Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

Polityka i Spoeczestwo 2(12) / 2014

61

ARTYKUY

Magdalena Musia-Karg
DEMOKRACJA BEZPOREDNIA
W SZWAJCARSKICH KANTONACH.
WYBRANE UWAGI NA TEMAT
REFERENDUM, INICJATYWY LUDOWEJ
ORAZ ZGROMADZENIA LUDOWEGO
Federalizm jest jednym z najbardziej znaczcych wektorw helweckiej demokracji (Sarnecki 2003: 342). Federalna struktura Szwajcarii
(wspierajca si na trzech poziomach podziau administracyjnego: federacja kantony gminy) wyrosa na naturalnym podou spoecznym, a cay system pastwa oparto na zdecentralizowanej wadzy publicznej. Dla wielu obserwatorw (czasami i dla samych obywateli)
szwajcarska demokracja jest skomplikowanym, trudnym do scharakteryzowania i zrozumienia labiryntem politycznych instytucji (The Swiss
Labyrinth 2001), ktre oprcz tego, e su podejmowaniu decyzji
pastwowych, wczaj take obywateli w proces decyzyjny. To wanie
demokracja bezporednia stanowi drugi wektor pastwowoci w tym
niewielkim europejskim pastwie i dlatego te Szwajcaria nazywana jest
per demokracji bezporedniej.
Bezporednie procedury demokratyczne s stosowane w Szwajcarii
na wszystkich trzech poziomach podziau administracyjnego pastwa
(Frey 2011: 137). Przedmiotem rozwaa w niniejszym tekcie jest rola
demokracji bezporedniej na poziomie kantonalnym w Szwajcarii, ze
szczeglnym uwzgldnieniem instytucji zgromadzenia ludowego (Landsgemeinde). Motywacj do zajcia si t wyjtkow (jak mona stwierdzi) form sprawowania wadzy demokratycznej jest przede wszystkim
fakt, i rola demokracji bezporedniej doceniana jest w coraz wikszej
liczbie pastw europejskich (czego dowodem jest m.in. dua liczba
ponad 50 gosowa referendalnych w kwestiach zwizanych z integracj europejsk), a szwajcarskie rozwizania postrzegane s jako wzor

Wydzia Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Umultowska 89a, 61-614 Pozna, e-mail: magda.musial@interia.pl

62

MAGDALENA MUSIA-KARG

cowe nie tylko dla innych pastw, ale take np. dla Unii Europejskiej
(np. w kontekcie wdroenia Europejskiej Inicjatywy Obywatelskiej).
Std analiza funkcjonowania bezporednich form decydowania obywatelskiego na paszczynie kantonalnej w Szwajcarii wydaje si niezmiernie interesujcym i istotnym z perspektywy naukowca zagadnieniem
badawczym. Bardzo ciekawie na tym tle jawi si instytucja zgromadzenia ludowego, ktra jeszcze kilkanacie lat temu wykorzystywana bya w
omiu krajach zwizkowych. Obecnie Landsgemeinde funkcjonuje wycznie w dwch kantonach szwajcarskich.
Celem niniejszego tekstu jest zatem odpowied na pytanie o rol demokracji bezporedniej w szwajcarskich krajach zwizkowych, a w tym kontekcie przede wszystkim o rol instytucji zgromadzenia ludowego1.
Autorka zamierza odpowiedzie na pytania: jak funkcjonuj formy bezporedniego sprawowania wadzy w Szwajcarii? Jaki jest zakres wykorzystania tych form obywatelskiego rzdzenia? Jakie zmiany zachodz w zakresie
funkcjonowania form demokracji bezporedniej w helweckich kantonach?
Aby zrealizowa zaoony cel badawczy, autorka wykorzystaa nastpujce metody badawcze: analiz instytucjonalno-prawn, ktra pozwolia na zbadanie rozwiza prawnych instytucji demokracji bezporedniej w kantonach szwajcarskich, analiz ilociow w oparciu o dane
statystyczne autorka moga oceni zakres wykorzystania czy zakres
przedmiotowy w gosowaniach bezporednich. Niezmiernie pomocne
w procesie badawczym okazay si wyniki obserwacji uczestniczcej
i zindywidualizowanych wywiadw swobodnych, ktre podczas pobytu
w Appenzell Innerhoden w dniu 28 kwietnia 2013 r. oraz w Glarus w dniu
5 maja 2014 r. pozwoliy na analiz funkcjonowania i postaw wyborcw
w zakresie funkcjonowania tame Landsgemeinde.

Demokracja bezporednia i zgromadzenie ludowe

wymiar teoretyczny
Jedn z podstawowych form demokratycznego sprawowania wadzy
jest demokracja bezporednia. Zgodnie z tradycj greck, przez wiele lat
utrzymywano, e demokratyczne rzdzenie opiera si moe wycznie
na formach bezporednich.
Warto w tym miejscu zwrci uwag na pogldy Andrew Reevea
i Alana Warea, prezentujcych opinie, i demokracja bezporednia po1
Niniejszy tekst stanowi niejako kontynuacj bada, ktre autorka prowadzia w latach 20102012. W tekcie zostay uwzgldnione najnowsze dane z czerwca 2014 r.
Wczeniejsze dane: por. Musia-Karg 2012.

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

63

strzegana jest przede wszystkim przez pryzmat realizacji zasady suwerennoci narodu oraz jako odzwierciedlenie woli ludu (Reeve, Ware
1992: 75). Podobnego zdania jest Wolf Linder, ktry utrzymuje, i bezporednie formy uczestnictwa obywateli poprawiaj niedoskonaoci
demokracji przedstawicielskiej: demokratyczna wadza dla ludu stanowi rozwizanie realistyczne w tym sensie, e znaczna wikszo obywateli nie jest i prawdopodobnie nigdy nie bdzie politycznie aktywna.
Jednak w demokracjach takich jak Stany Zjednoczone Ameryki (USA)
i Konfederacja Szwajcarska obywatele oczekuj czego wicej. To wanie niedostatki wadzy przedstawicielskiej, jak rwnie domaganie si
przez obywateli moliwoci osobistej ekspresji oraz partycypacji politycznej, zapewniy ruchom populistycznym sukces we wprowadzaniu,
do pocztkowo przedstawicielskich systemw, mechanizmw demokracji bezporedniej. Dowiadczenia z tym amalgamatem rozwijay pocztkowe nadzieje populistw, a jednoczenie zaprzeczyy wikszoci obaw
przeciwnikw demokracji bezporedniej przynajmniej w praktyce []
Demokracja bezporednia, dajc ludziom wadz okrelania kiedy i w jakich kwestiach bior sprawy we wasne rce, dziaa zawsze jako czynnik
korygujcy rzdy przedstawicielskie (Linder 1996: 226).
Naley podkreli, i analiza aparatu definicyjnego demokracji bezporedniej pozwala wyodrbni rnice, ktre wystpuj w pojmowaniu
tego pojcia. W literaturze wyrni mona bowiem trzy kluczowe grupy pogldw, ktre charakteryzuj si du rozbienoci, jeli chodzi
o rozumienie pojcia demokracja bezporednia (Rachwa 2010: 5758,
Musia-Karg 2012: 2628).
Pierwsze podejcie jest najbardziej restrykcyjne i dotyczy doktryny
wielu pastw (szczeglnie Ameryki aciskiej), gdzie spotyka si opini, e demokracja bezporednia to termin zarezerwowany wycznie dla
staroytnych Aten. Wspczenie mona mwi tylko o demokracji semibezporedniej (pbezporedniej). Jest to konsekwencja tego, e brakuje obecnie spenienia warunku jednoci miejsca i czasu oraz udziau
caego zbiorowego podmiotu suwerennoci we wszystkich etapach procesu decyzyjnego (Uzibo 2004: 300). Rozumujc w ten sposb, wypada stwierdzi, e poza kilkoma wyjtkami demokracja bezporednia
wspczenie nie funkcjonuje.
Drugie podejcie przyjte przez wielu autorw polega na tym, e z demokracj bezporedni mamy do czynienia tylko wwczas, gdy w rkach suwerena le finalne, ostateczne decyzje. W sytuacji, gdy tak nie
jest, a uprawnieni do gosowania maj wycznie moliwo poredniego
wpywu na ksztat decyzji politycznych, wwczas mona mwi o demokracji semibezporedniej, w ktrej ostateczne decyzje podejmowane

