T.C.

SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAA TARH BLM DALI

FRDEVS- RM ve TARHL

DOKTORA TEZ

Danman
DO.DR. LHAN ERDEM

Hazrlayan
BEKR BER

KONYA-2005

T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAA TARH BLM DALI

FRDEVS- RM ve TARHL
DOKTORA TEZ

TEZ DANIMANI:

DO. DR. LHAN ERDEM

TEZ JRS YELER

Ad Soyad

mzas

1-..................................................

..............................

2-..................................................

...............................

3-...................................................

...............................

4-...................................................

................................

5- ...................................................

...............................

Tez

Snav

Tarihi:........../........./.......

NDEKLER
NSZ......................................................................................................V
KISALTMALAR......................................................................................IX
GR.........................................................................................................1
I- Konunun nemi ve Snrlandrlmas. ...............................................1
II- Firdevs-i Rmnin Tarih Yazcl. ...............................................4
III- Firdevs-i Rm Hakkndaki Kaynaklar ve Aratrmalar. ................9
BRNC BLM
FRDEVS- RUMNN HAYATI (1453-?) ve ESERLER
A- FRDEVS- RMNN HAYATI
1- Ad ve Ailesi......................................................................................14
2- Eitim ve retimi............................................................................16
3- Dnce Dnyas ve Kaynaklar.. .....................................................23
4- Edeb ahsiyeti..................................................................................27
5- Sarayla likileri............................ ....................................................32
a- Firdevs-i Rmnin ehzade Korkut ile likileri ........................33
b- Firdevs-i Rmnin Fatih Sultan Mehmet ile likileri ................35
c- Firdevs-i Rmnin Sultan II.Bayezit Han ile likileri ...............36
d- Firdevs-i Rmnin Yavuz Sultan Selim ile likileri..................40
6- Firdevs-i Rmnin Son Yllar ve Vefat .........................................42
B- FRDEVS- RMNN ESERLER.................................................48
1- Sleyman-nme-i Kebir.....................................................................50
2- Kssa-nme-i Sleyman Aleyhisselam....... .......................................56
3- Sleyman-nme Muhtasar........................ ........................................56
4- Silahor-nme (Musallah-nme)........................................................56
5- Mnzar-i Seyf- Kalem.................................................................58
6- Davet-nme ......................................................................................59
7- Satran-nme....................................................................................60
8- Kutb-nme .......................................................................................61
9- Barak Baba Risalesi.. .......................................................................63
10- Velyet-nme - Menkb- Hnkr Hac Bekt- Vel. ...................65
11- Tuhfetl Hd (Hkyk- nme- Hakikat- nme)...... ...................69
12- Kenzl- Hakyk ve Kefl- Dakyk............................................71
13- Hayt-u Memat veya Hayat-nme....................................................71
14- Tehisl- nsan ..............................................................................72
15- Cmey-nme ...............................................................................72
16- Belks-nme....................................................................................72
17- Glistan Tercmesi.........................................................................73
18- Pend-nme-i Efltun. ......................................................................73

19- Firset-nme............. ......................................................................74

20- Tercme-i Hadis-i Erbain ...............................................................74
21- Kitabl- Meviz ............................................................................74
22- Muhtar-nme ..................................................................................74
23- Tt-i ehristn- Tarikat ................................................................75
24- Kuran- Kerimden Tefele Dir Bir Risle ...................................75
25- Risle fin- Nahv ............................................................................75
26- Hadkatl- Hakyk .......................................................................76
27- Tl-i Mevld-i Kebir .....................................................................76
28- Hads-i Ahsen.................................................................................76
29- Tecnst- Sleyman .......................................................................76
KNC BLM
OSMANLI TARHLNE GR
A- Osmanl ncesi Trk Tarihi ve Tarihileri .......................................76
1- Karahanllar Devri Tarihileri...........................................................79
2- Gazneliler Devri Tarihileri..............................................................79
3- Harzemahlar Devri Tarihileri.........................................................79
4- Byk Seluklular Devri Tarihileri .................................................79
5- Anadolu Seluklular Devri Tarihileri .............................................80
6- Seluk-nmeler.................................................................................81
7- Menkb-nmeler ve Velyet-nmeler ..............................................81
8- Anadolu Beylikleri Dnemi Tarihilii.............................................83
9- Osmanl Tarihiliinin Douu.........................................................84
B- lk Osmanl Tarih Yazcl rnekleri
1- Yar Destn Olanlar ............................................................................87
a-Ahmed..............................................................................................87
b-Yahi Fakh .......................................................................................88
c- Hamzav ...........................................................................................88
2- II. Murat Dnemi .......................................................................... 89
a- Gazavat-nme ve Fetih-nmeler........................................................89
b- Saray Takvimleri ..............................................................................90
C- Klasik Osmanl Tarih Yazclna Doru
1. Anonim Tevrh-i l-i Osman Gelenei ...........................................92
2. Anonim Olmayan Tevrh-i l-i Osman Gelenei ............................94
a- krullah ....................................................................................96
b- Enver.........................................................................................96
c- Karamn Mehmet Paa ..............................................................97
d- Tursun Bey .................................................................................98
e- Akpaa-zde .............................................................................98
f- Oru b. Adi..................................................................................99

ii

g- Mehmet Ner .............................................................................100

h- Kemal......................................... .................................................100
i- Sinan elebi (Bihit).................. .................................................101
j- Kemalpaa- Zde (bn-i Kemal)...................................................102
NC BLM
FRDEVS- RMNN ESERLERNDE TRK TARH
A-Sleyman-nmede slmiyet ncesi Trk Tarihi ...............................103
1- Mitolojik Bir Yaklam. .........................................................................103
2- Konunun Kapsam..................................................................................108
a- Efrsiyb kimdir ?.............................................................................109
b- Firdevs-i Rmnin Destanda Yararland Kaynaklar.. ...................113
c- Dsitn- Ceng-i heng-i Efrsiyb- Trkte Zaman ve Mekan. ......114
d- Dsitn- Ceng-i heng-i Efrsiyb- Trkn Konusu .....................115
e- Destanda Efrsiybn Tasviri..... ......................................................117
f- Efrsiybn Hkmranl.......... ......................................................118
g- Efrsiybn Belhteki Saray............................................................120
h- Efrsiybn Hakimiyet Alan..... ......................................................121
- Komutan Efrsiyb ve Ordusu...........................................................122
i- Anadoluda Hakimiyet Kavgas.........................................................124
j- Destandaki Kahramanlar....................................................................127
k-Devlet ve Halk....................................................................................128
l- Kavimler ve lkeler...........................................................................129
m-Efrsiyb ve Araplar................... ......................................................130
n- Efrsiyb ve Turan...................... ......................................................131
o- Sava ve Zafer Sahneleri ..................................................................133
B- MENAKIBTA TARH VE EFSNEV AHSYETLER .............137
DRDNC BLM
FRDEVS- RMNN VELYET-NMES VE SLM DNEM TRK
TARH
1- Velyet-nmenin Tarihi Tahlili............ ..............................................144
2- Firdevs-i Rmde Anadolunun Fethi ...............................................148
A- Abbasler Devrinde Anadoluya Yaplan Aknlar ve Battal Gazi .....151
B- Byk Seluklular................................................................................155
C- Trkiye Seluklular............... .............................................................158
1- Sleyman ah (1075-1092)...............................................................160
2- Sultan I. Klarslan (1092-1107).. ...................................................161
3- Sultan I. Aladdin Keykubad (1220-1236)........................................162
4- Sultan Gyseddin Keyhsrev (1266-1284).......................................165
5- Anadoluda Fethedilen ehirler................... ......................................167
D- Anadolunun Fethine Katlan Trkmen Dervileri ..........................169
iii

a- Hac Bekt- Vel ve hi Evren.. ....................................................169

b- Hac Bekt- Vel ve Fatma Bac......................................................174
c- Hac Bekt- Vel ve Hoca Ahmed Yesev.......................................181
d- Hac Bekt- Vel ve Resul Baba......................................................177
e- Hac Bekt- Vel ve Muhlis Paa.....................................................179
f- Hac Bekt- Vel ve Barak Baba......................................................181
g- Hac Bekt- Vel ve Mevln Celleddin- Rm. ..........................183
h- Hac Bekt- Vel ve Yunus Emre ...................................................184
i- Hac Bekt- Vel ve Sar Saltk.... ...................................................187
E- Abdaln- Rum......................................................................................189
BENC BLM
FRDEVS- RM VE OSMANLI DEVLET TARH
A- Velyet-nmede Osmanl Devletinin Kuruluu ...............................194
a- Osmanllarn Soyu.. .........................................................................195
b- Firdevsi-i Rmye Gre Osmanllarn Soy Kt. ........................195
c- Kay Boyu.......................... ...............................................................196
d- Erturul Alp (1231-1281 ). ...............................................................197
e- Osman Bey (1281-1324)...................................................................201
B- Kutb-nme Adl Eserde Osmanllar
1- Eser ve II. Bayezit Dnemi Hakknda Genel Bir Yaklam.. ............212
2- Kutb-nmeye Gre II. Bayezit Dnemi Fetihleri ve Siyas Olaylar.221
a- Modon (Motun) Adasnn Fethi iin Yaplan Hazrlklar. ...........221
b- Modon (Motun) Adasnn Fethi. .................................................224
c- Koron Adasnn Fethi. ................................................................226
3- Osmanllara Kar Oluan Hal ttifak ............................................227
4- Hal ttifaknn Midilli Adasn Muhasara Hazrlklar. ...................229
5- Hallar ve ehzade Korkut.... .........................................................231
6- Sultan II.Bayezitin Hallara Kar Tutumu. ...................................232
7- Hallarn Midilli Adasn Kuatmalar... ..........................................237
a- Midilli Adas nlerinde Hallarla-Osmanllar Arasndaki lk Byk
Deniz Sava . ................................................................................237
b- Midilli Destan ve Hallarn Malup Olmas. ............................239
SONU......................................................................................................243
KAYNAKLAR..........................................................................................249
EKLER......................................................................................................268

iv

NSZ
Tarih, toplumsal sreklilik ve deiim iinde, eski bilgi ve belgelerin
yeniden ele alnp yorumland bilim dal olarak tanmlanmaktadr. Bilgi
toplumuna kaynaklk eden, yeni bilgilerle bilgi birikimini besleyen tarih bilimi,
insanln kendinden emin olarak ileriye dnk admlar atmasna hizmet
etmektedir. retilen her bilgi, kltrel kaynaklarmz zenginletirecek ve bilgi
ana katk salayacaktr.
Firdevs-i Rm, yaad dnemde, bir sanat, bilim adam, kltr tarihisi
ve aydn sfat ile Osmanl toplumuna cidd kltrel katklar salayan bir birey
olarak zerine den sorumluluu gereince yerine getirmitir. Biz de bu yazarn
hayatn aratrarak telif ve tercme ettii eserleri ortaya karm ve yazarn tarih
bilimine katklarn tespit ederek, bilim dnyasna kazandrm bulunmaktayz.
Firdevs-i Rm ve Tarihilii adn tayan almamzda yazarn slmiyet
ncesi Trk Tarihi, Seluklu Tarihi ve Osmanl Tarihine dair yazd btn bilgi
ve belgeleri, kronolojik olarak inceleyip sraladktan sonra, tahlil ve tenkidini
yaparak, tarihiliini ortaya koymaya altk. Tarihimizin, tarihle ilgili, btn
yazdklar menkb-nme (destan) mahiyeti tamaktadr. Menkb-nmeler,
tarihsel hikye, masal ve efsane anlamna gelmektedir. Menkb-nmeler,
yazldklar dneme ait olup, toplumun faaliyetlerini, dnce tarzn yanstan ve
insanln ruhunda binlerce yldr yaayan yar tarih vesikalardr.
Bu eserler, bir devrin ve toplumun i dinamiklerini ve karanlk dnemlerini
aydnlatmada tarihe yardmc kaynak nitelii tamaktadr. Ancak destan zellii
tayan bu tr eserlerin tahlili, tenkidi yaplarak,
birbirinden

ayrmak

gerektii

iin

kolay

doru ve yanl bilgileri

olmamaktadr.

Bu

glkler

almamzn btn blmlerine yansm, ancak doru bilgiler tespit edilerek,

bilimsel sonulara ulalmaya allmtr.
almamz be blmden olumutur:
I-Blm: Firdevs-i Rmnin Hayat ve Eserleri

Yazarn hayatnn ve eserlerinin tespitinde, yazarn kendi eserleri birinci

elden kaynak olarak kullanlm ve daha ok kendi eserlerinden hareketle ad,
ailesi, eitim ve retimi, dnce dnyas, Osmanl saray ile ilikileri, nerede ne
zaman ld hususu cidd olarak aratrlm, bu gne kadar bilinenlerden farkl
olarak yeni bilgilere ulalmaya allmtr.
Eserleri tantlrken ise kendisinin kulland isimler ve mahlaslar birer birer
belirlenmeye allm, herhangi bir karkla meydan verilmeden yazd
kitaplar, risleler, mcelledler, tercmeler, istihralar ve yapt erhler ortaya
konulmutur. Eserlerinin mevcut hlleri, farkl ya da ayn nshalar, kaytl
bulunduu ktphaneler, zerinde bilimsel alma yaplanlar ve yaplmayanlar
ayr ayr tespit edilmi olup, baz eserlerinin ise tahlil ve tantmlar yaplmtr.
Bilhassa tannmayan eserleri zerinde daha titizlikle durulmu, muhtevas
kapsaml olarak tantlmaya allmtr. Ayrca hakknda herhangi bir bilgi
bulunamayan ya da hi ulalamayan kitaplarnn da ksa bir dkm yaplmtr.
Mellifin sadece tarihe dair mstakil veya bir fasl eklinde on civarnda
eseri mevcuttur. Dier eserleri ise dorudan tarihe dair olmamakla birlikte tarihe
kaynak

olarak

kullanlabilecek

trden

eserlerdir.

rnein;

Dvet-nme;

Astronomi ve Astroloji tarihi asndan, Satran-nme; satrann tarihi, kullanm

ve tarihsel geliimi iin, Silahor-nme; sava ve silahlarn tarihi asndan,
Hakyk-nme; tasavvuf tarihi ve Anadolu sfilii aratrmalar iin birinci elden
kaynaklar deerindedir. Mellifin en mehur ve muhteem eseri yz altm cilt
olarak yazmay tasarlad Sleyman-nme ise ansiklopedik mahiyette bir eser
olup Trk kltr ve tarih aratrmalar iin mracaat kitab trnden bir eserdir
ve bir kltr hazinesi deeri tamaktadr.
II. Blm: Osmanl Tarihiliine Giri
Osmanl Tarihiliine Giri bal altnda, slmiyet ncesi Trk
toplumunda yaz ve tarih yazclndan balayarak, lk Mslman Trk
devletlerinden

Karahanllar,

Gazneliler,

Harzemahlar

ve

Seluklular

dnemlerinde yazlan ya da Trk tarihi iin kaynak olarak kullanlan tarih

kitaplarnn ve tarih eserlerin ksa bir dkm yaplmtr. Amacmz, Firdevs-i
Rmnin tarih yazcln ortaya karmak olduu iin, Firdevs-i Rmye kadar
olan dnemde Osmanl tarihiliinin douu, Osmanl tarihinin kaynaklar,

vi

menakb-nmeler, Gazavat-nmeler, Saray takvimleri, Anonim Tevrh-i l-i

Osmanlar ve Anonim olmayan Osmanl tarihleri tantlmaya allmtr.
III. Blm: Firdevsi- Rmnin Eserlerinde slmiyet ncesi Trk
Tarihi
Firdevs-i Rmnin slmiyet ncesi Trk Tarihi ile ilgili olarak yazd,
Sleyman-nme iinde bir cilt halinde yer alan, Dsitn- Ceng-i heng-i
Efrsiyb- Trk adyla bilinen bir Trk destan ki bu alanda yazlan ilk ve tek
eserdir. Menkb-nme mahiyetinde olan bu kitap, slmiyet ncesi Trk
toplumuna aittir ve bir Osmanl tarihisi tarafndan kaleme alnmtr. Sade bir
lisan kullanan mellif, Turan ve Efrsiyb, Trk kltr ve mitolojisi, Trk devlet
yaps ve toplumsal hayat, Trklerin cihangirlikleri ve egemenlik alanlar, ranTuran savalarn Trkenin gzellikleri ile bezeyerek bizlere anlatmtr. Bu
eser, slmiyet ncesi Trk Tarihine kaynak olmas bakmndan nemli bir Trk
destandr.
IV. Blm: Firdevs-i Rminin Velyet-nmesi ve slm Dnem Trk
Tarihi
Firdevs-i Rmnin kaleme ald, Velyet-nme-i Hnkr Hac Bekt-
Vel Velyet-nmesi, Firdevsnin kalemiyle ayr bir gzellik kazanm, Bekt
gelenei yeniden yorularak yorumlanm ve Trk kltrnn bidev
eserlerinden birisi haline gelmitir. Yazar, Velyet-nme iinde, Ouzlarn
Anadoluya gelii, Byk Seluklularn Anadoluyu fethi, Trkiye Seluklu
Devletinin kuruluu, ykseli devri ve Anadolu Beylikleri hakknda kayda deer
bilgilere yer vermitir. Bu eserde Anadolunun fethi farkl bir yaklamla ele
alnmaktadr.
Velyet-nmede, Kay Boyunun Anadoluya gelii St ve Domanie
yerlemeleri, Erturul ve Osman Gaziler hakknda fevklade orijinal bilgiler
bulunmaktadr. Devamnda, Osmanl Devletinin kuruluu, Osmanl Beylii ve
Seluklu Devleti ile ilikileri hakknda tarih kitaplarnda pek az yer alan bilgiler,
kapsaml ve ak olarak, bu eserde yer almaktadr. Ayrca bu eser, Menkbnmelerin tarihe kaynak olarak kullanlabileceinin en canl rneini tekil
etmektedir.

vii

V. Blm: Firdevs-i Rmde Osmanl Devleti Tarihi

Osmanl Devletinin kurulu dnemine ait olan bilgiler - Erturul Gziden
I. Murata kadar-Velyet-nme-i Hac Bekt- Velde yer almaktadr. Osmanl
Devletinin ykseli dnemine ait bilgiler ise Firdevs-i Rmnin Kutb-nme adl
eserinde bulunmaktadr. zellikle Sultan II. Bayezit Devri, Osmanl Devletinin
genel politikas, Cem Sultan sorunu, Osmanllara kar oluan Hal ttifak, Ege
ve Akdenizde younlaan deniz savalar, Ege Adalarnn fethi, Papaln
Osmanl Devleti ile ilikilerine youn olarak yer verilmektedir. II. Bayezit
devrindeki, devlet adamlar, bilimsel ve kltrel faaliyetler hakknda detayl
bilgiler mevcuttur ve bu bilgiler Osmanl tarihiliine bir zenginlik katacaktr.
Bu almamz esnasnda bandan beri hibir fedakrlktan kanmayarak
bana rehberlik etme ltfunda bulunan tez danmanm sayn Do. Dr. lhan
ERDEMe, btn almalarma kesintisiz katk salayan sayn Prof. Dr. Mikail
BAYRAMa, her trl birikimini bizlerle paylaan sayn Prof. Dr.Yusuf
KKDAa, sayn Do. Dr. Yaar AYDEMRe, deerli aratrmac yazar
sayn M. Fikri AYTEKNe ve kymetli meslektalarma sonsuz teekkr eder
ve sayglarm sunarm.
Bekir Bier
Konya-2005

viii

KISALTMALAR
a.g.e.
a.g m.

: Ad geen eser
: Ad geen makale

B.

: Blm

b.

: Bin, ibn

bk.

: Baknz

BB.

: Byk ehir Belediyesi

BTDTD.

: Belgelerle Trk Dnyas Tarih Dergisi

c.

: Cilt

ev.

: eviren

der.

: Derleyen

DA.

: Trkiye Diynet Vakf slam Ansiklopedisi

DTCFD.

: Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi

Erdem

: Erdem Dergisi

GAL.

: Geschichte der Arabischen Ltteratur

GHAM.

: Gazi niversitesi Hac Bekta Aratrma

Merkezi
HBVAD

: Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi

haz.

: Hazrlayan

h.

: Hicri

A.

: slm Ansiklopedisi

Ktp.

: Ktphane

m.

: Mild

Md.

: Madde

nr.

: Nereden

nr.

: Numara

o.

: Osmanl

s.

: Sayfa

S.

: Say

TA.

: Trk Ansiklopedisi

TAD.

: Tarih Aratrma Dergisi

ter.

: Tercme

TOEM.

: Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas

TED.

: Tarih Enstits Dergisi

ix

TA.

: Trk Ansiklopedisi

TDA.

: Trk Dnyas Aratrmalar

TMD.

: Tarih ve Medeniyet Dergisi

TDTD.

: Trk Dnyas Tarih Dergisi

TTK.

: Trk Tarih Kurumu

TDAV.

: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf

TM.

: Trkiyat Mecmuas

Ty.

: Trke Yazmalar

yay.

: Yaynlayan

vr.

: Varak

vd.

: ve devam

GR
I- Konunun nemi ve Snrlandrlmas
Tarihin yeni bir dnemine giren Trk toplumlar, kendi kaynaklarn
kullanarak dnya politikasnda yeniden var olmaya, siyasi ve ekonomik ynden
ayakta kalmaya almaktadrlar. Trkler kltrel ve tarihsel alanda da kendi
tarihini doru anlamann, tarihi yeniden yapmann ve yorumlamann abas
iindedirler. Bunun iin de tarih aratrmalar srdrmek, tarihin temel
kaynaklarn tespit etmek ve bunlar yaynlamak asl grevlerimizden saylmaldr.
Trk tarihinin her alannda cidd aratrmalarn yapld, bilimsel almalarn
younlat amzda Trk kltr tarihinde ve tarihiliinde saygn bir mevkiye
sahip olan tarihi Firdevs-i Rmnin hayatnn aydnlatlmas, eserlerinin ortaya
karlmas ve tarih yazclna katklarnn tespit edilmesi, insan ve bilimsel bir
grev olarak kabul edilebilir.
phesiz her bilimsel aratrma tarihimize ait nemli bir boluu
doldurmakta, bir bilinmeyeni aydnlatmakta ya da yanl bilineni dzeltmektedir.
Genel kabllerden hareketle yaplan yorumlar ve yaklamlar ise yanlta srar
etmek anlamna gelmektedir.
Tezimizin adn oluturan Firdevs-i Rm ve Tarihilii, almann
konusunu da kapsamaktadr. Bu almada amacmz, Firdevs-i Rmnin
hayatnn karanlkta kalan blmlerini aydnlatarak, eserlerinin dkmn
karmak ve ana hatlar ile tantmaktr. Firdevs-i Rmnin tarih yazcln ve
Trk tarihine dair yazd tarih kitaplarn tespit ederek, Trk tarihine olan
katklarn belirleyip, tarihiler arasnda hak ettii yeri almasn salamaktr.
Yazarn sistemsiz olarak kaleme ald tarihi metinler yani menkblar iinden,
slmiyet ncesi Trk Tarih, Seluklu Tarihi ve Osmanl Tarihi ile ilgili
blmler seilerek, kronolojik olarak tasnif edilip, tahlil ve tenkidi yapldktan
sonra, tantm yaplarak bilim dnyasna kazandrlacaktr.
Firdevs-i Rm, Uzun Firdevs ya da Trk Firdevs gibi isimlerle bilinen
yazar, bir Osmanl tarihisi ve edebiyatsdr. 60 yl aan mrnn 40 yln
yazmaya ayrm, ou tarih ve edebiyata dair olmak zere krk civarnda esere
imza atm, retken bir yazar, becerikli bir derleyici ve baarl bir mtercimdir.

Klsik bir Osmanl tarihisi olan Firdevs-i Rmi 1453 ylnda Edincikte
domu, muhtemelen 1513 te yine Edincikte lmtr. Yaad dnemde,
Osmanl Devletinin ykseli dneminin canl tan olmutur. Fatih Sultan
Mehmet devrinde domu ve genliinde sultanla temasa gemi, ilk eserini
bizzat padiahn kendisine sunmutur. II.Bayezit devrinde, olgunluk an
yaam ve padiahn istei ile ok sayda eser telif ve tercme etmitir. Yavuz
Sultan Selimin hkmdarlnn ilk yllarnda, onun izin ve irdesiyle kitaplarn
yazmaya devam etmitir.
Trk tarihinin temel kaynaklarn aratrp bulmann, tahlil ve tenkitlerini
yaparak yaymlamann, tarihe emek verenleri yd etmenin en temel borcumuz ve
grevimiz olduuna inanyoruz. Hayatn ilme adayan, Trk Kltrne byk
katklar salayan yazarmz, hemen her konuya el atm ve nemli eserler kaleme
almtr. Bata tarih olmak zere; dinler tarihi, Peygamberler tarihi, slam tarihi,
Seluklu tarihi, Osmanl tarihi, Edebiyat; (manzum ve mensur), Felsefe, Hendese
(Geometri), Tp, Astronomi (ilmi ncm), Tasavvuf, Ahlak, Mitoloji, Astroloji,
(Tlsm-Davet-nme), Sava ve silahlarn tarihi, Menkb-nme, Satran,
Boyaclk ve Hadis alannda kendi deyimi ile yetmii akn eseri telif ve tercme
etmitir.
Bu gne kadar ne yazk ki Firdevs-i Rmnin yazd eserlerin tam bir
dkm bile karlamamtr. Kitaplarndan sadece on drt tanesinin ad
bilinmekte olup, bunlardan da yalnzca drt tanesi zerinde bilimsel alma
yaplabilmi ve yaynlanabilmitir.
Yazarmz yalnzca yazdklaryla deil, ayrca eserlerini kaleme alrken
sahip olduu dnce dnyas, siyasi tavr, kulland kaynaklar, metodolojik
yaklam, sanatl, dili, slubu, nevi ahsna mnhasr kiilii ve hayat da,
Trk tarihilii asndan ona dier tarihilerimize nisbetle bir farkllk
kazandrmaktadr.
Mellifin yaz hayatnda sk sk hocalarndan sz etmesi, bata Fatih Sultan
Mehmet, ehzde Korkut, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim olmak zere
Osmanl padiahlar ve devlet adamlar ile olan mnasebetleri ve onlar hakknda
grd, duyduu ve bildii her eyi kaleme almas ve onlara dair brakt
belgelerle yaad aa tanklk etmesi, Osmanl tarihilii iin cidd bir kaynak

saylmaldr. Firdevs-i Rumnin kendi hayat hikyesi ve ailesi hakknda

aktardklar da Trk biyograficilii iin nemli bir katk olarak kabul edilebilir.
Yazarmz, geleneksel Osmanl tarihileri ve yazarlarndan bir lde
farkllk gstererek, eserlerini kaleme alrken, tarihsel olaylara ve insanlara millet
merkezli

(Trk)

bir

izgide

yaklamaktadr.

Erken

dnem

Osmanl

tarihiliinde, milli duyarl yksek olan yazarmzn, tarihilik anlay yannda,

Trk tarihini milliyeti bir tarzda yorumlamas, yazara istisnai bir zellik
kazandrmakta olup, onu daha farkl bir tarihi ve nemli bir ahsiyet haline
getirmektedir. Yazdklarndan hareketle yazarmz iin tarihimizin ilk Trk
tarihisi denilse sanrm yanl olmaz.
Firdevs-i Rmnin Arapa ve Farsay ok iyi bilmesine ramen,
Trkeyi kullanmadaki ustal, dilinin sadelii ve akcl, Trke kelimeleri
kullanmadaki srarc yaklam, Osmanl yerine srarla Trk demesi, Trk
kltrne duyduu sayg ve verdii nem, Lisn- Fris yerine Kabay
Trkiyi tercih etmesi, yazara Trk tarihileri ve edebiyatlar arasnda farkl bir
kimlik kazandrmaktadr.
Mellifin sadece dili ve slbu deil, dnce dnyas da geleneksel
Osmanl izgisinden hayli farkl ve hatta biraz da Osmanl izgisine aykrdr.
Firdevs-i Rm Osmanl toplumunda yaygn olan snnmill anlaya sahip
olmasna ramen, yaad ada uzlamac ve deyim yerindeyse eklektik bir
dncenin de sahibi olmutur. Eserlerini de ayn felsefe ile kaleme almtr.
Geleneksel Osmanl toplumunda yaygn ve kesin snrlarla ayrlm olan AlevSnn gibi mezheb ayrlklarn dnda kalm, kendisi snn bir cmia iinde yer
almasna ve snn gelenekten beslenmesine ramen, gayr snn dier bir deyimle
Heteredoks kltrle de balantsn kesmemi, tam tersine i ie yaamtr.
Bunun da tesinde, gayr snn olarak tanmlanabilecek eserleri tercme ve telif
etmekten ekinmemitir.
Bu cmleden olmak zere, Firdevs-i Rm, slamiyet ncesi Trk tarihine
ait olan Dsitn- Ceng-i heng-i Efrsiyb- Trk adl menkb-nmeyi yani
nl Trk destan mehur eseri Sleyman-nmesine bir cilt

halinde

yerletirmitir. Gayr snn bir Trkmen eyhi olan Barak Babaya ait Barak
Baba Risalesinin erhini Trkeye tercme etmitir. Kendi andaki Bekti

rivayetlerini derleyerek, Hac Bekt- Vel Velyet-nmesini kaleme alm, Trk

tarih ve edebiyatna esiz bir eser kazandrmtr. Firdevs-i Rm, eyh
Bedreddinin Vridtn erh eden ve ulemy eyh Bedreddini anlamamakla
sulayan Abdullah el-lhnin de rencisidir. Btn bu bilgiler, karmza ok
farkl bir Osmanl tarihisi ve Osmanl aydn karmaktadr.
Firdevs-i Rmnin bu uzlamac ve eklektik politikas, klasik dnem
Osmanl devlet politikas ile de rtmektedir. Muhtemeldir ki mellif, tarikat ve
mezhep atmalarnn zirveye kt bir dnemde bar ve birletirici bir yaz
ve yayn politikas takip etmitir. Yazar, Sultan II. Bayezitin Safevlere kar
kltrel mcadelesinde padiahn yannda yer alm ve

eserleri Anadoluda

halkn okumas iin devlet tarafndan datlmtr.

Tezimiz daha ok bir biyografi mahiyeti tad iin, almamzda arlkl
olarak mellifin btn eserleri temel bavuru ve kaynak eser olarak kullanlmtr.
Yazarn nceden bilinen, yeni bulunan btn eserleri -hangi isimle nerede ve ne
zaman yazlm olursa olsun-tespit edilmeye allm, okuduu ve yararland
her trl eser kayda geilmi, adalarnn kendisi hakkndaki grleri ciddiye
alnm olup hayat, eserleri, tarihilii, tarihi eserleri, tarihe kaynak olarak
kullanlabilecek almalar, zihniyet dnyas, sarayla ilikileri, sanatl ve
edebiyatl kendi eserlerinden hareketle aydnlatlmaya allmtr.
Yazarn kendisi hakkndaki elikili nakilleri, kendisine dair abartl vg
cmleleri, rakipleri hakkndaki garazkar ve ahsi tutumlar gzden karlmamaya
allmtr. Mellifin btn yazdklar, syledikleri ve onun hakknda
sylenenler ciddi bir tenkide tbi tutulmu olup objektif olarak sonuca varlmaya
allmtr.
II-Firdevs-i Rmnin Tarih Yazcl
Firdevs-i Rm, gnmze kadar tarihiliinden ok edebiyat kimlii ile
bilindii iin, edeb tartmalara konu olmu ve edebiyat dnyasnda genel olarak
kabul grm, kimi zamanda ar eletirilere maruz kalmtr. Gnmzde hl
edebiyat olarak kabul edilmekte olup yazarn edeb ahsiyeti ve eserleri zerinde
akademik dzeyde almalar devam etmektedir.
Halbuki Firdevs-i Rmnin edebiyatl yannda tarihi boyutu daha
baskndr. Yazd iirlerin konusu bile tarihle ilgilidir. Buna ramen yakn
4

zamana kadar ad tarihiler arasnda ok az anlm olup, genel anlamda tarihi

olarak kabl edilmemi, hibir tarih kitabnda da eserleri kaynak olarak
kullanlmamtr.
Firdevs-i Rm; bizzat kendisi birok eserinde kendisinin tarihi olduunu
ifade etmekte ve zaman zaman tarihilii ile vnmektedir. rnein; Kutb-nme
adl eserinin muhtelif sayfalarnda tarihilii iin:
Nutkudur Firdevsinn gevher fash
Kizb yoktur ha kim olur sahh
Kizb szi srmemim harcma
tmedm dinmi kelm tercme
Kimseden sz almadum ill selm
Sz bizimdr nakdimzdr hep temm
Nkil-i kal o suhandn emir
Byle virdi sah haber ho anla bir
Kala trhin diyen kmil sahh
Nakli byle kld bize key sarh
Feylesf-i pr-hner ehl-i hred
Syleyen trh bana mutemed
Bu gazm ola benm emlh kitb
Tze taze yaza ktib bb bb
Adum trih idiser rzgr
smimz kala cihnda ydgr
Erlg ile klsa trih ismmz
Pes ne gam rrse sinde cismmz1 demektedir.
Yukardaki metinde, Firdevs-i Rm tarihilik anlayn yle zetlemitir:

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, (Haz. brahim Olgun-smet Parmakszolu), Ankara 1980, s. 158170-178-230.

