bulduklar eye gelince, dzenekten daha ok foton getike dalga

davranna karlk gelen tipik bir giriim rnts olumasyd.
Paris ekibi ayn k kaynan kullanarak ya paracklar ya da
dalgalar tespit edebiliyordu, Bohr'un szn ettii tamamlaycl
a kusursuz ve nihai bir rnek gibiydi. Fakat bu sonular ilan eden
bilimsel makalelerin daha mrekkebi kurumadan Hintli bilim
insan tek fotonlarn ayn zamanda hem parack hem de dalga gibi
davrandn gsterecek yeni bir deney nerisiyle kageldi.
Hintli ekibin nde gelen cevheri Kalkta'daki Bose Enstits'
nden Dipankar Home'du. Meslektalar, yine Bose Enstits'nden
Partha Ghose ve Haydarabad niversitesi'nden Girish Aganval'd.
Onlarn getirdii temel yenilik, k blc aynalarla baka bir tr
k blcy deitirmekti. Bu birbirine neredeyse dokunacak e
kilde duran dik al iki gen prizmadan oluuyordu.
Prizmalar effaf malzemeden yaplma gen bloklardan ibaret
tir, genin ularndan biri dik aldr. Bu tr tek bir prizmayla k
"kare" cephelerden birine dik geldiinde, yani ieride "hipotens"e
45 derece ayla vurduunda dik ayla tamamen yanstlr ve te
ki "kare" cepheden kar. Eer iki prizma birbirine dokunursa, hi
potens hipotense deecek ekilde bir kare blok yaparlarsa, cep
helerden birine dik gelen k dosdoru bloktan geip teki taraftan
hi yanstlmadan kar. Fakat, iki hipotens yzeyi arasnda minik
142
19 Bu temann bir eitlemesinde ok ince bir hava aralyla birbirlerinden ayrlm iki
prizmann k blcnn yerini ald deneyler yaplmtr. Ik bu aral ancak tnelleme yaparak geebilir, ki bu da dalga olarak davranmas demektir. Fakat ak
ma sayac hl kusursuz akmaszlk kaydeder, oysa bu bir parack zelliidir.
Ayn fotonlar ayn anda hem parack hem de dalga olarak davranrken yakalanrlar.
bir hava aral varsa n bir ksm yansr ve bir ksm aralktan
teki tarafa "tnel" yaparak geip bir doru izerek yoluna devam
eder.
Bu numarann ie yaramas iin araln gerekten kk olma
s gerekir - sz konusu n dalga boyundan daha kk. Asln
da, aralk bir dalga boyundan kkse n bir ksm araln far
kna bile varmadan geip gidebilir. Burada her zamanki gibi olas
lklar ve istatistikler giriyor devreye. Aralk ne kadar kk olursa
tnelleme yapan k oran o kadar yksek olur; dolaysyla hassas
olarak ayarlanm bir aralkta ve belli bir k dalga boyunda n
tam olarak yars geer, yars yansr. Ama buradaki temel nokta bu
ekilde sadece dalgalarn tnelleme yapabileceidir. Paracklar t
nelleme yapamaz.
Ik blc deneyin bu eitlemesi saf, tek fotonlar kullanlarak
gerekten Hamakita'daki Hamamatsu Photonics'ten Yutaka Mizobuchi ve Yoshiyuki tarafndan yaplmtr. Deneylerinin inceliiyle
ilgili bir fikir edinmeniz iin, araln metrenin milyarda 20 ila 30u
deerinde ayarlanm olduunu syleyebiliriz. Bir kere daha priz
madan kmas umulan (yansyan ya da geen) iki k demetinin
nne detektrler yerletirildi. Tek fotonlar ikiye blnemez, dola
GARP AMA GEREK
143
ysyla her zamanki gibi imdi de hava aralna gelen her bir foto
nun geme ya da yansma ans yzde 50dir. O halde iki saya sa
dece akmaszlk halinde (yani asla birbiriyle ayn anda olmamak
zere) "terse" o zaman n deney dzeneinden foton olarak ge
tiinin kant olacakt.
Fakat deneydeki dosdoru yolu takip eden btn fotonlar bunu
ancak tnellemeyle yapm olabilirdi. Baka bir deyile, dalga gibi
davranarak. Deney gerekletirildiinde aratrmaclar gerekten
de fotonlar yar yarya bu kanallarda buldular, bylece fotonlarn
aralkta dalga gibi davranp tnelleme yaptn dorulam oldu
lar. Ayrca detektrlerin kesin bir akmaszlkta ttklerini kefet
tiler, ki bu da fotonlarn aralkta parack gibi davrandn ve iki
ye blnmediini doruluyordu. Deneyde ayn fotonlarn ayn za
manda hem dalga hem parack olarak davrand (hava aralyla
karlanca) gzlemlenmitir. Bu da Bohr'un temel tamamlayclk
ilkesiyle elimektedir. Home yle sylyor: "Newton'dan yz
yl sonra 'k nedir?' sorusuna hl cevap veremediimizi itiraf et
mek zorundayz"; ardndan da cokuyla Albert Einstein'n 1951'de
eski arkada Michelangelo Besso'ya yazd mektuptaki szne
dikkat ekiyor: "Elli yl canla bala kafa yorduktan sonra 'k paketikleri nedir?' sorusunun cevabna bir adm bile yaklaabilmi
deilim. Bugnlerde her nne gelen bunu bildiini sanyor, ama
yanlyor."46 Bu nokta, eer kuantum kuram doruysa tek bir foto
nu ayn zamanda iki ayr yerde gsterecek bir deney tasarlam
olan Yeni ZelandalI fizikiler tarafndan tasdik edilmi durumdadr.
ift Grmek
Tabii ki foton aslnda ayn anda iki yerde deildir. Sadece yle g
rnr - kuantum yerbilmezliine, Einstein'n cann ok skm olan
"hayalet ii uzaktan etki"ye baka bir rnektir bu.
nerilen deneyde sadece bir k blc ayna deil, taneden
oluan bir dzenek vardr. Balangtaki k demeti blndkten
46. kisini de aktaran Dipankar Home ve John Gribbin, "Ik nedir?", New
Scientist, 2 Kasm 1991.
144
sonra iki yeni kanaldaki k demetleri de k blc aynalara do

ru kvrlacak ve deney dzeneinden geecek tek bir foton iin top
lam drt olas yol yaratacaktr. Bu drt kanaln her birindeki hassas
detektrler o belli noktaya ulamak iin aygttan geen her fotonu
kaydedecektir.
Bir elektromanyetik dalga demetiyle ne olacan tahmin etmek
ve anlamak zor deil. Ik ilk aynada ikiye blnecek, bu yarm k
demetinin her biri de daha sonra karlaaca aynada ikiye blne
cek, her bir eyrek k demeti balangtaki btn k kadar g
l ve hepsi birbiriyle ayn fazda olmak zere ilerleyecektir.
Buraya kadar her ey gzel; fakat deney bu deil. u ana kadar
btn yaptmz, k demetlerinden oluan bir referans sistemi kur
makt. Bu da baka bir kaynaktan dzenee gnderilen tek tek fotonlarn onlarla giriimde bulunduunda davrann izlemede kul
lanlabilir. Auckland niversitesindeki Daniel Wallis ve meslek
talarnn nerdikleri ey yukarda erevesi izilmi dzenei alp
ilk k blcye tek tek ilave fotonlar frlatmaktr. Fotonlar ger
ekten k demeti referansna dik alarla gnderilecek, fakat bu,
kanallardan biri ya da teki boyunca eit olaslkla fotonlar ikinci
aynalara gndermesi gereken aynann davrann etkilemeyecektir.
imdi iler biraz ilgin hale gelmeye balad. Deney dzenei
ne hi foton frlatlmadm varsayarsak, (referans k demetini
hesaba kattktan sonra) deneyin teki tarafndaki drt detektrden
hibirinin hibir foton kaydnda bulunmayacan dnebilirsiniz.
Fakat yanlrsnz. Nasl ki bir elektronun bir foton retip akabinde
tekrar sourmasna izin veriliyorsa, "hibir ey"in de (yani boluun
da) kendiliinden foton retmesine izin verilir, yeter ki bu fotonlar
hemen tekrar bolukta kaybolsunlar. Bu kuantum belirsizliinin bir
yandr - belli bir hacimdeki bolukta bir fotonun bulunma olasl
nn mutlak sfr olduunu sylemek mutlak bir kesinlii ima eder
di, ki buna da kuantum kurallar izin vermez. Yani her neresi olur
sa olsun, bir fotonun kt diye ortaya kma olasl kk de olsa
vardr. Grne gre kuantum kurallarnn yasaklamad her ey
bir bakma zorunludur ve hatta boluun bu kuantum dalgalanma
lar kuantum dnyasnn olduka yerlemi bir zelliidir.
Yani, sadece arada bir, deney dzeneine hi foton gnderilme
se bile detektrlerden biri tecektir. Daha da seyrek olarak detek-
GARP AMA GEREK
145
trlerin ikisi birden tecektir nk her biri bu "sanal" fotonlardan

birinin varolua srayn tespit etmitir. Tek bir "gerek" foton
dzenee frlatldnda bu labirentte sadece bir yol takip edebilir,
bir detektre ulaabilir ve bir sinyal verdirir - parack gibi davran
dn varsayarsak. O halde, dzenee fotonlar arka arkaya tek tek
atmann detektr tespitlerini artrmas gerekir. Ama arada bir "ger
ek" foton geldiinde boluk dalgalanmalarnn sebep olduu kar
lamalarla baka bir detektr de etkiler.
Fakat bu kadar basit deil. Kuantum kuramna gre "gerek"
fotonlarla boluun fotonlarnn arasnda bir dolanklk (entangle
ment) vardr. Hatta giriim vardr. Tpk iki delik deneyindeki gibi,
bazen iki bileen birbiriyle birleir, bazen birbirini yok eder. Gelen
fotonlarn zelliklerine bal olarak Yeni ZelandalI ekibin nerdii
deneyde bazen daha fazla akma, bazen daha az akma olur, ba
zen de akma says ayn kalr. Deneyciler, planlanm drt detektrl dzenekte fotonlar her seferinde birer tane frlatlrken, detek
tr iftlerinden birinin basit boluk dalgalanmalarna karlk gelen
seviyede kalmasn, dier detektr iftindeyse ayn anda ok say
da akma olmasn bekliyorlar.
Bu, kuantum etkisinin i banda olduunun ak bir gstergesi
olacaktr. Bunu sadece saf klasik dalgalar ya da saf klasik parack
larla aklamak mmkn deildir. Bir detektre ulaan bir fotonun
deneyin teki tarafndaki ikinci detektrde sanal bir fotonun yok
tan ortaya kma olasln ayn anda deitiriyor olmas, iki de
tektr birden ttnde, o tek fotonun ayn anda iki yere vard
yanlsamasna sebep olur. Balangtaki foton sadece tek bir yerde
tespit edilmitir, fakat onun etkisi ayn anda baka bir yerde olan
etkiler.
Bu deneyin nasl sonu verecei byk merak konusu. Sonu
larn kuantum kuramnn ngrdnden farkl kmas ok ar
tc olurdu; fakat baka eylerin yan sra, ayet sonular Wallis'in
umduu gibi karsa o zaman boluk dalgalanmalarnn gerekten
var olduunu teyit etmi olacaklar. Aktif bir boluk eski bir fikir,
fakat yakndan baklmaya deer.
146
Hibir ey Karlnda Bir ey

Boluk dalgalanmalar gibi yoktan var olan sadece fotonlar deil
dir. Kuantum kurallar enerjide belirsizlikle zamanda belirsizlik
arasnda bir denge salar. ok hafif bir parac (mesela, enerji tasa da durgun ktlesi sfr olan fotonu) meydana getirmek iin ge
reken enerji nispeten uzun sreliine (sadece "nispeten uzun", n
k burada saniyenin kk kesirlerinden sz ediyoruz) hi yoktan
var olabilir; fakat daha byk paracklar (elektron-pozitron ifti
gibi) yapmak iin gereken enerji sadece boluktan nispeten daha
ksa bir sreliine "dn" alnabilir (bylece elektron-pozitron
ifti abucak birbirini yok ederek dn aldklar enerjiyi geri ve
rirler). "Hibir ey" en iyi, iinde her tr paracn varolua girip
girip kt kaynayp duran bir girdap gibi gzde canlandrlabilir.
Bunun en u rneinde baz evrenbilimciler ciddi ciddi btn
evrenin bir kuantum dalgalanmas olabilecei grn ileri sr
mlerdir. Evren yaklak 15 milyar yanda olduundan ve pek
ok parack ierdiinden ilk bakta bu inanlas gelmeyebilir. Ne
var ki, bir ktle ekim alannn enerjisi negatiftir (yani ktle ener
jisinin pozitif olduu erevede). Eer evrenin ktlesine karlk
gelen minik bir enerji zerrecii kuantum leinde varoluun iine
atlarsa, kuramn sylediine gre, ktle enerjisi ve ktle ekimsel
enerjisi birbirini tamamen dengeleyip kuantum evreninin toplamda
sfr enerjiye sahip olmasna, dolaysyla da ok uzun mrl olma
sna izin verir. Evreni yoktan var etmenin son aamas ime deni
len sreci yardma armaktr. Bu sre atomalt kklndeki
ekirdei saniyenin kk bir kesrinde bir basketbol topu bykl
ne getiriverir, sonra da daha sakin bir ekilde genilemeye de
vam eder.
Ama imdi, hi yoktan evrenler meydana getirmeyi ok dert et
meyelim. Onun yerine, size boluun faaliyetinin sodyum atomla
rnn zerindeki etkileri araclyla fiilen tespit edilebilecei bir
deneyden sz etmek istiyorum.
Boluu "hibir eyin olmamas" eklinde deil, elektromanye
tik alann pek ok farkl durumunun st-ste-binmesi eklinde gr
mek en dorusudur (baka alanlar da ekleyebilirsiniz, ama imdilik
GARP AMA GEREK
147
basit tutalm). Alann farkl durumlar adeta, tek bir gitar telini tn
latnca elde edilebilecek farkl notalar gibidir ve (bir atomdaki ener
ji seviyeleri gibi) her basama tek bir fotonun enerjisine karlk
gelecek mesafeyle ayrlm biimde bir enerji merdiveni' olutu
rurlar. Atom bir foton yaydnda meydana gelen ey, boluk alan
nn frekansna karlk gelecek enerjinin bir birim ykselmesi ve
atomdaki elektronun enerjisinin bir birim dmesidir. Sanal bir fo
tonun geici olarak belirmesi, alan enerjisinin kendiliinden bir ba
samak yukar kmasna ve sonra geri dmesine karlk gelir kendi kendine ok alak sesle rasgele notalar alan bir gitar gibi.
Ne var ki, elektrii ileten bir yzeyin yaknnda boluk alan ve
dalgalanmalar deiime urar, nk bir iletken yzeyindeki ala
nn elektrik ksm sfr olmak zorundadr. Bu da boluk alanndaki
olas faaliyetin bir ksmn yok eder, dolaysyla iletkenin yaknn
dan geen bir atom iin iletkenin daha tesinde atomdan yana da
ha ok boluk enerjisi vardr. Sonu olarak atomun iletkene doru
itilmesi gerekir (ya da ekilmesi, bak anza gre deiir) - ato
mu plakaya eken bir g vardr.
Bu fikir 1940'lara kadar gider, fakat bu etki Yale niversite
sinden Ed Hinds ve meslektalar tarafndan daha 1993'te yeni l
ld. Benzer bir etki iki iletken plaka bolukta birbirine son dere
ce yakn konulduunda meydana gelir; o zaman, plakalar arasnda
ki boluk alannn deiimi onlar birbirine eken bir ekim kuvve
ti retir. Buna HollandalI fiziki Hendrik Casimir'e istinaden Casimir etkisi denir. Bu etki farkl iletken plakalar kullanlarak defalar
ca llmtr. Fakat Yale niversitesi deneyi ok daha incelikli
ve hassastr.
Bu deneyde aratrmaclar altnla kapl iki minik cam tabakay
iletken olarak kullandlar. ki plaka V" eklinde atld. Tepedeki
aralk sadece metrenin milyonda birka kadard ve "V aralndan
farkl yksekliklerde sodyum atomlar gnderildi. Plakalar arasn
daki her bir ykseklikteki gerek mesafe saf tek renkli n ret
tii giriim saa kullanlarak metrenin milyarda bei hassasiye
tinde lld. Bylece deneyciler atomlarn plakalara tam olarak ne
mesafeden getiklerini biliyorlard ve boluk kuvvetinden ne kadar
etkilenmeleri gerektiini hesaplayabilirlerdi. Atomlar V" nin teki
tarafndan knca atomlardan seken lazer k demetleriyle izlendi.
148
Atomlarn gzlemlenen davran, fazladan kuvveti de hesaba katt

mzda kuantum kuramnn ngrsyle tamamen uyuuyor, ama
ayn genilikteki klasik bir kanal iinden geen atomlarn tahmin
edilen davranyla uyumuyordu. Bylece "hibir ey" in tek tek
sodyum atomlarnn zerinde bir etkisi olduu llm oldu.
Bu deneyin arkasndaki fikrin yalnlna ve uygulamaya konuluundaki o ok hassas incelie hayranm (bir de kuantum kuram
na bir kere daha zafer kazandrm olmasna). Kuramclarn bu fik
ri bulmasndan ancak 40 yl akn bir sre sonra deneyciler bunu
test edebildiler, fakat kesinlikle beklemeye demiti. imdilerdeki
kuramsal fikirlerin bir ksmnn test edilmesi de en az bir o kadar
zaman alabilir, fakat o deneyler bir gn gerekletirilebilirse ok
daha fevkalade olacaktr. Mesela kuantum kuramnn bize nla
mann -evet, tpk Uzay Yolu'ndak "Inla beni, Scotty" trnden
nlamann- gerekten mmkn olabileceini sylediine inanr
mydnz?
"Beni Gemiye Inla, Scotty"

Alain Aspect ve meslektalaryla fiilen uygulanan EPR "dnce
deneyi"ni hatrlyor musunuz? Zt kutuplanmaya sahip olacak e
kilde retilmi bir foton iftinin evrende zt ynlere uarken birbi
rine dolank bir durumda kalmaya devam ettiklerini gstermilerdi.
Fotonlardan birinin kutuplanmas lldnde teki ayn anda
kerek zt duruma girer. Bu dolanklk ve uzaktan etki Charles Bennett'in nerdii kuantum nlamasnn zn oluturur. New York'
tki IBM Yorktown Heights Aratrma Merkezi'nden Bennett'in bu
fikri 1993'te ok saygn bir dergi olan Physical Review Letters'da
yaymlanmtr. Bilimkurguyu andran dokunularn yan sra bu
almann nemi, ekibin, stesinden gelinemez gibi grnen bir ku
antum sorununun kuantum tekniklerinin kendisini kullanarak nasl
zleceini gstermi olmasdr.
Klasik, gndelik hayatta uzak yerlere bir eylerin kopyalarn
gndermek sradan bir i. Inlamayla hemen akla gelen benzetme
faks makinesidir, stelik metnin asln gnderildii yerde sapasa
lam bir halde brakarak gidecei yere kopyasn gnderme avanta
GARP AMA GEREK
149
jna sahiptir. Gazeteler ve kitaplar47 temelde ierdikleri bilgiler a

sndan tpatp ayn kopyalaryla yz binlerce baslmaktadr. Fakat
kuantum seviyesinde kopyalama glklerle karlar.
lki sadece bir ayrnt meselesi. Belirsizlik ilkesi mesela bir dos
ya kdndaki her atom hakkndaki her ayrnty, hatta kt ze
rindeki her bir mrekkep moleklnn tam konumunu bilmeyi im
knsz klar; dolaysyla fakslanm "kopya" sadece bir yakn ben
zerlik seviyesinde kalr. Ayrca, bir nesneyi kuantum seviyesinde
taramak onun kuantum durumunu deitirir - kuantum kuramna
gre, bir eye bakma ediminin bizatihi kendisi onu deitirir. Dola
ysyla, bir kuantum sisteminin kopyasn yapmak iin gerekli bil
gileri elde etseniz bile, asl imha olur. Bir anlamda bu, faks maki
nesinin alma tarzndan ok bilimkurgudaki nlamaya benzer.
Bilimkurguda "asl"mn imha olmas genellikle nlamann temel
zelliklerinden biridir - ama birka hikyede nlama aralarnn
insanlar birden ok kopyalamasnn ho olmayan sonulan da ele
alnmtr.
Klasik bilgiler kopyalanabilir, fakat sadece k hznda (ya da
daha yava) iletilebilirler; kuantum bilgisi kopyalanamaz (fiziki
lerin esprili bir dille syledikleri gibi, "tek bir kuantum klonlanamaz"), fakat bazen, EPR deneyinde olduu gibi, bir yerden bir yere
annda yaylyor gibidir. Bennett ve meslektalar bir sistemin bu
klasik ve kuantum zelliklerinin bir karmn kullanarak kendi
nlama aygtlarn nerdiler.
Bunu bir nesneyi nlamak isteyen Alice ve Bob adnda iki in
sanla tarif ettiler. Yeni balayanlar iin yaplan bu nlamada n
lanacak nesne sadece belli bir kuantum durumundaki tek bir para
c k tr- bir elektron diyelim mesela. Deneyin banda Alice'le Bob'a
dolank nesne iftinden bir tanesini ieren birer kutu verilir. Her bi
ri EPR deneyindeki fotonlardan birini (kutuplanmasn lmeden)
tayor gibidir. Sonra evrendeki yolculuklarna karlar. Bir sre
sonra -diyelim yllar sonra-Alice Bob'a baka bir parack gnder
mek ister. Yapmas gereken tek ey "yeni" paracn dolank par
ackla etkileime girmesini salayp bu etkileimin sonucunu l
mektir. Bu, dolank paracn durumunu hem belirler hem dei
47. Eh, bu kitap deilse de bazlar*.
150
tirir ve ayn anda Bob'un dolank paracnn durumunu da eit

oranda belirleyip deitirir.
Bob bunu henz bilmiyordur nk evrenin baka bir ucunda
dr. O halde Alice'in ona bir mesaj gndermesi gerekir, belki rad
yoyla, belki Bob'un her gn okuduu bir gazeteye ilan yazp l
mn sonucunu syleyerek. Bu mesaj sadece klasik bilgi ierir, o yz
den Alice artk istedii kadar gazete ve radyo yaynyla, istedii ka
dar kopya gnderebilir. Nihayetinde Bob mesaj alr. Bob Alice'in
iki paracnn arasndaki etkileimle ilgili bilgiyle donannca ar
tk kendi dolank paracna bakp kendi orijinal paracnn etki
sini mevcut durumundan "karr". Elinde kalan ey teki parac
n -Alice'in ona gndermek istedii parack- tpatp kopyasdr.
Alice de bunu Bob'un nerede olduunu bilmeden, hatta onunla do
rudan konumadan yapmtr. nc paracn asl, Alice onun
zerinde lmlerini yapnca imha olmutur (baka bir kuantum
durumuna girmitir), o yzden Bob'un elindeki kopya, bir gazete
nin aksine, emsalsizdir ve bunu paracn asl gibi grmeye kesin
likle hakk vardr. Bu parack ona klasik mesajla uzaktan etkinin
birleimiyle tanmtr.
Bennett bunun hibir fizik kuraln ihlal etmediini ve nlama
ya k hzndan daha kk bir hzla izin verdiini vurguluyor Bob'un, dolank paracn doru dzgn zmesi iin Alice'in
"klasik" mesajna ihtiyac var, ayrca paracna erken bakarsa ku
antum durumunu deitirir ve artk dolamkl doru ekilde z
me ansn kaybeder. "Alice'in yapt lm teki EPR parac
nn yle bir ekilde deimesine neden olur ki, lm sonucu elde
edilen klasik bilgi baka birinin ieride meydana gelen eyin tpa
tp kopyasn yapmasn salar"48 Bu, nkteci birinin dedii gibi,
"bir nlanma, Jim, ama bizim bildiimiz trden deil," oluyor.
Deneycilerin yaratclklarn hesaba katarsak 40 yl kadar sonra laboratuvarn bir ucundan teki ucuna, hatta dnyann etrafna (evre
ne deilse bile) bu ekilde elektronlar gnderme anslar yksek.
Hibir pratik ierimi olmasa da k bir numara olacaktr bu. Fakat
pratik ierimi de olabilir aslnda, bu alma iin deilse bile kuan
tum dnyasnn gizemlerinin bununla balantl aratrmalarna y
48. Science News, 10 Nisan 1993.
GARP AMA GEREK
151
nelik uygulama alan muhakkak olacaktr. Bu arada Bennett'in be

reketli hayal gc nlamayla kalmamtr. teki baarlarndan
biri (tabii daha ok IBM'in yararna olan bir baardr bu) kuantum
mekaniini knlamaz bir kod yaratmak iin kullanma ihtimaliyle
ilgilidir.
Kuantum Kriptografisi
Bahsettiim eyin nlamayla tabii ki bir balants var. Inlanm
parack bilgi ierir ve ilke olarak bu bir mesaj olabilir. Dolak
parackla donanm olan bir casus bunu amirlerine baka bir par
ack nlamak iin kullanabilir; tek yapmas gereken normal bir
dille dz bir mesaj gnderip yeni paracn (nmesajMn) dolank
parackla etkileime girdiinde yapt lmn sonucunu bildir
mektir. Bu normal dille yaplan iletiimi herkes dinleyebilir, fakat
ikinci dolank parack olmadan bu bilgi hibir ie yaramaz.
Aslnda kuantum kanallarn kullanarak zlemez mesaj gn
derme yollar nlama almasndan nce aratrlmaya balanm
ve 1980'lerde dorua ulamtr. Bu soruna farkl yaklamlar var
dr, fakat hepsi de rasgele saylardan bir anahtar kullanan kod sis
temlerine dayaldr.
Bu tr kodlar casus filmlerinden biliriz. Kodu kullanan iki in
san da ayn rasgele saylara, yani bir telefon rehberi kadar kaln ola
bilen "defter" denen eye sahiptir. Mesaj gnderen kii bunu say
lara evirir (en basit haliyle 1 rakamna A'y 2 rakamna B'yi vs. e
letirerek), sonra da rasgele saylarn olduu defterden bir sayfa se
er. Defterdeki rakamlar harflere karlk gelen rakamlarn altna ya
zlr ve bu say iftleri toplanr. Sonra bu kodlanm mesaj defterde
hangi sayfann kullanld bilgisiyle birlikte gnderilir ve teki u
ta kodlanm mesajdan ayn rasgele say dizisi karlarak zgn
mesaj bulunur. Bu koda Vemam ifresi denir. Amerikal Gilbert Vernam bunu Birinci Dnya Sava srasnda gelitirmitir; bazen "tek
kullanmlk ifre" olarak da geer nk ayn sayfa sadece bir kere
kullanlp imha edilmelidir (ayn rasgele rakamlarn olduu sayfa
dan ayn say dizisi birden fazla mesajda kullanlrsa ortada tekrar
eden bir rnt oluacandan kod zlebilir).
152
Bu tr kodlar eer araya giren kiide de ayn tek kullanmlk if

re defterinden yoksa zlemez. Buradaki prz, kodla ilgilenen
nc ahslarn eline, casusluk yapan ajanlarn alt bu artlar
da, ifre defterinin geme ihtimalinin yksek olmasdr; daha da k
ts, nc ahslarn ifre defterine sahip olup kod kullanclar
nn haberi olmadan kodu zyor olmalar da mmkndr.
Kuantum fizii iki sorunu da amak iin bir yol nerir. Kodlan
m mesajlarn kendisini gizli tutmann bir yarar yoktur nk tp
k Alice'in Bob'a gnderdii klasik mesaj gibi kuantum kanalyla
gelen bilgi olmakszn -bu rnekte "anahtar"- bu mesajlarn hibir
anlam olmaz. Burada Alice'ten Bob'a zlemeyecek bir ekilde
anahtarn kendisini -yani bir dizi rasgele sayy- ulatrmann bir
yolunu bulmak gerekir. leri mmkn olduunca kolaylatrmak
iin bu say dizisi ikili aritmetik sistemine gre olabilir, yani bilgi
sayarlarn kulland kod gibi O'lardan ve l'lerden oluan bir dizi;
bylece kod herhangi bir ak/kapal, ya/ya da sinyal sistemiyle
gnderilebilir.
Bennett ve meslektalar bunun kutuplanm kla yaplabile
ceini gsterdiler. Bu teknie gre Alice Bob'a bir foton akm gn
derir. Bu fotonlar ya yukar ya da kararlatrlm (ve aralarnda 45
derece a olan) iki ynelimden biriyle kutuplanm olur, fakat her
bir fotonun kutuplanmas rasgeledir. Bob gelen fotonlarn kutup
lanmalarn ler, fakat her lmde detektrn daha nce karar
latrlan kutuplanma ynlerinden sadece birine gre dizebilir - yi
ne rasgele seilmi olarak. Her bir durumda detektrne gre ya di
key (ikili sisteme gre 1) ya da yatay (ikili sisteme gre 0) kutup
lanmaya karlk gelen bir "cevap" alacaktr. Ardndan Alice'e her
lm iin hangi ynelimi kullandn syler, o da Bob'a bunlar
dan hangilerinin fotonlarn gnderili biimiyle rttn syler
(bu iletiim kartl telefonla olabilir). Sonra Bob'la Alice Bob'un
"yanl" kutuplanma setii btn lmleri atarlar, geriye ikili sis
teme gre l'lerden ve O'lardan oluan gvenli anahtarlar kalr. By
le anlatldnda ok zahmetli bir ilemmi gibi gelebilir, fakat ger
ek dnyada byle bir sistem kullanan herkes iin angarya ksmn
halleden bir bilgisayarla bu zahmetten kurtulacaktr.
Bu tekniin en gzel yan, nc ahslarn kullanlan kodu
bulmasnn tek yolunun kuantum iletiim kanaln "dinlemesi" ve
GARP AMA GEREK
153
fotonlar getike kutuplanmalarn lmesidir. Fakat bir fotonun

kutuplanmasn lme eylemi, nce de grdmz gibi, onun ku
tuplanmasn deitirir! Gizli kulak fotonu lp Bob'a gnderse
bile, foton rasgele bir deiime uram olacaktr. Bob'la Alice bu
nu standart tekniklerle kontrol edebilir. Bu da, btn anahtar orta
ya karmadan anahtarn her beinci, yedinci ya da bilmem kanc
harfini karlatrmak demektir.
Btn bunlar zorlama ve olmayacak eyler gibi gelebilir; fakat
Bennett ve meslektalar gerekten byle alan bir sistem kurdu
lar. Tabii prototipte kodlu mesajlar sadece 30 cm'lik bir mesafeye
gnderildi; ama bunun sebebi sistemi bir masann zerine kurmu
olmalaryd. lke olarak, kutuplanm fotonlar optik kabloyla bir
ka kilometre uzaa deimeden gnderilebilir. stelik John Logie
Baird de ilk televizyon yayn cihazn yaptnda sadece birka met
re uzaa resim gndermiti.
Kuantum kriptograflar, anahtarlarn iletmenin daha iyi yolla
rm bulmak iin oktan i bamdalar. Oxford niversitesinden Ar
tur Ekert (Bennett'le de birlikte almtr) gerekli rasgele say di
zisinin EPR deneyinin bir eitlemesinden nasl elde edileceini
gstermitir. EPR fotonlar uygun biimde dolank fakat henz l
lmemi olarak ters ynde frlatlr, bir k demeti Alice'e, biri de
Bob'a. Alice ve Bob'un her ikisi de rasgele ynelimi olan detektr
leri daha nceden kararlatrlm bir yn dizisiyle birlikte kullana
rak kendi fotonlarm lebilirler. Sonra birbirlerine herhangi bir ak
iletiim yoluyla hangi lmleri yaptklarn syleyebilirler, ama bu
lmlerin sonularn deil. Son olarak, farkl ynelimler kullan
dklar lmleri atarlar ve kutuplanma detektrlerinin ayn ekilde
dizildii -tabii her bir EPR fotonunun lmden sonra zt kutuplan
maya sahip olduu, yani Alice'in 0 bulduu yerde Bob'un 1 buldu
u ya da tersi durumu hesaba katlmtr- lmlerin sonularndan
gvenli anahtarlarn bulurlar. Ve yine, fotonlara Bob ve Alice'e git
meden nce baklarak kuantum iletiim kanalnn gzetleme girii
mi, kutuplanmalarn tespit edilebilir biimde kartracaktr.
Bu rneklerin de gsterdii gibi fotonlarn kuantum zellikleri
artk pratik yararlar olacak biimde kullanlyor - henz ticari ola
rak raflarda yerini alm kuantum kod makineleri ya da nlama ci
hazlar olarak deil ama masast prototiplerin balangc olarak.
154
Dolaysyla, fotonlarn gereklii, n hem dalga hem de para

ck olarak davranmas su gtrmez bir olgu. Deneyciler o tuhaf kuantum zelliklerini gndelik mhendislik dnyasna getirirken,
baka deneyler fotonu "iten" inceleyerek onun parack doasnn
basit resmini bozuyorlar. Grne gre kuantum belirsizlii saye
sinde fotonun iinin bile paracklarn kaynad bir ktle olarak
dnlmesi gerekiyor. Sonuta fotonun boluktan daha fazla ener
jisi vardr - dolaysyla eer boluk sanal paracklarla dolu olabiliyorsa foton neden olmasn?
Fotonun i
u ana kadar akladm ekliyle fotonlar sadece elektromanyetik
kuvvetin etkileri sayesinde baka paracklarla etkileime girebilen
basit varlklardr. Fotonlar elektromanyetizmadan "yapldna" g
re baka nasl olabilirdi ki? Ama ktle ekiminin (ok zayf olan bu
kuvvet atomalt paracklar iin genellikle gz ard edilebilir) ve
elektromanyetizmann yan sra atomalt seviyesinde etki eden iki
kuvvet daha vardr. Zayf nkleer kuvvet, radyoaktiflik ve nkleer
bozunmaya yol aan ekirdeklerin davranyla ilgilidir, gl nk
leer kuvvet de atom ekirdeini (protonlarla ntronlar) meydana
getiren paracklar bir arada tutar. Aslnda protonla ntronun ken
dilerinin de kuark ad verilen daha temel varlklardan meydana gel
dii dnlyor ve gl kuvvet kuarklar arasnda etkili oluyor.
Her ey gayet ak ve net grnyor. Ne var ki, yksek enerjili fotonlarn protonlarla etkiletii baz deneylerde fotonlarn kendisi
nin de gl kuvvetten etkilendii gzleniyor - sanki sadece pro
tonun zerindeki elektrik ykn deil, protonun iindeki kuarklar da "hissediyor"larm gibi.
Fotonlar ieren bu fazladan etkinlik katmanna dair i gckla
yan ipular Hamburg'un hemen dnda bulunan Desy laboratuvarndaki bilim insanlarn 1990'larda fotonlar ieren ok-yksekenerji deneyleri yapmaya tevik etmiti. Bu deneyler fotonlarn ger
ekten de ieride bir kuark, elektron ve baka paracklarn karma
sndan oluan kompleks varlklar gibi davrandklarn gstermitir.
Bunun aklamas boluun kuantum doasnn aklamasyla ta
GARP AMA GEREK
155
mamen ayndr. Bir fotonun tad enerji miktarndaki belirsizlik

ksa bir sreliine onun bir kuark-karkuark iftine (ve baka ey
lere) dnmesine izin verir, tpk bolukta sfr enerji noktasndaki
belirsizliin, (baka eylerin yan sra) elektron-pozitron iftinin va
rolua girip kmasna izin vermesi gibi. Eer foton bu durumday
ken bir protonla arprsa, fotonun "iindeki" kuarklar, protonun
iindeki kuarklarla dorudan etkileime geip standart tekniklerle
tespit edilebilecek baka parack yamuru retirler.
Bunlar yeni keifler. erimleri hl sorgulanyor ve deneycile
ri gelecek yllarda megul etmeye devam edecek. Ama bu kefin
esas zellii zaten ortada. In tanmnda dalga-parack ikilii
kavramn kabullenmek iin mcadele verdikten sonra imdi de
n Planck zaman cinsinden, yani saniyenin 1043'te biri gibi bir s
rede kendisinin de maddeye dnebilecei ve sonra tekrar k
olaca fikrini kabullenmemiz gerekiyor.
Bu davran garip olsa da kuantum dnyasnn gl bir zelli
ine, yani k ve maddenin, dalga ve paracn ho simetrisine kat
kda bulunur. Uygun artlar altnda iki delik deneyinin denginde
"ayn anda iki ayr yne" gidip normalde k dalgalarndan bekle
diimiz biimde giriim yapan atomlarla zaten tanmtk; o halde
k "dalgalarnn sadece bir tr zel parack (foton) olarak dav
ranmasna deil, ayn zamanda uygun artlarda atomlarn, nihaye
tinde yap talar olan paracklar gibi davranmasna da izin vere
cek kadar geni fikirli olmamz gerekir.
Peki, atomlar da dahil madde paracklar nasl davranrlar?
Kimse bakmazken -konumlar ya da baka zellikleri bir deneyde
llmezken- bir anlamda parack olarak gerekten var olmadk
larn renmitik. Kuantum varlklar, olaslk dalga fonksiyonla
rnn kmesine dardan bir ey sebep olmazsa, durumlarn stste-binmesi olarak tarif edebileceimiz bir halde var olurlar. Fakat
paraca bakmay hi durmadan srdrrsek ne olur? M 5. yz
ylda yaam Yunanl filozof Eleal Zenon'un mehur paradoksu
nun bu modem biiminde, seyredilen bir atom kuantum durumunu
asla deitiremez. Atomu kararsz, uyarlm yksek enerjili bir du
rumda bile hazrlam olsanz (daha nce anlatlan paradoksal de
neydeki tek fotonlar yapmak iin kullanlan atomlar gibi) seyret
meye devam ettiiniz takdirde atom o durumda sonsuza dek kalr.
156
Uta titreyip durur ama ancak kimse bakmadnda daha kararl d

k enerjili bir duruma atlayabilir. Seyredilmeyen bir kuantum var
lnn bir "parack" olarak var olmayaca fikrinin mantki sonu
cu olan bu fikir 1970'lerin sonlarndan beri bilinmekteydi. Kurama
gre seyredilen bir kuantum kazan asla kaynamaz. 1990'larn ba
nda yaplan deneyler de bunu kantlamtr.
Kuantum Kazann Seyrederken

Zenon imknsz "ispat eden" bir dizi paradoks sunarak gndelik
hayatta kullandmz zaman ve hareket fikirlerinin yanl olmas
gerektiini gsterdi. rneklerden birinde kaan bir geyiin arkasn
dan bir ok atlr. Zenon'a gre, ok ayn anda iki yerden birde olama
yacandan zamann her annda havada okuyla geyik arasnda bel
li bir yerde olmak zorundadr. Fakat ok tek, belirli bir yerdeyse, ha
reket etmiyordur. Eer ok hareket etmiyorsa geyie yetiemez.
Oklar ve geyiklerle urayorsak Zenon'un vard sonucun yan
l olduu su gtrmez. Tabii Zenon bunu biliyordu. Bu "paradoks"
yardmyla dikkat ektii soru bunun neden yanl olduuydu. Bu
muamma yksek matematik teknikleri kullanlarak zlebilir n
k yksek matematik okun belli bir anda sadece konumunu deil,
o anda konumunun deime eklini de tarif eder. Baka bir seviye
de, kuantum fikirleri bize herhangi bir anda okun kesin konumunu
ve kesin hzn bilmenin mmkn olmadn syler (bu arada, za
mann kendisinin de belirsizlie maruz kalmasndan dolay "kesin
an" gibi bir eyin de olmadn syler). Bylece argmann ula
rn trpleyip oku umaya brakr. Fakat Zenon'un ok argmannn
bir edeeri birka bin tane berilyum iyonunun bulunduu bir "ka
zan" iin gerekten geerlidir.
yon aslnda bir ya da fazla elektronun koparld bir atomdur.
Bu da iyonu toplamda pozitif ykl yapar ve bu sayede elektrik
alanlaryla iyonlar yakalamak ve tek bir yerde, bir tr elektrik ka
pannda -kazanda- tutmak mmkn olur. Colorado Boulder'daki
ABD Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitsndeki aratrmaclar
bir kazan berilyum iyonunu kaynatmann ve kaynarken de seyret
menin yolunu buldular - ama o zaman kaynama durdu.
GARP AMA GEREK
157
Deneyin banda iyonlarn hepsi ayn kuantum enerji seviyelerindeydi. Ekip buna 1. Seviye adn verdi. yonlara tam tamna 256
milisaniye boyunca belli bir frekansta radyo dalgalar pskrterek
btn iyonlar 2. Seviye dedikleri daha yksek bir enerji seviyesi
ne getirdiler. Bu kaynayan kazana edeerdi. Fakat iyonlar gerek
ten bir kuantum durumundan tekine nasl ve ne zaman gei yap
mlard? Hatrlarsak durumlar lldnde sadece hangi durum
da olduklarna karar veriyorlard - birisi iyonlara baknca mesela.
Kuantum kuramna gre gei ya hep ya hi trnden bir ey
deildir. Bu deneydeki belirli zaman aral 256 milisaniye olarak
seilmiti nk bu sre sz konusu sistem iin karakteristik za
mandr; bu sreden sonra bir iyonun 2. Seviyeye gei yapma ola
sl neredeyse yzde yzdr. Baka kuantum sistemleri farkl ka
rakteristik zamanlara sahiptir (radyoaktif atomlarn yar-mr ko
nuyla ilgili bir kavramdr), fakat genel davran modeli ayndr. Bu
rnekte 128 milisaniye sonra (geiin "yar-mr")49 tek bir iyonun
geii yapmas ile hl 1. Seviyede kalmas eit olasla sahiptir.
ki durumun st ste binmesi sz konusudur. Olaslk 256 milisani
ye iinde yzde yz 1. Seviyeden, aama aama yzde yz 2. Sevi
yeye deiir. Arada herhangi bir zamanda iyon uygun bir olaslk
karmyla durumlarn uygun bir st-ste-binmesi halindedir. Fa
kat gzlemlendii zaman bir kuantum sistemi u ya da bu durum
da olmak zorundadr; asla durumlarn bir karmn "gremeyiz".
Eer iyonlara 256 milisaniyenin yarsnda bakabilsek, kurama
gre iki olas durumdan birini semek zorunda kalrlar, tpk Schrdinger'in kedisinin kutusuna baktmzda l m canl m olduu
na "karar vermek" zorunda olmas gibi. Eit olaslklarla iyonlarn
yars bir yana, teki yars baka bir yana gidecektir. Ne var ki, ku
tudaki kedi deneyinin aksine bu kuramsal ngr fiilen deneyle test
edilmitir, aynen Newton'un isteyecei gibi.
Ulusal Standart ve Teknoloji Enstits ekibi iyonlar hangi du
rumda olacaklarna karar verirken onlara bakacak k bir teknik ge
litirdiler. Ekip bunu kuantum kazanma ok ksa bir sreliine la
49. Radyoaktif yar-mrle olan analoji tam deil, nk bu durumda gei
radyo dalgalaryla dardan "pompalanmaktadr", ite o yzden btn iyonlar
tam 256 milisaniye iinde gei yaparlar.
158
zer gndererek yapt. Lazer nn enerjisi kazandaki iyonla

rn enerjisine denk drld, yle ki, 2. Seviyedeki iyonlar etki
lemeden brakt, fakat 1. Seviyedeki iyonlar daha yksek bir ener
ji durumuna, 3. Seviyeye atlatt. Buradan hemen (bir milisaniyeden
ok daha az bir srede) tekrar 1. Seviyeye dtler. Geri derken
bu uyarlm iyonlar karakteristik fotonlar yaydlar. Bunlar tespit
edilip saylabiliyordu. Fotonlarn says lazer n vurduunda 1.
Seviyede ka iyon olduunu aratrmaclara sylyordu.
Elbette, iyonlara 128 milisaniye sonra lazerle "bakldnda" 1.
Seviyede sadece yars bulundu. Fakat deneyciler 256 milisaniye bo
yunca eit aralklarla drt kere "gz attklarnda" deneyin sonunda
iyonlarn te ikisi hl 1. Seviyedeydi. Ve 64 kere gz attklarnda
(her 4 milisaniyede bir), neredeyse btn iyonlar hl 1. Seviye
deydi. Radyo dalgalar iyonlar canlandrmak iin ellerinden gele
ni yapm olsalar da, seyredilen kuantum kazan kaynamaya direndi.
Bunun sebebi 4 milisaniye sonra bir iyonun 2. Seviyeye gei
yapm olma olaslnn sadece yzde 0.01 olmasdr. yonla ilin
tili olaslk dalgas oktan yaylm, fakat ounlukla hl 1. Sevi
yeye karlk gelen durum zerinde younlamtr. Dolaysyla,
iyonlara gz atan lazer, haliyle, yzde 99.99'unun hl 1. Seviyede
olduunu grr. Fakat bundan daha fazlasn yapmtr. yona bak
ma eylemi onu bir kuantum durumunu semeye zorlamtr, bylece bir kere daha tamamyla 1. Seviyededir. Kuantum olaslk dalga
s yine yaylmaya balar, ama 4 milisaniye sonra gelen yeni bir ba
k onu yine 1. Seviyeye dmeye zorlar. Dalgann baka bir gz
lem onu tekrar 1. Seviyeye atmadan nce daha ileri gitme ans hi
yoktur ve deneyin sonunda iyonlarn gzlenmeksizin 2. Seviyeye
geme frsat hi olmamtr.
Bu deneyde bir iyonun gzlemlenmedii srada 4 milisaniyelik
aralkta ok minik de olsa gei yapma olasl hl vardr, ama sa
dece 10 000 iyondan bir tanesi bunu yapar; STE deneyinin sonu
laryla kuantum kuramnn ngrdkleri arasndaki yakn benzerlik
unu gsteriyor: Eer iyonlar srekli izlemek mmkn olsayd o
zaman hibiri deimeyecekti. Kuantum kuramn ima ettii gibi
dnya sadece ve sadece gzlemlendii iin varsa, o zaman dnya
nn ancak srekli gzlemlendii iin deitii de dorudur.
Bu da eski felsefi bir soruya merak uyandrc bir k tutar: Bir
GARP AMA GEREK
159
aa kimse bakmazken gerekten orada mdr, deil midir? Aacn

sreen gerekliini savunan geleneksel savlardan birine gre,
aaca bir insan gzlemci bakmasa bile tanr srekli bakar; fakat son
bulunan delillere gre aacn bymesi ve deimesi iin tanrnn
bile gz krpmas gerekir, biraz da abuka!
Demek ki srekli seyrederek iyonlar sabit bir kuantum duru
munda donmu olarak "grebiliriz". Ayrca, IBM'in Kaliforniya'da
bulunan Almaden Aratrma Merkezi'ndeki aratrmaclar sayesin
de elektronlarn davrann belirleyen olaslk dalgalarn da "gre
biliyoruz".
Byk Elektronik Al
Elektron dalgasn i banda gsteren en net rnek 1990'larda Al
manya'da Tbingen niversitesi'nde alan Franz Hasselbach ve
meslektalar tarafndan gelitirilmitir. Hasselbach ve meslekta
lar elektron interferometresi denilen bir aygtn hassaslatrlm
halini kullanmlardr. Bu aygtn kendisi de zaten 1950'lerin orta
larnda Tbingen'de icat edilmiti.
Elektron interferometresi iki delik deneyinin versiyonlarndan
biridir. Elektronlar bir demet halinde negatif elektrik ykl bir tele
doru gnderilir. Teldeki negatif yk elektronlarn negatif ykn
iter. Bu aygt tam bir simetri iinde tasarlanmtr, o yzden elekt
ronlarn tam tamna yzde 50'si telin bir yanndan yzde 50'si te
ki yanndan geer. leride pozitif ykl bir tel vardr, o da iki yan
dan giden elektronlar ekerek birletirir ve tekrar tek bir yol ze
rinde gitmelerini salar. Son olarak, bir detektr bir perdeye gelen
elektronlar sayar, tpk daha aina olduumuz iki delik deneyinde
ki gibi.
nterferometreden teker teker gnderilen elektronlar teki uta
ki perdede giriim rnts olutururlar, adeta her elektron ilk te
lin banda ikiye ayrlm, sonra ikinci telde iki yarm elektron bir
lemi ve birbiriyle giriim yapm gibidir (herhalde buna armamsmzdr; u noktada, elektronlarn byle davranmadn syleseydim armanz gerekirdi). Buraya kadar anlattklarm, epey in
celikli de olsa, iki delik deneyinin baka bir tryd. Fakat 1992'de
Tbingen ekibi bir ince ayar daha yapt.
160
Bu deney dizisinde elektron interferometresine Wien filtresi de