64

MAGDALENA MUSIA-KARG

s przez okrelone organy. Do zbiorowego podmiotu suwerennoci naley funkcja inicjowania zmian (Fernandez Ferraro 2001: 2427). Stosujc
kryterium zwizane z finalizacj decyzji przez suwerena, wnioskowa
mona, e do instytucji demokracji bezporedniej zaliczy nie mona np.
referendum konsultacyjnego czy inicjatywy powszechnej. Te bowiem
instrumenty nie oznaczaj podjcia decyzji: w pierwszym przypadku jest
to tylko wyraenie opinii w jakiej sprawie, natomiast w drugim jest to
w zalenoci od charakteru inicjatywy (czy jest bezporednia, czy te nie
jest) rozpoczcie procesu przygotowania do gosowania powszechnego
lub np. zainicjowanie gosowania w parlamencie nad wnioskiem o przeprowadzenie referendum.
Wedug trzeciego podejcia, do form demokracji bezporedniej
mona zaliczy wszystkie instytucje, ktre opieraj si na zasadzie
wspdziaania obywateli w procesie podejmowania decyzji. Zatem
zarwno inicjatywa powszechna, referendum konsultacyjne czy ostateczne zatwierdzenie jakiego prawa w wicym gosowaniu powszechnym nale wedug tego ujcia do bezporednich form rzdzenia.
Do tego podejcia zaliczy mona definicj B. Banaszaka i A. Preisnera,
ktrzy utrzymuj, e cech demokracji bezporedniej jest bezporedni
udzia uprawnionych w realizowaniu funkcji o charakterze publicznym
(Banaszak, Preisner 1996: 152). To ujcie traktuje demokracj bezporedni najszerzej i pozwala do jej instytucji zaliczy zarwno inicjatyw, jak i wszystkie typy referendw oraz zgromadzenie ludowe.
Analizujc demokracj bezporedni, nie sposb zapomnie o szerokim wachlarzu instytucji (narzdzi), ktrymi ta forma sprawowania
wadzy dysponuje. Wspczenie najpopularniejszymi instytucjami demokracji bezporedniej s inicjatywa ludowa i referendum. Warto jednak
przypomnie, i nadal w niektrych pastwach funkcjonuj inne formy
demokracji bezporedniej, np.: weto ludowe, plebiscyt, konsultacje czy
recall. Oprcz tego co niezwykle istotne z perspektywy tego artykuu
w niektrych pastwach (Szwajcaria, Stany Zjednoczone) wystpuje
rwnie instytucja zgromadzenia ludowego.
Zgromadzenie ludowe jest najstarsz form demokracji bezporedniej. Klasycznym przykadem tej znanej ze staroytnoci instytucji byo
odbywajce si co jaki czas w Atenach w VI i V wieku p.n.e. zgromadzenie obywateli. Obywatele zebrani na zgromadzeniu ludowym decydowali o polityce wewntrznej i zewntrznej pastwa-miasta. Zebrania
odbyway si w miejscu, ktre mogo pomieci wszystkich uprawnionych i tam te podejmowano wszelkie decyzje (Banaszak 2004: 300).
Instytucje podobne do greckiej eklezji (gr. ekklesia zgroma-

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

65

dzenie) wyksztaciy si rwnie w staroytnym Rzymie oraz w plemionach chrzecijaskich.

Wspczesne zgromadzenia ludowe maj swoje rda w XV- i XVI-wiecznej Szwajcarii, gdzie w kilku kantonach przyjto t form jako sposb sprawowania wadzy, podejmowania decyzji kantonalnych. Landsgemeinde odbywao si w tamtym czasie w kantonach: Unterwalden
(pkantony: Obwalden i Nidwalden), Appenzell (pkantony Appenzell
Outer Rhodes i Appenzell Inner Rhodes), Glarus, Zug, Uri i Schwyz.
W zgromadzeniach uczestniczyli mczyni zdolni do noszenia broni
(Banaszak 2004). Co ciekawe, rzdy dwu kantonw: Berna i Zurychu
wprost zasigay opinii mieszkacw podlegych im gmin wiejskich czy
cechw rzemielnikw. Warto nadmieni, i zgromadzenie ludowe odbywao si kilkakrotnie w cigu roku, na wieym powietrzu, na centralnym placu miasta. Byo zebraniem wolnych obywateli, ktrzy omawiali i rozstrzygali najwaniejsze sprawy danej spoecznoci.
Wspczenie istniejce zgromadzenia ludowe to zebrania wszystkich zainteresowanych obywateli uprawnionych do podejmowania decyzji. Rozmiary dzisiejszych pastw s przyczyn, ktra sprawia, i zgromadzenia powszechne s dzisiaj bardzo rzadkim zjawiskiem. Obecnie
instytucja Landsgemeinde funkcjonuje tylko w dwch kantonach szwajcarskich Glarus i Appenzell-Innerhoden, a w nieco odmiennej (ale
nadal bardzo zblionej) formie jako lokalne zgromadzenie mieszkacw w wikszoci (80%) gmin federacji. Gosowania odbywaj si tam
w sposb jawny i maj miejsce po dyskusji nad danym projektem.

Demokracja bezporednia
na poziomie szwajcarskich kantonw
(referendum i inicjatywa ludowa)
Szwajcaria jako jedyne pastwo na wiecie okrelana jest per
demokracji bezporedniej, co wynika z faktu, i jest jedynym przykadem pastwa, gdzie procedury demokracji bezporedniej stosowane s
na kadym poziomie podziau administracyjnego pastwa. Na poziomie
kantonalnym szwajcarscy obywatele podobnie jak na poziomie federacji maj moliwo odwoywa si do inicjatywy powszechnej czy
referendum.
Celem niniejszej czci tekstu jest analiza funkcjonowania demokracji bezporedniej w szwajcarskich kantonach ze szczeglnym uwzgldnieniem dowiadcze wykorzystania referendw kantonalnych oraz kantonalnej inicjatywy ludowej.