Btn yazlarn edeb bir dille yazmtr ve her sz inci-mcevher

deerindedir. Hibir sznde, asla yalan sze yer vermemi, tersine sahih bilgileri
esas almtr. Kitaplarn, eserlerini inada yalan sz ve nakilleri asla har olarak
kullanmamtr. Yine kendi ifadesiyle, hikyeleri sahih, makaleleri sarih ve
rivayetlerinin melih olduu kanaatindedir. Doru olmayan bilgileri asla tercme
etmemi, deil yanl bilgiye yer vermek, bakalarndan selamn dnda sz bile
almamtr.
Sleyman-nme dhil, btn eserleri kendisine ait olup, senetli, salam
bilgilerden olumaktadr. Konu belirleme ve kahraman seiminde de zamann
Kutbunu esas alm ve onu aydnlatc bir slupla yazmtr. Yazlarnda manzum
ve mensur bir anlatm yolu takip etmitir.
Bizden rivayetlerde bulunanlar nakilcilerin en aklllardr. nk bizi
ancak aklllar anlayabilirler. Zaten tarihle ilgili btn yazdklarmz, kmil mana
da tarihi tamamlamak iindir. Rivayetlerimiz ve ortaya koyduumuz eserlerimiz
de bunun en gzel gstergeleridir. Biz, bilgileri alrken filozoflar ve mesleinde
uzman olanlar setik ki, bu insanlar da zaten itimat edilen kiilerdir. Benim
szlerinden yararlandm insanlar sz sanatnda usta olup parlak bir dille
yazmlardr. Bylece doru, tarihi bilgileri eker tadnda, sahih haberlerle
duyurduk. Zaten amacmz da dnyadaki olgun insanlar bilgilendirmektir.
Tarih okuyanlar, dinleyenler ve anlayanlar da byle anlamallar. Edeb dille
yazdm gzel eserler ayn zamanda benim gazam olmal ki gerekte ben gaza
niyetiyle yazyorum. Btn yazdklarm insanlarn ibret ve rnek almalar iindir.
Kitaplarm ise lemde yadigr kalmal ve tarih-i rzigar olmaldr, demektedir.
Firdevs-i Rm, telif ya da tercme eserlerinde yararland kaynaklar
hususunda hep iddial ifadeler kullanmtr. Genellikle, edeb bir lisanla yazdn,
akll kiilerden rivayetlerde bulunduunu ve kendisini ancak akll insanlarn
anlayabileceini iddia etmitir. Yararland bilgileri kullanrken ise nakledildi
ki, bildirildi ki, mteber kaynaklarda rivayet edildi ki, sahih eserler de buyrulur
ki gibi ifadelerle, gvenilir kaynaklardan yararlandn beyan etmektedir. Ancak
yukardaki iddialarnn tersine ou kez kulland kaynan adn vermemi, daha
ok eserini verken baka eserlerle mukayese yoluna gitmi, o zaman kulland
kitabn adn zikr etmi ya da baka bir eserinde, kulland kitaplardan bir vesile

ile sz etmitir. Bazen ald bilgilerin kime ait olduunu, nereden aldn ifade
ederek bilgilerin shhatine kendisinin kni ve ahit olduunu ilave etmitir.
Mellifin fihrist kullanma alkanl olmamasna ramen, yalnzca Kitab-
Hayat-nme

adl eserinde fihrist kullanmtr. Derbeyan- ibtidai kitab fihrist-i

ebvab girii ile kitaptaki yazlar kolay bulmak iin fihristin gereine iaret edip,
kitaplarn telif ederken bu esasa uyduunu beyan etmi ve Hayat-nme yi de bu
usle gre tertip etmitir.
Kitaplarn yazarken, kulaktan dolma bilgilere gre deil, tarih kitaplarn
bizzat aratrp, inceledikten ve kitab elde ettikten sonra bilgileri oradan alm ve
kullanmtr. ok az da olsa bir konu hakknda kiisel gr, gzlem ve
duygularn yazmtr.
Eserlerini yazarken hemen hemen hi tenkiti tutum iinde olmam,
kulland kaynaklarn bilgisine gvenerek, eletirisini yapma ihtiyacn
hissetmeden olduu gibi alm ve kullanmtr.
Devrin yaygn Arapa-Farsa kullanmna karlk, eserlerini Trke kaleme
almtr ve Trkesiyle vnmtr. Arapa ve Farsadan ise gerektiinde
Trkeye tercmeler yapmtr.
a- Firdevs-i Rmnin alma Esaslar
Yaklak 60 yllk mrnn 40 yln, 360 ciltlik Sleyman-nme yazmak
sevdasyla harcam, bulduu ne kadar kitap varsa, btn eserleri kendi kitab
iine alarak byk bir derleme yapmtr. Yani bulduu btn bilgileri istihra
ederek aynen kullanmtr.
Yaz hayat boyunca erbab- himmet olarak kabul ettii

hocalarndan,

erkan- devlet sayd padiah ve sadrazamlardan srekli yardmlar almtr 3.

Bulabildii btn kitaplar satn alm ve kendi ana gre zengin
saylabilecek bir ktphane kurmutur. O kadar ok kitab vardr ki, uzun
seyahatleri esnasnda kitapln atlarla tatmaktadr.
Eserlerini daha kolay yazdrmak, zamandan kazanmak ve istinsah ettirmek
iin saraydan katipler istemi, katiplerin masraflarn da saraya karlatmtr 4.
2
3

Firdevs-i Rm, Hayat-nme, Sleymaniye Ktp. , Hac Mahmut Efendi, nr. 2333.
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. VIII, 402. meclis.

Bir konuda kitap veya risale yazmak istedii zaman ncelikle o alandaki
kaynaklar tespit ve temin iin youn bir aba sarf etmitir. alma yapaca
konuyu belirleyerek kaynak taramas yapm, Arapa, Farsa, Trke veya
skender-i Yunan yani Grek lisannda bulabilecei btn kitaplar sahaflarda
arayp bulabildiklerini satn almtr. Bulamad kitaplar iin uzun yolculuklara
karak kitap arayn srdrm, eer bulduu kitab satn alamazsa oturup
kitab kendi adna yeniden yazarak bir nsha temin etmitir.
Arad bir kitab temin edemezse ya da kitabn istihrac ok zaman alrsa,
kitabn bulunduu blgeye memuriyet tayini kartm ve almalarn bu ekilde
srdrmtr. Yaz amal birisi Niksara dieri Hicaza olmak zere iki defa
resm grev almtr.
zellikle bilmedii bir dilde, Greke veya branice

yazarn deyimiyle

Davudu Sleyman dilinde kullanabilecei kitap olduunu rendii zaman o

kitabn tercmesini elde etmek iin olaan st bir aba sarf etmitir.
Mellif Osmanl Saray ile i ie olmu saray ktphanesinden srekli
yararlanm, hazine kitaplarn gerektii zaman istihra ederek aynen kullanmtr
Kendi deyimi ile kitap temini konusunda yazar bal ars gibidir her iekten
koklamtr.
b-Firdevs-i Rmnin Yararland Kaynaklar
Firdevs-i Rm, tercme ettii birka eseri hari hangi bilgiyi hangi
kaynaktan ald ve hangi kitabnda kullandn, bize bildirmemitir. Ancak
bakalarnn kendisi hakkndaki vg satrlar arasnda yararland eserlerin
isimlerini vermitir. Bazen de kendi meziyetlerini anlatrken, kendisini baka
yazarlarla mukayese ederek, onlardan daha stn olduunu ve eserlerinin daha
gzel olduunu iln etmi ve ilgili eserlerinde kulland kitaplarn sadece
isimlerini nakletmitir.
Btn klsik Trk-slm yazarlar gibi, Firdevsi-i Rm de kendisinden nce
yazlan ve kendisine ulaan her trl bilgi ve kaytlar tereddtsz kabullenmi ve
kullanmtr. Tarih ve edebiyat alannda en fazla Fars kltrnn etkisi altnda
kalm ve Farsa eserlere mracaat etmitir. Temel slm ilimlerde ise Arapaya
bavurmu ve Arapa eserlerden yararlanmtr. Hakikat-nme adl eserinde,
4

Lami, Lm Divan-, stanbul n. Ktp. TY. s. 671.

elinin altnda olan ve kulland kitaplardan 51 tanesinin ismini vermitir 5.

Firdevsnin

dnce

dnyasn

anlatrken

kulland

eserlerden

ulaabildiklerimizi yazar alfabetik srasna gre ele aldk. Burada yalnzca

rnekleme olmas asndan birka yazar ve eserden sz edeceiz.
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme adl eserinde6 ran ve Osmanl
airlerinden; Firdevs-i Ts, Nizm, Ahmed, eyh, Ahmet Paa, Selman, Hfz,
Enver, Nect, Hamd ve Cmnin isimlerini nakletmitir. Ayn eserin vr. 22a
blmnde ise Seyyid Nasr Badad ve Eflatun- Yunninin isimleri
gemektedir.
Satran-nme7 isimli eserinde ise Sultan II. Bayezitle diyalogunu
anlatrken, eh-nme, (Firdevs-i Ts), Acyibl-Mahlukt- Kebir (Yazcolu
Ahmed Bican), Kbus-nme (Mercimek Ahmed), Garaibl-Mevcudat ve hvan-
Safadan sz etmektedir. Ayn eserde satrann eri durumunu tartrken mam
f, mam- Azam Eb Hanife ve mam Muhammedin isimlerine yer vermitir.
Sleyman-nme Muhtasarnda8, Sleyman-nme kssasn Tevrat ve
Zeburdan istihra ettiini, slm tarihinde, Tarihi Beyzv ve Tarihi Meftuhdan
yararlandn sylemektedir. Sleyman-nme Muhtasarnda, Kurulu dnemi
Osmanl tarih yazclna ait ok ciddi iddialarda bulunmaktadr. Firdevsye gre
Mevlan Ahmed, Emir Sultan b. Bayezite gelip, tevrihden eline geeni cem
idp, skender-nme-i Kebir-i kim 24 mcellet kitap suretine getirmiti, 360
mcellet kitap itmek kasdyla diye syledikten sonra, Serezli Sdi 3500 beyitlik
Sleyman-nme yazabilmiti demektedir. Ayrca bu gn kayp olduu bilinen
Hamzavnin eserini de grdn ifade etmitir. Buradan karlabilecek sonu
u ki; yazar Ahmednin skender-nmesini, Serezli Sdnin Sleymannamesini ve Hamzavnin eserlerini kendi eserleri arasna alarak kullanmtr 9.
Yazar eline geen kitaplarn nesl-i beerden kimsenin eline gemediini,
yazlan dier eserlerin de kendi eseri yannda denizde damla hkmnde
olduunu iddia etmektedir.

Firdevs-i Rm, Hakikat-nme, Sleymaniye Ktp. (ehit Ali Paa), nr, 1399, s. 32.
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. VIII, meclis, 401-402, Ali Emiri, nr.317.
7
Firdevs-i Rm, Satran-nme-i Kebir, Nuruosmaniye Ktp. nr. 4073.
8
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme Muhtasar, Milli Ktp. M.F, 1994. A, 1839.
9
Firdevs-i Rm, a.g.e. s. 2-3.
6

III-Firdevs-i Rm Hakkndaki Kaynaklar ve Aratrmalar

a-Firdevs-i Rmnin Kendi Eserleri:
Firdevs-i Rmnin, ilk eserini Fatih Sultan Mehmete sunmas dikkate
alnrsa ok erken bir yata eser vermeye balam ve hayat boyunca krk yl
akn bir srede ok fazla esere imza atmtr. Hemen hemen kalem oynatmad,
el atmad konu kalmamtr. Tarihten Mitolojiye Astronomiden Tpa,
Tasavvuftan Davet-nmeye, Edebiyattan Hadise kadar her alanda eser yazm,
yazd her eserde bir ekilde kendinden sz etmi ve kendi hayatna k
tutmutur. almamzda, yazarn kendisiyle ilgili verdii bilgiler hayatn
aratrmak iin ncelikli kaynak olarak kullanlmtr.
b- uar Tezkireleri:
Tezkireler, bir meslekten yetimi kiilerin biyograflarn bir arada toplayan
eserlerdir. Kiileri anmaya yarad iin, bu gibi eserlere tezkire ad verilmitir.
Bunlara -konularna gre- tezkiret-uara, tezkiretl-evliya, tezkiretlhatttin denildii gibi, kapsad kiilere gre ayr adlar da verilir.
Tezkirelerde, airlerin doum ve lm tarihleriyle yerleri tam olarak
gsterilmi deildir. Doum tarihleri hemen hemen yoktur. lm tarihleri ise
eksiktir. Kiminde sadece: Sultan Selim devrinde fevt old ya da mr vefa
itmedi gibi bir cmle ile geitirilmi, doum yerleri de Bursa kurbndendir,
vilyet-i arkdandur gibi cmlelerle karanlkta braklmtr.
Sanatkrane kaleme alnan bu tezkirelerde, gerek, sluba feda edilmitir.
Yarglar basmakalptr. vme ve yermede abartmaya kalmtr. Hemen hemen
hibir kiinin gerek portresi izilmemi, nitelii aka gsterilmi deildir.
Devrin genel durumunu topluca grmek, edeb trlerin geliimini izlemek olana
yoktur.10 Tezkireler hakknda bu ksa bilgiyi verdikten sonra imdi Firdevs-i
Rmden sz eden tezkire sahiplerine geebiliriz.
Latif, Tezkiret-ur ve Tabsratn-nuzam11, adl eserinde Firdevs-i
Rmden ve eserlerinden ilk defa sz eden kiidir. Latf, Tezkiresinde melliften
sz ederken Erbb- tevrih beyninde Uzun Firdevs demekle mehurdur, ve

10
11

Agah Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1984, s. 118-119.

Latif, Tezkiret-uar ve Tabsratn nuzam,, (Haz. Rdvan Canm), Ankara 2000, s. 424.

10

tevrhe mteallik telift elsine-i lemiynda mehurdur. Ol bbda muht ve

mstehzar kimesne idi. diyerek tarihiliine dikkat ekmitir.
Knal-zde Hasan elebi, Tezkiret-uar

12

, adl gzide eserinde

Firdevsi-i Rm iin Bursaldr, Uzun Firdevs demekle mehurdur, tevrih ve

muhdaratla meguldr diyerek, yazarn tarihiliine vurguda bulunmutur.
Beyn, Mustafa b. Carullah, Tezkiret-uara adl eserinde13, Firdevsinin
Sultan Bayezite 380 cilt eh-nme sunduunu ancak eserinin ksaltlarak iade
edildii bunun zerine yazarn rana gittii kaydn dmtr.

c-Dier Osmanl Yazarlar ve Aratrmaclar

Gelibolulu Mustafa l-i, Knhl- Ahbr 14 adl mehur eserinde Firdevs-i
Rmden ve eserlerinden sz ederken airliine ar eletiriler yneltmi,
Firdevs

mahlasn

kullanmasn

ise

Firdevs-i

Tsye

hakaret

olarak

yorumlamtr. l-inin tespit ve tenkitleri btn tarih ve edebiyatlar zerinde

etkili olmu deta Firdevs-i Rmnin unutulmasna ve mahkum olmasna sebep
olmutur.
Ktip elebi, Kef ez-Znn15 adl klsik eserinde Sleyman-nme iin
sehven eh-nme adn kullanm, Firdevsyi ise Firdevs-i Tavl adyla anmtr.
Ancak tezkire sahiplerinin dt hataya Ktip elebi de dm Sleymannmenin Sultan II.Bayezite sunulduktan sonra saray tarafndan ksaltldn ve
baz nshalarn yakldn, buna ksen Firdevsnin de padiah hicvederek rana
katn ve orada ld bilgisini tekrar etmitir.
Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri (1299-1915)16 adl ansiklopedik
mahiyetteki eserinde Firdevs-i Rm ve eserleri hakknda ilk ciddi bilgiyi
hazrlam ve kamuoyu ile paylamtr. Firdevsnin adnn tesbiti, Sleymannmenin ksa tahlili ve on drt eserinin tantmn geree en uygun ekilde
yapmtr. Osmanl Mellifleri btn aratrmaclar iin temel bavuru kayna
olmutur. Ayn mellif, Trk Yurdu dergisinde Firdevs-i Rm iin yazd ksa
12

Knal-zde Hasan elebi, Tezkiret-uar, (Haz. brahim Kutluk), c.II, Ankara 1999, s.745.
Beyn, Mustafa b. Carullah, Tezkiret-ur, (Haz. brahim Kutluk), Ankara 1997, s. 213.
14
Gelibolulu Mustafa l-i, Knhl- Ahbar, (Haz. M. sen), Ankara 1994, s. 143-144.
15
Katip elebi, Kef ez-Znun, (Haz. . Yaltkaya-R.Bilge), c.II, stanbul 1942, s. 1023.
16
Bursal Mehmed Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri (1299-1915), c. II, stanbul 1972, s. 106;
Bursal Mehmed Tahir, Uzun Firdevs (Firdevs-i Rm), Trk Yurdu, c.VII, S.75, stanbul 1915,
s. 37.
13

11

bir tantm yazsnda ise yazarn memleketi, eitimi, ilgi alan ve Sultan II.
Bayezite Sleyman-nmenin sunuluunu zetlemitir.
M. Fuad Kprl17, slm Ansiklopedisinin Firdevs maddesinde
Firdevs-i Rm hakknda kapsaml bir makale yaynlam ve yazar zerindeki sis
perdesini nemli lde aralamtr. Firdevsnin ailesi, hayat, eitimi, eserleri ve
lmne dair yazdklar ok aydnlatc olmu, kendisinden sonra btn
aratrmac ve yazarlar Fuad Kprlnn makalesini aynen kullanm ve bilgileri
tekrar etmilerdir.
Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserlerinde18, Firdevs-i
Rmyi Osmanl tarihileri arasnda zikrederek edebiyatlnn dna tam ve
tarihiler arasnda saymtr. lyas b. Hzr adyla takdim ettii yazar eksik
bilgiyle de olsa tarih cmiasna kazandrmtr.
Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihinde19, Trk Firdevsi adyla,
Firdevs-i Rmyi ksaca tanttktan sonra, Efrsiyb- Trk hikayesini zetlemi
ve Sleyman-nmeyi, eh-nme ve Yunan lyadas deerinde edeb bir eser
olarak kabul etmitir.
Deerli yazar ve arkeolog, Mehmet F. Aytekin, Edincik 20 adyla 1994
ylnda kk ama deerli bir alma yapmtr. 1921 doumlu olan yazar,
Edincik blgesindeki tarihsel belgelerin ve gelenein tespitinde nemli bir rol
stlenmi olup tarihin canl bir tandr.
ok kapsaml ve yeterli olmamakla birlikte, Mehmet Sreyya, Sicilli
Osmnsinde; . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihinde; H. Turhan Dalolu,
Uluda Dergisinde; N.Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyatnda; Ahmet Kabakl,
Trk Edebiyatnda; A.Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihinde, Trk Dili ve
Edebiyat Ansiklopedisinde, Byk Trk Klasikleri isimli eserlerde, Firdevs-i
Rm ve eserleri hakknda ksa bilgiler vermilerdir.
d-Akademik almalar
Firdevsi-i Rmnin hayat, eserleri ve edeb kiilii hakknda daha ok
edebiyat alanndaki aratrmaclar alma yapmlardr. Ancak aratrmaclar
17

M. Fuad Kprl, FirdevsMd, .A, c. IV, Ankara 1956, s. 649-651.

Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (ev. Cokun ok), Ankara 1992, s. 35.
19
Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1964, s. 92-98.
20
Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balkesir 1994.
18

12

yazarn hayat ve eserleri hakknda M. Ata atkka hari ciddi hi bir aratrma
yapmadan, sadece Fuad Kprlnn slm Ansiklopedisi Firdevs maddesindeki
bilgileri esas alarak almlardr. Firdevs-i Rmnin en mehur eseri olan
Sleyman-nme, Sleyman-nmenin edeb deeri ve dil zellikleri hakknda alt
doktora almas yaplmtr. Ayrca yazarn, Davet-nme adl eseri zerinde ise
bir yksek lisans tez almas yaplmtr. Edebiyat alannda alanlarn
Firdevs-i Rm hakknda yaptklar akademik almalar unlardr:
M. Ata atkka, Sleyman-nme (72.cilt), Doktora Tezi stanbul
niversitesi, 1979.
Asuman Akay, Sleyman-nme (44.cilt), Metin ve Fiiller zerine Bir
nceleme, Doktora Tezi, stanbul niversitesi, 1990.
Halil brahim Usta, Sleyman-nme-i Kebir, nceleme-Metin-Szlk,
Doktora Tezi, Ankara niversitesi,1995.
Glnaz Gen, Sleyman-nme (25 ve 26. ciltler), Doktora Tezi, Marmara
niversitesi, 1995.
Hamdi Gle, Firdevs-i Rmnin Sleyman-nmesi (42.cilt) Dsitn
Ceng-i heng-i Efrsiyb- Trk, zerinde Bir Metin ncelemesi, Doktora Tezi,
Ege niversitesi, 1994.
Mustafa

Aksoy,

Uzun

Firdevsnin

Sleyman-nmesindeki

Destan

Unsurlar, c. I-II (Baslmam Doktora Tezi), zmir 2000.

Fatma Bykkarc, Firdevs-i Tavl ve Davet-nmesi Commentary-TextIndexes), Yksek Lisans Tezi, Boazii niversitesi, stanbul 1993.

13

BRNC BLM
FRDEVS- RMNN HAYATI (1453-?) VE ESERLER
A-Firdevs-i Rmnin Hayat
I Ad ve Ailesi
Osmanl kaynaklarnda Firdevs-i Rm, Firdevs-i Tavl Uzun
Firdevs, Firdevs-i Osman ve ranl Firdevs-i Tsden ayrmak iin Trk
Firdevsi gibi isimlerle anlan Firdevs-i Rmnin asl ad erfeddin Musadr.
Osmanllarn ykseli dneminde yaam tarih ve edebiyat alannda eserler
vermi, retken bir ahsiyettir.
Firdevs-i Rmnin dedelerinin ad, ou kez kaynaklarda kendi ad gibi
kullanlm; bu durum isminin farkl olduu kanaatini dourmutur. stanbul
Arkeoloji Mzesi Ktphanesindeki bir Glistan nshasnn sonunda lyas b.
Hzr al Mutahallis bil Firdevs imzasnn bulunmas, Bursal Mehmed Tahir
Beyin yazarmzn ismini lyas b. Hzr olarak gstermesine sebep olmu ve bu
yanllk uzun sre devam etmitir. Hlbuki lyas b. Hzr, yazarn ismi deil
Firdevs-i Rmnin kulland mahlaslardan birisidir

21

. Firdevs Kutb-nme

adl eserinde:
N galatdr bu szm ki men kimim
Mahlasum Firdevs amm key kemim
diyerek mahlasnn Firdevs olduunu bizzat kendisi ifade etmitir

22

. Sleyman-

nmenin Macaristandaki nshalarn tantan Hasan Bicr de Macaristandaki

nshalarda gerek lyas b.Hzr, gerekse erfeddin Musa adlarna rastlanmadn
belirtmektedir

23

. Firdevs-i Rmnin hayat Edincik, Bursa, Manisa, stanbul ve

Balkesirde gemitir. Tahsilini Bursada yapt iin Firdevs-i Bursev24

olarak da anlmaktadr. Ayrca yazar, Tehisl-nsan

25

adl eserinde adn

Orhan b. Genek olarak ifade etmitir; ancak bu isme bir baka eserinde
21

Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1972, c.II, s. 106; Franz Babinger,
Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (ev. C. ok), Ankara 1992, s. 35.
22
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, (Haz. brahim Olgun-smet Parmakszolu), Ankara 1980, s. XIXIII.
23
Hasan Bicri, Sleyman-nmenin Budapetedeki Yazma Nshas, Bilimsel Bildiriler, 1972,
Ankara 1975, s. 98.
24
Hikmet Turhan Dalolu, Uzun Firdevs (Firdevsi-i Rm), Uluda Dergisi, Bursa 1937, s. 44.
25
Firdevs-i Rm, Tehisl-nsan, 7b vara, stanbul niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat
Seminer Kitapl, nr. 164; Asuman Akay, Firdevs, Sleyman-nme 44. cilt, (Yaynlanmam
Doktora Tezi), stanbul 1990.

14

rastlanmamtr. Eserlerinin ounda Firdevs-i Tsye nisbetle Firdevs-i Rm

ismini kullanmtr 26.
Firdevs-i Rm, Sleyman-nmenin 20.cznde ailesinin hayat hikayesini
veciz bir ekilde zetlemitir

27

. Bu esere gre yazarmzn soyu III. Aladdin

Keykubad dnemine kadar kmaktadr. Firdevsnin byk dedesi Gazi Genek

Bey, Sultan Aladdin-i Seluknin hizmetinde iken, Bilecikin fethi srasnda
Osman Gziye intisap etmi ve kendisine Sultany (Eskiehir) dirlik olarak
verilmi, burada bir cmi ile bir hamam ina ettirmitir.
Gazi Genek Beyin Olu lyas Bey ise, Orhan Gazi devrinde Gelibolu sancak
beyliinde bulunmutur, Onun olu Hzr Bey dedesinin zemeti olan
Sultanyn tasarruf etmi, olu ve Firdevsnin dedesi Bazarlu Bey, Ankara
savanda Yldrm Bayezitin yannda yer almtr. Babas Hac Genek Bey ise,
stanbulun fethinde bulunmu, gsterdii yararllklar karsnda kendisine
Edincik zemet olarak verilmitir. Firdevs; Hac Genek Beyin oludur. Annesi,
Firdevsiyi Edincik civarndaki Kasr- Sleyman harabelerini gezerken Belkspnar civarnda H.857de (M.1453) ylnda dourmutur

28

. Firdevs-i Rmnin

byle kkl bir aileden gelmesi onun aile geleneini srdrmesini ve verimli
eserler retmesini salamtr. Firdevs-i Rmnin atalarn byle belirtmesine
ramen kaynaklarmzda onlar hakknda herhangi bir kayda rastlanmamaktadr.
Ancak bugn Eskiehirde ayn adla anlan bir mahalle ve mescidin hl
yaamakta olduunu syleyebiliriz.

Bu da Firdevsnin soyu ile ilgili olarak

verdii bilgileri dorulamaktadr 29.

Firdevs-i Rmnin doum yeri olan Edincikin, Firdevs-i Rmnin
dnceleri ve eserleri zerinde nemli etkisi olmutur. nk Edincik bir
efsaneye gre antik kitaplarda ifade edildiine gre Davud olu Hz Sleyman
tarafndan kurulmu ve etraf surlarla evrilmitir. Hz. Sleymann ei Belks da

26

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XII..

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, Sleymaniye ktp. , Hac Mahmut Efendi, nr. 4863, 188 yk.
28
M. Fuad kprl, Firdevsi md, A, c. IV, Ankara 1956, s. 649; Orhan Fuad Kprl, Firdevs-i
Rm md, DA., c. XIII, stanbul 1992, s. 127-129.
29
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XII.
27

15

Edincikte domu ve Edincikte lmtr. Bugn mezarnn Kz Dedesi denilen

Ulupaa Mezarnn yanndaki mescidin altnda olduu rivayet edilmektedir 30.
Evliya elebi Seyahat-nmesi de yukardaki rivayeti dorulamaktadr.
Evliya elebi, Edincik harabelerini kastederek Sleyman a.s. tarafndan yaplm
derler, hl bina eserleri Kapda Yarmadasna kadar btn sahralar byk
stunlar ve kisra taklar ile doldurmak sureti ile grnr. Harekesinin geniliini
undan kyas edin ki Konstantin, Sultan Mehmet, Sleyman Han ve dierleri
stanbulu imar etmek iin btn byk stunlar, deerli mermerleri buradan
getirdiler 31 demektedir.
Firdevs-i Rmnin doum yeri olan Edincikte bugn, Firdevsinin
yaad blge Dergh Mahallesi olarak bilinmekte ve Dergha giden yola
Firdevs Sokak denilmektedir. Edincik, Orhan Gazi dneminde Aydn Bal Bey
tarafndan fethedildii iin bu ehre Aydnck da denilmektedir. Edincik, Karesi
Beylii snrlar iinde yer alm ve Dnimendli kltrnn en canl yaand
blge olmutur. Yazar bu corafyann kltrel dokusundan etkilenerek eserler
vermitir. Edincik bugn, Balkesirin Bandrma ilesine bal 6000 civarnda
nfusu olan bir kasabadr. Edincikin coraf zellikleri ve tarihi nemi Hoca
Sadeddin Efendinin dikkatini ekerken32, air Ravzde Edincik ehrengizi
yazarak blgenin cennet gzelliklerine ve dnya gzellerine vurgu yapmtr 33.
2 Eitim ve retimi
ocukluu, genlii ve yetikinlii dhil, hayatnn nemli bir ksmn
Balkesirde geiren Firdevs, renimini Bursada tamamlamtr. Bunun iin de
baz kaynaklarda Firdevs-i Bursev adyla anlmtr. Kutb-nme adl eserinde
kendisinin hi renim yapmadn iddia etmitir;
Ne aruz u nahv okudum ne ho sarf
Cehlile itdm heb mr telef
30

Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balkesir 1997, s. 11-12. Bu kabl phesiz bir efsanedir.
Gerekte Belks, Saba Melikesidir. Saba ise Gney Arabistandadr. Muhtemelen Edincik makam
olmaldr.
31
Evliya elebi, Seyahat-nme, c. V, stanbul 1984, s. 208.
32
Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrih, (Haz. . Parmakszolu), c. III, Ankara 1992, s. 51.
33
Ravz, Ravz Divan-, (Haz.Yaar Aydemir), Ankara 2002, s. 91.
evk- blblle tolu her kesi ba u bah
Smbl gldr emen sahrs cmle llezr
Her makm dil-gdur her kinr cy-br
Gleninde blbls nle eyler sad hezr

16

Lk kef oldu mean vird ilah

Marifetde olmam Hnum agh 34.
diyerek okulda okumadn, ancak ilh yardm ile marifet ehlinden olduunu ve
kendi abas ile kendini yetitirdiini mtevaz bir ekilde, ama ustaca ifade
etmitir.
Gerekte gen yata btn dn rivayetler, iir, tarih, ksas, ilm-i ncum,
(Astronomi) temsilt, felsefe, tp vb. hemen her konu ile ilgilenen Firdevs-i Rm
bildii, duyduu, grd ve rendii her eyi yazma eiliminde olan bir
yaradla sahiptir. Ondan ilk defa sz eden yazar, tezkire sahibi Latfdir. Latf,
tezkiresinde, onun iin yle demitir: Erbab- tevrih beyninde Uzun Firdevs
demekle mehurdur. Ve tevrihe mteallik telift elsine-i lemiynda mehrdur.
Ol bbda muht ve mstahzar kimesne idi. Sultan. Byezid emri ile, Sleymannmeyi nam- erfine nazm u nesr zre cem idp, Ktb-i Mnzilede ve suhuf-
semviyede ne kadar kss ve ahbr ve lemde ne kadar hikyt ve esmr var ise
ilm-i hikmet ve hendese ve ilmi ncm ve tabayi anda derc ve ilm-i evvelin
Ahirini anda harc idp yz altm cild kitap itmiti

35

diyerek tarihle

ilgisini, ilgi alann, abasn, kulland kaynaklar ve gayretini ortaya koymutur.

Latifye gre Firdevs, inzal edilen kutsal kitaplarda ne kadar kssa ve haberler,
lemde ne kadar hikaye ve rn var ise felsefe, hendese, astronomi vs. bilgi
dnyasndaki btn bilinenleri derleyerek bir araya getirmitir.
Firdevs-i Rmnin eserleri, btn olarak incelendii zaman onun anda
gerekli olan bilgilerden haberdar olduu ve bunlar her frsatta kulland grlr.
Genel olarak ilgi alan; tarih, dou mitolojisi, peygamber kssalar, din, tasavvuf,
ahlak, geometri, ilm-i ncum, davet-nme (tlsm), satran, sava taktikleri, iir,
edebiyat, felsefe, kuma boyas gibi konular olmutur. Yazarn bu bilgilerle
birlikte tarih ve mitolojiye olan derin ilgisini ve bu konudaki hazrln btn
kaynaklar ifade etmektedir. Kendisini hi beenmeyen ve ok ar eletiriler
yapan tarihi Gelibolulu Mustafa l-i dahi Knhl-Ahbrnda Asrnda tevrih
kartrm ve bir mikdar nazm u nesr i skker-vr aldrm hatta bz akrnyla

34

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XII. Yazarn bu tutumu, Mutasavvfane bir tavr olarak
grlmektedir. Bilginin kendisine alarak deil de, ilahi bala (vehb) verildiini ifade etmi
olmaktadr. Bu kayt ayn zamanda dzenli bir eitim almadnn da itiraf olmaldr.
35
Latf, a.g.e. , s. 261.