nen bir cihaz eklendi. Wien filtresi aralarnda bir boluk bulunan iki
adet elektrik ykl plaka (fiilen bir kondansatr) ile bu aralktan
dik alarla geen manyetik bir alandan oluur. Filtreden geen
ykl paracklar, rnein elektronlar, hem elektrik hem de manye
tik alan "hissederler; iki alan yle dengelenmitir ki filtreden ge
en herhangi bir ykl parack hafif sapacaktr, tabii parack filt
renin kurulum ekline karlk gelen belirli bir sratte hareket etmi
yorsa. Aratrmaclar orijinal deneyin simetrisini elektron interferometresinin iki ykl teli arasna Wien filtresi yerletirerek yle
bozdular ki, "ayrlm" elektron demetinin yars geerken bir tr
aslma hissedecek, dier yars hissetmeyecekti. Sonu olarak, elek
tron dalgasnn yars interferometreden daha hzl geip teki yar
sndan ayr faza decekti. Bu, perdede oluan giriim rntsn
tamamen kuantum kuramnn ngrd biimde deitirmiti stelik elektronlar interferometreden teker teker getiinde de ayn
sonu alnd. te elektronlarn dalga gibi davrandna dair baka
bir kant, fakat bu, dalgalarn kendisini "grmek"le pek ayn ey
deil. O numara ancak 1993te IBM aratrmaclar kuantum aln
daki ilk toplamay gerekletirdiklerinde baarld.
Kuantum dalgasnn gerekliine dikkat ekmenin yan sra bu
tekniin uygulama alan da vardr, nk tek atomlar kontrol etme
ve bir yzey zerinde toplamay da ierir - "nanoteknoloji", ok
gemeden daha kk, daha hzl, daha etkin bilgisayarlann gelme
sini salayabilir. Bunun dnda baz bilim insanlarnn inand gi
bi yeni bir sanayi devriminde toplumu dntrecek baka (mikros
kopla gremeyeceimiz kadar kk) insan icatlarn da getirebilir.
IBM aratrmaclar taramal tnelleme mikroskopu (STM) denilen
bir alet kullanarak metrenin 14 milyarda biri apndaki50 kusursuz
bir daire biimindeki halkann iinde bulunan dz bakr bir yzeye
48 demir atomu koydular. Bu onlarn "kuantum al"yd. Demir
atomlarndan oluan bir halkann iindeki bir elektron iin bu atom
lar nfuz edilemez dairesel bir duvar olutururlar, kuantum kuram
na gre de halka iindeki elektron dalgalar duvardan yansyp bir
50. Metrenin milyarda birine nanometre denir. nek "nano" Yunanca cce
anlamndaki nanos'tan gelir, nanoteknoloji terimi de buradan.
GARP AMA GEREK
161
duraan dalga oluturur - zaman iinde donmu halkacklardan olu

an bir rnt, ayn notay hi durmadan alan bir gitarn teli gibi.
En azndan kuantum kuram byle sylyor. Kuantum al
iinde herhangi bir yerdeki elektronlarn younluu STM kullana
rak llebilir ve bu lmler, elektronlar dorudan grebilecek
gzlerimiz olsayd karlaacamz rnty gsteren bir resme
dntrlr. Bu resim, glce atlm bir tan etrafn evrele
yen halka dalgacklarn fotorafyla ayndr - elektronlarn duraan
dalgasnn ta kendisi.
Elektronlarn dalga gibi davrand grlyor. nsz'de grd
mz gibi atomlar bile iki delik deneyinin eitlemelerinde dalga
gibi davranyorlar. Ama yine de Seattle'daki Washington niversi
tesinden Hans Dehmeltin hem tek tek elektronlar, hem de tek tek
atomlar manyetik "kutular"da (Zenonun paradoks deneyinde kul
lanlan "kuantum kazam" gibi) yakalamak ve parack olarak dav
ranrken seyretmek iin nihayetinde baarl olan nc gayretlerin
den dolay Nobel dl kazandn (1989'da) belirtmekte yarar
var. Tek bir elektronu bu ekilde kapana kslm olarak dorudan
"grmenin" hibir yolu yok. Fakat 1980'lerde Dehmelt ve meslek
talar bu "Penning kapanlan"nm deitirilmi rneklerinden birin
de bir baryum atomunu kapana kstrmakla kalmayp, yayd do
al mavi kla atomun gerekten resmini ektiler. Fotoraftaki u
suz bucaksz siyahn iinde minik mavi bir nokta olarak grnyor
du; eer fotorafn kendi gzlerinizle grmek kadar geerli oldu
unu kabul etmeye yanarsanz (hem zaten uzaktaki galaksiler ve
evrendeki baka nesnelerin neye benzediini de ancak fotoraf ara
clyla biliyoruz), artk bir atomu tek bana grmek mmkn.
Ne var ki felsefecilerin ve kuantum yorumcularnn, atom kim
se fotorafn ekmezken hl orada mdr diye tartmaya devam
etmeleri mmkndr. Sanrm kuantum dnyasnn garip gerekle
ri hakknda yeterli rnek verdim, artk imdi sz verdiim gibi ku
antum gerekliinin aslnda ne olduunu aklama zaman geldi.
Fakat kuantum gerekliine ilikin mevcut yorumlara girmeden
nce -dardan bakanlar iin bunlarn ou son are ya da aresiz
likten domu yorumlar gibi grnebilir- n garip davranna
iki rnek daha vererek, aklamaya altmz eyin ne olduuna
dair net bir tablo izmek istiyorum.
162
Foton Ne Zaman?
Son birka ylda kuantum fiziinin gelitirdii ho zelliklerden bir
tanesi, "dnce deneyi" olarak tasarlanm ve aslnda genellikle
uygulanmas hi dnlmemi fikirleri kuantum dnyasnn ga
ripliklerini canl bir ekilde gsteren fiili deneylere dntrm
olmasdr. lk rnek tabii ki EPR deneyidir. Bu deneyi kavram ola
rak John Bell uyarlam ve fiili olarak da Alain Aspect ekibi gerek
letirmitir. Bu rnekte dnce deneyinin gerekletirilmesi yarm
yzyl almtr. Fakat baka rneklerde deney gelimeleri ok da
ha abuk olmutur.
Richard Feynman'm tez danman John Wheeler 1970'lerin so
nunda Texas'ta Austin niversitesi'ndeyken olduka ilgin bir ne
ri sundu. Schrdinger'in Kedisinin Peinde'dc, deneyin birka yl
iinde gerekten yaplacann farknda olmakszn "gecikmi se
im" dnce deneyinden sz etmitim; 1980lerin ortalarnda de
neyin bu versiyonunun fiilen gerekletirilebileceini kimse d
nmyordu; fakat 1990lar ortaladmz imdilerde, Wheelerin
bundan 20 yldan daha az bir zaman nce dnce deneyi olarak ele
ald kuasar nn lmlerinin gerekleme ihtimali byk gi
bi grnyor.
Gecikmi seim deneyinin temel zellii iki delik deneyinin bir
eitlemesi olmasdr. Fotonlarn deneyde her seferinde teker teker
gnderilmesi halinde deneyin teki ucunda hl bir giriim rnts oluturduunu zaten biliyoruz. Grne gre her bir foton de
ney dzeneinde iki yoldan birden geip kendisiyle giriim yapar.
Ayrca, fotonlarn iki yarktan hangisinden getiini izlemek iin
bir sistem kurduumuzda tek tek fotonlarn ya bir delikten ya da
tekinden getiini de biliyoruz - ve bu durumda sondaki perdede
giriim olumaz. Yarklardaki fotonlarn davran bizim onlara na
sl baktmza bal olarak deimitir.
Wheeler fotonlarn geiini arada bir yerde, iki yarkla tedeki
perde arasnda izlemenin ilke olarak mmkn olduunu ileri sr
yordu. Delikleri getikten sonra, ama perdeye dmeden nce par
ack olarak m yoksa dalga olarak m davrandklarn grmek iin
GARP AMA GEREK
163
fotonlar izleyebilirdik. Kuantum kuramna gre bir fotonu kanal

lardan birinde tespit edince btn deneyin dalga fonksiyonu ker
ve giriim rnts olumaz; fakat detektr fotonlar uarken ka
patp onlara bakmamay seersek giriim rntsn tekrar elde
ederiz. In deliklerdeki davran delikleri getikten sonra belir
lenir. Sadece bu deil, Wheeler'n iaret ettii gibi, detektrleri ap
amamaya k delikleri getikten sonra karar veririz - gecikmi se
im ad da buradan gelir.
Schrdinger'in kedisi hikyesi gibi bu deney de kuantum meka
niinin samaln gzler nne serer. Fakat Schrdinger'in kedi
si deneyinin aksine bu deney 1980'lerin ortasnda biri Maryland
niversitesi'nde, dieri Mnih niversitesi'nde olmak zere birbi
rinden bamsz iki grup tarafndan gerekletirilmitir. Aratrma
clar bir lazer nn k blcyle ikiye bldkleri bir eitleme
yi kullandlar. Bu deneyde blnm lazer nndan bir tanesi faz
kaydrc denilen bir cihazdan geer, bylece teki yarm nla (bi
linen bir miktarda) fazdan kar ve sonra yarm nlar tekrar birleip giriim rnts olutururlar (bu, Tbingen deneyinde elekt
ronlarn "ikiye ayrlma" ve fazlarnn kaydrlma ekliyle tamamen
ayndr). Bir yanda, ayrlm nlarn her birine fotonlarn geiini
izlemek iin Pockels hcreleri denilen detektrler yerletirilirken,
te yanda deneyin uzak ucundaki detektrler yeniden birletirilen
na bakarak giriim oluturup oluturmadn grebilir.
Pockels hcreleri ok hzl alp kapanabiliyordu, yaklak sa
niyenin 9 milyarda birinde. Fakat her bir nn k blcden de
tektrlere giden yolunun uzunluu yaklak 4.3 metreydi ve bir fo
tonun k hzyla bu mesafeyi kat etmesi saniyenin 14.5 milyarda
biri kadar sryordu. Bu sayede Pockels hcreleri, n k-blcy getikten sonra alabilirdi (ya da kapanabilirdi - ve tabii ama/kapama karar bir bilgisayar tarafndan verilecekti, rasgele, hi
bir insan mdahalesi olmadan). ki grup aratrmac da kuantum
kuramyla uyumlu sonular elde etti. Detektrler akken k par
ack gibi davrand. Her bir foton iki yoldan birinden geti ve giri
im olumad (tabii 4.3 metrelik bir foton demetinde pek ok foton
bulunur, her biri detektre gelmeden nasl davranacana "karar
vermek" zorundadr). Detektrler kapalyken k dalga gibi dav
rand, hatta k blcye fotonlar tek tek frlatldnda bile. Gr
164
SCHRDNGER'IN YAVRU KEDLER
ne gre iki yolu da takip eden k kesinlikle bir giriim olutur

du. Fotonlarn k blcdeki davran onlara nasl bakacamza
bal olarak deiti, hatta onlara nasl bakacamza daha kendi
miz karar vermeden bile ncel

Bu, bir dnce deneyinin geree dnmesine dair etkileyici
bir rnek, fakat fotonlar detektrlere geldiklerinde detektrlerin
alacak ya da kapanacak olmasn nceden tahmin etme yetenek
leri sadece saniyenin birka milyarda biri kadar bir sreyi kapsar, o
yzden bylesi mtevaz bir "nceden bilme" konusunda fazla en
die etmenize gerek yok. te Wheeler'm, bu dnce deneyinin koz
mik versiyonuna ilikin 1980'lerin banda gelitirdii tasars bu
rada devreye giriyor.
Wheeler ktle ekimsel mercek etkisi diye bilinen fenomenin,
iki delik deneyinin -b u rnekte iki yol- bir kozmik versiyonunu
oluturabileceini ifade etti. O srada uzaktaki kuasarlarm ktle e
kimsel mercek etkisinin dnyadaki teleskoplarla tespit edilip edil
meyeceinden kimse emin deildi, fakat o gnden bugne bu feno
menin eitli rnekleri kefedildi. Burada olan ey udur: Milyar
larca k yl uzamzdaki bir kuasardan gelen k bu uzun gr
hattnn zerinde bulunan bir galaksinin yanndan geer (bir k y
l, n bir yl boyunca kat edecei yoldur; daha iyi anlamak iin
n gneten bize ulamasnn 500 saniyeden az srdn ha
trlayalm, ki bu da 150 milyon km mesafedir). Eer galaksi ve kuasar uygun biimde hizalanmsa, galaksinin ktle ekimi ge
erken bkecektir, bylece galaksinin etrafnda kuasardan gelen
fotonlar iki seenekle karlar (tek bir elektronun elektron interferometresinde elektrik ykl telle karlatnda sahip olduu yol
seenekleri gibi) ve kuasarn iki resmini oluturur, dnyadan grl
d haliyle her biri galaksinin resminin bir yann gsterir.
lke olarak, iki resimden gelen birletirerek dnyada giri
im rntsn oluturmak mmkn. Bu, n araya giren galak
sinin iki yanndan da geerek gelen bir dalga gibi davrandnn
"kant" olurdu. te yandan kuasarn iki resminden dnyaya ulaan
fotonlar izlemek iin Pockels hcreleri (ya da benzer bir ey) kul
lanmak da mmkn. Bu durumda kuantum kuramna gre iki re
simden de gelen fotonlar Pockels hcreleriyle izlendikten sonra bir
perdede bir araya getirilirse giriim rnts oluturmayacaklardr.
GARP AMA GEREK
165
Bu da n parack olarak davrandnn "kant" olacaktr. Her

bir foton araya giren galaksinin u ya da bu yanndan gemitir.
Bu dnce deneyini gerek bir uygulamaya dntrmedeki
prz (1980'de kimsenin bunu dnce deneyinden baka bir ey
olarak dnmemesinin sebebi) u ki, kuasarm iki resminden de fo
tonlar yakalayabilsek de, bken galaksi ok byktr ve iki
ndaki bilgiyi bulanklatrr. Btn k kaynaklarnda, yaydkla
r k dalgalarnn "uygun adm" gittii bir "uyarlk zaman" var
dr. Daha uzun zaman zarflarnda dalgalar rasgele ve tahmin edile
mez biimde uygun admdan kar. Bir galaksinin etrafndaki iki
yolun arasndaki mesafe fark birka k haftas kadardr ve bu da
bir kuasardan gelen n uyarlk zamanndan ok daha fazladr. O
yzden ktaki bilgi karman orman olur ve yeryznde bir giri
im rnts oluturmak iin kullanlamaz.
Ne var ki, 1993'te astronomlar baka bir tr ktle ekimsel mer
cek etkisinin kefedilme haberiyle heyecanlandlar. Bu habere g
re, baka bir galaksideki bir yldzn nnden geen kendi galaksi
mizdeki grnmeyen devasa bir nesne, yldzn farkl ktle ekim
sel mercek etkili resimleri gr alanndan geerken uzaktaki yl
dz "krptrmt". Bu devasa nesneler muhtemelen Jpiter geze
geninden daha byk deildir, keza yollar arasndaki fark da galak
si ktle ekimsel mercek etkisindekinden ok daha azdr. Gzlem
ler geliip teleskop teknikleri daha hassas hale geldiinde uzaktaki
yldzlardan, hatta kuasarlardan gelen kta giriim rntsn
gerekten bu ekilde tespit etmek mmkn olabilir. O zaman dene
ye bir Pockels hcresi koyup giriime engel olmak ufak bir adm
olacaktr.
Bunun nemini daha iyi anlamak iin yle bir rnek vereyim:
Teleskoplarmza bal detektrlere gelen fotonlar bizden 1022 km
uzaktaki bir kuasardan bir milyar yl nce yola koyulmu olabilir.
Dnyaya gelen iki gzergh arasnda bir "seim" yaparlar. Bir yol
dan ya da tekinden gidebilirler ya da gizemli bir ekilde ikiye ay
rlp iki yoldan birden gidebilirler. Fakat yolculua bir milyar yl
nce ve 1022 km uzakta balamken, hangi yolu takip edecekleri
grne gre dnyadaki bir astronomun, mesela 1990'larda ya da
2000,lerin banda, fotonlar gzlemleyen teleskoba bal bir Poc
kels hcresini ap amama kararna baldr.
166
Neler olup bittii konusunda buradaki yanl anlama, Wheeler'a

gre:
bir fotonun astronom gzlemlemeden nce fiziksel bir biime sahip oldu
u varsaymdr. Ya bir dalgayd ya da parack, ya galaksinin iki yanndan
geti ya da tek bir yanndan, diye dnlr. Aslnda kuantum fenomenle
ri ne dalgadr ne de parack, llecekleri na kadar bnyeleri gerei ta
nmszdrlar. Bir anlamda Piskopos Berkeley iki yzyl nce M
var olmak
alglanmaktr51 diye iddia ederken haklyd.
Bunun bize bir faydas olacandan pek emin deilim. Bunu nasl
tarif etmeye alrsanz aln, gecikmi seim deneyinin kozmik
versiyonunda belli ki ok tuhaf eyler olur. Btn evren sanki bir
insan bireyinin, szgelimi bundan birka yl sonra ili'de bir da te
pesinde ne deneyi yapacan nceden "biliyor" gibidir. Wheeler
gerekten de koskoca evrenin birileri onu seyrettii iin var olduu
nu syleyecek kadar ileri gitmitir - ona gre her ey, 15 milyar yl
kadar nceki Byk Patlama'ya kadar her ey, fark edilinceye kadar
belirsiz kalmtr. Bu, ne tr bir yaratn, gerek kendisinin gerekse
evrenin geri kalan ksmnn var olduunu fark edecek ve kozmik
dalga fonksiyonunu kertecek kadar uyank olma vasfna sahip ol
duuna ilikin o mthi sorular (kutudaki kedi dnce deneyindekiler gibi) gndeme getirir. Bunlar bir sonraki blmde ele almak
istediim meseleler; ama nce dalga fonksiyonunu kertme iine
olduka baka adan bakan bir dnce deneyi. Buna gre bir gz
lemin olmay bir sistemin dalga fonksiyonunu kertebilir.
Kuantum dnyasnn tuhaflna dair bu harika rnek ta 1950
lerin balarna kadar gider. Deney, onu ilk dnen Alman fiziki
Mauritius Renninger'e istinaden "Renninger'in olumsuz sonu de
neyi" diye anlr. Kuantum tuhafln anlamaya yarayan -am a ak
lamaya pek yaramayan- en kolay rneklerden biridir.
Bu dnce deneyinin benim hafif deitirdiim versiyonunda
rasgele bir yne tek bir kuantum parac yayan bir kaynak d
nelim (sradan radyoaktif ekirdekler tam da bunu yapar, dolaysy
la kaynak sorun deil). Bu kaynak, ii bo byk bir kre iinde ol
sun. Krenin i yzeyi de parack arptnda bir an parlayacak bir
malzemeyle kapl. Kaynak bir parack yaydnda ne olacana
51. Scientific American, Temmuz, 1992, s. 75.
GARP AMA GEREK
167
dair kabul edilmi kuantum tarifine gre, paracn herhangi bir

yne yaylma olasl eit olduundan kuantum olaslk dalgas her
yne eit ekilde dalr. Olaslk dalgas krenin i yzeyine eri
tiinde dalga kerek tek bir paraca dneceinden tek bir k
parlamas olur. Parack sadece gzlemlendiinde -k parlayn
ca - "gerek"tir, k kaynandan kreye yolculuk ederken deil.
Buraya kadar basit. Fakat imdi kaynakla krenin orta yerinde
yarm kre biiminde bir kalkan olsun. Bu kalkan d krenin tam
olarak yarsn kaynan gr alanndan karr. D yzey gibi bu
i yarm kre de kaynaktan bir parack arptnda kvlcm ka
racak bir maddeyle kapl. imdi kaynak bir parack yaydnda ne
olur?
Sadece iki nihai durumu olan bu deneyin olas sonularnn ba
sit bir kuantum tarifini kurmak mmkn. Paracn d ya da i
krede tam olarak nerede kvlcm yarattyla ilgilenmiyoruz, sa
dece iki kreden hangisine arptyla ilgileniyoruz. Parack ya i
kreye arpp onu parlatr ya da d kreye arpp onu parlatr. Du
rumu anlattm ekliyle iki sonucun da eit olasl var. imdi kay
nak bir parack yaymas iin bir kere daha tetiklensin. Bir kere da
ha standart kuantum kuram bunu her yne eit olarak hareket eden,
genileyen kresel olaslk kabuu olarak tanmlar. kreye ula
mas iin gereken zamandan daha uzun, ama d kreye ulamas
iin gerekenden daha ksa bir sre bekleriz ve i krede kvlcm
grmeyiz. Dolaysyla deneyin son durumunda d krede bir kvl
cm akacan biliriz - ilk kreye vurmas iin paracn yanl
yne yaylm olmas gerekir. Balangta kvlcmn yzde 50 i
yarm krede yzde 50 d krede meydana gelmesi olasl var
ken kuantum dalga fonksiyonu kvlcmn d krede akmasnn
yzde 100 olduu bir kesinlie ker. Fakat bu, gzlemci gerek
ten hibir ey "gzlemlemeden" meydana gelir! Bunun sebebi gz
lemcinin deneyde neler olup bittiine dair sahip olduu bilgideki
bir deiikliktir. Bunun iin, neler olduunu ve paracn i kre
ye doru yol alm olmas halinde ne olacan karsayacak akll
bir gzlemci gerekir (mesela bir kedi bylesi bir dalga fonksiyonu
kne sebep olacak kadar akll olamaz). Bu artlar altnda, bir
gzlem eksiklii dalga fonksiyonunun knde fiili bir gzlem
kadar etkili olabilir. En azndan Kopenhag Yorumu byle sylyor.
168
Gzlemcinin -herhangi bir gzlemci deil, akll bir gzlemci

n in- bu nemli rol kuantum mekaniinin standart Kopenhag Yorumu'nun can damarn oluturur. Fakat bunu dorulamak ok zor
dur; en fazla, son are olarak pragmatik bir yaklamla kuantum
mekanii "yemek kitab" iin kullanlan bir formle dntrlebi
lir. Kuantum pastas pierken neler olup bittiini anlamakszn bel
li amalara ulamak iin baz tarifleri uygularsnz.
Pek ok fiziki kuantum aln fazla dert etmeden yarm
yzyl akn sredir tarifleri kullanmaktan memnun olsa da, kuan
tum dnyasnn tuhafln yorumlamann daima alternatif yollar
olmutur. Ne yazk ki, tartmalar ok canl olmasna ramen mev
cut alternatif yorumlarn hepsi, daha yakn zamana kadar, Kopen
hag Yorumu'ndan daha az kusurlu olmamtr. Yine de kabul edile
bilir bir kuantum yorumunun ne kadar aklayc olabileceini gr
mek ve kitabn sonunda mthi bir kuram gzler nne serdiim
de yeterince etkilenmenizi salamak iin aresizlikten doan bu
aklamalara ksaca bakmakta yarar var.
Drdnc Blm
Son areler
Kuantum kuramnn en gze arpan zelliklerinden biri kuramn

"gerekten ne demek istedii"nin pek ok farkl yorumunun olma
s. Bunlarn ou felsefi temelleri asndan birbirine tezat eyler,
fakat hepsi bilinen deneyleri doru olarak aklayp yeni deneyle
rin sonularn doru tahmin ediyor. Hepsi Nevvton'un "iyi kuram
testini" geiyor! Bilimin baka hibir alannda byle bir ey yok mesela, 20. yzyl fiziinin dier byk kuram olan Einstein'n ge
nel grelilik kuramnn be-on tane "yorumu" yok.
Kuantum kuramndaki yorum seenekleri, aslnda, iki (ya da
daha fazla) delik deneyinden geen bir fotonun seeneklerini hatr
latr. Grne gre foton deney dzeneinde iki yoldan birden ge
ebilme yeteneine sahiptir, oysa gndelik hayatta iki yoldan ayn
anda gidilemez. Kuantum kuram birbiriyle badamayan pek ok
yoruma ak gibidir, fakat iki delik deney dzeneinde iki yoldan
birden giden foton gibi, hepsi de -b ir anlam da- dorudur. Hangi
yorumun "doru yorum" olduunu sylemeye almaktan ziyade,
baz fizikiler -The Cosmic Code'un (Kozmik Kod) yazar Heinz
Pagels bata olmak zere- hepsini bir tr ihtimallerin st-ste-binme durumunda grerek her bir yorumdan kuantum dnyas hakkn
da biraz bir eyler renmemiz gerektiini ileri srmlerdir. Ne
var ki, uzmanlardan ok az bu gr kabullenebilecek kadar ge
ni grldr. Genellikle fizikiler (tabii bu meseleleri dnme
ye zahmet edenler) kendi tuttuklar yorumun doru olduu ve te
ki btn yorumlarn "bariz ekilde" yanl olduu fikrine sk sk
ya bal kalmaya eilimlidirler.
Bu tartmann doas (geri bylesi bilimsel amur atmalar
iin "tartma" szc biraz yumuak kaabilir) 1980'lerin ortala-
170
rnda Paul Davies (o zamanlar Newcastle niversitesi'nde fizik

profesr) ve Julian Brown (BBC radyo yapmcs) yeteneklerini
birletirip kuantum kuram hakknda bir BBC radyo program ya
pnca ok ho bir ekilde gn yzne kt. Davies ve Brown zama
nn en iyi sekiz kuantum fizikisiyle sylei yapp onlardan kuan
tum gizemleri hakkndaki grlerini alarak bunlarn nasl akla
nabileceini sordu. Yayn bittikten sonra, syleinin baz tantm k
smlaryla birlikte btn dkm The Ghost in the Atom (Atomda
ki Hayalet) adyla kitaplatrld. Orada uzmanlarn her birinin tek
bir yorumun doru olup dierlerinin imknsz olduunu ciddi cid
di iddia ettiklerini grrsnz. Tek sorun uzmanlarn hangi yorumun
doru olduu konusunda uyumadklardr. Birka istisna dnda
hepsi, kendilerinden son derece emin bir halde gerekliin farkl
versiyonlarnda karar klp dierlerini hesaba almyor. Kitap sade
ce farkl yorumlar arasndaki ayrl deil yorumcular arasndaki
ayrl da bugne kadar grdklerimden ok daha ak ve kolay
anlalr biimde ortaya koyuyor. Ben de bu blmde bu farkllk
lar vurgulamak iin zaman zaman o kitaptan alntlar yapacam.
Geri her kuantum gereklii yorumunun ok ayrntl bir d
kmn vermek niyetinde deilim, fakat belli bal drt-be raki
bin bir zetini sunacam. Benim kendi grm, bunlarn hibiri
nin dnyann nasl ilediine dair tatminkr bir aklama sunmad
dr. Yine de, Pagels gibi, hepsinin kavraymza yararl olduu
kanaatindeyim. Bir sonraki blmde daha ayrntl ele alacam gi
bi, dnyann kuramsal "model"inin ie yaramas iin kusursuz ol
mas gerekmiyor. Kopenhag Yorumu bunun en gzel rneidir. Ku
surlu olduu bariz olan bu model yarm yzyl akn sredir kuan
tum mekaniine uygulama temeli salamtr.
Kopenhag k
Kopenhag Yorumu'nun kuantum gerekliinin "resmi" aklamas

olarak grlmesinin nedeni ksmen tarihsel tesadf, ksmen de bu
yzyln en byk matematikilerinden birinin yapt gln bir
hatadr. Tarihsel tesadf olmas ie yarayan ilk yorum olmasndan
gelir. Bu felsefenin daha derin gizemleriyle kendilerini yormak is
temeyen kuantum alarna, kuantum pastalarn piirmek iin kul-
SON ARELER
171
lanacaklar tarifler sunma anlamnda ie yaramtr (ayn zamanda

gl bir kiilik -nadiren bir tartma kaybetmi olan Niels B ohrtarafndan ileri srlm olmasnn da bunda pay vardr). Kopen
hag Yorumu bu pratik erevede ie yaradndan, ok az sayda
kuantum mekanikisi daha derin ierimlerini dert etmitir.
1980'lerin ortalarnda bile bu resmi konum hl revatayd, hem
de sadece kuantum alarnn daha az felsefi olanlarnn arasnda
deil. 1907'de Berlinde domu, ngiltere'ye yerlemeden nce pek
ok kuantum mekanii ncsyle alm olan fiziki Sir Rudolf
Peierls The Ghost in the Atom 'daki yazsnda buna aklk getirmi
tir. "Kopenhag Yorumu terimine karym, nk kuantum mekani
inin sanki birka yorumu varm gibi oluyor. Sadece bir yorum var.
Kuantum mekaniini anlayabileceiniz tek bir yol var."52 Bunlar
syleyen Niels Bohr, Heisenberg ve Max Bom'un geleneinde ye
timi eski ekolden bir fiziki.
imdiye kadar Kopenhag Yorumu'nun ne olduu hakknda iyi
bir fikir edinmisinizdir -tamamlayclk, olaslk dalgalar ve dal
ga fonksiyonunun knn bir bilekesi- o yzden tekrar uzun
uzadya anlatmam gerekmiyor. Fakat sac ayandan biri olan
Bohr tamamlayclk anlayna, ayn deneyde tek bir fotonun hem
dalga hem de parack olarak davrandn gsteren deneylerden
dolay artk kukuyla baklyor. Ayrca Kopenhag ekolu iin, elek
tron ya da foton gibi bir kuantum varlnn lm yaplmad s
rece konum ya da momentum gibi zellikleri yoktur. Sadece bu de
erlerin ne olduunu bilmiyor deiliz; kurama gre gzlemlenme
dike bu zellikler mevcut deildir.
Bu, Kopenhag Yorumu'ndaki byk sorunu mercek altna yatr
mtr. Dalga fonksiyonunun k ne zaman (ya da nerede) ger
ekleir? Geiger cihaz bir atomdan gelen radyoaktif parack ya
ylmn tespit edip Schrdinger'in kutudaki kedi deneyindeki b
tn sistemin dalga fonksiyonunu kertebilir mi? Grne baklr
sa kertemez, zellikle de, dalga fonksiyonun kne bir l
mn yokluunun sebep olduu Renninger tarz bir dnce deneyi
nin altnda. O halde bilin, hatta akl dalga fonksiyonunun
knde esas bileen midir?
172
Felsefi eilimleri olan fizikiler Kopenhag Yorumu'nun ilk ile

ri srlmesinden bu yana gndelik hayatla kuantum dnyas ara
sndaki ara yz tam olarak nereye koymalar gerektiini tartp
duruyorlar. Kat Kopenhag Yorumculan bizim elektronun fiziksel
nitelikleri olarak grdmz eyin elektronlarla lm cihazlar
arasndaki ilikilerden baka bir ey olmadn ve bu zelliklerin
elektronlara deil, btn sisteme "ait olduunu savunuyorlar. Ame
rikal fiziki David Mermin 1993 ylnn austos aynda Keele niversitesi'nde Britanya Bilim Gelitirme Demei'ne hitap ettii ko
numasnda, neler olup bittiine dair zellikle uygun bir analoji at
t ortaya.
Psikologlar ve biyologlar akim doasna ilikin olarak ne kada
rnn kaltmla getii ne kadarn evre etkisi ve eitimin bir sonu
cu olduu konusunda kyasya tartrlar. "IQ testi" denilen, insann
"zek derecesi"ni len testler gelitirmilerdir. Fakat, uzun yllar
nce pek ok insan IQ testlerinin zek lsn gsterdiine inan
sa da, imdi genel kabul gren anlaya gre IQ testlerinin lt
ey insanlarn IQ testi zme yeteneidir. Doutan gelen zek bu
yetenei belirlemede bir etken olabilir, fakat tek etken deildir.
"Deneyin" (yani birine IQ testi vermenin) sonucu, deneyin kendisi
nin doasna baldr (basit bir rnek vermek gerekirse, test Rusa
hazrlanmsa ve Rusa bilmiyorsanz testten yksek puan almanz
mmkn deildir).
Keza, mesela bir elektronun momentumunu lmeye koyulmu
sanz, yaptnz ey aslnda elektronun, momentumu hakkmdaki
sorulara cevap verme yeteneini lmekten ibarettir. Elektronun
gndelik hayatta dndmz trden byle momentum diye bir
zellii olmayabilir de, fakat momentum hakkmdaki sorulara belli
bir ekilde cevap vermesine sebep olan baka nitelikleri vardr. De
neysel sonular -"cevaplan"- alrz ve bunlar momentum lm
olarak deerlendiririz. Oysa bunlar bize sadece elektronlarn mo
mentum testlerine cevap verme yetenekleri hakknda bilgi verir,
yoksa gerek momentumlar hakknda deil, tpk IQ lm sonu
larnn insanlarn gerek zeklar hakknda deil, IQ testlerine ce
vap verme yetenekleri hakknda bilgi vermesi gibi.
Amerikal fiziki Nick Herbert baka bir analoji nermitir.
Bohr kendi bana maddi paracklarn var olmadn, bunlarn an
SON ARELER
173
cak baka sistemlerle etkileimleri sonucu -m esela bir elektronun

MmomentumMunu "ltmzde"- tanmlayabileceimiz soyutla
malar olduunu sylemiti. Herbert bunu gkkuana benzetir.53
Gkkua maddi bir nesne olarak mevcut deildir ve her gzlem
ciye farkl bir yerde grnr. ki insan ayn gkkuan grmez
(hatta iki gznzden her biri hafiften farkl bir gkkua "grr").
Ama "gerek"tir - resmi ekilebilir. Fakat gzlemlenmedii ya da
resmi ekilmedii takdirde ayn ekilde gerek de deildir. Benzer
biimde Bohr'a gre elektron gibi bir kuantum varlnn zellikle
ri, kuantum varlnn deney dzeneiyle etkileiminin meydana
getirdii bir tr yanlsamadr.
Kopenhag Yorumu'nun bu temel versiyonunda "olgu" bir l
mn sonucunun kayddr - Geiger cihaznn tmesi ya da bir elekt
ronun bir detektr perdesine ulatn gsteren bir k kvlcm
nn grlmesidir. Fakat lm cihazlarnn kendileri de elektron,
atom ve baka kuantum varlklarndan olutuklarna gre baka ku
antum varlklarndan farkl tarif edilmekten nasl kurtulabilirler?
Geiger cihaznn kendisi ilke olarak bir kuantum olaslk dalgas
eklinde tarif edilir; bir st-ste-binme durumunda ("ter" ya da
"tmez") vardr. Detektrn kendisinin ikinci bir detektr tarafn
dan izlenerek "gerek klndn" dnebiliriz, ama o zaman ikin
ci detektr de (Schrdinger'in kedisi gibi) nc bir monitr tara
fndan izlenene kadar st-ste-binme durumunda var olur ve bu
byle sonsuza kadar devam eder. Baz yorumcularn dalga fonksi
yonlarnn kmesine neden olan o zel eyin akll gzlemcilerin
beyninin iinde olup bittiini ileri srmesi bu yzdendir.
Dnyorum, O Halde
Bu hl Kopenhag Yorumu'dur, ya da en azndan onun uzun sre
ayakta kalan bir versiyonu. Daha nce grdmz gibi koyu bir
Kopenhagc olan Peierls'e gre, "bir ihtimali atp sadece tekini tut
tuunuz an, deneyin bir sonu verdiinin nihayet bilincinde oldu
unuz zamandr".54
53. Herbert, Quantum Reality, s. 162.
174
John Wheeler' evrenin sadece ona baktmz iin var olduu

karsamasna gtren akl yrtme tarz budur. Kuantum mekani
i aklamalar bu yorumda bilgi bakmndan grlr ve zihnin var
l kesinlikle hayati neme sahiptir. Kuantum dnyasyla gndelik
hayat arasndaki farkn byklkle ilgili olduunu ileri srmekle
bu olduka farkldr ama o fikir de Kopenhag Yorumu emsiyesi al
tndan gelir. O fikirdeki sorun, yine, izgiyi nereden izeceinizdir.
Oxford niversitesinden Roger Penrose Kraln Yeni Usu adl kita
bnda bunun ktle ekimiyle bir ilgisi olduunu (bence ikna ede
meden) ileri srer. Ktle ekimi ok zayf bir kuvvettir ve elektron
gibi varlklarda tamamen gz ard edilebilir. Belki, bu dorultuda
dnrseniz, ktle ekiminin dikkat edilecei kadar madde mev
cutsa bir nesnenin "kuantumluu" bozulur ve gndelik hayatta kar
latmz "klasik nesneye dnr. Penrose kara deliklerde bil
ginin kaybolma ekliyle ve evrenin baka yerlerindeki kuantum fa
aliyetleriyle bunun nasl telafi edileceine ilikin ok daha incelik
li argmanlar retir; fakat btn olarak ikna edici olmaktan son de
rece uzaktr. Biraz daha akla yatkn olarak David Bohm kuantum
dnyasnn kenarlarn bulanklatran eyin s olabileceini ileri
srmtr. Bu ekilde dnrseniz, her atom ve her elektron s
rekli rasgele sl devinimle saa sola sallanr ve belki de belli bir
bykle ulap da birbiriyle arpp duracak yeterli parack
ierince varlklarn kuantumluunu yok eden ey budur.
Fakat btn bunlarn "zihinde" olduunu dnen kuantum yo
rumcular bunlarn hibirini kabul etmeyecektir. Ktle ekimiyle
bir arada tutulan ve scaklna uygun olarak rasgele sl hareketle
birbirlerine arpan atomlarla dolu ay kadar byk bir nesnenin bi
le, kimse bakmazken var olmadn syleyeceklerdir. Cornell ni
versitesinden David Mermin bu dorultuda fikir ileri srm fizik
ilerden biridir. Onlara gre, ay kimse bakmazken ortadan kayboluvermez; daha ziyade, nc Blm'de anlatlan kuantum kaza
nndaki berilyum iyonlar gibi aya kimse bakmazsa, btn atomla
r, elektronlar ve dier kuantum eleri, kuantum durumlar hak
knda belirsiz olmaya balar. Son gzlemlendikleri durumdan ola
slk dalgalar ok yava olarak etrafa yaylr; btn ay bir kuantum
hayaletine brnr. Fakat ay ok byk olduu iin bu sre ok
yavatr. Aym kuantum belirsizlii iinde eriyip gitmesi birka na-
SON ARELER
175
nosaniye deil, milyonlarca (belki de milyarlarca) yl srer. Fakat

bu meydana gelmeden ok nce birisi ona bakar ve dnyann ev
resindeki belirli bir yrngeye tam olarak yerletirilmi ktle mer
keziyle onu belirli bir duruma kertir. Ayn (ve baka her eyin)
gerek bir nesne olarak grnen varl bu yorumda kuantum kaza
nn seyretme etkisi olarak aklanr.
Prltl saya (scintillator) ekranna elektronlarn frlatlmas,
ekrann resminin ekilmesi ve bir kiinin deneyin sonucunu bul
mak iin bu fotorafa bakmas olayndan sz eden John Bell, bu
durumu az ve z olarak yle zetlemitir:
[Kuantum dnyasyla gndelik hayattaki aynmn bir byklk mese
lesi olduu fikrine] romantik bir alternatif var. Bu alternatif "kuantum" ile
"klasik" arasnda (...) keskin ya da yumuak geili bir ayrm olduunu ka
bul eder, fakat bu ayrm kkle byk arasnda bir yere koymak yerine,
"madde" ile "zihin" arasna koyar. Elektron tabancasnn kuantum kuram
sal aklamasn mmkn olduunca tamamlamaya alrken, nce prl
tl saya ekrann ele alnz, sonra fotoraf filmini, sonra tabetmede kulla
nlan kimyasal maddeleri, gzlemcinin gzn (...) ve de (neden olmasn)
beynini. Beyin atomlardan, elektron ve ekirdeklerden yapldna gre
dalga mekaniini uygulamak iin neden tereddt edelim ki (...) en azndan
bylesi karmak bir atom topluluu iin gerekli hesaplar yapacak kadar
kafamz alyorsa. Fakat beynin tesindeki ey (...) zihindir. Zihin de
maddi bir ey olmasa gerek. Demek ki nihayet burada cam ekrandan ve je
latin filmden belirgin biimde farkl olan bir eyle kar karyayz.55
Bu fikirleri gelitirmeye alan kuantum yorumcular beynin

kendisinin bir bakma zel bir tr kuantum sistemi olduunu, dal
ga fonksiyonlarn kertmeye zellikle uygun olan btnsel (do
rusal olmayan) bir ileyiinin olduunu ileri sryorlar bazen. Ber
keley Kaliforniya niversitesi'nden Henry Stapp'in belirttii gibi,
dnme ve bilinte kuantum sreleri elbette yer alr. Beyindekiler de dahil olmak zere insan sinirleri elektrik darbeleri yayarak
faaliyet gsterir ve ayn zamanda sinapslara da (bunlar sinirler ara
sndaki balantlar olarak dnebilirsiniz) kimyasal olarak darbe
yayar. Bir sinire gelen atm, kalsiyum iyonlarnn aa kmasn
55.
Bell, Speakable and Unspeakable in Quantum Mechanics, s. 191. Bura
da Bell'in kendi kuantum gereklii grn sunmadn, Eugene Wigner ve
John Wheeler gibi insanlarn savlarn zetlediini vurgulamam gerek.
176
tetikleyecektir. Bu iyonlar geidi geip bir sonraki faaliyet atmn

tetikler. Byle bir srete yer alan tipik bir kalsiyum iyonu saniye
nin 200 milyonda biri gibi bir srede yaklak metrenin 50 milyar
da biri kadar yol kat eder. Stapp'e gre: "Belirsizlik ilkesinin basit
tahminleri kalsiyum iyonunun dalga paketinin, kalsiyum iyonunun
kendisinden ok daha byk hale geleceini gsteriyor. Dolaysy
la tek bir klasik yrnge fikrinin uygun olmad grlyor. Kuantum kavramlar ilke olarak kullanlmal."56
Bu doru, hatta bariz de; fakat Bell'in beynin atomlardan mey
dana geldii ve bu yzden dalga mekanii kurallarna uymas ge
rektii yorumundan nitelik olarak farkl deil. Mesela bu, bazlar
nn savunmaya altnn aksine, insan beyninin bu kuantum zel
liklerinden dolay hibir yapay bilgisayar beyninin bilinli olama
yaca anlamna gelmez. Ne de olsa elektronik bilgisayarlar da atom
lardan yaplmtr ve kuantum mekanik yasalarna uyarlar; rnein
sinapslarda kuantum belirsizlii blgelerine yaylan kalsiyum iyon
larnn belli zelliklerinin bilincin zorunlu bir esi olduu ortaya
ksayd, o zaman bu tr bir davran ierecek yapay bilgisayar be
yinleri kurmak (ilke olarak) gayet basit olurdu.
Fakat bu kadar yeter. Bu mistik yollarda baz insanlar daha da
ileri gittiyse de buna gerek yok. Size Kopenhag Yorumunun eer
brakrsanz sizi nerelere gtrdn gsterdim ve bunun kuan
tum gerekliinin tamamen tatmin edici bir aklamas olmadna
sizi ikna ettim (diye umuyorum). Bu yorumun baars nce de sy
lediim gibi byk lde tarihsel bir tesadfle tam olarak zl
m ilk yorum olmasna ve gl bir kiilik tarafndan desteklen
mesine dayanr. Nobel dll fiziki Murray Gell-Mann 1976'da
u yorumu yapmt: "Niels Bohr koskoca bir kuan beynini y
kayarak onlar sorunun zmlenmi olduuna inandrd";57 fakat
Bohr'un beyin ykamadaki baarsnn bir sebebi o sradaki tek ra
kip yorumun matematiki John von Neumannn yapt bir hesap
lamayla baltalanm olmasdr. Oysa von Neumann yanlmt.
56. Stapp, Mind, Matter, and Quantum Mechanics, s. 152.