66

MAGDALENA MUSIA-KARG

W myl szwajcarskiej ustawy zasadniczej, w skad federacji wchodzi 26 wymienionych z nazwy kantonw (w praktyce 23 kantony, z ktrych 3 zostay podzielone na 2 pkantony cho w konstytucji nazwa
pkanton nie pojawia si) (Konstytucja Federalna Konfederacji
Szwajcarskiej, Preambua, art. 1, art. 3, Tytu 4). Jak zauwaa Pawe
Sarnecki, zasada federalizmu jest wic pierwsz [i najwaniejsz
M. M.-K.] zasad konstytucyjn tego pastwa. Kady kanton posiada
swoj wasn konstytucj [akceptowan, a take zmienian przez mieszkacw kantonu w formie kantonalnego obligatoryjnego referendum
konstytucyjnego M. M.-K], ktra jest zgodna z prawem federalnym
(Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej). We wszystkich
krajach zwizkowych funkcjonuje klasyczny trjpodzia wadz. W kantonach istniej jednoizbowe (zrnicowane pod wzgldem dugoci kadencji oraz liczebnoci) parlamenty kantonalne (Landsrat, Kantonsrat,
Grand Conceil czy Gran Consilio), kantonalne rzdy, a take sdy
(Musia-Karg 2012).
Zakres i sposb odwoywania si do instytucji demokracji bezporedniej w kadym z kantonw uregulowany zosta w konstytucjach
kantonalnych. Generalnie, wszystkie kraje zwizkowe maj do dyspozycji praktycznie te same narzdzia demokracji bezporedniej, ktre wykorzystywane s na szczeblu federalnym. Kantony dysponuj du
swobod w ustalaniu procedur dotyczcych wykorzystania narzdzi
demokracji bezporedniej. Cech wspln wszystkich krajw zwizkowych jest ustanowienie instytucji kantonalnego obligatoryjnego referendum konstytucyjnego, ktrego przedmiotem jest przyjcie lub rewizja (czciowa lub cakowita) konstytucji kantonalnej.
Oprcz referendum w sprawie konstytucji we wszystkich kantonach
przewidziane jest referendum ustawodawcze. Moe ono wystpowa
w dwojakiej postaci: jako referendum obligatoryjne bd/i referendum
fakultatywne. W przypadku referendw opcjonalnych podobnie jak
przy tego typu gosowaniach na szczeblu federalnym w odpowiednim
czasie wymagane jest zebranie wymaganej liczby podpisw uprawnionych do gosowania mieszkacw kantonu. W poszczeglnych kantonach liczba ta jest inna np. w Bazylei-Okrgu 1,5 tys. uprawnionych
(Mgliche Referenden), w Bazylei-Miecie 2 tys. uprawnionych
(Verfassung des Kantons Basel-Stadt , 52), natomiast w Bernie 10
tys. (Gesetz ber die politischen Rechte (GPR), 5. Mai 1980, art. 53
59b; Referenden, Kanton Bern). Wnioski o przeprowadzenie referendw
fakultatywnych w rnych krajach zwizkowych wymagaj poparcia
przez bardzo rne pod wzgldem rozmiaru reprezentacje uprawnionych sprzyjajce referendum w danej sprawie.

67

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

Tabela 1. Wybrane instytucje demokracji bezporedniej
w szwajcarskich kantonach

Kanton / skrt

1
Aargau / AG
Appenzell
Ausserrhoden /
AR
Appenzell
Innerrhoden / AI
Bazylea-Okrg /
BL
Bazylea-Miasto /
BS
Berno / BE
Freiburg / FR
Genewa / GE

Glarus / GL
Graubnden /
GR
Jura / JU
Lucerna / LU
Neuenburg / NE
Nidwalden /
NW
Obwalden / OW

Przedmiot
referendum
(rodzaj
referendum)
2
prawo [o+f],
finanse [f]
prawo [o+f],
finanse [f]

Inicjatywa

okres na
zebranie
podpisw
4

0,9

12 miesicy

liczba
podpisw*

Referendum
fakultatywne
okres na
liczba
zebranie
podpisw*
podpisw
5
6
0,9

90 dni

60 dni

0,9

56 dni

1,6

42 dni

1,5

90 dni

1,5

90 dni

3,4

40 dni

2,4

90 dni

3,9

60 dni

1,3

60 dni

5,7

40 dni

1,0

30 dni

0,5

30 dni

zgromadzenie ludowe

prawo [o+f],
2
finanse [o+f]
prawo [o+f],
finanse [f],
0,9
administracja [o]
prawo [f],
3,2
finanse [f]
prawo [f],
finanse [f],
2,2
6 miesicy
administracja [f]
prawo [f],
3,9
3 miesice
finanse [0+f]
prawo [f], finanse [f],
4,8
4 miesice
administracja [f]
prawo [o],
zgromadzefinanse [o],
nie ludowe
administracja [o]
prawo [o+f],
finanse [o+f],
4,0
12 miesicy
administracja [o]
prawo [f],
finanse [o+f],
3,9
12 miesicy
administracja [o]
prawo [f],
2,2
12 miesicy
finanse [o+f]
prawo [f],
finanse [o],
5,7
6 miesicy
administracja [o]
prawo [f],
finanse [o+f],
1,9
2 miesice
administracja [o]
prawo [o+f],
2,3
finanse [o+f]

68

MAGDALENA MUSIA-KARG
1

Szafuza / SH
Schwyz / SZ
Solura / SO
Sankt Gallen /
SG
Ticino / TI
Turgowia / TH
Uri / UR
Waadt / VD
Wallis / VS
Zug / ZG

Zurych / ZH

2
prawo [o+f],
finanse [o+f],
administracja [o]
prawo [0+f],
finanse [o]
prawo [o+f],
finanse [o+f],
administracja [o]
prawo [f],
finanse [o+f]
prawo [f],
finanse [f]
prawo [f],
finanse [o+f]
prawo [o+f],
finanse [o+f]
prawo [f],
finanse [o]
prawo [f],
finanse [f],
administracja [o]
prawo [f],
finanse [o]

2,1

2,1

90 dni

2,4

2,4

30 dni

1,8

18 miesicy

0,9

90 dni

2,8

36
miesicy

1,4

30 dni

5,3

2 miesice

3,7

30 dni

2,9

6 miesicy

1,4

90 dni

1,8

90 dni

2,4
3,3

3 miesice

1,7

40 dni

3,3

12 miesicy

1,7

90 dni

2,4

60 dni

0,6

60 dni

3,2

1,3
prawo [f],
inicjatywa
finanse [o+f],
indywiduadministracja [o]
alna

6 miesicy

[o] = obligatoryjne / [f] = fakultatywne (referendum konstytucyjne jest obligatoryjne

w kadym z kantonw)
* wymagana liczba podpisw (jako udzia procentowy elektoratu)
rdo: A. Vatter, Kantonale Demokratien im Vergleich: Entstehungsgrnde, Interaktionen und Wirkungen politische Institutionen in der Schweizer Kantonen, Opladen 2002,
s. 226227; B. Kaufmann, R. Bchi, N. Braun, Guidebook to Direct Democracy in Switzerland and Beyond, IRI-Europe, Marburg 2010, s. 137139.