17

semend-i tabat meydn- imtihna karup yardrm

36

demekte ve onun

bildii konularda iddial olduunu bildirmektedir. yle anlalyor ki, Firdevs

kendi kendini yetitirmek iin byk aba harcam, akranlarndan geri kalmamak
iin daha ok almtr. Aadaki beyitte mr boyu ilimle megul olduunu,
cahiller gibi bo bir hayat geirmediini sylemektedir:
Cehd klup ilm ile itdn mri sarf
Merd-i chil misli klmadun telef 37.
M. Fuad Kprl, yazarn on yedi yanda iken devrin mehur airi
Melihden aruz okuyarak iire heves ettiini sylemitir

38

. Firdevsnin edebiyat

hocas ir Melihnin Arapa, Farsa bilgisi iyidir. Melihnin, Molla Cm,

Aydnl Dede mer Ren ile ders arkadalklar vardr. Bir vesile ile air Melih
Fatihin veziri Ahmet Paa ile tanm ve onun vastasyla padiahn zel
sohbetlerine de katlmtr. Padiah onu o kadar ok beenirmi ki Fatih Sultan
Mehmet, onsuz geen sohbeti tuzsuz yemee benzetirmi

39

. air Melihnin

yetkinliine ve Firdevs ile ilikilerine baklrsa, Firdevsnin Melihden daha ok

yararland ve temel edeb bilgileri ondan ald sonucuna varlabilir.
Firdevsnin hayatnda nemli bir yer tutan ve zerinde etkili olan dier bir
ahsiyet de nl Nakibend eyhi Abdullah el-lhdir. Yazarmz Firdevs,
Simavl eyh Abdullah el-lhye intisab ederek manev terbiyesini ondan
almtr. Baheddin Nakibendin mezarnn yannda ibdet ve tefekkr hayat
yaam ve bu iliki onun, Veysel Karni merebine mensup bir sf olarak
tannmasna sebep olmutur40. Molla Cm halifesi Ahmed Buhar ve Lmi
elebi41 ile temasta bulunmutur. Nak bir eyh olarak bilinen Molla lh, eyh
Bedreddinin rencisi ve Vridatnn da ilk erh edeni olarak bilinir. Hatta
Bedreddini

bir

rif

olarak

deerlendirmesi

ve

muarzlarnn

onu

anlayamadklarn iddia etmesi kendisinin fikr yapsn gstermesi bakmndan

dikkat ekicidir.

36

Gelibolulu Mustafa Al, Knhl-Ahbr, (Haz. Mustafa sen), Ankara 1994, s. 143-144.
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XXIX
38
M. Fuad Kprl, a.g.m. , s. 649.
39
Mustafa sen, Melih, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c. VI, stanbul 1986, s. 241-242;
Gelibolulu Mustafa Ali, a.g.e. , 143-144.
40
Mustafa Kara-Hamit Algar, Abdullah el-lh, DA. , c. I, Ankara 1992, s. 111-112.
41
Molla Cm, Nefhat Tercmesi, stanbul 1289, s. 453-454
37

18

Molla lh, Nakibendiliin ak, vecd ve vahdet-i vcuda dayal tasavvuf

dncenin Anadolu ve Rumelide yaylmasna hizmeti geen sfilerin banda
gelir. Onu takip edenlerin de Mevln ve bnl- Arabnin eserleriyle aklk
kazanan vahdet-i vcud dncesinin Osmanl topraklarnda yer bulmasnda
nemli bir tesiri vardr. Vardar Yenicesinde dergahn kuran Molla lh, Hyal,
Hayret, Usl ve Firdevs gibi ok sayda irin yetimesine katk salamtr.
Molla lh, Mevlev eyhi bid elebiyi etkileyerek kendisine balam ve
Mevleiliin ekillenmesini salamtr. bid elebi II. Bayezitin de eyhi
olmutur 42.
Firdevs-i Rmnin eserleri tantlrken Abdullah el-lhi ile ilikilerine ve
lhnin eserlerine tekrar dnlecektir. Latf, onun iin Molla lh, hicretin
sekiz yz doksan altsnda (m.1491) dnyadan ahirete gmler ve yokluktan
ebedilie gemilerdir. eyhlerin ulularndan ve berzah zmresindendir

43

diyerek hakkn teslim etmitir. Abdullah el-lh uzun sre Bursada bulunmu ve
Firdevs-i Rm ile de burada grmlerdir. Firdevs-i Rmnin temel tasavvuf
eitimini Yourtlu Baba Tekkesinde Molla lhden ald kabul edilmektedir 44
Zaten Firdevs-i Rminin eserleri ve dnceleri de Molla lhye hayli yakndr.
Firdevs-i Rm, eserlerinde zaman zaman zt- pkinin kendisini tevik ve
tasdik ettiini, onun himmeti olmasa bu kadar eseri yazamayacan
belirtmektedir

45

. Firdevs, Sleyman-nmenin yazl sebebini ve amacn

aklarken hocasndan naklen nice bunlar gibi eserleri cem idp krk yldan ber
sy ider amma kelam uzun olduu sebebden, kimesnenin tibar yoktur. mdi
bunun gibi olmasndan murad oldur kim leme yaylup okunup dinlene, bu kaan
ola kim kii 360 pre kitab yazp yahut yazdurup idine buna mr vefa itmez.
mdi gerek ki onda olan kelimtn gerek lzumu istihra idp der idesn, her kii
yazup, yazdurmaa ve okuyup idinmee kbil ola, ol sebeple nn ve senin iin
hayr dua ideler dedi. Vaktaki ol ehl-i himmetden bu sz iittim ikdam-
kemereyn dermeyan idp birka cildi alup ihtiyar yznden beyan kldm... Veli
42

Yusuf Kkda, Konya Mevln Dergh ve Trbe Hamamna Dair iki Mevlev Vakfiyesi,
Vakflar Dergisi, c. XXIII, Ankara 1994, s. 75; Cemal Kurnaz, Trkiye-Orta Asya Edeb likileri,
Ankara 1999, s. 4-5.
43
Latf, a.g.e. , s. 56-57.
44
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XIII; Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa Dergahlar, c. I-II,
Bursa 1997, s. 597.
45
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme Muhtasar, Ali Emiri Nshas, nr. 316, s. 320; smail Belii,
Gldeste-i Riyz rfan, Bursa 1302, s. 142.

19

bu himmet kim shib-i nazardan oldu. Himmedi semendene svar olup sz

seyahatine revn oldum. Bu cmleden murad shib-i dlin nazar- pkidir

46

diyerek hocas ile ilikileri hakknda deerlendirmede bulunmu ve hocasnn

uyars ile u sonuca varmtr. ok uzun yazmas eserlerine ilgi ve itibar
azaltm, stelik de bu kadar kitab ne yazmaya ne de okumaya insan mrnn
yetmeyeceini renerek, bilginin gereklisini karm ve fazlasn atmtr.
Kitaplarn

ksaltarak

yazmas

halkn

eserlerini

okumasn,

yazmasn,

yazdrmasn ve edinmesini kolaylatrmtr. Hocas Abdullah el-lhnin uyars

ile daha ksa yazmaya almtr. Mellif, hayat boyunca eyhinin manev ltuf
ve ihsnnn kendi yannda olduuna inanm, hocasnn dnce ve inanlarn
yaymaya almtr.
Firdevs-i Rmnin renim hayat phesiz sadece Melhiden ald
edebiyat bilgileri ile Molla lhden ald tasavvuf terbiyesinden ibaret deildir.
Hayat boyunca duyduu her eyi yazar, grd btn kitaplar elde etmeye
alr, her alanda bilgi sahibi olmak isterdi. Kitap temini hususunda zahmet ve
meakkatten ekinmemi ayrca sarayn imkanlarn kullanarak gerektii zaman
hazine kitaplarna ulamtr. htiyac olan bulabildii btn kitaplar satn alm
ve kendisine zel bir ktphane oluturmutur. Hayatn btnyle okumak,
renmek ve yazmak iin harcamtr. Yazd eserleri devlet eliyle yaynlatarak
Anadolu ve Rumelide yaygnlatrmak iin uramtr.
Firdevs,

Sleyman-nmenin

8.cildinde

eserinin

yazl

hikayesini

anlatrken Sultan Muhammed Gazi, Sleyman-nmenin telifine hkm idicek

emri Sleymaniye gereince.. emrine imtisl idp nsha talep itdm ki tevrih
kitaplarnda ve kasas- kebirde olan kssalardan ve hazine kitaplarndan istihra
kldm. Amma kim asl nsha bulunamad kim mstakbel Sleyman-nme ola.
Arap-Acem sahaflarn tefti idp, hi ahad Sleyman kssasn grdm diy cevap
virmedi. Akbet Davud kssasn Tevratdan istihra itdm, cild old....
Balkesire varup Melik Gazi Dnimend zviyesinde bir emirle buludum grd
kim bir at yk kitabm var. Seyisi sal itti. Cevap virdm ki Sleyman-nme telif
itmek dilerm. Her ne ehre girsem acib, garib kitaplardan bulup, sahibinden
alup, zabt iderm ki ol bal ars misali her iekden bir lezzet alup her kitabdan
fakir dahi Sleyman-nme kssasn bulup istihra idp telif iderim.
46

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. VIII, s.34-36.

20

Amma Sleyman-nme ele girmedi deyp cevap viricek drt mcellid kitab,
bir Araba arz eyledi. Grdm ki bazen Sleyman gibi Lokman Hakim-i mran
dilinde mensur telif idilmi sonra skender-i Yunn asrnda Feltun Yunan
dilince tercme klp, bdehu Seyyid Nasr Badad Farisi dilince tercme
eylemi. Hta ehrinde zaviyesi varm ondan ol rbi drt cild kitap Sleymannme alp Uzun Hasana giderdi, fakir dahi yle cehd eyledim satmad akbet drt
ay Niksarda ikamet edib vazife tayin klup nshasn aldm msvedde ile girp
ibtidaden alt cild kitap telif idp merhum Sultan Muhammed Han Gaziye teslim
itdm. Ho grp muradn nedir diyicek, Veysel Karn akna bir zviye
bnyd eyledm Ona bir vakf dilerm deyp ahd iddm kitab tamam oluncak
himmet ide. Amma kitabn yedinci cildine varcak drl fenadan drl bekaya
rhlet eyledi 47.
Fakir dahi taliin yr kalmadn bilp kitabn telifine megul olup 99 cild
Sleyman-nme nshasn beyaza karub halvet halinde makam- uzlette mr
har kitaplardan ve nshalardan der eyleyp mensur, manzumeserler kaleme
aldm.48 demitir.
Yazar kendisi, Sleyman-nme Muhtasar adl eserinde bilgi edinmek, kitap
yazmak iin yapt aba ve kulland yntemi yle aklamaktadr:
Eserlerini yazarken, Padiahlarn, devlet adamlarnn emir ve iradelerine
gre hareket etmi ve yaad dnemde Osmanl Devletinin devlet politikasna
uygun eserler yazmtr. Telif ve tercme yazd kitaplarn saray evresine
takdim ve ithaf etmitir. Sarayn her trl imkn ve kaynaklarn azam derecede
kullanmtr. rnein, eserlerini yazmak iin saraydan ktipler istemi, sarayn
ktphanesini kullanm ve geimini saraydan ald ba ve yardmlarla
salamtr. Eserlerinde kendisini koruyan, destekleyen devlet adamlarna vgler
yadrm, kendisine kar cimri davrananlar ise acmaszca eletirerek
aleyhlerinde bulunmutur.
Kutsal kitaplardaki

zellikle Tevrattaki tarih kssalar, bata Hz.

Sleyman ve Davud kssas olmak zere, tenkit ihtiyac hissetmeden ve doru

kabul ederek aynen kullanmtr. Kendisi iin lazm olan, iine yarayabilecek her
trl bilgiyi, ulaabildii kaynak ve kitaplardan istihra ederek kullanmtr.
47
48

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. VIII, s. 34-36.

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 143.

21

Aratrd, incelemek istedii bir konuda yakn evresinden balayarak n

aratrma yapm, ilgili kiilere, zellikle sahaflara, kitaplara sorarak kitap ve
konu hakknda kaynak, bilgi ve belgeleri toplamaya almtr. ncelikli amac
bilgi toplamak olduu iin her nereye gitse acib, garaip kitaplar tespit ve temin
etmeye alm, kitaplar temin etmek iin de sahibinden mmkn olduunca
satn almaya alm, satn alamad zaman kitabn sahibinden izin alarak, ilgili
blm istihra yoluna gitmitir. Kitap temini hususunda bir blgede uzun sre
kalacaksa kendisini o blgeye grevli memur olarak tayinini kartm bylece
hem ilerini daha kolay hale getirmi hem de tahsisat problemini halletmitir.
Yazarn yaad devirde ilim ve lim, ilgi ve itibar grd iin srekli
yazarak hatta bir yerden bir yere giderken kitaplarn atlarla tatarak toplumsal
saygnln artrm ve insanlarda kitaba kar bir merak ve heyecan
uyandrmtr. Farkl dillerde yazlan eserleri rnein, Hz. Sleyman ve Lokman
Hekimi mran dili (branice), skender-i Yunan ve Felatun dili (Greke) ve
Seyyid Nasr Badad dili (Farsa) eserleri tercme ederek ya da ettirerek
kullanmtr. Arapa ve Farsas ok iyi olduu iin bu kaynaklar kullanmada bir
sknt ekmemitir.
Yazd her trl eseri, yakn evresindeki dostlar, himayesine girdii
padiah ya da ehzadeler vastasyla saraya sunmu ve mutlaka karlnda madd
ve manev bir eyler elde etmeye almtr. Hazrlayp saraya sunduu eserler
halkn okuyup renmesi iin bizzat devlet eliyle Anadolu, Balkanlar ve Arap
yarmadasnda datlm ve yaygnlatrlmtr.
Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devrinde yaayan
Firdevs bu padiahlardan ald ihsan ve balar sayesinde mensur manzum,
din, tasavvuf, edeb, ahlak, felsef, tbb ne kadar eser varsa toplam
ansiklopedik bir yazar unvan kazanmtr. Yazarmz uzun sre Bursada
yaam, temel din ve edeb eitimini burada tamamlamtr. Mellif Bursada
yaarken hocas Abdullah el lh hakknda kk bir menkbe de yazmtr49
Sonu itibariyle dzenli bir eitim retim grmeyen yazarmz, eitimini hayat
mektebinde tamamlam ve btn bilgi birikimini, tecrbesini ve kazanmn
bizlerle paylamtr.

49

smail Beli, a.g.e , s. 142.

22

3-Dnce Dnyas ve Kaynaklar

Firdevs-i Rm klasik anlamda ne sadece tarihi ve ne de bir edebiyatdr.
retken bir yazar, usta bir mtercim, baarl bir derleyici, mtevz bir muhaddis
ve mfessir ve hatta biraz da filozoftur. Bu nedenle yazarmzn dnce dnyas
geni, hayalleri engin ve ufku sonsuzdur.
Firdevs-i Rmnin eserlerini okurken dikkatlice baklacak olursa hemen
grlr ki, hangi bilgi ya da dnceyi nereden alrsa alsn ok az ya kitabnn
giriinde kulland eserleri isim olarak vermitir, ya olaylarn aknda
zikretmitir veya bir baka eserinde, kulland kaynaklar dipnot eklinde
aktarmtr. Genellikle de kulland eserlerden daha iyisini oluturduunu
anlatmak ve kendisini vmek iin mutlaka yararland kii ya da eserlerin ismini
zikretmitir. Bu yaklam onun bilimsel ynn ortaya koyduu kadar, dnce
dnyasnn ipularn da vermektedir. Yararland eserlere baklarak hangi ekolemerebe mensuptur, kimlerin etkisi altnda kalmtr, gezip grd yerlerde
adalarndan kimlerle grmtr, an nasl anlamtr, kendisinden
ncekiler hakknda neler biliyordu? Bu sorularn tamamnn cevabn ancak kendi
eserlerini tarayarak ortaya karabiliriz.
Yazlarnda kaynak olarak kulland eserleri genel olarak tasnif edersek,
dnce dnyasnn snrlarn izebiliriz. Ktphanesindeki eserlerin listesi
karlrsa, bir Osmanl aydnnn mracaat kitaplar tesbit edilmi ve bu sayede
belki Trk ktphanecilik tarihine bir nevi katk salam oluruz 50.
Her millet ilim ve kltr hayatn devam ettirebilecek limlerini yetitirir.
Yetien bu kadro, mevcut

bilgilerin zerine yenilerini koyarak

ilmin

Ykselmesine yardmc olurken daha sonra gelecek kuaklar iin yeni kaplar
aarlar. Bilgi kaynaklar arasnda zikredilen unsurlardan phesiz en nemlisi
kitaptr. nsanmz, XV. ve XVI. yzyllarda bilgi ihtiyacn, mektep-medrese,
mescid-cami, zaviye-tekkelerde karlamtr. Gndelik hayatnda ise temel
kaynaktan beslenmilerdir. Kuran- Kerim, Hadis-i erifler ve insann kitab, ki
bunlar zellikle limler, rifler ve sanatlardr51. Firdevs-i Rm bu anlamda

50

smail Ernsal, The catologue of Bayezid II.s Palaca Library, Ktphanecilik Dergisi, stanbul
1992, s. 56-57; Mustafa Kara, XIV-XV. yzylda Osmanl Toplumunu Besleyen Trke Kitaplar,
Uluda lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 8, Bursa 1999; S. 29-58. Ali hsan Karata, Osmanl
Toplumunda Kitap, (XIV-XVI. Yzyllar), Trkler, c. II, Ankara 2002, s. 898-901.
51
Mustafa Kara, a.g.e., s. 29-31.

23

hem lim hem de bir sanatdr. Kitaplar ile kendi an aydnlatmaya

almtr.
Yazarmzn kulland kaynaklarn (kitaplarn) incelenmesi o devrin fikir
ve kltr hayatna dair nemli bir gsterge olarak da kabul edilmelidir.
Yararland eserler bir btn olarak deerlendirildii zaman hangi merebe
mensup olduu rahatlkla grlebilir. rnein Fkhta mam Cfer-i Sdk, mm zam Eb Hanife ve mm- fiyi referans olarak kulland grlmektedir.
Ehl-i Snnet kaynaklara ve fkha mracaat etmesi bizi yazarmzn snn gelenee
mensup olduu kanaatine gtrmektedir. Ancak onun yazlarnda yer yer Hz Ali,
Hz. Hasan ve Hseyinin medhiyelerine, Ebu Mslim Horasan atflarna, slam
kahramanlarndan ve Abdaln- Rmun nderlerinden Seyyid Battal Gazi ve
Hac Bekta- Veli hakknda vg dolu szlere de rastlanlmaktadr:
Haydar-i kerrr hakdur pehlevan- ber-gzn
Mcteb Murtaz u Mukted u nm-dr
Hel-et anuna geldi bu hadis-i kudsidr
La fet illa Ali illa la seyfe illa zul-fekr
Kurretl-ayn-i Muhammeddr Hseyile Hasan
Seyyideyn u bihtern u envereyn ihtiyr
Al evlad hakkn
Hac Bekda-i Veli hakkn
Mir Seydi Seyyid Gazi hakkn
Hac Bekdaun niyaz hakkn 52.
diyerek Ehl-i Beyte sayg ve tazimlerini sunmutur. Ancak snn fkh imamlar
ve Ehl-i Beyte olan saygsna baklacak olursa geleneksel anlamda bir Osmanl
snnsi olmad grlmektedir.
Firdevs-i Rm, eserlerinde kulland kaynaklarn knyesini tam olarak
vermemitir ya sadece kitap ismini vermi ya da mellifin yalnzca adn zikr
etmitir. Ald bilgiyi hangi eserinde ne ekilde kullandn da bazen
belirtmemitir. Yazar yalnzca Hakikat-nme adl eserinde ktphanesinde
52

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. XIII.

24

bulunan ve ska kulland eserlerden elli bir tanesinin adn zikretmitir. Biz
Firdevsnin eserlerinde geen btn kitap ve yazar isimlerini bir araya getirerek
yazarn kaynakasn, yazar isimlerine ve eserlerine gre belirlemeye altk. Bu
eserlerden ilgili blmlerde ksaca sz edildii iin burada o esereler hakknda
aklama yaplmamtr. Firdevs-i Rminin kaynak olarak kulland eserleri ve
yazarlarn alfabetik sraya gre u ekilde sralayabiliriz.
Firdevs-i Rmnin Kitapl
Abdullah el lhi: Vahdet-nme-i lh, Nectl-Ervh, Dvan, Zdl
Mstakiym, Risle-i Tasavvuf, Tarikat-nme, lh-nme, Esrar-nme, Ftuht-
lh, Kefl-Vridat, Kitabl Kinat
Abdullah Bin mer el-Kd Beyzvi: Nizamt-Tevrih; Abdulkerim
Kueyr: Risale-i Kueyr, Ahd-i Atik (Tevrat). Abdrrezzak Kn, Kitb-
Tevilt- Kn. Ahmed: skender-nme, Dsitn- Tevrh-i l-i Osman, Iknme, Esrar-nme, Dvan, Tervihl-Ervh
Ahmed-i D: Ferah-nme, Ukdul Cevhir, Miftahl- Cenne.
Ali el-Kure el-Bn : emsl-Marif vel Letifl-Avrif.
Aziz b. Mahmud en Nesef, Kitb- erh-i Ehdis- Nebeviyye
Barak Baba Risalesi erhi (erh-i Risle -i Barak Baba)
Bedreddin Mahmud b. Sbt el-Mrid: Ed-Dakaik fi Marifeti Hisabi edDerec ved Dekaik; Beydeb: Kelile ve Dimne; Davud- Kayseri: Kitab- Davud-
Kayseri; Enver: Dstur-nme, Fahreddin er Rz: Kitab- Esrart Tenzil,
Meftihl Gayb.
Ferdddin Attar: Mantk et Tayr, Esrar-nme, Muhtar-nme.
Firdevs-i Tsi: eh-nme
Glehr: Kermt- hi Evran, Mantkt Tayr (Tercme) Felek-nme.
Hac Bekt- Vel: Velyet-nme-i Hac Bekt- Veli.
Hamzav: Cmil Meknnat, Hamza-nme.
Hseyin Kif: Kitab-ur Rehat (Reaht Aynl hayat).
mam- Gazli: Kimya-i sadet, hy- Ulmid-Din, el Munkz Min
edDalal; mm- fi (Muhammed bn dris): Er-Risale; mm- zam Ebu

25

Hanife: Fkhl Ekber, mm- Eb Yusuf: Kitabl Hara, hvan- Saf: Er

Risale. bnl-Kesir Ebul Fida smail: El Bidye ven Nihye, Kasm Envar: Enisl rifin, Enis l kn, Kuran- Kerim ve Mel-i Hakim, Mercimek Ahmed:
Kbus-nme, Garibl Mevcdat, Mevln Celleddin- Rm: Mesnev
Mevlana Nureddin Abdurrahman b. Ahmed El-Cmi (Molla Cami):Silsilet
z zeheb, Kitab- Nefhatl ns Min Hazartil Kuds, Muhammed bn- Cerir
EtTaber: Tarihl mem vel Mlk
Muhyiddin bni rbi: Fthatl Mekkiye, Fususl Hikem, el Kuds
(Risalet Ruhul Kuds); Risle-i Envar, Molla Miskin: Kitabl Mari.
Nsrd-din mer El Beydvi: Envr ut-Tenzil Esrr t-Tevil.
Nasrd-din hi Evren: Kitab- Fegyretl-Mbtedi ve Tezkiretl
Muhted, Cmeuy-nme, Firsetnme; Nsrd-Din Ts: Ahlk- Nsriyye.
Necmeddin-i Dye: Zbdetl-Hakyk, rdl Mrid.
Nizm- Gencev: Hsrev-nme, Sadreddin- rzi:(Molla Sadra) Risale-i
Mebde ve Med, Risale-i Dniyye, Sadreddin-i Konev: el-Fkuk, En-Nuss fiTahkik et-Tavril-Mahsus, Tabsirat-l Mbtedi ve Tezkiret-l Mntehi, Kitb-
Hadikatl Marif, Sdi: Bostan ve Glistan
Selman- Sveci: emid u Hurid, Firak-nme; Sleyman elebi: Vesiletn Nect (Mevlid), eyh: Har-nme, Hsrev irin; eyholu Mustafa: Huridnme, Marzuban-nme, Kbus-nme; Serezli Sad: Sleyman-nme; ihabeddin
Hemedni: Kitab- Zahiretl Mlk, Kitb- Kudsiyye f Esrar- Nakdl Hiye;
Yakup B. Mehmed: Hsrev irin (Tercme),Yazcolu Ahmed Bican: Acaibl
Mahlkat- Kebr, Drr-i Meknun, Kitabl- Mnteha el-Mteha alel Fsus,
Bostan-l Hakyk, Envrl kn
Yazcolu Mehmet Bican: Muhammediye; Yunus Emre: Risletn
Nushiyye.
Mellifin kulland eserlere dikkat edilirse; grlr ki, kendisine kadar
ulaan ama bir ksm gnmzde mevcut olmayan her trl eseri bir ekilde
grm, yararlanm ve kaynak olarak kullanmtr.

26

Yazarn kulland eserler arasnda en dikkati eken nokta ise hem selefi
hem de sf eserlerden ayn oranda yararlanm olmasdr. Bu anlamda Firdevs;
uzlamac yapsyla cemaatler st bir anlay temsil etmitir.
Tarihiliine gelince, bir anlamda kendisinden nce yazlan ve kendisine
ulaan klasik slam Tarihiyle ilgili hemen btn kitaplar temin etmi ve kaynak
olarak kullanmtr. Osmanl Tarihinin erken dnemlerinde yazlan, destan tarih
olarak niteleyebileceimiz ancak bu gn kaybolduuna inanlan nadide iki nemli
eseri temin ederek, dip not kullanmadan kendi eserleri arasna almtr. Bu eserler
Serezli Sdnin Sleyman-nmesi ve Hamzavnin tarih kitabdr.
Sanatmz bir ansiklopedist unvann hak etmek istercesine, btn
bilimlerle

yakndan ilgilenmi

ve birok alandaki eserleri kitaplnda

bulundurmutur. Bu eserleri ise gelenek zere gerektiinde istihra etmekten

ekinmemitir. ok boyutlu bir yazar olan Firdevs-i Rm, tarih, edebiyat,
lahiyat, mitoloji, askerlik, astroloji satran ve tlsm dhil, ilgisini eken her
alanla bizzat megul olmutur.
4 Edeb ahsiyeti
Yazar, Satran-nme-i Kebir adl eserinin giri blmnde, II. Bayezitin
meclisinde oturup padiahla konutuunu, padiah tarafndan hatr sorulduunda
zt hnelerine bir hediye sunamadndan yakndn ve padiahn kendisini
verek yle sylediini rivayet etmitir: Vilyet-i Osmande elfz-u ibret
feshat u belgat melhat iinde buksn nazm nesir dzmekte kademun dlek
(uygun) ve tabun bbdur (elverili) ve lafz man cem eylemekte htrun yavlak
tzdr ki hazretn hredmend- nikraydur ve sz dizginine malik ve dillilk (nkde
perdazluk) meydannda eh-svrsn marif ve lemde, Vilyet-i Rm, Memleketi-Araba ve Diyar- Acemde itihar bulursn ve her hikmet altnda bir hikmet ve
her sz tertip altnda bir ltif tertib ile mahbub ve turfe mani balamak
telifine53 diyerek, padiahn kendisi hakknda iltifatta bulunduunu ifade
etmitir. Metinde zetle: Osmanl lkesinde Osmanl dilini kullanmakta beli ve
fasihsin, szlerin ak ve anlar, nazm ve nesirde retken, sz demekte kamu
sanat ehlinin sarrafsn, Eserlerin Anadolu, Arabistan ve randa yaylp hret
bulmutur. Her szn hikmetlidir. Sanat ve edebiyatn zirvesindesin. fadelerinde
53

M. Ata atkka, Satran nme-i Firdevs, TDA., S. 37, stanbul 1975, s. 192-193.

27

bir latefet vardr. Sz sylemekte ustasn demitir. Kutb-nme adl eserinde ise
kendini:
Her kelmum mevizedr y habb
Hak Kelmundur hadse key karb
Drr gevherdr szm sf cevb
O cihetden mteberdr bu kitb
Hem- men Firdevs misli km-yb
derin telf rn bir kitap
Kemteri Firdevsi dr hr u hkir
Gr ni nazm dr anun dil-pezir
diyerek, her sznn dostlar iin bir t ve hak kelamndan bir para olduunu
iddia etmitir. stadnn Firdevs Ts, szlerinin inci mcevher kadar deerli
olduunu sylemektedir. Dier yandan ok beendii Genceli Nizm, Hfz ve
Enver ayarnda bir air olmamakla beraber nemli bir air olduunu sk sk
rastlanan fahriyelerinde yani vglerinde grebiliyoruz 54.
Ne var ki, ne yazarn ada Osmanl airleri ne de sonraki tezkire sahipleri
onun airler arasnda yeri olmadn belirtmi ve adndan hep kmseyerek sz
etmilerdir. Ondan sz eden ve nemli bir yazar olan Ltf; Firdevs-i Rmnin
edebiyatl iin Amma ne nazmnda nezket lezzet ve ne nesrinde letfet
halvet (tatllk) var. Yalnzca, halk hikayecileri ve masalclar arsnda yer
bulabilir. Zaten avm cahildir, edebiyattan zevk almaz55 demitir. Latf,
Firdevsnin sadece alkanl ve derleyiciliinden vgyle sz etmitir.
Kendisinden sonra gelenler ise aynen Latfyi tekrar etmilerdir.
Uzun Firdevsyi en amansz bir biimde eletiren nl tarihi Gelibolulu
Mustafa l olmutur. Knhl Ahbrnda onun iin ... mezbrun nezket-i tab-
yz altm kitbdan malmdur ki el ilmu noktatun kesserehl chiln, (ilim
bir nokta idi onu cahiller oaltt) kelmna m-sadak (uygun) dm. Ktb-i
tevrihde birer faslla eda olunan kssay kelimt gereksiz oaltarak
okumaktan veyahut yazlmaktan alkoymu, Ke-meselil-himr yahmel esfara
(kitap ykl eekler misali) ayetine kendyi mazhar drm. Garbet bundadr
ki okumaya deecek bir ktas dahi yoktur. Yazd btn eserleri temmen

54
55

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 4.

Latfi, a.g.e. , s. 425.

28

basma hazr hale getirseler bir rubsine dest-rest bulmu kimesne bulunmas
kabil deildir... Firdevs-i Tsnin rh, mezkur ile ayn mahlas kullanmaktan ac
ekmektedir ve bunun er oknan vilyetden esen yil tokanduka mezrnda
merhum ac ekmektedir. Nolayd her ir liykatna gre mahlas ihtiyar ideydi.
Bu bbda Sultnu-uar fermnna muhlefet ciz olmayup, tayn-i mahlas-
ehass anlardan ruhsatla zuhra geleydi56 demitir.
Geri, Osmanl Devleti dneminde yazlan tezkireler ve tabakt kitaplarnda
kiiler iin sylenen btn szler ve varlan yarglar bugne kadar doru kabul
edilmi deildir. Ancak tenkitlerin arlna dikkat edilirse tezkire sahiplerinin
ok da tarafsz ve gereki olduklarn sylemek mmkn grlmemektedir.
Firdevsi ile ilgili yorum ve eletirilerin hakaret boyutuna vardna baklrsa sanki
daha ok Firdevs-i Rmnin muarzlarnn dnce ve iddialar edebiyat
kitaplarnda yer alm ve yaygnlam gibidir. Bursal Mehmed Tahirin
Sleyman-nmenin saraydan eksik iadesinde rakiplerinin kskanlk ve
ihbrnn da etkili olduunu sylemesi57 bu kanaatimizi dorulamaktadr.
Yazarn geni edeb bilgisine, ska kendisini vmesine ve ok sayda eser
yazmasna ramen, baarl bir air olmad genel olarak kabul grmektedir.
Ancak tarihi olaylar abartl bile olsa edeb bir dille aktarabilmesi,
tehisleri, tasvirleri, mecazlar, nesirdeki ustal hele hele Trke konusundaki
hassasiyetleri cidden kayda deerdir. Klasik Osmanl anda Arapa ve Farsa
yazmann ok yaygn olduu bir dnemde yazarn eserlerini Trke yazd
dnlrse Uzun Firdevsiye ynelik ar eletirilerin arkasnda sadece
airliinin zayfl deil, dnce dnyas, Trkecilii ve aykr bulunan
eserlerinin de baz yazar ve devlet adamlarn rahatsz etmi olabilecei
sylenebilir.
rnein Lmi, divannda, tarihimizden rahatszln yle ifade
etmektedir:
Sleyman-nmedr Firdevs yan
Kom bir dzah meydn iinde

56

Gelibolulu Mustafa l-i, a g e. , s. 154.