57. Gell-Mann, The Nature of the Physical Universe, New York: Wiley, s. 29.
SON ARELER
177
Von Neumann'n Gln Hatas

Von Neumannn hatas zellikle talihsizdi, nk ortadan kaldrd
kuantum mekanii yorumu bizim naif gereklik grmze Kopen
hag Yorumu'nun benzediinden daha ok benziyordu. Fizikiler (pek
ok bilim insan gibi) nemli lde muhafazakrdrlar ve ellerinden
geldii srece eski fikirlere sk skya tutunurlar, ta ki rtlemez
deneysel kantlar bu fikirlerin terk edilmesini zorunlu klana kadar.
Bu davran tarzn da gz nne alnca, "gizli deikenler" kuramla
r olarak bilinen eyin alternatif "pilot dalga" versiyonunun Kopen
hag Yorumu'yla drst bir dv tek eliyle kazanmas ok muhte
mel grnyor. Bir kuak fiziki gizli deikenler kuramlarnn ku
antum gerekliini aklamann standart yolu olduunu dnerek
yetitirilmi olacakt ve Kopenhag Yorumu Niels Bohr'un bunadk
tan sonra deilse bile kesinlikle en iyi eserini ok geride braktktan
sonra ileri srd tuhaf bir alternatif olarak hatrlanacakt.
Gizli deikenler kuramlarnn kilit noktas elektron gibi bir
varln gndelik hayattaki anlamyla gerek bir parack olarak var
olabilmesidir. Her zaman gerek bir momentum ve gerek bir ko
numla; fakat zelliklerini snrsz bir hassasiyetle lemeyiz. Kuan
tum dnyasndaki paracklarn davran bu tabloda, genellikle ye
ni bir alan olarak tarif edilen bir tr ekstra fenomenle belirlenir. Bu
fenomen dorudan gzlemlenemeyecek biimde deikendir. Yeni
alann gizli deiimleri paracklarn kuantum seviyesindeki dav
ranlarn belirler. Fizikiler bu gizli deikenlerin ne olduunu
bilselerdi bunlar sadece farkl sonularn olaslklarn deil lm
lerinin gerek sonularn tahmin etmek iin kullanabilirlerdi. Me
sela Schrdinger'in kedisinin l m diri mi olduunu kutuyu a
madan hesaplayabilirlerdi.
Standart gizli deiken kuram orijinal haliyle ilk defa 1925'te
Louis de Broglie tarafndan ileri srlmtr. De Broglie 1892'de
domu (ve 1987ye kadar yaam), fakat ksmen Birinci Dnya
Sava'nn eitimini sekteye uratmas nedeniyle bilim kariyerine
ge balamtr. Elektronlarn dalga cinsinden ifade edilebileceini
ilk fark eden o olmutu ve 1920'lerin ortalarnda bu kefi elektron
178
larn ayn zamanda parack olarak tarif edilebilecei olgusuyla ba

datrmaya alyordu. Kuantum yorumcular iin faydal bir yol
bulmaya epey yaklamt. Ama ne yazk ki, Fransz aristokrasinin
bir yesi olmasna ramen (1960'ta aabeyinin lmnn ardndan
hem Fransz unvan Duc', hem de Alman unvan Prinz i almt)
Broglie Bohr kadar gl bir karakter deildi ve 1930larda fikri
sorgulandnda ok mcadele etmedi. Bu fikrin esasna gre, me
sela elektron "gerek" bir paracktr (gndelik hayattaki anlamy
la), fakat davran kuantum olaslnn kurallarna uyan ve onu
saa sola iten "pilot dalga" tarafndan belirlenir.
Kopenhag Okulunun hi benimsemedii bu fikir, von Neumann
1932'de kuantum kuram zerine yeni ufuklar aan bir kitap yaym
laynca grne gre ba edilmez glklerle karlamtr. Bu ki
tap, baka eylerin yan sra, hibir gizli deiken kuramnn kuan
tum dnyasndaki varlklarn davrann doru dzgn tarif ede
meyeceine dair matematiksel bir kant gibi grnen bir ey de ie
riyordu.
Fizikiler meselenin bu d grnne kandlar, nk von Ne
umann zamannn en iyi matematikilerinden biriydi. 1903te Bu
dapetede domutu (asl ad Johann'd fakat hayatnn sonraki d
nemlerinde "John" adn kulland). 1928'de matematiin oyun ku
ram denilen daln kefetti. Bu, bir oyunu oynamak iin gereken en
iyi stratejiyi belirlemek iin -e n ok nasl kazanlr, ya da en azn
dan, nasl kaybedilmez- matematik modeller (denklemler grubu)
kurmaktan oluuyordu. Sava "oyunlar"na ve iktisadi modellere
uygulanmasndan dolay matematiin ana dallarndan biri olmu
tur. "Dalga fonksiyonunu kertip" st-ste-binme durumundan
tek bir kuantum alternatifi semek iin bilinli bir gzlemcinin ge
rekli olabileceini ilk ileri sren de oydu.
Von Neumann 1930'da ABD'ye tanm ve 1933te (ksmen Albert Einsteina bir s salamak iin) henz kurulmu olan Princetondaki ileri Aratrmalar Enstits'nn en gen yesi oldu. Elekt
ronik bilgisayarlarn (baz evrelerde bilgisayarlara hl "von Ne
umann makineleri" denir), atom ve hidrojen bombalarnn geliti
rilmesinde nclk etmitir. 1957'de gen yata lmesine ramen
20. yzyl bilimini nemli lde etkilemitir. Von Neumann asln
da cin gibiydi; ama dhiler bile bazen hata yapar.
SON ARELER
179
Hata, bildiimiz toplama hatasyd. Matematikte bir denklemde

ilem sras nemli deilse byle denklemlere deime zellii
olan denklemler denir. rnein, 3 + 2 ile 2 + 3 ayndr. Toplama i
leminin deime zellii vardr. Fakat eer ilem sras nemliyse
o zaman ilemin deime zellii yoktur. Mesela 3 - 2 ile 2 - 3 ay
n deildir. karma ileminin deime zellii yoktur. Kuantum
dnyasnda toplama ilemi bile her zaman deime zelliine sahip
deildir. Genel olarak eylerin meydana geli sras bir dizi etkile
imin nihai sonucunu etkiler. Bu biraz yemek piirmeye benzer bir pasta yaparken "bir bardak su ilave edip 30 dakika frnda pii
rin" ile "30 dakika frnda piirip bir bardak su ilave edin" arasnda
bariz farkl sonular elde edersiniz.
Ayrntya girmeyeceim, fakat von Neumann gizli deikenler
kuramlarnn ie yaramayacan gsteren "kant"mda, bir kuantum
sistemindeki belli bir zelliin ortalama olarak deime zellii
kurallarna uyaca bilgisini kullanp bu kural kuantum sisteminin
bireysel elerine uygulamtr. Bu biraz, bir snftaki btn ocuk
larn boy ortalamas 1.2 metreyse, snftaki her bir ocuun boyu
1.2 metredir, demeye benzer. Elbette ortalama almann bir yoludur
bu, ama tek yolu deildir (en uygun yolu ise hi deil). Her ocu
un ortalama boya sahip olduunu varsaymak gln olurdu.
Von Neumann'm argmanndaki hatay ortaya karmak ortala
ma almaktan daha fazlasn, biraz daha fazla matematik kavray
n gerektirir, fakat yine de yetkin bir matematikiye bariz grne
cektir. Byle bir matematiki olan Grete Hermann 1935'te bu hata
ya iaret etti fakat dikkate alnmad. 1966'da John Bell kefettii
ey karsndaki aknln ifade edene kadar Hermann dndaki
herkes von Neumann'm kantna inanmaya devam etti:
Von Neumann'm kant, ayet gerekten kavrarsanz, elinizde dalr!
inde hibir ey yoktur. Sadece hatal deil, glntr de! ... [Varsaym
larn] fizik kurallarna tercme ederseniz, samalktan ibarettir. Bu konu
da benim azmdan yle yazabilirsiniz: Von Neumannm kant sadece
yanl deil aptalcadr!58
David Mermin 1993te yazd bir yazda, gizli deiken kuram

larn kurmaya teebbs etmi ama von Neumann'm bunun yapla58. Omm'deki sylei, Mays 1988, s. 88.
180
mayacam kantlad iddiasyla "boyun emeye mahkm edilmi"

ihtisas rencileri kuandan sz eder. Ona gre Von Neumann'n
"gizli-deiken-yoktur kant" yle gln bir varsayma dayanr ki,
insan "bu kantn renciler tarafndan" ya da kuantum yorumlar di
yarnn "speklatif maceralanndan kurtulmak iin ona bavuranlar
tarafndan hi incelenip incelenmediini sormadan edemez."59
Meselenin stnde biraz fazla durmamn iki sebebi var. Birin
cisi, fizikiler de baka herkes gibi, bir fikri "herkes biliyor" diye
doru kabul edecek kadar saf olabiliyorlar ve nl bir kitapta yaz
l olduu iin de verileri kontrol etmeye bile zahmet etmiyorlar.
kincisi, von Neumannn ikna edici bu "kamt"nm etkisiyle gerek
baz ders kitaplar, gerekse kuantum kuramnn pek ok popler ve
yar popler anlatm hl gizli deiken kuramlarnn imknsz ol
duunu sylyor, halbuki ta 1966da Bell bu kantn hatal olduu
nu gstermiti. Onlara inanmayn. Gizli deiken kuramlar (ya da
yorumlar) az sonra szn edeceim tek bir artla ie yarar hale
getirilebilir. artc olan u ki, en azndan bir kii 1950'lerde by
le bir kuram kurmaya teebbs etmekten korkmam ve von Neumann'n "kant"yla bana vurularak (mecazi anlamda) zorla bo
yun edirilmeyi kabul etmemitir. Bu kiinin ad David Bohm'dur.
Yllar boyunca biraz yardm da alarak kuantum mekaniinin Ko
penhag Yorumu kadar iyi ileyen bir gizli deikenler yorumunu
gelitirmitir. Fakat bu yorum tamamen farkl bir kuantum gerek
lii gr koyar ortaya.
Blnmeyen Btn
Bohm gerekliin doasna dair kendi grn The Ghost in the
A to n ic Peierls'in gryle keskin bir ayrmla zetlemitir. D
dnyann bizim gzlemlerimizden bamsz olarak var olup olma
d sorulduunda yle cevap vermitir: "Her fiziki gerekten bu
na inanr." Daha sonra da yle devam etmitir: "Evren bir btn
olarak bize bal deildir... [zihnin] atomlar zerinde nemli bir et
kisi olduunu sanmyorum."60
59. Reviews of Modem Physics 65 (1993), s. 803.
60. Davies ve Brown, The Ghost in the Atom, s. 119-20.
SON ARELER
181
Bohm'un kuantum nclerinden sonraki bir kuan yesi ol

mas muhtemelen nemlidir. 1917'de domu ve sistematik bir al
ternatif kuantum yorumu kurmaya Kopenhag Yorumu'nun sahne
nin merkezine yerlemesinden 20 sene sonra, 1950'lerin balarnda
ancak balamtr. Amerikada domu ve Niels Bohr'un gl et
kisinden gerek anlamda bir okyanus mesafe uzakta yetimi olma
s da nemli bir etken olabilir.
Bohmun nce sekiz yanda bilimkurgu okuyarak bilime ynel
diini, sonra da astronomi kitaplarn kefettiini rendiimden
beri ona kar bir dknlm var, zira bu, benim de ondan otuz yl
sonra bilimle ilgilenmeye balama ykme ok benziyor. kinci Dn
ya Sava srasnda Bohm Kaliforniya'da Robert Oppenheimer' la
alan bir ihtisas rencisiydi ve Manhattan Projesi'ne de kk bir
katkda bulunmutu. Daha sonra Princeton niversitesi'ne geti ve
Niels Bohr'un bak asndan yola karak kuantum kuramn ak
lamaya alan bir kitap yazd. Bohr'un nereye varmak istediini an
lamadn fark etmesine ve kendi yorumunu gelitirmeye balama
sna yol aan ey ite bu standart yorumu aklama teebbsyd.
Bu asi grleri gelitirmeye balad sralarda Bohm'un zel
hayat tam bir hengme iindedir. Temsilciler Meclisi'nin Gayri
Amerikan Faaliyetler Heyeti tarafndan arlp, Manhattan Projesi'nde alrken Berkeley'de tanm olduu baz bilim insanlarnn
siyasi grleri hakknda ifade vermesi istenmitir. Bu, 1940'larn
sonlarnda, ABD ynetiminin komnist kstebeklerin atom srlarn
Sovyetler Birlii'ne szdrma ihtimali konusunda paranoyak olduu
Souk Sava'm ilk gnlerinde gerekleir. Bohm tankln tan
sulu karabilecei durumda ifade vermeme hakkn koruyan ana
yasann ek beinci maddesine dayanarak, ilke olarak meslektalar
nn zel hayatlar hakkmdaki sorular cevaplamay reddeder.
O srada mesele kk bir sansasyon yaratr, sonra unutulur. Fa
kat bir sresonra komnist cad av tam gaz ilerlemeye balar. ki
yl sonra Bohm Kongre'yi kk drmekle sulanp mahkemeye
karlr; beraat etse de McCarthy dneminin banda duruma s
rasnda stne atlan amur kmamtr ve ABD'de i bulmas im
knsz hale gelir. Avrupa'ya tanr ve Londra'da Birkbeck College'
a yerleir. Burada sonraki krk yl boyunca kuantum yorumunu ge
litirir.
182
Gayri Amerikan Faaliyetler Heyeti'ne verdii cevaptan da anla

laca gibi Bohm otoriteden gz korkacak ya da resmi gre
uyacak biri deildi (ki kendisine yaplan st kapal sulama d
nldnde bu olduka ironikti). Vn Neumann'm gizli deiken
kuramlarnn imknszln kantlam olduu iddias Bohm'un bu
yaklam aratrmasna engel olmad; von Neumann'm argmann
daki hatay bulmad fakat ileyen bir gizli deiken kuram olutu
rarak byle bir kuramn olmas gerektiini gsterdi. Durum ya buy
du ya da Bohm'un kuram yanlt. Bohm 1992'de, tam Kopenhag
Yorumu'nun alternatifleri nihayet -be fizikiden fazlas tarafn
dan ciddiye alnmaya balad srada ld, fakat Bell'in ikisinden
hangisinin yanl olduunu ortaya koyuunu grme mutluluuna
ermiti (Bell'in von Neumann'm hatasn kefetmi olmas tabii ki
Bohm'un kuramnn doru olduunu ispatlamaz, fakat nndeki
nemli bir engeli ortadan kaldrr).
Bohm'un kuantum belirsizlii yorumuna gre paracklarn da
ima belirgin konumlan ve hzlan vardr, fakat bu zellikleri lme
ye ynelik her teebbs bu paracklarla ilintili pilot dalgay dei
tirerek onlar hakkndaki bilgiyi yok edecektir. Pilot dalgay bir yer
de dikizlemek (mesela bir elektronun konumunu lerek) pilot dal
gann her yerdeki eklini hemen deitirecektir, bu da etkisi altn
daki btn paracklara yansyacaktr.
Burada iki kilit kavram vardr. Birincisi, paracklar nasl etki
leyeceini belirleyen pilot dalgann ekli olduu iin dalgann her
hangi bir yerde ne kadar gl (ya da zayf) olduunun nemi yok
tur. Dalga orada olduu srece onun eklini deitirmek parack
lar etkileyecektir. kincisi, pilot dalga tek bir yerdeki mdahaleye
her yerde ve annda tepki verecektir. Dalgann kendisi yerbilmezdir.
Bu daha nce szn ettiim tek arttr. Bell 1966'da yerbilmezlii kabul etmek artyla gizli deikenler kuramnn ie yarayabi
leceini kantlamtr. Aspect deneyi yerbilmezlii i banda gs
teren tipik bir rnektir - bir fotonun kutuplanma durumunu lmek
annda teki fotonun kutuplanma durumunu belirler, isterse evre
nin teki ucunda dursun.
Ama tabii Aspect deneyini Kopenhag Yorumu erevesinde an
lattm syleyebilirsiniz. Dorudur, yle anlattm. Eer Bell sa
dece gizli deikenler kuramlarnn yerbilmezlii kabullenmemizi
SON ARELER
183
gerektirdiini ispatlam olsayd o zaman byle bir kuantum yoru

munu terk etmek iin ok gl bir neden olurdu. Ama yle yap
mad. Onun bulduu ey kuantum gerekliinin hangi yorumu olur
sa olsun yerbilmezlii iermesi gerektiiydi!
Dorusunu sylemek gerekirse bu, ii biraz basite indirgemek
olur. Bell nl eitsizliinin ihlal edilmesi durumunda bunun "ye
rel gereklik" kavramn terk etmek anlamna geleceini kefetti.
"Yerel" bu balamda ktan daha hzl hibir iletiimin olmamas
anlamna, "gereklik" ise dnyann bizim gzlemlerimizden ba
msz olarak var olduu anlamna gelir. Doann Bell eitsizliini
ihlal ettiini gsteren Aspect deneyi (ve o zamandan beri dier de
neyler) ikisinden birinin gitmesi gerektiini gstermitir. Bu ilk ba
kta farkna vardnzdan daha dramatik bir sonutur, zira Bell
eitsizlii aslnda kuantum mekaniine hi dayal deildir. Eer Bell
eitsizlii ihlal edilirse (ki ediliyor) o zaman yerel gereklik terk
edilmek zorundadr, kuantum mekanii tamamen yanl bile olsa.
Aspect deneyinin sonucu evrenin "yerel ve gerek" olmadn gs
terir, evrenin ileyiine dair ne tr bilimsel bir tarif hayal ederseniz
edin. Eer darda gerek bir dnya olduuna inanmak istiyorsa
nz yerbilmezlik olmadan edemezsiniz; eer k hzndan daha hz
l bir iletiim biimi olamayacana inanmak istiyorsanz, gzlem
ciden bamsz gerek bir dnyaya sahip olamazsnz.
1928'de doup 1990'da len Bell, kuantum nclerinin muhte
em zamanlarna Bohm'a gre ok daha uzakt ve insanlarn Ko
penhag Yorumu'nu nasl kolayca bir kutsal kitapm gibi kabul et
tiklerini anlayamyordu. "Genelde gz ard edilmi ama benim iin
byk bir gizem olan dalga-parack ikilemini bu kadar ak ve s
radan bir ekilde zmleyen" parack ve dalgann birlikte iledi
i de Broglie/Bohm fikri "bana ok doal ve basit geliyor,"61 di
yordu Bell. Hem ktan daha hzl giden etkiler fikrinden de hi ra
hatszlk duymuyordu, hatta bunun anlam zamanda geriye gitmek
olsa bile (ki yleydi). Gereklik kavramndan vazgemek yerine
Einstein'n zel grelilik kuramndan vazgeeceini, gerekirse esir
kavramna (ya da en azndan tercih edilen bir referans erevesine)
geri gideceini sylemiti:
61. Bell, Speakable and Unspeakable, s. 191.
184
nsan gereki bir dnya grn benimsemek istiyor, gzlemlenmezken bile dnya gerekten oradaym gibi hakknda konumak istiyor.
Ben kesinlikle benden nce var olan, benden sonra da var olacak bir dn
yaya ve sizin de onun bir paras olduunuza inanyorum! Ayrca fiziki
lerin ounun filozoflar tarafndan keye sktrlrken bu gr savun
duklarn sanyorum.62
Bohm bu fikri daha da ileriye gtrp pilot dalga araclyla

her eyin dier her eyle balantl olduunu ve dier her eyin ba
na gelen her eyden (annda) etkilendiini ileri srmtr. Ona
gre grnte bamsz, ortada bir balant olmadan kendi iine
bakan varlklar aslnda her eyin altnda yatan bir temel srece kar
lk vermektedir. ok basitletirilmi bir rnek, bir dansnn bir
sahnenin karlkl iki yanndaki perdelere spot klaryla dm
glgesi olabilir. Dans sahnede hareket ederken glgeler deiir.
Eer sadece glgeleri grebilseydiniz birbirleriyle gizemli bir e
kilde etkileime girmi gibi grnrlerdi, uzaktan etkide olduu gi
bi; aslnda ikisi de daha derindeki temel bir gereklie tepki ver
mektedirler. Bohm fikirlerinin sonraki geliiminde dnyann basit
temel dzeninin, birbiriyle kesien sonsuz sayda dalgadan oluan
bir alan olduunu ileri srmtr. Dalgalarn birbiriyle kesimesi
bizim parack olarak algladmz yerel etkileri yaratr.
Btn bunlar, zellikle de evrenin her yerindeki artlarn farkn
da olan ve paracklarn ona gre ynlendiren pilot dalga fikri, Richard Feynman'n kuantum mekaniine gemilerin-toplam yakla
mn artrr. "Foton" bir aynaya olas btn yollardan gidip
sonra yansm bir resim yapmak iin gzlerinize yolculuk eder de
mek yerine, "pilot dalga" her olas yoldan gider ve sonra fotona
hangi yolu takip etmesi gerektiini "syler" diyebiliriz. Bohm'dan
sadece bir ya kk olan Feynman da tabii ki Kopenhag yorum
cularndan hem zaman hem mekn asndan uzakt ve Kopenhag
Yorumu tesis edildikten onlarca yl sonra yeni fikirlerle kageldi.
Ne var ki, yakn zamana kadar Feynman'n fikirleri Bohm'un fikir
lerinden daha saygn gibi grnyordu ("daha" saygn, ama bt
nyle saygn deil; imdi bile kuantum sorunlarn zmede gemilerin-toplam yaklam ie yarasa da pek ok bilim insan tara
SON ARELER
185
fndan tuhaf karlanr). Fakat bu iki fikir de kuantum gerekliinin

doasna ilikin bir baka tuhaf yorumla kavramsal olarak ilintili
dir. Bu yorum sadece yerbilmezlii ya da btn olas yollar takip
eden fotonlar deil, sonsuz bir evrenler dizisini ierir, her olas ku
antum seiminin her olas sonucunu yerine getiren ve bunu (sz
konusu yorumun savunucular tarafndan her zaman kabul grmese
de) kesin olarak yerbilmez bir biimde yapan bir evrenler dizisini.
Evrenlerin oalmas
Malum (veya daha deilse bile ok yaknda malum olacak) sebep
lerden dolay kuantum mekaniinin "birok dnya" yorumu diye
bilinir bu. Uzun zamandr benim gzde yorumum olmutur, ksmen
Kopenhag Yorumu'ndan hi etkilenmediimden bu bana en iyi al
ternatif gibi geldii, ksmen de bilimkurgu hikyeleri yazmak iin
harika frsatlar sunduu iin. Fakat birok dnya yorumunun yk
s poplerletike daha da karmaklat ve sonuta amip gibi b
lnp farkl birok dnya yorumu oldu. Ayn zamanda, "Sonu"
blmnde ele aldm daha da iyi bir yorum kp, son 40 yldaki
seeneklerden honut olmayanlar etkiledi. Birok dnya yorumu
hakknda artk eskiden olduu kadar heyecan duymuyorum; ama
hl en azndan Kopenhag Yorumu kadar iyi ve hl bilimkurgu
ykleri iin salam, bereketli bir toprak sunuyor. Ve ite btn ih
tiamyla karnzda.
Birok dnya kuramnn temel fikrine gre evren bir tercihle
her karlatnda btn evren btn olas seenekleri gerekle
tirmek iin kendisini o sayda bler. Bunu gzde canlandrmann ko
lay bir yolu Schrdinger'in bir kutudaki muhterem kedisini dn
mektedir. Bu kuantum dnce deneyinde sadece iki seenek var
dr. Ya radyoaktif atom bozunur ve kedi lr ya da bozunmaz ve ke
di sa kalr. Hatrlarsanz geleneksel Kopenhag Yorumu akll bir
gzlemcinin kutuyu ap bakmasna kadar iki seenein de "ger
ek" olmadn syler. Bu meydana gelene kadar kutunun iinde
ki her ey bir st-ste-binme durumu iindedir, yani kedi gzlem
lenene kadar ne sadr ne de l. Birok dnya yorumu ise iki se
enein de geree dntn syler, sistem bir tercihle kar
186
karya kalr kalmaz evren ikiye blnr. Evrenin bir kopyasnda

gzlemci kutuyu aar ve canl bir kedi bulur, gerekliin teki ver
siyonundaysa gzlemci kutuyu aar ve l bir kedi bulur. Fakat bu
radaki nemli nokta bu yorumda gzlemci bakmadan nce kedinin
gerekten canl ya da l olmasdr; gizemli bir st-ste-binme du
rumu yoktur, gzlem annda ken bir dalga fonksiyonu da yoktur.
ki gzlemci de kendisinin tek bir evrende olduunu dnr ve bu
iki evrendeki insanlarn birbirleriyle iletiim kurmasnn hibir yo
lu yoktur.
Birok dnya yorumu John Wheeler'in danmanl altnda a
lan bir renciyken Hugh Everett tarafndan 1957'de gelitirildi.
O srada Wheeler bu fikri onaylamtr - fakat bu kavram konusun
da (mesela Wheeler-Feynman sourma kuramna kyasla) pek de
heyecanl olmadnn bir gstergesi, kendisi danman, Everett ise
renci olmasna ramen birok dnya yorumunun bazen "EverettWheeler" kuram diye anlmas ama asla "Wheeler-Everett" kura
m olarak anlmamasdr. Birka yl sonra Wheeler birok dnya
yorumu hakkmdaki grn deitirmitir, makul her deney tes
tinde Kopenhag Yorumu'yla tamamen ayn tahminlerde bulunsa da
ciddiye alnmayacak kadar fazla "metafizik yk" tadna karar
vermitir. Bu itiraz bir zevk meselesidir; btn o st-ste-binme du
rumu ve dalga fonksiyonunun kmesi meseleleri de kendi metafi
zik yklerini tar ve baz insanlar (ben de dahil) bu paketi iine
sindirmeyi birok dnya yorumundan daha zor bulur. Fakat Whe
eler'in hakl olduu bir yan var.
Sorun u ki birok dnya yorumunun ilk haliyle sonsuz sayda
evrene ihtiyac var, her biri saniyenin her kesrinde gerekliin son
suz sayda baka versiyonlarna blnyor, zira evren(ler)deki b
tn atomlar ve paracklar kuantum seenekleriyle kar karya
kalp gelecee doru her olas yolu birden takip ederler. Bu bl
nen evrenleri dnmenin genel yolu insan odakldr - Amerika
Sava'n Gney'in kazand, komnistlerin Rusya'da asla iktidara
gelmedii vb. durumlarn olduu "paralel bir dnya" dnlebilir.
Dediim gibi bilimkurgu yazarlar iin ok keyifli bir malzemedir,
ayrca grne gre bu insani seviyede yeterince makuldr. Her
kes tarihteki kilit bir olayn farkl bir biimde meydana gelmi ol
mas durumunda "acaba ne olurdu?" diye speklasyon yapmaya ba
SON ARELER
187
ylr. Fakat her bir minik kuantum seeneinin her tr biimde son
bulmasna izin vermeye kalktmzda hl o kadar makul mdr?
Makul deilse ve evrenin oalmasnn nedeni insan tarihini etki
leyen byk seenekler ise o zaman yine kuantum dnyasyla gn
delik hayat arasndaki izgiyi nereye koyacamza karar verme so
rununa geri dneriz ve bir etkinin olabilmesi iin kuantum seene
inin ierimlerinin akll bir gzlemci tarafndan fark edilecek ka
dar byk olmas gerekip gerekmedii zerine kafa yorar dururuz.
Bu glklere ramen baz evrenbilimciler birok dnya yoru
muyla ilgilendiler ve Everett'in bu fikri bulmasndan sonraki 30 yl
boyunca iinde rd karanlktan kardlar. Duyduklar heye
cann sebebi birok dnya kuramnn nemli bir avantajdr, zira bu
kuram akll bir gzlemciye ya da dalga fonksiyonlarn kertip
gereklii gerek klmak iin "sistem dmdaki" bir lm aygtna
duyulan ihtiyac ortadan kaldrr. Tekrar "Wigner'in arkada" mu
ammasna geri dndk - eer Wigner'in arkada kedi l m can
l m diye kutuya bakar ve kimseye sylemezse o zaman arkada da
bir st-ste-binme durumunda var olur, ta ki Wigner ona ne oldu
unu sorana kadar. O zaman Wigner de baka bir gzlemci bu de
neyin sonucunu kontrol etmek iin ona sorana kadar bir st-stebinme durumunda var olur ve bu byle sonsuza kadar devam eder.
O halde evreni bir st-ste-binme durumu deil de gerek yapan
ey nedir?
Wheeler'n savunmaya alt eye gre gzlemlerimiz (ya da
herhangi bir akll gzlemcinin gzlemleri) imdi bir biimde ge
mie tepki gnderip evrenin dalga fonksiyonunu ta Byk Patlama'ya kadar kertebilir (bunu syleyen de, birok dnya yorumu
nun ciddiye alnmayacak kadar fazla "metafizik yk" tadn ile
ri sren adam!). Fakat biz de sistemin bir paras olduumuzdan
(buradaki sistem evrenin tamam oluyor) bu sav biraz pheli. Ev
renin bir st-ste-binme durumunda deil de tek bir gereklik ola
rak var olmas iin Kopenhag Yorumu, harfiyen takip edersek, dal
ga fonksiyonlarnn kertilmesi iin evrenin dndan bir gzlem
cinin varln gerektirir. Bu yzden baz evrenbilimciler gerekten
birok evrenin var olduunu, her birinin kendi uzay ve zamann
kapladn ve hepsinin kkeninin Byk Patlama'ya kadar gittii
ni iddia etmeyi tercih ederek birok dnya yorumuna dnmler
188
dir. Evren(ler)in ortaya kan matematiksel tanm karmaktr, fa

kat bu yaklamla baz baarl sonular alnd iddia edilmitir.
Mesela Stephen Hawking gibi aratrmaclar bir anlamda birbirinin
"yan sra" sonsuz farkllkta evren olsa da, en yaygn evren tr
nn, dolaysyla iinde bulunma ihtimalimizin yksek olduu evre
nin fiilen iinde yaadmz evrene ok benzer olmas gerektiini
ileri srmlerdir.
Birok dnya fikrini 1990larda en hararetle savunan fiziki
muhtemelen Oxford niversitesinden David Deutsch'tur. Bunu "kuantum kuramnn en basit yorumu"63 olarak tanmlar ve iki delik
deneyinde olup bitenlerin farkl bir aklamasn sunmak iin bir
ok dnya yorumunun bir versiyonunu kullanr.
Ayn deneyi alldk biimde tek tek fotonlarla yapp giriim
rnts elde ederseniz, bundan, dzenekteki iki delikten de bir e
yin gemi olduu yorumunu karmak doal geliyor. eitli yo
rumlar bu bir eyi olaslk dalgas ya da pilot dalga veya fotonun
kendisinin gizemli bir biimde iki (ya da daha fazla) yerde birden
var olduu biiminde tarif ediyor, oysa ne zaman hangi yarktan
getiini grmek iin baksak daima btn fotonu tek bir yarkta bu
luyoruz (tabii giriim rnts de kayboluyor). Deutsch giriimin
tamamen adeta "teki" yarktan hayalet fotonlar geiyormu ve gi
riim rnts meydana getirmek iin bizim gerek fotonlarmzla
giriim yapyormu gibi meydana geldiine iaret ediyor (tabii biz
bakmazken). Sonra bu ekstra fotonlarn hi de "hayalet" olmad
n, bunlarn yan komu evrendeki alternatif kuantum yollarn takip
eden gerek fotonlar olduunu sylyor.
Deutsch'a gre iki delik deneyinde bir foton iki yarktan birisin
den geme seeneiyle kar karya kalnca evren ikiye blnr,
gerekliin bir versiyonunda foton bir yoldan, tekisinde de teki
yoldan gider. Ama biz fotonun gemi olabilecei iki olas yolu tek
rar bir araya getirip giriim yapmalarn ve giriim rnts meyda
na getirmelerini salarz. Deutscha gre, byle yapnca gerekliin
iki versiyonunu tekrar birletirmi oluruz - ki bu, Everett'in orijinal
63.
Davies ve Brown, The Ghost in the Atom, s. 84. Ayn syleide Paul Da
vies birok dnya yorumunun "varsaymda ucuz, evrenlerde pahal" olduu yo
rumunda bulunur.
SON ARELER
189
fikrine gre ho bir gelimedir. Bu iki versiyon sadece fotonun d

zenekten getii srada ayr gereklikler olarak var olur. ki delik
deneyinde her seferinde bir foton frlatldnda bile giriimi gzlemleyiimiz Deutsch tarafndan evrensel tema zerindeki btn
olas kuantum eitlemelerinin bir ekilde gerekten "yan yana" var
olduunun kant olarak grlr. Byle ifade edilince birok dnya
yorumu Feynmann "gemiler-toplam" yaklamnn bir eitle
mesi gibi grnr. Fakat alternatif gemiler ne kadar gerektir?
Deutsch baka evrenlerin gerekten var olup olmadn bize
gsterebilecek bir deney dnm. Bu deneyi gerekletirmek he
nz mmkn deil, fakat eer bilgisayar teknolojisi bu hzla ilerle
meye devam ederse 20-30 yl sonra mmkn olabilir - bir insan
mr iinde kesin olur.
Deutsch'un nerisi kuantum seviyesinde olup bitenlerin doru
dan farkna varacak bir elektronik beyin ina etmektir. Sonra bu sper-beyine bir lmn iki eit olas sonucu olduu bir kuantum
sistemini gzlemleme grevi verilir - mesela bir fotonun kutuplan
ma lm, ki dzenein kurulma biimine gre sz konusu foton
iki ynden birine ynelmek zorundadr. Deutschun birok dnya
kuram versiyonu doruysa, sper-beyin kendisini iki kopya halin
de ayrr ve her bir kopya lmn olas iki sonucundan birini kay
deder. Fakat sper-beyin tam olarak ne gzlemlediini not etmek
yerine iki olas sonutan birini, sadece birini gzlemledii bilgisi
ni kaydeder.
Beyin iki paralel gereklikte tamamen ayn eyi yazp tek bir
gereklii gzlemlediine tanklk eder. Sonra bu iki gereklik bir
tr giriim sreciyle (mesela fotonun kutuplanma durumlarn yine
kartrarak) tekrar bir araya getirilir. Deutsch'a gre, "eer gele
neksel yorum doruysa", kuantum lm srasnda dalga fonksi
yonlar kecei ve hibir giriim olmayaca iin "[sper-beynin]
karar aamalar srasnda bir an evrenlerin biri dnda hepsi orta
dan kalkm olur". Fakat birok dnya yorumu doruysa o zaman,
beyin tek bir ara gereklii gzlemlediini hatrlasa da, yine bir gi
riim olur. Ama beyin iki ara olaslktan her birini bu ekilde hatr
lamaz; sadece tek bir ara kuantum durumunu gzlemlediini hatr
lar! Eer hangi ara durumu gzlemlediini yazm olsa (fotonun
hangi delikten getiini gzlemeyle tamamen edeer) o gereklik
190
kurulmu olup giriimi yaratmak iin tekrar muadiliyle bir araya

getirilemezdi. "O iki olaslktan hangisini gzlemlediini hafzadan
silmesi, [sper-beynin] yapt teki eylerin zorunlu sonucudur."64
Deneyin sonucu -giriim - iki ara durumun da birlikte var olmasn
ierir, ama tek "bir" durumda olduu ans vardr. O yzden evren
ikiye blnm olsa gerektir.
Cazip yalnlna ramen (evren saysnda deilse de varsaym
lar bakmndan), btn birok dnya kuram versiyonlarnn kar
snda hl pek ok sorun vardr. En arpc olan her zamankinden
daha fazla yerbilmez oluudur - eer iki delik deneyini gerekle
tirip giriimin olumasna izin verirsek o zaman Deutsch'un versi
yonuna gre blnmeyi ve tekrar birlemeyi laboratuvarmzm bir
kesinde meydana gelen bsbtn yerel bir olay olarak grebilir
siniz, evrenin geri kalan blmne de hibir etkisi olmaz. Fakat fo
tonun hangi delikten getiini grmek iin bakarsak, giriim rntsnn olumasn nleriz, bu da evrenin, fotonun her bir yolu iin
bir tane olmak zere, blnp kendinden iki kopya oluturduu an
lamna gelir. Belki de fotonun hangi delikten getiinin evrenin b
tnne hibir etkisi yoktur; fakat yine de ilke olarak bu blnme
btn evren(ler)in kuantum durumunu annda deitirir.
Deutsch'un bunu dert eder gibi bir hali yoktur, bunun sebebi ks
men bizim gemiten u ana gelip gelecee doru akan bir ey ola
rak grdmz gndelik zaman kavraymzdan ok farkl bir g
re sahip olmasdr. The Fabric of Reality (Gerekliin Dokusu)
adl kitabnda zaman "ak" diye bir ey olmadn ve znel olma
s dnda tek bir imdiki an'n olmadn ileri srer. Eer zaman
gerekten "aksa", der Deutsch (1930'larda J.W.Dunne tarafndan
ileri srlm sav tekrar ederek), o zaman "imdi"nin bir andan te
kine gidiini lmek iin kullanlacak ikinci bir tr zamann olmas
gerekir, bir de o zaman lecek nc bir tr zaman ve bu byle
devam eder. Gemile gelecek arasnda farkllklar olabilir -b ir in
sann bebek, ocuk ve yetikinken ekilmi bir dizi fotoraf kolay
ca doru sraya konulabilir- fakat bu illa da bir eyin gemiten ge
lecee akt anlamna gelmez. Deutsch byk bir hayal gc atl64.
Bu paragraftakileri alntlar Davies ve Brown, The Ghost in the Atom, s.
99 ve 100'den.
SON ARELER
191
myla, baka zamanlarn fotoraflaryla baka evrenlerin fotorafla

r arasnda temel bir farkllk olmadn ileri srer; "gemi ve "ge
lecek" Everett'in birok dnyasnn zel vakalardr.
Bu bizi derin sulara ekiyor fakat u anda bu sulara dalmak is
temiyorum. Deutsch'un birok dnya temas zerindeki eitleme
sinin kuantum gerekliini anlamann en iyi yolu olduuna inanma
dm iin bu fikirlerin bizim zaman anlaymz asndan neler ima
ettii konusunda ayrntlara girmenin anlam yok gibi grnyor.
Deutsch'un argmanndan ikna olmaymn bir sebebi, gerek
lik konusunda hl lmlere ve gzlemlere (ve akla) zel bir rol
veriyor gibi grnmesidir. Eer "sper-beyin" deneyi, beyin hangi
si olduunu belirtmeksizin sadece tek bir gereklii grdn ya
zarken giriim yaratr, ama te yandan hangi gereklii gzlemle
diini yazarken giriim yaratmazsa, o zaman bakmadmzda de
ney dzeneinde "iki yoldan" birden geen, baktmzdaysa sade
ce birinden geen foton bilmecesiyle tekrar kar karya kalrz.
Ben ahsen Everett'in kuramnn naif versiyonunu tercih ederim.
Buna gre evren gerekliin bir sr farkl versiyonuna -birbirleriyle iletiim kuramayacak biim de- blnr. Fakat baka bir eye
gemeden nce bu temel tema zerinde bahsedilmesi gereken ba
ka eitlemeler de var.
Bir Kuantum Temas zerine eitlemeler

Schrdinger'in Kedisinin Peinde'yi yazdmdan beri birok dn
ya kuram kuantum yorumundaki gelien alanlardan biri oldu, b
yk oranda daha nce szn ettiim kozmolojik sorunlardan do
lay. 1990'larn ortasnda bu fikirler hakknda sylenenler esas ola
rak bu tema zerinde birbiriyle ilintili iki eitlemeye dairdi: "bir
ok zihin" ve "birok gemi" yorumlar.
Birok dnya yorumunun at olanaklara olan ilgiye ilikin bir
fikir vermek iin bu alanda alma yapm aratrmaclarn bir ks
mna yle bir gz gezdirmek yararl olabilir. Oxford'dan David Deutsch'tan zaten sz etmitim; dierleri unlar: Dieter Zeh ve Emst
Joos (Heidelberg niversitesi), Claus Keifer (Zrih Kuramsal Fizik
Enstits), Jonathan Halliwell (Massachusetts Teknoloji Enstit
192
s), Wojciech Zurek (Los Alamos Ulusal Laboratuvar), Thanu Padmanabhan (Tata Enstits, Bombay), Murray Gell-Mann (CalTech), James Hartle (Kaliforniya niversitesi, Santa Barbara), David Albert (Columbia niversitesi) ve Barry Loewer (Rutgers ni
versitesi). Physics Today dergisi Zurek'in bu alandaki almasnn
bir ynyle ilgili bir makalesini yaymladnda o kadar ok mektup
gelmiti ki, srf Physics Today'in yaymlamak iin setikleri ve Zu
rek'in cevab derginin sekiz sayfasn kaplad. 1990'larn fizik dn
yasndaki bu fikirlere gerekten de byk ilgi var!
Zurek'in o makalesi kuantum gerekliine olan bu yaklamla
rn bazlarnn bir yann, "e-evresizlik" diye adlandrlan bir feno
meni tarif ediyordu. Bu bizim herhangi bir kuantum sistemi hak
knda geekten sahip olduumuz bilgi miktaryla ve o sistemin ku
antum durumunu tam olarak belirtmek iin gerekecek bilgi mikta
ryla ilgili bir ey.
Bir elektronu dnn mesela. Bir hidrojen atomunun elektronu
nun durumu sadece rakamla tamamen belirtilebilir. Bunlar
"serbestlik derecesi"ne karlk gelir (basitletirmek iin elektronun
spin 'ini gz ard ediyorum). Bu aynen bir odadaki uan balonun ko
numunun sadece sayyla belirtilmesi gibidir: iki bitiik duvara
olan dik uzakl ve yere olan uzakl. Daha karmak sistemleri be
lirtmek iin daha fazla parametre gerekir, nk daha fazla serbest
lik derecelerine sahiptirler. Genel olarak kuantum durumunu belirle
mek iin sistemdeki parack saysnn kat kadar say gerekir.
Padmanabhan herkes anlasn diye geleneksel kedi rneini kul
lanmtr.65 Bir kilo arlndaki bir kedinin yaklak 1026 atom
iermesi gerektiine iaret eder, bu bakmdan, her bir elektronun
tek tek ne yapt sorusunu bile bir kenara braksak kedinin kuan
tum durumunu belirtmek iin bu saynn katma ihtiyacmz var
dr. Bizim bu kediyi tarif ediimiz bu seviyede ie yaramaz ve "oda
nn kesinde oturan bir kedi var" dediimizde bu tanma uyacak
pek ok kuantum durumu vardr.
Bu fikrin savunucularna gre, pek ok serbestlik derecesini
gz ard etmenin etkisi o nesnenin -burada kedinin- bir kuantum
nesnesi gibi deil, "klasik" bir nesne gibi davranmasna yol aar.
65. New Scientist, 10 Ekim 1992.
SON ARELER
193
Serbestlik derecelerini gz ard ederek nesnelerin klasik biimde

davranmasna "sebep" oluruz. Bu yorumun destekilerine gre bu
durum iki delik deneyinde de geerlidir. Fotonun bir delikten ge
tiini grmek iin baktmzda teki deliin varln gz ard ede
rek sistemin klasik biimde davranmasna sebep oluruz; fotonun
iki delii de "grmesine" izin verirsek o zaman deneyi tarif etmek
iin elde olan btn bilgiyi kullanyoruz demektir ve bu yzden sis
tem kuantum mekaniine uygun hareket eder.
Sistemin i parametrelerinden ne kadar ounu gz ard edersek, sis
tem o lde klasik biimde davranr. Bu kurama gre bir kediyi belirte
cek btn parametreleri len bir deney kurabilseydik bir kedinin de bir
elektron kadar kuantum mekaniine uygun davrandn, hem l hem di
ri olarak karma bir durumda var olabildiini kefederdik.66
eylerin klasik biimde hareket etmesi bizim bilgisizliimizden

kaynaklanr ve daha ok kuantum varlndan meydana gelmi da
ha byk nesneler hakkmdaki bilgisizliimiz daha da byktr.
Doal olarak baz aratrmaclar bu "e-evresizliin" btn evrenin
klasik bir sistem gibi davranmasn aklayan iyi bir yol olduu ka
nsna vardlar.
"Birok gemi" de ite burada devreye giriyor. Zurek evrenin
u an nasl olduu ile bir grup kararl atom ve kararsz radyoaktif
atoma olanlar arasnda bir analoji kurar. Zaman getike kararsz
atomlar bozunup nkleer sreler sonucu daha uzun mrl atom
lara dnrler. Bylece, nasl bir karmla balarsak balayalm
son rn bir grup kararl atomdur. Kuantum mekanii Byk Patlamadan "kan" evrenin pek ok farkl kuantum durumu olasl
n dnmemize izin verir. Zurek'e gre "Sadece belli kararl du
rumlar sahnede kalacaktr". Hangi eitlemenin hayatta kalaca,
kendileriyle fiilen ne kadar iyi balant kurduklarna baldr - tu
tarl bir hikye anlatan gemiler isel olarak tahmin edilemez ge
milerden daha iyi hayatta kalr. Bunlar tamamen en yakn olarak
klasik tariflerle temsil edilen gemilerdir. Zurek buna "ngrle
bilirlik elei" der ve "ngrlebilirlik eleiyle seilmi saf durum
larn ] bildik e-evreli durumlara dnece[ini]" syler.67
66. Padmanabhan, New Scientist, 10 Ekim 1992.
67. Physics Today, Nisan 1993.
194
Padmanabhan'n sylediklerine gre evrenin klasikmi gibi dav

ranmasnn sebebi bizim birok baka evrenden haberdar olmay
m zda - "birok gemi" buradan gelir. te yine Feynman'n gemiler-toplam yaklamn ok artran eyler. Ne var ki burada
yeni bir malzeme vardr: algladmz gemiin tutarl olmas ge
reklilii. Belleimizle gemi olaylarn kaytlar arasndaki balan
t Zurek'in yorumunda temel bir yer tutar. Bu tabloda, algladmz
ey btn evrenin dalga fonksiyonu deil, gzlemcinin dnyay ta
nmlamasnda yer alan btn olaylarla tutarl bir dalnn -daha do
rusu bir deste daln- birka tipik zelliidir. Gzlemciler, kendile
rince bilinmeyen, akp giden baka gemiler olmasna ramen ba
z eyleri hatrlayabilirler ve evrenin gemiinin ne olduu konu
sunda baka gzlemcilerle hemfikir olabilirler.
1993'n sonlarnda kuantum fizikileri, tarih gerekten var m
dr yoksa sadece birbiriyle tutarl mevcut belleklerin bir toplam
mdr, sorusunun cevabn ortaya koyacak gerekletirilebilir bir
deney nerdiler. Bu, Bell eitsizliinin zamansal dengiydi. Baz fi
zikiler Bellin zamandaki tek bir anda meydana gelen ayrlm
olaylarn tarifinin tersine evrilerek zamanda art arda ama ayn yer
de -ayn kuantum sisteminde- meydana gelen olaylar tarif etmede
kullanlabileceini iler srdler. New Mexico'daki Los Alamos Ulu
sal Laboratuvar'ndan Juan Paz ve Santa Fe Enstitsnden Gnter
Mahler bunun tarihin gerekten saduyunun bize syledii biim
de var olup olmadn belirleyecek uygulanabilir bir deneye d
ntrlebileceini gstermitir.
nerilen deneyde tpatp benzeri olarak hazrlanm sistemler
de yaplan bir dizi kontroll lm sz konusudur. deal adaylar,
ak seik elektron enerji seviyelerine sahip ve nceden benzer ku
antum deneylerinde kullanlm olan berilyum iyonlardr - n
c Blm'de sz edilen "kuantum Zenon etkisi". Fakat bu sefer
berilyum iyonlarna bal elektronlar yaklak drt enerji seviyesi
arasnda sratlacaktr.
nce, seilmi iki enerji seviyesi arasnda srekli elektron sali
minim salamak iin, sonra da bu iki seviyenin her birinden iki yk
sek enerji seviyesinden birine srama yaratmak iin lazer kul
lanlarak iyonlar hazrlanr. "Zamansal Bell eitsizlii" kendileri
ni farkl enerji seviyelerinde bulan elektronlarn saysnn, belli bir
SON ARELER
195
biimde eitli olas geilerin tetiklenme srasna bal olacan

ngrr.
Bu uygulanabilir bir deneydir. Paz ve Mahler sistemin son du
rumunun lmlerinin, sistemin o duruma nasl vardn ortaya
koyabileceini gstermitir. Saduyuya gre sreklilie sahip bir
gemiin olmas gerekir. Elektronlarn net bir ekilde belirlenmi
bir srayla eitli durumlardan geerek ilk durumlarndan son du
rumlarna varmalar gerekir. Nasl ki Bell, denklemlerini saduyu
ya uyacak biimde kurmusa (bylece Bell eitsizliinin ihlali "ha
yalet ii uzaktan etki"nin gerekten var olduunu ispat eder), bu
denklemi tarif eden dengi denklemler saduyuyla uyumlu biimde
kurulmutur. Eer deneyin sonucu "zamansal Bell eitsizlii"yle
ayn olursa, o zaman kuantum dnyasn saduyu ynetiyor demek
tir. Ama zamansal Bell eitsizlii ihlal edilmise bu bize net bir e
kilde tanmlanm "ara" durumlarn olmadn gsterecektir - Paz
ve Mahler'in ifadesiyle "fiili lm olaylar (balangtaki hazrlk
ile durumun son okumas) arasndaki gemiler gerekliin bir un
suru deildir".68
Bell testinin uzamsal versiyonuyla analoji kurarsak, eer eit
sizlik ihlal edilirse o zaman kuantum olaylar hibir ara durumdan
gemeksizin zamanda birbirleriyle (balang ve nihai durumlar
arasnda) ilintilenecektir. (zaman iinde bir "yol"u olmakszn). Aspect deneyi adeta aralarnda uzam yokmu gibi davranan kuantum
varlklarn gsterir; yeni deney ise (kuantum dnyas hakknda
rendiimiz her ey yanl deilse) aralarndaki zaman yokmu gibi
davranan kuantum varlklarn gsterecektir.
Kuantum fizikilerinin deney gerekletirildiinde eitsizliin
ihlal edilmesini beklemeleri bizim iin artk srpriz olmasa gerek.
Aslnda, deney pratik bakmdan kuantum kazan seyretme deneyi
ne ok benzer olduu iin siz bu satrlar okuduunuz srada deney
oktan gerekletirilmi olabilir; sonucun saduyuyla uyumlu de
il kuantum fiziinin syledii gibi kacandan eminim.
Bu, grnd kadar endie verici bir ey deildir, nk temel
olarak saf bir kuantum sisteminin bir zelliidir. "E-evresizlik"
fikri doruysa, pek ok kuantum paracnn (insan ya da kedi gi
68. Physical Review Letters 71 (1993), s. 3235.
196
bi) bulunduu bir sistemde "kuantumluk" bulanklaabilir. O ba

kmdan Paz ve Mahler'e gre "evreyle olan etkileimin gcn ar
trarak zamansal Bell eitsizliinin ihlalleri ortadan kaldrlabilir"69
ve gemi, bir elektron iin deilse bile tarihi iin gerek olabilir.
Fakat, kuantum fiziinde hep olduu gibi baka yorumlar da
vardr; rnein bir dnce okulu tarihilerin (ve dier hepimizin)
tutarl bir gemii "hatrlayabileceim" ama bunun illa da tek ve
emsalsiz bir tarihin gemite var olduu anlamna gelmeyeceini
ileri srer. Alternatif "birok zihin" fikri byk oranda David Albert'
in almasyla devreye girer. Onun fikrine gre akll bir varlk bir
kuantum sistemiyle etkileime girince, akll varln kendi beyni
kuantum sisteminin karmaklnca belirlenen bir karmakla
ular. Deutsch'un varsaymsal sper-beyni gibi, her olas kuantum
alternatifini "grmek" iin kaa blnmesi gerekiyorsa o sayda
kendini bler, fakat her blnm bilin deneyin tek bir sonucunun
farkndadr. Albert'e gre kutudaki kedi deneyini gerekletirirse
niz kutunun.kapan atnzda deneyin iki sonucunu da gerek
ten grrsnz, ikisi de beyniniz tarafndan "gerek" olarak kayde
dilir. Fakat beyninizin iki yan deney hakkndaki duygularn ve
inanlarn asla birbirleriyle paylaamaz.
Bu gr ciddiye almakta ok zorlanyorum. Bir kere, bilinci
ve akl kuantum tartmasnn ortasna getirip koyuyor. Ayrca, ku
antum dnyasnn temel zelliklerinden birini, yani deney sonucu
nun olasla dayal doasnn ayan kaydryor gibi grnyor.
Eer her olaslk benim zihinlerimden biri tarafndan gerek olarak
yaanyorsa, o zaman bir sonucun olaslnn dier bir sonucun
olaslndan fazla olduunu sylemek ne anlam ifade eder? Bu fi
kirleri ciddiye alacak olursak gerekten son areler diyarna giriyo
ruz demektir; ayrca henz mevcut kuantum yorumlarnn hepsine
bakmadk. Gereklik modellerimizden herhangi biri ciddiye alna
bilir mi diye sormadan nce szn etmek istediim bir-iki model
daha var.
69. Paz ve Mahler, Physical Review Letters 71 (1993), s. 3235.
SON ARELER
197
aresizlikten Doan Aklamalar