W kantonach Obwalden i Zurych przeprowadzenie referendum fakultatywnego wymaga zebrania odpowiednio 0,5% i 0,6% podpisw
wszystkich uprawnionych, natomiast najwiksze wymagania w tym zakresie stawiane s obywatelom kantonw Neuenburg, Jura i Ticino tam
trzeba zebra 5,7%, 3,9% i 5,7% gosw wszystkich uprawnionych do
gosowania. Rnice wystpuj ponadto w terminach ustalonych na zebranie stosownego poparcia: od 30 dni np. w Sankt Gallen, Ticino czy
Nidwalden a po 90 dni m.in. w Argowii, Bernie czy Solurze. Wida
zatem, e demokracja bezporednia stawia rne warunki wyborcom
poszczeglnych kantonw szwajcarskich.

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

69

Na szczeblu kantonalnym oprcz referendw obligatoryjnych i fakultatywnych stosowana jest instytucja inicjatywy powszechnej. Procedura ta
podobnie jak referendum fakultatywne wymaga zebrania odpowiedniej
liczby podpisw, co ustalono prawem kantonalnym. Wielko poparcia
(liczba podpisw) w poszczeglnych krajach zwizkowych jest rna. I tak
np. w kantonie Obwalden wymagana jest liczba 500 podpisw pod dan
inicjatyw (Allgemeine Informationen zum Volksbegehren (Initiativrecht),
Kanton Obwalden), w Bazylei-Okrgu 1,5 tys. (Ausfhrliche Informationen ber Initiativen, Kanton Basel-Landschaft), w Bazylei-Miecie 3 tys.
(Verfassung des Kantons Basel-Stadt, art. 47 ust. 1), a w Bernie 15 tys.
(w przypadku cakowitej rewizji konstytucji 30 tys.) (Gesetz ber die politischen, art. 58 i art. 62 ust. 2; Initiativen, Kanton Bern).
Dane dotyczce inicjatywy powszechnej wskazuj, e pomysy bdce jej przedmiotem wymagaj uzyskania rnego poparcia w rnych
krajach zwizkowych. Najmniejsze (pod wzgldem liczby wymaganych
podpisw w stosunku do liczby uprawnionych) wymagania postawiono
mieszkacom kantonw Argowia (0,9% podpisw wszystkich uprawnionych), Bazylea-Okrg (0,9% podpisw wszystkich uprawnionych), Zurych (1,3% podpisw wszystkich uprawnionych oraz inicjatywa indywidualna) czy Solura (1,8% podpisw wszystkich uprawnionych). Natomiast
w kantonach Neuenburg, Ticino, Genewa i Graubnden komitety inicjatywne musz uzyska kilkakrotnie wiksze poparcie (pod wzgldem
procentowym), odpowiednio: 5,7%, 5,3%, 4,8% i 4,0% podpisw.
Rnice wystpuj rwnie w wymaganiach czasowych co do zebrania odpowiedniej liczby podpisw. Podczas gdy w niektrych kantonach w ogle nie ma ustalonych ram czasowych, to w innych krajach
zwizkowych podpisy pod wnioskiem inicjatywy musz by zebrane
w okresie: 2 miesicy np. w Ticino, 3 miesicy we Freiburgu, 12 miesicy w Wallis i Lucernie oraz w cigu 18 miesicy w Solurze.
Wskazane rnice w odwoywaniu si i w praktykowaniu instytucji
demokracji bezporedniej na paszczynie kantonalnej stanowi dodatkowe wsparcie twierdzenia, i demokracja bezporednia jest zrnicowana pod wzgldem oczekiwa co do zaangaowania wyborcw poszczeglnych kantonw szwajcarskich. Wpywa to zapewne na odmienne w poszczeglnych czciach Szwajcarii wykorzystanie form demokracji bezporedniej (przede wszystkim jeli chodzi o liczb gosowa,
ale nie tylko take w odniesieniu do przedmiotu gosowa).
Pod wzgldem liczby zastosowa poszczeglnych form demokracji
bezporedniej zauway naley, i we wszystkich krajach zwizkowych
w cigu minionych ponad 40 lat (w okresie 19702014)2 przeprowadzono cznie 4690 rnych gosowa.
2
W niniejszej czci dotyczcej liczby zastosowa poszczeglnych form demokracji bezporedniej z powodu braku danych dotyczcych wszystkich gosowa od

70

MAGDALENA MUSIA-KARG
Tabela 2. Instytucje demokracji bezporedniej w kantonach szwajcarskich
w okresie 1.01.197014.16.2014

Kanton / skrt

Aargau / AG
Appenzell Ausserrhoden / AR
Appenzell Innerrhoden / AI
Bazylea-Okrg /
BL
Bazylea-Miasto / BS
Berno / BE
Freiburg / FR
Genewa / GE
Glarus / GL
Graubnden / GR
Jura / JU
Lucerna / LU
Neuenburg / NE
Nidwalden / NW
Obwalden / OW
Szafuza / SH
Schwyz / SZ
Solura / SO
Sankt Gallen / SG
Ticino / TI
Turgowia / TH
Uri / UR
Waadt / VD
Wallis / VS
Zug / ZG
Zurych / ZH
cznie

ReferenInicjatywa
Referendum
Kontrprojekt dum obligaludowa
fakultatywne
toryjne

cznie

35

197

242

11

21

42

15
65
81
22
12
57
11
5
38
10
33
6
36
17
31
27
33
16
24
49
5
32
120
791

1
6
zgromadzenie ludowe
15

261

20
40
4
64
3
64
25
117
zgromadzenie ludowe
5
266
0
49
8
66
4
50
1
9
2
17
12
273
2
163
7
316
5
106
7
33
6
157
5
201
7
43
0
134
6
68
29
348
181
3069

30*

32

373

140
24
23
76

281
113
102
275
0
290
68
154
78
56
35
321
195
370
164
105
193
253
123
148
139
540
4690

8
14
42
14
13
10
0
13
16
26
32
14
23
24
9
35
43
653

* wszystkie gosowania odbyway si podczas Landsgemeinde.

rdo: opracowanie wasne na podstawie danych: Center for Research on Direct Democracy, http://www.c2d.ch, 14.06.2014.
pocztku ich zastosowania, wykorzystano dane Center for Research on Direct Democracy
(http://www.c2d.ch). Szczegowe dane dotyczce okresu 1.01.197014.06.2014 przedstawione s w tabeli 2.