Bursal Mehmed Tahir, Uzun Firdevs (Firdevs-i Rm), Trk Yurdu, S. 75, stanbul 1915, s.
37.
57

29

Gtrp hkm-ile ktipler hep

Acyip cemider devrn iinde
dp tasvr-i divn- Sleymn
ger kendyi her dstn iinde
Grenler didiler ho virdi sret
Yazup kendyi ol dvn iinde58.
Firdevs-i Rm ise kendi eserinde Lmiyi hakl karrcasna kendisini
yle vmektedir:
Dsitnun sohbetini kl kerem
Sz ile gnlleri eyle nerm
O Nebnin kssasn yd eylegil
Mstemi kmil dilin d eylegil59.
N. Sami Banarlya gre ise Firdevs-i Rmnin eserlerinde byk yer
tutan manzum blmlerin sanat deeri azdr. Daha byk ksm tekil eden nesir
ksmlarnn ise dikkate deer taraf, bu nesrin ok sde, halk syleyiine ok
yakn ve mesela Dede Korkut Hikayelerindeki Trkeyi hatrlatan bir lisanla
yazlmasdr

60

diyerek, airliinin zayf olduunu ifade etmi ama nesirdeki

yerini Dede Korkut a benzetmitir.

Firdevs-i Rmden Trk Firdevssi diye sz eden ve Sleyman-nmeyi
Trk Edebiyatnn en byk eserlerinden birisi sayan Vasfi Mhir Kocatrk ise,
Firdevsyi dilde ve ruhta Trk ve halk zevkine bal bir sanat olarak kabul
etmektedir61.

Uzun

Firdevsnin

sanatl

hakknda

unlar

sylemek

mmkndr:
1- Uzun Firdevs, Osmanl Devletinde yaad an nde gelen
ansiklopedistidir. Her trl bilgiyi ustaca ve sistemli olarak kullanm ve
kullanma hazr hale getirmitir.

58

Lmi, Lmi Divan-, stanbul n. Ktp. T.Y. s. 671.

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. 72, s. 49.
60
N. Sami Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, c.I, stanbul 197, s. 503.
61
Vasfi Mhir Kocatrk, Trk Edebiyat Antolojisi, stanbul 1975, s. 92.
59

30

2- Eserleri retmek amacyla yazld iin didaktik niteliktedir. rendii

her bilgiyi okuyucuya aktarmay amalamtr. Bunu yaparken de sk sk gramer,
aruz hatalar yapmtr. ok baarl bir air olduu sylenemez.
3- Firdevs, bildiklerini gereinden ok szckle anlatmak abasnda olup,
ok sk tekrara bavurmakta, e anlaml kelimeleri oka kullanmaktadr.
4- Eserlerinde mbalaal bir dil kullanmtr. Devrinin devlet adamlarna
zellikle de inam ve ihsanda bulunan saray evresine vgler yadrm
kendisine himmet etmeyenleri ar bir dille eletirmitir. Tasvir ve tebihlerinde
ise daha ok ran mitolojisinden rnekleri semi ve kullanmtr 62.
5- Firdevs-i Tsnin eh-nmesini rnek alarak yazan mellif, Trk
edebiyatnda

Rumelideki fetihleri anlatan,

tarih gereklere

ve

ahs

mahedelere dayanan yerli tasvirleri ile yeni bir tarzn ncs olmutur 63.
6- Sanat yn zayf olmasna ramen Firdevsnin yazlarnda Anadolu
Trkesi kullanmas, eserlerinin Trk diline kaynaklk etmesi asndan ok
nemli saylmaldr. Dilimizi zenginletirecek btn yntemleri bilinli olarak
denemitir. Bu an Trkeciliine uygun eserler vermitir 64.
Eserlerinde Trke kelimelerin okluu, ki bu kelimelerin ou yalnzca
Anadoluya has olmayp, Trkenin kullanld Trk corafyasnda yaygn
olmas, hatta Uygurlar, Karahanllar dneminden izler tamas, Trk dili tarihi
asndan da anlamldr. yle anlalyor ki, XV. yy. sonuna kadar Trk
dnyasnda ortak bir dil kullanlyordu ve Anadoluda Trkistan diyalektlerinin
etkisi canlln koruyordu. Kltrel olarak da ortak dilin yerel boyutta bile
kullanlabilmesi Trk toplumlarnn geni coraf ayrlklara ramen btnlk
oluturabildiklerinin en canl delili olarak grlmelidir 65.
Sonu olarak yazarmz, btn bilgileri elde ederek kendini saray evresine
kabul ettirebilmek iin bitip tkenmez bir aba harcamtr. Nerede yeni ve
bilmedii bir ey grmse daarcna koyabilmek iin byk bir tutkuyla ileriye

62

brahim Olgun, Uzun Firdevs ve Trkecilii, mer Asm Aksoy Armaan, Ankara 1987,
s.190-191.
63
Ahmet Atilla entrk, XVI. Asra Kadar Anadolu Sahas Mesnevilerinde Edeb Tasvirler, Ankara
2002, s.504.
64
Kemal Yavuz, XIII ve XVI Asr Dil Yadigrlarnn Anadolu Sahasnda Trke Yazl Sebepleri
ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki Grleri, TDA. S. 27, stanbul 1983, s. 54.
65
brahim Olgun, a.g.e. , s. 190-191.

31

atlmtr. Kendi kendini yetitirmek iin durmadan uramtr. Bylece

edebiyat, bu bilgileri sergilemek iin bir ara olarak kullanmtr.
5 Sarayla likileri
Trk devlet geleneinde saray devlettir. Devlet; kudret, lke dahilinde en
stn kuvvet ve emretme gcdr

66

. Yaygn kabule gre Trkler devleti bir

anlaya sahiptir ve devlet; kutsal saylmtr. Kiinin sarayla ilikileri de devletle

ilikileri anlamnda mtalaa edilmektedir. Bu husus Firdevs-i Rm iin de
geerlidir. Bugne kadar bilinen ve iddia edilen u ki: Firdevs, gayri snn
(Heteredoks) bir kimlik tamaktadr. Bu sebeple de Osmanl sarayna muhalif
olup, Safevlere daha yakndr ve hatta Celli isyanlarna bile katlm olup,
kendisine lm yeri olarak da ran semitir 67.
Bu

iddia

Firdevsnin

hayatnn

doru

anlalmasn zorlatrrken

unutulmasna da hakl gerekeler oluturmaktadr. Hlbuki eserleri dikkatlice

okunursa, bu iddialar dorulayacak kuvvetli deliller bulmann mmkn olmad
grlecektir. zellikle Ehl-i Beyte olan muhabbeti, Hac Bekt- Vel Vilyetnmesini yazmas, Barak Baba Risalesini tercme ve erh etmesi ona Alev
olduu isnadn yklemektedir. Esasnda ise bu durum yazarn hayatnn ve
zihniyet dnyasnn yalnzca bir boyutunu tekil etmektedir.
Orta ada, Douda ve Batda, monarilerde devlet; patrimonyal yapda
olup egemenlik gc, mlk ve tebaa, mutlak biimde hkmdar ailesine ait
saylrd ve yalnz onun ltuf ve inayetine erienler, toplumun en erefli ve zengin
tabakasn olutururdu. Hanedanlar arasnda rekabet ve stnlk yar, yalnz
muhteem saraylar, hizmetlilerde deil; ilim ve sanatn hmiliinde de kendini
gsterirdi.
Osmanl Devleti, Patrimonyal bir devletti. Patrimonyal devlette yksek
kltr, yalnz yksek saray kltr olarak var olmutur. Hkmdar saray ve
ekbir saraylar, toplumda eref ve itibrn, servet ve becerinin tek kayna ve
sna idi. Osmanl Devletinde en yksek mimar, sarayn mimar-bas, en iyi
66

Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, stanbul 1997, s. 106.

Firdevs-i Rmnin ran da ld yaygn ve yanl bir yargdr. Daha ok rakiplerinin eletirisi
ve ksmen gayr snni olarak bilinmesinin tabii sonucudur. Firdevsden sz eden hemen btn
eserler bu noktada hemfikirlerdir. Latf, Tezkire, s. 56, 57; l-i Knhl Ahbar, s. 142-144;
Beyan Tezkire, s. 213; Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, s. 105; Mehmet Sreyya,
Sicilli Osman, c.II, stanbul 1996, s. 536; M. Fuad Kprl, a.g.m. , s. 651; ehabettin Tekinda,
ah Kulu Baba Tekeli syan, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 3, yl 1967, s. 34.
67

32

kuyumcu, sarayn kuyumcu-bas ve en gzde air, padiahn ilgi ve ltfuna lyk

grlen Sultanu-uar idi. Bilgin ve sanatkr; hkmdarn prestijini, sarayn
nm u nn yceltmek iin gerekli geler saylrd. Bilgi ve sanatn koruyucusu
olan hkmdarn, hakem sfatn hakkyla yerine getirebilmesi iin kendisinin de,
ilim ve sanattan pay olmas gerekirdi. Osmanl devletinde her trl nimet ve
mertebe, yalnz ve yalnz hkmdardan kaynakland iin buna erimek isteyen
namzetler arasnda kyasya bir rekabet, bazen de haset ve entrika egemendi 68.
Trk devlet adamlar, her trl bilimsel faaliyeti desteklemi, bilim ve sanat
adamlarn tevik ve himaye etmilerdir. Bunun iindir ki btn bakentler hatta
sancak merkezleri bile bilim ve kltr merkezi haline gelmitir. Bu durum
Osmanl ehir merkezleri iin daha dorudur. ehzadeler ve Padiahlar, bilim ve
sanat adamlar ile i ie olmulardr. Medreseler, tekkeler, zviyeler alm,
sanatlara balar ve ihsanlar datlmtr. Bu politika, bir devlet gelenei
olarak srdrlmtr.
Osmanl

sultanlar belli

zamanlarda

topladklar ulema

ve

uar

meclislerinde hakem rol oynarlard. II. Murattan beri Sultanlarn, iirlerini

toplayan birer divan tertip edecek kadar airlik yetenei kazandklar
bilinmektedir. Hatta sanat ve bilim eserlerinin kalitesini ve sanatkrn hretini
ou kez hkmdar belirlerdi. Bir eserin makbul ve muteber olmas her eyden
nce sultann iltifatna bal idi. Sultn-ur seilmek, inam almak iin irin,
ilkin ura meclislerine arlmas, sultana bir kaside sunmas, takdir edilip baa
layk grlmesi gerekli idi

69

. Bu giriten sonra imdi bir sanat olan Firdevs-i

Rmnin, patron olan Osmanl Sultanlar ile ilikisine geebiliriz.

a- Firdevs-i Rmnin ehzde Korkut ile Olan likisi
Firdevs-i Rm, hayatnn nemli bir ksmn Osmanl saraylarna yakn
geirmitir. Sarayla olan ilikileri ehzade Korkutun Manisa valilii dneminde
balamtr. Firdevs, ehzade Korkutun hususi tarihisidir. Firdevs, Kutb-nme
adl eserinde ehzade Korkuttan ska sz etmektedir.
ehzade Korkutun (1470-1513) unvan Ebul hayr Muhammeddir. Sultan
II. Bayezitin sekiz olundan birisidir. Fatih Sultan Mehmetin lm zerine
stanbulda babasna vekleten on yedi gn padiah naiplii yapmtr. Amasya,
68
69

Halil nalck, air ve Patron, Ankara 2003, s. 9-16.

Halil nalck, a.g.e. , s. 9-11.

33

Saruhan, Antalya ve Hamid li sancak beyliklerinde de bulunmutur. ehzade

Korkut bir ynetici olmaktan ok bir bilgin ve bilginlerin koruyucusu idi. Saray
bir akademi gibi air ve bilginlerin alma ve toplant yeri haline gelmiti.
Eitimine byk babas Fatih Sultan Mehmet zel bir itina gstermiti. Tasavvuf,
fkh, kelam ve ahlaka dair eserleri, bir de divan vardr. ehzade Korkut ayrca
seyahati srasnda ktphanesini atlarla nakletmesiyle nldr 70.
Firdevs-i Rmnin sarayla ilk ilikisi ehzade Korkutla olan yaknl
sayesinde balamtr. Yazar nl eseri Kutb-nmesinde ehzade Korkuttan
Midilli adasnn fethini anlatrken yle sz etmektedir:
h Korkud bin Sultan Byezid
Gedi tahta dmeni old kadd
Tfliken buld kemliyle ceml
ems mhe yetrb naks u zevl
Devletile akl idp tlim-i hak
stedi fermn kla iklm-i hak
Vris-i Sultan Muhammeddr Emr
hdan evvel Padiehdi taht-gr
Cmle ehden ycedr baht anun
ehr-i Manisa durur taht anun71.
Firdevs-i Rmnin iirlerinden aka anlalyor ki; ah Korkut
Bayezitin oludur. Fatih Sultan Mehmet vefat edince daha ocukken, babasna
vekaleten tahta geirildi. Devleti akllca ynetti. ehzade Korkut Sultan
Muhammedin vrisidir. Babasndan nce padiah olmutur. Veklet dnemi
bitince Manisaya sancak beyi olarak tayin edilmitir.72 Geri Manisa onun iin
azdr. ah Korkut Osmanl sarayna namzet ve ahlarn hdr. Onun paas

70

smail Hmi Dnimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. II, stanbul 1967, s. 4; M. Tayyip
Gkbilgin, Korkut Md., .A. c. VIII, stanbul 1988, s. 856- 860; .Hakk Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c. II, Ankara 1983, s. 162.
71
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 71.
72
smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 162; Ylmaz ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, stanbul 1986,
s.132; Joseph Von Hammer, Osmanl Tarihi, (ev. M. Ata), c.I, stanbul 1997, s. 204.

34

skender, zamann skenderi gibidir. ah Korkutun benzeri ancak Muhammed

Sebktekindir 73.
Yazar devamnda, ben Firdevs, ahn nimetini yedim hakkn bilmeliyim, t
lnceye kadar onun hasmna kl almalym. Yediim tuz ekmein hakkn
bilip yoluna bam koymalym. T ki desinler, ah Korkutun kulu, yedii
ekmein hakkn bildi. Cnm sana kurban edem, yeter ki sen bki dur, t har
olunup sur alnana kadar. Demiyorum, bana gerekten can ba gerek, lakin; kl
eri, ok yolda gerek. Aslanlar gibi kahramana, halkma ba olmak gerektir
demektedir 74.
Mellif bir sre Manisada Sultan Korkutun saraynda yaamtr. H. 904
(1498) de Sleyman-nmenin 281. meclisine kadar olan blmn burada
tamamlamtr75.

Sultan

Korkutun

saraynda

yaarken

ktphanesinden

yararland da dnlebilir. ehzade Korkut hazin bir ekilde ldrlnce

Firdevs-i Rm stanbul ve Balkesire dnmtr.
b- Firdevs-i Rmnin Fatih Sultan Mehmet ile likisi
Firdevs-i Rmnin Sultan Fatihle balayan iliki ve irtibatn yine kendi
eserinden ve kendi dilinden takip edelim. Firdevs, Sleyman-nmenin yazl
hikayesini ve hmisi Mahmut Paa aracl ile Fatih Sultan Mehmetle
tanmasn kitabnda yle anlatmaktadr:
Sultan Muhammed Hn mbarek szleri ile Mahmut Paaya dedi ki:
Tevrih kitaplarndan grdm ki skender- Yunni ile Sleyman Aleyhisselam
ok saltanat ittikleri in ok miktarda kitap yazlmtr. Bu sebepten Sultan
Muhammed Gzi Sleyman-nmenin telfine hkm idicek, emri Sleymaniye
gereince, emrine itaat idp, nsha taleb ittim ki tevrih kitaplarnda ve kasas-
kebrde olan kssalardan ve hazine kitaplarndan istihra kldm76 diyerek
Sleyman-nmenin yazln Fatih Sultan Mehmetin emri ve istei ile yaptn
ve saray kitaplndan nsha talep ettiini beyan etmitir.

73

Yazar srekli eserlerinde Padiah II. Bayezidi Gazneli Mahmuda, kendisini de iri Firdevs-i
Tsye nisbet etmektedir. Gazneliler iin bak. Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi,
Ankara 1993, s. 35.
74
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 71-194.
75
brahim Olgun, a.g.e., s. 187.
76
Firdevs-i Rm, a.g.e., c. 32, s. 34.

35

Sleyman-nmeyi alt cilt halinde yazdktan sonra Sultan Muhammed

Han Gziye teslim ettim ho grp muradn nedir diyicek; Veysel Karn akna
bir zaviye inaa eyledim ona bir vakf dilerim dey ahd ittim. Kitap tamam olmak
himmet ide. Amm kitabn yedinci cildine ulanca, drl fendan (dnyadan)
drl bekya rhlet (ahirete g) eyledi... Bunun zerine Firdevs fakir dahi
tliin yar kalmadn bilp kitabn telfine megul olup, 99 cilt Sleyman-nme
nshasn beyaza karup, halvet halinde makm- uzlette mr har kitaplardan
ve nshalardan derleyp mensur ve manzum.

77

kitab tamamladm demektedir.

Kitab tamamladktan sonra Sultan Muhammed Han Gaziye teslim ettim, ho

karlad ve muradm sordu, diyerek Fatih Sultan Mehmetle olan irtibatn nakil
etmitir.
Sleyman-nmenin 81. cildinde ise Bu 99 mcelled Sleyman-nmeyi
tasnif etmemizin sebebi, 595 meclisi dstn telif edip, nesrini inci gibi mensur ve
manzum, ahsen hadislerle, szlerin en gzeli ile sylemesinin hikmeti, Sultan
Muhammed Han dneminde, Balkesirde eh-nme mtela klp, sfendiyar
kssasndan t Nuirevn- dilin meclisine kadar Fatihe, bir Sleyman-nme
yazmak istediini, Yunanl skender iin 24 mcelled skender-nme yazldn,
niin Hz Sleyman iin bir mcelled Sleyman-nme yazlmasn diyerek,
kendisinin teklifte bulunduunu ifade etmitir 78.
Yazar Sleyman-nmeyi ister padiahn iradesi ile isterse kendi istei ile
yazm olsun, yaz hayatna Fatih Sultan Mehmet devrinde balam ve padiahla
bizzat irtibat kurmutur. Fatih Sultan Mehmet vefat edip de, Sultan II. Bayezit
Han tahta geince Firdevs-i Rm sarayla olan ilikilerini kesintiye uratmadan
srdrmtr.
c- Firdevs-i Rmnin Sultan Bayezit Han ile ilikileri
Fatih Sultan Mehmet 4 Mays 1481 tarihinde vefat edince, lm on bir gn
ordu ve halktan gizlendi. Devlet adamlar iki ehzadeye haber ulatrarak
padiahlk iin stanbula davet ettiler. II.Bayezit Amasyadan stanbula gelene
kadar ehzade Korkut babasna vekaleten tahta oturdu. 21 Mays 1481 ylnda
Sultan II. Bayezit padiah olarak tahta geti. Sultan Bayezit tahta ktktan sonra
hazinelerinin kaplarn at. Zengin fakir herkese ltuf ve ihsanlarda bulundu
77
78

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 35.

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. 81, Fatih-Millet Ktphanesi, varak 26.

36

Beylerine kyler ve mezralar balad. Beyler, asker ve halknn hayat refah

iinde muntazam ve mkemmel oldu 79.
Sultan II. Bayezitin clsu zerine 1481 ylnda bu hkmdarn emir ve
istei zerine Sleyman-nmeyi yazmaya devam eden Firdevs, eserini bundan
sonra sz edilen padiaha ithaf etmitir. Kaynaklarda Sleyman-nmenin cilt
says ve padiaha sunuluu konusunda farkl rivayetler vardr. Bu farkllk daha
ok Sleyman-nmenin toplam ka cilt olduu hususundaki tartmadan
kmaktadr. Halbuki Hayt- Memat risalesinde yazarn bu risaleyi yazd
srada eserinin 82. czn tamamladn belirtmesi eski iddialar geersiz
klmaktadr.
Firdevs-i Rm, 360 ciltlik bu hacimli eserini Sultan II. Bayezite sununca
padiah bu kadar byk bir eserden bu denli laf kalabalndan sklm, kendisi
ya da grevlendirdikleri kiiler iinden 80 cildini seerek geriye kalanlarn iade
etmemi bir rivayete gre de yakmtr.80 Firdevs bu hakszlk ya da yanllk
karsnda krlm ve hatta bir mddet padiaha ksmtr. Bursal Mehmet Tahir
ise Sleyman-nmenin iade edilmemesini hibir zaman eksik olmayan
rakiplerinin kskanlk ve ikayetlerine balyor ve mellifin bekledii ilgi ve
takdiri grmemesinden dolay mteessir olduunu sylyor

81

. Kendisi ise bu

hikyeyi yle aktarmaktadr:

Akbet

merhm

Sultan

Bayezid

Han

bu

kitabtan

hbir

olup

Kostantiniyyeye getrtp, yazdrp 82 cilt kitb hazine-yi mireye teslim olundu.

Amm 81. cild kitap taksrinden teslim olunmad. Akbet zelzele ve fetert velvele
oldu ecilden dergha varulmayup pdiaha Allah mrn verdi rahmeten
vsia... devamnda ise ayn konuyu nazm halinde yle ifade etmektedir:
Byezid Han eyledi drl fendan ol sefer
Rahmete irdi idp drl bekda ol makarr
Tutuben ysin okudum ruhu iin yasnn
ttim h hirinde melek yerde beer 82.

79

Tursun Bey, Tarih-i Ebul Feth, (Haz. Ahmet Tezbaar), stanbul tarihsiz, s. 160-168;
Mneccimba Ahmed Dede, Sahifl- Ahbar fi Vekyil Asar, (Ter. smail Ernsal), stanbul
1979, s. 405-415.
80
Katip elebi, Kef ez Znun, c.II, stanbul 1942, s. 1026.
81
Bursal Mehmed Tahir, Uzun Firdevs, s. 37.
82
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. 32, s. 47.

37

II. Bayezite olan ksknln bu ekilde zetliyorsa da mellifin

krgnl ksa srmtr. Sleyman-nmeyi yazmakta nce tereddt etmi ve
madd imkanszlklar ekmi ama sonra yazmaya devam etmitir. Yalnzca
Sleymn-nme nshalarnn tamamnn teslim edilmemesine tepki gstermitir.
Sleyman-nmenin teslimi ncesinde ve sonrasnda da sarayla ilikilerini iyi
seviyede devam ettirmitir.
II. Bayezit, babasnn zamannda stanbulda balayan ilmi faaliyetleri
tevik etmi, lim, ir ve edipleri himaye ederek onlara muayyen tahsisatlar
vermi ve bu suretle stanbulu slam leminin ilim merkezi haline getirmitir.
Kendisi de ir olan ve Adli mahlasyla Trke ve Farsa iirler yazan padiah,
tarihe de zel bir ilgi gstermitir. Trk tarihilii onun dneminde yeni bir r
kazanmtr .83 II.Bayezit devrinde tarih yazmnn devlet eliyle tevik edildiini
gsteren nemli kaytlar vardr. rnein, II.Bayezit dnemine ait 906/1501 tarihli
Ahkam defterinde Zilhicce ortalar 960da (1533) hkm 360, Manastr kadsna
babas Ali elebinin telf ettii Tarih- l-i Osman adl kitabn gndermesi
istenmitir 84.
II. Bayezit devrine ait bir inmat defterinde Firdevs-i Rmnin saraydan
ald inaamat miktar, tarihi ve ne surette verildii beyan edilmektedir. 85 Buna
gre:
Tasadduk be mezkurin fi 20 cem II,
Firdevs, ir mellifi

sene 912
Ktib-i irn Cemat-i mahere horan

Sleyman-nme
-nam Firdevs, mellif-i Sleyman-nme
Nakdiye 3000

2000
fi 9 minhu (zilkade 912
cme
Benek-i Bursa

nm be-mezkurin, fi 26 minh

(Reb, II Sene 913)

Firdevs, air

Cme

Nakdiye 3000

Benek-i Bursa Sevb

83

. Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 247.

lhan ahin-Feridun Emecen, II. Bayezid Dnemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkam Defteri, TDA
Vakf, stanbul 1994 , s. 38.
85
smail Ernsal, II. Bayezit Devrine Ait Bir namt Defteri, Tarih Enstits Dergisi, stanbul
1981, s. 314-339.
84

38

nam be-mezkurin,

fi 8 evval sene 914

Firdevs, ir

Cme

Nakdiye 3000

Benek-i Bursa Sevb

Tasadduk be-mezkurin fi 28 minhu (Cem. II, 915)

Firdevs, mellif-i Sleyman-nme, be marifeti ser hzin
Nakdiye 3000

Cme
Benek

Tetimme fi 23 minhu

(evval 917)

Firdevs, air be-marifet-i ser hzin

Nakdiye 3000

Cme

mirahori an kadafei mzehheb-i benek-i Bursa, sevb

nam be mezkurin, fi 26 minhu

(Receb II, Sene 913)

nmat kaytlarndan aka anlalyor ki; Firdevs-i Rm 1506-1511

yllar arasnda hazineden dzenli olarak denek almtr. der-cemti msaherehoran ifadesi bunun ak bir delilidir. Hazineden ald inamlar ve ihsanlar
nakdiye olduu gibi cme kaydyla elbise, kuma da olabiliyordu. Genellikle
bayramlarda kuma ve elbise veriliyordu. Geimini saraydan dzenli olarak
salayanlara inam verilirdi. Genelde ulem snfndan olanlara verilen balara
tasadduk denilirdi. Cme ismi kuma eitleri iin bir kant kabul edilirdi. Benek,
bir not ta Bursann altnl kadifesi olarak zikredilir, herhalde ok deerli bir ipekli
olmaldr

86

. Cmekiyye, Osmanl hukukunda devlet hazinesinden veya bir vakfn

gelirinden genellikle aylk eklinde verilen maa ve tahsisat manasnda

kullanlmtr 87.
Yukardaki belge, yazarmzn saraydan hem nakit para hem de ipekli elbise
ve hatta bayramlarda bayramlk hediyeler bile aldn bariz bir ekilde
gstermitir. Bu sebeple mellifin, padiaha kzp lkeyi terk etmesi sz konusu
deildir. Mellif geri Sleyman-nmenin kendisine teslim edilmemesinden
mteessir olmutur. Ancak lim ve irleri seven, koruyan Sultan II. Bayezitle
srekli iliki iinde olmu bazen sitem etmi, serzenite bulunmusa da Sultan

86
87

Halil nalck, a.g.e. , s. 75-77; smail Ernsal, a.g.e., s. 305-339.

Ahmet Akgndz, Cmekiyye Md, DA., c. VII, stanbul 1993, s. 45-46.

39

Kutbul-aktb, kendisini de sultann iri olarak grmtr. Hemen btn

eserlerinde Sultan Bayezitden vglerle sz etmitir:
eyhimzdr eyhi Firdevsi mrd
Geri olduk ir-i Hn Byezd
Kutb- lem kimdr an diyelm
Medhi ire ehd ekker yiyelm
Bu zemnn kutbun anla cedd
h Sultn l-i Osman Byezd 88.
Sleyman-nmenin 82.cildini hazineye teslim ettikten sonra 81 cildin
ksaltlarak teslim edilmesi, Firdevs-i Rmnin bir sre saraydan uzak kalmasna
neden olmu, ama Yavuz Sultan Selim dneminde sarayla ilikileri yeniden
dzelmi ve devam etmitir.
d- Firdevs-i Rmnin Yavuz Sultan Selim ile ilikileri
Sultan Bayezitin vefat Firdevs-i Rmyi ekonomik ynden skntya
sokmutur. nk inmat kaytlarndan anlalyor ki 1511 tarihi itibariyle
kendisine saraydan hi deme yaplmamtr. Dorudan geimini patrondan
(padiah) temin eden Firdevs iin bu zor bir durumdu. stelik mellifin kitap ve
ktiplik harcamalar da hayli fazlayd. Fatih Sultan Mehmet devrinde, Veysel
Karni akna bir vakf kurma giriiminde bulunmusa da, bundan da bir sonu
alamamt. Kendisi bu fakirlik hlini Sleyman-nmesinde yle rivayet
etmitir: Bundan sonra Tefsiri Kebirde olan Sleyman kssasndan yedi cild
kitab telif itmek istedim ancak kitaba verilecek bir kuruum dahi kalmad iin
drt cild temm edebildim, beinci cildi yazmaya iktidrm olmayup, kitba
verilecek habbe dahi kalmayup, tlii yri klmayup, zikr iderem:
Ah ki tl yr klmaz baht yr elden gider
Dest grim olmazsa ol nigr elden gider
ah tmr itmezse bende bimre kalser
zz-i devlet mr-i shhat t ki var el fikdar

88

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 8-26.

40

diyerek iinde bulunduu psikolojik ve ekonomik sknty ifade ettikten sonra,

kalan cildleri yazmaya mecalim kalmad iin drt cild tecnisiyyt ve bu 81.
cild Sleyman-nmeyi beyaza karup devletl sultanmn hk-i pyi erefine
mracaat ettim 89 demitir.
Yazarmz eserlerini padiah Yavuz Sultan Selime sunarak saray ve
padiahla irtibatn tekrar kurmutur. Sleyman-nmenin yazl sebebini
aklarken Sleyman-nmenin 22a blmnde Selim ah Zll-i Yezdn l-i
Osmn nesl-i Ouz Hn ifadesiyle hem sultan vm hem de klasik Osmanl
geleneine bal kalarak Yavuz Sultan Selimi Ouz Han nesline balamtr.
Firdevs-i Rmnin Yavuz Sultan Selim ile ilikisi Firdevs iin ok anlaml
ve nemlidir. nk Firdevsnin Yavuz Sultan Selim gibi bir padiahla ilikileri
sabit ve kesin olunca yazara yneltilen Heteredoks iddias bir ekilde bertaraf
edilmi olmaktadr. Ayrca mellifin Sultan II. Bayezite kserek rana gittii ve
orada ld iddias da aslsz kalmaktadr.
Zira Firdevs-i Rmnin 1512 ylnda stanbulda olduu, saraya yakn
olduu kendi ifadeleriyle kesinlik ve netlik kazanmtr. stelik de Sleymannmeyi yazmaya devam ettiini, Allah msaade ederse tamamlayacan ilave
etmitir:
Padiahn olursa himmeti var imdi hr ola bu kitb
Sz tamam vallah lem bissevb90.
Sleyman-nmenin 405.meclisinin zikrinde Ed-du-y padiah esselam
elmisl Ebulhayrt vel- hasent mrebbil gureba bildl- lema es sultan ibns
Sultan Selim Han etullahu mrh... Sleyman nmenin telifini bir dil ve
kmil padiahn devam- devletinde 81. cildin tamamlanmasn myesser itti.
Yavuz Sultan Selimin inam ve inyetiyle Anadolu vilyetinde Karaside, ehr-i
Balkesirde ikamet edib halvet halinde, makm- uzlette, huzr-i kalb ile teskn
olup bu kitbn telfine alyorum mdden ki temam ide... t ki bu kitab
Sleyman-nme lemde ydigr kalup trhi rzgar olup, Sultan Selm

89
90

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, Ali Emir, nr: 317, c. 82, s. 160-182.

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. VIII, Ali Emir, s. 23-25.

41

mtlasyla dim merref ve ltf mlahazasyla mevkf ve muvaffak ola

(Amin)91.
Firdevs-i Rmnin ifadelerinden anlyoruz ki, yazar Osmanl sarayna
sdk ve Yavuz Sultan Selime baldr. Alevler konusunda tutumu belli olan
padiah iin yapt bu samimi duas, bunun en ak kantdr. Padiahtan ald
balar ve ihsanlar sayesinde, Anadoluda, Balkesir vilyetinde uzlette
olduunu, Sleyman-nmeyi selim bir kalple yazmaya devam ettiini ve
tamamlamak istediini ifade etmitir. Padiah iin yazd aadaki kaside
Firdevsnin irliine ve Osmanl Sultanna ballna en gl delildir 92.
6 Firdevs-i Rmnin Son Yllar ve Vefat
XV. yzyln ikinci yarsnda XVI. yzyln banda yaayan Firdevs-i
Rm, ada yazarlar arasnda farkl bir zellie sahipti. Yazarn hayat ve
eserleri gibi lm tarihi ve lm yeri de tartmaldr. Tarihimizin ok boyutlu
bir yazar olmas, ok isim ve mahlas kullanmas, dolayl ynden siyasetin iinde
bulunmas ve kendisi hakkndaki elikili rivayetler, onun hayatnn son yllar
hakknda bilgi toplamamz zorlatrmaktadr. Firdevsnin hayatnn teferruatna
dair, kendi yazdklarnn dnda fazlaca bilgiye sahip deiliz. ada olup da
ondan ya da eserlerinden sz eden hemen hibir kimse yoktur. Yazardan
eserlerinde ksa da olsa bahsedenler daha ok tezkire sahipleridir. zellikle Latf,
Beyn ve Hasan elebi bunlar arasnda zikredilebilir.
Ne var ki ad geen bu kiiler muhtemelen Firdevs-i Rmnin eserlerinin
tamamn grme imkan bulamadlar. zellikle Latf tezkiresinde, nakledilen
91
92

Firdevs-i Rm, a.g.e., c. 81, vr. 22a.