Sradlk peindeyseniz Roger Penrose'dan bakasna bakmanza
gerek yok. Penrose Kraln Yeni Usu adl kitabnda "Bir 'lmn
fiilen yer alabilmesi iin bilinli bir varln mevcudiyeti gerekiyor
mu?" gibi makul bir soru sorar ve makul cevab kendisi verir: "Sa
nrm kuantum fizikilerinden sadece kk bir aznlk buna evet
diyecektir" (s. 227). Sonra da elektron gibi bir paracn uzayda
tek bir noktada younlam olmayp etrafa yayldn kabul ede
rek kuantum temas zerindeki kendi eitlemesini gelitirmeye
balar. nsanlar elektrondansa "olasl" etrafa yaylm olarak d
nmeyi tercih edebilirler, der Penrose ve 252. sayfada unu ileri
srer: Fakat iki delik deneyinde "paracn gerekten ayn anda iki
yerde birden 'olduunu' kabul etmemiz gerekir! Bu gre gre
parack fiilen iki yarktan birden gemitir." Ama vard sonuca
gre "kuantum kuramnn muammalarnn zm, gelitirilmi bir
kuram bulmamzda yatar" (s. 298) ve burada dorudan yerbilmezlik muammasna dikkat eker.
Yerbilmezlik dier "makul" kuantum kuram yorumlarnn o
unun en byk derdidir. Fikirlerden biri, iki delik deneyinden ge
en tek bir elektron rneinde olduu gibi bireysel kuantum sre
lerinde neler olduunu tarif etme yaklamndan tmden vazgeip,
kuantum mekaniini ok saydaki bu tr lmlerde ("topluluk"
olarak) ne olduunu tarif eden tamamen istatistiksel bir kuram ola
rak grmektir. Topluluk yorumuna gre, (mesela) bin radyoaktif
atomun bir yar-mr sonunda gzlemlendiinde ne olacan sora
biliriz ve bu durumda yarsnn bozunmu yarsnn da bozunmam
olaca (doru) cevabn alrz. Fakat, bir yar-mrden sonra tek bir
radyoaktif atoma ne olduu sorusunu sormamza bile izin yoktur.
Bu yaklam kuantum fizikilerinin sadece byk sayda kuan
tum varlklaryla ilgilenebildii 30-40 yl ncesinde mantkl gel
mi olabilir - fakat fotonlarn tek tek frlatlp birbirleriyle giriim
yaptklarnn grld bu zamanda biraz aptalca geliyor. Yine de,
(bakalarnn yan sra) rnein Londra King's College'dan John
Taylor tarafndan onaylanyor: "Baka hibir yorum tatmin edici
deil," zellikle de "birok dnya yorumunu bir garabet olarak g
198
ryorum. zgnm ama ben dik kafal bir fizikiyim. teki evren
lerde neler olup bittii hakknda bir fikir sahibi olunamyorsa o za
man bu konu gndeme getirilmemelidir.70
Kuantum gizemlerini zmek iin yaplan daha da umutsuz bir
teebbs (bence) John von Neumann'm 1930'larda ncln et
tii bir yaklamdr. Buna gre gndelik mantk kuantum dnyas
na uygulanamaz. Gndelik manta 1815-1864 yllar arasnda ya
am olan rlandalI matematiki George Boole'a istinaden Boole
mant denir. Boole, tamamen mantksal ilemleri tarif etmek iin
sembolik dil ve notasyon kullanan ilk kiidir. Bu fikirlerden gelien
matematiksel mantkta "ve" ve "ya da" matematiksel sembollerle
gsterilir ve mantksal argmanlar matematik denklemleri gibi ya
zlabilir. Kuantum gizemlerini zmedeki "Kuantum mant" yak
lam "ve" ve "ya da" gibi terimlerin kuantum dnyasndaki an
lamlarnn gndelik hayattaki anlamlaryla ayn olmadn syler.
Bu yzden bir fotona iki delikten birisinden geme seeneini sun
mak farkl bir mantksal nem kazanr. Heinz Pagels'in, beyni ku
antum mantyla ileyecek biimde dzenlenmi bir insann kuan
tum dnyasnn muammalarna tepkisini tarif eden yorumuna ekle
yecek bir eyim yok:
Onlara iki delik deneyini anlatsak bize sadece glmserler - sorunun
ne olduu hakknda hibir fikirleri yoktur. imdi kuantum mantnn so
rununun ne olduunu anlyoruz - bildiimiz Boole mantndan daha k
stlaycdr. Kuantum mantyla dieri kadar ok ey ispat edemezsiniz,
fiziksel dnyada herhangi bir tuhaflk hissetmeyiinizin sebebi de budur.
Kuantum mantn benimsemek, dnyann yuvarlak olduuna dair bir ka
ntla karlanca dnyann dz olduunu iddia etmek iin yeni bir mantk
icat etmeye benzer.71
John Bell tarafndan ileri srlm ok daha ilgin bir fikir de,
pilot dalgayla Everett'in kuram arasnda hibir farkn olmad fik
ridir.72 Everett'in balangtaki nerisinin can damar her gzlemci
nin "kuantum bellek durumu" tarafndan tanmland ve az ok tu
tarl bir "gemi"i hatrladyd. Gerekliin dallara ayrlmas, pa
70. Davies ve Brown, The Ghost in the Atom, s. 109, 106.
71. Pagels, The Cosmic Code, s. 180.
72. Bell, Speakable and Unspeakable, Blm 15.
SON ARELER
199
ralel evrenlerin katlanarak oalmas fikri Everett'in argmannda

daha sonra ortaya kmt, ki Bell bunun baarsz ve gereksiz bir
ekleme olduunu ileri sryordu. Ona gre Everett'in fikrinde dik
kate alnacak nemli nokta uydu: Gemie deil sadece anlara
ulaabiliriz, anlar da evrenin anlk (bu yzden de yerbilmez) kuantum durumunun bir parasdr.
Bell'e gre "evrenlerin katlanarak oalmas akln snrlarn
aan bir fikif'dir ve dalga fonksiyonunun tarif ettii potansiyel bir
gereklikler dizisi fikri hl elde tutulmak suretiyle "rahata vazge
ilebilir." Bu, zamanda herhangi bir anda dalgaya bal sadece bir
deikenler grubu "gerekletii" halde, dalgann kendisinin asla
yerellemedii ya da "indirgenmedii" pilot dalga kuramna ben
zer. Her evrenin gerek olmas gereklilii, diyor Bell, bir elektro
manyetik alann olduu uzaydaki her noktada ykl bir parack
bulmay ummak gibidir. Everett yorumu, gereklii, farkl konfgrasyonlarn eletirilmesi olmakszn kuantum dalga denklemi
nin btn olas zmlerinin bir dalm olarak tarif eder ve Bell
de yorumun bu ynn vurgular. Farkl konfgrasyonlann eleti
rilmesi olmaynca (Deutsch'un ele ald tema) zaman "ak" ol
maz, "belli bir imdiki zamanla belli bir gemi arasnda balant
yoktur" ve:
Dalga fonksiyonunun yaps temelde aa gibi deildir. imdiki za
mandaki belli bir dal gemiteki ya da gelecekteki belli bir dalla birletir
mez. Dahas, nceden farkl olan dallarn kaynamasn ve ortaya kan gi
riim fenomenlerini kuantum mekaniinin tipik zellii olarak grmek
mantkl geliyor. Bu bakmdan, aaca benzer bir karaktere sahip olmayan
doru tablo Feynman'm "gemiler toplam" fikridir.
Fakat Bell birok dnya fikrini savunmak iin yazmyordu bun

lar, sadece bu fikri elinden geldiince ak bir biimde gzler n
ne seriyordu. Bell yle diyordu: "Everett'in gemiin yerine anla
r koymas radikal bir tekbenciliktir - zaman boyutuna da uzanarak
kafam dndaki her eyin yerini izlenimlerim alr ... eer byle bir
kuram ciddiye alnrsa, baka hibir eyi ciddiye almak pek mm
kn olmaz." Oysa Bell bile bu kavram tmden bir kenara atam
yordu. Daha sonra ayn kitapta (s. 194) yle syler: "Bunu gln
diyerek bir kenara atabilirdim. Yine de... 'Einstein Podolsky Rosen'
200
muammasyla balantl olarak belirgin bir ey syleyebilir ve ka

nmca gerekten yle mi diye grmek iin bunun hassas bir versi
yonunu formle etmeye deer." Bunu syleyen kii (ayn sayfada),
"u tamamlaycln srrna bir trl eremedim, elikiler hakkndaki rahatszlm da sryor," deyip von Neumannn gizli-deikensiz argmann "gln" olarak elinin tersiyle itmekten de korkmamsa, o zaman bu, birok dnya yorumunun onayland anla
mna ok yaklar. Oysa Bell aslnda sadece kavramsal adan ya
ln ve net olan pilot dalga tablosunu onaylamtr, ki bu kuram kuantum dnyasnn temel unsuru olan yerbilmezlii gzler nne
sermi ve bylece gerekten tatminkr saylabilecek her kuramn
hl zmesi gereken soruna dikkat ekmitir.
Birok dnya yorumu hakkndaki bu farkl perspektife tekrar
dnmemin iki sebebi var. lki, geleneksel yorumlar arasnda hl en
beendiim yorum bu. Eer u ana kadar erevesi izilmi btn
fikirlerden birini semek zorunda kalsaydm "en cazip teklif bu
olurdu. kincisi, Bell'in, gerekliin birok dnya versiyonunu ak
lay (ve daha az etkili olmakla birlikte Deutsch'un bu fikirleri ge
litirmesi) zamann, kuantum dnyasna dair anlaymz ekillen
dirmedeki roln ak seik ortaya koyuyor. Zamann ok incelikli
bir zellii vardr ve bu zellik gerek kuantum gerekliinin doa
syla gerekse kuantum mekanii denklemlerini gndelik hayatn
denklemleriyle uzlatrma sorunuyla yakndan ilgilidir.
Bu, kuantum muammalarn zmeyle ilgili tamamen farkl bir
yaklama yol amtr. Bu yaklam gndelik hayattaki yasalarla
balayp bir tr kuantum hakikatine varmaya alr. Fakat bu yeni
yaklama bakmadan nce biraz konudan sapp kuantum mekanii
ile grelilik kuram arasndaki etkileime gz atmak yerinde olur.
Evrenin ileyiinin gerekten iyi bir tarifi (aranlan "her eyin ku
ram") belli ki bu iki byk kuram tutarl bir biimde bir araya ge
tirme yolunu bulmak zorunda kalacaktr, ama ele almak istediim
konu bu deil. Daha ziyade, bu iki kuramn birbiriyle uyumaz g
rnd yerlere bir bakmak istiyorum - ya da en azndan, kuantum
kuramnn zel grelilik kuramyla uyumaz grnd yere.
SON ARELER
201
Greci Monolog
Bir kere daha sorun Bell tarafndan ak seik ortaya konmutur.
zel grelilik kuramnn esas fikri evrenin ve fizik kurallarnn, na
sl hareket ettikleri nemli olmakszn btn gzlemciler iin ayn
grnmesi gerektiidir (fakat unutmayn, zel grelilik kuramnda
sadece sabit hzlardan bahsediyoruz, ivmelerden deil). kinci Blm'de grdmz gibi, Einstein kendi katksn sunmadan nce
ki yllarda bu fenomenleri aratran tek kii Lorentz olmasa da bu
ilke "Lorentz deimezlii" diye bilinir. Aspect deneyi bize yerel
gereklii terk etmemiz gerektiini syler, ayrca ya "oradaki" ev
ren gerek deildir ya da ktan hzl bir iletiim biimi vardr,
Einstein'n "hayalet ii uzaktan etki"si. Bell bulmacann "en ucuz
zm"nn Einstein'n versiyonundan nce var olan grelilik t
rne, Lorentz gibi insanlarn gerekten esir diye bir eyin var oldu
u varsaymna dayanarak kurduklar kurama geri dnmek olduu
nu ne srd.73
Bu fikirlere gre gerekten tercih edilmi bir referans ereve
si vardr, fakat bizim lm aletlerimiz hareketten yle etkilenir ki
esir "iinden" geen (ya da "ona greli") hareketi tespit edemeyiz.
eylere byle bakmann anlam udur ki, tercihli bir referans er
evesi olduundan, bu tercihli erevede eyler ktan hzl gide
bilse de, etkilerin hem ktan hzl hem de zamanda geriye gidiyor
gibi grnd baka referans erevelerinde bu bir tr optik ya
nlsamadr. Eer tercihli bir referans erevesi varsa, bu tercihli
erevedeki saatler tercihli bir zaman hznda ilerleyecektir - bylece Newtonun hem mutlak uzay hem de mutlak zaman bir rp
da tekrar yerine gelir. Iktan hzl gitmek, sadece btn Lorentz
erevelerinin birbirine denk olduu Einstein'n grelilik versiyo
nunda "gerekten" zamanda geriye gitmek anlamna gelir.
Bell bu fikirleri Speakable and Unspeakable in Quantum Mec
hanics' in (Kuantum Mekaniinde Sylenebilenler ve Sylenemeyenler) Dokuzuncu Blm'n oluturan bir makalede gelitirmi
tir. Einstein ncesi dneme ait tercihli referans erevesi fikrini
73. Davies ve Brown, The Ghost in the Atom, s. 48 vd.
202
kullanmann nasl Lorentz dnm denklemlerinin her zamanki

biimine gtrdn gstermitir, bylece "ayn biimde hareket
eden iki sistemden hangisinin gerekten durduunu, hangisinin ha
reket halinde olduunu deneyle belirlemek mmkn deildir" (s.
77). Einstein'n kuram Bell'in iaret ettii gibi Lorentz'in versiyo
nundan felsefesi ve tarz bakmdan ayrlr. Felsefi fark udur ki, ha
reket ediyor grnen iki sistemden hangisinin gerekten durduu
nu, hangisinin hareket ettiini bilmek imknsz olduundan "ger
ekten durmak" ve "gerekten hareket etmek" ifadelerinin hibir
anlam yoktur ve sadece greli hareket nemlidir. Tarzdaki fark u
dur ki, Einstein fizik yasalarnn ayn biimde hareket eden herke
se ayn grnmesi gerektii hipotezinden yola kar ve ayn yere
daha uzun bir yolu takip etmek yerine Lorentz dnmlerinin ba
sit ve zarif bir biimde kaynana iner. Kopenhag Yorumu ve me
sela birok dnya yorumu kuantum sorunlarna nasl ayn "cevap
lan" veriyorsa, Lorentz'in grelilik versiyonuyla Einstein'n zel g
relilik kuram da btn pratik durumlarda ayn "cevaplar" verir. Fa
kat olup bitenlerin farkl yorumlarn sunarlar.
Bell'in nerisi bak anza bal olarak ya devrim yaratc ya
da gerici nitelikte. Bugnk fizikiler arasnda genel kabul grme
dii kesin. Geri Bell'in muzip bir biimde iaret ettii gibi Einstein'dan nceki grelilie gitmeden yerbilmezlik ikileminden kurtul
mann en azndan bir yolu var. Bell, Paul Davies'e yle sylemi
ti: "Bu meseleyi anlamann yollarndan biri dnyann sper-belirlenimci olduunu sylemektir."74 Baka bir deyile her ey mutlak
olarak nceden belirlenmitir, deneycinin Aspect deneyinde hangi
lmleri yapacann seimi de dahil. Eer zgr irade tamamen
bir yanlsamaysa bu bizi krizden kurtarr. Fakat byle bir kuram
ciddiye alnacak olursa...
zel grelilik kuramnn dnyaya bakmann en iyi yolu olmaya
bileceini ileri srmek byk bir ok yaratmasa gerek, zira adndan
da anlalaca gibi grelilik kuramlarndaki son sz deildir. Ta
mamlanmamtr, nk genel greliliin aksine, ivmeli hareket ya
da ktle ekimini ele almaz.
74. Davies and Brown, The Ghost in the Atom, s. 47.
SON ARELER
203
imdi, genel grelilik kuramnn ayrntlarna girmeyeceime

sz vermitim, fakat bu yalnzca bir i monolog olduundan sade
ce birka belirgin zelliinden bahsederek bu sz biraz esnetmi
olacam. Genel kuramla tarif edilen ktle ekimi uzay-zamann
bklmesi olarak gsterilir. Gneten gelen ve dnyay yrnge
sinde tutan bir tr gizemli "uzaktan etki" (yani ktle ekimi) yeri
ne gnein uzay-zamanda bir "ukur" atn dnmeye tevik
ediliriz, gerilmi bir lastik tabaka zerinde bovling topunun yapa
ca trden bir ukur. Dnya, bklm uzay-zamanda en az di
renli bir hatt takip ederek gnein yrngesine yerleir, bovling
topunun yaratt ukur etrafnda yuvarlanan bir bilye gibi.
lke olarak, gnein (ya da herhangi bir eyin) ktle ekimsel
etkisi evren iinde sonsuza dek uzanr, ama gnein sebep olduu
uzay-zaman bklmesi gneten uzaklatka klr. Uzay-zaman iinde ktleleri saa sola sarsarak k hznda yaylan halkacklar (gerilmi lastik tabakada bovling topunu aa yukar salla
yarak elde edeceiniz trden halkacklar) halinde ktle ekimsel
etkide deiiklikler elde edilebilir; bu ktle ekimsel dalgalar Einstein'n genel kuramnn ngrd bir eydir ve ikili atarca ad ve
rilen bir sistem zerinde yakn zamanda yaplan incelemeler sonu
cu var olduu dorulanmtr. Bu sistemde birbirinin yrngesin
deki iki youn yldz ktle ekimsel ma biiminde o kadar ok
enerji kaybeder ki yrngelerini tamamlama zamanlar llebilir
derecede deiir. Yrngenin deime miktar genel kuramn n
grsyle tamamen rtr. Bu keif o kadar nemli grld ki bu
nu bulan aratrmaclar (Russell Hulse ve Joe Taylor) bu almala
rndan dolay 1993'te Nobel dl aldlar.
Fakat ktle ekimsel ma k hzyla hareket etse de bir nes
nenin ktle ekimsel etkisinin yerbilmez gibi grnd bir durum
vardr. Genel tabloda ktle ekim alan uzayda her tarafa (uzay-za
manda her tarafa) her "zaman" yaylr. Bu, bilim insanlarn ok
uzun yllardr dnem dnem endielendiren baka bir gizemle ilin
tili olabilir - yani eylemsizlik bilmecesiyle. Uzayda srtnme yok
ken bir nesneyi iterseniz baka bir iti olmad takdirde ittiiniz
ynde hareket etmeye devam eder. Bir nesnenin yn deitirmesi,
daha hzl gitmesi ya da yavalamas iin enerji gerekir. Bu o kadar
nemli bir noktadr ki Lorentz'in sabit hzla hareket eden deimez
204
gzlemci referans erevelerine genelde "eylemsizlik ereveleri"

denir. Fakat nesne, hareketinin deitiini (ya da deimediini)
nasl "bilir"?
Neredeyse bo olan bir evrende hareket anlamsz olurdu; hare
ketin kendisiyle kyaslanarak llebilecei bir referans noktas ol
mazd. Fakat, evrende baka bir parack olur olmaz hareketin k
yaslanarak llebilecei bir ey kar. Evrende sadece tek bir par
ack olsayd eylemsizlie nasl sahip olabilirdi ki? Peki sadece bir
parack daha eklemek ilk paracn tam eylemsizliinin "alteri
ni mi aar"? Yoksa eklenen parack says arttka eylemsizlik de
mi artar? Kimse bilmiyor. Fakat bildiimiz haliyle evrende gerek
nesnelerin fiili davran -itilip ekilmeye verdikleri ilk tepki- y
le gsteriyor ki, nesneler hzlarn evrendeki btn maddenin orta
lama konumuna gre "lyorlar".
Bu, AvustralyalI fiziki Emst Mach'a (1838-1916) istinaden
"Mach lkesi" olarak bilinir ve genel grelilik kuramn gelitirirken
Einstein'n zerinde nemli bir etkide bulunmutur. Burada ironik
olan ey udur ki, Einstein'n abalarna ramen genel kuram Mach
ilkesini ya da eylemsizliin kkenini gerekten aklamaz; iki kere
ironik olansa, Einstein'a ilham vermi olmasna ramen Mach'n
Einstein'n kuramn beenmemi olmasdr. Muamma zlmeden
kalmtr. tilen bir nesne nasl oluyor da o itmenin hareketini ev
rendeki btn maddeye gre nasl etkileyeceini annda hesaplyor
ve ona gre davranyor? Yine uzaktan etkinin hayaletli diyarlarna
dndk - kuantum kuramnda deil, Einstein'n kendi bayapt ge
nel grelilik kuram balamnda!
Iktan hzl haberlemeyi yasaklayan zel grelilik kuram ev
renin tamamlanmam bir kuram olarak bilinir; Bell'in de aklad
gibi, tm pratik amalar asndan ktan hzl haberlemeye izin
veren Lorentz kuramyla ayndr. te yandan, zel grelilik kura
mndan ok daha tatminkr olan ok ynl genel grelilik kuram
bir ekilde yapsnda yerbilmezlii barndryor gibidir. Ve fark etti
inize eminim, Mach ilkesinin altnda bir hakikat varsa o zaman ev
rende tercihli referans erevesi var demektir, fiziksel bir esir var
olsun ya da olmasn.
Evrenin genilediini biliyoruz. Evrendeki btn maddenin or
talama dalmnn belirttii tercihli referans erevesi, genileme
SON ARELER
205
nin btn ynlerde kusursuz bir aynlkta ilerledii erevedir. Ayn

zamanda evrenin doduu Byk Patlama'nn evreni elektroman
yetik mayla dolduran scak bir ate topu olduunu da biliyoruz.
Bu ma o zamandan bu yana souyup 3K'nin (-270 C) hemen al
tnda bir scakla sahip olan evreni bugn de hl dolduran zayf
bir radyo dalgas grlts haline gelmitir - nl kozmik mikro
dalga fon mas. Ik (btn elektromanyetik maya "k" dene
bilmesi anlamnda) tercihli referans erevesini bize kendisi salar.
Olay rgs gzel bir biimde karyor, bu temalardan bazla
rna daha sonra tekrar deineceim. Ama nce kuantum mekanii
nin eski bilmecelerine yeni bir bak.
Zaman Deneyi
Zamann doas dnyann bilimsel olarak anlalmas asndan te
mel niteliktedir. Kuantum fiziinde evrenin "llmemi" durumu
btn olas durumlarn bir st-ste-binme halidir ve fizik (ilke ola
rak) btn bu olas durumlar hesaba katmak zorundadr. Deutsch
ve bakalarnn gelitirdii birok dnya kuramnn modern versi
yonunda btn olaslklar "daima" var olduu iin evrenlerin dal
lara ayrlmas sz konusu deildir - birbiriyle tpatp ayn "bala
yan" sonsuz sayda evren vardr. Kuantum lm sreci bir evre
nin blnmesine sebep olmaz, fakat alternatif evrenleri farkl bi
imlerde deitirir nk deneyin sonucu farkl evrenlerde farkl
dr - birinde kedi yaar, komu evrende kedi ldr, fakat iki ev
rende de deney balamadan nce canl bir kedi vardr (aslnda de
ney gerekletirilene kadar iki evren birbirinden ayrt edilemez).
Bu durumda "zaman oku" sadece birok evrenin baz durumlarnn
tekilerden daha karmak olmas anlamnda vardr. Karmaklk
-pek ok farkl kuantum lmnn sonular- gelecekte yatar,
basitlik ise gemite.
Fakat pek ok parack bir arada tutulup etkileimlerine izin ve
rildiinde sistemin karmaklyla ilgili zellikler (genellikle fizi
in termodinamik adyla bilinen dalyla anlatlr) sahneye kar, i
te zaman okunun ortaya kt yer de buras gibi grnr. Klasik
rnekte, masadan den bir cam bardak yere arpnca paralanr ve
206
dmekle kazand enerji s olarak dalp yeri biraz str. Yerde

ki demenin enerjiyi krk cam paralarna verip onlar tekrar bir
araya getirip yukar iterek tekrar masann zerine sratp yeri ha
fif souttuuna hi ahit olmayz. Oysa, atom ve molekl seviye
sinde dinamik denklemleri (hem Newton hem kuantum denklemle
ri) bu ynde de gayet gzel "iler".
Karmaklk ve zaman oku sorunu ve kaostan dzenin ortaya
kma biimi zellikle Ilya Prigogine tarafndan ele alnmtr. Prigogine 1917'de Rusya'da domu ama on iki yandan itibaren Bel
ika'da yaamtr; 1977'de Nobel Kimya dl'n kazanm ve o
zamandan beri enerjisinin ounu evrenin nasl ilediinin yeni yo
rumuna adamtr. Dengesiz sistemler iin matematiksel modeller
gelitiren Prigogine'nin bu almasnn hayatn kkeni ve evrimiy
le, (belki de) ayrca kuantum lm srasnda olup bitenlerle do
rudan bir ilgisi vardr.
Prigogine'nin argmannn zne gre, karmak sistemlerin
davran temel alnarak deneysel olarak tretilmi termodinamik
yasalar hakiki gerekliktir; te yandan, birbiriyle arpp duran k
k krelerin grnte zamansal simetriye sahip davran (atom
larn davrannn naif resmi) gereklie sadece yakn bir eydir. G
rndkleri haliyle kabul edilmesi gereken, Newton yasalar (hatta
Schrdinger'in denklemi) deil, termodinamik yasalardr. Sistem
ler Newton yasalarn (diyelim ki) tamamen takip ettiinde onlara
"entegre edilebilir" denir; tek bana duran bir yldzn evresinde
ki tek bir gezegen entegre edilebilirdir, dolaysyla, ayet yrnge
yi ve gezegenin konumunu tarif eden mevcut parametreler bilini
yorsa, gezegenin konumu gelecekteki ya da gemiteki herhangi
bir zamanda hesaplanabilir. Fakat sisteme sadece bir nesne daha ek
leyip " ktleli" bir problem yaratrsanz denklemler artk entegre
edilebilir deildir.
Mesele daha fazla madde sz konusu olduunda matematik
denklemlerinin gittike zorlamas deildir; ilke olarak bile bunla
rn kesin bir zmn bulmak imknszdr. Gelecekte belli bir za
manda bu maddenin her birinin nerede olacana dair makul l
de doru olan yaklak hesaplar yapmak kk aamalarla mm
kndr. Yapmanz gereken iki maddeyi duruyor gibi dnp teki
nin onlarn birlemi ktle ekimsel etkisi altnda nasl hareket ede
SON ARELER
207
ceini zmektir. Ama onu sadece birazck oynatr, sonra "hareket

siz tutup" teki maddelerden birinin bir sonraki minik hareketini
zersiniz. Sonra bu ilemi nc madde iin tekrarlarsnz ve bu
byle devam eder. Hzl bilgisayarlara ramen bu ok bktrc bir
ilemdir, ayrca tam da doru kmaz. Aslnda gne sistemindeki
gezegenlerin yrngelerinde gayet gzel ie yarar, ama bunun se
bebi gnein gezegenlerin hepsinden (hatta hepsinin toplamndan)
ok daha byk olmas, dolaysyla da etkisinin hesaplamalara h
kim olmasdr. Eer her bir gezegen gnein ktlesi kadar bir kt
leye sahip olsayd hesaplamalar yaklak olarak bile yapmak ok
daha zor olurdu. tekileri durgun tuttuunuzda minik hareketlerini
hesapladnz her bir "gezegen"in srasna bal olarak farkl "ce
vaplar" elde ederdiniz. Aslnda, gne sistemimiz gibi karmak bir
sistemin gezegenleri yle dursun, herhangi maddenin yrn
gelerinin zamanla nasl evrileceim tam olarak tahmin etmenin hi
bir yolu yoktur - keza, bu yrngelerin gemiten evrilerek bugn
olduklar hale nasl geldiklerini tam olarak hesaplamann da bir yo
lu yoktur.
Etkileim iinde olan sadece nesne olduunda bile bu byledir. Hatrlarsanz bir kedide sadece tane deil 1026 "parack"
bulunuyor! Kuantum kuramnn gzel, zamansal olarak simetrik
denklemleri etkileim iinde olan iki- varla uygulanabilir, fa
kat Prigogine'ye gre "entegre edilemezlik" herhangi bir gereki
karmak sistem iin temel bir zelliktir. Eer bir ey entegre edi
lebilir deilse, ilke olarak bile olsa gemiini takip etmek iin za
manda geriye sarlamaz. Krk cam bardak tekrar eski haline geti
rilemez, yerdeki atomlar sourken ona enerji pompalamak iin i
birliine giriseler bile.
Bir anlamda Prigogine'nin yaklam orijinal Kopenhag Yorumu
gibi bir eyi tekrar gndeme getirir. Fizikte nemli olan eyler, der
Prigogine, gerek, "klasik" cihazlarla yaptmz lmlerdir (Geiger sayac ve dierleri), ama cihazn iinde olanlar ancak yaklak
olarak anlayabileceimiz bir eydir. Alastair Rae'nin dedii gibi:
Tanm gerei, tespit edilmemi hibir tersinir, saf kuantum "olayf'yla
karlamadk. ... Klasik fizik yasalar, olaylar tersinir olsa da, ne meyda
na gelmi olduu hakknda konumann daima mmkn olduu ynnde
ki sorgulanmam varsayma dayanarak kurulmutur. Einstein'n grelilik
208
kuram bile geni lde, tersinmez lm ilemleri olduklar gayet ak

olan sinyal gnderimi ilemlerine atfta bulunur. Belki de olas gzlemler
diyarndan tersinir srelere giden bir senaryo yazmaya alrken, model
lerimizin dalga-parack ikilii ve EPR deneylerinde gzlemlenen uzamsal
yersizletirme gibi bariz elikiler iermesine pek armamamz gerekir.75
Bunlar merak uyandran yeni fikirler, herkes tarafndan kabul

edilmi olmaktan ok uzak olsalar da nmzdeki yirmi-otuz sene
iinde u ya da bu ekilde tartlacaklar ve gelitirilecekleri kesin.
Kopenhag Yorumu'nda nemli olann -b ir Mlm"n kuantum dn
yasnn hangi yne srayacana karar verdii noktann- evrende
tersinmez bir deiimin (mesela bir kedinin lm ya da daha sra
dan bir rnekle, bir kayt cihaznda kalemin brakt iz) kurulmas
olduu olasl zerine vurgu yaplr. Buradaki prz bence Rae'
nin szn ettii o EPR deneylerinde gzlemlenen yerbilmezliin
burada gerekten tatminkr bir aklamasnn olmamasdr. Kuan
tum dnyasnn bizi artmasn beklememiz gerektiini sylemek
gzel ho da, Prigogine'nin yaklamnda kendi bana bir yerbil
mezliin belirtisi yoktur, oysa (iki delik deneyinde ve Aspect dene
yinde ortaya kan) yerbilmezlik kuantum gizemlerinin tam da can
damardr. Cambridge niversitesi'nden Nobel dll fiziki Brian
Josephson'n belirttii gibi, Bell eitsizliinin gerek dnyada ihlal
edildiinin deneysel kant, son zamanlarda fizikteki en nemli ge
limedir.76 Ne var ki, lme eyleminin tarifini nasl yorumlarsanz
yorumlayn A fotonu zerinde yaplan bir lmn evrenin teki
ucunda bulunan B fotonunun durumunu annda belirledii hl bir
gerektir.
Yani Prigogine'nin yaklam hl benim iin en uygun seim
deil. Fakat tersinirlik sorununun ve baz temel denklemlerin za
man simetrili davrannn, kuantum gerekliinin iyi anlalmas
n salamakta kilit neme sahip olduuna katlyorum. Rae, Prigogine'den gayet yerinde bir alnt daha yapar: "Temel bir parack,
isminin aksine, 'verilmi bir nesne deildir; onu bizim ina etme
miz gerekir."77
75. Rae, Quantum Physics, s. 109.
76. Aktaran Davies ve Brown, The Ghost in the Atom, s. 45; tam kaynak ve
rilmemi.
77. Aktaran Rae, Quantum Physics, s. 109; tam kaynak verilmemi.
SON ARELER
209
Burada nemli olan u ki, kuantum dnyasna dair bildiimiz

her ey gndelik hayattaki eylerin gzlemlerine ve sonu karma
lara dayanyor. Fizikiler modelleri dikkate alr, bunlarn temel ger
eklie yakn tahminler olduunu umarlar. Fakat sk sk o model
lerle gereklii birbirinden ayrt etmeyi unuturlar; bu arada nyar
glarmz ve kltrel etkiler de dnyann ileyiine ilikin dnme
biimimize yn verir. Kuantum dnyas hakknda gerekten ne an
ladmz (tabii bir ey anlyorsak) deerlendirmek iin "anlamak"
tan kastmzn ne olduunu anlamaya almamz gerekir. Merak
etmeyin; gizemciliin, felsefenin ve psikolojinin bulank sularna
dalyor deilim. Ama yine de raftaki eitli kuantum gereklikleri
ni deerlendirip en cazip teklifin hangisi olduunu ve bunun nede
nini belirlemeden nce eyler hakknda nasl dndmze ge
nel olarak bakmamz yerinde olur.
Beinci Blm
eyler Hakknda Dnmek

Hakknda Dnmek
Fizikilerin dnyas fotonlardan yaplmtr. Bu, iki bakmdan do

rudur. Birincisi, gndelik eyler atomlardan yaplmtr. Yakn ev
remizi ve vcudumuzun ileyiini anlamak iin daha incelikli var
lklar bo yere dert etmemize gerek yoktur. Fakat atom elektroman
yetik kuvvetlerle -foton alverii sayesinde- bir arada tutulan nere
deyse tamamen bo uzaydr. Pozitif ykl tipik bir atom ekirdei
nin ap 1015 metredir, ama atomun kendisi yz bin kere daha b
yk olup ap O"10 metredir. Eer ekirdein ap 1 cm olsayd, e
kirdekten onu evreleyen elektronlarn bulunduu d kabua olan
mesafe bir kilometre olurdu. Atomun d yz, yani teki atomlarla
etkiletii ksm, KED'in ileyiiyle uygun olarak elektromanyetik
kuvvetin bir arada tuttuu saf elektrikten -elektronlardan- ibarettir.
Bu kelimeleri yazdm bilgisayar bana kat bir nesne gibi geli
yor; ama aslnda birbirinden ok mesafeli birka minik kuantum
varln birletiren bir elektromanyetik kuvvetler adr - etkile
im iindeki fotonlar kafesidir. Fakat bilgisayar kat bir nesne ola
rak 'hissetmekken ya da onu sreen bir varlk gibi "grmekken
ne kastediyorum?
Bir eye dokunup onu hissettiimizde -parmaklarmla klavye
nin tularna dokunduumda parmaklarm bir tepki hisseder- ger
ekte hissettiimiz ey o nesnedeki elektron bulutuyla parmak u
larmzdaki elektron bulutu arasndaki etkileimlerdir. Bunlar fotonlar ieren elektromanyetik etkileimlerdir. eylere baktmz
da tabii ki onlar gzlerimizdeki foton ve atomlar (daha dorusu o
atomlarn d ksmlarndaki elektronlar) arasndaki etkileimler
araclyla grrz. Ne hissettiimize ve grdmze (ya da iit-
EYLER HAKKINDA DNMEK
211
tiimize, kokladmza, tattmza) ilikin mesajlar beyne ular

ken, elektrik darbesi kullanan sinir alarndan geer. Daha nce
grdmz gibi bu sinir darbeleri sinaps denilen aralklar geer
ler, bunu yapabilmek iin de kimyasal tepkimeleri harekete geirir
ler. Fakat kimyasal tepkimelerin kendileri atomlarn d ksmlarn
daki elektronlarn yer ald srelerden ibaret olup elektromanye
tizmann kuantum sreleriyle ynlendirilirler. Beyinlerimizin ile
yii de ayn trden bir kimyaya baldr - yani foton alveriine.
Bu snrlamalarla bile insan duyular atom iindeki kuantum dn
yasn aratrmak iin uygun deildir. Paracklarn dorudan grl
mesi, tadlmas, koklanmas ya da dokunulmas mmkn deildir;
daha ziyade etkileimleri az ok karmak makineler yardmyla iz
lenir ve zellikleri bir kadrandan ya da fotoraftaki izlerden veya
bilgisayarn sayd saylardan okunarak karlr. Manyetik bir alan
da hapsedilmi tek bir atomu "grmek" artk mmkn dediimizde
bile aslnda sylemek istediimiz doru yerden doru rengin
n grdmzdr. Bu k, atom adn verdiimiz ve duyularmza
yardmc olan u ya da bu tr bir makineyi kullanarak yaptmz
pek ok deney ve gzlemle yapsn karsadmz bir varln mev
cudiyeti olarak aklanr. Bizim atom dediimiz varlk aslnda ger
ekliin kuramsal bir modelidir. Atomu oluturan eyler hakknda
sylediklerim -pozitif ykl ekirdek, elektron bulutu, foton alve
rii- hem gemi gzlemleri aklayan hem de gelecekteki deneyler
de neler olacan nceden tahmin etmeyi mmkn klan, kendi iin
de tutarl bir hikyenin parasdr. Fakat atomun ne "olduu" hakkndaki anlaymz son birka yzylda defalarca deimitir ve fark
l balamlarda farkl resimler (farkl modeller) bugn hl ie yarar.
"Atom" adnn kendisi eski Yunandan, maddenin nihai, blne
mez paras fikrinden gelmektedir. 19. yzyln sonuna gelindiin
de atomlarn blnmez olmad ve atomlardan paralar (elektron
lar) koparlabildii gsterilmiti. Daha sonra, ekirdein merkezde
durduu ve elektronlarn da adeta gnein etrafndaki gezegenler
gibi onun evresinde yrngelendii bir atom modeli gelitirildi.
Bu model elektronlarn bir yrngeden tekine "srama"sn, bu
nu yaparken elektromanyetik enerji sourmasn ya da yaymasn
ve bir tayfta o tr bir atoma (elemente) has izgiler yaratmasn h
l gayet gzel aklamaktadr. Ama daha sonra elektronlar dalga
212
ya da olaslk bulutlar gibi tanmlamak moda oldu (nk bu fikir

ler atomlarn davrannn aksi halde muammal grnen zellikle
rini aklayabiliyordu) ve kuantum fizikileri iin eski yrngesel
modelin yerini ald. Ama bu illa da atomlarn "gerekten" elektron
olaslk bulutlaryla evrili olduu ya da teki btn modellerin ge
ersiz olduu anlamna gelmez.
Fizikiler bir gazn gndelik anlamda tamamen fiziksel davra
nyla -m esela bir kabn eperlerine uygulad basnla- ilgile
nirken gaza kk, sert bir "bilardo topu" muamelesi yapmaktan
memnundurlar. Kimyaclar bir maddenin bileimini belirlemek iin
kk bir numune yakp tayfta beliren izgileri analiz ederken elekt
ronlarn ekirdek etrafnda yrngelendii "gezegen" modeliyle d
nmekten gayet mutludurlar. Ne var ki Nick Herbert, Quantum Re
ality (Kuantum Gereklii) adl kitabnda, kendisinden beklenme
yecek biimde bu modeli reddeder:
Olum bana dnyann neyden yapldn sorduunda kendimden ga
yet emin bir ekilde maddenin temelde atomlardan yapldn sylyo
rum. Fakat, bana atomlarn nasl bir ey olduunu sorduunda, hayatmn
yarsn bu soruyu aratrarak geirmi olmama ramen cevaplayamyorum. Lise rencilerine atomun popler gezegen modelinin resmini izdi
imde -atom gereklii "uzman" olarak- kendimi nasl da sahtekr hisse
diyorum; onlarn dedelerinin zamannda bile bunun bir yalan olduu bili
niyordu.78
Peki yalan myd? imdi yalan m? Hayr! En azndan dier

atom modellerinden daha fazla deil. Herbert kendine, o dedelere
ve genel olarak fizikilere fazla acmasz davranyor. Gezegen mo
deli kendi snrlamalar iinde hl tamamen tatminkr biimde i
liyor, tpk bilardo topu modelinin kendi snrlar iinde gayet iyi i
lemesi gibi. Btn atom modelleri atomlar hakknda tek, emsalsiz
hakikati temsil etmedii anlamnda yalandr; fakat btn modeller
dorudur ve ie yarar, yeter ki atom dnyasnn baz yanlarn kav
ramamza vesile olsun.
Mesele sadece atomun "gerekten" ne olduunu bilmiyor olma
mz deil, atomun "gerekten" ne olduunu hi bilemeyecek olma
mzdr. Sadece bir atomun neye benzediini bilebiliriz. Onu eitli
78. Herbert, Quantum Reality, s. 197.
213
yollarla inceleyip baz artlarda bir bilardo topu "gibi" olduunu

buluruz. Baka bir biimde aratrrz ve onun gne sistemi "gibi"
olduunu buluruz. Baka birtakm sorular sorarz ve evresi bula
nk bir elektron bulutuyla kapl pozitif ykl bir ekirdek "gibi" ol
duu cevabn elde ederiz. Bunlarn hepsi atomun ne "olduunun"
tablosunu izmek iin gndelik hayattan tadmz resimlerdir.
Bir model yani bir resim olutururuz; ama ounlukla ne yapt
mz unutuveririz ve bu resimle gereklii kartrrz. O zaman bir
modelin btn artlarda uygulanabilir olmad ortaya karsa,
Nick Herbert gibi saygn bir fiziki bile kp bunu "bir yalan" ola
rak adlandrma tuzana debilir.
Fizikilerin kuantum dnyasnn modellerini kurma biimleri
gndelik tecrbelere dayanr. Syleyebileceimiz tek ey atomlarn
ve atomalt paracklarn nceden bildiimiz bir ey "gibi" olduk
lardr. Hayatnda hi bilardo topu grmemi birine atomlar bilar
do topu gibi diye tarif etmenin ya da gne siteminin nasl iledii
ni bilmeyen birine elektron yrngelerini gezegen yrngeleri gibi
aklamann hi yarar yoktur.
Analojiler ve modeller tamamen dngsel de olabilir, mesela
bir kristal kafes iinde atomlarn birbirleriyle etkileimlerini ak
lamaya altmzda olduu gibi. Byle bir kristalde atomlar elek
tromanyetik kuvvetlerle geometrik bir dizi ierisinde yerlerinde tu
tulurlar. Atomlardan biri yerinden edilecek olursa, komu atomlar
da ieren elektromanyetik etkileimlerle tekrar yerine itilip ekilir.
Btn atomlarn yan balarndaki komu atomlara kk yaylarla
balandn hayal etmek faydal bir analoji olabilir. Atomlardan
biri konumunu deitirirse elektromanyetik kuvvetler sanal yaylar
gibi davranr; bir yandaki yaylar gerilip atomu tekrar yerine eker
ken teki taraftaki yaylar skr ve bylece atomu tekrar yerine iter.
Elektromanyetik kuvvetin bu artlar altnda bir yay gibi altn
gsteren iyi bir'modele rastladk galiba.
Peki yay nedir? En yaygn gndelik eidiyle yay sarmal ya da
burmal ekle sokulmu bir metal parasdr. Spiral biimindeyken
gerekten de kurmal bir mekanizmann (fizikilerin gereklik mo
delinin temel rnei) bir bileeni olabilir, ki bu da analojiyi daha
cazip hale getirir. Biz yay ittiimizde o da geri iter; ektiimizde o
da geri eker. Ama neden? nk elektromanyetik kuvvetle bir ara
214
da tutulan atomlardan meydana gelmitir! Bir yay ektiimizde ya

da ittiimizde hissettiimiz kuvvetler elektromanyetik kuvvetler
dir. Dolaysyla, bir kristaldeki atomlarn arasndaki kuvvetler k
k yay gibidirler dediimizde, elektromanyetik kuvvetler elektro
manyetik kuvvetler gibidir demi oluruz.
Atomlar o kadar bildik kavramlar ki, bu rnekte de grld
gibi onlar sz konusu olduunda bu modelleme srecini i banda
grmek bazen zordur. Fizikilerin atomalt dnyasnn standart mo
delini nasl ina ettiklerine baktmzda durum ok daha ak g
rlr: Burada ounlukla sadece gndelik hayattan trettikleri ana
lojileri kullanmayp gereklie ilikin gndelik algmzdan yola
karak ikinci elden trettikleri analojileri kullanrlar. ekirdein (ato
mu basite tarif etmek asndan pozitif ykl bir bilardo topu gibi
grlebilir) iinde, bir anlamda elektron "gibi" paracklar ve elekt
romanyetizma gibi ileyen kuvvetler buluruz. Fakat elektronlar ve
elektromanyetizmann kendileri gndelik hayattaki eyler "gibi" ta
rif edilir - bilardo topu ya da bir glckteki dalgalar, vb. Gereklik
biz ne istersek odur - modeller gzlemleri aklayabildii srece
iyi modellerdir. Fakat elektronlarn ve protonlarn zeki bilim insan
lar ksn da onlar "kefetsin" diye atomlarn iinde uzanp kefe
dilmeyi bekledikleri gerekten doru mu? Yoksa daha ziyade, kuantum seviyesindeki gerekliin temelde alglanamayan yanlar in
sanlara kolaylk olsun diye kutulara konup "proton" ve "kuark" gi
bi adlarla m etiketleniyor?
Kuarklar na Etmek
Bu sorunun cevabn Edinburgh niversitesinden Andrew Picke
ring mthi kitab Constructing Quarks'ta. (Kuarklar na Etmek)
veriyor. Kitabn nsz'nde yle sylyor: "Burada savunulan g
r kuarklarm gerekliinin parack fizikilerinin uygulamalar
nn sonucu olduudur, tersi deil." Kitaba adn veren budur; ben de
onun argmanlarnn zetini vermek iin bu ksmn baln kitap
tan aldm.
ou fizikinin onaylad standart gereklik modeli gndelik
hayattaki dnyay esas itibariyle drt tr parack ve drt tr kuv
vetten meydana gelmi olarak grr. Genel manzara biraz karma
215
ktr nk paracklar (geri kuvvetler deil) iki kere oalp bir