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

71

Najwicej razy odwoywano si do referendum obligatoryjnego. To

obowizkowe gosowanie gwnie w sprawach zwizanych z przyjmowaniem konstytucji, z poprawkami wnoszonymi do kantonalnej
ustawy zasadniczej oraz z kantonalnymi kwestiami finansowymi przeprowadzono 3069 razy. Najwicej referendw obligatoryjnych przeprowadzono w kantonie Zurych 348, nastpnie w Szafuzie 273, w Gryzonii 266 oraz w kantonie Bazylea-Okrg 261 gosowa. Najmniej
gosowa obligatoryjnych odbyo si w kantonach Appenzell Innerrhoden, Nidwalden i Obwalden odpowiednio: 6, 9 i 17.
Drugim najczciej wykorzystywanym narzdziem bezporedniej demokracji na paszczynie kantonalnej jest inicjatywa ludowa, w wyniku
ktrej odbyo si 791 gosowa. Najbardziej aktywni w odwoywaniu si
do tej procedury s mieszkacy kantonw: Zurych (120 gosowa) i Bazylea-Miasto (81 gosowa). Najmniej razy skorzystano z tego narzdzia
w piciu krajach zwizkowych: Jura (5 gosowa), Wallis (5 gosowa)
i Obwalden (6 gosowa) oraz Neuchtel i Gryzonii (10 i 11 gosowa).
Trzecim pod wzgldem wykorzystania narzdziem demokracji bezporedniej w szwajcarskich kantonach jest referendum fakultatywne, do
ktrego odwoywano si 653 razy. Zdecydowanym liderem, jeli chodzi
o liczb przeprowadzonych gosowa fakultatywnych, jest kanton Bazylea-Miasto, gdzie a 140 spraw rozstrzygnito w oparciu o t procedur.
Drugim wynikiem w tym zakresie poszczyci si moe kanton Genewa,
w ktrym w porwnaniu do Bazylei-Miasta liczba referendw fakultatywnych jest dwukrotnie mniejsza (76 gosowa). Najmniej decyzji
w drodze referendw fakultatywnych zapada w kantonach Argowia (7 referendw), Appenzell Ausserrhoden (7 referendw) oraz Gryzonia (8 referendw). W przypadku Appenzell zaznaczy naley, i maa liczba gosowa jest konsekwencj tego, e do wrzenia 1997 r. w kantonie tym
funkcjonowaa instytucja zgromadzenia ludowego, podczas ktrego gosowano nad najwaniejszymi sprawami kantonalnymi. Ostatnie Landsgemeinde miao miejsce 27 kwietnia 1997 r. Pierwszym gosowaniem
przy urnach byo referendum z 28 wrzenia 1997 r. w sprawie zniesienia
zgromadzenia ludowego. Wczeniej (podczas zgromadze ludowych)
w drodze inicjatywy rozstrzygnito 5 kwestii (w latach 1972, 1984, 1994,
1996 i 1997), nad kontrprojektem gosowano jeden raz (w 1997 r.). Podobnie zreszt byo, jeli chodzi o gosowanie w drodze referendum
obligatoryjnego takie gosowanie odbyo si jednokrotnie w dniu
zgromadzenia ludowego 27 kwietnia 1997 r.
Warto zauway, i w omawianym okresie adnego referendum
fakultatywnego nie przeprowadzono w kantonie Szafuza, w ktrym
mimo i istnieje taka moliwo, uprawnieni o wiele czciej korzysta-

72

MAGDALENA MUSIA-KARG

j z trzech pozostaych form uczestniczenia w procesie podejmowania

decyzji kantonalnych.
Najmniej gosowa kantonalnych jak wynika z tabeli 2 przeprowadzono nad kontrprojektami. Odbyo si ich cznie 181. Prym w tym zakresie wiody miasta: Zurych (29 gosowa), Genewa (25 gosowa) i Bazylea-Miasto (20 gosowa). W Wallis nie przeprowadzono adnego gosowania tego typu, w dwch kantonach (Appenzell Innerrhoden, Nidwalden) odbyo si po jednym takim gosowaniu.
Warto zatem przypomnie, i w przypadku, gdy chodzi o zakres
przedmiotowy, inicjatywy i referenda kantonalne mog by zwizane ze
wszystkimi sprawami niezastrzeonymi w konstytucji pastwowej dla
federacji. Zagadnienia przedkadane wyborcom pod gosowanie dotycz
zatem kwestii konstytucyjnych, stanowionego w kantonach prawa, spraw
finansowych czy zagadnie administracyjnych.
W kontekcie przedmiotu referendum warto odnotowa fakt, i w wielu szwajcarskich kantonach wyksztacia si praktyka obowizkowego
akceptowania wydatkw na rnego typu przedsiwzicia kantonalne.
Zanim pienidze zostan wydane (przez kantonalny rzd) na jaki cel,
musi by przeprowadzone referendum w tej sprawie. Lars P. Feld oraz
John G. Matsusaka w latach 19801998 prowadzili w 26 szwajcarskich
krajach zwizkowych badania, ktrych przedmiotem byy relacje pomidzy istnieniem instytucji referendum obligatoryjnego w kwestiach finansowych a poziomem wydawanych przez rzdy kantonalne pienidzy.
Okazao si, e kantony, gdzie obowizkowo przeprowadza si finansowe referenda, wydaj znaczco mniej pienidzy ni pozostae kraje
zwizkowe (Feld, Matsusaka 2003: 2705). Wniosek ten jest o tyle interesujcy, e wskazuje na brak zbienoci pomidzy intencjami rzdzcych
a oczekiwaniami spoecznymi.

Landsgemeinde w szwajcarskich kantonach:

Appenzell Innerrhoden i Glarus
Analizujc dowiadczenia szwajcarskich kantonw w zakresie wykorzystania instytucji demokracji bezporedniej celem rozstrzygania
kwestii kantonalnych, zaznaczy naley, i mieszkacy dwch krajw
zwizkowych sprawuj wadz na Landsgemeinde. Nadmieni naley, i
w wikszoci gmin podobnie jak w przypadku kantonw z Landsgemeinde decyzje gminne podejmowane s na lokalnych zgromadzeniach.
W dwch szwajcarskich kantonach Appenzell Innerrhoden i Glarus do dzi funkcjonuje instytucja zgromadzenia ludowego, okrelana
mianem Landsgemeinde (Schaub 2010: 6). Nazwa ta dosownie oznacza

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

73

wsplnot zamieszkujc dany kraj (Uzibo 2009: 40). Geneza szwajcarskich zgromadze ludowych siga okresu redniowiecza. Jak pisze
ukasz Jakubiak, pocztek Landsgemeinde naley czy z przejciem
od urzdnikw sdowych uprawnie do sprawowania wymiaru sprawiedliwoci (Reichsvogtei). Z czasem zgromadzenia ludowe zaczy dysponowa kompetencjami do stanowienia prawa oraz administrowania. W ich
trakcie podejmowane byy take najwaniejsze decyzje w sprawach dotyczcych stosunkw zewntrznych kantonu3.
W pocztkach swojego istnienia Landsgemeinde byy zgromadzeniami mczyzn zdolnych do noszenia broni. W kantonach Uri oraz Schwyz
pierwszych ladw zgromadze mona si doszukiwa ju w XIII w. Podobnie w Unterwalden instytucja funkcjonowaa tam od roku 1300. Po
podzieleniu kantonu na Obwalden i Nidwalden w obu jednostkach powstay odrbne zgromadzenia ludowe. W latach 1376 i 1387 Landsgemeinde po raz pierwszy ustanowiono w kantonach Zug i Glarus. W kantonie Appenzell pierwsze zgromadzenie ludowe obradowao w 1403 r.
(Carlen 1976: 68). Po podzieleniu kantonu na Appenzell Ausserrhoden
oraz Appenzell Innerrhoden instytucj t wykorzystywano w obu kantonach. Zgromadzenia ludowe wystpoway w omiu wymienionych kantonach i pkantonach do poowy XIX stulecia (Schaub 2010: 5).
Wspczenie wystpujce zgromadzenia ludowe mona zdefiniowa jako przewidziane w konstytucjach kantonalnych zebrania uprawnionych mieszkacw danego kantonu, podczas ktrych korzystaj z przyznanych im przez prawo kantonalne uprawnie. Landsgemeinde odbywa
si jeden raz w roku w Glarus zwykle w pierwsz niedziel maja
(w roku 2012 odbyo si 6 maja, w roku 2013 5 maja, w roku 2014
4 maja) (Glarner Landsgemeinde), natomiast w Appenzell Innerhoden w ostatni niedziel kwietnia (w roku 2012 odbyo si 29 kwietnia,
w roku 2013 28 kwietnia, a w roku 2014 27 kwietnia) (Landsgemeinde, Kanton Appenzell Innerrhoden).
Zgromadzenie ludowe jest swoistym spotkaniem uprawnionych obywateli, ktrzy gromadz si na wieym powietrzu na centralnym placu
kantonu (Landsgemeindeplatz), by debatowa i decydowa o najwaniejszych kantonalnych kwestiach. Caemu wydarzeniu towarzyszy bardzo uroczysta oprawa. Przedmiotem kadego zgromadzenia ludowego s
sprawy istotne z punktu widzenia mieszkacw kraju zwizkowego.
3