Firdevs-i Rum Sleyman-nme, c. 82, s. 182.
Kaside Der-Tarifi Padiah- Etaullah
Baht ve devlet izzetiyle amse mti
Dergahn mihr ile mh itti penahnda refi
Halk ider kr sipsi ger sair u ger kebir
Sevk idb methini syler ger erifu ger vadi
Hem ikakndr hsude ho azb ile feci
Zulmn kahrn sevadndan oluptur giceler
Oldu kapnda sdet baht ile ah deri
Her ne yere azm idersin feth ve devletle rehberin
Her ne yerde olsan mukim devlet ola anda tebi
Her nerde ems kim muhalif ola itaat etmeye
Pes gerek ihlasla klam dua ki tasdi
Dergahn Firdevsiye Firdevsi la olal
Dil diler ide tavaf amma ki arh olur mani
zzi ikbl ve saadet birle bki ola eh
Baht ve devlet birle ol adl emn veleh daci

42

padiah II.Bayezitin Firdevsye ait Sleyman-nmenin 360 cildin 80 cildi hari

yaktrdn ve buna kzan Firdevsinin gcenerek Firdevs-i Tsyi takliden,
padiah hicvedip rana kat ve orada ld iddias hemen btn Osmanl
mellifleri tarafndan tekrarlanm ve kabul grmtr. zellikle Gelibolulu
Mustafa lnin, Firdevsinin airliini ve eserlerini ok ar bir dille eletirmesi
bir nevi Firdevsinin mahkum edilmesine sebep olmu det onu unutulmaya, yok
olmaya terk etmitir. in en tuhaf taraf da Ktip elebinin tutumudur, ahnme-i Firdevs-i Tavil, Rm irlerindendir, 360 ciltlik Trke bir kitap yazd ve
Sultan Bayezid Hna arz etti. Padiah onun iinden bir blmn seti ve
kalanlarn yaktrd. Yazar Firdevs buna zld, Bild- Rum-u terk etti ve
Horasana gitti. Trk tezkire sahipleri bunun ahididir. diyerek uara
tezkirelerindeki bilgiyi aynen kullanm ve Firdevs-i Rmnin eserlerinden
hibirinin ismini kymetli eserine almamtr93. Mehmet Sreyya Sicilli
Osmnsinde

94

ayn bilgiyi kullanm, emseddin Smi, Kmusul lmnda

ayn bilgiyi tekrar etmitir 95.Yalnzca Osmanl Mellifleri yazar Bursal Mehmed
Tahir yazarn ismine ve eserlerine dikkat ekerek konuyu biraz daha fazla ciddiye
almtr 96.
Firdevs-i Rmye ilikin ilk ciddi almay yapan Fuat Kprl ise
eserlerinin bilinenlerini aktarm hayat hakknda aydnlatc bilgilere ulamtr.
Ne var ki byk tarihi de Firdevs-i Rmnin btn eserlerini grme imkan
bulamad iin Firdevsnin dou lkelerine gittii ve orada ld tezini ciddiye
alm ama Latfnin rivayetine de pheyle yaklamtr. Yalnzca II. Bayezitin
saltanatnn son yllarnda lkeyi terk ettii kanaatine ulamtr

97

. Firdevsnin

hayat hakknda en salkl tesbiti ise Nil Tuman yapmaktadr. Tumana gre
Firdevs Sleyman-nmeyi Sultan Fatihin istei ile yazmaya balam ve
I.Selim zamannda tamamlamtr. rana gidiini ise sadece bir iddia olarak
kabul etmitir 98.

93

Ktip elebi, a.g.e. s. XXIII.

Mehmet Sreyya, Sicilli Osmn, c. II, stanbul 1996, s. 537.
95
emsed-din Smi, Kmusul lm. c. V, Ankara 1996, s. 3386.
96
Bursal Mehmed Tahir, a.g.e., s. 105-107.
97
M. Fuad Kprl, a.g.m., s. 691.
98
Nail Tuman, Tuhfe-i Nil, M.E.Yaymlar Dairesi , Ktp. nr. 870, c.II, yl 1949 s. 763. M. Orhan
Bayrak ise Osmanl Tarihi Yazarlar adl eserinde (stanbul 2002, s. 150-151) Firdevs-i Rmnin
Kanuni iin bir hicviye yazdn ve 1508 ylnda Horasanda ldn yazarak konuya ne kadar
uzak olduunu gstermitir.
94

43

Halbuki Firdevs-i Rmnin eserleri, zellikle Sleyman-nme dikkatli bir

ekilde okunursa yukardaki rivayetlerin ok zayf olduu ortaya kmaktadr.
Mellifin stanbulda kaleme ald Hayat ve Memat adl eserinin nsznde
81. cz tamamladn belirtmesi, 82.cze de Yavuz Sultan Selime dua ve vg
ile balamas onun 1512 ylnda stanbulda olduunun ak delilidir. Dolaysyla
II.Bayezite kserek lkeyi terk etmesi vki deildir. stelik manzum, mensur
eserleri arasnda krgnln ifade eden satrlara rastlanmsa da hiciv tr bir
cmle grlememitir.
Hatta Sultann Sleyman-nmeyi geri evirme ihtimaline kar ihtiyatl bir
tavr da taknmtr

99

. Sleyman-nmenin eksiklerinin olabileceini ifade eden

yazar eserinin kabulne istekli olduunu, eseri reddedilirse de zlmeyeceini

beyan etmitir. Geri kitab kendisine eksik iade edilince zlm ve tepkisini
gizlememitir:
Byezd Hn eyledi darl fendan ol sefer
Rahmete irdi idp drl bekda olmakar
Tutuben ysin okudum ruh iin yasnn
tdim h hirinde melek yerde beer.100
Frdevs, h edip inlemi, hatta padiahn ruhuna yasin okumu ama hiciv
tr bir beyt kaleme almamtr. Buradan anlalan u ki mellif II. Bayezite
ksp de lkesini terk etmemitir. Ancak kendisi deiik vesilelerle Anadoluyu
gezdiini, hatta Tebrize gidip geldiini ifade etmitir.101 Belki onun Tebriz
seyhati oraya kat eklinde anlalp yorumlanm da olabilir.
II. Bayezitin lmyle maddi sknt ekip zelil olduunu sylemise de
Yavuz Sultan Selimin padiah olmas ile baht yeniden almtr. Yine kendisi
Sleyman-nmesinde gelimeleri yle rivayet etmitir:
... bn Sultan Selim Han etallhu gayrehu bu 99 mcelled kitab
Sleyman-nmenin telifini bir dil ve kmil padiahn devam- devletinde
81.cildinin tamamlanmasn myesser itti. Bu 495.meclisin 405.meclisini bir
fazilet sahibi ve akll, gnl ehli, Selim hinin iktidar altnda tasnif etmek

99

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 286.

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. 42 , s. 34.
101
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, c. VIII, 402. meclis.

100

44

mukadder etti. Bundan sonra inaallah teala Hakdan inyet, kutb-el aktbdan
hidyet zemneden genilik, ecelden mhlet bulursam, tende shhat, canda raht
dilde marifet grrsem, bu kitb- Sleyman-nmenin 82. cildinin dahi Zll-i
Yezdnn nesl-i Ouzhann l-i Osmnn Sultan bn Sultnn, Sleymanzzemnn skender-i Devrn- Eyym- Devletinde Anadolu vilayetinde liv-i
Karaside ehr-i Balkesir de ikamet edip, halvet ve makam- uzlette, huzr kalb
ile selim olup bu kitbn telifne alacam, mddir ki temm idelm, t ki bu
kitab- Sleyman-nme lemde ydigar kalup, trh-i rzigr olup Sultan bni
Sultan Selimin (Allah mrn uzatsn) erifi mutlasyla dima merref ve lutf
mlhazasyla mevkf ve muvaffak ola. Amn. Yrabbel lemn102.
Firdevs-i Rmden yaptmz alntdan aka anlalyor ki:
Yazar, Yavuz Sultan Selim zamannda, en azndan iktidarnn ilk yllarnda
(1512-1513) Anadoluda Balkesirde uzlet halinde yaam ve Sleyman-nmeyi
yazmaya devam etmitir.
99 cilt olarak tasarlad Sleyman-nmenin 81. cildini tamamlam, 82.
cildi yazmaya devam etmitir. Ecel mhlet verirse onu da tamamlayacaktr.
lm tarihi olarak btn kaynaklar 1512 yln kabul etmilerdir, ama bu
tarihin doru olma ihtimali phelidir. imdilik kesin bir tarih vermek mmkn
grnmemektedir.
Firdevs-i Rmnin yazd, Latfnin naklettii, Gelibolulu Mustafa l-i
ve Bursal Mehmed Tahir tarafndan tekrarlanan, Firdevsnin airliine rnek
tekil eden nefis mersiyesinde yaanacak yeri, air yle tasvir etmi ve sanki
kendisi iin lm yeri olarak oray vasiyet etmitir:
Gel ey vz iit szn hakmin
Eer kim var ise tab- selmin
Dilersen vaz edesin bir imret
Eer ky-u eer ehr vilyet
Gerek seyr eyleyesin yeryznde

102

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, Ali Emir, nr: 17.

45

Yryesin ycesinde dznde

Bulasn bir yeri kim ola l
imalinden yana ola cibli
Ak ola vel garb hevs
n sahr v da ola vers
De bir ulu su garb yanna
Vire enfs ol araya tervh
gende souk olmaya its
Pek ss olmaya yazn hevs
Dahi tz iriir ola nebt
Dnp tz gemeye hem hzravat
Bu resme yerde yapsan menzil dr
Kapus arka ola didi mimar
Binann ki ola kapusu ark
Gne dosa der iine avk
Buhr- arzdan olan kdret
Gne grse gider niteki zulmet
u yere ki gne klmaz siryet
Zarardr eyleme anda ikmet103.
lm yeri konusuna gelince, mellif rana gitmediine gre lm yerinin
ran, Horasan ya da herhangi bir dou lkesinin olmas mmkn deildir. Kendi
ifadesine gre 1512 ylnda Balkesir de uzlette yayordu. lm yeri olarak
Balkesirin kabul edilmesi daha makul grnmektedir. Ama kesin bir yer
sylemek imdilik mmkn deildir. Edincikli 83 yandaki deerli aratrmac
yazar Mehmet F. Aytekinle bu mersiye zerine yaptmz sohbette, Aytekin,
tasvir edilen yerin Edincik olduunu, Firdevsnin mersiyesinde coraf olarak ve
blgenin iklimiyle ilgili verdii bilgilerin Edincike ait olduunu sylemitir.
103

Latf, a.g.e. , s. 80.

46

airin blge corafyas ile ilgili verdii bilgiler yledir: Edincikin kuzey
kesiminde dalar var, Marmara denizine ok yakn ve n denize ak, hemen
batsnda bir akarsu var, sandalla nehirden denize ulalabilir. Ilman iklim
nedeniyle kn souk yazn scak deildir. Her trl bitki kolaylkla yetiebilir ve
insanlar rahata yaayabilirler.
Mehmet F.Aytekin, yazarmzn tasvir ettii blgenin kesinlikle Edincik
olduunu, bu blgenin Dergah blgesi olarak bilindiini, blgedeki dan Hzr
lyas adyla anldn, Dergah blgesine giden yolun da bugn Firdevs sokak
adn tadn beyan etmilerdir

104

. Firdevsnin mersiyesinde verilen bilgiler,

tarihimizin lm yerinin Edincik olma ihtimalini glendirmektedir.

104

Mehmet F. Aytekin, a.g.e. s. 12.

47

B- FRDEVS- RMNN ESERLER

Trk tarih ve edebiyatnn en retken yazarlarndan biri olan Firdevs-i
Rm, Mnazar-i Seyf- Kalem adl eserinde, kendi eserlerinden sz ederken;
Baz ukeldan, zrefdan, uardan, hfi deildir ki, Sleyman-nmenin
musannifi bunun emsli yetmi iki rislenin mellifi Firdevs-i dfi hkir-u fkir
ve nuhfe bu risle-i rakkama geturp tahrir idp mensr manzum kaleme
geturp takrir idp eydr kim eer i kim bu sanuatn fdllarndan ve bu fennn
kmillerinden kim nazm ve nesir iinde ferdi sri dirler.105 demektedir.
Mellif, kendi eserlerini tantt bu giri yazsnda; sanat, air ve
hekimlerin eserlerini tand kanaatindedir. Sleyman-nmenin musannifi; bu
kitap emsali yetmi iki risalenin mellifi manzum ve mensur zarif eserler kaleme
alm, kendisi de sanatn ve fennin kamillerinden birisi olmutur.
Yazar, eserlerinin (rislelerinin) saysn kendi eserinde, yetmi iki olarak
vermitir. Bunun emsali derken galiba Mnazara-i Seyf- Kalem adl eserini
kastetmitir. Ancak, bu yetmi iki eserinin tam bir listesini vermemitir. stelik
yetmi iki risalenin musannifi (derleyicisi), risleleri arasna Sleyman-nmeyi
dhil etmemitir. Hi phesiz yazarn yetmi iki ciltten oluan mstakil eseri
yoktur. Geri 99 cilt olarak plnlad Sleyman-nmenin 82. cildini yazdn
sylemitir; ama verdii liste iinde Sleyman-nmenin kayd yok, onu, bir btn
olarak ayr mtala ediyor olmaldr.
Bizzat kendisi Sleyman-nmenin musannifidir eydr kim hicreti
Nebevinin (sa) 908. ylnda Vilyeti Kareside ehr-i Balkesirde halvet halinde
makm- uzletde oturmutum. 366 mcellid Sleyman-nmenin 287. cildini
kaleme geturp bitirmidim. hn devam- devletine du, eyym- rifatine sen
klup bir nice mcellid kitb dahi envndan telif ittimse;
Hadkatl Hakyk
Firset-nme
Satran-nme-i Kebr
Tecns- Sleyman
Belks-nme
105

Firdevs-i Rm, Mnazara-i Seyf Kalem, stanbul B.B. Ktp. nr. 355, s. 4-5.

48

Musallah-nme
Tli-i Mevld-i Kebir
Kutb-nme... misali dahi baz Farsadan tercme klup ve bzn dahi sir
kitaplardan istihra klup, Hadis-i Ahsen emlah kelm birle mensr ve manzm
tasnf klup syledimse bundan sonra bu Mnzara-i Seyfu Kalem hadisi
muhtarla beytler ve iirlerle telf ve tasnif eyledim kaleme dkmee geturp
bitirdim tuhfetl- hdi dergah- lya getrdm.106 demektedir.
Firdevs-i Rm bu paragrafta ise, Sleyman-nme dhil kitaplarnn
listesini verirken on bir tane kitabnn adn saymtr. Ancak baka eserlerinin
satr aralarnda telif, tercme ve istihralarnn isimlerini de vermitir. Buna
ramen

bugn

hl

eserlerinin

tam

bir

dkmn

vermek

mmkn

olamamaktadr. nk, kendisinin zikrettii eserlerinin birka tanesinin bir

nshas bile bulunamamtr. Baz kitaplarnn ise ift isim tamas eserlerinin
saymn zorlatrmaktadr. Kimi eserleri de Sleyman-nme iinde bir fasl m
yoksa mstakil bir eser mi olduu henz belli deildir. Bir dier nemli mesele de
yazarn ismi konusudur. Kitaplarn bir ksm ktphanelerde lyas b. Hzr adna
kayt edilmitir. lyas b. Hzr, Firdevs-i Rm olabilecei gibi, bir baka lyas b.
Hzrn eserlerinin Firdevs-i Rmiye aitmi gibi gsterilme tehlikesi de
mevcuttur 107. Genellikle Osmanllarda, btn byk air ve yazarlarn mahlaslar
ve isimleri bu ekilde kullanlmtr. Bu durum da bir ekilde isim karklklarna
sebep olmutur. Btn bu eksikliklere ve engellere ramen eserlerinin genel bir
dkmn yaparak, ksaca tantmaya alacaz.
Firdevs-i Rmnin tarihiliini aklarken eseri zerinde daha ayrntl
bir ekilde durulacaktr. Bu eserleri, Sleyman-nme (42. cilt); Velyet-nme-i
Hac-Bekt- Vel ve Kutb-nme adl kitaplardr. Asl alma alanmz da zaten
mellifin bu nemli eseridir.
Yazarmzn eserlerini tantrken yine ncelikle kendi eserlerine mracaat
edilecek ve dncelerine yer verilecektir. Hangi kitaplar nerede, ne zaman yazd
ya da tercme etti, eserlerini kimlere sundu veya ithaf etti, kaleme ald eserleri
106

Firdevs-i Rm, a. g. e. , s. 5.
Fuad Kprl, a.g.m. s. 659; sim karmasna rnek olmas asndanHayat-u Memat veya
Hayat-nme isimli eseri Firdevs Orhan bin Kenek adna, Sleymaniye Ktp. Hac Mahmut Efendi,
nr. 2337 de kaytl, ayn eserin bir baka nshas ise, Firdevs Osman adna Beikta Yahya Efendi
nr. 42150 de kaytldr. Grlyor ki hem yazar hem de eseri ift isim tamaktadr.
107

49

hangileridir? Hangi kitaplar zerinde bugne kadar almalar yapld? nshalar

bulunamayan eserleri hangileridir? Btn bu sorulara almamzda cevap
bulmaya alacaz.
Firdevs-i Rmnin phesiz en mehur eseri Sleyman-nme adl
almasdr. slm dnem Trk tarih ve edebiyatnda Sleyman-nme yazmak
bir gelenektir. nk, Kuran- Kerimde peygamber kssalar ahsenl kasas108
(en gzel hikayeler) olarak adlandrlm ve Hz.Yusuf, Hz. Msa ve Hz.
Sleymann hayatlar t vesilesi olarak hikaye edilmitir. Bu durum
edebiyatmzda peygamber kssalarnn domasna yol amtr. Hz. Sleymann
hayat ve kssalar etrafnda oluan ok sayda Sleyman - nme yazlmtr.
Osmanllar dneminde yazlan birka tane Sleyman - nme yi rnek olarak
verebiliriz. Serezli Sdnin, Sleyman-nmesi, Bihit- Ramazann Sleymannmesi, Hamdnin Kitb- Sleymaniyesi, emseddin Sivsnin Sleymannmesi gibi109.
1- Sleyman-nme-i Kebr
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme muhtasarnda Sleyman-nme kitabnn
hikayesini yle nakletmitir: Yldrm Bayezid Hana Mevln Ahmed gelip
tevrihden eline geen miktar cem idp, skender-nme sretine getirp gzel sz
ve beyitlerle sslemitir. yle kim ol miktar szde medh-i mukadder uygun
deildir, 360 mcelled kitab yazmak onun gcnn snrlarn at, bu kadar ok
yazmaktan ekindi ve zet yoluna bavurdu ki esma-i hsna adedince 99 cilde
temam eyle denilmiti. Mevlana dahi 120 cilde ancak tamam idelm deyp bam
gzm stne dedi ancak yazamad. Buna karlk bu hakr-i n-sevb Firdevs,
taht- Kostantiniyyede balayp altm sekiz cildini temam eyledmdemektedir.
Mellif devamla daha evvel II.Muratn Ahmed, eyh, eyholu ve Ahmed
Diye teklif ettii halde byle bir eser yazamadklarn ilve etmitir. Yalnzca
meclisde bulunan Serezli Sdi 3500 beyitlik bir Sleyman-nme yazabilmi ki, bu

108

Kuran, Yusuf Suresi, 3. ayet.

A. Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1984, s. 122; Necla Pekolcay-Seluk Eraydn,
slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevilere Giri, stanbul 2000, s.130-131; Asuman Akay,
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme (44.cilt), Metin ve Fiiller zerine Bir nceleme (Yaynlanmam
Doktora Tezi), stanbul niversitesi 1990.
109

50

benim eserim yannda denizden bir damla hkmnde idi. diyerek, Sadnin
eserini kmsemekte ve kendi eserini vmektedir 110.
Sleyman-nmenin Ali Emrde kaytl bir nshasnda ayn konuda:
Bu 99 mcelled kitb- Sleyman-nmenin telifini bir dil ve kmil
padiahn devam- devletinde 81. cildi tamamlamay myesser itti. Bu 495.
meclisin 405. meclisini bir fdl ve kil ehl-i dil ehin hn eyym- rifatinde
tasnf itmeklik mukadder itdi...111 demektedir.
Sleyman-nmenin telifine krk yldr alub 360 cild itmek sevdasyla
ne kadar kim gayret-i istimali kitblar varsa onlar cmle iine alrm, sz uzun
oldu sebebden kimesnenin tibr yokdur. Kitap yazmaktan murd oldur kim
leme yaylup okunup dinlene bu kaan ola kim kii 360 pre kitb yazup yahut
yazdurup idine112 diyerek yaz yazma amacn aklamtr.
Ancak bu kadar almaya insan mrnn yetmeyeceini de dnerek
kelimelerin gereklisini istihra idip derlemeye balam, erkn- devlet, erbb-
himmedden ald destekle yazmaya devam etmitir.
Sleyman-nmenin Konusu ve Nshalar
Sleyman-nme, Sleyman peygamber ve evresinde gelimi btn din
hikye ve rivayetleri bir araya toplayan, ayn zamanda tarih, felsefe, hikmet,
hendese, geometri, astronomi, tp ve ahlka ait pek ok bilgiyi de beraberinde
sunan ansiklopedik mahiyette bir eserdir. Eser manzum ve mensur olarak
oluturulmutur. Eserin hemen hemen bete birini oluturan manzum blmler
zaman zaman mensur blmlerin bir zeti mahiyetindeyken, kimi zaman da
konunun devamn salamaktadr.
Sleyman-nme bir btn olarak incelendiinde, eserin olduka sade bir
dille yazlm olduu kolayca fark edilebilir. Ancak n ve son szlerde mellifin
dilinde hissedilir bir arlk gze arpmaktadr. Arapa, Farsa terkipler daha fazla
olmak zere Dede Korkudun eserine yakn bir syleyi tespit edilmektedir. Her
ne kadar Melihden aruz okuyarak iire heves ettiini sylese de, nesirde
nazmdan ok daha baarldr. Mellif zellikle tasvirler srasnda kafiyeli bir
nesir kullanmtr.
110

Firdevs-i Rm, Sleymannme Muhtasar, Milli Ktp. A. 1839, s. 10.

Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, Ali Emr, nr. 317, s. 28.
112
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, Ali Emir, nr. 316, s.122.
111

51

Eser her eyden nce mellifin Edincik muhitindeki doumuna ve zihnini

dolduran Sleyman Peygamberin hikayelerine bal olarak vcda gelmi
olmaldr. Latfye gre eserin meydana geli ekli ve sebebi, buna bal olarak
mellifin sonucu udur: Sultan Bayezid emriyle Sleyman-nmeyi nm-
erfine nazm ve nesr zre cem idp nazil olan kutsal kitaplarda ne kadar hikyt
ve esmr (gece masallar, kssalar, hikayeler) var ise ilm-i hikmet ve hendese ve
ncm (astronomi) ile anda birletirip ve ulm-u marifden varn mahal ve
mnasebetiyle anda har idp yz altm cild kitb etmi; ama Sultan Bayezid
bu cmleden seksen cildini eip kalann yaknca Firdevs-i Ts gibi talihsiz
birka beyit diyp vilyet-i Aceme gitmitir. Mezar andadr 113.
Yazarn ad gibi Sleyman-nmenin cilt ve meclis says hakknda da ihtilaf
vardr. Latf Tezkiresinde eserin 360 cz, Hasan elebi Tezkiresinde 380 cz,
Katip elebinin Kef-ez Znnunda 330 cz, Bursal Tahir Beyin Osmanl
Melliflerinde 366 cz olduu belirtilmitir. Fuad Kprl, Bursal Tahir Beyin
verdii sayy bir yanllk eseri sayarak Latf Tezkiresindeki kaydn doru
olduunu sylemitir. Vasfi Mahir Kocatrk ise cz says olarak yln gnleri
olan 366 saysn ve meclis says olarak da 1836 meclisi kabul eder. Beyn ise
Tezkiresinde Sultan Bayezid Hana eh-nme diy yz seksen cilt bir kitap
diyp Padih l-i cenb hazretlerine sundular.114 diyerek Sleyman-nmeyi
eh-nme adyla zikretmi ve isimlendirmede bir kargaaya yol amtr.
Sleyman-nmenin cilt ve meclis says ile ilgili birbirine uymayan
rakamlar kmas aslnda mellifin kendinden yani; mcelled, cilt ve meclis
kelimelerini sistemli kullanmayndan kaynaklanmaktadr. Grebildiimiz ciltler
zerinde bu konuyu incelediimizde karmza yle bir tablo kmaktadr:
Sleyman-nme

bir

ve

birden

fazla

cildin

bir

araya

getirildii

mcelledlerden oluan bir eserdir. Mcelledleri oluturan cilt says grlen

eserlerde l, 2, 4, 5, 6, 7, 9 olarak tespit edilmitir. Her cildin sonunda cilt numaras
belirtilirken eserin toplam ka mcelledden oluaca konusunda ounluk arz
eden 366 rakam karmza kmaktadr. Elde bulunan son cilt olan 81. ciltte ise
99 mcelledden bahsedilmektedir ki bu akla daha uygun gelen bir rakamdr.
113

Latf, a.g.e. , s. 180.

Beyn Mustafa Bin Carullah, Tezkiret-uar, (Haz. brahim Kutluk), Ankara 1997, s. 213;
Hamdi Gle, Firdevs-i Rmnin Sleyman-nmesi-42.cilt, -Dsitn- Ceng-i heng-i Efrsiyb Trk-zerinde Bir Metin ncelemesi (Baslmam Doktora Tezi), zmir 1994.
114

52

Ancak eserin ka meclisten oluacann ifade edildii durumlarda 1800,

1830, 1835, 1836, 1838 gibi farkl meclis rakamlaryla karlamaktayz. Bunlar
ierisinde en ok geen rakamlar 1830 ve 1836 rakamlardr. Her ciltte 5 meclis
bulunduu ve 366 mcelled konusunda genellikle farkl bir rakam olmadna
gre karmza 1830 says kmaktadr. Ancak ciltlerin nadir de olsa be yerine
daha fazla meclisten oluabilecei de hesaba katlarak 1836nn da fazla yanl bir
rakam olmad sylenebilir. Ancak eserin bykl ve yazarn metnimizde
bahsettii krk yl gibi uzun bir zaman bu esere harcad gz nnde tutulursa bu
birka deiik meclis rakamnn ortaya k nedeni kolayca anlalabilir.
Mantk olarak dnldnde 366 ciltten oluan bir eserin yazlmas bir
insan mrn ok fazla amaktadr. Buna ve eserin Fatih Millet Ktphanesinde
bulunan 81. cildinin 25b (aslnda 3b) varandaki sebeb-i telife istinaden eserin
99 cilt ve 495 meclisten oluturulduunu dnmek daha doru olmaldr.
niversite ktphanesi TY 715teki muhtasar Sleyman-nmeye gre de esm-i
hsndan esinlenerek eserin 99 cilt olarak tasarland belirtilmitir. 366 rakam
da muhtemelen her gn bir cz okunmak kaydyla bir yl sreyle okunacak cz
says olmaldr.
Eserin ve mellifin akbeti konusunda Latfnin tespitlerinin doru
olmadn Fatih Millet Ktphanesinde bulunan ve mevcut en son cilt olan 81.
cildin banda mellifin kendi ifadesiyle ispatlamaktadr: Mellif H. 876/M. 1470
ylnda Balkesirde Karesi livasnda eh-nme okurken bu eserden etkilenip bir
manzume yazar ve bunu Mahmut Paa eliyle Fatih Sultan Mehmete sunar. Fatih
bunu beenince uzun zamandr yazdrmak istedii Hz. Sleyman kssasn onun
yazmasn ister. Firdevs-i Rm bunun zerine byk bir aratrmaya balar.
Arap, Acem sahaflarnda mstakil bir Sleyman-nme nshas bulamaynca
Tevrattan Hz. Davud kssasn alarak cilt oluturur. Bu arada grevli olarak
Niksara gider. Yannda gezdirdii kitaplar bir at yk kadardr. Hangi ehre gitse
acayib, garayib kitaplarndan bulup sahibinden alr. Her kitaptan Sleyman
kssasn bulup istihra klp telif eder. Nihayet drt ciltlik tercme bir Sleymannmeye rastlar. Ancak ne kadar uratysa da satn alamaz. Eserin Arabistana
gtrldn renince Niksarda geirdii drt aydan sonra Arabistana tayin
isteyip gider ve kitab ele geirir. Balangta alt cilt telif edip Sultan Fatihe
teslim eder. Fatih Sultan Mehmet, muradn sorunca Veysel Karn akna

53

yaptrd zaviyeye bir vakf dilediini belirtir. Fatih de kitab tamamlad zaman
isteini elde edebileceini syler. Fakat yedinci cilde balad zaman Fatih vefat
eder. Firdevs eserini yazmaya devam eder ve 99 cildi tamamlar. Fatihin yerine
tahta geen II. Bayezit eserin haberini alr ve stanbula getirtir, yazdrr ve eserin
82 cildi hazine-i mireye teslim edilir. Eserin on yedi ciltlik blm mellifin
elinde kalr. Bu aklamalardan sonra mellif, eer padiahtan izin olursa elinde
kalan ciltleri de kusurlarn gidererek padiaha sunmak istediini sylemektedir.
Buradan da anlalaca zere eserin uzun bulunup fazla bulunan ciltlerin
yaklmas sz konusu deildir 115.
Firdevsnin anlattklarndan aka anlalyor ki:
Allahn 99 ismine binaen kitabn 99 cilt olarak tasarlam, bu plnlamaya
uygun olarak krk yl akn bir sre aba sarf etmi 81. cildi tamamlam ve 82.
cildi yazmaya devam ettii anlalmaktadr.
Bir yl 366 gn kabul edip, Sleyman-nmeyi 366 cz olarak dnm ki
eserin her gn bir blm okunsun, okutulsun, yazlsn ya da yazdrlsn diye.
Sleyman-nme2yi toplam 495 meclis olarak dnm ve bunun 405. meclisini
tasnif etmitir.
Sleyman-nmenin tespit edilebilen nshalar
CLT
1.

MECLS
1-5

KTPHANE
Gotha, nr. 111 (357yk.), 208 (253yk.) 242 (48yk.) (bk.
kaynaka Pertsch, W.)

2-4

6-20

Sleymaniye, Hac Mahmud Ef. no. 4863, 188 Yk.

3-5

11-25

Vaticano-Turco, nr. 28, 183 yk. XVI. yy.

5-13

25-65

Topkap Mzesi Ktp. H. 15 25, 388 yk. Harekeli nesih

21 str. H. 951 / M. 1544de kopya edilmi. Mcelledin
banda 5. cildin tetimmesi var.

115

7-13

31-65

Trk F. 2, 360 yk. (bk. kaynaka Bicari, H.)

8-15

36-75

Trk F. l, 406 yk., stanbul 968.

Glnaz Gen, Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1995, s.

12.

54

14-20

71-100

Topkap Mzesi Ktp. H. 1526, 321 yk., 21 st. 16. yy.

da kopya edilmi.

81-90
25-30

Trk F. 3, 100 yk.

125-150

Topkap Mzesi Ktp. H.1527, 951 (1544) tarihli 21

satr, 306 yk.

25-30

125-150

Trk F. 4307 yk., 1103.

31-36

151-180

Topkap Mzesi Ktp. 1528, 378 yk., 21st., 16 yy. kopyas

31-32

151-160

stanbul Bld. Yazmalar B. 26 (M. Cevdet).

33-36

161-180

stanbul nv. Ktp. TY. 9884, 264 yk.

37-42

181-210

Topkap Mzesi Ktp. H. 1529 383 yk., 21 st., 17. yy.

kopyas

43-48

211-240

Topkap Mzesi Ktp. H. 1530, 382 yk., 21st.

43-48

211-240

Topkap Mzesi Ktp. H. 1531, 367 yk. 21 st.

49-54

241-270

Topkap Mzesi Ktp. H. 1532, 459 yk. 21 st.