birine ok yakn zelliklere ama farkl ktlelere sahip "kuak"
meydana getirirler. Fakat sradan atomlar sz konusuyken drt "birinci-kuak" parack her eyi aklamaya yeter. Elektronun kendi
si bu "temel" paracklardan biridir ve elektronla balantl olarak
ntrino denilen bir parack vardr; birlikte "leptonlar" oluturur
lar. Fakat, protonlar ve ntronlar, yani ekirdein "iindeki" para
cklar, gerekten temel paracklar olarak dnlmez. Onlar kuarklardan meydana gelmi olarak grlrler. Kuarklarn ise temel
olduu dnlr ve ilk kuakta (iki birinci-kuak leptonun mua
dilleri) iki tr halinde ortaya karlar, "yukar" ve "aa". Bu isim
lerin hibir nemi yoktur; fizikilerin kulland etiketlerden iba
rettirler; bu iki kuark mesela "Alice" ve "Bob" diye de pekl ad
landrlabilirdi.
Standart modele gre bir proton iki yukar kuark ile bir aa
kuarktan meydana gelir ve drt temel kuvvetten biri tarafndan bir
arada tutulur. Ntron ise iki aa kuark ile bir yukar kuarktan olu
ur ve onlar da benzer ekilde bir arada tutulur. Yukar kuarklarn
her biri (baka zelliklerinin yan sra) bir elektronun elektrik y
knn te ikisine eit bir pozitif yk, her bir aa kuark da elekt
ronun stndeki ykn te biri byklnde negatif bir yk ta
dndan, ntronun toplam yk olmayp (2/3 - 1/3 - 1/3 = 0)
elektriksel olarak ntrken, proton bir birimlik pozitif bir yke (2/3
+ 2 / 3 - 1 / 3 = 1 ) sahiptir.
Kuarklar bir arada tutup proton ve ntronu oluturan ve proton
larla ntronlar bir arada tutup ekirdekleri oluturan gl kuvvet
ler gibi, bir de radyoaktiflikten sorumlu zayf bir kuvvet vardr (ki
mantkl bir ekilde "zayf kuvvet" diye bilinir). teki iki temel
kuvvet ktle ekimi ve elektromanyetizmadr. Kuarklar elektronlar
"gibi"dir, gl ve zayf kuvvetler elektromanyetizma "gibi"dir ve
bozon ad verilen, fotonlar "gibi" olan paracklarn alverii ile
hareket ederler. Pek ok bakmdan basit ve cazip bir tablodur bu,
tahmin etme asndan da deneysel testlerle teyit edilmi bir verim
lilie sahiptir. Newton bunu kesinlikle onaylard. Fakat fizikiler
atomalt dnyasnn bu modelini nasl kurdular?
Pickering'in vurgulad noktalardan biri hibir kuramn m
kemmel olmaddr. Aslnda ilke olarak her biri belli bir grup de
216
neysel olguyu aklayacak pek ok kuram oluturulabilir. Fiziki

lerin iyi kuramlar kt kuramlardan ayrma yollarndan biri en az
varsaymla en ok olguyu aklayanlar semektir - fakat Drdn
c Blm'de grdmz gibi yine de aklamalar arasnda bir ter
cih yapmak durumunda kalabilirsiniz. Baz kuramlara tekilerden
daha az makul gzyle baklr ve bu ekilde elenirler. Fakat makullkten bahsetmek bir yargy ima eder - ve kuantum yorumlar r
nei bir kere daha bilimsel yarglarn bile nasl kiisel ve yanl ola
bildiini gsterir. En nemlisi de, bilim tarihi boyunca hibir tek
kuram btn olgular aklayamamtr. Pek ok fiziki byle bir
her-eyin-kuramn (HK) aradklarn iddia ederler; fakat eer ta
rihten ders alnacak olursa, byle bir aray sonuta baarsz ola
caktr. Kuramla deneyler arasnda daima anlamazlk alanlar var
dr ve burada bir kere daha, uyumazlardan hangilerine tolerans
gsterilebileceine ve hangilerinin belli bir kuramn dn ilan
ettiine karar vermedeki znel tercih unsurunu grrz.
Zira deneyle kuram arasnda, deneyin kendisinin yanlgya ak
olmasndan dolay bir uyumazlk kmas gayet mmkndr. Bir
deneyin sonucunun bilim insanlar tarafndan yorumlanma biimi
(zellikle de proton iindeki yapnn incelenmesi iin yaplan de
ney trlerinde) byk lde deneyin nasl ilediinin kuramsal
olarak anlalmasna baldr. Kuramdaki bir kusur deneyin kendi
sindeki (ya da en azndan bizim deneyi anlaymzdaki) bir kusur
da kendini gsterebilir. Yine, fizikilerin ltkleri eyin ne olduu
na karar vermeleri gerekir. Pickering'in belirttii gibi, parack fizi
i trnde bir disiplinde bitip tkenmeyen bir arka plan "grlt
s" sorunu vardr. Deneycilerin gzlemlemeye altklar etki t
rn taklit eden baka olaylar meydana gelmekte ve bunlarn elen
mesi gerekmektedir. Bu tpk bir radyonun arka plandan gelen g
rltsnn (yani "parazit"in) kaldrlmas ve duymak istediiniz
sinyal iin radyo istasyonunun doru ayarlanmas gereklilii gibi
bir eydir - hatta fizikiler aratrmaya altklar zellikten "sin
yal" diye sz ederler ve arka plandaki parazite de "grlt" derler.
Her grlt izini silmek mmkn deildir, dolaysyla yine gerekli
amalar iin deneyin "yeterince iyi" olduu hakknda znel bir yar
gda bulunmak gerekir, kalan grlt de gz ard edilebilir.
Fakat baar baary dourur. Bir kere bir kuramn her eyi "iyi"
217
tarif ettii ortaya karsa (ya da yle alglanrsa), rakip kuramlar

kenara iter ve onlara artk kimse bakmaz. Ik kuramlarnn bana
da bu gelmitir. Newton'dan sonra parack kuram bir yzyl h
km srm; Young ve Fresnel'in, ardndan da Maxwell'in alma
larndan sonraysa dalga kuram parack kuramn kenara itmitir.
Ne var ki bugn iki kuram da iyi birer model olarak kabul ediyo
ruz. Kuark kuram n dalga-parack kuram kadar gelimi de
ildir. "Kuark ve benzerlerini gerek varlklar olarak yorumlaya
rak," diyor Pickering, "kuark modellerinin seim i... sorunsuz ola
rak gsteriliyor; kuarklar gerekten dnyann temel yap talarysa,
alternatif kuramlar aratrmay kim ister ki?" - alternatif kuramlar
ayn zamanda btn deneysel sonular aklayabilse bile, ki bu da
pekl mmkn.79 Pek ok fiziki standart modelin sadece bir mo
del olduunu unutma tehlikesiyle kar karya. Protonlar kuark
ieriyormu gibi davranrlar; ama bu, kuarklarm "gerekten var ol
duunu" "ispat etmez".
William Poundstone 1988'de yaymlanan Labyrinths of Reason
(Akim Labirentleri) adl kitabnda yle sylyor:
Bilim insanlar kafada canlandnlamayan terimlere kar dikkatli ol
maldr. Kuarklar protonlann, ntronlarn ve baka atomalt paracklarn
derinliklerinde bulunan farazi varlklardr, deniyor. Kuarklar gereklere
terstir: Tek bana bir kuark asla gzlemlenmedii gibi, (pek ok kuram
dahilinde) tek bana bir kuark imknszdr. Kuarklar protonun paralan
mas halinde oluturaca eylerdir, tabii paralanabilirse, ki paralana
maz ... acaba [kuarklarn varsaylan zellikleri] henz anlamadmz ba
sit bir gerekliin yapay karmaas olabilir mi diye dnyor insan. Muh
temelen bir gn birisi eylerin gerekten nasl olduklarn bulacak ve u
anki fiziin bu gereklii tarif etmenin zorlama bir yolu olduunu fark
edeceiz. ... Cevap gklerde deil, kafalarmzda.
Fakat Poundstone fiziin ne olduu konusunu anlamada daha

yan yolda. Protonlarn, ntronlarn ve baka atomalt paracklarn
da ayn zamanda kafalarmzdan gereklie modellerimizle yanst
tmz farazi varlklar olduunu gz ard ediyor. Evet, imdi gele
neksel olarak kuark modeli erevesinde aklanan fiziksel feno
menler seviyesinde olup bitenlerin daha basit bir modeli olabilir;
fakat bu, eylerin gerekten nasl olduunu gstermez, gerekliin
79. Pickering, Constructing Quarks, s. 7.
218
baka bir modelidir, tpk Maxwell dalga denklemlerinin ve Einstein'n fotonlarnn ikisinin de k fenomeniyle temsil edilen ger
ekliin iyi modelleri olmas gibi. Tpk atomun hem bilardo topu
modelinin hem de "gezegen modelinin hangi problemi zmeye
altnza bal olarak iyi birer model olmas gibi.
Sylediim gibi, fiziin tamam kendi duyularmzla yoklayamadmz alanlarda neler olup bittiini aklamak iin analoji ve
model oluturma srecine dayaldr. 1960'lar ve 70'lerde parack
dnyasnn standart modelini gelitirmede kaydedilen byk aa
ma iki kilit analojiden kar. Bir tanesi proton ve ntronlardan olu
an ekirdek modelini esas alp kuarklardan oluan proton ve nt
ron modelini tasarlamtr. Dieri de elektromanyetik kuvveti foton
alverii olarak aklayp fotonvari paracklarn alveriinden
kaynaklanan bir kuark-ii kuvvet tasarlamtr. Kuantum elektrodi
namiiyle (KED) kurulan analoji o kadar hassas, o kadar llp bi
ilmitir ki bu gl (ya da "renkli") etkileimin standart kuramna
kuantum kromodinamii, yani KKD ad verilmitir - "kromo" n
k burada yer alan baz paracklara renk adlar taklmtr, "aa"
ve "yukar" kuarklarda olduu gibi keyfi bir adlandrmadr bu, yok
sa gndelik hayattaki anlamyla paracklarn "gerekten" renkli
olmasndan deildir.
Fakat kuark kuram bir rpda tam tekmil sahneye frlayp b
tn muhalefeti bir kenara itmedi. Fizikilerin yanna neredeyse on
lar hi istemeden yava yava sokuldu. ki kuramc 1960'larn ba
larnda yaklak ayn zamanda birbirinden bamsz olarak bu fikir
le kageldi; fakat ikisi de bu yeni kuram iin ikna turlarna kma
d. Kuark kuramn nerenlerden biri (1929 New York City doum
lu) Amerikal fiziki Murray Gell-Mann'd. "Kuark" adn Joyce'un
Finnegans Wake (Finnegan'n Uyan) adl romanndaki bir dize
den alan da odur. Kaliforniya Teknoloji Enstits'nde alyordu
ve o civarda bilinen en byk kuramclardan biri olarak zaten isim
yapmt. Fizikilerin bildii paracklar zelliklerine gre grup
landrma ve kefedilecek paracklarn zellikleri hakknda tah
minlerde bulunma konusunda baarl teebbslerde bulunmutu.
Tpk Dmitri Mendeleev'in 19. yzylda kimyasal elementleri peri
yodik cetvelde gruplandrp kefedilmeyi bekleyen elementlerin
zelliklerini tahmin etmesi gibi - ite analojinin gc ve bilimin ge
219
leneksel doas hakknda bir rnek daha.

Bu rnt arama abas proton ve ntronlarn pek ok zellik
lerinin farkl ekillerde dzenlenmi temel lklerle (imdi kuark
dediimiz eylerle) aklanabileceinin fark edilmesini salad.
Gell-Mann fikrini 1964'te neredeyse utanarak iki sayfalk bir ma
kaleyle Physics Letters dergisinde yaymlad. Teredddnn -v e
pek ok fizikinin kuark fikrini yllarca ciddiye almadaki gnl
szlnn- bir sebebi l paracklarn elektrondaki ykn bel
li bir kesrinde elektrik ykne sahip olmas gerektii fikriydi. Oy
sa elektronun yk o sralarda "mmkn olan en kk" yk biri
mi olarak kati bir ekilde belirlenmiti. Bugn kimse kuarklarn
elektrondaki ykn te ikisine ya da te birine sahip olmasndan
rahatszlk duymaz, fakat 1964'te bunun imknsz olduunu "her
kes biliyordu". Dolaysyla Gell-Mann makalesini neredeyse kendi
nerisini inkr ederek bitiriyordu. z itibariyle sylediine gre
protonlarn ve ntronlarn zelliklerini bu kadar net bir ekilde
aklayabilen lkler aslnda sadece matematik aygtlaryd, pro
ton ve ntronlarn baz zelliklerini anlamada bir vasta yani. So
nucu yle zetliyordu:80
Kuarklarn (sonsuz ktle limitinde olaca gibi tamamen matematiksel
varlklar deil de) snrl ktleden oluan fiziksel paracklar olduunu
varsayarak nasl davranacaklar hakknda speklasyon yapmak elenceli
bir e y .... En yksek enerjili hzlandrclarda -1/3 ya da +2/3 ykl karar
l kuarklar ve/veya -2/3, +1/3 ya da +4/3 yknde kararl dikuarklar ara
mak gerek kuarklarn var olmad konusunda bizi temin etmeye yardm
c olacaktr.
Kuarklar "icat eden" kuramc bile bunlarn hayal rn olduu

ve gerekten var olmadklar konusunda iinin rahatlatlmasn is
tiyor. Bu aslnda ilk bakta grnd kadar tuhaf deil. GellMann'm kuarklarn "kefi"ne yaklam olduka matematikseldi ve
daha ok konuyu bilene hitap ediyordu; denklemlerin belli zellik
lerinin proton ve ntronlarn sanki lklerden oluuyormu gibi
ele alnmasyla aklanabileceini bulmutu, fakat meselenin mate
matik yanndan balam, bu lklerin fiziksel olarak gerek par
acklar olduu dncesiyle yola kmamt.
80. Physics Letters 8 (1964), s. 214.
220
Kuarklar icat eden teki kuramc kendi buluundan nispeten da

ha az kukuluydu, ama bu fikri yaymann kariyerinin gelecei a
sndan pek iyi olmayaca kansna varmt. George Zweig 1937
de Moskovada domu, fakat daha sonra ABDye geip 1959'da Mi
chigan niversitesi'nde Fen alannda lisans eitimini tamamlaya
rak CalTech'te aratrmaya balamt. Yola deneyci olarak koyul
mu, fakat baarsz yln ardndan kuram alanna geip Richard
Feynman'n danmanlnda doktoras iin almaya balamt.
Gell-Mann gibi o da proton ve ntron gibi paracklarn, "aslar" de
dii baka paracklarn l bileimi gibi ele alnarak aklanabi
leceini fark etmiti. Fakat belki nispeten daha gen ve parack fi
zii oyununda yeni olduu (dolaysyla da gelenek etkisinde daha
az kald) iin ihtiyat elden brakp bu varlklar fiziksel olarak
gerek paracklar gibi grmeye daha meyilliydi.
Zweig 1963'te CERN'e, Cenevre'deki Avrupa parack aratrma
merkezine geti. Tezini orada tamamlayp kefini yaymlamak ze
re yazd. "K eif makalesi 1964'te yaymland; bu makalede Zweig
u sonuca varyordu: "Soruna son derece ilkel biimde yaklama
mz gz nne alrsak elde ettiimiz sonular olduka mucizevi
grnyor."81
Fizik camiasnn byk ksm hemfikir grnyordu. Zweig
kavray iin takdir edilmek yle dursun, atlak olarak nitelendi
rilmenin eiine gelmiti. 1980'de uluslararas bir konferansta y
le konutu:
Kuramsal fizik camiasnn as modeline tepkisi genel olarak yumuak
deildi. CERN raporunu istediim formda bastrmak o kadar gt ki so
nunda uramay braktm. nde gelen niversitelerden birinin fizik b
lm beni ie almay dnrken onlannj kdemli kuramcs, btn ku
ramsal fiziin en saygn szclerinden biri, bir faklte toplantsnda as
modelinin bir "arlatan" ii olduunu ateli bir ekilde iddia ederek bu ata
maya engel oldu.82
Oysa Zweig, Gell-Mann'n aksine, CERN "prova basks" haline

gelen 24 sayfalk ilk yazsnda lkler fikrinin nemini geni ay
81. CERN prova basks, say 8182/TH401.
82. Baryon W , N. Isgur (haz.), Toronto: University of Toronto Press, 1981,
s. 439.
221
rntlarla, dzgn bir biimde ortaya koymutu.

Adaletsizlik bununla da kalmamt. Gell-Mann temel parack
lar ve etkileimlerine ilikin keif ve katklarndan dolay 1969'da
Nobel Fizik dl'n ald. dl kukusuz hak ediyordu, fakat
1969'a gelindiinde bile kuark kuram daha tam tesis edilmemiti
ve dln gereke ksmnda bu almadan sz edilmiyordu. Kuark
kuramnn standart modelin bir paras olarak kabul edildii zama
na gelindiinde, Gell-Manna pastadan bir dilim daha vermek uy
gunsuz kaacakt. te yandan Nobel Heyeti muhtemelen GellMann da iine katmadan Zweig tanyamayacaklarn hissetmiti.
Kuarklarm gerek olabileceini ilk ileri sren ve ierimlerini ilk kez
ak seik ayrntlarla anlatarak parack fiziinin standart modeli
ne giden yolu gsteren adamn Nobel dl almam olmas dpe
dz anormal bir durum. Ama zaten kimse Nobel dllerinin tama
men adilane ve illa ki aklc gerekelerle verildiini iddia etmiyor.
Kuark kuram ancak parack arpmalarn (protonlara arpt
rlan elektronlar ve birbirine arptrlan protonlar) ieren deneyler,
protonun iindeki yapy gstermeye baladktan sonra daha ciddi
ye alnmaya balamtr. Fakat ilk bakta grld gibi kolay bir
ey deildir bu, zira protonlar yap olarak elektronlardan daha kar
maktr, ister kuarklardan yaplm olsun ister olmasn (aadaki
i yap konusu ntronlar iin de geerlidir, fakat deneyler fiili ola
rak protonlarla gerekletirilmitir nk elektrik ykleri bize man
yetik alanlarla ekilebilme ve yksek enerji seviyelerine karta
bilme frsatn sunar).
KEDde elektrona nasl bakldn bir hatrlayalm: fotonlar,
elektron-pozitron iftleri ve dierlerinden oluan bir "sanal bulut
la evrili bir nokta. Elektronun manyetik momenti bu tr daha da
karmak ("st seviye") olaslklar hesaba katarak muazzam bir
hassasiyette hesaplanr karmaklk arttka hesapta kk bir d
zeltme yaplr. Proton pozitif yk tadndan bu tr elektroman
yetik etkileimlerde o da yer alacaktr. Ayrca elektronun manyetik
momentinin hesapland gibi hesaplanabilen bir manyetik momen
ti vardr. Fakat elektronun aksine proton gl kuvveti de "hisse
der". Fizikiler gl kuvvetin kuarklar arasndaki etkileimi ier
diini daha anlamadan nce bile, ekirdei bir arada tutmak iin
protonlarla ntronlar arasnda etkili olduunu biliyorlard ve baz
222
zelliklerini aratrabilmilerdi. KED'le analoji kurarak protonun

baka paracklardan oluan bir bulutla evrili olmas gerektiini
kefettiler. Bunlarn iinde proton-kar-proton iftleri, ntron-kar-ntron iftleri ve mezon denilen kuvvet tayclar (fotonlarn
gl alan dengi) bulunuyordu. Fakat arada ok nemli bir fark
vardr. Gl alanda bu fazladan etkiler, iler daha karmaklatk
a -hesaplamann yksek seviyelerinde- klmez. Yksek seviye
etkileri kk bir dzeltme olmak yerine "gerek" protonun kendi
si kadar nemlidir. Sonu kuantum alan kuramna gre protonun
birbirleriyle etkileen, gl kuvvetin -neyse ki sadece O 13 cm
olan- etki menziline uzanan karmak bir sanal paracklar yuma
olarak dnlmesi gerektiidir.
Protonun yapsn aratrmay amalayan deneyler iyi bir elekt
ron kuramna -yani KED'e- dayalyd. Kuramclar ancak elektron
lar anladklarndan emin olduklar ve elektronlar noktavari nesne
ler olarak ele alnabildii iin, protonlarn yaplarn ortaya kar
mak amacyla elektronlarn protondan "salma" ekilleri yorumla
nabildi. Yksek enerjili (yani hzl hareket eden) elektronlar hzlan
drc deneylerinde birbirlerine arptrldklarnda ok geni alar
la yaylma eilimi gsterirler, sanki bilardo topuna benzer kat nes
nelermi gibi birbirlerine arpp sekerler. Fakat, elektronlar proton
lardan sektiinde adeta yumuak bir nesne onlara sadece hafife do
kunmu gibi ancak dar alarla saparlar. Bu iki tr etkileim "sert"
salma ve "yumuak" salma deneyleri olarak bilinir. Bu deney
ler protonlarn gerekten yaklak O 13 cm'lik bir aplar olduunu
gstermi ve alan kuramclarna byk bir destek vermitir. Fakat
deneycilerin sorduu sorulara doann verdii "cevaplar" yine han
gi deneyleri gerekletirmek ve neyi lmek istediklerine balyd.
Filozof Martin Heideggerin dedii gibi:
Modem fizik doay sorgularken deneysel aygtlar kullanyor diye de
neysel fizik deildir. Daha ziyade bunun tersi dorudur. Saf kuram olarak
fizik doann kendisini tahmin edilebilir kuvvetlerle gstermesini istedi
inden, deneyleri srf doann bilimin tarif ettii dzene uyup uymadn
ya da nasl uyduunu sormak amacyla kurar.83
83. Heidegger, The Question Concerning Technology, New York: Harper &
Row, 1977, s. 21.
223
1960'larm balarnda iki insann ok farkl yollar takip ederek

kuarklar kefetmelerine (ya da icat etmelerine) tuhaf bir benzerlik
le, 1960'larn sonlarnda iki alan kuramcs salma deneylerinin
ayrntl sonularnn aklamasna eit biimde farkl yaklamlar
getirdi. Bu iki bilimciden biri, Stanford niversitesindeki James
Bjorken, Gell-Mann'n yaklamnn edeerini takip etti, yani de
neylere matematiksel adan yaklat. Bu fenomenlere ilikin ak
lamas matematiksel adan ie yarad, ama Pickering'e gre "bun
lar anlalmazlk derecesinde ezoterik"ti.84 Ne var ki, teki yakla
m hem kavray gl hem de dili anlalr olan Richard Feynman'dan geldi.
Feynman'n yaklamnn mthi taraf, eyleri (atomlar mese
la) nelerden meydana geldiini anlamak iin paralara ayrma ge
leneiyle yetimi fizikilere bir anlam ifade etmesiydi. Feynman
fikirlerini 1960larm ortalarnda gelitirdi ve 1969'da yaymlad. Kuarklar var m yok mu diye mesele hakknda nceden hkm verme
den, yksek enerjili bir elektron bir protonun iine daldnda ya da
yksek enerjili iki proton kafa kafaya arptnda neler olduu
nun genel bir aklamasn verdi.
Feynman'n k noktas protonun bir parack yn olduu
ynndeki alan-kuram fikriydi. KED'le kurulan bire bir analojiye
gre ortada proton, ntron ve onlarn kar-paracklaryla mezon
lardan oluan bir yumak olmalyd; kuark kuramna greyse pro
tonlar temel kuarktan oluuyordu, ama bunlarn her biri kendi
sanal paracklarndan oluan bir bulutla ilintiliydi. Meseleye kas
ten bilinemezci bir tutumla yaklaan Feynman protonun bu i bile
enlerine iki olasl da kapsasn diye "parton" adn verdi. Fakat
bu karmakln tek bir arpmada ok az bir nemi olduunu fark
etti. Bir elektron protona atelenince tek bir partonla bir foton al
veriinde bulunabilir. Parton da bunun sonucunda elektron sapar
ken geriye ekilir fakat elektronun proton zerindeki etkisi bundan
ibarettir (protonun elektron zerindeki etkisi de yle). ki proton
kafa kafaya arpsa bile gerekte meydana gelen ey iki protonda
84.
Pickering, Constructing Quarks, s. 132. Bu konuda Pickering'in gr
n rendiime memnun oldum, zira bunlar hi anlayamyorum ve gerekten
ie yaradklarn matematiki arkadalardan biliyorum sadece.
224
ki partonlarn tek tek bir dizi noktavari sert dalma olaynda birbiriyle etkileime girmesidir. Bjorken'in hesaplamalar (ilim bilim er
babna) gsterdi ki belli bir matematiksel ereve protonlarn sal
ma eklini aklayabilirdi; ardndan Bjorken, neredeyse aklna son
radan gelmi gibi, bu matematiksel ereveye varmann bir yolu
nun protonlarn noktavari paracklar iermesi olduunu syledi.
Feynman'a greyse eer protonlar noktavari paracklar ieriyorsa
salma gzlemlerini aklayan matematiksel bir tarife varlabilirdi.
Pickering Feynman'n yaklamnn parsay toplamasnn ve
pek ok kuramcy tatmin edecek biimde kuarklarn "gereklii"ni
tesis eden baka deneylere yol amasnn sebebini uzun sreli ve
iyi anlalm bir gelenei takip etmesine balyor. Kuramclarn
elinde 20. yzyln balarndaki deneyler biiminde, atomun yap
sn aratrm hazr bekleyen klasik bir analoji vard. nc para
ck fizikisi Emest Rutherford atomlar alfa paracklar denilen
(helyum ekirdekleri olarak da bilinir) eylerle bombardmana tut
mu ve baz alfa paracklarnn geni alarla saldn kefet
miti. Bu da atomun merkezinde (ekirdeinde) sert ve bilardo to
pu benzeri bir ey olduunu gsteriyordu. 1960'lardaki deneyler
normalde "yumuak" olan protonlarn iinden elektronlarn art
c derecede geni alarla saldn gstermiti ve Feynman'n mo
deli bunu protonun iindeki sert, bilardo topu benzeri bir ey arac
lyla aklyordu.
Standart modelin tesis edilmesi yllar srd, fakat fizikiler bu
paralelde dnmeye koyulunca btn srete bir kanlmazlk
havas olutu. Kurulan iki byk analojiyle -atom un ekirdek mo
deli ve n KED kuram - proton ve ntronlarn kuark modelleri
ve gl etkileimin KKD kuram kar konulmaz oldu. "Analoji
pek ok seenekten biri deildi," diyordu Pickering; "ortaya kan
her eyin temeliydi. Analoji olmadan asla yeni fizik olmazd."85
Ayn ey kuantum mekaniinin kendisi iin de geerlidir. Hat
ta, kuantum fiziini analoji dnda bir ey olarak grmek zordur dalga-parack ikilii bunun klasik rneidir. Burada, anlamad
mz bir eyi ayn kuantum varlna birbiriyle zt iki analoji uygu
layarak "aklamaya" alrz.
85. Pickering, Constructing Quarks, s. 407.
225
Ama Pickering merak uyandrc ve belki de rahatsz edici bir

soru daha soruyor. Parack fiziinin standart modeline giden yol
kanlmaz myd? Dnyann ileyii hakkndaki gerek (ya da tek)
hakikat bu mu? Bizi standart modele gtren kuramlarn hibiri ku
sursuz deildi, diyor Pickering, parack fizikileri de srekli han
gi kuramlar terk edeceklerine ve deneyle daha uyumlu olmak ze
re hangilerini gelitirmek iin seeceklerine karar vermek zorun
dayd. Gelitirmek zere setikleri kuramlar ayn zamanda hangi de
neylerin gerekletirilecei seimini de etkilemi ve bu etkileimli
kararlar zinciri yeni fizii yaratmtr. Yeni fizik, iinde yaratld
kltrn bir rndr.
Bilim felsefecisi Thomas Kuhn bu tr bir sav mantki sonula
rna gtrd. Eer bilimsel bilgi gerekten kltrn bir rnyse,
diyordu Kuhn, o halde farkl dnyalarda (belki de kelimenin tam
anlamyla farkl gezegenlerde; ya da ayn gezegende farkl zaman
larda) var olan bilim camialar farkl doa olaylarn nemli adde
decek ve bu olaylar farkl kuramsal yollarla aklayacaktr (farkl
analojiler kullanarak). Farkl bilim camialarndan -farkl dnyalar
dan- gelen kuramlar birbirlerine kar test edilemez ve felsefe jar
gonuyla "kyaslanamaz"dr.
Bu pek ok fizikinin kendi almalar hakknda dndkleri
ne ters bir eydir. Baka bir gezegenden bir bilim camiasyla temas
kursak ve dil sorununun halledildiini varsaysak, o uzayl uygarl
n bizim atomun doas, proton ve ntronlarn varl ve elektro
manyetik kuvvetin alma biimi hakkndaki grlerimizi payla
acaklarn hayal ederler. Hatta, birden fazla bilimkurgu yk, bili
min (resmen) evrensel dil olduunu ve uzayl bir uygarlkla ortak
nokta bulmak iin iletiim kurma yolunun, mesela elementlerin
kimyasal zelliklerini ya da kuarklarn doasn tarif etmekten ge
tiini ileri srer. Uzayllarn atomlar hakkndaki fikirleri tamamen
farkl karsa ya da atom kavramlar hi yoksa ortak nokta bulma
abas daha batan gme gidecektir.
Bilimin evrensel dil olduu fikri genellikle en gl biimde
matematikle ifade edilir. Pek ok bilim insan matematiin evreni
aklamada grne gre sihirli bir ara gibi "iledii" konusunda
yorumlarda bulunmutur; Albert Einstein bir keresinde yle de
miti: "Evrenin en anlalmaz yan anlalr olmasdr." Sradan bir
226
insann bir mrden ksa bir sre iinde evren hakknda, onu bu e
kilde "anlamak" iin yeterince bilgiye sahip olabilmesi konusunda
bazen kafa yormuumdur. Ama imdi dnyorum da bunun hi
de gizemli bir taraf yok. Beni bulmacaya teleskobun yanl tarafn
dan baktma ikna eden Pickering, ngiltere Kilisesi'nde rahip olan
Britanyal kuantum kuramcs John Polkinghome'dan u alnty
yapyor: "Dnyay anlayabilmemiz ve matematiin fizik bilimi
iin kusursuz bir dil salamas, yani ksaca bilimin mmkn olma
s, dnyaya ilikin yabana atlmayacak bir gerek."86
Fakat Pickering byle savlarn yanl olduunu sylyor:
Bilim insanlarnn dnyaya ilikin kendilerince makul aklamalar
retmeleri sorunlu bir durum deil: Kltrel kaynaklarn dikkate alnca,
ancak mthi bir yetersizlik [fizik] camiasnn yelerini tarihlerinin her
hangi bir noktasnda gerekliin anlalr bir versiyonunu retmekten al
koyabilirdi. Ve gelimi matematik teknikleri zerine aldklar kapsaml
eitimi hesaba katnca, parack fizikilerinin gereklik anlatlarnda ma
tematiin neden o kadar baskn olduunu aklamak, etnik gruplarn ana
dillerine duyduklar sevgiyi aklamaktan daha zor deil.
Baka bir deyile matematiin evreni tarif etmede iyi bir dil ol
mas "gizemi", ngilizcenin piyes yazmak iin iyi bir dil olduunun
kefi kadar nemli. Eer dnya grleri Pickeringin ve Kuhn'un
savunduklar gibi gerekten kltrel rnlerse, o zaman kuantum
gerekliinin farkl yorumlarnn olmasnda alacak bir ey yok.
Fakat bu temay gelitirmeden nce bilimin baka bir alanndan
birka rnek vermem, evreni matematii kullanarak tarif edebilme
mizin alacak bir ey olmadna ve gerekliin bu matematiksel
tarifini nasl yorumladmzn byk lde (belki de tamamen)
bir seim meselesi olduuna sizi ikna etmemi kolaylatrabilir.
Einstein' Yerli Yerine Koymak

Matematiin dnyay tarif etmedeki gcne benim de sk sk kul
landm bir rnek, 19. yzyl matematikilerine gerek evrenle
alakas olmayan soyut geometrik fikirler gibi grnen eyin Albert
86. Pickering'den yaptm bu ve sonraki alnt, Constructing Quarks, s. 413.
227
Einstein'n genel grelilik kuramnn temel tan salam olmas

dr. Hikyenin elenceli taraflarndan biri Einstein'n kendisinin
bunu nce fark etmeyip ancak 19. yzyl yaklamna bir nevi zor
la dikkatinin ekilmesi sonucu kendi dnya modelini gelitirmek
iin matematii kullanabilmi olmasdr.
Einstein'n genel grelilik kuramnn kilit zellii bklm
uzay-zaman fikridir. Ama Einstein uzay-zaman geometrisi fikrinin
ne mucididir, ne de uzayn bkey olduunu fark eden ilk kiidir.
Einstein'n iki grelilik kuramn anlamann kolay yolu geometri
den geer. Uzay ve zaman kinci Blm'de grdmz gibi drtboyutlu bir varlk olan uzay-zamann bir parasdr. Sabit hzdaki
tekdze hareketi ele alan zel grelilik kuram dz, drt boyutlu bir
yzeyin geometrisiyle aklanabilir. Mesela zaman genilemesi ve
hareket eden nesnelerin klmesi gibi tuhaf fenomenleri tarif
eden zel grelilik kuram denklemleri z itibariyle Pisagor teore
minin bildik denklemidir. Ondan farkl olarak drt boyuta karl
m olup zaman boyutunun negatif ynde llmesi gibi minik bir
incelie de sahiptir.
Bunu bir kere kavradnz m Einstein'n ktle ekimi ve ivmeye
dayal bir kuram olan genel grelilik kuramn anlamak kolaydr.
Evrende ktle ynlarnn (mesela gnein) sebep olduu kuvvet
ler olarak dnmeye alk olduumuz ey uzay-zamann doku
sundaki bklmelerdir. Mesela gne uzay-zamann geometrisinde
bir ukur aar ve dnyann gne etrafndaki yrngesi, kvrlm
uzay-zamandaki mmkn olan en ksa yolu (jeodezik) takip etme
ye almasnn sonucudur.
Tabii bu yrngenin ayrntlarn bulmak istiyorsanz birka
denkleme ihtiyacnz var. Ama bunu matematikilere brakalm. Fi
zik ksm cazip bir ekilde yaln ve kolay anlalrdr ve bu yalnlk
genellikle Einstein'n "emsalsiz deha"sma rnek olarak gsterilir.
Ne var ki bu yalnlk ve kolay anlalrlk Einstein'dan gelme
mitir.
lk olarak zel grelilik kuramn ele alalm. Einstein bunu 1905'
te dnyaya duyurduunda denklemlere dayal bir matematik kura
myd. O srada byk bir yank uyandrmad ve genel olarak bilim
camiasnn oturup bunu fark etmesi birka yl ald. Bu da aslnda
Hermann Minkovvski'nin 1908'de Cologne'da verdii bir konferans
228
SCHRDNGERN YAVRU KEDLER
tan sonra oldu. zel grelilik kuramnn fikirlerini uzay-zaman ge

ometrisi cinsinden ilk gzler nne seren ite bu konferanstr ve
konferans metni 1909'da Minkowski'nin lmnden hemen sonra ya
ymlanmtr. Al szleri yeni igrnn gcn ortaya koyuyor:
Sizlere takdim etmek istediim uzay ve zaman grleri deneysel fizi
in topraklarnda filiz vermitir, kuvvetini de oradan alr. Radikal gr
lerdir bunlar. Bundan byle uzayn da zamann da kendi bana ancak bir
glge kadar hkm vardr, ancak ikisinin bir tr birleimi bamsz bir ger
eklii muhafaza edecektir.87
Minkowski'nin zel grelilik kuramn muazzam biimde basit

letirmesi byk yank uyandrmt. Einstein'n Temmuz 1909'da
Cenevre niversitesi'nden fahri doktora unvann almas ve bir yl
sonrasnda Fizikte ilk Nobel dl'ne aday gsterilmesi tesadf
deildi.
Btn bunlarda ho bir ironi var. Minkowski aslnda 19. yzy
ln sonlarnda Einstein'n Zrih politeknikteki hocalarndan biriydi.
Einstein zel grelilik kuramyla kagelmeden birka yl nce
Minkowski onu "matematie hi aldrmayan tembel kftehor" diye
nitelemiti. Tembel kftehorun kendisi de nceleri greliliin geometriletirilmesinden etkilenmi deildi, bunun kadrini bilmesi
biraz zaman ald. Politeknikte matematie hi aldrmadndan 19.
yzyln matematikteki en nemli gelimelerinden birinden tama
men habersizdi. Bklm uzay-zaman kavramna doru ilerleme
ye arkada ve meslekta Marcel Grossman tarafndan drtldk
ten sonra balad.
Einstein'n Grossman'dan ilk yardm al deildi bu. Grossman
Einstein'n politeknikteki adayd, fakat ok daha gayretli bir
renciydi. (Einstein'n aksine) dersleri takip etmesinin yan sra ay
rntl not da tutard. Einstein'n 1900'de politeknikteki final snav
larndan aresiz bir son dakika almasyla kl pay gemesini sa
layan bu notlard.
Grossman'n bilip Einstein'n Grossman 1912'de ona syleyene
kadar bilmedii ey geometride (hatta ok boyutlu geometride) u
bizim yal klid'in "dz" geometrisinden daha fazla ey olduuydu.
87.
Aktaran Abraham Pais, Subtle is the Lord (Oxford: Oxford University
Press, 1982), s. 152. Dier alntlar da ayn kaynaktan.
229
klid geometrisi okulda karlatmz trdendir: Bir genin

i alarnn toplam 180dir, paralel dorular asla birlemez, vs.
klid'in tesine geen ve yapt eyin nemine vkf ilk kii 1777'
de domu ve 1799a gelindiinde btn byk matematik keifle
rini tamamlam olan Alman Kari Gausstu. Fakat fikirlerinin pek
ounu yaymlama zahmetine girmedii iin, klid-d geometri
Rus Nikolay Ivanovi Lobaevski -1829da byle bir geometrinin
tarifini yaymlayan ilk kii- ve Macar Jnos Bolyai tarafndan bir
birinden bamsz olarak kefedilmitir.
Bunlarn hepsi temelde ayn tr "yeni" geometriyi ele alr. Bu
geometri "hiperbolik" diye bilinen, semere ya da iki da arasna
benzeyen bir ekle sahip olan yzeye uygulanr. Byle bklm
bir yzeyde bir genin i alar toplam daima 180o,den azdr.
Burada dz bir doru izip onun dnda bir nokta iaretleyerek bu
noktadan geen baka pek ok doru da izebilirsiniz; bunlarn hi-
><
Kapal
Dz
Ak
20 Uzay temel geometriden birine uyabilir. Uzay boyutlu olsa da bunlar iki boyut
ta gsterebiliriz.
Uzay pozitif olarak bklmse evren kapal demektir. Pozitif olarak bklm uzay
da (solda), birbirine paralel balayan dorular (terimin her zamanki anlamyla) bir
birini kesebilir ve bir genin i alar toplam 180 dereceyi geer.
Uzay negatif olarak bklmse evren ak demektir. Negatif olarak bklm uzay
da (sada), birbirine paralel balayan dorular birbirinden uzaklaabilir ve bir ge
nin i alar toplam 180 dereceden az olur.
Uzay dzse, paralel dorular ve genler okulda rendiimiz geometri kurallarna
("klid geometrisi") uyarlar. Dz uzay (ortadaki resim) pozitif ve negatif bklmenin
birbirinden ayrld yerdeki zel bir durumdur. Bizim evrenimiz fark edilmeyecek bi
imde dze yakndr.
230
biri ilk doruyu kesmez ve bu nedenle de ona paraleldir.