Mimo podobiestw do sposobu funkcjonowania ateskiej eklezji, nie ma podstaw, by domniemywa, e w okresie wyaniania si redniowiecznych szwajcarskich
zgromadze ludowych wiadomie odwoywano si do wzorcw staroytnych. Formuowano pogld o wywodzeniu si instytucji Landsgemeinde z wiecw (Thing) odbywanych
wrd plemion germaskich (Jakubiak 2010; Hansen 1992; Carlen 1976).

74

MAGDALENA MUSIA-KARG

Podczas tych corocznych spotka wybierane s wadze kantonalne, wskazuje si skad sdw, a ponadto decyduje si m.in. o prawie czy o wydatkach kantonalnych. Kady uczestnik Landsgemeinde ma moliwo
zabrania gosu w czasie debaty. Gosowanie odbywa si poprzez podniesienie rki i kadorazowo traktowane jest jako referendum o charakterze
obligatoryjnym. Jak podaje B. Banaszak, istnieje moliwo przeprowadzenia gosowania tajnego lub te ograniczenia przedmiotu zgromadzenia ludowego tylko do wyboru okrelonych organw bd gosowania
nad jak spraw bez uprzedniej dyskusji (Verfassung des Kantons
Appenzell Ausserrhoden, art. 45 ust. 3).
Mimo i wyjtkowy charakter kantonalnych zgromadze ludowych
stanowi o oryginalnoci systemu politycznego w Konfederacji Szwajcarskiej, to jednak instytucja ta czsto poddawana jest krytyce. Jej przyczyn s kontrowersje zwizane z realizacj jednego z fundamentalnych
zaoe demokracji tajnoci gosowania. Niezwykle istotn kwesti s
zarzuty odnoszce si do metody liczenia gosw, a precyzyjniej do
szacowania gosw na podstawie tzw. optycznej wikszoci. Oprcz
tego podnoszone s rwnie problemy zwizane z tym, e moliwo
gosowania maj tylko osoby uczestniczce w zgromadzeniu. Uprawnieni do gosowania przebywajcy w dniu Landsgemeinde poza kantonem
nie mog odda gosu w istotnych dla nich kwestach (mimo e w innych
sprawach, np. federalnych mog gosowa w sposb korespondencyjny). Z powodw praktycznych Landsgemeinde zostao zniesione we
wszystkich krajach zwizkowych z wyjtkiem dwch, gdzie nadal jest
najwysz instytucj polityczn na szczeblu kantonalnym. Zauway
ponadto naley, i zgromadzenia w obu kantonach Appenzell Innerhoden i Glarus rni si midzy sob.
Pierwsza rnica dotyczy wieku uprawniajcego do gosowania:
w Appenzell 18 lat, w Glarus 16 lat. Druga rnica wie si ze sposobem gosowania: w Appenzell wyborcy podnosz rk do gry (niektrzy szpad, ktra niegdy bya symbolem praw wyborczych), w Glarus karty wyborcze (ktre co roku drukowane s na papierze innego
koloru). Trzecia rnica to termin Landsgemeinde: w Appenzell ostatnia niedziela kwietnia, w Glarus pierwsza lub druga (w przypadku zej
pogody w pierwsz niedziel) maja. Przebieg zgromadzenia ludowego w obu kantonach rwnie jest odmienny. W Appenzell uroczysto
rozpoczyna si o godz. 9 msz w. w kociele pod wezwaniem w. Mauritiusa. Potem o godz. 12 ma miejsce trwajca 3040 minut procesja
z miejscowego ratusza do placu Lansgemeinde (Landsgemeideplatz). Na
pocztku procesji (prowadzonej przez oddzia stray poarnej) idzie
orkiestra kantonalna, a za ni podaj przedstawiciele wadz kantonu,
zaproszeni gocie, a nastpnie mieszkacy kantonu. Wydarzeniu towa-

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

75

rzyszy wiele odwoa do tradycji i historii kantonu: flagi kantonalne,

tradycyjne ubrania, orkiestra w historycznych strojach, wadze kantonalne w pelerynach w kolorach kantonalnych, w cylindrach, u boku z tradycyjnymi floretami, ktre niegdy byy atrybutem uprawnionych do
gosowania mczyzn. Po procesji odbywa si zgromadzenie, podczas
ktrego wybierane s kantonalne wadze, sdziowie czy Landammann
(prezydent zgromadzenia), a nastpnie prowadzona jest dyskusja nad
wnioskami oraz przeprowadza si gosowania.
W Glarus zgromadzenie rozpoczyna si o godz. 9. Na pocztku ma
miejsce krtka procesja (gdzie w przeciwiestwie do Appenzell znacznie
mniej widoczne s symbole kantonalne), na ktrej czele idzie orkiestra, a za
ni oddzia onierzy. Za nimi podaj wodarze kantonu wraz z zaproszonymi wanymi oficjelami. Nastpnie po rozpoczciu zgromadzenia
przemwieniem Landammanna jest czas na rozpatrzenie kolejnych
spraw z porzdku obrad oraz czas gosowa. Istotn rnic, jeli chodzi
o Landsgemeinde w obu kantonach, jest miejsce obrad: w Appenzell wyborcy gromadz si w centrum placu, ktre ma ksztat koa i oddzielone jest
specjalnymi barierkami tak by pomidzy uczestnikami Landgsmeine
a obserwatorami caego zdarzenia byo miejsce dla procesji. W Glarus natomiast uczestnicy Landsgemeinde stoj na drewnianej platformie, ktra ma
owalny ksztat. Cz uczestnikw siedzi na drewnianych awkach.
Porwnujc przebieg i funkcjonowanie zgromadze w obu kantonach, mona odnie wraenie, e w Appenzell Innerhodem przywizanie do tej instytucji jest wiksze ni w Glarus. Przemawia za tym m.in.
fakt, i data Landsgemeinde w Appenzell jest sztywna i nie moe by
zmieniana nawet w przypadku niesprzyjajcej pogody. Ponadto wydaje si, e mieszkacy Appenzell traktuj to wydarzenie w powaniejszy, doniolejszy sposb, za czym przemawia fakt, i biesiada mieszkacw i goci kantonu ma miejsce po zakoczeniu zgromadzenia ludowego. Podczas obrad panuje podniosa atmosfera. W Glarus natomiast rwnolegle z Landsgemeinde wok Landsgemeindeplatz porozstawiane s
stoiska gastronomiczne, gdzie wiele osb spoywa posiki i popija je
piwem lub winem. Atmosfera przy tym jest bardziej biesiadna ni podniosa. Oprcz tego z punktu widzenia obserwatora obu zgromadze
(w takiej roli wystpowaa autorka tekstu) wydaje si, e mieszkacy
kantonu Appenzell Innerhoden w o wiele wikszym stopniu ni mieszkacy Glarus traktuj Landsgemeinde jako istotny element swojej tosamoci. W wywiadach, ktre przeprowadzia autorka, zawsze pojawiay
si opinie, e nie ma moliwoci, by w Appenzell zlikwidowano zgromadzenie ludowe, e ta instytucja stanowi o unikatowoci kantonu. Podobne opinie wyraali mieszkacy Glarus, jednak nie byy one ju tak
stanowcze jak w Appenzell.