55-60

271-280

Topkap Mzesi Ktp. H. 1534, 500 yk. 21 st.

57-59

281-295

Trk F. 14,221 yk.

61-66

301-330

Topkap Mzesi Ktp. H. 1534, 500 yk. 21 st.

64-66

316-330

Trk F. 11 276 yk.

67-71

331-355

Topkap Mzesi Ktp. K. 892, 470 yk. (16. yy. kopyas)

67-72

331-360

Topkap Mzesi Ktp. H. 1535, 595 yk. 21st.

71-73

351-365

Edebiyat Fakltesi TDE Bl. Ktp. nr. 4008, 125 yk.

73-76

361-380

Topkap Mzesi Ktp. H. 1536, 469 yk. 21 st.74-76

366-380

Topkap Mzesi Ktp. H. 1231, 357 yk. 21 st.

371-375

Bibl. Nationale, n supl. 1293 (bk. kaynaka Blochet.

75

E.), Uppsala nr. 196 (Tornberg s. 119) Berlin nr. 470,

49 yk. (bk. kaynaka Pertsch, W. s. 457)
77

381-385

Trk F. 12 118yk.

77-80

381-400

Topkap Mzesi Ktp. H. 1537, 534 yk. 21 st.

55

78-80

386-400

Trk F. 13, 409 yk.

81

401

Fatih Millet Ktp. n. 317116

82

405

Bitip bitmedii belli deildir.

2- Kssa nme-i Sleyman Aleyhisselam

Firdevs-i Rmnin Sleyman-nme-i Kebri yazmadan nce Bursada
iken yazd mensur bir eserdir. Hz. Sleymann hikayesini ele alan eser
Firdevsnin bu konudaki ilk almasdr. Banda ve sonunda birer kaside vardr.
Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde hazine 1231 numarada kaytl nsha, 24
satrl ve 357 yapraktr 117.
3- Sleyman-nme Muhtasar
Sleyman-nme Muhtasar, Firdevsnin Sleyman-nmesinde en ok
szn ettii eseridir. Muhtasar kaydn mellif kendisi mi koydu yoksa
musannifler mi koydu belli deildir. Yazlar hayli silinmi olup ve tarih kayd
okunamamaktadr. Firdevsnin tarihilii konusunda ipular da barndran bu
eserin iki nshas bilinmektedir. stanbul Millet Ktphanesi nr. 949.6 ve stanbul
niversitesi Merkez Ktphanesi nr.297.91de kaytldr

118

. Eserin Sleyman-

nmenin bir nshas olmas da mmkndr.

4-Silahor-nme (Musallah-nme)
Trk Edebiyatnda Gazavat-nme adyla eser yazmak yaygn bir gelenektir
ve iyi bilinen bir konudur.119 Gazavat-nme trne yakn bir tarzda yazlan; ama
daha ok silahlar tantan, silahlarn nasl kullanlacan anlatan, silah eitleri
hakknda kapsaml bilgiler veren ve silahlarn tarihini anlatmaya alan ilk rnek;
galiba Silahor-nmedir. Musallah-nme adyla da bilinen bu eser trnn tek
rneidir. Eser, Trk devletlerinin cihangirlik politikasna denk derken,
Osmanl Devletinin fetihler anda yazlm olmas ve yaanan dnemin dnya
grn yanstmas asndan faydal bir eserdir.

116

H. Fehmi Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, c.I, (nr.
19863088), stanbul 1961; Hamdi Gle, Firdevs-i Rmnin Sleyman-nmesi- 42.cilt, Dsitn Ceng-i heng-i Efrsiyb- Trk- zerinde Bir Metin ncelemesi, (Ege n. Sosyal Bilimler
Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), zmir 1994.
117
Firdevs-i Rm, Kssa- nme-i Sleyman Aleyhisselam, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi,
nr. 1231.
118
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme Muhtasar, stanbul Millet Ktp., nr. 949.6; .. Merkez Ktp.
nr. 297.91.
119
A. Srr Levend, Gazavat-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavat-nmesi, Ankara 1956, s. 2.

56

Firdevs-i Rm, Ben dahi bu silahorlk ilminde bu yararl muhtasar telif

idp 16 blm zere tasnf kldm, t ki benden cihan mlkine ydigr kala nam-
ninm bu risle sebebiyle tarih ve zikir ola... diyerek Silahor-nme adl
kitabn yazmaya balamtr. Yazar kitabn 16 blme ayrmtr. Uzun uzun
silahlarn tarihesini, bu silahlar ilk defa kimlerin kullandn, silahlarn nasl
kullanlacan, sava milletlerin zelliklerini anlatmtr. Firdevs-i Rmnin
bu eseri Almanca ve talyancaya evrildii halde

120

hl Trkiyede yeterince

tannmam ve tantm bile yaplamamtr. Biz Silahor-nmenin stanbul

Bykehir Belediyesi Ktphanesi nr. k. 355de kaytl olan nshas zerinde
altk. Silahor-nmenin bir nshas da Topkap Saray Mzesinde kaytldr
121

. Eser 77 varaktr, talik yaz ile H.909/ M.1503te yazlmtr. Kitap

mcahitlerin el kitab mahiyetini tamaktadr. Yazar bilgileri nereden aldn

sylemezken, eserini Silahor-nme adyla zikretmitir

122

. Yazarn bu eseri,

lkemizde yeterince tannmamas mnasebetiyle burada muhtevasn ksaca

aktarmay uygun bulduk.
I. Blm: eride kl kime nail olmu ve ek hangi devlet devrinde icat
edilip kullanlmtr onu bildirir.
II. Blm: Bozdogan, grz ve amud ne vakit icat olduunu ve nasl
kullanlacan bildirir.
III. Blm: Ok ve yay ne vakit dzldn ve nice sene tasnif olunup
zuhura gelip kullanldn bildirir.
IV. Blm: Kalkan hangi asrda, ne zaman ve hangi padiah zamannda iml
edilmi ve kullanlmtr.
V. Blm: Salk ve mzrak ne devirde tasnif olmutur. Kim telif idp
meydana getirmitir.
VI. Blm: Silahorlk tarihinin stadlar, kl kullanclar ubesin bildirir.
VII. Blm: Bervechi icmal (yukarda akland gibi) 7. blm eku
ubesin bildirir.
120

Baron O. M.V. Sclechta Wsssehid, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellchatf,

XVIII 1864, Trke metin 21 sayfa olarak Viyanada M. Wickerhauser tarafndan yaynlanmtr.
R. Bonelli, Rendiconti dell Academia dei Linceide, Roma 1892.
121
Firdevs-i Rm, Tercme-i Silahor-nme, Topkap Saray Mzesi, H. 625.
122
Firdevs-i Rm, Silahor-nme, (Musallah -nme), st. B.B., Atatrk Kitapl, nr. K.355.

57

VIII. Blm: Bozdoan oynatmay bildirir.

IX. Blm: At zerinde av tutmay bildirir.
X. Blm: Mehmizin faydasn ve ata mahmuz ne cihetle vurmak gerekdr
onun sfatn bildirir.
XI. Blm: Ok atmann farkl yolun bildirir ve yay ekmenin slbun beyan
eyler.
XII. Blm: eku ile ne ekilde cenk itmek gerekdr ve nice havale idp ve
ne ekilde hamle itmek gerekdr onu bildirir.
XIII. Blm: Hasmla ne cihetle cenk itmek yolun beyan ider.
XIV. Blm: Kndur ile ata binmek ve cenk annda ve zorluk zamannda ata
binip sevk etmenin yolun bildirir.
XV. Blm: Atn yat ve yarak alvermek tlimin, tarikin bildirir.
XVI. Blm: Yarak tamirin bildirir kim evenden ve kalkandan
gerektiinde gece nasl yararlanlr.
5- Mnzar-i Seyf- Kalem (Seyf-nme)
Mnzar-i Seyf- Kalem, Firdevs-i Rmnin, H.909 (M.1503) ylnda
Vilyet-i Kareside ehr-i Balkesirde kaleme ald kitaplarndan birisidir.
Kendi ifadesiyle Bu Mnzar-i Seyf- Kalemi hadisi muhtarla, ebyd ve er
ile telf ve tasnf eyledim kaleme dkmee getrp bitirdim123 demektedir.
Bu kitap, kl ile kalemin tarih rekabetini anlatt kadar Firdevs-i
Rmnin kendi eserlerinden bazlarnn isimlerini vermesi asndan da ok
faydaldr. Bu eserinin mukaddimesinde, Hadkatl-Hakyk, Tecnist, Tli-i
Mevld-i Kebir ve Hadis-i Ahsen adl kitaplarn, bundan evvel Balkesirde
telif ettiini belirtmitir. Eser, 54 varaktan olumutur. Der-beyan- mnzara
kerden shib-i kalem ve shib-i seyf bal altnda Kalem hazineyi ah- pr
klp abadn eyler ve lkin ehl-i t dirii hara idb cem-i mal telef ve hsran
ve vran ider. diyerek klla kalemi tarih iinde mukayese ederken: Kalem
hn hazinelerini doldurur lkeyi kalkndrr, lkin kl btn mallar telef ve
lkeyi viran eder. diyerek kalemin stnlne ve daha hayrl olduu sonucuna
123

Firdevs-i Rm, Mnazara-i Seyf- Kalem, Millet Ktp. , Ali Emri, nr. 576, s. 4-5-6-7.

58

varmtr. Millet Ktphanesi, Ali Emri, nr. 576da kaytldr. Seyf-nme adyla
da bilinmektedir.
6- Dvet-nme
Dvet-nme, Firdevs-i Rmnin H.893 / M.1487 ylnda Balkesirde
yazd ve padiah II. Bayezite ithaf ettii eseridir. Yazar, bu kitabn slm
dnyasnda yaygn olan Arapa ve Farsa Dvet-nme kitaplarndan derlemi ve
Trkeye tercme etmitir. Mellif bu eserini hazrlarken yararland iki nemli
eserin isimlerini de vermitir 124.
Dvet-nme, yldzlar ilmi, burlar, by, tlsm, simya ilmi, astroloji, gk
cisimlerinin resimleri, hareketleri ve zellikleri, melekler, cinler, periler gibi garip
bilgiler iermektedir. Bu nedenle eser, daha ok astroloji kitab zellii
tamaktadr. Astroloji, halife ve sultanlarn saraylarnda olduu gibi halk arasnda
da olduka yaygnlamtr. Eser, Astronomiyle de ilgili bilgi ve terimleri ierdii
iin, bilim tarihi asndan byk nem tar.
slm dininde namaz vakitleri ve dn gnler Gne ve Ayn gkyzndeki
durumuna gre ayarland, takvimin dzenlenmesi ve kble dorultusunun tayini
astronomi gzlemlerine dayand iin bu ilimlerin asl kullanm amac ve gelime
sebebi bunlar olmutur.
Davet-nmenin tarih ilmiyle dorudan ilikisi az olmakla beraber, garip
ilimlerin ve davetiye kitaplarnn halk arasnda grd rabet dikkate alnrsa,
bilim tarihi, dinler tarihi ve lm-i ncum tarihi asndan vazgeilmez bir eserdir.
Davet-nme, Divan Edebiyatnda yer alan eitli ilimlere ait bilgi ve
terimlere, hayallere, tasvirlere yer vermi olup Divan Edebiyatna kaynaklk
edecek deerde bir edeb eserdir. Ayrca eserde burlarn, gezegenlerin ve
meleklerin resimleri de bulunmaktadr. Minyatrden farkl olarak halk resmi
zellii tayan bu resimler, sanat tarihi asndan da nemli bir malzemedir.
Davet-nme,

tlsmlar, tlsm yapma nedenleri, tlsmda kullanlan

malzemelerle ilgili bilgiler ierdii iin folklorik adan da byk nem

124

Muhyid-din Ebl-Abbas Ahmed b. Ali el-Kure el Bn, emsl-Marifs-Sair,(Ter. S.

Alpay), stanbul 1988, Bedred-din Muhammed b. Sibt el Mridi.; Dakik el-hakik. Ayrca bu
konuda baka eserlerde vardr. mam ibli, Cinlerin Esrar; Kazvin, Acib el-Mevcudat. Bu tr
eserlerde, saylarda gizlilikler, gk duraklar, ay menzilleri, burlar, gne sistemi, gezegenler,
Arapa harflerin zellikleri ve gizlilikleri, cifir, kaideleri, simya ilmi, cinler, defineler ve gayb...
gibi hususlara yer verilmitir.

59

tamaktadr. Dvet-nmenin asl stanbul niversitesi Ktphanesindedir. Eser

zerinde bir yksek lisans tezi hazrlanmtr 125.
7- Satran-nme
Satran, zeka oyunu olarak tanmlanr. Satran kelimesi dilimize Hinteden
gemitir. Bu oyun Ortaa boyunca Douda ve Batda yaygn bir kabl
grmtr. Yaygn bir oyun olmas nedeniyle, bir ok konuda olduu gibi bu konu
da yazarmzn gndemine girmi ve Satran-nme adyla bir eser kaleme almtr.
Firdevs-i Rm, Satran-nmesini H.909 (M.1503) tarihinde Balkesir de
yazm ve padiah II. Byezite takdim etmitir. Kitap 95 varak, 17 satr harekeli
nesih, manzummensur kark bir eserdir. inde tecrbe edilmi yetmi yedi
eit satran oyunu ekilleri vardr. Birinci nshas Nruosmniye Ktphanesi,
ikincisi Berlin ve ncs Mnihte bulunan bu eserin yurt dnda bulunmas
nemini bir kat daha artrmaktadr126. Eser hakkndaki ilk bilgileri Bursal
Mehmed Thirin Osmanl Mellifleri adl eserinden ve Fuad Kprlnn slm
Ansiklopedisindeki Firdevs maddesinden reniyoruz 127.
Eser mensur bir medhiye ile balam, 2. varakta 20 beyitlik manzum
medhiye ve onu tkiben mensur mnct- Firdevs ile devam etmitir. 7.
varakta Fi-sebebi telif-i satran-nme-i kebir bal altnda yazar, kitap
hakknda unlar sylemektedir: Akl sahiplerinden gizli deildir ki; bu satrannme rislesini nice pre kitaplardan istihra klup kaleme getrp tahrr klan,
lisn- Arabden Zebn- Farisden Trkiye tercme klup rakama getrp tayin
klan kim; 366 mcellid kitab- Sleyman-nmenin musannifi 1888 meclis bbn
ta 990 bin ebyat- erun mellifidr.128 diyerek, satrancn sekiz hanesine uygun
olarak, eserini sekiz blme ayrdn ilve etmitir. Bu blmleri ksaca
tanyalm:

125

Firdevs-i Rm, Dvet-nme, stanbul niversitesi Ktphanesi.,T.Y., nr. 208; Fatma

Bykkarc, Firdevs-i Tavil ve Dvet-nmesi, (Boazii n. Sosyal Bilimler Enstits Yksek
Lisans Tezi), stanbul 1993. Son yllarda bur, fal ve by gibi konulara toplumun ilgisinin
artmasna paralel olarak Davet-nme kitabna da ilgi hayli artmtr. Kitaptan alnn metinler
internet sayfalarn doldurmutur. Ayrca Davetnme kitab Harvard niversitesi tarafndan da
baslmtr.
126
M. Ata atkka, Firdevs-i Rmnin Satran-nme-i Firdevssi, T.D.A. , S. 37, stanbul 1975,
s. 186-198.
127
Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, s 105; Fuad Kprl; a.g.m. , s. 692.
128
Firdevs-i Rm, Satran-nme-i Firdevs, Nuruosmaniye Ktp. nr. 3553/4073, s. 6.

60

I. Blm: (v. 10-14) Bu blmde satrann asl mellifinin kim olduu ve

dris Peygamber ile Cemit ah arasnda vki olan menkbe ile Sleyman
Peygamberin makalesi yer alr.
II. Blm: (v 14-15) Nuirevn- dil zamannda vk satran ustas Leclc Kmil ile Sise arasnda olan meseleyi anlatr.
III. Blm: (v. 15-19) Nirevn- dil zamannda vaki olan satran ustas
Leclc ile Filozof Bzr Cimhir arasndaki bahisleri anlatr.
IV. Blm: (v. 19-23) Satran oynamann artlarn, edebini, zamann ve
kaidelerini anlatr.
V. Blm: (v. 23-29) Satran hanelerinin taksimin ilm-i geometri gereince
nasl olduunu anlatr.
VI. Blm: (v. 29-34) Satran oyununun tertibini anlatr.
VII. Blm: (v. 34-84) Tecrbe edilmi mehur yetmi yedi satran
oyununun izilmi ekilleri ve oynann anlatr.
VIII .Blm: (v .84-90) Satran oynamann din ehline gre haram m helal
m olduu, ayet, hadis ve fetvalarla ortaya konulmutur.
Der Dua ksmnda (v.90-94) kitabn mncatla bitirmitir.
Firdevs-i Rm, Satran-nme-i Kebrinde, F Trh-i Kitab;
Firdevs bu nshas mahbb Trihdr satran-nme hem, diyerek tarih
dm, Satran-nmenin tarihesini yazmtr. Oyunlarn oynann anlatrken
de Auk Trki diliyle sylediinden, elfaz, ibrat ve terkip gzetmediinden
bahseder. Bu ifadelerinden dolay Firdevs-i Rmye asrnn Trkecilik
cereyannn savunucularndan biri gzyle baklabilir

129

. Satran-nme Trk dili

tarihinin ve Trkenin gzide eserleri arasnda saylabilir.

8- Kutb-nme
slm gelenekte kutub, asrn yenilikisi olarak bilinen eyhlerin en
ulusunadenirdi. Allahn yeryzne hkmetmek zere btn yetenekleriverdii
kimseydi

130

. Firdevs-i Rm, hmisi olan padiah II. Bayeziti kutbul-aktb

129

M. Ata atkka , a. g. e. , s. 194.

Kutb; kainatn ynetiminden sorumlu olup, aadan yukarya doru, saylar giderek azalmak
suretiyle bir mertebeler silsilesi meydana getiren Veller piramidinin tepe noktasndaki
130

61

olarak kabul etmitir. Dou geleneklerine uygun olarak da eserine Kutb-nme

adn koymutur.
Kutb-nme kodum ismin syledim trh ana
Kutbul aktb old bk h Sultan Bayezid
diyerek eserinde bunu kendisi ifade etmitir 131. Yazar bu eserini H.909 (M. 1503)
ylnda yazm ve padiah II. Bayezite ithaf etmitir. Ayn yl eser Muhammed b.
Rasul-i Saray tarafndan kopye edilmitir. Kutb-nme kayda Kssa-nme-i
Midilli adyla gemitir. Eser, stanbul Sleymaniye Ktphanesi Halet Efendi
kitaplar arasnda 643 numarada kaytldr ve tek nshadr. Bu nsha 24.1 x.16.3
ve 15.3 x 8.4 cm ebadnda ve 146 yapraktan olumaktadr. Her sayfasnda 13
msra bulunmaktadr 132.
Kutb-nmenin konusu, Kutb-nmenin bir destan biiminde yazlna konu
olan Midilli baskn, aslnda 1499da balayp, 1503 Austosu2na kadar sren
Osmanl-Venedik savanda nebaht, Modon ve Koron Kalelerinden baka
Venediklilerin en son Dra (Durrasso) kalesini de kaybetmeleri zerine 1501
Ekiminde giritikleri bir deniz harektdr. Olay o tarihte Osmanl Devletince
ok nemli grlm ve Sultan II. Bayezit adann kurtarlmas iin iddetli
nlemler almtr 133.
Kutb-nme tarih bilgi bakmndan Sultan II. Bayezit dnemi asker ve
siyas faaliyetlerini, bu faaliyetlere katlanlarn kiiliklerini, baarlarn,
baarszlklarn anlatmaktadr. an nde gelen devlet adamlar ve komutanlar
hakknda da aydnlatc bilgiler bulunmaktadr.
Kutb-nme, man ile kfr, ycelik ile aalk, ak ve kara, bar ve sava,
iyilik ve ktlk, deniz ve kara vb. zt temalara dayanarak Sultan II. Bayezitin
saltanat sresince geen olaylar zetlerken, mttefik filonun 1501 ylnda yapt
Midilli basknn gereklere yakn bir biimde tasvir etmitir. Olaylar bir destan
havas iinde eski Trk geleneklerinden, eski ran ve slm dini mitlerinden
ahsiyettir. Kainatta maddi manevi her trl tasarruf yetkisine sahip, ksaca Allahn adna
kainat idare eden en byk Veldir. Ya da Allahn bu alemi ynetmek zere ilahi yetkilerle
donatt, insan grnmndeki insanst, fevkalede bir varlk, deta Allahn kendisidir. Velleri
en yetkilisine ise kutbul aktab denir. A. Yaar Ocak, Zndklar ve Mlhidler, stanbul 1999, s.
262-265.
131
Firdevs-i Rm, Kutb-nme , s. XIX.
132
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XIX.
133
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XIX.

62

astroloji vb. garip bilgilerden yararlanlarak, ou da bu temalar tekrardan

kanlmayarak anlatlmtr.
Kutb-nmede Sultan Bayezit dnemi olaylar, 1481 ylnda Sultan Cemin
Bursa tahtnda ksa sren saltanatndan itibaren, ehzade Korkutun stanbuldaki
saltanat naiplii ve Ayas Paa ile Gedik Nasuhun Bursa nndeki arpmasndan
itibaren ele alnmaktadr. Firdevs, Sultan Cem olayna yle bir deindikten
sonra, Mesih Paann Rodos seferini ve Karamanolu Mustafa Beye kar
yrtt tenkil hareketini yererek onu baarsz bir ynetici olarak deerlendirir.
Bundan baka Sultan Bayezitin Kili ve Akkirman seferini, 1492deki Arnavutluk
seferini, nebaht, Modon ve Koron kalelerinin fetihlerini, Kemal Reisin
Kefalonya ve Korfu aknn, Malkoolu Bli Bey ile Alibey ve torunu Mehmet
elebinin Bodan aknn, skender Paann Talyemento ve zonso seferlerini
vb. kronolojik sralamaya gerek grmeden manzum destan tertibinde aklamtr
134

.
9-Barak Baba Rislesi
Barak Baba Rislesi adyla Firdevs-i Rmnin eserleri arasnda herhangi

bir kayda rastlanamamtr. Ancak Abdlbki Glpnarl Barak Baba Rislesinin

mtercimi olarak Firdevs-i Rm (Hzrolu lyas) yi gstermitir

135

. nce Barak

Babann kim olduuna, sonra risalenin mahiyetine ve mtercimine gz atalm.

Barak Baba, Babi hareketi mensuplarnn ikinci kuana mensup bir
Haydar eyhidir. Babi hareketinin merkezlerinden Tokat yaknlarndaki bir
kydendir. Henz gen yalarnda, muhtemelen yine Babi muhitinden Sar
Saltka mrid olduu ve Barak (kpek) lakbn kendisine onun verdii bilinir.
Barak Babann, Anadoluyu batan baa dolat, buradaki Mool
askerleri ve ynetim evreleri arasna girmeyi baard grlmtr. Bu vesileyle
hreti Anadolu ve randa ksa zamanda yaylmtr 136.
Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet

137

adl eserinin Anadolunun fethi ve

Anadoluda Mool dnemini anlatrken Gazan Mahmut Hann hayr ve

134

Firdevs-i Rm, a. g. e. , s. XXI.

Abdlbki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. stanbul 1992, s. 253.
136
Ahmet Yaar Ocak, Kalenderiler, Ankara 1999, s. 65.
137
F. Babinger-Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet, (ev. Ragp Hulusi), stanbul 1996, s. 58100.
135

63

hasenatlarndan, tekke ve medreselerin yapmndan sz ederken Barak Baba

hakknda da kapsaml bilgiler vermitir.
Mahmut Gazann ehl-i snnet mezhebine mensup olmakla beraber
dervilere kar da tevecchkr olduunu ifade ediyor ve afi Mezhebine
mensup olduunu sylyor. Ahmed Eflakden rivayetle Mahmut Gazann
yannda Kudbeddin rzi, Humm- Tebriz, Hce Reid ile birlikte eyh
Barakn da mevcudiyetine iaret ediyor. Gazan Han nezdinde grdmz bu
mlum ahsiyetlerden bilhassa eyh Barak nazar dikkatimizi celbe yndr.
Muammaya benzeyen baz sfce kelimeler mridleri tarafndan hususi erhler
yazlan Barak Baba, kendi ifadesine gre Saltk Dedenin mrididir. Saltuk
Dedenin Hac Bekta mensubiyeti dnlnce onu da Babi dervilerinden
yani; Trkmen Babalarndan addetmek bizim iin zaruridir. Ahireti inkr ve
hull tasdik ederek Cenab- Hakkn nce Hazreti Ali ile ve sonra Sultan
Olcaytu Hdabende ile ittihad ettiini syleyen ve btn mahremt mbah
addeden bu Trkmen Babas, harici kyafet itibariyle de Altaydaki Trk
manlarn hatrlatmaktadr.

Gazan

ve

Olcaytunun

zamanlarnda

ran

Moollarnn saraynda mhim bir mevkiyi igal ederek birtakm mhim

mridler de kazandktan sonra ama gelmi ve orada bhiyeden olduu
anlalmakla yedii eri had cezasyla H.706 (M.1306) sonunda lmtr. Fuad
Kprl dipnotta Barak Baba ile ilgili farkl bir rivayeti daha aktarmtr.
Mridleriyle birlikte sakal matru, byklar mebzul, omuzlarnda evganlar,
kna ile boyanm inek ak kemikleri ve az dileri olduu halde dolap
dururlard. Sonuta onun Kalender-Haydar zmresine mensup olduu kanaatine
varyoruz.138 demektedir.
Abdlbki Glpnarl ise eser ve mellifi iin: Barak Baba Risalesinin
erhini Kutbul-Alev bizzat kendisi yazmtr ve erh-i Kelimt- eyh Barak
adn vermitir. Eser, H.756 saferinde (M.1355)de yazlmtr. Kutbul Alevi,
Barak Babann szlerini erh ederken byk bir kudret, hatta bu eit szleri
anlamlatrmada byk bir maharet ve isabet gstermitir. Hakikat ehlini, tarikat
ehlinden ayrrken, eriatn emirlerini bile birer hicap sayarken onda btin
inanlar, gizlenmeyecek kadar ne kyor. Fakat yine de eriat kaytlarna riayet
etmeyi biliyor. cap edince izgiden ieri girebiliyor. izgiyi at zaman,
138

F. Babinger-F.Kprl, a.g.e., s. 58; Bak. A.Yaar Ocak, Babailer syan, stanbul 1980, s.170.

64

szlerine bir tevil kaps hazrlyor, bu kapy daima ak brakyor. KutbulAlevnin bilgisi salamdr, temellidir. Mevlndan, Sdden, Abdullah
Ensrden, hatta Firdevsden rnekler alr. Ayetlere, hadislere, ataszlerine
bavurur. Hem edeb hem de din bilgisi vardr. Dili, gerekten akc, gzel,
slbu gerekten de ekici ve salamdr. diyerek eserin muhtevs, dili ve
yazarn tantmtr. Haydar Ali Diriz de Barak Baba Risalesi erhinin Kutbul
Alevye ait olduu kanaatindedir 139.
Barak Baba Risalesi, Barak Babann lmnden krk sekiz yl sonra
yazlm bir aklamadr. Abdulbki Glpnarl, Fuad Kprlnn szn ettii
eserle, elindeki eseri karlatrm, eserin Hzrolu lyasa ait bir tercme olduu
sonucuna varmtr

140

. Hzr Olu lyasn Firdevs-i Rm olduunu biliyoruz.

Firdevs-i Rm ise bu erhi Trkeye tercme etmitir. Bu tercme Muhammed Bostn tarafndan H.890 saferinde (M.1485) kopya edilmitir

141

. Risle, Hilmi

Ziya lken tarafndan Barak Baba Rislesi adyla yaynlanmtr 142. Ayn risleyi
Abdlbki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf adl kitabna alarak erhini ve
aklamasn yapmtr 143.
Sonu olarak, Hzr Olu lyas adn da kullanan Firdevs-i Rm, Barak
Baba Rislesinin erhini Trkeye tercme etmitir. Hzr Olu lyas, eserin
tercme olduunu sylemedii gibi, asl erh edenin adn da anmamtr. Bu
tercmeyi de mellifin eserleri arasnda sayabiliriz. Barak Baba gibi bir
Heteredoks Trkmen eyhinin eserinin Firdevs-i Rm tarafndan Trkeye
evrilmesi ise ok manidardr.
10- Velyet-nme - Menkb- Hnkr Hac Bekt- Vel
Menkbe yahut menkb, tasavvuf tarihinde, sflerin izhar ettii hrikulde
olaylar demek olan, kermetleri nakleden kk hikayelerdir. Tasavvufun
yayld halk muhitlerinde IX. yzyldan itibaren, Evliy Menkbeleri olumaya
balamtr. Halk hafzasnda eitli sebeplerle derin izler brakan Veller etrafnda
oluan bu menkbeler halkas suya atlan tan hasl ettii byyen daireler gibi
139

Abdlbk Glpnarl, Yunus Emre , s. 253-254; Haydar Ali Diriz, Kutbul-Alevnin Barak
Baba Risalesi erhi,Trkiyat Mecmuas, stanbul 1951, c. IX, s. 167-170.
140
Abdlbaki Glpnarl, a.g.e. , .s. 252.
141
Abdlbki Glpnarl, a. g.e. , s. 252.
142
H. Ziya lken, Anadolu Tarihinde Dn Ruhiyat Mhedeleri, Trkiyat Mecmuas, c. IX,
stanbul 1340, s. 167-170.
143
Abdulbaki Glpnarl, a.g.e. , s. 255-279.

65

yzyllar iinde geniledike genilemitir. O Vellerin gerek hayatlar, tarih

smalar unutularak her birinin evresinde bu menkbe halkalarndan oluan
klflar rlmtr. Tabakat yazarlar da bunlar olduu gibi kendi eserlerine
koymulardr 144.
Menkb-nmelere vcut veren iki ana unsur vardr: Bunlardan birincisi, hi
phesiz halk dediimiz isimsiz yaratcdr. Bu yaratcnn en nemli zellii
geni hayal gc sayesinde durmadan yeni eyler ortaya koymas; fakat bunlar
dzenleyip yazya geirme kabiliyetinin bulunmamasdr. te bu durum, ikinci
unsuru yani yazar meydana karr. Ancak burada yazar teriminden, kendi
muhayyilesinin rnn yazya dken kii anlalmamaldr. Menkb-nme
yazar ndiren muhayyilesini kullanmakla beraber, aslnda halkn mahsul olan
menkbeleri tertip ve tasnif ederek yazya geiren ahsiyettir. Bu ahsiyet ou
zaman, menkbelerini yazya geirdii Velnin tarikatndan yetimekte olup bazen
kalemine hkim, salam bir kltre sahip mnevver biri olabilecei gibi, basit bir
mrit de olabilir. Hatta tarikatn dndan bir yazarn da bazen menkb-nme
kaleme ald grlmtr 145.
Yazar

konu edindii Velnin bu-Vel tarikat kurucusu yahut o tarikat

iinde mhim bir mevkii igal etmi sonraki bir eyh de olabilir. Etrafnda
teekkl eden gelenein temin ettii malzemeyi toplar ve eserini kaleme alr.
Ancak o bu menkbeleri ekseri halde hi deitirmeden eserine koymak
zorundadr. Zira gerek mritler zmresi gerekse Velnin kltrne bal halk
topluluu, bildikleri ve inandklar kermetlerin dnda bir ey okumak ve
duymak istemezler. Aksi takdirde bu, Velnin hatrasna ve ahsiyetine bir tecavz
ve saygszlk saylr. Menkb-nmeyi okuduklar zaman mritler ve halkn
ulamak istedii hedef, yeni olaylar renmek deil, bildii, haylinde yaatt
Velyi o haliyle her defasnda orada bularak mistik bir haz duymaktr. Bu sebeple
menakb-nmeler bir defa okunduktan sonra bir tarafa kaldrlmak iin deil, her
vesileyle defalarca okunmak iin yazlmtr. Mritler evresinde bu i deta bir
ibadet evkiyle icra edilmektedir 146.