Fakat klid-d geometri kavramn 1850'lerde kapsaml bir te
mele oturtan, Gauss'un rencisi Bemhard Riemann oldu. Riemann
ayn temann bir baka eitlemesinin, yani bir krenin kapal y
zeyine de (dnyann yzeyi de dahil) uygulanabilen geometrinin
farkna vard. Kresel geometride bir genin i alarnn toplam
daima 180o,den fazladr ve btn "boylam izgileri" ekvatordan
dik alarla gese ve bu yzden de birbirilerine paralel olmak zo
runda olsa da, kutuplarda kesiirler.
Riemann 10 Haziran 1854'te "geometrinin temellerinde yatan
hipotezler zerine" balkl bir konferans verdi. Metni Riemann'n
lmnden bir sene sonraya, 1867 'ye kadar baslmayan bu konfe
ransta Riemann envai eit konu ele ald, bunlarn iinde uzayn
bkmyle ne kastedildiinin pratik bir tanm ve nasl llebile
cei, kresel geometrinin ilk tanm (hatta iinde yaadmz uza
yn hafiften bklm olduu ve btn evrenin bir krenin yzeyi
gibi kapal -am a iki boyutlu deil, boyutlu- olduu speklasyo
nu da dahil) ve en nemlisi cebir yardmyla geometrinin boyutla
rnn artrlmas da vard.
Riemann 1866'da 39 yanda tberklozdan ld. Fakat Einste
in evrenimizdeki uzayn bklm olma ihtimalini dnen ikinci
kii bile deildi. Tarihsel sralama bakmndan Riemann'n alma
s ile Einstein'n doumu arasndaki aklk ngiliz matematiki
William Clifford'n hayat ve eserleriyle gzelce doldurulmutur.
Clifford 1845-1879 yllar arasnda yaam, Riemann gibi o da t
berklozdan lmtr. Clifford Riemann'n almasn ngilizceye
evirerek bkey uzay fikrinin ve klid-d geometrinin ayrntla
rnn ngilizce konuan dnyaya tantlmasnda nemli bir rol oy
namtr. inde yaadmz boyutlu evrenin, tpk bir krenin
iki boyutlu yzeyinin kapal ve sonlu olduu biimde, ama en az
drt boyutun yer ald bir geometride kapal ve sonlu olmas ihti-
21 Dnyann yzeyi gibi bir kre tipik bir ka

pal yzeydir. Kresel bir yzey zerinde
bir genin i alarnn toplam 270 olabi
lir - dik a.
231
malinin farkndayd. Bu mesela u demekti: Nasl ki dnyada bir

insan herhangi bir ynde srekli dz bir dorultuda yolculuk edin
ce balad yere gelirse, kapal bir evrende de bir insan istedii
ynde yolculua balayp dosdoru devam edince sonunda bataki
hareket noktasna gelecektir.
Fakat Clifford uzay bklmesinin, btn evrenin derece derece
bklerek kendi stne kapanmas dnda da bir eyler ierebilece
ini fark etti. 1870'te Cambridge Felsefe Cemiyeti'ne bir makale
sundu (o srada Newton'un eski niversitesi Trinity'de hocayd). Bu
makalede yer yer "uzay bklmesindeki deiim" olasln anla
tp, "uzayn kk blmleri aslnda [dnyada bulunan] yzeydeki
tepelere benzeyen bir yapdadr ve ortalama olarak dzdr; yani, s
radan geometri yasalar onlarda geerli deildir," grn ileri sr
d. Baka bir deyile, Einstein domadan yedi yl nce Clifford uza
yn yapsndaki yerel burulmalar dnyordu - ne var ki bu burul
malarn nasl meydana gelebilecei ve bunlarn varlnn gzlemlenebilen sonularnn neler olabilecei hakknda fikir ileri srme
ye eli dememiti, ayrca genel grelilik kuram gnei ve yldzla
r sadece uzayda deil uzay-zamanda, tepeler deil ukurlar yapar
ken resmediyordu.
Clifford 19. yzyln ikinci yarsnda klid-d geometriyi in
celemi olan pek ok aratrmacdan sadece birisiydi - geri en iyi
lerinden biriydi, bunun gerek evren iin ne anlama gelebileceini
ok net kavrayan biri. Bu konudaki kavray zellikle derindi;
Einstein domadan on bir gn nce lmemi olsayd Einsteinn ye
rini almak asndan ne kadar ileri gidebileceini dnmek insa
nn iini gcklyor.
Einstein zel grelilik kuramn gelitirdiinde ok boyutlu ve
bkey uzaylar zerindeki btn bu 19. yzyl matematik alma
larndan zinhar habersizdi. zel grelilik kuramnn byk baar
s Maxwell'in elektromanyetik denklemleriyle tanmlanm n
davranyla (zellikle de k hznn mutlak bir sabit olmasyla)
mekanii badatrmasdr - Newton mekaniini atp yerine daha
iyi bir ey koyma pahasna olsa bile.
Newton mekaniiyle Maxwell denklemleri arasndaki eliki
20. yzyln balarnda ok bariz olduundan zel grelilik kuram
nn zamann dourduu bir ey olduu sylenir sk sk. Eer Eins-
232
tein 1905'te bu kuramla kagelmeseydi bir-iki yl iinde bakas

bulacakt, denir.
te yandan Einstein'm zel grelilikten genel grelilie sra
mas -yeni, klid-d ktle ekimi kuram - genellikle zamann
onlarca yl tesinden gelen emsalsiz bir deha rn gibi grlr, o
dnemin fizikilerinin karlat sorunlarda hibir habercisi ol
makszn sadece Einstein'm kendisinden kan bir kuram gibi.
Doru olabilir, fakat bu geleneksel bakn atlad ey u ki
Einstein'm zel grelilik kuramndan genel grelilik kuramna (on
yl akn bir sre iinde) gidi yolu aslnda olabileceinden ve ol
mas gerektiinden daha eziyetli ve daha karmakt. zel grelilik
kuram nasl ki 19. yzyl sonlarnn fiziinin doal bir sonucuysa,
genel grelilik kuram da aslnda 19. yzyl sonlarnn matematii
nin doal sonucudur.
Eer Einstein tembel kftehorun teki olmayp politeknikteki
matematik derslerine daha ok zen gsterseydi pekl 1905'te zel
grelilik kuramnn hemen arkasndan genel grelilik kuramn da
bulurdu. Ve Einstein hi domam olsayd 1910-1920 yllar ara
snda baka biri, muhtemelen Grossman, Riemann ve Clifford'un
eserlerinden srayarak ktle ekiminin geometrik kuramyla kagelecekti.
Einstein 19. yzyl geometrisini anlam olsayd iki grelilik ku
ramna ok daha abuk biim verirdi. Bunlarn nceki almalarn
devam olduu bariz olurdu; ayrca belki de, ortada Einstein'm "em
salsiz bir kavray"a sahip olduuna dair daha az gsterge ve fikir
lerinin genel kabul grm matematie nasl uyduuna dair daha
net bir gr olunca genel grelilik kuram iin Nobel dl bile
alabilirdi.
Bu, en azndan, hikyeyi (matematiin gcn vurgulayarak)
anlatmann bir yolu. Aslnda hikyenin bu versiyonu 1993'n ba
larnda New Scientist's yazdm bir makaleyi yakndan takip edi
yor. Bu makale sonucunda Kaliforniya'nn Santa Monica ehrinde
ki RAND'da alan bir aratrmac olan Bruno Augenstein'dan bir
mektup aldm. Augenstein'n bana syledikleri hikyeye olduka
baka bir k tutuyordu ve Pickeringin bilimin nasl iledii konu
sunda hakl olduuna ikna olmam salad.
Augenstein yle diyordu: "Bir sre ben de Wigner/Dyson eko-
233
Hindendim ('matematiin fen bilimlerindeki akl almaz yarar...'),

fakat imdi makalenizde dile getirdiiniz kavrama gl bir ilev
sel aksiyom stats verilebileceine ikna oldum. Yani: matematik
sel kavramlarn her versiyonunun baka bir yerde fiziksel bir mo
deli vardr, dolaysyla akll fizikinin iinin bir paras, bilerek ve
rutin olarak nceden kefedilmi matematik yaplarnn fiziksel
modellerini aramaktr."
Baka bir deyile, Pickering'in nerdii gibi, fizikiler kendiy
le tutarl herhangi bir hammadde yardmyla gerekliin anlalabi
lir versiyonlarn retmeye muktedirdir.
unu itiraf etmeliyim ki Augenstein' durumun bu olabilecei
ne ikna eden ey sadece makalemin berrak ve derin bir igrye sa
hip oluu deildi.
Augenstein matematiin, Banach-Tarski teoremleri (BTT) diye
bilinen konusunu ele alan, biraz karanlkta kalm bir dalnn (ken
di deyiiyle "kme kuramnn bir nevi gerekst kesi"nin), bir
zamanlar matematikte gerek dnyayla balants olmad d
nlen bir almann fizikte daha sonra kefedilen bir buluu nce
den haber vermesine baka bir rnek sunduunu grmt. Bu du
rumda o keif, Gell-Mann ve Zweig'n zgn kuark kuramyd.
Ayrntya girmeyeceim; "kme kuramnn bir nevi gerekst
kesi"ni anlama konusunda ehil deilim, o yzden Augenstein'n
szne inanmak zorundaym.88 Fakat temel nokta u ki Banach ve
Tarski'nin almas (1924'te baslmtr) nesnelerin kendilerini te
kil eden bileenlerine ayrlp ardndan yeniden bir araya getirilerek
baka bir ey oluturmalarn ele alr.89 Augenstein'n kendi azn
dan: "stediiniz sonlu bykle ve rasgele ekle sahip kat bir A
cismini m sayda paraya blebilir ve ardndan bunlar hi deitirmeksizin, yine istediiniz sonlu bykle ve rasgele ekle sahip
kat bir B cismini elde etmek iin yeniden bir araya getirebilirsiniz."
Gerekten de gerekst - fakat pratikte bir ie yaramayacak
kadar genel. O yzden Augenstein bu davrann kat kreleri ele
88. smine ramen epey saygn bir bilimsel dergi olan Speculations in Scien
ce and Technology'dz fikirlerinin yaymlanmak zere kabul edilmi olmas bana
gven verdi.
89. S. Banach ve Tarski, Fundamenta Mathematica 6 (1924), s. 244.
234
alan zel bir versiyonuyla ilgilendi. Yarap bir birim olan bir kat
cisim kresi be paraya blnebilir, yle ki, bu paralardan ikisi
bir araya getirilerek yarap bir birim olan kat bir kre elde edile
bilir, teki para da yarap bir birim olan ikinci bir kat kre
haline getirilebilir. Bunlar bu numaray gerekletirmek iin ihtiya
cnz olan en az para saysdr, fakat olay byle devam edebilir belki srada ne olduunu tahmin etmisinizdir.
S p e c u la tio n s in S cie n c e a n d T ec h n o lo g y 'de yaymlanan makale
sinde Augenstein, bu matematik kmelerinin ve altkmelerinin dav
rann yneten kurallarn parack fiziinin standart modeli olan
kuantum kromodinamiindeki (KKD) kuark ve "gluonlaf'n davra
nn tarif eden kurallarla eklen tamamen ayn olduunu gsterir.
KKD ilk BTT makalesinin kndan yarm yzyl sonra gelitiril
miti; fakat standart modeli gelitiren fizikiler kme kuramnn o
gerekst kesini hi bilmiyorlard. Hatrlarsanz bu modeldeki
ntronlar ve protonlar l kuarklardan meydana gelmitir ve pro
tonlarla ntronlar bir arada tutan gluonlarsa (KED'deki fotonlarn
dengi) kuark iftlerinden oluur.
Metal bir hedefe giren bir protonun hedeften karken her biri
orijinal protonla tpatp ayn olan bir yn yeni kopyasn rettii o
sihirli durum, krelerin paralara ayrlp sonra onlardan kre ift
lerinin yaratld BTT ilemiyle tam olarak tarif edilmektedir. BTT
"kuramsal matematiin en artc sonucu" olarak tanmlanmtr,
Augenstein'n onaylad ve sizin de muhtemelen katlacanz bir
gr.
lgintir, Augenstein'n analojisi tahminlerde de bulunuyor. Pro
tonlar nasl ki bir zamanlar zellii olmayan bilardo toplar olarak
grlyorduysa ve sonra yksek enerjili elektronlarla aratrlp ie
ride kuarkm olduu "ortaya konduysa" (ve nasl ki Rutherford'
un aratrmalar sonucu atomun iinde ekirdein olduu ortaya
kmsa), deneysel fizikilerin en son planlar daha yksek enerji
seviyelerine kmann ve kuarklarn "iini" de aratrmann mm
kn olabileceinin ipularn veriyor - tabii kuarklarn iinde bir
ey varsa. Baka bir ilgin durum da, Banach-Tarski teoremlerinin
Augenstein versiyonundaki be matematiksel "para"nn bir kar
m olmas; paralarn drd kuarklarn iinde ok ayrntl bir ya
py ima ediyor, beinciyse tek bir noktann matematiksel tanm.
235
Banach-Tarski teoremlerinin parack fizii asndan ne ima

ettiiyle ilgilenen tek kii Augenstein deildi. 1982'de Roger Jones
Physics as Metaphor (Metafor Olarak Fizik) adl kitabnda yle ya
zyordu:
Muon bir elektronun yaptndan fazla bir ey yapmazken ne diye
var..? Muon elektrondan kabaca 200 kat daha ktleli ... aralarnda sadece
tek bir nemli nicelik fark var - o da ktle.
Baka paracklar birka nemli lmle birbirinden ayrlr, fakat
elektronlar ve muonlar bir dorunun iki paras gibiler, temel noktalardan
ayn biimde yaplm ama uzunluklar farkl. Elektron ve muon ayn sa
yda noktaya sahip farkl byklkteki iki toptur. ... Bykln kendisi,
lm, say - bunlarn hepsi grnt ve metafordan ibarettir, baz nihai de
imezlerle kartrlmamaldr, putlatrlmamaldr.
Fakat boyutlu lme yani hacme gelince, hesaba katmamz gere
ken baka bir ey daha vardr. Bu, herhangi byklkteki bir krenin par
alara ayrlp yeniden baka bir byklkte bir kre haline getirilebilece
ini syleyen hayret verici, paradoksal Banach-Tarski teoremidir ... bir
elektron sonlu sayda aamalarla bir muona dntrlebilir.
Maddenin matematik uzayndaki bir tr soyut dalm olarak ifade
edilme noktasna kadar gelindii bugn ... bizim aslnda konutuumuz
ey daha organik, birlemi, kaotik bir uzay anlaydr. Bir eyden yoksun
ya da yetersiz bir uzay deil, daha ziyade bizimkinden farkl bir uzay baka bir metafor.
Fizikiler bu fikirleri alp gerekliin kuark-KKD tanmnn

tesine gidecek yeni bir "standart model" gelitirecekler mi? Yok
sa bunlar bilimin tuhaf tali bir yolu, hibir fiziksel nemi olmayan
matematiksel bir gariplik olarak solup gidecek mi? Bunu grece
iz. Augenstein fizikilerin gereklik tanmlarn peri masallarna
benzetiyor ve modellerin elde olan malzemeyle neredeyse keyfi
olarak kurulabilecei fikrinin ciddiye alnmas iin fizikilerin tu
tumlarnda ve alkanlklarnda nemli bir deiiklik gerekeceini
vurguluyor. Byle bir tutum deiikliinin meydana gelmesi uzun
zaman alabilir, tabii o da olursa; fakat bu, Pickering'in, fizikile
rin modellerini nasl bulduklar, baka fiziki-felsefecilerin bu fi
kirleri modellerin kaynana bakarak nasl zaten gelitirmekte ol
duklar ve fizikilerin dnyay nasl kavradklar hakknda vard
sonular ok andryor. Hatta baz fizikiler Pickering ve Augen-
236
stein'n iaret ettii yne doru oktan yola km olabilirler, yap

tklar eyin neminin tam farkna varmadan.
Tarif Edilemeyeni Tarif Etmek

Kme kuramnn daha gerekst glcklerindeki bulank sulara
ayamzn ucunu daldrdktan sonra, filozoflarn fiziin ne oldu
una dair grlerine tekrar dnmeden nce evrenbilimden sadece
bir tane rnek vermek istiyorum.
Kuarklar ve KKD'siyle ilerin kk lekte nasl yrdn
"aklayan" parack fizikileri gibi, evrenbilimcilerin de evrenin
byk lekte nasl ilediinin maddeyi, ktle ekimini ve genel
grelilik kuramn iine alan standart bir modeli vardr. Evrenbi
limcilerin standart modeli olan Byk Patlama kuramyla ilgili b
yk sorunlardan biri -belki de tek byk sorun- evrenin doumun
daki tekilliin (.singularity) mevcudiyeti. Astronomlar, teleskoplar
galaksilerin birbirinden uzaklatklarn gsterdii iin evrenin ge
nilediini biliyorlar. Einstein'n genel grelilik kuram bu genile
meyi nceden biliyordu, zira kuram galaksilerin arasndaki uzayn
geen zamanla yaylmak zorunda olduunu sylyor. Hem kuram
hem de gzlemlerden yaplan karsamaya gre evrenin ok zaman
nce nasl bir ey olduunu bulmak iin bu genilemeyi zamanda
geriye sardnz hayal ederseniz, zamanda btn ktlenin ve ev
rendeki btn uzay-zamann tek bir nokta halinde younlam ol
duu bir anla, yani tekillikle, karlarsnz.
Tekillik bildiimiz haliyle fizik kurallarnn ilemedii bir yer
dir. Denklemleri harfiyen alrsak sfr hacim ve sonsuz younluk
noktasdr, ki bu da sama bir ey. Ne var ki 1960'larda Stephen
Hawking ve Roger Penrose gsterdi ki, genel grelilik kuram a
yet evrenin nasl ilediini doru tarif ediyorsa (ki ikili atarca da
dahil btn delillerin altnda yle grnyor), bu durumda za
mann balangcnda bir tekilliin varl kanlmaz. Bugn evre
mizde gzlemlediimiz trden genileme Einstein'n denklemleriy
le birleince balangta bir tekilliin olduunu kantlyor.
Peki bu rahatsz edici sonu yanl trden bir analoji kurmann
m sonucu? 1980'lerde Hawking evrenin kkeni bilmecesine geri
237
dnp bakalaryla birlikte evreni genel grelilik kuramnn yan

sra kuantum mekanii fikirlerini de iine alan bir modelde tarif et
me giriiminde bulunmutu. Pek ok evrenbilimciyi "birok dn
ya" ya da "birok gemi" fikrinde baz eitlemeler gerektii d
ncesine sevk eden bu almadr. nk bir gzlemcinin evrenin
"darsnda" olup dalga fonksiyonunu kerterek bir st-ste-binme durumundan tek bir gemie dntrmesinin hibir yolu yok
tur. Fakat Hawking'in yaklamnn baka dikkat ekici bir zellii
vardr, Byk Patlama'ya farkl bir perspektif kazandran yeni bir
analoji.
Grelilik denklemlerinde (hem zel hem genel grelilik kuram
larnda) zaman ile uzayn ele aln biiminde nemli bir fark oldu
unu sylemitim. Zamann denklemlerde nnde bir eksi iaretiy
le bulunduundan sz etmitim. Fakat meselenin tamam bu deil
dir, nk denklemler Pisagor'un nl dik gen teoremindeki gibi
karelerle de ilgilenir. O halde, Einsteinm denklemlerinde uzamsal
yer deitirmeleri temsil eden parametreler kareyle ifade edilir: x2,
y2 ve z2 . Fakat zamansal yer deitirmeyi gsteren parametre ne
gatif kareyle ifade edilir: -t2 . Zaman aynen uzay gibi ele almay
engelleyen ite budur, nk hepimizin okullarda rendii gibi ne
gatif bir saynn karekk alnamaz. Eer jc2'yi biliyorsanz o zaman
jcin kolay anlalr bir anlam vardr; mesela 4'n karekk 2dir.
Fakat elinizde -12 varsa, bu bize t hakknda hangi bilgiyi verir? Sz
gelimi, eksi 9'un karekk katr?
Hawking evrenin balangcndaki -zam ann "eii"ndeki- te
killik sorununun, basit saylabilecek bir matematik aygtna bavu
rarak zlebileceine iaret etti. Matematikiler negatif saylarn
karekkleri hakknda her eyi biliyorlar. Bunlar 200 yl akn s
redir matematiin bilinen bir zellii ve matematikiler tek bir ba
sit numarayla bunlarla istedikleri gibi oynayabiliyorlar. Bunun iin
i diye bir "say" icat ettiler, tanm "eksi birin karekk". Yani i x i
ifadesi -l'eeit. O zaman, eer-9un karekkn bulmak isterseniz
-9'un (-1) x 9'a eit olduunu ve karekkn de -f in karekknn
9'un karekkyle arpmna eit olduunu sylersiniz, yani ksaca
i x 3. Byle "sanal saylaf'la sradan saylar gibi bu ekilde oyna
nabilir-toplama, arpma, blme vs - ve bunlar matematiin nem
li bir blmdr. Matematikilere tarif edilemeyeni, negatif sayla
238
rn karekkleri dnyasn tarif etmede kullanmak iin bir model

salar ve "gerek saylarn ileme biimiyle kurulan analoji do
rultusunda ilerler.
Hawkingin cretkr hamlesi, bizim gndelik hayattaki zaman
algmzn yanl olduunu ve evrenin ileyi eklinin daha iyi bir
modelinin sanal zamanda (i t) lmler kullanmaya geerek elde
edileceini nermesi olmutur. Matematiksel adan basit bir dei
ikliktir bu; haritaclkta dnyann resmini elde etmek iin yapla
cak projeksiyon tercihindeki deiiklik kadar nemlidir. rnein,
geleneksel Mercator izdm ktalarn genel olarak eklini doru
gsterir, fakat birbirlerine gre nispi alanlarn bozar; te yandan
1970'lerde gelitirilmi Peters izdm ktalar doru nispi oran
larnda gsterir, fakat ekillerini bozar. Her iki izdm (ve dier
leri) de yerkrenin btn yzeyinin dz bir kt yaprana izilmi
haritasn gsterir. Bir krenin yzeyini dz bir kt zerinde ku
sursuz olarak gstermek imknsz olduundan hibir izdme
"doru" deyip, tekilere "yanl" denemez. Sadece farkldrlar.
Benzer biimde, matematikiler de uzay ve zamandaki olayla
rn konumlarn tanmlarken kullandklar koordinat sistemlerinin
pek ok yann semekte zgrdrler. Baka bir corafi rnek ver
mek gerekirse, boylam lmn Londradaki Greenwich'ten ge
en meridyene gre yapmamz tamamen tarihsel bir tesadftr. Ro
ta belirleyen subaylar gezegenimizin Kuzey ve Gney kutuplarn
birbirine balayan sanal izgi meridyenlerden herhangi baka biri
ni de "0 boylam" olarak kullanabilirdi.
Hawking'in "sanal zaman"a geii o kadar basit bir ey deildir,
fakat sadece matematik koordinatlarnn seimindeki bir deiikli
i ierir ve Einstein'n denklemlerindeki zaman parametresini uzay
parametreleriyle tamamen ayn kefeye koyma gibi nemli bir sonu
cu vardr. Eer zaman i t birimleriyle llyorsa, bu durumda za
man lmlerinin karesi alndnda i2 x t2 birimlerini elde ederiz,
bu da (-1) x t2 ya da -i2'dir. imdi bu negatif sayy Einsteinn denk
lemlerine giren eksi iaretiyle arparz, o da P'den elimizde kalan
(-l)'i gtrr ve geriye sadece t2 kalr (u eski "iki negatif bir pozi
tif yapar" szn hatrlayalm).
Bu model deiiklii ya da farkl bir matematik analojisi terci
hi Einstein'n denklemleri asndan zaman fiilen tamamen uzay
239
22 Genileyen evren, ayn anda btn

ynlere gerilen lastik bir tabaka olarak dnlebilir. Noktalar galaksi
leri simgeler. Galaksiler, aralarnda
ki "uzay" geniledii iin birbirinden
uzaklar - uzayda hareket ettikleri
iin deil.
gibi yapmtr. Ve bu mtevaz matematiksel deiiklik denklem

lerden tekillii kaldrr.
Hawking'e gre imdi genileyen evreni matematiksel bir nok
tadan (tekillikten) kan ve byyen bir uzay-zaman baloncuu gi
bi deil, sabit bir boyutta kalan bir krenin yzeyine izilmi enlem
izgileri gibi dnmemiz gerekir. Kredeki kuzey kutbunun ev
resine izilen minik bir daire evreni daha genken gsterir - uzayn
tamam daireyi oluturan izgiyle gsterilir. Evrenin genilemesi
kutbun uzana ama ekvatorun yaknna izilmi izgilerle gsteri
lir, her biri bir nceki daireden daha byk. Kutuptan ekvatora do
ru gerekleen hareket zaman "ak"n gsterir. Ekvatoru geip de
ardk enlem daireleri kldke "evren" tekrar klmeye ba
lar ve sonunda gney kutbunda gzden kaybolur.
Fakat kutuplarda neler olur - zamann balangc ve sonu mu?
Bu noktalarda, zamann kuzey kutbunda "balam" olduu sylen
se de, krenin "eii" yoktur. Zaman uzayla ayn matematiksel ke
feye konduundan, dnyann corafyasyla kurulan analoji m-
23 Evren neredeyse dze yakn da olsa ka

pal olabilir. Bu durumda, genileyen bir
sabun kpnn kabuuna benzetile
bilir; ekil 22deki gibi buradaki noktalar
da galaksileri gstermektedir. Ne var ki
byle bir durumda, evreni epeevre
daima dz bir dorultuda dolap tekrar
baladnz noktaya gelme gibi tuhaf
bir ihtimal de sz konusudur, tpk dn
yay da epeevre dolamann mmkn
olmas gibi.
240

24 Ayn temann Stephen Hawking eitlemesinde,
hem uzay hem zaman (btn drt boyut) bir kre
nin yzeyiyle gsterilir. Evren sfr zamanda kuzey
kutbu etrafndaki minik bir daire olarak balar ve
gitgide daha byk daireler haline gelir, zamanla
aaya "ekvator"a doru hareket eder. Sonra "g
ney kutbu"na doru zamanda hareket ederken klp bir hi olur. Fakat uzay-zamann bir "eii"
yoktur, tpk dnyann Kuzey Kutbu'nda bir "eik"
olmad gibi. Bu sunumun amac "Byk Patla
madan nceki ya da "evrenin lmnden sonraki"
zaman hakknda konumann neden mantksz ol
duunu gstermektir.
kemmeldir. Gezegenimizin Kuzey Kutbu'nda btn ynler "gney"

dir ve "kuzey" diye bir yn yoktur - ama orada gezegenin eii yok
tur. Ayn ekilde Hawking'in evren modelindeki kuzey kutbunda b
tn zaman ynleri "gelecek"tir ve "gemi"e karlk gelen bir yn
yoktur - ama orada zamann eii yoktur. Tekillik sorunu ortaya
kmaz.
Eer zamanda Byk Patlama'ya kadar geriye gidebilseydiniz
tekillik iinde kaybolup gitmez, "sfr zaman" noktasndan (anndan)
geip kendinizi tekrar gelecee doru yola kmken bulurdunuz,
tpk yerkredeki Kuzey Kutbu'nun biraz gneyindeki bir kiinin
kuzey ynnde yryp kutbu geerek ayn ynde devam edip bu
sefer ynnn gneye doru olduunu grmesi gibi. Bu tabloda ev
ren hiten genileyen ve tekrar hie dnen tamamen mstakil bir
uzay-zaman ve ktle-enerji paketi olarak grlr.
Btn bunlar basit bir koordinat dnm sayesinde zaman
uzayla ayn kefeye koyarak olmutur. Ne yaz ki matematik dilinde
iyi ieren saylar geleneksel olarak "sanal" saylar olarak anlr, bu
da onlar sanki bilimkurgudan km gibi gsterir ya da Alice Hari
kalar Diyarnda'dan.90 Fakat bu aslnda olaylara matematiksel ola
rak bakmann saygn bir yoludur; fiziksel adan da geleneksele g
re daha makul bir yol gibi grnr zira o korkulan tekillii iermez.
90.
Bu terminoloji seimi iki kere talihsizdir, zira aslnda Hawking'in yapt
, zamana sanal uzay gibi davranmaktr; denklemlerde i t terimi x, y ya da z ile
tamamen ayn rol oynar.
241
Bunun ortaya kard ihtimalleri aratrmann baka yollar da

var. Hawking zaman "zelletirdi"; Ilya Prigogine eylerin ileyi
ine ilikin kendi yaklamnn, yaradl uzay-zamanda her yerde
bir anlamda ayn anda devam eden bir olay gibi ele alarak uzay
"zamanlatrmak" olduunu syledi. Fakat imdi bu modelin ayrn
tlarna girmek istemiyorum; tek yapmak istediim Hawking'in te
killik sorununa bulduu zmn, Augenstein'm matematikteki her
eyin gerekliin fiziksel olarak anlaml bir modeline evrilebile
cei fikrine ok yakn olduuna iaret etmek. Fizik, marangozluun
i olmas anlamnda itir, o da hammaddeden rnler karr. Maran
goz ahaptan mobilya yapar; fizik de matematikten dnyann mo
dellerini yapar. ki yzyl nce sanal saylar almak matematiin
oktan gelimekte olan yeni bir dalyken, bir gn evrenin nasl mey
dana geldiini aklamada kullanlaca kimin aklna gelirdi?
Tabii uygulanmas fizikilerin ve astronomlarn bir dnya gr
ya da modeli gelitirmelerini beklemek zorunda kald; derken bu
modelde sorunun ele aln biimi zmn sanal zamanla olaca
n bariz kld. O halde fizikiler dnyay nasl kavradlar da u an
ki gereklik tarifini buldular?
Gereklii Kavramak
Fizikilerin gereklik modellerini bulmaya (ya da icat etmeye) fi
ilen nasl koyulduklarna dair en son ve en ikna edici aklamalar
dan birini Gney Kaliforniya niversitesinden Martin Krieger ilgi
uyandrc kitab Doing Physics'te (Fizik Yapmak) sunmutur. Kri
eger 20. yzyln ikinci yarsnda gelitirilmi analojiler ve model
lere bakp bunlarn kklerinin nasl modem kltrle (zellikle bu
dnemde Amerikan kltryle) sk skya bal olduunu gster
mi, ayrca nceki kuaklarn kulland analoji ve modellerle de
balant kurmutur - KKD'nin KED'e ve dolaysyla Maxwell denk
lemlerine benzerlii en bariz rnektir. Bu almann bir ksm ba
z filozoflarn -bata 1930'lardan itibaren Karl Popper olmak ze
re91- 20. yzyl bilim insanlarnn almalarn analiz etme biimi
91.
Bkz. mesela Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, ev. knur Aka ve
brahim Turan, stanbul: YKY, 1998.
242
ni andryor. Fakat Krieger'in fizik geleneinden gelmesi baka fi

zikilerin onu dikkate alma konusunda daha hevesli olmasn sa
lyor olsa gerek, ayrca hikyenin onun anlatt versiyonu hem
gncel hem de gayet inandrc.
Krieger fizik eitimi ald iin pek ok bakmdan fizik termi
nolojisi kullanr fakat bunu gndelik hayattaki dile evirir. rne
in, bir sistemin zelliklerini bir fizikinin "serbestlik dereceleri"
olarak niteledii yerde Krieger bu zelliklere "tutama" adn verir,
zira bu tutamalar araclyla sistemi kavrar ve nasl bir ey oldu
u hakknda bir fikre sahip oluruz. i gazla dolu bir kutunun scak
l basit bir rnek olabilir; bu bir serbestlik derecesidir, scakl
bilmemiz kutu iindeki gazn genel artlar hakknda bize bir ey
syler. Tek bir atomun konumu serbestlik derecesine baka bir r
nektir - fakat scakl bulmanz iin kutudaki her gaz atomunun
konumunu bilmeniz gerekmez. Dnyann "gerekten" ne olduunu
sylemeye almak yerine Krieger her eyin analojiye dayal oldu
unu vurgular, fizikilerin dnyay nasl kavradn ve nasl tarif
ettiini tarif eder (serbestlik derecelerinin salad tutamalar
kullanarak). Dnya pek ok ey "gibi" olabilir -dalga ya da bilardo
topu veya her neyse- tabii gerekten bunlarn kendisi olmakszn.
Fakat Krieger'in analoji kullanm benim daha nce kulland
m rneklerden ok daha derine iner. Onun derin bir igrye sahip
fikirlerinden biri, atomalt dnyasnn ileyiini bir fabrikann ya da
bir lkenin ekonomisinin ileyii gibi grmektir. Dardan bakan
biri hammaddenin giriini ve tamamlanm rnn kn incele
diinde gerek retim srecini i banda gremez nk bu sre
duvarlarn arkasna gizlenmitir; fakat gzlemci fabrikann girdi
siyle ktsn karlatrarak retim sreci hakknda karsamada
bulunabilir. Duvarlar fabrikadaki retim srecinin ayrntlarn giz
ler -serbestlik derecelerini saklar- ve fabrikay bir kara kutuya in
dirger. Dardaki kii belli bir girdinin belli bir kt yarattn g
rr. Krieger bunu bir atomun etrafndaki elektron bulutunun onun
kimyasal davranndan sorumlu oluuna ve atomun i ileyiini
saklayna benzetir. Kimyasal tepkimelerde nemli olan en dta
ki elektronlarn, baka atomlarn en dndaki elektronlarla yapt
etkileimdir ve atomlar bir arada tutann ne olduunu bilmenize
gerek yoktur.
243
Duvarlar nemlidir nk karmak durumlar basitletirip bir

sistem hakknda bilinmesi gereken her eyi bilmeksizin die doku
nur fizik yapmay mmkn klarlar. Bylece fizikiler duvarlar icat
ederler, buradaki pf noktas bunlarn doru trden duvarlar olma
sna dikkat etmektir. Aslnda fizikiler mmkn olduunca ok sa
yda serbestlik derecesini gizler ve geriye kalan -be serbestlik
derecesini deitirmenin sonularn -yani, sistemi geride kalan "tu
tamalar" ndan tutup sallamann etkisini- incelerler.
Scaklk iyi bir rnektir. Bir kutudaki gazla yaplan pek ok de
neyde fizikilerin yapt ilk ey gazn scakl sabit bir deere ge
lene kadar beklemektir - yani gaz "termodinamik denge"ye gelene
kadar. Sonra, gazn baka zelliklerini -m esela gaz yar bykl
ndeki bir kutuya sktrrken meydana gelen basn deiiklii
n i- incelerken scakl dert etmenize gerek kalmaz (uygulamada,
bu basit deneyi gerekletirmek iin kutunun, scakl sabit olan
byk bir nesneye -"s banyosu"- balanmas gerekir, bylece gaz
sktnldnda kendi scaklnn deimediinden emin olursu
nuz). Eer sktrma iini bir yandan da gaz dardan starak ya
parsanz o zaman btn serbestlik derecelerinin deiimini zmek
ve gaza neler olduunu grmek ok daha zor olacaktr. Eer doru
serbestlik derecelerini seip incelerseniz iin fizik ksm ok basit
olur; ama serbestlik seiminde bir hata yaparsanz o zaman bu duru
mun zlmesi korkun zorlaabilir. Steven Weinberg'in yorumlad
gibi "bir sistemi tarif etmek iin istediiniz serbestlik derecelerini
kullanabilirsiniz, ama yanl olanlar kullanrsanz, zlrsnz."92
Krieger fabrika analojisini genileterek fizikilerin parack kav
ramn, becerileri, hareketlilikleri ve cret talepleri gibi zellikleriy
le fabrikadaki iilere benzetir. "ilerin" zellikleri paracklara
ilitirdiimiz etiketlerle tanmlanr - yklerini, ktlelerini ya da g
l etkileime gsterdikleri tepkilerinin gcn tanmlamak iin kul
landmz etiketler. "Paracklar,"93 der Krieger, "yerelletirilmek
ve ayrlmak; kararl, nesnel, isimli ve tekil olmak zere tasarlan
mtr." Bir kere daha, asl nokta u ki fizikiler atomalt parack
larnn iini yoklayp parack bulmazlar; ie bilardo toplarnn na92. Aktaran Krieger, Doing Physics, s. 30.
93. Bunu ve sonrakini aktaran Krieger, Doing Physics, s. 22-3.
244
sil bir ey olduu fikriyle balar ve parackvari cevaplar getirecek

trden sorular sorarlar (serbestlik derecelerini seerler).
Doay naif sezgilerimize uydurmaya alrken, gndelik hayattaki
bilardo topu ya da duvar kavrammz acaba bizi yanl m ynlendiriyor
diye dnebiliriz. Durum pekl yle olabilir. Fakat burada etkileyici
olan ey naif sezgilerimizi deitirme biimimiz; kendimize, gndelik nes
nelerin (doa iin model tekil edecek olan) doru zelliklerini fark etme
yi retmemizdir.
yi bir rnek spin diye bilinen kuantum zellii olabilir. Fizik

iler elektronun etiketi iin sadece ktle ve ykten baka bir eye
daha ihtiya olduunu kefedince yeni bir etiket bulmak iin bilar
do topunun dnme biimiyle bir analoji kurdular. Analoji tam de
ildir, nk eer elektronu dnen bir parack olarak grmekte s
rar ederseniz balad yere gelmesi iin 360 derece deil 720 de
rece (iki tam tur) dnmek zorunda olduunu hesaba katmanz gere
kir.94 Fakat fizikiler bu acayip zellii bir bilardo topunun ya da
dnyann dnne benzer olarak dnme konusunda kendilerini
eitmilerdir.
Duvarlarn ve iilerin yan sra fizikilerin dnyasnn nc
bileeni alandr. Alan bir paracn tam antitezidir - belli bir yer
de olmak yerine yaylmtr, keskin hatl olmak yerine yumuak bir
ekilde deiir. Fakat alanlar daima paracklarla balantldr. Krieger'in belirttii gibi "kusursuz" bir parack tamamen mstakil
olurdu; onu tutup sallayabileceimiz bir tutamac olmazd - sade
ce ktle ekimsel alan veya elektromanyetik alan (ya da her neyse)
paracklardan szd iin onlarn orada olduunu biliriz.
Fakat yine de bu, alann "gerek" olduu anlamna gelmez; par
acklar ne kadar gerekse ya da bir elektron ne kadar topa gibi
kendi ekseni etrafnda fr dnyorsa alan da o kadar gerektir. Da
ha dorusu, benim grmek istediim haliyle, btn modeller ger
ektir, tamamlanmam olsalar bile. Krieger'in syledii gibi, mo
deller dnda baka hangi gereklik vardr ki? Pickering gibi Kri
eger de fizikilerin ilerini renme ve gemite baarsn ispat et
94.
Richard Feynman model olarak bir fincan kahve alarak iki tam devrin si
zi baladnz yere nasl getireceine dair ok ho bir rnek vermitir, Elementary Particles and the Laws ofPhysics, s. 29.
245
mi teknikleri taklit etme biimini anlatr. Bu tekniklerin en gllerinden biri her eyin daha kk paralardan meydana geldiini
varsaymaktr. Krieger kurma saat analojisinin gcn ele alr ve y
le syler (s. 33): "Bir saat btn bileenlerinin ayr ayr yaptndan
ok daha az ey (ama muhtemelen daha ilgin eyler) yapar" - ser
bestlik derecelerinin saysn snrlamann iyi bir fikir olabileceine
baka bir rnektir bu. Fakat Maxwell'in etkileim iindeki dili ve
arklardan oluan saatvari bir sistemin ara aamalarndan geerek o
nl dalga denklemlerine nasl vardnn ayrntlarn vermez.
Geleneksel olarak bu basamaa elzem olmayan bir aygt olarak
baklr, tpk bir hastann yrmeyi baardktan sonra atabilecei
bir koltuk denei gibi. Ne var ki ie yaramtr. Bezdirici ve zevk
siz olabilir, fakat elektromanyetik kuvvetlerin yaylma biimine bir
model oluturmaktadr. Alan kuram "daha iyi"dir nk daha basit
ve daha yalndr bizim iin; fakat kurulu saat modelinin, bize irkin
ve kaba gelse de, ie yarar hale getirilebilecei olgusu, en sevdii
miz analojilerin dnyann ileyii hakkndaki tek gerei gsterme
diini hatrlatan nemli bir noktadr. Fizikiler doann belli bir bi
imde ilediini syledikleri zaman, der Krieger, gerekte modelle
rin meru olarak o biimde iler hale getirilebileceini sylerler.
te byk ounlukla hesaba katlmayan ama hl geerli olan
bir baka metafor rnei. Tamamen saf enerjiden yaratlan elektronpozitron iftinden bahsederken bunu, E = mc2'ye gre enerjinin kt
leye dntrlmesi erevesinde ele aldm. Fakat Paul Dirac bu
gn kar-parack diye bilinen eylerin var olma olasln 1920'
lerin sonunda ilk gndeme getirdiinde farkl bir modelle kagel
miti. Gerekliin bu versiyonunda boluun (vacuum ) "hilii"
bir elektron deniziyle doludur, btn olas negatif enerji seviyeleri
dolmutur. Biz bu elektronlar fark etmeyiz nk her yerdedirler
ve onlar evrelerinden ayrt edecek hibir dayanak sunmazlar. Eer
bir duvar tek renge boyanmsa (krmz diyelim), o zaman duvar
daki her nokta dier btn noktalar kadar krmzdr ve hibir nok
ta ne kmaz. Sradan (pozitif enerjili) bir elektron "fark edilir"
nk yandandakiler ondan farkldr, krmz arka plandaki ma
vi bir nokta gibi.
Bu tabloda elektron-pozitron iftinin yaratlmas, yeterince ener
jili bir fotonun negatif enerjili bir fotona arpmas ve ona pozitif
246
enerji durumuna "terfi etmesine" yetecek kadar enerji vermesiyle

meydana gelir. Bylece negatif enerjili parack bildik anlamda
"gerek" bir elektron olur (mavi bir nokta) ve negatif enerjili elekt
ron denizinde geride bir delik brakr (krmz arka planda beyaz bir
nokta). Bu delik pozitif ykl bir elektronun btn zelliklerine sa
hiptir - yani pozitrondur. rnein, yan banda pozitif bir elektrik
yk varsa, btn negatif enerjili elektronlar o yke doru hareket
etmeye alr. Omuz omuza sktklar yerde kprdayamazlar. Fa
kat deliin yanndaki elektron, deliin iine srayarak ileri doru
gidebilir (tabii arkada bir delik brakarak) ve bu byle devam eder.
Bunun sonucunda delik pozitif ykten uzaa hareket eder - tpk
pozitif ykl paraca olaca gibi, itilmitir. Negatif enerjili de
nizde, elektronun yokluu evresiyle bir fark yaratr, yani bir para
cn ayrt edici zelliklerinden biri olan "keskin hatlar". Delik ka
lr ve parack gibi davranr, ta ki pozitif enerjili elektron delie d
p enerjisini elektromanyetik ma biiminde brakana kadar.
MaxweH'in dili arklar ve burgalar gibi, paracklarla karparacklar arasndaki etkileimlere ilikin bu model de saf enerji
den parack yaratmann "hakiki" resmine giden bir ara basamak
olarak grlyor imdi. Fakat tamamen makul, kendi iinde tutarl
bir model. Hesaplamalara temel olarak kullanlabilen ve deneyler
de llen pozitron zelliklerini doru tahmin edebilen bir model.
Aynca, hatrlarsak, pozitronlan zamanda geriye doru hareket eden
elektronlar olarak aklayan ayn derecede tatminkr bir model da
ha var. Evreni negatif enerjili elektronlarla dolu olarak dnmek
bizi rahatsz edebilir, fakat bu bizim sorunumuz, evrenin deil.
Aratrmak istediimiz serbestlik derecelerini semekte zgrz,
bu seimler de bizim doaya atfettiimiz zellikleri belirler. Ana
loji fizikte her eydir, kurduumuz modeller kendi iinde tutarl ol
duu ve deneylerle test edilip onaylanabilen tahminlerde bulundu
u srece istediimiz analojiyi kurmakta, istediimiz serbestlik de
recelerini semekte serbestiz. Bu da beni pek ok kuantum yoru
mundan hangisinin "en cazip teklif' olduu sorusuna geri getiriyor.
247
Kuantum Gerekliine Toplu Alm Yaklam

Bence en iyi cevap pekl hepsini birden satn almak olabilir. Yo
rumlarn her biri geerli bir model, yine her biri dnyann nasl i
ledii konusunda bize yararl fikirler sunuyor. Aslnda her bir ku
antum yorumuna kendi bana bir serbestlik derecesi olarak bak
mak yerinde olur ve Weinberg'in zdeyiiyle belli bir durumda ih
tiyalarmza en ok uyan yorumu semekte zgrz. Yanl seer
seniz, zlrsnz - mesela Schrdingerin kedisini aklamak"
iin Kopenhag Yorumu'nu semek gibi. Ama dorusunu seerseniz
-b u durumda birok dnya yorum u- o zaman her ey kolayca an
lalr olur. yi bir fiziki alet antasnda her kuantum yorumunu ta
mal ve belli bir kuantum bilmecesiyle kar karya kalnca elde
ki en uygun kuram uygulamaldr.
Bunu kantlamak iin mevcut yorumlarn bazlarndan bir hatr
latma yapp 20. yzyln ikinci yansnda kuantum fiziindeki en
nemli gelime olan Bell teoremiyle balantlarndan sz edece
im. Kabul edilebilir bir kuantum gereklii versiyonunun Aspect
deneyi sonulanyla badamas gerekir - ki bunlarn hepsi de ba
dayor!
u bizim eski Kopenhag Yorumu'nun Bell teoremiyle ve Aspect
deneyiyle bir sorunu yok, nk Niels Bohr ve meslektalan bize
batan beri bir deneyin sonucunun tm deney dzeneine bal ol
duunu sylemilerdi. ki delik deneyinde iki delik de aksa giri
im elde ederiz; sadece bir delik aksa etmeyiz. Eer tm deney
dzenei galaksinin iki zt ucundaki fotonlan ieriyorsa, o zaman,
iin iine "hayalet ii uzaktan etki" girse bile iki fotonu da hesaba
katmamz gerekir. Keza, gereklik eer bir lm edimiyle yaratlyorsa, Aspect deneyinin sonularn anlamak iin tek yapmamz
gereken, yaratlan geekliin sadece lmn yaplmakta olduu
civardaki gereklik olmas gerekmediini, ayn zamanda ok uzak
taki, lmden kan k sinyallerinin ulamaya henz zaman bu
lamad yerlerdeki gereklik de olduunu kabul etmektir.
Ya da, dnya gerekten "gerek" olabilir, David Bohm ve takip
ilerinin ileri srd gibi. Ama yleyse, Bohma gre, blnmez
bir btnlk iinde olmas gerekir, yle ki, yine, bir yerdeki bir
248
aratrma ok uzakta bir tepki yaratabilir, yerbilmez biimde ve he

men. Hem bunda hem de istatistik yasalarna uyan pilot dalgadan
etkilenen gerek zellikli gerek paracklara ilikin fikirde, ann
da kurulan "haberleme" evrenin geri kalan ksmnn durumunu he
saba katarak deneyin sonucunu etkiler; fakat insan gzlemciler ara
snda ie yarar bilgi ieren, ktan daha hzl hibir sinyal yaynna
izin vermemeyi yine baarr.
Birok dnya yorumu biraz farkl bir kategoridedir, nk b
tn olas deneylerin btn olas sonularnn eit derecede gerek
olmasna izin verir. Fakat, daha nce szn ettiim gibi, kesinlik
le yerbilmezdir, zira yeryzndeki bir kuantum olaynn sonular
nn seimi annda uzaktaki galaksilerdeki gerekliin oklu kopya
larnn yaratlmasna yol aar (ve o galaksideki deiiklikler bura
da yeryzndeki gerekliin oklu kopyalarna blnmesine sebep
olur). Ama yine de kendi iinde tutarl bir kuantum gereklii yo
rumu olarak ie yarar.
John Bell kuantum kuramnn rakip yorumlarn ele alrken her
eyi yerli yerine koyuyor:
Bu olas dnyalar ne lde kurmacadr? nsan beyninin serbest icat
lar olmalar anlamnda edebi kurmacalar gibidirler. Kuramsal fizikte ba
zen mucit, eserinin daha batan kurmaca olduunu bilir, rnein bu al
ma yerine bir ya da iki boyutlu uzay olan basitletirilmi bir dnyayla
ilgiliyse. ounlukla ge vakte kadar, hipotezin yanl olduunun anlal
d o vakte kadar, iin iinde kurmacann olduu bilinmez. Ciddi olundu
unda, bile isteye basitletirilmi modeller aratrldnda kuramsal fizik
i hikyenin belki de gerek olduunu dnmesiyle romancdan ayrlr.95
Fakat bu tr umutlar bo umutlardr. Btn modeller, hangi ser

bestlik derecesini gereklii kavrayacak tutama olarak kullanaca
mz sememizle kasten basitletirilmitir; duyularmzla dolay
sz ulama alanmzn dndaki btn dnya modelleri kurmacadr,
insan zihninin serbest icatlardr. Size en ok hitap eden kuantum
yorumlarndan istediinizi semede, hepsini reddetmede, btn pa
keti satn alp kolaylna ya da haftann gnne veya kafanza g
re farkl bir yorum kullanmada zgrsnz.
Ama yine de, hemen herkes "cevab" bilmek istiyor. Gerekten
95. Bell, Speakable and Unspeakable, s. 194-5.
249
gerek modeli bulma arzusu kuramsal fizikileri eyleme sevk eden

eydir, tpk baka insanlar felsefeye ya da belli bir dinin mensubu
olmaya tevik ettii gibi. Zihnimin mantksal ksm bu arayn na
file olduunu ve bulmay umabileceimiz tek eyin amzn ken
di iinde tutarl bir miti olduunu sylese de bende hl bu zlem
var. Yani, her eye ramen, benim imdilik kuantum gereklii pa
zarndaki en cazip teklif olduunu dndm, sadece btn yerbilmezlik meselesini n plana karmakla kalmayp fizikilerin
dnyaya baklarn deitirmek zere olduuna inandm analoji
ler ve metaforlar da sunan yorumdan sz etmeden gemeyeceim.
Martin Krieger Doing Physics'te fizikilerin ne yaptklarn an
lamada ok ie yaram pek ok analojiden bahseder. Fabrika ve i
ileri, eitli ekonomiler, bildik kurma saat modelleri, hatta akraba
lk sistemleri kitaptaki yerlerini alr. Ama, der Krieger (s. xix) "ev
rim ve organizmada olduu gibi teki belli bal analojiler grn
e gre fiziin byk bir blmnde ok daha kk bir rol oynar."
Bunun imdilerde dzeltilen tarihsel bir gaflet olduunu san
yorum. In the Beginning (Balangta) adl kitabmda bahsetmi
tim: Galaksi, hatta evrenin kendisi gibi nesneleri adeta canl, evrim
geiren organizmalar gibi ele alarak astronomlar ve evrenbilimciler dnyann doasn, kkenlerini ve nihai akbetini kavramada
yeni ufuklar ayorlar. Ve canllara ilikin anahtar kavramlar da i
lem yorumu denilen, benim en sevdiim kuantum kurmacasnda
gsteriyor kendini. Bunun bir kurmacadan baka bir ey olduunu
iddia ediyor deilim; btn bilimsel modeller Kipling'in bize neler
olup bittiini anladmz hissini veren o "her eyin yerli yerinde"
olduu hikyeleri gibidir, evren hakknda nihai cevaplar iermele
ri art deildir. Fakat imdilik inanabileceiniz ve daha iyi (ya da
daha moda) bir ey tarafndan yerinden edilmesinin muhtemelen
uzun srecei bir hikye istiyorsanz ilem modelini neririm. nsz'den sonra aradaki btn blmleri atlam okurlarla tekrar bu
lumak zere olduumuz u noktada, kararl admlarla yola devam
ederek kuantum gizemlerinden btn gizemi gerekten alp gt
ren bir gereklik versiyonu sunmamn zaman geldi.
Sonsz
zm - amzn Miti
Kuantum dnyasnn gizemlerini anladmza kendimizi ikna et

mek iin aklamamz gereken temel sorun nsz'de anlattm
Schrdinger'in yavru kedileri hikyesinin iindedir. Hatrlarsanz
deney yle kurulmutur ki, iki yavru kedi uzayda birbirlerinden
ok uzaktadr, fakat ikisi de iki uzay gemisinin birinde ya da te
kinde "gerek" bir parack olmak iin bir elektronun dalga fonksi
yonunun kertilmesine bal yzde elli olaslk dalgasnn etkisi
altndadr. Kapsllerden biri alp akll bir gzlemci elektronun
ieride olup olmadn fark ettii an olaslk dalgas ker ve yav
ru kedinin kaderi belirlenir - hem sadece o kapsldeki kedinin ka
deri deil, ayn anda evrenin br yanndaki teki kapsldeki te
ki kedinin kaderi de belirlenir.
En azndan, iki kedinin birbiriyle ilikisinin standart Kopenhag
Yorumu byle. Ayrca, hangi kuantum yorumunu tutarsanz tutun
Aspect deneyi ve Bell eitsizlii, kuantum varlklarnn bir kere bir
etkileim iinde dolank oldular m, ondan sonra daima adeta Einstein'n "hayalet ii uzaktan etki"sinin tesirindeki tek bir sistemin
paralarym gibi davrandklarn gsteriyor. Btn, paralarnn
toplamndan byktr, btnn paralar da geribeslemelerle birbirleriyle balantl hale gelir - annda iliyor gibi grnen geribeslemeler.
te canl sistemlerle verimli bir analoji kurmaya balayabilece
imiz yer buras. Bedenimiz gibi canl bir sistem kesinlikle para
larnn toplamndan byktr. nsan bedeni milyonlarca hcreden
oluur, fakat uygun saydaki bir yn hcrenin asla yapamayaca
eyleri yapabilir; hcreler de kendi balarna canldrlar ve ierdik
leri elementlerin basit bir karmnn yapamayaca eyleri yapa-
252
bilirler. ki durumda da canl hcrelerin ve canl bedenlerin byle

ilgin eyler yapabilmesinin kilit sebeplerinden biri, bilgi tayan
geribeslemelerin olmasdr - hcrenin bir yanndan teki yanma ve
bedenin bir ksmndan teki ksmna. Daha derin bir seviyede hc
relerin iinde bu geribeslemeler, hammaddeleri uygun yerlere ta
yp karmak hayat moleklleri kurmak iin kullanan kimyasal
ulaklar ierebilir. nsan seviyesindeyse hemen hemen her rutin ey
lem, parmaklarmn bu cmleyi yazmak zere bilgisayarn klavye
sine vurmak iin hareket edii gibi, geribeslemeler ierir. Bunlarla
beyin srekli grme ve dokunma gibi duyulardan bilgi alp bedenin
davrann dzenler (bu rnekte parmaklarm bir sonraki admda
nereye hareket edeceini belirler).
Bu gerekten bir geribesleme, yani iki ynl bir ilemdir, sade
ce beynin parmaklarn nereye gideceini syledii bir talimat de
il. Btn sistem o parmaklarn u anda nerede olduunu, ne kadar
hzla (ve ne ynde) hareket ettiini, tularn zerindeki basncn tam
yeterli olup olmadn kontrol etme, hata dzeltmek iin ara sra
(benim durumumda sk sk!) geri gitme vs. ilerine dahildir. Bak
madan on parmak yazabilen bir daktilo bile byle geribeslemelere
cevaben parmaklarnn tam hareketlerini srekli ayarlar, kendinizi
dik tutmak iin dengenizde srekli otomatik ayarlar yaparak bisik
let srdnzde olduu gibi. Bu geribeslemeler hakknda hibir
ey bilmeseydiniz ve bedenin farkl ksmlarnn bir haberleme sis
temiyle birbirine bal olduundan haberiniz olmasayd, ellerinizin
ucundaki uzam et ve kemik yumrularnn klavyeyi drterek akl
l bir mesaj "yaratmas" mucize gibi grnrd - tpk, bir tr ha
berleme ve geribesleme biimini yardma armazsak, bir atomun
zt ynlerinden uan iki fotonun kutuplanma durumlarnn Aspect
deneyinin ortaya koyduu biimde ilikilendirilebilmesinin muci
zevi grnmesi gibi. Bir byk fark, stesinden gelmemiz gereken
zorluk, kuantum dnyasndaki geribeslemenin annda olmasdr.
Fakat bu da n doasyla aklanr, hem grelilik kuram bala
mnda hem de elektrodinamiin kuantum doasna ilikin doru
perspektifle. Nispeten az bilinen bu perspektif elektromanyetik
mann Wheeler-Feynman modelidir - ktle ekiminin ileyii ko
nusunda da arpc igrler sunan bir model.
SONSZ: ZM - AIMIZIN MT
253
Ktleden En yi ekilde Yararlanmak