76

MAGDALENA MUSIA-KARG

Wykorzystanie demokracji bezporedniej w kantonach

uwagi kocowe
Reasumujc powysze rozwaania, naley zaznaczy, i biorc pod
uwag zakres wykorzystania demokracji bezporedniej (od roku 1970 do
czerwca 2014) na poziomie krajw zwizkowych, wyrni mona kilka
grup kantonw.
Pierwsze rozrnienie, ktre zostao ju wczeniej zaznaczone, to
podzia na kantony z Landsgemeine (Appenzell Innerrhoden i Glarus)
oraz te, ktre maj parlamenty krajowe, a cz decyzji przekazywana
jest do rozstrzygnicia uprawnionym do gosowania mieszkacom.
Drugim kryterium pozwalajcym dokona podziau kantonw jest
liczba gosowa bezporednich: referendw oraz tych, ktre s wynikiem inicjatywy ludowej lub zoenia kontrprojektu. I tu wyrni mona nastpujce grupy kantonw:
1. kantony gosujce bardzo czsto4 (w kadym z kantonw przeprowadzono powyej 300 gosowa). Do tej grupy zaliczy naley kanton
Zurych, gdzie do bezporednich gosowa odwoywano si 540 razy. Tak
dua liczba gosowa pozwala okreli tan kraj zwizkowy mianem heavy
user. aden z pozostaych krajw zwizkowych nie przeprowadzi podobnej
liczby gosowa. Ze wzgldu na znaczc (cho o wiele mniejsz) liczb
kwestii poddanych do rozstrzygnicia w drodze demokracji bezporedniej
do tej samej grupy zaliczono rwnie kantony Solura, Bazylea-Okrg
i Szafuza, w ktrych mieszkacy wypowiadali si 370, 373 i 321 razy na
temat najwaniejszych dla nich spraw. W tych czterech kantonach odwoano si do demokracji bezporedniej cznie 1604 razy. 34,2%
wszystkich gosowa kantonalnych odbyo si w tej grupie pastw.
2. kantony czsto odwoujce si do instytucji demokracji bezporedniej (od 100299 gosowa). Do tej kategorii zaliczono 15 krajw
zwizkowych: Argowia, Bazylea-Miasto, Berno, Fryburg, Genewa, Gryzonia, Lucerna, Schwyz, Sankt Gallen, Ticino, Turgowia, Uri, Waadt,
Wallis i Zug. W tych kantonach odwoano si do gosowa bezporednich cznie 2776 razy. 59,19% wszystkich gosowa kantonalnych
odbyo si w tej grupie pastw.
3. kantony odwoujce si do rozwiza demokracji bezporedniej
niesystematycznie, mona rzec od czasu do czasu. Do tej grupy zakwalifikowano oba kantony Appenzell, Jur, Neuchtel, Nidewalden i Obwalden. W tej grupie przeprowadzono cznie 309 gosowa (6,6%
wszystkich gosowa kantonalnych).
4

Uywajc okrelenia bardzo czsto, autorka ma na myli najwiksz liczb gosowa.

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

77

4. kantony niekorzystajce z tzw. bezporednich gosowa powszechnych. W tej grupie znajduje si kanton Glarus. Do tej grupy
mona zaliczy rwnie Appenzell Innerrhoden, gdzie przeprowadza si
rwnie zgromadzenie ludowe. Wszystkie uwzgldnione w tabeli gosowania miay miejsce podczas Landsgemeinde.
Demokracja bezporednia to niewtpliwie jeden z kluczowych elementw szwajcarskiej tosamoci narodowej. Mimo i przecitny Szwajcar
na poziomie tylko pastwowym ma moliwo gosowania co najmniej
cztery razy w cigu roku (gosowania federalne odbywaj si co kwarta), a dodajc gosowania kantonalne i gminne nawet kilkanacie razy
rocznie trudno wyobrazi sobie, by w tym niewielkim europejskim
pastwie zrezygnowano z wykorzystania bezporednich form rzdzenia
w procesie podejmowania decyzji (nawet jeli gosowa w cigu roku
jest relatywnie wiele). Potwierdza to analiza praktyki wykorzystania
instytucji demokracji bezporedniej (przede wszystkim referendum, inicjatywy ludowej) w szwajcarskich kantonach, gdzie w analizowanym
okresie przeprowadzono cznie 4690 gosowa. Doda w tym miejscu
naley, i kady kanton z wyjtkiem tych z Landgemeinde ma dowiadczenie w odwoywaniu si do opinii wyborcw za porednictwem
narzdzi bezporedniego sprawowania wadzy.
Warto w tym miejscu pamita, e funkcjonowanie form demokracji
bezporedniej moe by elementem hamujcym niektre wane zmiany
spoeczno-polityczne. Przywoania wymaga przypadek pnego wprowadzenia czynnego i biernego prawa wyborczego dla kobiet. Najpierw
uczyniono to na poziomie federalnym w Szwajcarii (po pierwszym negatywnie zakoczonym referendum z 1959 r., a potem przyjciu zmiany
w referendum w roku 1971), a nastpnie w wikszoci kantonw tu po
pozytywnie zakoczonym gosowaniu 7 lutego 1971 r. Ostatnie dwa
kantony Appenzell podczas obrad zgromadze ludowych odrzucay projekt wprowadzenia ww. zmian prawie przez 20 lat po decyzji na szczeblu
federacji. W Appenzell Ausserrhoden mczyni przyjli zmian podczas Landgemeinde 30 kwietnia 1989 r. (wwczas ta instytucja funkcjonowaa tame). W Appenzell Innerhoden projekt przyjto 27 listopada
1990 r. decyzja nie zostaa jednak podjta podczas corocznego zgromadzenia ludowego, ale bya konsekwencj orzeczenia Trybunau Federalnego (Funk, Hathmann 2005: 18; Musia-Karg 2012b). Mimo jak si
wydaje negatywnych, albo raczej trudnych dowiadcze z podejmowaniem niektrych decyzji na paszczynie Landsgemeinde oraz mimo
rezygnacji przez niektre kraje zwizkowe z instytucji zgromadzenia
nic nie wskazuje na to, by podobnie uczyniono w Appenzell Innerhoden
czy w Glarus.