144

A. Yaar Ocak, Menkb-nmeler, Ankara 1997, s. 27-31.

A. Yaar Ocak, a.g.e. , s. 36-37.
146
A. Yaar Ocak, a.g.e., s. 36-37.
145

66

Anadolunun Trkler tarafndan fethediliini takip eden asr iinde,

Anadoluyu yeniden mr eden, Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda
emei geen birok fikir adam, air, mutasavvf, sanatkar ve devlet adamnn ad
ve san unutulmu, biroklarnn da sadece ad ve ahsiyetinden baz izler ve
hikayeler gnmze kadar gelebilmitir. Anadolunun kltrel mimarlar
diyebileceimiz bu kahramanlarn hatras hl Anadolu insannn hafzasnda
yaamaktadr. zellikle Sadreddin-i Konev, Mevln Celleddin- Rm,
Evhdd-dn- Kirmn, Nsrid-dn hi Evran, Hac Bekt- Vel bu devrin
nde gelen dni ve edeb ahsiyetleridir

147

. Bu ahsiyetler etrafnda menakb-

nmeler olumutur. Bunlar iinde hi phesiz Hac Bekta- Vel Menkbnmesinin dier bir deyimle Velyet-nme-i Hac Bekta- Velnin mstesna bir
yeri ve nemi vardr.
Hac Bekt- Vel ve evresini konu alan Velyet-nme, yazarlarna ulaan
her trl bilginin derlenmesi, doru, yanl fakat hemen hepsi olaanst olaylar
ihtiva ettiinden, bu eser hi phe yok ki Hac Bektn vefatndan bir hayli
zaman sonra yazlmtr. Menkbev hayat, kendisini grenlerden duyanlarn daha
sonrakilere eklentilerle bildirilerek, onlar tarafndan da eklentilerle nakledilerek
mayalanp yorulduktan, Bekt gelenei adam akll meydana gelip dal budak
saldktan sonra yazlmtr 148.
Menkb-nmelerin ortak zellikleri unlardr
1- Trih vakalar olaanst bir tarzda anlatrlar.
2- Kahramanlar, millet ruhunda braktklar izleri canlandrrlar.
3-Milletin yksek duygularn terennm ederler 149.
Velyet-nmeyi Kim Yazd?
Bektalerin Velyet-nme(Vilyet-nme) dedikleri bu eserde Hac
Bekt- Velnin biyografisi, soyu, kerametleri, Anadoluya gelii, irtibat kurduu
evre ve ahslar hakknda birok bilgi mevcuttur. Bu eseri kimin yazd ya da
derledii konusu ise uzun sren aratrma ve tartmalara konu olmutur. Bilim
147

Mikail Bayram, eyh Evhadd-din Hamid el-Kirmani ve Evhadiye Tarikat, Konya 1993;
s.VII-VIII; M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 2003, s. 237-274.
148
Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme, Menkb- Hnkar Hac Bekta- Vel, stanbul 1958, s
XXIV.
149
Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, stanbul 1994, s. 169.

67

dnyasnda Velyet-nmeler konusunda Abdlbki Glpnarlnn almalar

makbl ve mteber kabul edilmitir. Velyet-nmeyi kimin yazd konusunda
Glpnarl, Nihnnin u beyitlerinden hareketle Velyet-nmenin yazarna
ulamtr.
Nihannin 1296 da (1878-1879) yazd Vilyet-nme-i Hac Bekt- Vel
adl manzum Vilyet-nmede Der-beyn- sebeb-i nazm- Kitab blmnde:
Ki yani Hc Bekt- Velnin
Keramtndan ol srr- Alinin
Vel nesr idi ol kim sylemidi
Hemn Firdevs bir nazm eylemidi, denilmektedir.
Hi phe yok ki Nihn, Firdevs-i Rm ismini faydaland manzum
velyet-nmede grm, ona dayanarak adn anmtr. Abdlbki Glpnarl, bu
bilgiye dayanarak diyor ki

ManzumVelyet-nme Firdevsnindir. Firdevsnin

slbuyla Velayet-nmenin slbunu inceledik ve tam bir benzerlik gsterdiini

grdk. Bu bakmdan manzum Velayet-nmenin, Sleyman-nmenin ve daha
birok kitaplarn yazar olan Firdevs-i Rm tarafndan yazldna kanaat
getirdik.150 demektedir. Abdlbki Glpnarlnn vard bu sonu bilim dnyas
tarafndan da genel kabul grmtr. Esad Coan, Makalt- Hac Bekta- Vel
adl eserinde, 151 Mikil Bayram, Hac Bekt- Horasan Hakknda Baz Yeni
Kaynaklar ve Yeni Bilgilerinde, 152 Ahmet Yaar Ocak, Bekt Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motiflerinde, 153 Bedri Noyan, Firdevs-i Rm
Manzum Hac Bekt Vel Vilyet-nmesinde

154

Velyet-nmenin Firdevs-i

Rm tarafndan derlendiini kabul etmilerdir.

Velyet-nme ne zaman yazld?
Velyet-nme yazldnda ifh rivayetler, salam bir kalem tarafndan
tesbit edilirken Bekt gelenei tamamyla kurulmu, gelimi, zenginlemi ve
150

Abdlbk Glpnarl, a.g.e. , s. XXVI-XXVII.

Esad Coan, Maklt- Hac Bekt- Vel, Ankara 1996, s. XVII. Ayrca Esad Coan,
Makalatnda Farsa bir Maklatdan sz etmi ancak bulunamadn sylemiti. Bu eser
bulunmu ve yaynlanmtr. Bak. Hac Bekta- Vel, Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniyye,
G..H.A.M, Ankara 2004.
152
Mikail Bayram, Hac Bekta- Horasni Hakknda Baz Yeni Kaynaklar ve Yeni
BilgilerTrkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Konya 2003, s. 144.
153
A. Yaar Ocak, Bekta Menkb-nmelerinde slm ncesi nan Motifleri, stanbul 983, s. 5.
154
Bedri Noyan, Firdevs-i Rm; Manzum Hac Bekt Vel Vilyet -nmesi, Aydn 1986.
151

68

kklemitir. Velayet-nmenin sonunda Hac Bekta Trbesini II. Muratn

yaptrd, II. Bayezitin de kubbeyi kurunla rttrd rivayetine baklrsa, eser
II. Bayezit devrinde kaleme alnmtr 155.
Yine Velyet-nmede II. Bayezite:
mr- bahtn eylesn, Allah ziyd
T kymet devlet ile bki bd.
dendiine gre eser yazlrken, yani rivayetler, yazar tarafndan tesbit olunurken
II. Bayezit hl padiahtr. Firdevs ayn beyti deiik eserlerinde II. Bayezit iin
defalarca tekrarlamtr. Sonu olarak Velayet-nmenin Firdevs-i Rm
tarafndan II. Bayezit devrinde (1481-1501) tarihleri arasnda yazldn
syleyebiliriz

156

. Ancak yazl tarihi verilmedii iin maalesef kesin tarih

verememekteyiz.
11- Tuhfetl- Hd (Hakyk -nme-Hakkat-nme)
Yazarn, Mnzar-i Seyf Kalem adl eserinde Tuhfetl- Hd adyla
and eser, Hakyk-nme adyla hret bulmutur. eyh Abdullah el-lh
menkbesini kapsamaktadr. Pdiahn emri ile Anadolu ve Rumelide okunup
anlalmas iin Trkeye tercme ettirilmitir. Kinatn srr, insann mhiyeti,
ve ibdetlerin kabl gibi tasavvuf konulardan bahsetmektedir. Muhyiddin bn
Arab, Sadreddn-i Konev ve Mevln Celaleddn-i Rm gibi sflerden kssalar
rivayet etmitir.
Yazar, kitabna, Hakyk-nme-i Mevln lh nurullahi kabrehu
cmlesiyle balam, Haznedarba Ali olu Mehmede ithafen mensur ve
manzum tertip klup rakama getrp bitirdim, Tuhfetl- Hdyi l nazarna
getirdm.157 demitir. Eser 96 varaktr. Yazl nedenini ise u dizelerde
belirtmitir:
Hatta Firdevs olur n eign
Yz srp bende hizmet dilerm
155

Firdevs-i Rm, Menkb- Hnkar Hac Bekt- Vel, Hac Bekta le Ktphanesi, nr. 200
s. 369.
156
Abdlbk Glpnarl, a.g.e., s. XXVIII-XXIX; Firdevs-i Rm, Menkb- Hnkar Hac
Bekta- Vel Vilyet-nmesi, Hac Bekta le Ktp. nr. 200, s. 370.
157
Firdevs-i Rm, Hakyk-nme, Milli Ktp., nr. H.2251, s. 2. Kitabn asl nshas, Sleymaniye
Ktp. Hac Mahmut Efendi, nr. 2587 de kaytldr.

69

Hizmetmdr tapuna hayr dilerm

Hizmetmde sanma minnet dilerm
Minnetm bu hakka gevherdr szm
Likin sze sanma kymet dilerm
Kymetidr ek degl nazm- drer
Adan ammki kymet dilerm
Himmet idp alvere inam- ah
Yah harluk ey hilat dilerm
Der Tarif-i eyhl- yh Mevln lhi diye devam edip ulu eyhler
Ali Hemedn, eyh Mevln lh ve Meczub Osman Dedeyi tantm ve
Firdevs kitabn musannifinin kendisi olduunu ilave etmitir 158.
Eser tasavvuf tarihi asndan nemli bilgiler iermektedir. rnein; eyh
Abdullah el-lh, Merhum Sultan Muhammed Han bin Gazi Murad asrnda Acem
diyarndan Mlk-i Ruma gelmiti. Dergh- Haknde rabet bulmutu, diyerek
Molla lh hakknda kapsaml bilgiler vermektedir.
Yine bu eserinde bni Sultan Selim Bin Sleyman dan sz ediyor ki; bu
ifadesiyle Selim Han dneminde hla Firdevsnin hayatta olduunu ifade etmi
olmaktadr. Mellif bu eserinde yapt tercmeler hakknda da bilgiler vermitir.
Hazret sabkan bu hakirlerine Blbl- Glistn- Hakkat ve Tt-i ehristn-
Tarkat, eyh Attar hazretlerinin kaddesallahu srrehlaziz Muhtar-nmesini
tercme itmek emredip, eser yazlp tamamlandktan sonra huzur- erflerine sl
idicek hayli ihsn buyurup, erefi kabul ile merref itmilerdi. Ol zaman kalp
aynalarna

nak

olmu

ki

eyh

Muhammed

Aynil-Kuzt

Hemedn

kaddesellahu srruhul azz hazretlerinin Kenzl- Hakyk ve Kefl Dekyknme kitabn tercme ittirp Anadoludaki btn halka ve rencileri dahi
hepsini kapsamak maksad ve muradyle kaleme alnmtr.
Bu esrr- ilh ki ahli-yi Rum katnda Fris lisn ile olman Trkler bu
eserlerden mahrum kalrlard. Pes Trk lisanla tercmesi kolaydur dey tbr
olunup bu dlerine emr itti ki onda lisan- Acemle olan anlamlar btn kaba-i
158

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 32.

70

Trkye evrile, ben bunu duyar duymaz itaat ederek evvelki emir zere eserler
hasl oldu...159 demitir.
Bu eserinden anlyoruz ki Firdevs, Yavuz Sultan Selim dneminde hayatta
olup bizzat padiahn emriyle tercmeler yapm, bol ihsan ve inamlar almtr.
Eserlerin halk ve renciler tarafndan daha kolay anlalmas iin Farsa yerine
kab-i Trk tercih edilmitir. Firdevs-i Rm, Mevln lhden Hakayknmeyi, eyh Muhammed Hemednden Kenzl-Hakyk ve KeflDekyk, Feridd-din Attardan Muhtar-nmeyi tercme etmitir. Yine bu
eserinde yazar, Abdullah el- lhnin mridi olduunu da beyan etmitir.
12-Kenzl-Hakyk ve Kefl Dekyk
Firdevs-i Rm, bu kitabndan Tuhfetl-Hd adl eserinde sz etmitir.
Anszn padih- limn Sultn ibni Sultn Selm bin Sleymn Hn
Hazretleri2nin Allah devletlerini devaml etsin, irfan sahiplerine hizmetlerini sabit
klsn, Rahman onu koruyup gzetsin, Hak sphnehu tel vcudu erfelerini
semvi aftlardan masun klsn, akl sahiplerinin tasdik ve kavrayaca zere,
hazretu sabkan bu hakirlerine diyerek, dier tercme eserleri zikrettikden sonra;
ol zaman yne-i kalplerinde menk olmu ki eyh Muhammed Aynl-Kuzt
Hemedn Kaddesellahu sirrehul aziz hazretlerinin Kenzl- Hakyk ve
Kefl- Dekyk-nme kitabn tercme ittrp tllb- hliyi Rma dahi nefy-i
m ve mil olmak muradiyle160 diyerek bizzat Padiah Yavuz Sultan Selim
Hann emriyle kitab tercme ettiini zikretmitir. Eser 96 varaktr. Bugne kadar
kaytlarda bu eserin bir nshasna rastlamadk ve Frdevs-i Rmde eserleri
arasnda gstermemitir. Eser, Osmanl padiahlarnn bilim ve sanat adamlarn
koruyup desteklediklerine dair gzel bir rnektir.
13- Hayat-u Memat veya Hayat-nme
Hayat-nme, yazarn Farsadan Trkeye tercme ettii mensur bir
eserdir. Ahlk ve tasavvuftan bahseder. Firdevs-i Rm hayatnn son yllarnda
stanbulda yazmtr. Eserinin 4.varanda Sleyman-nmenin 82. cildini
tamamladn yazmaktadr. Kitabn bilinen iki nshas vardr. Bir nshas
Firdevs Orhan b. Kenek adna Hayat-u Memat adyla Sleymaniye Ktphanesi
Hac Mahmut Efendi nr.2333te kaytl olup 95 varaktan mteekkildir. Eserin
159
160

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 33.

Firdevs-i Rmi, Hakyk-nme, Milli Ktp. A.2251.

71

bandaki ve sonundaki tarih silinmitir. Bir nshas da Beiktata Yahya Efendi

Ktphanesinde, Firdevs-i Osman adna Hayat-nme adyla kaytldr. Konusu
slm ahlkdr 161.
14- Tehisl-nsan
Yazar, Tehisl-nsan adl eserini, H.886 (M.1481) da Farsadan
Trkeye tercme edip Ahmet Paaya takdim etmitir. stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Seminer kitaplnda kaytl
bulunmaktadr. Satr says 9 ile 13 arasnda deimektedir. Eser, 143 varaktr.
Yazs okunakl ve harekeli bir nesihtir 162.
15-Cmeuy-nme
Cmeuy-nme, Nsrd-dn Ts (1201-1274) tarafndan yazlmtr.
Dokuz blmden oluan bu esere, Firdevs bir blm eklemek suretiyle Trkeye
evirmitir. 1508 ylnda tamamlanan bu kitapta kumalarda grlen lekelerin
nasl temizlenecei anlatlmaktadr. Bu eser kuma ve boya sanayi tarihi
bakmndan nemli bir eser saylmaktadr

163

. Mikil Bayram, Cmeuy-nme

adndaki kitabn aslnda Nsrd-dn Tsiye deil, eyh Nasrd-din hi

Evrana ait olduu kanaatindedir

164

. Firdevs-i Rm, eseri Farsa aslndan

Trkeye evirmitir. Eserin asl Manisa Sultan Murat Ktphanesinde kaytl

bulunmaktadr.
16- Belks-nme
Belks, Trk ve dier slm edebiyatlarnda ok sevilen bir edebi motif
olmu, gerek ahs gerekse, Hz. Sleymanla ilikileri eitli biimlerde
ilenmitir.
Belks-nme

adndaki

eser,

Sleyman-

Belks-nme

adyla

da

bilinmektedir. Mnzra-i Seyf- Kalem adl eserinde Firdevs, Belks-nmeyi

kendi eserleri arasnda zikretmitir. II.Bayezitin meclisinde padiahn dilinden
Sleyman-nmen yd idp hazretn tarif iderler. Alel husus ki Sleyman-
Belks-nmeyi tecnis-i tmmla kim nazma getrp zl-kafiye kim tamam
161

Firdevs-i Rm, Hayat-nme, Sleymaniye Ktp, Hac Mahmut Efendi, nr.2333; Firdevs-i
Osman, Hayat -nme, Yahya Efendi Ktp, nr. 421-50.
162
Firdevs-i Rm, Tehisl-nsan, stanbul n. Edebiyat Fak. Trk Dili Edebiyat Seminer
Kitapl, nr. 124.
163
Fuad Kprl, a.g.m. , c. IV, s. 651; Bursal Mehmed Tahir, a.g.e. , s. 106.
164
Mikail Bayram, hi Evren ve Tasavvufi Dncenin Esaslar, Ankara 1995, s. 96-101.

72

eyledn, yidi bin beyit zerine kim hir klup syledin

165

denilmektedir. 7000

beyit olarak yazlan bu eserin nshas bulunamam ve eseri gren de olmamtr.

Belks-nme adyla Sleyman-nmede ayr fasllarda mevcuttur. Firdevsinin
Aydnck (Edincik) civarnda bulunan Belks Pnar blgesinde domas da
dikkate alnrsa Belks hikyelerinin Firdevs zerindeki etkilerini tespit etmek
daha kolay olacaktr.
Firdevs-i Rmnin eserini Sleyman- Belks-nme adyla anmas da tek
eser olma ihtimalini artrmaktadr. Hz. Sleyman ile Belksn hikayesini
anlatmaktadr.

Bugne

kadar

Belks-nme

adyla

mstakil

bir

eser

bulunamamtr. svete bir nshasnn var olduu iddia edilmi, fakat bu

nshann varl kantlanamamtr 166.
17- Glistan Tercmesi
Firdevs-i Rm Hakyk-nme-i Mevln lhadl tercme eserinde
padiahn emir ve istekleri ile tercme ettii eserleri zikrederken Blbl
Glistan- Hakkat ve Tt-i ehristn- Tarikat167 eserlerinin adlarn
vermektedir. Bursal Mehmet Tahir Bey de stanbul Arkeoloji Mzesinde mevcut
bir Glistan nshasnn sonunda lyas bn-i Hzr el-Mtahallas bil Firdevsi
imzasnn bulunmas dolaysyla airin isminin lyas olduunu Glistan
Tercmesinin de Firdevsye ait olduunu sylemitir. Ancak Fuad Kprl bu
yaklama itiraz etmi ve Glistan Tercmesinin bir baka Firdevsye ait
olduunu iddia etmitir.168 Hlbuki Firdevsnin bizzat kendisinin Glistan
Tercmesi olduunu sylemesi, bu durumda Bursal Mehmed Tahir Beyi hakl
karmaktadr. Yani Glistan Tercmesi Firdevs-i Rmye aittir. Glistan
Tercmesi, Firdevsnin slmn gzel sanatlarndan olan hsn- hat sanatna da
vakf olduuna, kendi el yazs ile yazd, nshas Osmanl Mzesi
Ktphanesinde mevcut olan Glistan Tercmesi ahitlik etmektedir 169.
18- Pend-nme-i Efltun
Bursal Tahir Beyin grdn belirttii, Pend-nme-i Eflatun adl eser
Hfzes-Shhaya ait kk bir tercmedir. Arkeoloji Mzesi 164 numarada kaytl
165

M.Ata atkka, Firdevs-i Rminin Satran-nme-i Firdevssi, TDA. S.37, stanbul 1985, s.
193.
166
M. Ata atkka, a.g.e., s. 193.
167
Firdevs-i Rm, Hakkat-nme, Milli Ktp. nr. A 2251, s. 32.
168
Fuad Kprl, a.g.m., s. 649.
169
Bursal Mehmed Tahir, a.g.e., s. 106.

73

olan eser, 105 varaktr

170

. Firdevsye ait olmad iddia edilen bu eserin lyas b.

Hzr ismini de kullanan Firdevs-i Rmye ait olma ihtimali hayli yksektir.
Kitabn adn Eflatundan tler eklinde Trkeletirilebiliriz.
19- Firset-nme
Firdevs-i Rm, Hakkat-nme adl eserinin giriinde eserlerini sayarken
ikinci srada Firset-nme adl bir eserinin olduunu yazmtr.
Balkesirde iken srdrd almalarn bir rndr. II. Bayezitin
clsundan nce yazmtr. Firdevs, bu kitaba bir muhtasar mukaddime ve hatime
eklemitir. statlarnn isimlerini ise, zhirde Fahreddin Rz, btnda Muhyid-din
bn-i Arab olarak zikretmitir. Eserin konusu tasavvuftur. 34 varaktr. Milli
Ktphanedeki kayda, yazar Firdevs-i Tavl el-Bursev, eserin ad da Ferasetnme olarak gemitir. Ayn isimle baka eserler de vardr. rnein; tarihi
Kemal, Seltin-nme adl eserinde Firset-nme adl eserinin olduunu
sylemitir 171.
20-Tercme-i Hads-i Erbain
Tercme-i Hadis-i Erban, Firdevs-i Rmlyas b.Hzr adna, Ali Emri
Ktphanesinde 297.2 numara da kaytl olup, 190x125 ebadndadr. Farsa
olarak yazlmtr. Ksa, krk hadisten olumaktadr. Hadis metinleri Arapa
yazlm olup, aklamalar manzum olarak Farsa yaplmtr. Eser drt varaktan
olumaktadr 172.
21-Kitabl-Meviz
Kitabl-Meviz adl eser, Firdevs-i Rm adna stanbul Bykehir
Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Blmnde 297.9da kaytldr. slm
ahlk ile ilgilidir. 173
22- Muhtar-nme
Firdevs-i Rm, Hakkat-nme adl eserinde eyh Attar Hazretlerinin
Muhtar-nmesini tercme ettiini beyan edip, kitab tamamladktan sonra da
hayli ihsan buyurup erefi kabul ile merref itmilerdi. diyerek Muhtar-nme

170

Firdevs-i Rm, Pend-nme-i Eflatun, stanbul Arkeoloji Mzesi, nr.164.

Firdevs-i Rm, Firset-nme, Milli ktp. Y.Z -A, 5151; Kemal, Seltin-nme, (Haz. Necdet
ztrk), Ankara 2001, s. XXXIII.
172
Firdevs-i Rm, Tercme-i Hadis-i Erbain, Ali Emir, nr. 297.2.
173
Firdevs-i Rm, Kitabul Meviz, stanbul BB. Ktp, Muallim Cevdet Blm , nr. 297.9.
171

74

adl eseri Feridd-din Attardan tercme ettiini beyan etmitir .174 Eserin
nshas bulunamamtr.
23- Tt-i ehristn- Tarikat
Firdevs Hakyk-nme adl eserinde Yavuz Sultan Selim Hann emriyle
eyh Attar Hazretlerinden Tt-i ehristn- Tarikat adnda bir eseri Trkeye
evirdiini

beyan etmitir.

Ancak

kaytlarda

kitabn

bu

adla

nshas

bulunamamtr. Buna karlk Tercman yaynlar 1001 Temel eser arasnda,

Tt-nme adyla, yazar belli olmayan bir kitap emsettin Kutlu tarafndan
yaynlanmtr. Kitabn giri blmnde, tercmenin II. Bayezit dneminde
yaplp yaplmad tartlm; ancak mterciminin bilinmedii ifade edilmitir.
Muhtemel ki Firdevs-i Rmnin, eyh Attar hazretlerinden evirdiini syledii
eser, Tt-nme olarak yaynlanan eserdir. 175
24- Kuran- Kerimden Tefele Dair Bir Risale
Firdevs-i Tavil adna, Kuran- Kerimden Tefele Dair Risale adyla,
stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi, nr. 11632 Demirba nr. 000816ta
kaytldr. Ahlk konusu ile ilgilidir.
25- Risale Fin-Nahv
Hzr b lyas adna Sleymaniye Ktphanesinde Ayasofya blmnde k.
4468 numarada Risale filn-Nahv adl Arapa bir kitap vardr. Telif tarihi H.
863/M.1458dir. Kitabn telif tarihinde bir yanllk yoksa eer, bu eserin
Firdevs-i Rmye ait olmas mmkn deildir. Zr 1458de yazar henz ocuk
yatadr. Kitapta Arap dilinin grameri anlatlmtr.
Firdevs-i Rm Mnazara-i Seyf- Kalem adl eserinde aadaki eserleri,
kendi eserleri arasnda zikretmitir. Ancak bu gne kadar bu kitaplarn bir nshas
bile bulunamamtr:
26- Hadikatl Hakyk
27- Tl-i Mevld-i Kebir
28- Hadis-i Ahsen
29- Tecnsat- Sleyman
174

Firdevs-i Rm, Hakyknme, s. 33.

Firdevs-i Rm, Hakyknme, s. 33, Ttnme, (Haz. Semsettin Kutlu), stanbul 1976, s. XXIV.
175

75

KNC BLM
OSMANLI TARHLNE GR
A-Osmanl ncesi Trk Tarihi ve Tarihileri
Dnyann en eski ve kkl kavimlerinden biri olan Trkler, tarih boyunca
Asya, Avrupa ve Afrika ktalarna yaylm; buralarda egemenlik kurmu, kltr
ve medeniyet oluturmu bir millettir. Trk Milleti temelde Asya kkenlidir ve
anavatan Trkistan yani Orta Asyadr. Trk yurdu olan Trkistann snrlar ise
tarihi ve corafyaclar arasnda hl tartlan bir konudur. Trkistann snrlar
en genel anlamda; Douda Byk Kingan (Kadrgan) Dalar, Batda Hazar
Denizi, Kuzeyde Sibirya Ovas, Gneyde Karanlk Dalar ile evrili geni bir
alandr 176.
Trkler, tarih sahnesine Orta Asyada km, devlet ve medeniyetlerini bu
corafyada kurmu varlklarn asrlarca burada srdrmlerdir. Trkler, eitli
sebeplerden, farkl zamanlar da Orta Asya gibi geni bir corafyada srekli
hareket hAlinde olmular; dank bir ekilde yaamlar ve ou zaman da
Asya dna g etmilerdir. Trk ad veya hususi isimler altnda ok sayda devlet
kurmulardr. Genel olarak tarihin erken dnemlerinde gebe, yar gebe
yaamlardr. Btn bunlarn sonucunda da yazl belge ve bilgileri az
brakmlardr. Bu durum ise Trk tarihini aratrmay ve temel kaynaklar
bulmay zorlatrmtr177.
Bu glklere ramen, Trk tarihi zerinde yaplan inceleme ve aratrmalar
sonunda, Trk tarihinin temel kaynaklarn oluturan arkeolojik buluntulara, yazl
ve szl belgelere zellikle destan eserlere ulalmtr. Trk toplum ve
devletlerinin kulland dil, yaz ve alfabeler tesbit edilebilmitir 178.

176

Z. Velidi Togan, Trk li-Trkistan Tarihi, stanbul 1947, s. 7; Z.Velidi Togan, Umm Trk
Tarihine Giri, stanbul 1981, s. 7-8; L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, (ev. S. Karatay), Ankara
1986, s. 14-23; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1986, s. 41; Laszlo Rasony,
Tarihte Trklk, Ankara 1993, s. I; Mehmet Saray, Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1999,
s. 3; V. V. Barthold, Mogol stilasna Kadar Trkistan, (ev. H. Dursun Yldz), Ankara 1990, s.
67; Zekeriya Kitap, Yeni slam Tarihi ve Trkistan, stanbul 1986, s. 34; Komisyon, Tarih I,
stanbul Devlet Matbaas 1932, s. 25.
177
brahim Kafesolu, a.g.e. , s. 41; Ahmet Caferolu, Trk Kavimleri, stanbul 1988, s. 22-44.
178
Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 2003, s. 52-53.

76

Bir toplumun, millet olmasnda balca unsurlardan biri olan lisan, o lisan
konuan topluluklarn dncelerini olutururken, insanlar bir arada tutan en gl

badr. Dilin ekillerle ifadesi olan yaz ise bilgileri daha kalc ve yaygn hale
getirmitir.
Bilinen en eski Trk topluluklarndan itibaren Trkler, snrl bir lde bile
olsa yazy kullanm ve az da olsa yazl belgeler brakmlardr. brahim
Kafesolu Trk devletlerinin kulland yazlar, birinci elden kaynaklara
dayanarak yle sralamtr: Asya Hunlar arasnda yaz olduka yaygn
grnyor. in yllklarnda yle haberler vard: Uygurlarn atalar Kao-kler
ince yazarlar; fakat Hunca da yazarlard. Akhunlarn yazlar Gktrklerinki
gibi idi. Bizansl tarihi Prikopiosa gre (6.asr) Ogur boylar kendi yazlarn
kullanrd. stemi Yapgunun 568 ylnda Bizans mparatoruna yollad mektup
skit yazs ile yazlmt.179.
Trkenin yazl rnleri yannda szl rnler byk bir neme sahiptir.
Bunlar; cenaze trenlerinde sylenen saular, lenlerde saz eliinde sylenen
kouklar, ataszleri olan savlar, bamszlk, vatann kutsall ve kahramanlk
konularn ileyen destanlardr. Destanlar, milletlerin hayatlarndaki nemli
olaylar, olaanst nitelikler katarak anlatan edeb rnlerdir. Milletimizin
binlerce yllk tarihi iinde yaanan sava, kahramanlk, g, ktlk, felaket gibi
olaylar destanlara konu olmutur. Bu olaylar milletlerin hafzasnda ve kltrnde
nemli ve derin izler brakmtr.
Trk destanlarnn en nemlileri, Asya Hunlarna ait olan Ouz Kaan
Destan, skit (Saka)lere ait Alp Er Tonga Destan, Gktrklere ait Ergenekon
Destan, Uygurlara ait G Destan ve Krgzlara ait Manas Destandr. Bu
destanlar eski Trklerde canl bir Halk Edebiyatnn varln ortaya koymaktadr.
Ayrca, Alp Er Tonga destan hari, bu destanlar yazya geirilmi ve tahlilleri
yaplmtr. Trk destanlar, Trk tarihinin kaynaklar arasnda nemli bir yer
tutmaktadr. Destanlar, ok ihtiyatl olmak kaydyla tarihe kaynak olarak
kullanlabilmektedirler 180.

179

brahim Kafesolu, a.g.e. , s. 322.

Zeki Velidi Togan,Tarihte Usl, stanbul 1985, s. 43-44; Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, c. I,
Ankara 1998, s. 2-61-235-373-381; Zeki Velidi Togan, Ouz Destan-Reideddin Ouz-nmesi
Tercme ve Tahlili, Ankara 1982, s.122-126; R. Rahmeti Arat, Eski Trk iiri, Ankara 1991,s. 3-4.
180

77

slmiyetten nce Trk tarih ve edebiyatnn en gzel rnekleri, eitli

devirlerden kalan kitabelerdir. Bunlar, Trklerin ilk mill alfabesi olan Gktrk
alfabesiyle yazlan Orhun (Gktrk) Kitabeleridir. Tarihte ilk defa Gktrkler
kendilerini Trk olarak ifade etmilerdir 181. Otuz sekiz harften oluan bu alfabeye
Orhun Nehri evresinde bulunan kitabelerde rastland iin Orhun Alfabeside
denmitir. Orhun yaztlar, II. Gktrk hkmdar Bilge Kaan, kardei Kltigin
ve devlet adam Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Bu kitabelerde Trk devlet
anlay, devlet adamlarnn ve halkn karlkl sorumluluklar, vatan sevgisi gibi
konular yer almaktadr. Bu alfabe X. yzyla kadar ufak deiikliklerle Krgzlar,
Bulgarlar, Hazarlar ve Peenekler tarafndan da kullanlmtr.
Bir baka Trk devleti olan Uygurlarn da kendilerine ait alfabeleri ve
Uygur Alfabesiyle yazlm, din, edeb ve siyas metinleri mevcuttur. Uygur
Trkesi ile yazlm eserler daha ok din mahiyettedir. Byk bir ksm Turfan
kazlar sonunda elde edilen bu eserler, Trke Mani metinleri ile Budizmin
esaslar ve Budann hayatn anlatan Altun Yaruk ve Sekiz Ykmek adl
kitaplardr

182

. Uygurlara ait destanlara ise Merhale-nm ve Hint destanndan

evrilen Mahabarata rnek olarak verilebilir

183

. Uygurlar dnemine ait kazlar

sonras bulunan kalnt ve bulgular da olduka fazladr.

Trkler, kitlesel olarak X. yzyldan itibaren Mslman olmaya balaynca,
dindeki deiiklik, kltr, edebiyat ve sosyal hayata dorudan yansmtr.
Trklerin slmlama srecinde -gei dneminde-slmlama ile birlikte
Mslman Trk kimlii ve kltr olumaya balamtr. Bu deiim sonucunda
Trke, Arapa ve Farsann etkisi altna girmi; din dili olarak Arapa, edebiyat
dili olarak Farsa yaygnlamtr

184

. slm kltr diresi iinde Mslman Trk

devletleri, eitim, bilim, sanat ve ynetim alannda olduu kadar, tarih ve

tarihilik sahasnda da kayda deer eserler ortaya koymulardr.

181

V.V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (Ter. K.Yaar Kopraman-smail
Aka), Ankara 1975, s. 5; brahim Kafesolu, a.g.e. , s. 321; M. Fuad Kprl, Edebiyat
Aratrmalar, Ankara 1989, s. 89-94; Ali ztrk, tken Trk Kitbeleri, stanbul 1996, s. 20-63;
Komisyon, TTK, Tarih I, s. 41-45.
182
Ceval Kaya, Uygurca Altun Yaruk, Ankara 1993.
183
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 62; Faruk K. Timurta, Tarih inde Trk
Edebiyat, stanbul 1999, s. 5-6; Saadettin Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara
1997, s. 79.
184
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 121.