Feynmann yarm yzyl akn zaman nceki o pek bilinmeyen igrsne gre, elektromanyetik mann davran ve ykl para
cklarla etkileme biimi, Maxwell denklemlerinin, yani elektroman
yetik dalgann bir glcn yzeyinde hareket eden halka dalgack
lar gibi uzayda hareket etmesini tarif eden denklemlerin, iki grup
zmnn olduu gereini ciddiye alarak aklanabilirdi. zm
gruplarndan biri, "saduyu" zmleri, dalgalar hzlandrlm yk
l bir paracktan darya ve zamanda ileriye doru hareket eden
biimde tarif eder, tpk glce atlan bir tan suya dt nokta
dan balayarak yaylan halka dalgalar gibi. kinci grup zm ise
(bugn bile genellikle gz ard edilir) dalgalar zamanda geriye ha
reket edip ykl paracklarn zerinde birleir biimde tarif eder,
tpk glcn kenarlarndan balayp glcn ortasndaki bir nok
tada birleen halka dalgalar gibi. kinci Blm'de anlattm gibi,
evrendeki btn ykl paracklarla etkileim iindeki iki grup dal
ga da uygun biimde hesaba katlnca karmakln byk ksm
birbirini yok eder ve bir ykl paracktan tekine elektromanyetik
etkileri tamak iin geriye sadece bildik saduyu dalgalar (ya da
"gecikmi" dalgalar) kalr. Fakat btn bu etkileimlerin sonucun
da tek tek her bir ykl para -h er bir elektron da dahil- evrendeki
btn teki ykl paracklara gre kendi konumunun annda far
kndadr. Zamanda geriye yolculuk eden dalgalarn ("ilerlemi"
dalgalar) somut etkilerinden biri, her ykl parac btn elektro
manyetik an btnlemi bir paras yapan bir geribesleme sala
masdr. Dnyadaki bir laboratuvarda bir elektronu drterseniz, ilke
olarak, mesela iki milyon k ylndan daha uzaktaki Andromeda
galaksisindeki her ykl parack hemen ne olduunu bilir, oysa
dnyadaki bir elektronu drtmenin yol at herhangi bir gecikmi
dalgann Andromeda galaksisine ulamas iki milyon yldan ok s
recektir.
Wheeler-Feynman sourma kuramnn taraftarlar bile bunu bu
ekilde ifade etmeye gelince vazgeiyorlar. Geleneksel versiyona
gre (kuram hakknda herhangi bir eyin geleneksel olduu syle
nebilirse tabii) dnyadaki elektronumuz Andromeda galaksisinde-
254
kiler de dahil baka herhangi bir yerdeki ykl paracklarla ilinti

li olarak "nerede olduunu bilir". Fakat geribeslemenin can alc
zellii iki yanl da ilemesidir. Eer bizim elektronumuz Andromeda galaksisinin nerede olduunu bilirse o zaman elbette Andromeda galaksisi de bizim elektronumuzun nerede olduunu bilir.
Geribeslemenin -elektronumuzu kendi bana deil evreni dol
duran btnsel elektromanyetik an bir paras olarak grme ge
rekliliinin- sonucu udur ki, elektron uzaktaki galaksilerdeki b
tn o ykl paracklarn etkisiyle, galaksiler arasnda bilgi tayan
hibir sinyal ktan daha hzl yolculuk edemese de, bizim taraf
mzdan itilip kaklmaya diren gsterir.
imdi, ykl paracklarn neden ma direnciyle karlat
na dair bu aklama, daha nce sz edilen, fizikilerin uzun sre
bana bela olan baka bir bilmeceye ok benziyor. Neden sradan
ktle paralar itilip kaklmaya direni gsteriyor ve itildikleri za
man ne kadar diren gstereceklerini nasl biliyorlar? Eylemsizli
in kendisi nereden geliyor?
Galileo bir nesnenin zerine uygulanan kuvvetlerin etkisini or
taya koyan eyin o nesnenin hz deil ivmesi olduunu fark eden
ilk kii gibi grnyor. Yerkrede srtnme - o d kuvvetlerden bi
ri- daima mevcuttur ve siz itmeye devam etmediiniz srece hare
ket eden her nesneyi yavalatr (hzn keser). Srtnme etkisi ol
masayd nesneler sonsuza dek dz bir doruda hareket etmeye de
vam ederdi, tabii kuvvetlerle itilip ekilmedikleri srece.
Bu, Newton'un mekanik yasalarnn temel talarndan biri ol
mutur. Cisimler eer d kuvvetlerle hzlandrlmazsa, bo uzayda
(mutlak bir eylemsizlik standardna gre) sabit bir hzla yol alr, di
yordu Newton. Ktlesi belli bir nesnenin belli bir kuvvetle yarat
lan ivmesi, kuvvetin ktleye blnmesiyle bulunur.
Bu kefin ilgi uyandran bir yn, hesaba katlan ktlenin ktle
ekiminde yer alan ktleyle ayn olmasdr. Bunun byle olmas
gerektii ilk etapta bariz deildir. ekimsel ktle, bir nesnenin ba
ka nesneleri ekmek iin evrene uygulad kuvvetin bykln
belirler; eylemsizlik ktlesi ad verilen ktle bir nesnenin d kuv
vetler tarafndan -sadece ktle ekimi deil herhangi bir d kuv
vet tarafndan- itilmesine ve ekilmesine kar verdii tepkinin g
cn belirler. Bir nesnedeki "madde miktar" hem d dnya ze
255
rindeki etkisini hem de d dnyaya tepkisini belirler.96 Geribesleme oktan harekete gemi gibi grnyor: her bir nesneyi evrene
genel olarak balayan iki ynl bir ilem. Fakat daha dne kadar
kimsenin geribeslemenin nasl iledii hakknda net bir fikri yoktu.
Newton'un kendisi evrende gerekten tercih edilmi bir referans
erevesi olduunu gsteriyor gibi grnen ho bir deney tarif et
miti, daha sonra filozoflar bu deneyin tam da mutlak eylemsizlik
standardn tanmlayan eyi gsterdiini sylediler. Newton 1686'
da lkeler'de uzun bir ipin ucuna su dolu bir kova asp ipi iyice bu
rduktan sonra braktnzda neler olacan aklyordu. Tabii bu
rulmu ip boalrken kova da dnmeye balayacaktr. nce kova
daki suyun yzeyi ayn seviyede kalacaktr, fakat srtnme kova
nn dnn suya aktarmaya baladka su da dnmeye balar ve
"merkezka kuvveti" suyu kovann kenarlarna ittike suyun yze
yi ibkey eklini alr. Dnmesini durdurmak iin kovay tutarsanz
su dnmeye devam eder, ibkey bir yzeyle, fakat gittike yava
lar, yzeyi gittike dzelir ve sonra durunca yzeyi dmdz bir e
kil alr.
Newton'a gre dnen suyun yzeyinin ibkey ekli, suyun dn
dn "bildii"ni gsteriyordu. Fakat neye gre dnyor? Kova
nn ve suyun greli hareketleri tamamen nemsiz grnyor. Eer
hem kova hem de su hibir greli hareket olmakszn durgunsa, su
dzdr; eer kova dnyor ama su duruyorsa, kovayla su arasnda
greli bir hareket olmasna ramen yzey yine dzdr; eer su d
nyor ama kova duruyorsa, ikisi arasnda greli hareket vardr ve
yzey ibkeydir; fakat hem kova hem su dnyorsa, dolaysyla
aralarnda yine greli bir hareket yoksa yzey ibkeydir. te bu
nun zerine Newton suyun mutlak uzaya gre dnp dnmediini
"bildii" sonucuna varmtr.
On sekizinci yzylda filozof George Berkeley baka bir ak
lamada bulunmutu. Btn hareketin elle tutulur bir eye gre l
96. Bir nesnenin arlnn ayda dnyadakinden daha az olmas kafanz ka

rtrmasn; bunun nedeni nesnenin deimesi deil, ay yzeyindeki ktle ekim
kuvvetinin dnya yzeyindeki ktle ekim kuvvetinden az olmasdr. Ayda az
olan d kuvvettir, nesnenin eylemsizlik ktlesi de o dk d kuvvetle eleir,
bylece "daha hafif' olur.
256
lmesi gerektiini ileri sryor ve nl kova deneyinde nemli

grnen eyin suyun o srada bilinen en uzaktaki nesnelere, sabit
yldzlara gre nasl hareket ettii olduunu sylyordu. Tabii biz
imdi kozmosta yldzlarn bize nispeten yakn komular olduunu
ve Samanyolu'nun tesinde milyonlarca baka galaksi bulunduu
nu biliyoruz. Fakat Berkeley'nin kavray hl geerli. Bir kova
suyun yzeyi eer uzaktaki galaksilere gre dnmezse dz olur ve
uzaktaki galaksilere gre dnerse ukurlar. Ayrca, ivme de uzak
taki galaksilere gre llyor gibidir - yani evrendeki btn mad
denin ortalama dalmna gre. Adeta, siz bir eyi saa sola ittii
nizde evrendeki btn maddelere gre durumunu hesaplar ve ona
gre tepki verir. Bir ekilde ktle ekimiyle yerinde tutulur, ekimsel ve eylemsizlik ktlelerinin ayn olmasnn sebebi de budur.
Eylemsizliin btn evrene kar maddi bir nesnenin tepkisiyle
retildii fikri genellikle 19. yzylda yaam AvusturyalI fiziki
Emst Mach'a istinaden Mach ilkesi olarak bilinir. Mach ismi hzla
r ses hzna gre lmekte kullanlan sayyla lmszlemitir, fa
kat kendisi eylemsizliin doas hakknda da uzun uzun kafa yor
mutur.
Daha nce szn ettiim gibi, temelde Berkeley'nin fikirleri
nin bir uzants olan Mach'n fikirleri Einstein' byk lde etki
lemitir. Einstein ekimsel ktleyle eylemsizlik ktlesinin zdeli
inin aslnda eylemsizlik kuvvetlerinin kken itibariyle ktle e
kimsel olmalarndan kaynaklandn ileri srp Mach ilkesini
-btn evrenin herhangi bir ekimsel ktle zerindeki geribeslem esi- kendi genel grelilik kuramna katmaya almtr. Bu do
rultuda naif bir argman yrtmek kolay saylr. Btn uzak galak
silerdeki (ve baka her eydeki) btn madde, dnyadaki (ve baka
her yerdeki) btn her eye (mesela masamda duran bir yn bil
gisayar diski de dahil) tutunmak iin ekimsel bir etkiyle uzanr.
Bu disklerden birini kprdatmaya altmda bu i iin ortaya
koymam gereken aba miktar, evrenin o diski elinde ne kadar g
l tuttuunun lsdr.
Fakat btn bunlar gvenli bilimsel bir temele oturtmak ok
daha zordur. Disk benim onu kprdatma gayretlerime ne kadar kar
koyacan annda nasl "bilir"? Cazip bir olaslk (naif tabloda),
bir nesneyi drtp konumunu deitirerek onun evrene baz ktle
SONSZ: ZM-AIMIZIN MT
257
ekimsel halkacklar yaymasna sebep olmamzdr, bu halkacklar

evrendeki her eyi rahatsz eder, yle ki bir tr yank gelir, rahatsz
edilmi nesne zerinde odaklanp onun mevcut halinde kalmasn
salamaya alr. Ktle ekimsel halkalar da dahil sinyaller ancak
k hznda yol alabiliyorsa, o zaman yanknn geri dnmesi ve dis
kin itilmeye kar nasl tepki vermesi gerektiine karar vermesi ne
redeyse sonsuza dek srer.
Tabii zaman simetrili Wheeler-Feynman sourma kuram ilke
sini ktle ekimi tanmna dahil edip bu geribeslemedeki ktle e
kimsel halkalarn bir ksmnn zamanda geriye yolculuk yapmas
na izin verirseniz i deiir. Fakat Wheeler-Feynman elektroman
yetik ma kuram Einstein'm ktle ekim kuramndan 30 yl kadar
sonra geldiinden ve o zaman bile kimse pek ciddiye almadndan
Mach ilkesiyle ortaya konan bu bilmecenin zm doru bir ma
tematik temeline oturmak iin uzun zaman beklemek zorunda kald.
Einstein genel kuramn bulduundan beri Mach ilkesini tat
minkr bir biimde ierip iermedii tartlp durdu. Genel kuram
en azndan bir yere kadar Mach ilkesini dahil etmeye doru gider,
nk uzayda herhangi bir yerdeki bir nesnenin davran o yerde
ki uzay-zamanm bkmne baldr, bu da evrendeki btn mad
denin toplam ktle ekimsel etkisiyle belirlenir. Ama yine de uzayzaman bklmesini belirleyen "sinyallerMin bir yerden bir yere ne
kadar abuk gittii sorusunu hl cevaplamaz. O uzaktaki galaksi
lerin kendileri de hareket ettii iin etkilerinin srekli deiiyor ol
mas gerekir. Bu deiiklikler sadece k hzyla m yaylr yoksa
annda m? Eer anndaysa, nasl?
Bu tartmann ilgin mi ilgin yanlarndan biri udur ki, Einstein'n denklemleri ancak, evrende uzay-zaman tekrar kendi st
ne ktle ekimsel olarak bkmek iin yeterli madde varsa doru tr
de Mach etkileri retir. Her ynde sonsuza dek uzanan "ak" bir ev
rende denklemler sonlu miktardaki eylemsizlikle dengeli hale geti
rilemez. Bu eskiden genel grelilik kuramnn Mach ilkesini iine
ald iddiasna kar sylenen bir argmand, zira insanlar evrenin
"ak" olduunu dnyorlard; fakat kinci Blmde grd
mz gibi btn bunlar deiti, artk evrenin "kapal" olduuna dair
kar konulmaz kantlar var gibi grnyor. Bu da tabii WheelerFeynman sourma kuramnn kendisinin imdi daha ok ciddiye
258
alnmasnn sebeplerinden biri.

1993te Kaliforniya niversitesinden u-Yuan u rzgrn im
di hangi ynde estiini gsteren bir makale yaymlad.97 u, Wheeler-Feynman kuram eitlemesi balamnda Bell eitsizliine ba
kyordu, ben de ona yazarak baka neler zerinde altn sor
dum. Baka eylerin yan sra, ktle ekimi mevcutken nasl kuantum mekanii yaplacana ilikin bir aratrma yapyordu. Bu a
lma parack fiziindeki en son fikirlerin bazlarn zaman simet
rili Wheeler-Feynman modeli ile gzel bir biimde birletirip kt
le ekiminin kendisinin nereden geldiini gstermenin yan sra ey
lemsizlii de aklyordu. Bu kitabn yazld srada (Mart 1994)
u' nun almas sadece Kaliforniya niversitesi prova basks
olarak mevcut, say UCR-HEP-T117; halihazrdaki aratrmalar hak
knda olabildiince ok bilgi sunuyor ve derli toplu bir paket iine
o kadar ok fikir sdrm ki bahsetmeden gemek olmaz.
Ktle ekimini pe Dizmek

nce hikyenin parack fizii yann aklamak iin minik bir sap
ma yapacam. 1990'larda parack fizikileri artk maddenin elekt
ron ve kuark gibi parack seviyesindeki en i ksmlarna yolculuk
etmekten geri durmuyorlar. "Tem er paracklar ayrp ilerinde ne
olduuna bakmaya ynelik tarihsel srecin bir tekrar olarak, 1980'
lerin ortalarnda kuark ve elektron gibi paracklarn zelliklerinin,
bu paracklarn sicim ad verilen ok daha kk varlklardan olu
mu olmalar halinde aklanabilecei kefedildi ve baz fizikiler
bu keiften ok etkilendi.
simlerinden de anlalaca gibi bu "yeni" varlklar baka par
acklarn bildik bilardo topu modellerinden, bir uzunlua sahip ol
malaryla ayrlrlar - bir yndeki bir uzant, kelimenin tam anla
myla minik bir sicim paras gibi.
"Minik" burada anahtar kelime. Tipik bir sicim bir metrenin
10"35,i uzunluunda olacaktr, yle ki bu sicimlerden 1020 tanesi u
uca dizilince bir protonun apma ular. Byle sicimlerin var oldu97. Physical Review Letters 71 (1993), s. 2847.
259
25 Sicimler iki eit halinde bulunur kapal halka ya da ak u.
una dair dorudan hibir deneysel kant yok. Bu lekteki etkile

imleri aratracak deneyler dnyada yaplabilecek en stn para
ck hzlandrcnn salayabileceinden ok daha fazla enerji ge
rektirirdi. Fakat onlarn varlna dair bu ihtimal, parack dnya
snn etkileimlerinin ileyiine dair salam bir kurama dayanmak
tadr. Ksmen "her eyin kuram"na ynelik arketipsel KED ve KKD
yaklamlarndan tretilmitir.
imdi, parack dnyas hakknda hibir kurammzn ve mode
limizin "hakikat"i vermediini ileri srm ve hepsinin anlayabile
ceimiz bir tablo ve tahminlerde bulunabileceimiz modeller sun
makta hemen hemen baarl olduklarn ifade etmitim. Bu bakm
dan sicim kuram gerekten ok baarl. Hi kimse bir sicim gr
memi ya da belli bir parack hzlandrcs deneyinde bir tane bile
tespit etmemi de olsa, yk gibi zellikler sicimlerin ularna "ba
lanm" gibi aklanabilir, parack etkileimleri de sicimlerin ar
pmalar ve birlemeleri ya da ayrlmalar biiminde aklanabilir.
Hatta, minik ambalaj lastiine benzer ekilde titreen, ular kapal
halka sicimlerin graviton olarak -fotonlarn elektromanyetik kuv
veti tamas gibi ktle ekimsel kuvveti tayan paracklar- dav
ranmas iin gereken zelliklere otomatik olarak sahip olduklar or
taya kmtr. Btn paket kendisiyle tutarl, mantkl ve (matema
tik ustalar iin) dnyann nasl ilediini btn dier paketler kadar
iyi tarif eden bir aklamadr. Tek zaaf, Newton'un nihai deneysel
testine tabi tutmann henz bir yolunun olmamasdr. Fakat bu, ev
renin zaten bilinen zelliklerini kuram yoluyla aklamaya alan
kuramclara engel olmamtr - u'nun yapt da ite tam buydu.
unun ktle ekimi aratrmas, Wheeler-Feynman yaklam
na dayal zaman simetrili tariflerin yardmyla bu seviyedeki etki
leimleri aklamaya ynelik daha byk bir giriimin bir parasy
d. Bu ilem bamsz bir varlk olarak "alan" fikrini ortadan kald
260
rr (rnein, elektromanyetik ve ktle ekimsel alan). Paracklar

birbirleriyle zaman simetrili bir biimde etkileirler, sreen bir
geribesleme araclyla ilerlemi ve gecikmi "mesaj" alveriin
de bulunurlar; ktle ekimi gibi, sreen alan olarak dnmeye
alkn olduumuz ey, kk madde paracklarn ieren btn
etkileimlerin ortalamas zerinden kurulmutur. Sreen ktle e
kimsel alan, iin iindeki paracklarn leine gre byk olan
bir lekteki bu ortalama ileminden kar - ama bu paracklar an
cak 1020 tane olunca bir protonun apma ulaacak kadar kk si
cim paralarysa, o zaman bunun anlam bir proton leinde bile
ktle ekiminin ok dzgn ve sreen grneceidir. "Uzay-zaman bkm," der u, "sicimlerin dnya tabakalarndan rlm
'hareket gobleni'nin desenlerinin bir yansmasndan ibarettir".
Bu yaklamn ierimlerinden biri, parack hareketinin Newtoncu, klasik yrnge cinsinden tanmnn paracklarn davran
hakkmdaki bir tr istatistik ortalamadan ktdr. "Sicimler parackvari yollar etrafnda kk lekli titreimler meydana getirir...
biz gl titreimlerin ortalamasn aldktan sonra." Bunda parack
dnyasn anlamaya ynelik hem Feynman'n yol integrali (gemiler-toplam) yaklamnn hem de Ilya Prigogine'nin termodinamik
ten gelitirdii istatistiksel yaklamnn izleri vardr. Buras tm
26 Ulan ak sicimler uzay-zamanda yol kat ettiinde "dnya tabakalar" yayarlar, ka

pal halka sicimler uzay-zamanda yol kat ettiinde "dnya tpleri" yayarlar.
261
ayrntlara girmek iin uygun deil -ayrntlar bu byklkte ba

ka bir kitab doldurabilir- ama hem Prigogine hem de u, istatisti
in nce geldii gereklik tariflerinde bulunmulardr, klasik par
ack yrngeleri istatistiklerden kar. Hem klasik dnyada hem
de kuantum dnyasnda, u'nun szleriyle "mekaniin temeli ista
tistiin zerine kurulmu gibi grnyor ... mekanii istatistikten
tretmek gerekir, tersi olmaz."
Termodinamikle olan balant aka ortada. Termodinamikte
ki anahtar kavram entropidir: bir sistemin dengeye ne kadar yakn
olduunu len bir zellik. u'nun tarifi Einstein'm hareket denk
leminin maksimum entropi denge artnda parack yrngelerinin
doru tarifi olduunu gsteriyor. Ama Wheeler-Feynman kuram
nn ilk halinde (ve Mach ilkesini genel grelilik kuramna dahil et
me teebbslerinde) olduu gibi, sicimlerden gelen btn mann
bugnden gelecee tamamen sourulmas gerekir - baka bir de
yile evrenin kapal olmas gerekir. u 1993 un sonunda bana gn
derdii mektuptaki derli toplu zette, varm olduu sonular dile
getiriyordu: "Klasik mekanik denge durumunu tarif eder (bu neden
le klasik mekanikte olaslla ilikin hibir ifade yoktur); kuantum
mekanii, dalgalanmalar tarif eder; yol integrali biimcilii de sis
temdeki muazzam saydaki sicimlerin toplamn almaktan gelir."
Son yllarn evrenbilim tartmalarn takip etmi olanlar iin bir
ikramiye bile var. Einstein'm evren tarifi, genel grelilik kuramnn
denklemleri, evren sabiti ad verilen bir say ierir, ki bu durum 70
yldan daha uzun bir sredir astronomlarn ayb olmutur. Bu say
nn deerini Einstein'm denkleminden tahmin etmenin hibir yolu
yoktur ve grne gre herhangi bir deer olabilir. Ne var ki btn
evrenin genileme tarznn gzlemleri bunun sfra ok ama ok ya-
Zaman
27 Uzay-zamanda hareket eden ve

birbirleriyle birleen sicim halka
lar uzay-zaman pantolonu olu
turur.
262
kn olmas gerektiini koyuyor ortaya. ok kk bir evren sabiti

bile evrenin grlen genileme biimine derin bir etkide bulanabilir.
Fakat u'nun ktle ekimi tarifi, Einstein'n bir para sicimin uzun
luundan ok daha byk mesafeler iin yapt tarifle tamamen
ayn olmasna ramen evren sabitine ilikin hibir terim iermiyor.
Tekrar Bell eitsizliine dnersek, sorun deneylerin ayrlm par
acklarn arasnda annda ilintiler olduunu gstermesidir. Fakat
unun Physical Review Letters'daki makalesinde belirttii gibi:
"Uzamsal olarak ayrlm iki parack arasndaki annda bant,
nc bir parack araclyla kurulabilir. Bu nc parack,
iki paracktan biriyle ilerlemi etkileimle, dieriyle de gecikmi
etkileimle bant kurar."
u'yu sicim kuramn kullanarak Wheeler-Feynman yaklam
n nce kuantum mekanii tarifine, sonra da ktle ekimi tarifine
dahil etme abalarna iten ey buydu. O srada farkna varmad
ey ise byle bir yaklamn felsefi temellerinin Seattle Washington
niversitesi'nden John Cramer tarafndan 1980'lerde baslm ama
ad pek duyulmam bir dizi makalede oktan ortaya konmu olma
syd. Cramer'n kuantum mekaniinin "ilem yorumu" aynen bu
yaklam kullanr ve u'nun benzer fikirleri sicim kuram ve ktle
ekimine uygulamasndaki baar bunun yakn gelecekte fiziin ve
rimli bir alan olacan gsteriyor. Cramer'in almasndan kendi
sine sz ettiimde u yle sylemiti: "Bu tartmalarda ilerlemi
etkileimlerin bir olaslk olarak kabul edildiini bilseydim, Whe-
28 Sicim kuram balamnda iki paracn arasndaki etkileim dnya tplerinin bir
lemesi ve ayrlmas biiminde yeniden yorumlanyor. Bu tr bir ema pek ok sicim
halkay ierecek biimde daha da karmak hale getirilebilir, tpk bir elektronun
manyetik momentinin hesaplanmasnda ortaya kan karmaklklar gibi.
263
eler-Feynman'n zaman simetrili elektrodinamiinin sicim kuram

genellemesini takip ederkenki kaygm kesinlikle azalrd."
O zaman bu tr kayglar bir kenara atmaya hazrlann - zira i
te karnzda dnyann kuantum seviyesinde nasl ilediinin her
bakmdan en iyi tablosunu sunan yorum. Bell eitsizliinin, Aspect
deneyinin ve Schrdinger'in yavru kedilerinin kaderinin ortaya
koyduu muammalara tek "cevap" arayan herkes iin.
Karmakln Basit Yz
Wheeler-Feynman kuramnn ilk versiyonu, iin dorusu, klasik bir
kuramd, nk kuantum srelerini hesaba katmyordu. Ne var ki,
1960'lara gelindiinde aratrmaclar aslnda st ste binen ve etki
leen, bir ksm zamanda ileri, bir ksmysa geri giden dalgalarn
karmaklndan kaynaklanan iki kararl durum olduunu bulmu
lard. Byle bir sisteme ya gecikmi ma (bizim evrenimiz gibi)
ya da ilerlemi ma (zamann geriye akt bir evrenin dengi) h
kim olmalyd. 1970lerin balarnda evrende neden bir zaman oku
olmas gerektii zerinde kafa yoran birka evrenbilimci, kuantum
mekaniini benimseyen Wheeler-Feynman kuram zerinde eit
lemeler gelitirdi. Sonu olarak KED'in Wheeler-Feynman versi
yonlarn ortaya koydular. Fred Hoyle ve Jayant Narlikar bir yol integrali teknii, Paul Davies de S-matris kuram denilen alternatif
bir matematiksel yaklam kulland. in matematik ksm nemli
deil; nemli olan her iki durumda da Wheeler-Feynman sourma
kuramnn tam tekmil bir kuantum mekanii modeline dntr
lebileceini bulmu olmalar.
Evrenbilimcilerin btn bunlarla ilgilenmesinin nedeni u iddi
aya dayanr (ki hl sadece bir iddiadan ibarettir bu): Evrenimizde
gecikmi dalgalarn hkim olmas ve dolaysyla belli bir zaman oku
nun var olmas gereklilii, gemite Byk Patlama ve (muhteme
len) gelecekte nihai bir Byk k'le evrenin kendisinin zaman
asimetrisi gstermesiyle ilgilidir. Wheeler-Feynman kuram para
cklara evrenin gemi ve gelecek durumlarn "bilmeleri" iin im
di ve burada bir yol salar - gecikmi dalgalarn hkim olmasn
salayan bu "snr koullan" olabilir.
264
Fakat bunlarn hepsi yine sadece elektromanyetik maya uy

gulanyordu. John Cramer'm att dev adm bu fikirleri kuantum
mekaniinin dalga denklemlerine -Schrdinger denkleminin ken
disine ve fotonlar gibi k hznda yol alan olaslk dalgalarn tarif
eden denklemlere- kadar geniletmekti. Vard sonular 1986'da
yaymlanan ok teferruatl bir makalede aklad,98 fakat bu maka
le ok az ses getirdi; mesela u 1993'te sicim kuramna dayal fi
kirlerini gelitirirken Cramer'm yorumunu hi duymamt.
Sourma kuram fikirlerini kuantum mekaniine uyarlamak
iin Maxwell denklemleri gibi biri gelecee akan pozitif enerji dal
gasnn edeeri olan, teki ise gemie akan negatif enerji dalgas
n tarif eden bir denklem gerekiyor. lk bakta Schrdinger'in nl
dalga denklemi amaca uymuyor, nk sadece tek bir yndeki ak
tarif ediyor, biz de (tabii) bunu gemiten gelecee diye yorumluyoruz. Fakat btn fizikilerin niversitede rendikleri (ve a
bucak unuttuklar) gibi bu denklemin en yaygn kullanlan versiyo
nu aslnda eksik bir versiyon. Kuantum nclerinin kendilerinin de
fark ettii gibi, grelilik kuramnn gerekliliklerini hesaba katm
yor. Pek ok durumda bunun nemi yok. Fizik rencilerinin ve
hatta kuantum mekaniiyle uraan pek ok insann bu denklemin
basit versiyonunu gle oynaya kullanmasnn sebebi de bu. Fakat
dalga denkleminin tam versiyonu, greci etkilere de uygun biimde
yer vermesiyle adeta Maxwell denklemleri gibidir. Bu versiyonun
iki grup zm vardr - bir tanesi bildik basit Schrdinger denk
lemine karlk gelir, teki de gemie negatif enerji akn tanm
layan Schrdinger denkleminin adeta aynadaki sureti gibidir.
Bu ikilik en ak biimde kuantum mekanii balamndaki ola
slk hesaplarnda kendini gsterir. Bir kuantum sisteminin zellik
leri, bazen "durum vektr" diye de bilinen (esasen dalga fonksi
yonuna karlk gelen) matematiksel bir ifadeyle tarif edilir. Bu ifa
de bir kuantum varlnn durumu -konumu, "momentum"u, ener
jisi ve sistemin (ki bu sadece bir elektron dalga paketi de olabilir)
teki zellikleri- hakknda bilgi ierir. Genel olarak, bu durum
vektr hem normal ("gerek") saylarn hem de sanal saylarn (98.
"Kuantum mekaniinin ilem yorumu", Reviews of Modem Physics 58
(1986), s. 647.
265
1'in karekk /'yi ieren saylar) bir karmn kapsar. Byle bir
karma malum sebeplerden karmak deiken denir; gerek k
sm art (ya da eksi) sanal ksm eklinde yazlr. Bir elektronun
belli bir yerde belli bir zamanda bulunma ansn zmek iin ge
reken olaslk hesaplar aslnda elektronun o belli durumuna kar
lk gelen durum vektrnn karesini almaya baldr. Fakat bir kar
mak deikenin karesini almak onu kendisiyle arpmaktan ibaret
deildir. Onun yerine, sanal ksmn nndeki iareti deitirerek
baka bir deiken, karmak elenik ad verilen ve ilkinin aynada
ki sureti olan bir deiken elde etmeniz gerekir: Eer (+) idiyse (-)
olur, ya da tersi. Bu iki karmak say sonra birbiriyle arplarak
olaslk bulunur. Fakat bir sistemin zamanla nasl deitiini tarif
eden denklemler iin, sanal ksmn nndeki iareti deitirme ve
karmak elenii bulma ilemi zamann ynn ters evirmeye
denktir! Max Bom'un 1926' da gelitirdii bu basit olaslk denkle
mi zamann doasna ve biri ilerlemi dalgalar, teki gecikmi
dalgalar tarif eden iki tr Schrdinger denklemi ihtimaline ak bir
gndermede bulunur. Btn bunlardan sonra kuantum mekaniinin
dalga denkleminin tamamen greci versiyonunun iki grup z
m tam da bu karmak eleniklerdir, dersem muhtemelen pek a
rmazsnz. Fakat kkl gelenekte 70 yl kadar pek ok fiziki bu
iki grup zmden birini, zamanda geriye giden dalgalar hakknda
konumak "bariz biimde" anlamsz olduundan byk lde gz
ard etmitir!
Buradan kan kayda deer sonu u ki, 1926'dan beri, bir fizik
i ne zaman basit Schrdinger denkleminin karmak eleniini
alp bu denklemle birletirerek bir kuantum olasln hesaplasa,
bilmeden denklemlerin ilerlemi dalga zmn ve zamanda ge
riye yolculuk eden dalgalarn etkisini hesaba katm demektir. Cramer'n kuantum mekanii yorumundaki matematikte hibir sorun
yok, nk buradaki matematik, ta Schrdinger denklemine kadar,
standart Kopenhag Yorumu'ndaki matematikle tamamen ayn. Fark
sadece yorumda. Cramer'n 1986 tarihli makalesinde (s. 660) be
lirttii gibi, "alan, fiili olarak uzaktan etki srelerini tarif etmede
matematiksel bir kolaylk salam olur". Bu u'nun yedi yl sonra
ondan habersiz olarak vard grle ayn. O halde, bu yaklamn
makul olduuna sizi ikna ettiimi umarak kuantum dnyasnn ba
266
z muammalarn ve paradokslarn nasl akladna bir gz atma

y neriyorum.
Evrenle El Skmak
Cramer'n tipik bir kuantum "ilemMini tarif edii bir paracn
uzay ve zamanda baka bir yerde baka bir parackla "el skma
s" eklindedir. Bunu bir elektronun baka bir elektron tarafndan
emilen elektromanyetik ma yaymas olarak dnebilirsiniz. Bu
tarif, bir durumda balayan bir kuantum varlnn durum vektr
nn bir etkileim sonucunda baka bir durumda son bulmas iin de
gayet iyi iler - rnein iki delik deneyinin bir ucundaki kaynaktan
yaylan ve deneyin teki ucundaki bir detektr tarafndan sorulan
bir paracn durum vektr. Gndelik dille yaplan bunun gibi
btn tariflerdeki glklerden biri, zamanda ayn anda iki yne
birden giden ve dolaysyla da gndelik hayattaki saatlere gre ay
n anda meydana gelen etkileimlerin nasl ele alnacadr. Cramer
zamann dnda durup bir tr sahte zamana bavuran bir semantik
ara kullanarak bunu gayet etkin biimde baarr. Semantik bir
aratan baka bir ey deildir bu - ama kesinlikle karmzdaki tab
loyu netletirin
Bu u ekilde iler: Bu tabloda bir elektron titretiinde, gelece
e yaylan gecikmi dalga ile gemie yaylan ilerlemi dalgann
zaman simetrili bir karm olan bir alan yayarak maya teebbs
eder. Neler olup bittiini hayal etmenin ilk adm olarak ilerlemi
dalgay gz ard edip gecikmi dalgay takip edin. Gecikmi dalga,
alan tarafndan tanan enerjiyi sourabilen bir elektronla karlaa
na kadar gelecee doru devam eder. Sourma sreci, sourmay
yapan elektronun titretirilmesini ierir ve bu titreme ilk gecikmi
alan iptal eden yeni bir gecikmi alan yaratr. Bylece, sourucu
nun geleceinde net etki hibir gecikmi alan kalmamasdr.
Fakat sourucu ayrca, zamanda geriye, orijinal gecikmi dal
gann izinden yaycya giden negatif enerjili bir ilerlemi dalga da
retir. Yaycda bu ilerlemi dalga sourulur, orijinal elektron ikin
ci bir ilerlemi dalgay gemie yacak ekilde geri ekilir. Bu
"yeni" ilerlemi dalga "orijinal" ilerlemi dalgay iptal eder, byle-
267
29 John Cramer'n kuantum mekanii

nin "ilem yorumu" bu emayla zet
lenmi durumda. Yukardan aaya
doru inersek, bir Y yaycs gelecee
ve gemie (yukars) bir "teklif dalga
s" gnderir. Bunu alan bir S souru
cusu zamanda geriye, yaycya ve
gelecee (orta) yanklanan bir "teyit
dalgas" gnderir. Teklif dalgas ve te
yit dalgas, sourucu ile yayc ara
sndaki dolambasz yol hari evren
deki her yerde birbirini yok eder. Bu
dorudan balant yolunda da bu dal
galar birbirini glendirerek bir ku
antum ilemi gerekletirirler (aa
da). Btn kuantum gizemlerini ak
lamak iin anlamanz gereken tek ey
bu emadr. amzn miti budur.
ce orijinal yaymn meydana geldii andan nce gemie giden et

kin bir ma yoktur. Geriye tek kalan, yaycy ve sourucuyu bir
letiren bir ift dalgadr. Yars gelecee pozitif enerji tayan ge
cikmi dalgadan, yars da gemie (negatif zaman ynne) negatif
enerji tayan ilerlemi dalgadan oluur. ki negatif bir pozitif etti
inden, bu ilerlemi dalga sanki kendisi de yaycdan sourucuya
yolculuk eden gecikmi bir dalga gibi orijinal gecikmi dalgaya ek
lenir."
Cramer'n szleriyle: "Yaycnn sourucuya giden bir 'teklif
dalgas rettii dnlebilir. O zaman sourucu da yaycya bir
'teyit' dalgas gnderir ve ilem uzay-zamanda bir 'el skmas'yla
tamamlanr."99100 Fakat bu sadece sahte zaman bak asndan bir ar
dllktr. Gerekte bu sre zamanddr; hepsi bir anda olur. Bu
nun sebebi k hzyla yolculuk eden sinyallerin yolculuu tamam
99. Btn bu argman "sourucu" elektronun gemie ma yaymasyla
balarsanz da gayet geerlidir; ilem yorumu hangi zaman ynnn benimsen
mesi gerektii hakknda hibir ey sylemez, ama bunun evrenin snr artlarna
bal olduunu ima eder. O da Byk Patlama'dan uzaa doru bir zaman okun
dan yanadr.
100. "lem yorumu", s. 661.
268
lamasnn hi zaman almamasdr - yani, k sinyalleri iin evren

deki her nokta evrendeki her noktann kap komusudur. Sinyalle
rin zamanda ileri mi yoksa geri mi hareket ettiinin nemi yoktur
zira bu onlarn (kendi referans erevelerinde) sfr zamann alr ve
+0 ile -0 ayndr.
Bu durum boyutta daha karmaktr, fakat sonular tamamen
ayndr. En utaki bir rnei alrsak, sadece tek bir elektronu olan
bir evrende, elektronun mas mmkn olmazd (ne de, Mach il
kesi doruysa, ktlesi olurdu). Eer evrende bir baka elektron da
ha olsayd, ilk elektron yabilirdi, ama sadece bu ikinci "souru
cu" elektronun ynnde. Gerek evrende, madde en byk lek
lerde dengeli olarak datlmam olsayd ve baz ynlerde teki
ynlerden daha az sourma potansiyeli olsayd, yayclarn (mese
la radyo antenlerinin) her ynde eit gte yaylmay "reddedecek
lerini" kefederdik. Bu ihtimal gerekten evrende farkl ynlere
mikrodalga nlar gnderilerek test edilmi, fakat elektronlarn
belli bir ynde yaylmaya isteksiz davranmalaryla ilgili hibir ia
rete rastlanmamtr.
Cramer kendi yorumunun, geleneksel kuantum mekaniinden
farkl tahminler iermediini vurguluyor. Ona gre bu, insanlarn
kuantum dnyasnda neler olup bittiini sarih olarak dnmeleri
ne yardmc olabilecek kavramsal bir model, zellikle retim ala
nnda yararl olabilecek bir ara, normalde gizemli olarak grlen
kuantum fenomenlerine dair sezgi ve kavraylar gelitirmede son
derece faydal bir yorum. Fakat srf bir modehdiye ilem yorumu
nun dier yorumlarla kyaslandnda zayf kaldn dnmeye
gerek yok, nk daha nce de grdmz gibi, hibiri kuantum
fenomenlerini anlamamza yardmc olmak iin tasarlanm kav
ramsal birer model olmaktan teye gemiyor, hepsi de ayn tahmin
lerde bulunuyor. Bir yorumu baka bir yoruma tercih etmede geer
li tek lt bu gizemleri dnmemizde bize ne kadar yardmc ol
duudur - ki bunda da Cramer'm yorumu gz kapal galip gelir.
Bir kere, sadece neden bir zaman oku olduu konusunda ipucu
vermekle kalmyor, btn fiziksel sreleri de ayn temele oturtu
yor. Gzlemciye (akll veya deil) ya da lm aygtna zel bir
stat vermeye gerek kalmyor. Kuantum mekaniinin anlamna ili
kin yarm asr akn sredir devam etmekte olan felsefi tartmann
269
zeminini bir rpda byk lde ortadan kaldryor. Ve gzlem

cinin rol tartmasnn tesine geen ilem yorumu gerekten o
klasik kuantum gizemlerini zyor. Sadece birka rnek verece
im - Cramer'n iki delik deneyini nasl ele aldn ve yorumunun
Aspect deneyini nasl anlaml hale getirdiini gstereceim.
ki delik deneyinin zndeki gizemi aklayacaksak bari u ii
tam yapalm da bu gizemin nihai versiyonunu, John Wheeler'n te
ma zerindeki eitlemesini, yani nc Blm'de ele alman "ge
cikmi seim" deneyini aklayalm. Hatrlarsanz bu deneyin bir
versiyonunda bir k kayna iki delik dzeneinden geen bir di
zi tek foton yayar. teki tarafta, varan fotonlarn konumunu kayde
den bir detektr perde vardr, fakat fotonlar daha yoldayken bunlar
kapatlabilir, bylece fotonlarn iki yark zerine odaklanm bir
ift teleskoptan birine (biri bir yara, biri teki yara odaklanm
tr) gitmesine izin verilir. Eer perde inikse teleskoplar tek tek fotonlarn deliklerden birinden ya da tekinden getiini gzleyecek
tir; perde yukardaysa, fotonlar iki delikten de geiyor gibi grnr
ve perdede bir giriim rnts oluur. Bir de perde, fotonlar delik
leri getikten sonra da indirilebilir, yle ki hangi davran biimini
benimseyeceklerine dair kararlar, o karar aldktan sonraki bir olay
tarafndan belirleniyormu gibi grnr.
Olayn Cramer versiyonunda, gecikmi (bu aklamann ama
lar bakmndan "sahte zamanda" gzlenen) bir "teklif dalgas" de
neydeki iki delikten de geer. Perde yukardaysa dalga perde tara
fndan sourulur, sonra dzenein iki deliinden birden geerek kay
naa geri giden bir ilerlemi "teyit dalgas" tetikler. Son ilem iki
olas yolda da (aslnda Feynman olsayd her olas yolda, diye vur
gulard) oluur ve bir giriim meydana gelir.
Perde inikse, teklif dalgas yarklara doru tutulmu teleskopla
ra geer. Her teleskop sadece bir yara odakland iin, teklif dal
gas teleskobun kendisiyle etkileime girdii zaman retilen teyit
dalgas kaynaa ancak teleskobun yneltildii delikten geerek d
nebilir. Ve tabii ki sourma olaynn btn bir fotonu iermesi ge
rekir, fotonun bir parasn deil. ki teleskobun da tutulduu deli
e bir teyit dalgas gndermesi mmkn olsa da, kaynan hangisi
ni kabul edeceini (rasgele) "semesi" gerekir ve neticede bir foto
nun tek bir delikten geiini ieren son bir ilem gerekleir. Foto-
270
nun evrilmekte olan durum vektr perdenin inik mi yoksa kalkk

m olacan "bilir" nk teyit dalgas gerekten zamanda geriye
yolculuk yapp dzenekten geer, fakat btn ilem nce de oldu
u gibi zamanddr.
Gzlemcinin ne zaman hangi deneyi yapaca meselesinin artk nemi
kalmamtr. Gzlemci deney dzeneini ve snrlayc koullar belirle
mitir, ilem de ona gre ekillenmitir. Dahas, tespit olaynn bir lm
(baka etkileimlerden ayr olarak) iermesinin artk nemi kalmamtr ve
dolaysyla gzlemcinin de bu ilemde hibir zel rol yoktur.101
Schrdinger'in kedisine (ve Wigner'in arkadana) ne olduuna

dair benzer bir aklama bulmaya alarak hoa vakit geirebilir
siniz. Bir kere daha, nemli olan tamamlanm ilemin sadece bir
olasln (l kedi ya da canl kedi) gerek olmasna izin vermesi
dir ve "dalga fonksiyonunun k" gzlemcinin kutuya bakma
sn beklemek zorunda olmadndan, kedinin yar l yar canl ol
duu bir zaman dilimi yoktur. lem yorumunun ne kadar gl ve
anlamas kolay olduunun gstergesidir bu. Ayrntlar, size tek tek
anlatmama gerek kalmadan zeceinizden eminim.
Peki ya Bell eitsizlii, Einstein-Podolsky-Rosen paradoksu ve
Aspect deneyi? Ne de olsa kuantum mekaniinin anlamna duyulan
ilgiyi 1980'lerde yeniden uyandran buydu. Sourma kuram a
sndan baknca neler olup bittiini anlamak zor deil. ki foton gn
dermek zere olan uyarlm atomun eitli ynlere ve eitli olas
kutuplanma durumlarna karlk gelecek biimde teklif dalgalar
gnderdiini hayal ediyoruz (hl sahte zaman erevesinde).
lem tamamlanr, fotonlar gerekten yaylr, ama teyit niteliindeki
ilerlemi dalgalarn uygun gzlemci iftten yayc atoma zamanda
geriye gnderilmi olmas artyla. lem tamamlanr tamamlanmaz
fotonlar yaylr ve gzlemlenir, uzayda birbirlerinden ok uzakta
olsalar da fotonlarn kutuplanmalarnn birbiriyle ilintilendii bir
ifte tespit olay yaratr. Eer teyit dalgalar izin verilen kutuplan
ma bantsyla rtmezse, o zaman ayn ilemi "dorulayamazlar" ve el skmay gerekletiremezler. Sahte-zaman perspektifin
den, foton ifti onlar souracak bir dzenleme yaplmadan yayla
maz ve yaylan fotonlarn kutuplanmalarn o sourma dzeninin
101. Cramer, s. 673.
271
kendisi belirler, fotonlar sourma henz yer almadan "nce" yayl

m olsalar da. Atomun detektrlerin izin verdii trden bir sour
mayla rtmeyen bir durumdaki fotonlar yaymas dpedz im
knszdr. Hatta, sourma modelinde ayet fotonlar sourmak ze
re bir anlama yaplmamsa atom hibir foton yayamaz.
Galaksinin iki zt ucuna ayr uzay gemileriyle seyahat eden iki
yavru kedinin durumu da ayndr. Elektronun hangi yarm kutuda
olduunu, dolaysyla hangi yavru kedinin yaadn hangisinin l
dn belirleyen gzlem zamanda geriye, deneyin bana geri gi
der, annda (daha dorusu, zamand bir biimde) yavru kedilerin
gzlemlenmeden uzay gemilerinde kapal olduklar btn sre bo
yunca bulunduklar durumlar belirler.
Olay zincirinde zel olan tek bir balant varsa, zinciri bitiren balan
t o balant deildir. Yayc, teklif dalgasndan eitli teyit dalgalar aldk
tan sonra onlardan birini yle bir ekilde glendirir ki o belli teyit dalga
s tamamlanm bir ilem olarak gereklie geer ve asl zel balant da
zincirin banda bulunan bu balantdr. Zamand ilemin sonda "ne za
man"! yoktur.102
Btn kuantum fizii muammalarn zmedeki bu muhteem

baar, saduyuya ters gibi grnen tek bir fikri kabul etme pahas
na elde edilmitir: kuantum dalgasnn bir ksmnn gerekten za
manda geriye yolculuk edebildii fikrini. Bu ilk bakta, nedenle
rin daima sebep olduklar olaylardan nce gelmeleri gerektiini
syleyen saduyu sezgisiyle taban tabana zttr. Ama yakndan ba
kldnda ilem yorumunun gerektirdii zaman yolculuu trnn
gndelik hayattaki nedensellik kavramn ihlal etmedii grlr evrendeki zamand el skma da insan nitelikleri iinde en ok
deer verdiimiz zgr iradeyi illa ki ortadan kaldrmaz.
Zaman Yaratmak iin Zaman Harcamak