78

MAGDALENA MUSIA-KARG

Bibliografia
Allgemeine Informationen zum Volksbegehren (Initiativrecht), Kanton Obwalden,
http://www.ow.ch/de/verwaltung/dienstleistungen/?dienst_id=2048 (16.06.2014).
Auer A., Delley J.D., 1986, Structure politique des cantons [w :] Maunel systme politique de la Suisse, vol. 3, red. R.E. Germann, E. Weibel, Berno.
Ausfhrliche Informationen ber Initiativen, Kanton Basel-Landschaft, http://www.
baselland.ch/achermann_ini-htm.273750.0.html#body-over (16.06.2014).
Banaszak B., 2004, Porwnawcze prawo konstytucyjne wspczesnych pastw demokratycznych, Krakw.
Banaszak B., Preisner A., 1996, Prawo konstytucyjne. Wprowadzenie, Wrocaw.
Carlen L., 1976, Die Landsgemeinde in der Schweiz. Schule der Demokratie, Sigmaringen.
Center for Research on Direct Democracy, http://www.c2d.ch (16.06.2014).
Czeszejko-Sochacki Z., 2002, System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa.
Feld L.P., Matsusaka J.G., 2003, Budget Referendums and Government Spending: Evidence from Swiss Cantons, Journal of Public Economics, nr 87.
Fernandez Ferrero M.A., 2001, Iniciativa legislative popular.
Frey B.S., 2011, Direct Democracy: Politico-Economic lessons from Swiss Experience
[w:] Direct Democracy. The Struggle for Democratic Responsiveness and Representation, red. K.L. Lindaman, New York.
Funk P., Gathmann Ch., 2005, What women want: Suffrage, female voter preferences
and the scope of government, http://www.eea-esem.com/files/papers/EEAESEM/2006/337/Women_Suffrage.pdf (16.06.2014).
Gesetz ber die politischen Rechte (GPR), 5. Mai 1980, http://www.sta.be.ch/belex/
d/1/141_1.html (16.06.2014).
Glarner Landsgemeinde, Kanton Glarus, http://www.landsgemeinde.gl.ch/node/1
(16.06.2014).
Hansen M.H., 1992, The Tradition of the Athenian Democracy A.D. 17501990, ,,Greece
& Rome, nr 1.
Initiativen, Kanton Bern, http://www.sta.be.ch/sta/de/index/wahlen-abstimmungen/wahlenabstimmungen/initivativen.html (16.06.2014).
Jakubiak ., 2010, Kantonalne zgromadzenie ludowe w Szwajcarii, Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny, R. LXXII z. 4.
Konstytucja Federalna Konfederacji Szwajcarskiej z dnia 18 kwietnia 1999 r. 2000,
tum. i wstp Z. Czeszejko Sochacki, Warszawa.
Konstytucja kantonu Appenzell-Ausserrhoden, art. 45 ust. 3, Verfassung des Kantons
Appenzell Ausserrhoden, vom 30. April 1995, http://www.admin.ch/ch/d/sr/1/131.
224.1.de.pdf (16.06.2014).
Kriesi H., Trechsel A.H., 2008, The Politics of Switzerland. Continuity and Change in
a Consensus Democracy, Cambridge.
Landsgemeinde, Kanton Appenzell Innerhoden Online, http://www.ai.ch/de/politik/
sitzung/ (20.05.2014)
Landsgemeinde, Kanton Glarus, http://www.gl.ch/xml_1/internet/de/application/d11/
f12.cfm, (20.05.2014)
Linder W., 1996, Demokracja szwajcarska. Rozwizywanie konfliktw w spoeczestwie
wielokulturowym, Rzeszw.
Mgliche Referenden, Kanton Basel-Landschaft, http://www.baselland.ch/ref_moeglhtm.273729.0.html (20.05.2014).

Demokracja bezporednia w szwajcarskich kantonach...

79

Musia-Karg M., 2012a, Elektroniczne referendum w Szwajcarii. Wybrane kierunki

zmian helweckiej demokracji bezporedniej, Pozna.
Musia-Karg M., 2012b, Demokracja bezporednia a wprowadzenie praw wyborczych
dla kobiet przykad Szwajcarii, Studia rodkowoeuropejskie, nr 4.
Rachwa M., 2010, Demokracja bezporednia w procesie ksztatowania spoeczestwa
obywatelskiego w Polsce, Warszawa.
Reeve A., Ware A., 1992, Electoral Systems: A Comparative and Theoretical Introduction, Londyn.
Referenden, Kanton Bern, http://www.sta.be.ch/de/index/wahlen-abstimmungen/wahlenabstimmungen/referenden.html (10.01,2014).
Sarnecki P., 2003, Ustroje konstytucyjne pastw wspczesnych, Krakw.
Schaub H.P., Maximising direct democracy by popular assemblies or by ballot votes?,
paper presented at the 3rd ECPR Graduate Conference Dublin City University
(30.8. 1.9.2010), http://www.ecprnet.eu/databases/conferences/papers/752.pdf
(16.06.2014).
The Swiss Labyrinth. Institutions, Outcomes and Redesign, red. J.E. Lane, Londyn 2001.
Uzibo P., 2004, Konstrukcja instytucji demokracji bezporedniej w Konstytucji RP na
tle wspczesnych rozwiza ustrojowych, Gdaskie Studia Prawnicze, t. XII.
Uzibo P., 2009, Demokracja partycypacyjna, Gdask.
Verfassung des Kantons Appenzell Ausserrhoden, vom 30. April 1995, http://www. admin.
ch/ch/d/sr/1/131.224.1.de.pdf (17.01.2014)
Verfassung des Kantons Basel-Stadt vom 23. Mrz 2005 (Stand am 24. Oktober 2006),
Die Bundesbehrden der Schweizerischen Eidgenossenschaft, http://www.admin.ch/
ch/d/sr/131_222_1/index.html (16.06.2014).
DIRECT DEMOCRACY IN THE SWISS CANTONS:
SOME REMARKS ON REFERENDUMS,
POPULAR INITIATIVES AND POPULAR ASSEMBLIES

Ab s tr a ct
The main goal of the article is to answer the question about the role of direct democracy in Swiss Cantons. The author in her considerations concentrates on such institutions as: cantonal referendum, cantonal popular initiatives and popular assembly
(Landsgemeinde). The questions that were posed in this article were the following: how
do the direct democratic institutions work in the Swiss Confederation? What kind of
changes are taking place when it comes to cantonal forms of direct democracy? What is
the role of Landsgemeinde and how does it function in practice?
In the research process several research methods have been used by the author.
They were: institutional-legal analysis that helped to study the legal acts on direct democratic forms in Swiss cantons; quantitative analysis basing on statistical data it was
possible to evaluate the use of direct democratic forms of civic involvement. Also participative observation and individual interviews were very helpful in the research process
they were used during the authors stays in Switzerland, where she was able to observe
both Landsgemeinde in 2013 in Appenzell Innerhoden and in 2014 in Glarus.
Key words: direct democracy, Switzerland, cantons, referendum, Landsgemeinde,
popular initiative.