Gndelik hayatta sonularn daima nedenlerden sonra gelmesi ba
riz bir eydir. Kafamda bir sonraki cmlenin ne olacan dnp
bilgisayarmn tularna basarm ve ben tua bastktan saniyenin
102. Cramer, 1986, s. 674.
272
bilmem kata biri gibi bir sre sonra o harf ekranda grnr. Keli
melerin nce ekranda grnmedii ve benim ne sylemek istedii
mi onlar okuduktan sonra bulmadm doru (ne yazk ki). Fakat
zamanda geri giden ilerlemi bir kuantum dalgas yardmyla zamand bir el skma gerekletiinde bunun gndelik hayattaki
mantksal nedensellik rntsn etkilemesi art deil.
Cramer iki tr nedensellik olduunu ileri sryor. Bunlara "g
l" ve "zayf' adlarn vermi. "Zayf nedensellik ilkesi" gndelik
hayatta geerlidir ("makroskobik" dnya) ve zamanla ilgili sadu
yuya dayal fikirlerimizin temelini oluturur. Makroskobik bir ne
denin hangi referans erevesi olursa olsun makroskobik etkilerin
den nce gelmesi gerektiini syler. Makroskobik bilgi asla ktan
daha hzl ya da zamanda geriye aktarlamaz. Pek ok insan bunu
kabul eder. Fakat Cramer bir de "gl nedensellik ilkesi" tanml
yor. Buna gre bir neden btn referans erevelerinde btn etki
lerinden nce gelmek zorundadr, yle ki mikroskobik lekte (yani
kuantum leinde) bile bilgi zamanda geriye ya da ktan daha
hzl gnderilemez. Buna genellikle zayf nedensellik ilkesinin do
al uzants olarak baklr; fakat Cramer gl nedensellik iin hi
bir deneysel kant olmadn belirtiyor. Aslnda kimi deneysel ka
ntlar -B ell eitsizlii testleri- "mikroskobik" nedenselliin ihlal
edildiini aka gsteriyor, hangi kuantum mekanii yorumunu be
nimserseniz benimseyin. Sourma kuramnda daima gl neden
sellik ihlalleri vardr; fakat sourma gelecek ynnde daima tam
olduu srece zayf nedenselliin ihlali sz konusu deildir.
lem yorumunun zaman ele alnn saduyuya ters dmesi
ne armamak gerekir, nk ilem yorumu ak bir biimde gre
lilik kuramnn etkilerini ierir, biz de bunlarn, i zaman tarif et
meye gelince nasl saduyuya ters olduunu daha nce grmtk.
Kopenhag Yorumu'ysa zaman klasik, "Newtoncu" biimde ele alr,
ki bu da Aspect deneyi gibi deneylerin sonularn Kopenhag Yorumu'yla aklama giriimlerindeki tutarszlklarn ba sebebidir.
Eer k hz sonsuz olsayd sorun ortadan kalkard; Bell eitsizli
ini ieren yerel ve yerbilmez sre tanmlar arasnda hibir fark
kalmazd ve bildiimiz Schrdinger denklemi olup bitenin doru
bir tarifi olurdu - bildiimiz Schrdinger denklemi, aslnda, k h
z sonsuzken doru "greci" denklemdir. Cramer grelilikle kuan-
273
tum mekanii arasnda olduka ince bir ba bulmutur, yorumunun

can damar da budur.
Zamand el skma zgr irade ihtimalini nasl etkiler? lk ba
kta her ey gemile gelecek arasndaki bu haberlemelerle sabit
lenmi gibi grnr. Yaylan her foton ne zaman nerede sourula
can nceden "bilir; her kuantum olasl dalgas iki delik dene
yinin delikleri iinden k hzyla geerken teki yanda ne tr bir
detektrn onu beklediini "bilir". Yine fotonun gzyle bakld
nda donmu evren tablosuyla kar karya kalrz. Burada ne za
mann ne de uzayn anlam vardr ve olmu ya da olacak her ey
imdi' dir.
Fakat hatrlarsanz bu, fotonun ya da k hzyla hareket eden
herhangi bir eyin (mesela kuantum olaslk dalgas) perspektifin
den byledir. nsanlar gibi makroskobik nesneler iin zaman yete
rince gerektir. Benim referans erevemde, bir sonraki cmlenin
ne olacan dnmek ya da le yemei iin imdi mi yoksa yir
mi dakika sonra m ara vereceime karar vermek iin hl zama
nm var. Verdiim kararlar zamand olarak birbirine kenetlenmi
kuantum balantlar a yaratabilir, yle ki bir foton, dili olsayd,
benim gelecekteki hayatm bu kararlarn nasl etkileyeceini sy
leyebilirdi; fakat zayf nedensellik ilkesi benim mikroskobik dn
yadan makroskobik dnyaya byle bir bilgi szdrmam engeller.
Benim zaman erevemde bu kararlar hakiki zgr iradeyle veril
mitir ve bunlarn sonularna ilikin hibir kesin bilgi yoktur.
Makroskobik dnyada, mikroskobik dnyann zamand gerekli
ini ina eden kararlar almak (hem insan kararlar hem de bir ato
mun bozunmasnda yer alan trden kuantum "seimleri") zaman
alr. Yaadmz ey kuantum etkileimlerinin temelini oluturan
zamand el skmadan ziyade Cramer'n "sahte zaman"dr.
En azndan ben yle gryorum. Hikyedeki baka her ey gi
bi bu da sadece bir analoji, bir mit ya da model. Bizim gndelik za
man anlaymzn zamand kuantum dnyasyla birbirine kenet
lenme biimi hakknda dnmenin baka bir yolunu da bulabilir
siniz. Hatta John Bell'in muzip nerisine kulak vererek zgr irade
diye bir eyin olmadn ve ilem yorumunun baarsnn (bizim
insan bak amzla) her eyin nceden belirlenmiliine kant ol
duunu kabul etmeyi de tercih edebilirsiniz: Yani benim bu kitab
274
yazma konusunda hibir seeneim yoktu, sizin de okumaktan ba

ka seeneiniz yoktu. Fakat evrenin mikroskobik seviyedeki yerbilmezlii bizi belki rahatsz etse de, gndelik anlamda gemi, bu
gn ile gelecek arasndaki ilikiyi anlamay zorlatrsa da unutma
yn ki bu, sadece ilem yorumuna ait bir zellik deil, deneysel bir
gerek - ve btn tatminkr kuantum gereklii yorumlarnda he
saba katlmal. Dahas, uzay-zamann farkl paralarnn zamand
olarak tutarl bir btne balan, kinci Blm'de ele aldmz,
grelilik kuramndan gelen sreen uzay-zaman "tarihi" tablosuna
gayet gzel uyuyor gibi. lem yorumunun baars byk lde bu
meseleyi dorudan ele al biimine ve kuantum dnyasnn, Bell
eitsizliini test eden deneylerle ortaya konmu olan zamandlndan km olmasna dayaldr.
Bir kere daha vurguluyorum, btn bu yorumlar mittir, kuan
tum seviyesinde olup biteni hayal etmemize ve snanabilir tahmin
lerde bulunmamza yardmc koltuk denekleridir. Hibiri tek ba
na "hakikat" deildir; daha ok hepsi "gerek"tir, birbiriyle ters d
seler bile. Fakat Cramer'n yorumu amzn miti olabilecek nite
likte; uygulamas ve neler olup bittiini hayal etmek iin kullanl
mas kolay; ans da yaver giderse mstakbel bilim insanlar iin
kuantum fizii hakknda standart dnme biimi olarak Kopenhag
Yorumu'nun yerini alabilir.
Yeni balayanlara (yani Kopenhag Yorumu'yla oktan bozulma
m olanlara) kuantum fizii retmenin kesinlikle harikulade bir
yolu. Cramer'n dedii gibi:
Kopenhag Yorumu'ndan uzaklamak elli yl akn sredir kuantum
mekanii retimindeki geleneksel rolnden dolay zellikle zor olabilir.
Ne var ki fizik srelerine getirilecek yeni yorumsal kavraylarn de
eri azmsanmamaldr. Fiziin pek ok alanndaki tecrbeler gstermitir
ki ilerleme, yeni fikirler ve yaklamlar fiziksel fenomenleri zihinde aka
canlandrma yeteneiyle kamlanr.103
Fred Hoyle, 1977'de ilke olarak btn evreni iine alan etkile
imler erevesinde kuantum deneylerinin sonucunun anlalma
gln ele alrken u yorumu yapmtr: "Yine de baar bir gn
gelebilir, fakat sadece fiziin yerbilmez biiminden, u anda kesin
103. 1986, s. 681.
275
likle popler olmayan fizik trnden."104 Hoyle'un ileriyi gren yo

rumu ve Cramer'n umudu, u'nun ktle ekiminin doas zerine
yapt trden almalarda gerekleme belirtileri gsteriyor. Kuantum mekanii hikyesi burada bitmiyor, daha ziyade hikyede
yeni bir blm alyor. Fakat hikyenin bu ksmn son bir ironiy
le bitirmek istiyorum.
Yirminci yzyln btn byk fizikilerinin iinde, standart bi
imiyle kuantum mekaniinin znden gelen anlalmazln en
ak ve en sk biimde ifade eden Richard Feynman'd. rnein
1960'larn ortasnda Fizik Yasalar zerine adl kitabnda yle ya
zyordu:
Bir zamanlar gazeteler grelilik kuramn anlayan sadece on iki adam
olduunu sylyordu. Ben byle bir zamann olduuna hi inanmyorum.
Sadece tek bir adamn anlad bir zaman belki vard, nk onun maka
lesi yaymlanmadan nce konuyu anlayan tek adam oydu. Fakat insanlar
makaleyi okuduktan sonra pek ok kii grelilii u ya da bu ekilde anla
mtr ve bunlarn says kesinlikle on ikiden fazladr. te yandan, kimse
nin kuantum mekaniini anlamadn sanrm rahatlkla syleyebilirim ...
Elinizden geldiince kendinize "Ama nasl yle olabilir?" diye sormayn,
nk sorarsanz "oluktan aa" kayp kimsenin henz kaamad bir
kmaz sokaa girersiniz. Kimse nasl yle olabildiini bilmiyor.105
Buradaki ironi elbette o kmaz sokaktan kama yolunun, Feynman'n bu yorumu yapmasndan yirmi yl nce bulduu k kura
mndan km olmasdr. Fakat bunun aa kmas iin bir otuz
yl daha gemesi gerekmitir. Sadece amzn bir miti olabilir, fa
kat John Cramer'n ilem yorumunun mthi taraf, "Ama nasl y
le olabilir?" sorusunu sormanza ve "oluktan aa" kayp gitmeyi
iermeyen yaln, kolay anlalr bir cevap bulmanza izin vermesi
dir. Bir kuantum mekanii yorumundan baka ne isteyebilirsiniz ki?
104. Hoyle, Ten Faces ofthe Universe, Londra: Heinemann, 1977, s. 128.
105. s. 129; Londra: BBC Publications, 1965 (1964'te verilen konferanslar
dan derlenmitir; 1967'de ve daha sonra MIT Press tarafndan defalarca yeniden
baslmtr).
Kaynaka
Metin ierisinde genellikle teknik kitaplar ve bilimsel makalelere yaptm

zel atflarn yan sra, kuantum gerekliinin anlam ve fiziin ne olduu
hakkndaki fikirlerimi gelitirmede zellikle faydal bulduum (baz durum
larda ilham aldm) kitaplar da listeledim. Bu kaynakaya kendi kitapla
rmdan bazlarn da dahil ettim nk benim kendi fikirlerimin son yirmi
ylda nasl geliip deitiini gsteriyorlar.
David Albert, Quantum Mechanics and Experience, Cambridge, Mass.: Har
vard University Press, 1992.
Kuantum mekaniinin birok zihin" yorumunu savunuyor, fakat ben hi ik
na olmadm. Bu fikir ilginizi ekiyorsa, bu savn sizi ikna edip etmeyecei
ni grmek iin doru yer buras.
Hans von Baeyer, Taming the Atom, Londra: Viking, 1992.
Atom ve molekller dnyas hakknda iyi bir fikir edinmenizi salyor. Ay
rca tek atomlarn, DNA molekllerinin ve mikrodnyann baka harikalar
nn ba dndrc fotoraflar da var. Yalnz baz hatalara dikkat edin. Me
sela helyum atomunun yapsnn "aklamas"na.
Jim Baggott, The Meaning of Quantum Theory, Oxford: Oxford University
Press, 1992.
Kuantum yerbilmezliinin neminden habersiz mutlu bir hayat srerken, ta
1987'de, Bell teoremini kefedince rkm olan bir fizikinin yazd ol
duka teknik bir anlatm; henz kefettii btn gizemler karsnda duydu
u naif hayreti kitab ok ekici klyor, tabii denklemlerden ayklayp okur
sanz.
Ralph Baierlein, Newton to Einstein, Cambridge, Cambridge University
Press, 1992.
Bilimde uzmanlamam lisans rencilerine hitap eden (dolaysyla konuy
la ilgilenen herkesin nispeten kolay anlayabilecei) bu kitap n parack
ve dalga olarak ikili doasn ele alyor ve zel grelilik kuramnn kaba hat
larn iziyor. Yine de bir ders kitab, fakat pek ok ders kitabndan daha an
lalr.
278
J. S. Bell, Speakable and Unspeakable in Quantum Mechanics, Cambridge,

Cambridge University Press, 1987.
John Bell'in, kuantum kuramnn kavramsal ve felsefi sorunlar zerine yaz
d btn makalelerinin toplam. Bazs olduka anlalr, bazs son derece
teknik.
Paul Davies, Other Worlds, Londra: Pelican, 1988, orijinal basm Londra: J.
M. Dent, 1980.
Kuantum fikirlerinin Aspect deneyi gerekletirilmeden nce yazlm iyi
ama biraz zaman gemi bir zeti. Davies "birok dnya" kuramn benim
seyen bir genel bak sunuyor ve dnyann imdi olduu halde olmasn sa
layan antropik "tesadfleri" ele alyor.
Paul Davies ve J. R. Brown (haz.), The Ghost in the Atom, Cambridge,
Cambridge University Press, 1986.
BBC radyo dizisi iin yaplm syleilere dayanan, kuantum kuramnn an
lamnn farkl yorumlarnn "birinci azdan" versiyonlar. Sekin uzmanlar
birbiriyle badamayan tezat ihtimalleri savunuyorlar, hepsi de ayn kanta
dayanarak! Fizikilerin kuantum mekaniinin anlamn kavraylarndaki
kafa karklna ho bir rnek.
David Deutsch, The Fabric of Reality, Londra: Viking, 1995.
Kuantum gerekliine dair Hugh Everett'in "birok dnya" kuramndan ge
litirilmi ok kiisel bir gr. Zamann doasna dair de ilgi uyandrc fi
kirler var.
J. W. Dunne, An Experiment with Time (3. bask), Londra: Faber & Faber,
1934.
Zamann doasn biraz mistik bir biimde ele alyor. Bu yaklam gndelik
hayattaki zamann "ak"n lmek iin ikinci bir zaman tabakasna kanl
maz olarak ihtiya duyuyor, ikinci tabakay lmek iin de bir nc taba
ka gerekiyor ve byle sonsuza dek gidiyor.
C. W. F. Everitt, James Clerk Maxwell, New York: Scribner's, 1975.
Maxwell'in hayat ve almalarn anlalr biimde anlatan kolay okunur
bir kitap.
J. Fauvel, R. Flood, M. Shortland ve R. Wilson (haz.), Let Newton Be!, Ox
ford: Oxford University Press, 1988.
Newton ve eserleri hakknda kolay anlalr makalelerden oluan bir derle-
Richard Feynman, QED: The Strange Theory of Light and Matter, Londra:
Penguin, 1990; Trkesi: Kuantum Elektrodinamii: Ik ve Maddenin Tuhaf
Kuram, ev. mr Akyz, stanbul: Pan, 1997.
KAYNAKA
279
tik 1985te yaymlanan ve Feynman'n Los Angeles'ta bilim alannn dn

daki bir dinleyici kitlesine hitaben verdii bir dizi konferansa dayanan kita
bn son basm. Feynman'n kuantum fiziinin nasl "iledii"ni zihinde can
landrarak aklayna harika bir rnek.
Richard Feynman, The Character of Physical Law, Londra: Penguin, 1992;
Trkesi: Fizik Yasalar zerine, ev. Nermin Ank, Ankara: Tbitak, 2005.
BBC'nin yaymlad bir dizi dersten alnm, ilk defa 1965te yaymlanm
kitabn yeni basks. Kuantum kuram hakknda bir blm de var fakat ki
tabn tamam kesinlikle okumaya deer - hakiki Feynman "sesi".
Richard Feynman, Six Easy Pieces Mass.: Addison-Wesley, 1995; Trkesi:
Alt Kolay Para, ev. Celal Kapkm ve Tolga Birkandan, stanbul: Evrim,
2002.
Feynman'n nl fizik dersinden (bkz. aa) giri derslerinin ilk alts, kuan
tum fiziine giri de var.
Richard Feynman, Robert Leighton ve Matthew Sands, The Feynman Lec
tures on Physics, Vol. Ill, Addison-Wesley, 1965.
Feynman'n kuantum kuramn ele alan nl derslerinin olduu cilt. Lisans
seviyesinde bir kitap, konuyla ciddi olarak ilgilenen herkes iin.
Richard Feynman ve Steven Weinberg, Elementary Particles and the Laws
of Physics, Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
1980'lerin ortalarnda Paul Dirac'in onuruna Cambridge'de verilen iki konfe
ransn metinleri. Fizikilerin nasl dnd hakknda ok iyi fikir veriyor.
Kathleen Freeman, Ancilla to the Pre-Socratic Philosopher, Cambridge,
Mass.: Harvard University Press, 1983.
Empedokles'in eserinden Birinci Blm'de atfta bulunduum paralan ie
riyor.
James Gleick, Genius, Londra: Little Brown, 1992.
Yirminci yzyl fizii balamnda Richard Feynman'n hayat ve eserleri
hakknda kapsaml bir alma.
John Gribbin, In Search of Schrdinger's Cat, New York: Bantam ve Lond
ra: Black Swan, 1984; Trkesi: Schrdinger'in Kedisinin Peinde, ev. Ne
dim atl, stanbul: Metis, 2004.
Elinizdeki kitabn balad yerde bitiyor. Kuantum kuramnn nasl ortaya
ktn sokaktaki adama en iyi anlatan klavuz (tabii yle diyeceim, deil
mi?).
John Gribbin, In Search of the Big Bang, New York: Bantam ve Londra:
Black Swan, 1986.
Evrenin kkeniyle ilgili standart kuram, kuantum fizii hakkndaki fikirler
balamnda ele alnm.
280
John Gribbin, In Search of the Edge of Time, New York: Harmony ve Lond
ra: Black Swan, 1992.
Grelilik kuramnn kn ve ierimlerini zaman anlama ve zaman yolcu
luu olasln da ele alarak anlatyorum.
John Gribbin, In the Beginning, New York: Little Brown ve Londra: Viking,
1993.
Evrenin kkeni hakkndaki en son fikirler ve Wheeler-Feynman sourma ku
ramnn gereklerine uygun bir ekilde "kapal" olduuna dair delil.
John ve Mary Gribbin, Time and Space, Londra: Dorling Kindersley, 1994;
Trkesi: Zaman ve Uzay, ev. Grsel Tanrver, Ankara: Tbitak, 2005.
Einstein'n grelilik kuramlarnn basit, bol resimli, ok az metinli anlala
bilir bir aklamas. kinci Blm'deki baz fikirlere aklk getirmede yar
dmc olabilir!
Herman Haken, Anders Karlqvist ve Uno Svedin (haz.), The Machine as Me
taphor and Tool, Berlin: Springer-Verlag, 1993.
Mays 1990'da sve'in Abisko kentinde dzenlenen bir atlyeden gelitiril
mi makalelerden oluan bir derleme. Bilimsel dnya grn de ieren e
itli balamlarda makine ve kullanmn bir metafor olarak ele alma temas
zerine kurulu. ounlukla beyin hakknda, fakat Beinci Blm'de iledi
im temalarla ilgili.
Nick Herbert, Quantum Reality, Londra: Rider, 1985.
Kuantum kuramnn farkl yorumlarnn srkleyici fakat biraz eskimi bir
aklamas.
Roger Jones, Physics as Metaphor, Minneapolis, Minn.: University of Min
nesota, 1982.
Fizikilerin dnyaya nasl baktklarn ele alyor ve modellerle gereklik ara
sndaki yaygn varsaymlar sorguluyor.
Martin Krieger, Doing Physics, Bloomington, Ind.: Indiana University
Press, 1992.
Fiziin sadece analoji ve metafor zerine kurulu olmayp, ayn zamanda bir
analoji ve metafor sistemi -baka deyile kurmaca- olduunu, bildiim b
tn anlatmlardan daha ak ve gl aklayan ufuk ac bir kitap. zenle
ilenmi bu alma dikkatli bir inceleme istiyor; fakat gereini yaparsanz
bilim dnyasn bir daha asla ayn k altnda gremezsiniz.
Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolution, Chicago: University
of Chicago Press, 1970.
Bilim insanlarnn nasl alt ve dnd -ayrca nasl ve neden bazen
fikirlerini deitirdikleri- hakknda klasik bir eser.
KAYNAKA
281
Jeab-Pierre Maury, Newton: Understanding the Cosmos, Londra: Thames &

Hudson, 1992.
lk kez 1990da km Franszca bir kitabn ngilizce evirisi. Kolay okunan
metni, renkli resimleri ve 144 sayfalk cep boyutuyla Newton ve eserleri iin
u ana kadarki en iyi "abuk klavuz".
Dugald Murdoch, Niels Bohr's Philosophy of Physics, Cambridge: Cam
bridge University Press, 1987.
Bohr'un kuantum kuramna katksn ve zellikle de Kopenhag Yorumu ola
rak bildiimiz eyle tam olarak neyi kastettiini akademik bir bakla deer
lendiriyor. Okumas her zaman kolay deil, fakat iin gerekten zor ksmna
dalmak isteyenler iin iyi bir kaynak.
Heinz Pagels, The Cosmic Code, Londra: Michael Joseph, 1982.
Kuantum dnyasnn (zellikle de Kopenhag Yorumu'nun) tuhafln ak
ve ilgin bir ekilde anlatyor. Aspect deneyinin sonularnn ilham verdii
alternatif yorumlara duyulan ilgi dalgasndan hemen nce, muazzam bir ile
tiim yetenei olan sekin bir Fiziki tarafndan yazlm.
Roger Penrose, The Emperors New Mind, Oxford: Oxford University Press,
1989; Trkesi: Kraln Yeni Usu, ev. Tekin Dereli, Ankara: Tbitak, 19971999.
Penrose gerek anlamda akll bilgisayarlarn var olamayaca grn g
lendirmek iin okuru kuantum kuram da dahil olmak zere modem fiziin
byk bir ksmn ieren bir yolculua karyor. Baz yerlerde arlayor,
baz yerlerde cokulu, genellikle kavgac, ama kesinlikle okumaya deer.
Andrew Pickering, Constructing Quarks, Edinburgh: Edinburgh University
Press, 1984.
Modem parack fiziinin byleyici bir anlatm, baz yerlerde ar kayor
fakat hikyeyi ve nihai (?) kuram, bilim insanlarnn gizli bir hakikati orta
ya karmalarnn deil, gereklii deneyler ve kuramlardan yaratmalarnn
sonucu olarak sunuyor. Dikkatli okunduunda karln fazlasyla alrsnz.
William Poundstone, Labyrinths of Reason, New York: Anchor Books, 1988.
Fizikilerin dnya hakknda dn tarzlarna kolay anlalr bir bak.
Ilya Prigogine ve Isabelle Stengers, Order out of Chaos, Londra: Heinemann,
1984; Trkesi: Kaostan Dzene, ev. Senai Demirci, stanbul: z, 2007.
Prigogine'nin karmaklk ve zaman oku fikirlerine iyi bir giri niteliinde,
fakat baz yerleri ok ar. Prigogine'nin tek bana yazd From Being to
Becoming'de (San Francisco: Freeman, 1980) daha da ar bir versiyonunu
bulmak mmkn.
Prigoginenin fikirleri ilgi uyandran dncelerle dolu bir dizi kitapta
ayrntlaryla anlatlmtr, fakat ben baz yerlerinin ok ar olduunu d
nyorum. Neyse ki bu fikirlerin kuantum dnyasyla olas ilgisi Alastair Rae
282
tarafndan Quantum Physics: Illusion or Reality ? adl kitabnda (bkz. aa)

gayet aklayc bir biimde ele alnd. Hzl bir gz atmak iin neririm.
Alastair Rae, Quantum Physics: Illusion or Reality ?, Cambridge, Cambridge
University Press, 1986; Trkesi: Kuantum Fizii: Yanlsama m, Gerek mi?,
ev. Yurdahan Gler, stanbul: Evrim, 2000.
Sokaktaki adam iin standart, geleneksel saylabilecek bir klavuz; Ilya Prigogine'nin eserlerini Prigogine'nin kendi kitaplarndan daha anlalr olarak
anlatt bir blm de ieriyor.
Henry Stapp, Mind, Matter, and Quantum Mechanics, Berlin: Springer-Ver
lag, 1993.
Baz yerlerde zor olan bu kitabn avantaj Stapp'n makalelerinden oluan bir
derleme olmas. Hepsi kuantum kuram ve bilin sorununa dair. Fikirleri bi
raz farkl biimlerde defalarca sunulduu iin azimli okur zamanla olup bi
tenlerin tadna varabilir. Drdnc Blm'de deindiim zihin ve maddenin
gizeminin derinliklerine inmek isteyenler iin zahmete deer.
John Tyndall, On Light, Londra: Longman, 1873.
Tyndall'n ABD turunda verdii konferanslardan oluan ok ho bir kitap.
Viktorya dnemi bilim dnyasna, gkyznn neden mavi olduunu ilk an
layan adam tarafndan alan ilgin bir pencere.
Robert Weber, Pioneers of Science (2. basm), Bristol: Adam Hilger, 1988.
Fizikte Nobel dl kazanan herkes hakknda zet bilgi; ilkinden (Wilhelm
Rntgen, 1901) 1987'deki Alex Mller ve Georg Bednorz'a kadar.
Richard Westfall, Never at Rest, Cambridge, Cambridge University Press,
1980.
Newtonun en gvenilir biyografisi. Ayn kitabn ksaltlm versiyonu The
Life of Isaac Newton adyla CUP tarafndan 1993te yaymland, kavramas
daha kolay olabilir, fakat ilki ok daha iyi.
John Wheeler ve Wojciech Zurek, Quantum Theory and Measurement, Prin
ceton: Princeton University Press, 1983.
Kuantum kuramnn anlamn sorgulayan klasik makalelerin yeni basmlar
nn mthi bir derlemesi. EPR makalesi, Schrdinger'in kedisinin ilk ortaya
k, Bohm, Bell ve Aspect, hepsi burada, baka pek ok bilim insan da (ne
yazk ki Cramer' es gemi). erdii az miktarda yorum ounlukla epey
teknik; bir ktphanede iine dalmaya deer.
Arthur Zajonc, Catching the Light, Londra: Bantam, 1993.
In tarihine byleyici bir bak. Bilimin yan sra sanatsal ve iirsel izle
nimler de yer alyor.
TRKE-NGLZCE
alan kuram
field theory
atarca
pulsar
atom tayf
atomic spectrum
ayar simetrisi
gauge symmetry
bant
correlation
bozunma
decay
buuklu
half-integer
btnc
holistic
bzlme
contraction
akmasz
anticoincidence
ekirdek
nucleus
ok katl yap
multiplet
datma zgaras
diffraction grating
deime zellii olmamas
noncommutativity
darbe
impulse
demet
beam
dorusal kutuplanm
plane polarized, linear polarized
dolank
entangled
dolanklk
entanglement
duraan dalga
standing wave
durgun ktle
rest mass
durum
state
elektromanyetizma
electromagnetism
esir
ether
eevreli ma
coherent radiation
eevresizlik
decoherence
elenik deiken
conjugate variable
284
etkileim
interaction
evrenbilimci
cosmologist
evren hatt
worldline
fosfon
phosphorescence
gecikmi dalgalar
retarded waves
gemilerin toplam
sum-over-histories
giriim
interference
gizli deikenler
hidden variables
grelilik kuram
relativity theory
hareket
action
hz (ynl hz)
velocity
hzlandrc
accelerator
k blc
beam splitter
k saan esir
luminiferous ether
k yayan diyot
LED
ma
radiation
ierim
implication
ikici
dualistic
ikili atarca
binary pulsar
ikili yap
doublet
ilerlemi dalgalar
advanced waves
kara cisim
blackbody
kara madde
dark matter
kararl
stable
kar-madde
anti-matter
katklanm
doped
kesilme noktas
cut off
krlma
refraction
krnm
diffraction
kutuplanma
polarization
kutuplayc
polarizer
lazer
LASER
mazer
MASER
momentum
momentum
SZLKE
moment
moment
mortesi felaket
ultraviolet catastrophe
nicemleme
quantization
oyuk mas
cavity radiation
ngr
prediction
rnt
pattern
paketik
kuantum
parack
particle
parack fizii
particle physics
prltl saya
scintillator
radyoaktiflik
radioactivity
sahte rasgele
pseudo-random
serbestlik derecesi
degree of freedom
sourmak
absorb
srat
speed
tamamlayclk
complementarity
tanecik
corpuscle
tayf
spectrum
tayf lm uzman
spectroscopist
tayf lm
spectroscopy
tekillik
singularity
tekli yap
singlet
temel durum
ground state
titreim kipi
mode of vibration
tmleik devre
integrated circuit
uzay-zaman sreklisi
space-time continuum
yapc giriim
constructive interference
yaylma
emission
yaymak
emit
yerbilmezlik
nonlocality
yersizletirme
delocalization
ykc giriim
destructive interference
yol integrali
path-integral
yk (elektrik)
charge
285
286
NGLZCE-TRKE
absorb
sourmak
accelerator
hzlandrc
action
hareket
advanced waves
ilerlemi dalgalar
anticoincidence
akmasz
anti-matter
kar-madde
atomic spectrum
atom tayf
beam
demet
beam splitter
k blc
binary pulsar
ikili atarca
blackbody
kara cisim
cavity radiation
oyuk mas
charge
yk (elektrik)
coherent radiation
eevreli ma
complementarity
tamamlayclk
conjugate variable
elenik deiken
constructive interference
yapc giriim
contraction
bzlme
corpuscle
tanecik
correlation
bant
cosmologist
evrenbilimci
cutoff
kesilme noktas
dark matter
kara madde
decay
bozunma
decoherence
eevresizlik
degree of freedom
serbestlik derecesi
delocalization
yersizletirme
destructive interference
ykc giriim
diffraction
krnm
diffraction grating
datma zgaras
doped
katklanm
SZLKE
doublet
ikili yap
dualistic
ikici
electromagnetism
elektromanyetizma
emission
yaylma
emit
yaymak
entangled
dolank
entanglement
dolanklk
ether
esir
field theory
alan kuram
gauge symmetry
ayar simetrisi
ground state
temel durum
half-integer
buuklu
hidden variables
gizli deikenler
holistic
btnc
implication
ierim
impulse
darbe
integrated circuit
tmleik devre
interaction
etkileim
interference
giriim
kuantum
paketik
LASER
lazer
LED
k yayan diyot
luminiferous ether
k saan esir
MASER
mazer
mode of vibration
titreim kipi
moment
moment
momentum
momentum
multiplet
ok katl yap
noncommutativity
deime zellii olmamas
nonlocality
yerbilmezlik
nucleus
ekirdek
particle
parack
particle physics
parack fizii
path-integral
yol integrali
287
288
pattern
rnt
phosphorescence
fosfor
plane polarized, linear polarized dorusal kutuplanm

polarization
kutuplanma
polarizer
kutuplayc
prediction
ngr
pseudo-random
sahte rasgele *
pulsar
atarca
quantization
nicemleme
quantum number
kuantum says
radiation
ma
radioactivity
radyoaktiflik
refraction
krlma
relativity theory
grelilik kuram
rest mass
durgun ktle
retarded waves
gecikmi dalgalar
scintillator
prltl saya
singlet
tekli yap
singularity
tekillik
space-time continuum
uzay-zaman sreklisi
spectroscopist
tayf lm uzman
spectroscopy
tayf lm
spectrum
tayf
speed
srat
stable
kararl
standing wave
duraan dalga
state
durum
sum-over-histories
gemilerin toplam
ultraviolet catastrophe
mortesi felaket
velocity
hz (ynl hz)
worldline
evren hatt
Dizin
Alhazen (Ali el-Hasan bin el-Heysem),

53-5
Aspect, Alain, 42, 46, 139-40, 148,
182-3,201,202,247,270
Augenstein, Bruno, 232-5,241
Banach-Tarski teoremleri (BTT), 2334
Bell, John, 42, 46, 162, 175-6, 179,
182-4,198-202,247-8,270,273
Bennett, Charles, 148-51,153
Berkeley, George, 255-6
birok dnya kuram, 185-91, 202,
205,248
birok gemi kuram, 191, 193-6
Bohm, David, 42,138,174,180-4,247
Bohr, Niels, 28, 33, 34, 37, 138, 141,
247
Bom, Max, 28, 171
Bose-Einstein istatistikleri, 111-2
bozonlar, 111
Byk Patlama kuram, 166,187, 193,
205,236
c sabiti, 87-9,90,92,95
camera obscura, 54-5
Cramer, John, 262, 264-70,272-5
Descartes, Ren, 55,58,59-61

Deutsch, David, 188-91,199
Dirac, Paul, 111,120-1
Einstein, Albert, 26, 30, 37, 42-3, 51,
89,96-102
elektromanyetik alan, 79-80, 78-80,
87,95-6,113,146-7
elektromanyetik dalga, 87-8, 90, 92,
102
EPR paradoksu, 42,43-7,162
esir, 68,79, 86-8,93-4,97,183,201
Euler, Leonhard, 68-9,72
Everett, Hugh, 186-91, 198-9
Faraday, Michael, 75-81, 87,94
fermiyonlar, 111
Feynman, Richard, 19,25,113-7, 1227,194,220,223-4,253,275
Fresnel, Augustin, 71-5,217
Galileo Galilei, 53,55,58,60,61,254
gecikmi seim deneyi, 162-6,269
Gell-Mann, Murray, 176, 192, 218-21,
223
genel grelilik kuram, 202-5, 226-32
geometri, 226-31
gizli deikenler kuram, 177-80, 182
u, u-Yuan, 258-62,264
dalga fonksiyonunun k, 28, 34,
41,3-4,143,171,173,178
Davies, Paul, 38,135-6,170,202
Davy, Sir Humphrey, 76-7
de Broglie, Louis, 112, 177-8
Hawking, Stephen, 34,188,236-40

hayalet ii uzaktan etki, 43,143,201
Heisenberg, Werner, 28, 33,35, 171
Herbert, Nick, 46,172-3,212
Home, Dipankar, 141,143
Hooke, Robert, 59,65,67
290
Huygens, Christaan, 59-61, 64-5, 66,

72
Newton, Isaac, 61-7

ntronlar, 215,219-22
n dalga kuram, 60, 67, 70-5, 107,

126-9,253,263-4
n parack gibi davran, 105,
107,142
k blc deneyleri, 140-3,163-4
olaslk dalgalar, 28-30,38,137
iki delik deneyleri, 19-28,31-2

interferometre, 91-4,159
iyonlar, 156-9
kalsit kristali, 132,136-7,140
kara cisim mas, 105-13
Kepler, Johannes, 53,55,58
krlma, 55,61,63,66,70
krnm, 67,70,73,119
Kopenhag yorumu, 28, 33-7, 39-44,
170-3,185,202,247-8,251,272-4
Krieger, Martin, 241-5,249
kuantum elektrodinamii (KED), 1145,218,221-4
kuantum nlamas, 148-51
kuantum kriptograf si, 151-4
kuantum kromodinamii, 218
ktle ekimi, 58, 61, 80,154
zel grelilik kuram, 98-102

zgr irade, 202,273
Pagels, Heinz, 33,169-70,198
partonlar, 223-4
Penrose, Roger, 174,197,236
Pickering, Andrew, 214-7, 223-6, 233,
235
pilot dalga, 177-8, 182, 184, 199-200,
248
Planck, Max, 36,105-9
Pockels hcreleri, 163-5
pozitronlar, 123,146,245-6
Prigogine, Ilya, 206-8,241
Schrdingerin kedisinin yavrulan,
47-9,251
Schrdingerin kutudaki kedi deneyi,
38-42
sicim kuram, 258-63
takyonlar, 103-4
Lorentz dnmleri, 95-6, 99-100,
uzay-zaman, 99,203,227,228
Lorentz, Hendrik, 93,95,201
Wheeler, John, 34, 125-8, 162-6, 174,

186-7,269
Wheeler-Feynman kuram, 127-9,
252-3,257-8,261-3
101, 201-2
Mahler, Gnter, 194-6

Maxwell, James Clerk, 51,75, 81-9
Mermin, David, 172, 174,179
Michelson, Albert, 91-5
Morley, Edward, 93-5
nedensellik, 271-4
Neumann, Johann, von (John), 177-80,
198
yerbilmezlik 31,38,44,47
Young, Thomas, 69-71,73, 83,217
zaman oku, 205,263
zaman yolculuu, 102-4, 253,272
metis bilim
EVELYN FOX KELLER
Genin Yzyl
JOHN GRIBBIN
Schrdinger'in
Kedisinin
Peinde
K U A N T U M FZ VE GEREKLK
A D A M ZEM AN
Bilin
K U L L A N IM K ILA VU ZU
EVELYN F O X KELLER
Toplumsal Cinsiyet
ve Bilim
ZERNE DNCELER
D O U W E D R A A IS M A
Bellek Metaforlar
ZH N LE LGL FKRLERN TA R H
M E T S B L M
John Gribbin
S C H R D N G E R N
K E D S N N P E N D E
Kuantum Fizii ve Gereklik
eviren: Nedim atl
ok baarl bir bilim yazar John Gribbin: Kuantum kuramnn
artc tuhafln hayatmza sokuyor, dnlebilir hale ge
tiriyor. Gndelik dnyadan analojilere bavuruyor, ama ayn
zamanda bu analojilerin atomalt dnyadaki yetersizliine, hat
ta yanltclna dikkat ekiyor. rnein okullarda hl reti
len Bohr atom modelinin kafamza kazd elektron yrnge
leri gibi "resimler"den kurtarmaya alyor zihinlerimizi. Kuantumun yksne n hem parack hem de dalga olduu
nun kefedildii 20. yzyln ilk yllarndan balayan yazar,
elektronlarn da ayn zellie sahip olduunun ne tr nyarg
lara kar, nasl bir mcadeleyle kefedildiini, yaygn kabul
gren Kopenhag yorumunu ve bilimkurguya da ilham vermi
"Paralel Evrenler" yorumunu anlalr bir dille anlatyor.
Kitap zihin ac bir bilim tarihi almas olarak da okuna
bilir: Bir yandan kuramn eitli aamalarnda kafalar fena
halde karan, takdir grmedikleri iin hayata ksen bilim in
sanlarnn insani ykleri var kitapta. Dier yandan, bilimin
dz bir izgide ilerlemedii, yerleik dncelerin bazen ger
eklii anlamay ne kadar nleyebilmi olduu da rneklerle
sergileniyor. Bu kitabn Trke'de kuantum fizii hakknda ya
ymlanm en derli toplu kitap olduunu rahatlkla syleyebi
liriz. Gribbin de unu diyor kitab iin:
"Burada yle 'dou gizemcilii', kak bkme ya da Duyu
tesi Alg trnden eyler aramayn. Burada kuantum meka
niinin gerek yksn, btn kurmaca eserlerden ok daha
garip olan o gerei arayn. Bilim byle bir eydir - bakalar
nn felsefe eskilerini kuanmaya hi ihtiyac yoktur, nk
kendisi zaten bir sr haz, gizem ve srprizle doludur.
metis bilim
Bilim tarihinin phesiz en mehur kedilerinden olan Schrdinger'in

kedisi bilim insanlarnn zihnini yeterince kurcalamam gibi, imdi
de bu adsz kahramann ikiz yavrularnn rol ald bir baka "dn
ce deneyi" bizleri benzer bir muammayla kar karya brakyor.
Ingiliz bilim yazar John Gribbin, Schrdinger'in Kedisinin Peinde
adl baarl kitabnn devam niteliinde olan bu kitapta, kuantum
dnyasnn tuhaflklarm" irdelemeye ve bunlara ilikin farkl yo
rumlan ele almaya devam ediyor. Gribbinin kendi ifadesiyle, "kuan
tum tartmasn anlamak iin bilmeniz gereken her eyi burada bu
lacaksnz; ayn anda iki ayr yerde olabilen fotonlar gibi grnte
paradoksal fenomenleri, ayn anda iki yne giden atomlar, k h
zyla hareket eden bir parack iin zamann nasl durduunu ve ku
antum kuramnn Uzay Yolu'vari bir nlamay mmkn klabilece
ine dair ciddi bir yorumu okuyacaksnz.
Gribbin'in gayet anlalr ve esprili bir dille kaleme ald bu ilgin
kitab kuantum dnyasyla uzaktan yakndan ilgilenen tm okurlar
mza tavsiye ediyoruz.
M et* Yaynlar
W Y r t v . m e t iilt jt a p . c o m

John Gribbinschrödi̇nger&#39;i̇n Yavru Kedi̇leri̇

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

John Gribbinschrödi̇nger&#39;i̇n Yavru Kedi̇leri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JOHN

lk Modern Bilim nsan 53

Garip Ama Gerek

mknsz I Grmek 132

eyler Hakknda Dnmek Hakknda Dnmek 210

Sonsz: zm - amzn Miti 251

Elli yl canla bala kafa yorduktan sonra "Ik zerrecikle

Zihnin dnce srecine tabi olan grnr, temel duyu

Kabile namesi dzmenin altm dokuz yolu var,

Byle bir kitabn yazlmas, bilimsel makalelerinden -ou kez da

On yl nce yaymlanan kitabmda kuantum kuramnn tarihsel ge

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

malarn gelitirdiler. Fakat ayn zamanda, son birka yl iinde,

kna evirecek daha byk ve daha iyi paradokslarm var. Fakat so

Kuantum kuramnn temelindeki gizem iki delik deneyi iinde sak

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

Krnma urayan dalgalar

piminin sebep olduu daha karmak bir dalgack rnts kar or

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

ve bylece duvarn arkasnda iki yn olutururlar. Bu rnt (iki

Tabii deliklerden pek ok parack ayn anda geiyorsa, o za

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

manda nasl geer? kincisi, hadi bu numaray yapt diyelim, btn

Ne yazk ki durum bu deil. Bu numarann tamamen aynsn

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

edilmelerinden ancak 90, dalga olarak tespit edilmelerindense 60

lar da gndelik hayat standartlarna gre hl minik sayl}

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

yas kurallarnn ilemesinin durduu bir seviye olsa gerek. Atom

tlalga olarak geer, sonra da "kerek" detektr perdesinde tek bir

SGHRDNGER'N YAVRU KEDLER

ha byk ihtimalle giriim rntsnde), ite o noktada elektronun

n dorulamtr. Deneyi bu ar haliyle gerekletirebilseniz mey

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

nr. Ve de, u ie bakn ki, giriim rnts ortadan kaybolur. Per

Kopenhag Yorumu 1930dan ta 1980'lere kadar 50 yl akn sre

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

tada, rnein iki delikten birinde fiili gzlemden bamsz olarak

pacamza -kuantum madeni parasnn hangi yzn yukar koya

SCHRDNGER N YAVRU KEDLER

lerin bazlardr. Kuantum belirsizlii olmakszn gne imdi par

SCHRDNGER N YAVRU KEDLER

7. En azndan ayn eit olaslkla deil; elektronun teki yarm kutuda ya da

olduu iddiasnn samaln Schrdinger'in nasl ortaya koyduu

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

Hi kimse bakmasa bile ayn eyin olacan dnebilirsiniz:

molekl gibi kuantum varlklarndan meydana geldii iin dalga

Gerekliin Baka Bir Yan*

Fizikteki gelimelerin ne kadar mthi olduunun bir gstergesi de,

n gsterdiler. Burada anlatacam, EPR paradoksunun, Aspect'

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

iin imdi drt alternatif var. Bu alternatiflerden ikisi "mavi"dir, o

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

daha sk meydana gelmek zorundadr. Saduyu mant, A modeli

ce deneyidir. Bu yerbilmez davrann meydana geldii, fotonlarla

Schrdinger'in Kedisinin Yavrular

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

donatabiliriz - tabii ktan daha hzl yolculuk ettirerek Einstein'n

lmda buna inanmak uzayda annda iaret yollama kavramndan da

Bilimde neyi kadim tarih olarak greceiniz bak anza baldr.

SCHRDNGER'N YAVRU KEDLER

Empedokles n bu kadar olmadn, gece karanlnn dn

kadar yaklak bin yl ayakta kalm olan Bizans- araclyla ula

lk Modern Bilim nsan

John Gribbinschrödi̇nger'i̇n Yavru Kedi̇leri̇

John Gribbinschrödi̇nger'i̇n Yavru Kedi̇leri̇