78

Amacmz, Osmanl tarihiliine giri iin zemin oluturmak olduundan,

Mslman Trk devletleri dneminde yazlan tarih kitaplarn, ayrntya
girmeden, tarih kitaplarnn hangi Trk devleti dneminde yazld ya da kaynak
olarak kullanld, yazarnn ve eserinin isimlerini Trk devlet isimlerine bal
olarak ksaca aktaracaz.
1-Karahanllar Devri Tarihileri: Mecdeddin Muhammed b. Adnan
tarafndan yazlan Trkistan Tarihi ve Hitay Tarihi iki nemli tarih kitabdr.
Muhammed b. Ali el-Ktib es-Semerkandnin Arads-Siyse fi Ardir
Riyse adl eseri, Karahanl ve Seluklular dnemini aydnlatmaktadr. M.
Grenardn hazrlad Satuk Bura Han Menkbesi ve Tarih185 ise bu dnem
iin kaynak olarak kullanlan en nemli menkbedir.
2-Gazneliler Devri Tarihileri: Gazneliler devrinin tarih edebiyat olduka
zengindir. Ebu Mansur Hseyin b. Muhammed SaAlibnin Kitbl-Gurer fi
Siyerl-Mlk ve Ahbrihim adl kitab, Eb Nasr Muhammed b. Abdlcebbr
Utbnin Tarihl-Yemn adl eseri, Eb Said Abdulhayy b. Dahhk
Gerdznin Zeynl-Ahbr, Ebul Fazl Muhammed b. Hseyn Beyhaknin
Tarih Beyhk186 adl eseri, Gazneliler dnemini aydnlatan en nemli tarih
kitaplardr.
3-Harzemahlar

Devri

Tarihileri:

Bahd-din

Muhammed

b.

Meyyedil-Bdadnin,Et-Tevessl ilt-Teressl, yazar Sultan Alaaddin

Tekiin na divan- reisidir. bnt-Tiktakann Kitbl-Fahrisi, Narahnin
Tarih-i Buharas, Nurd-din Mn (Nesev)nin Sirats-Sultan Celleddini, At Melik- Cveynnin Tarih- Cihn-gas Harzemahlar dnemini
konu alan balca kaynaklardr 187.
4-Byk Seluklular Devri Tarihileri: Turul Beyin Badata girdii
yla kadar Abbasilerden ve dolayl ynden Seluklulardan sz eden ilk eser
Hill el-b Tarihidir. Bu eser bnl Esir tarafndan kaynak olarak

185

V.V. Barthold, a.g.e. , s. 19; M.Grenard, Satuk Bura Han Menkbesi ve Tarih, (ev. Osman
Turan), Seluklular ve slamiyet, stanbul 1980, s. 245-308.
186
M. emseddin Gnaltay, slam Tarihinin Kaynaklar, stanbul 1991, s. 122-126; V.V. Barthold,
a.g.e., s. 20-26; Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s. 19-24; Claude
Cahen, Seluklu Devri Tarih Yazcl, (ev. N. Kaymaz), Tarih Aratrmalar Dergisi, c. VII, S.
12-13, Ankara 1973, s. 203.
187
brahim Kafesolu, Harzemahlar Devleti Tarihi, Ankara 1992, s. 6-15; Yusuf Ziya Yrkan,
Mslman Corafyaclarn Gzyle Orta a da Trkler, stanbul 2004, s. 92-144.

79

kullanlmtr. Ali b. Ebul-Ferec el-Basrnin Sretl Melik Turul-beg elSeluk adl eseri Turul Bey dnemi iin kaynak olarak kullanlmtr. bnl
Adimin Buyas, Ali b. Mehmet Kaynnin Mefhirl- Etrk, Alp Arslan
nmna yazlan Melik-nme, Eb Ali Hasan b. Ali Ts (Nizml-mlk) nin
Siyaset-nmesi, Eb Tahir Hatunnin ikar-nmesi, Cemaleddin bnlKftnin, Trih- Al- Seluku, Ebu Bekir Muhammed b. Ali el-Rvendnin,
Rhts Sudr ve Ayats-Sururu, Ali b. Nsir elHseynnin Ahbrd
Devletis-Selukiyyesi, maddin Ktib el sfehnnin Nusrat el-ftra ve
Usretl-fitra fi Ahbril- Devlets Selukiyyesi Seluklular dnemine k tutan
balca tarih kitaplardr 188.
Tarih kitaplarnn dnda, Mslman Trklerin yazd ilk din, edeb ve
tarih eserleri olarak kabul edilen rnler de mevcuttur. Bu eserler unlardr:
Yusuf Has Hacip189, Kutadgu Bilig; Kagarl Mahmut190, Divn- Lugat itTrk; Hoca Ahmet Yesev191, Divn- Hikmet; Edib Ahmet b. Mahmut
Yknek192, Atabetl-Hakyk gibi her biri, bir hazine deeri tayan eserlerdir.
5-Anadolu Seluklular Devri Tarihileri: Kerimd-din Mahmud
Aksaray, Msmeretl-Ahbr ve Msmeretl-Ahyr; Nideli Kad Ahmed,
El Veled el- efik; Gregory Abl Fara, Ebl Fara Tarihi; Urfal Mateos,
Vekayi-nmesi ve Papaz Grigorun Zeyli; bn-i Batuta, Seyahat-nmesi ve en
nemlisi Fazlullah Reidd-dinin Cmut-Tevrih adl tarih kitabdr

193

Cmiut-Tevrih, Trk tarihinin balangcn bir Trk olan Ouz Hanla balatp
devamn da onunla srdren, Trklerin kabilelere ayrlarak dnyay fetihlerini
anlatan ve bugnk Trkmenlerin atalaryla olan ban ak bir ekilde ortaya
koyan bir eserdir. Cmiut-Tevrih, kendisinden sonra yazlan eserlere kaynaklk
etmi, btn Trk tarihilerini etkilemi, Trklerin anl mazisinden tafsilatl
olarak sz ederek, onlarda birlik ruhunun domasna yol amtr. Bu gelenein

188

Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul 1997, s. 19-25; Claude
Cahen, a.g.e. , s. 196-210; Zeki Velidi Togan, Tarihte Usl, s. 188-1918; emseddin Gnaltay,
a.g.e. , s. 126-219; V.V.Barthold, a.g.e. , s. 26-34.
189
Yusuf Has Hcip, Kutadgu Bilig, (ev. R.Rahmeti Arat ), Ankara 1979.
190
Kagarl Mahmut, Divn- Lugatit-Trk, (Tercme, B. Atalay), Ankara 1986.
191
Hoca Ahmed Yesev, Divn- Hikmet, ( Haz. Kemal Eraslan), Ankara 1991, M. Fuad Kprl,
Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 2003.
192
Edib Ahmed b. Mahmud Ykneki, Atebetl Hakyk, (ev. R. Rahmeti Arat), stanbul 1951.
193
emseddin Gnaltay, a.g.e. , s. 416-419; M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklularnn Yerli
Kaynaklar, Belleten, c.VII, 1942, s. 379-457; Z. Velidi Togan, Tarihte Usl, s. 190.

80

etkisiyle hemen btn Osmanl tarihileri Osman Gziyi 52 batndan Ouz Hana
balamlardr.194
6-Seluk-nmeler
Seluklular dnemine ait kayt ve bilgilerin toplu bulunduu eserlere, genel
bir isim olarak Seluk-nme ad verilmektedir. Seluk-nmeler, olaylar
menkbev bir mahiyette aksettirseler bile, tarihin ayrnt gerektiren blmlerinde
mracaat kitab olarak kullanlmaktadrlar. Seluk-nmelerden birka tanesini
rnek olarak verebiliriz. Ahmed b. Mahmud, Seluk-nme (Haz. E.Meril,
stanbul 1977); Hoca Dehhn, Seluklu eh-nmesi, Sultan III. Alaaddin
Keykubadn istei ile Farsa yazlmtr, 20.000 beyitten olumaktadr. bn-i
Bb, el-Hseyin b. Muhammed b. Ali el-Cafer er-Ruged, el-EvmirlAliyye fl Umril-Aliyye (Seluk-nme), Anadolu Seluklu tarihinin en
temel kaynadr. Anonim, Anadolu Seluklular Devleti Tarihi (Seluk-nme),
Zahiri Nisabr, Seluk-nme ve en nemlisi Yazcolunun Tevrh-i l-i
Seluk adl Seluk-nmesidir 195.
Sultan II.Muratn emriyle 1436 ylnda yazlmtr. Yazcolu Seluknmesi, Ouz-nme adyla da bilinir. XV. yzyl Anadolu Trkesiyle
yazlmtr. Tevrh-i l-i Seluk, destn zellikler tayan bir Trk-Ouz,
Seluk, Mool, Beylikler ve Osmanl tarihidir. Mellif eserinin birinci blmnde
Trk-Mool ve Ouz boylar hakknda bilgi vermekte, Ouz Destnn
anlatmaktadr. Yazar, bu blm Redddnin, Cmit-Tevrhinden almtr.
Yazcolu, eserinin dier blmlerinde Seluklular tarihini Rvendden
faydalanarak ve bn-i Bbnin Farsa Seluk-nmesini Trkeye evirmek
suretiyle yazmtr.
7-Menkb-nmeler ve Velyet-nmeler
Menkb-nme veya Velyet-nme, tarikat erbab ve eyhler etrafnda
oluan, din ve efsanev yn ar basan, kk hikaye ve masallara denir. Bu tr
eserlerde, tarikat prinin veya eyhinin kerametleri ve velyetleri; tarikat
geleneine gre abartlarak hikaye edilmitir. slamn yaylma srecinde, slam
194

lhan Erdem, Trkiye Seluklular-lhanl likileri (1258-1308), (Baslmam Doktora Tezi),

Ankara 1995, s. 437-438.
195
Yazcolu Ali, Seluk-nme, Revan Kk 1290. emseddin Gnaltay, a.g.e. , s. 416-419; M.
Fuad Kprl, Anadolu Seluklularnn Yerli Kaynaklar, s. 379-457; Z.Velidi Togan, Tarihte
Usl, s. 190.

81

toplumlar arasnda, Hz. Ali, Hz. Hseyin ve Ebu Hanife vb. evresinde
menkbeler olumaya balamt. Trkler, Mslman olmaya balaynca,
Mslman Trkler arasnda ata veya baba lakabyla eyhler dodu ve bu eyhler
etrafnda benzer ekilde menkblar olutu. Hoca Ahmet Yesev Menkb buna
en gzel rnektir 196.
Anadolunun fethi yllarnda, asker fetihlerin yan sra, manev fetih
diyebileceimiz bir baka kltr dairesi iinde, Horasan Erenleri dier bir deyimle
Gziyn- Rum nclnde fetihler younlarken, menkb-nmeler de
olumaya balamtr. Dine dayal yeni Trk edebiyatnn ilk zincirini, Kitab-
Dede Korkut olutururken, hemen akabinde Eb Mslim-nme, Battal-nme,
Dnimend-nme destanlar, Saltuk-nme adl kitaplarla devam etmitir. Otman
Baba Vilyet-nmesinden sonra, Hac Bekta- Vel Vilyet-nmesi, bu eserden
sonra Hacm Sultan, Abdal Msa, Elvan elebinin Menkbul Kudsiyyesi;
Seyyid Ali Sultan ve Demir Baba Vilayet-nmeleri gibi kk eserlerle
tamamlanmtr 197.
Anadoluda, Trk Edebiyatnn ilk mahslleri olan bu menkb-nmeler,
Seluklu Devletinin istikrar kazanmas, asker hareketlerin ksmen de olsa
durmas, ilim ve kltr hayatnn canlanmas sonucu teekkl etmilerdir

198

slm edebiyatnda kfirler elinde bulunan yerlerin Mslman mcahitler

tarafndan fethini tasvir eden, kahramanlklar ve zaferleriyle halk coturan,
halkn hayl dnyasnda derin izler brakan hep bu halk hikyeleridir. Ancak,
tarih roman nitelii tamalarna ramen, tarihte yazldklar dnemi aydnlatacak,
tarihe yardmc kaynak olarak kullanlabilecek deerde edeb ve tarih eserlerdir.
Ciddi bilimsel kritie tbi tutulmak kaydyla bu destn rivayetler, tarihin yazl
belgeleri olabilirler 199.
Tarihin pek ok trleri, birok millette olduu gibi Trkler arasnda da
olumutur. Halk toplant yerlerinde gnn vakalar yannda tarih vakalarnn da
byk yer alarak hikye edilmesi, kkl bir destan geleneine sahip bir milletin
196

A.Yaar Ocak, Menkb-nmeler, s. 32; Ali ztrk, Trk Anonim Edebiyat, stanbul 1985, s. 23; Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, s. 166-169; M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar, s. 85-106.
197
Abdlbaki Glpnarl, Vilyet-nme, s. 1; Ali ztrk, a.g.e. , s. 3; Cemal Kafadar, Between Two
Worlds-The Constructon of the Ottoman State-London 1995, s. 67.
198
A.Yaar Ocak, a.g.e. , s. 49.
199
M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklularnn Yerli Kaynaklar, s. 42.

82

tab bir zevki ve merk netcesidir

200

. Bunun sonucu olarak da, Anadoluda

Seluklu Sultanlarnn ve Trkmen Beylerinin saraylarnda tarih hnlar yani tarih

okuyucular ve menkb-nme okuyan halk airleri domutur. Gazavat-nme
formundaki tarih eserlerin, sultanlarn gururlarn okamak ve edeb zevklerini
tatmin etmek iin yksek sesle okunmak zere yazldklar bilinmektedir 201.
8-Anadolu Beylikleri Dnemi Tarihilii
Anadolu Seluklularnn son zamanlarnda, zellikle XIII. yzyln
sonlarndan itibaren, ulara yerletirilen baz Trkmen beylikleri, Seluklularn
zayflamas zerine, merkezle balarn kopararak bamszlklarn kazandlar.
Anadolu Beylikleri, hkmran olduktan sonra, bulunduklar blgelerde fetihlerde
bulunarak snrlarn genilettiler ve rakipleriyle mcadeleye girerek glenmeye
altlar. Sahip olduklar corafyada iktisad, ticar, kltrel ve ilm faAliyetleri
takdir ve tevik ettiler. Bu sayede ok sayda lim, sanat ve tarihi yetimitir
202

.
Beylikler dnemi Trk tarihilii, Osmanl tarihiliinin douuna ve

gelimesine ciddi katklar salamtr. Germiyanoullar saraynda, Ktahyada

tarihilik ve Trke alannda yeni bir r almtr. air Ahmed, eyholu
Mustafa, Germiyanolu saraynda yetimi kimselerdir. Germiyanoullar evlilik
yoluyla Osmanllara katlnca, tarihiler de Osmanllara intisap etmitir

203

Aydnoullar Beylerinden Gzi Umur Bey adna Enver, Dstr-nmeyi

204

Germiyanolu, Sleyman ah adna, Ahmed, skender-nmeyi

205

yazd.

Karamanolu Alaaddin Bey, Karaman airlerinden Yarcnye Karamanoullar

eh-nmesini yazdrd 206. Ayrca ikr bir Karaman Oullar tarihi yazd 207.
Kurulu dnemi Osmanl Sultanlar, Arapa ve Farsa yazlan tarih kitaplarn,
Trkeye tercme ettirdiler.

200

N. Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, s. 497.

Halil nalck, Osmanl Tarihiliinin Douu, Stten stanbula, stanbul 2000, s. 110-111.
202
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XII; Paul Wittek, Mentee Beylili
(ev. O.aik Gkyay), Ankara 1986, s. 4; Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda
Aratrmalar, Ankara 1988, s. 3-5.
203
ehabettin Tekinda, Osmanl Tarih Yazcl, Belleten, c. 35, S. 140, Ankara 1971, s. 656.
204
Enver, Dstr-nme, (Ne. Mkremin Halil), stanbul 1928; Dstr-nme-i Enver, (Haz.
Necdet ztrk) ,stanbul 2003, s. XXXV.
205
Ahmed, skender-nme, (Ne. M.Halil Yinan), stanbul 1964; Yaar Akdoan, skendernmeden Semeler, Ankara 1988.
206
Kemal Yavuz, a.g.e. , s. 27.
207
ikr, Karaman Oullar Tarih, (Haz. M. Mesud Koman), Konya 1946.
201

83

Anadoluda hkim unsur olan Seluklular ve beylikler yerli halklarla olan

ilikilerinde zellikle Rum, Ermeni ve Musevlere kar fetihi politikann
yannda, yeni bir medeniyet inasnda da n plana km, onlarn kltrel
unsurlarn

kullanarak

Anadolu

Seluklu

medeniyetinin

alt

yapsn

oluturmulardr. Bunun zerine edeb, mimr, felsef ve ticri birikimlerini de

katarak deta Osmanl medeniyetine temel tekil etmilerdir

208

. Osmanl

mellifleri geri dnp baktklarnda, kendilerine zengin bir miras olarak braklan
szl ya da yazl bu edeb ve tarih gelenei sahiplenmi; tartmasz tarih bir
belge ve bilgi olarak kullanmlardr.
Sonu olarak, Trk tarihilii, Seluklu devrinde ocukluk dnemini
yaam, yeni bir hviyyet, yeni bir ekil, yeni bir heyecan ve ruhla
mkemmelliyete doru yol almaya balamtr. Zaten tarihi, sanat, edebiyat,
msikisi, resmi ve mmarisiyle medeniyet bir btndr. Medeniyetin Trk-slam
tarihinde bunlarn tekml veya gerilemeleri, genellikle siyasi, sosyal ve askeri
hayatla paralel gittikleri grlmtr 209.
9-Osmanl Tarihiliinin Douu
XIII. yzyln sonlarnda, Anadolunun kuzeybat snrnda, Bizans
mparatorluu ile Seluklu Devleti arasnda, Erturul Gzi tarafndan,
Seluklulara bal olarak bir u beylii kuruldu. Erturul Gzinin yerine, Osman
Gzi geince beyliin ad Osmanl Beylii oldu. Osman Bey nderliinde beylik,
Seluklu hakimiyetinden karak, bamszln kazand ve Bizans mparatorluu
aleyhine srekli byd ve blgenin en etkin devleti hAline geldi. Btn
devletlerin oluumunu salayan halk, lke ve iktidar gibi temel unsurlar, Osmanl
Devletinin kuruluunda da nemli bir rol oynamtr. Orhan Gzi dneminde,
Osmanl Devleti Rumeliye geerek Balkanlara doru ilerlemeye balamlardr.
Anadoluda ise Trk birliini salamaya ynelik giriimlere hz vermitir.
Devletin snrlarnn genilemesine paralel olarak Orhan Bey devrinde idar,
asker, adl ve ml dzenlemeler yaplarak devlet kurumlamtr. I.Murat
dneminde devletin snrlar, Tuna Nehrinden Orta Anadoluya kadar geniledi
ve devlet imparatorluk aday hline geldi. Sultan I.Muratn srdrd asker ve
siyas baarlar, Osmanl Devletinin kltrel ynden de gelimesine ve kendi
208
209

M. Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1988, s. 57-57-79.

mil elebiolu, Muhammediye, stanbul 1996, s. 43.

84

dinamiklerini kefetmesine yol at. Devletin fetihi politikas, Yldrm Bayezit

devrinde Ankara Savana kadar devam etti. Fetret dneminin dourduu ykm,
Mehmet elebi ve II.Murat dneminde tamir edilebildi. Osmanl Devleti Fatih
Sultan Mehmetle birlikte, bir dnya devleti olma yoluna girdi 210.
Osmanl Devletinin asker ve siyas zaferleri sonucu, tarih zevki ve tarih
merak XV. yzyl Trkiyesinde daha yaygn bir hayat kazanm; nesirle ve
nazmla ok sayda tarih yazlm ve bunlar Trk edebiyatnda hemen hemen bir
tarih r manzaras almtr 211. Osmanl toplumunda tarihe kar ilginin bu denli
youn olmasnn sebepleri u ekilde aklanabilir:
Anadoluda halk arasnda yaayan Battal-nme, devrin katipleri tarafndan
yazl edebiyata geirilen Dnimend-nme gibi destn tarihi eserler; Ahmednin
skender-nmesine ilave ettii tarih blmleri ve benzeri yazmalar, halk kadar
aydnlar arasnda da Arap ve Fars gelenekleri yannda, Trk folklor ve tarihine de
ilgi duyulduunu gstermektedir.
Osmanl mparatorluunun bu asrdaki byk hamleleri tarih yazmnda en
nemli etken olmutur. mparatorluun devaml zaferlerle gelimesi, Osmanl
Ordularnn Hristiyan kavimlerle savaarak onlarn birleik ordularn yenmeleri,
btn bu sava ve zaferlerin bilgili ve sistemli bir asker ve idar tekilat iinde
kazanlmas, Anadolu ve Balkanlar Trkiyesinin salam ve heybetli bir btn
hAline konulmas gibi hadiseler, pek tabii olarak Anadolu ve Rumelideki halk
arasnda Osmanl Hanedanna kar derin ve kkl bir hayranlk uyandrmtr
212

.
Din, hamas edebiyatn kkeni olarak popler Trk destanlar, dier yandan

geleneksel slam tarihiliinin ilk rnekleri olan megzi ve siyer kitaplar ile
birlikte bir temel tekil etmiti. Gaza ruhuyla dolu bir toplumda menkb-nmeler,
genel toplantlarda, orduda veya tccarlarn kendi paralaryla askerleri
donattklarn grdmz pazarlarda okunmak zere dzenlenirlerdi. Sade bir
dille, herkesin anlayaca popler hisleri yanstan menkb-nme tr, Akpaa-

210

. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.I, Ankara 1983, s. 67-96; Mehmet Ner, Ner Tarihi,
(Haz. M.Altay Kymen), Ankara 1988, s. 46-137; Halil nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu,
Trkler, c. IX Ankara 2000, s.66-68; Zeki Velidi Togan, Umm Trk Tarihine Giri, s. 337-351.
211
N. Sami Banarl, a.g.e. s. 497.
212
N. Sami Banarl, a.g.e. , s.497; Mehmet pirli, Osmanl Tarih Yazcl, Osmanl c. VIII,
Ankara 1999, s. 247.

85

zdenin Tarihi ve Anonim Tevrih gibi eserlerde olduu kadar sonraki

yzyllarda da bir ok gazavat-nmede yaamaya devam etmitir 213.
XV. yzyln ilk yarsnda balayan tercme hareketleri ile Osmanl
corafyasnda Trke eser says hzla artmt. Arapa ve Farsa eserler
yazmann yannda Trke de yaygn bir edebiyat dili hAline dnyordu. Bu
durum Osmanl tarihiliinin douunu kolaylatrmtr 214.
Ankara bozgunu ve Timur felaketinden sonra, Osmanl Devletinin yeniden
toparlanmas ve glenmesi, hem Osmanl tarihiliinin douunu hem de tarihin
muhtevasn etkilemitir.

Osmanl Devletinin Timurla girdii rekabet,

Osmanllar kken ve kimlik arayna srklemitir. te yandan Anadolu Trk

beylikleri karsnda hakllklarna gl bir dayanak bulmak ve Timurun
vasallndan kurtulabilmek iin kendilerini Doudaki hanlarn mudili grm ve
Osmanllar kendilerini OuzTrk geleneine balayan soy ktklerini karmak
zorunda kalmlardr 215.
Osmanl Beylii fetih ve gaza ruhu ile ortaya km, snrlardaki aknc
beyler ve dervi Gzilerin faAliyetleri ile byyp ve glenmitir. Bu geree
uygun olarak, kurulu devrinde ortaya konulan ilk rnekler menkb-nme ve
gazavat-nme trnden eserler olmutur 216.
zellikle II. Murat dneminde, Anadoluda Trkmen airetleri stndeki
Osmanl egemenliini yerletirmek ve Kay soyundan olmann getirdii saygnl
Osmanl lehine kullanmak iin, Osmanl Devletinin kltrel temellerini
zenginletirmek yolunda youn bir aba sarf ederek, tercme ve telif eserlerin
yazdrlmasna hz vermitir.
Btn bu olumlu gelimelere karlk Osmanllar, kurulu dneminde ilm-i
tarihi, asl bilimlerden saymamlar, daha genel anlamda tarihi, iirin iinde
dnmlerdir. Bu sebeple de ilk tarih eserler destn karakter tamlardr.
Kendilerine ranl mehur yazar Firdevs-i Tusnin eh-nmesini rnek

213

Halil nalck, Osmanl Tarihiliinin Douu, s. 101-102.

Hasan Hseyin Adalolu, Osmanl Tarih Yazclnda Anonim Tevrh-i l- Osman
Gelenei, Osmanl, c. VIII, Ankara 1999, s. 286.
215
Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu, (ev. F. Berktay), Ankara 1985, s. 16-17;
Halil nalck, a.g.e. , s. 99.
216
Paul Wittek, a.g.e. , s. 16-17; Mehmet pirli, a.g.e. , s. 247.
214

86

almlardr

217

. Bu blm tamamlamak asndan, yukarda sraladmz

zelliklere uygun olarak yazlan yar destn Osmanl tarihlerine birka rnek
verebiliriz
B-lk Osmanl Tarih Yazcl rnekleri
1-Yar Destan Olanlar
a-Ahmed
Osmanl Devletinde tarih yazcl, devletin siyas ve asker baarsna
paralel olarak gelimemitir. Osmanl Devletinin kltrel alanda, tarihe dair
yazlan ilk eser ancak devletin kuruluunun ikinci yzylnda, yani XV. yzyln
banda yazlmtr. Gnmze ulaan bu eser, bir tarihiden ziyade edeb ynyle
isim yapm olan Ahmednin, skender-nme adl eserinin sonuna ilve ettii
Dsitn- Tevrh-i Mlk- l-i Osman-dr. Ahmed, Osmanl Devletinin
kuruluundan 1410 ylna kadar gelen olaylar konu eden bu eseriyle, Osmanl
tarih yazarlarnn ncs saylmtr. lk manzum Osmanl tarihi rnei olan eser,
kendisinden sonraki pek ok tarihi tarafndan kaynak olarak kullanlmtr.
skender-nme, Yldrm Bayezitin oullarndan Emir Sleymana sunulmak
zere kaleme alnmtr 218.
Asl ad Tceddin brahim b. Hzr olan Ahmed, eserine Osmanl devletinin
balangcndan elebi Mehmede kadar gelen dnemi anlatan 334 beyitlik bir
blm ilave etmitir; ki bu ksm, bugn elde bulunan en eski Osmanl tarihi
olmas bakmndan son derece nemlidir. Mellif, burada hibir olayn tarihini
vermemitir. skender-nmenin zellikle Osmanllara ait blm, Anonim
Tevrh-i l-i Osmanlara (bilhassa Giese Anonimi) Ner Tarihine ve XVI.
yzyl tarihisi Ltfi Paann, Tevrh-i l- Osmanndan aynen veya baz
deiikliklerle alnmtr. Ahmednin, krullaha ve Rhye de byk tesiri
olmutur 219.
Ahmednin Osmanl tarihi, mstakil bir eser olmayp, skender-nme
arasna ilve edilmi 334 beyitlik bir blmdr. Ahmed, skender-nmeye
217

Taner Timur, Osmanl Kimlii, stanbul 1986, s. 73.

Necdet ztrk, Osmanllarda Tarih Yazcl zerine, Osmanl, c. VIII, Ankara 2002, s. 257;
Necdet ztrk, XV.Yzyl Osmanl Tarihileri ve Eserleri, TDTD, S. 24, s. 42; Fahamettin Baar,
XV. Asr Osmanl Mverrihleri ve Eserleri, Tarih ve Medeniyet Dergisi, S. 37, s. 37; Franz
Babinger, a.g.e., s. 12-13.
219
Necdet ztrk, XV. yzyl Osmanl Tarihileri ve Eserleri, s. 47.
218

87

Makedonyal skenderin destn tarihinden baka bir slm Tarihi, bir lhanllar
Tarihi ve bir de Osmanl Tarihi blm ilve etmitir. Kk, muhtasar ve
manzum bir vaky-nme zellii tamakla birlikte bu eser, bize byk devletin
temellerine ait baz mhim srlar vermitir.
Ayrca Ahmednin Divannda tarihe ait edeb metinler bulunmaktadr. 23
tane Emir Sleyman medhiyesi, 2 tane Emir Sleyman Terci-i Bendi, 5 tane Emir
Sleyman Terkib-i Bendi, 1 tane Melik Sleyman Terkib-i Bendi ve 1 tane Emir
Sleyman Mersiyesi, tarih unsurlar tayan blmlerdir 220.
b-Yahi Fakih
Osmanl tarihiliinin kayda deer rneklerinden birisi de Yahi Fakih
Menkb-nmesidir. Yahi Fakih, imdiye kadar tannan en nemli Osmanl tarih
yazardr. Hayat hakkndaki tek bilgi, Sultan Orhann imamnn olu olduudur.
mamn adnn shak Fakih olduu sabittir. Akpaa-zde, hastalanarak evinde
yatt bir tandk olarak, shaktan bahsetmi ve Yahinin Menkb- l-
Osman ta Yldrm Hana eserinin sahibi bulunduunu da aka anlatmtr.
Bunun iin, Yahi Fakihin tarih bir ahsiyet olduunu kabul etmek gerekir.
Telif ettii menkbn 1389 tarihine kadar geen vakalar ierdii tahmin
edilmektedir.

Bu

eser

imdiye

kadar

bulunamamtr.

Akpaa-zde,

mukaddimesinde Yahinin eserinin Bayezitin clsuna kadar yani; 1389a kadar

geen vekyi ierdiini aka sylemitir

221

. Akpaa-zde, Yahi Fakih

Menkbn aynen iktibas etmitir.

c-Hamzav
Hamzav, Ahmednin kardeinin mahlasdr. O, 24 czden oluan Hamzanme adyla bir eser yazmtr. Hz. Peygamberin amcas Hamzaya ait menkbeyi
iermektedir. Ayrca Hamzav, Camil Meknnat adl kafiyeli bir Osmanl
Tarihi yazmtr ki, zikre deer bir eserdir. Bu eserin ierii, kaynaklar ve deeri
hakknda henz bir ey bilinmemektedir. Bu eser Firdevs-i Rm tarafndan

220

Yaar Akdoan, skender-nmeden Semeler, Ankara 1988, s. 61

Necdet ztrk, Osmanllarda Tarih Yazcl zerine, s. 25; Halil nalck, Osmanl
Tarihiliinin Douu, s. 95-117; Akpaaolu Tarih, (Haz. Nihal Atsz ), Ankara 1985, s. 95;
Colin mber, lk Dnem Osmanl Tarihinin Kaynaklar, (ev. Oktay zel), Stten stanbula,
stanbul 2000, s. 4.
221

88

grlm ve kullanlmtr. Bilinen biricik yazma, stanbulda, bnl Emin

Mahmut Kemaldedir 222.
2- II. Murat Dnemi
a- Gazavat-nme ve Fetih-nmeler
Osmanl tarih yazclnda nemli bir safha, II. Murat dnemi ile
balamtr. Bu dnemde Osmanl ilim, kltr ve sanat hayatnda kayda deer bir
hareketlilik grlmtr. II. Murat bizzat kendisi de ilimle zellikle, iir ve msiki
sanat ile megul olmutur. O, lim, ir ve musikinaslar saraynda toplayarak
onlar himye ve tevik etmi, sarayn adet akademik bir muhit hAline
getirmitir. Bu dnemde Arap ve Fars diliyle yazlm baz eserler tercme
edilerek Trk kltrne kazandrld gibi, Osmanl tarihi kaynaklarndan
gazavat-nme ve fetih-nme trnden eserler ile saray takvimlerinin ilk rnekleri
ortaya kmtr; ki bu Osmanl tarih yazclnn daha sonraki dnemlerine
model tekil etmesi bakmndan nemli bir gelimedir 223.
Gazavat-nme, kken olarak gaza kelimesinden domutur. Gaza etmek,
savaa gitmek ve savamak manasna gelir. Gza-nme ya da Gzavat-nme ad
altnda toplanan eserlerde, tek bir sava veya savalar silsileleri tasvir edilmitir.
Bir ehrin veya kalenin alnmasn anlatan eserler ise Fetih-nme adn alr.
Gazavat-nmelerin, Osmanl tarih yazclnda zel bir yeri vardr. Bu eserler,
kafirlere kar yaplan mcadeleyi, halkn maneviyatn ykseltmek, bar ve sava
zamanlarnda halka anlatarak halka cesaret vermek zere kaleme alnmtr.
Gazavat-nmeler, XIV. ve XV. yzyl Osmanl tarih yazcl ile bir btn tekil
etmekte olup sonraki asrlarda daha olgunlam bulunan resm tarihiliin
yannda, kronik veya dnya tarih yazarlarnn da ilk kaynaklar arasndadr.
Bunlar ister manzum ister mensur olsun, bir padiahn saltanat dnemi veya zel
bir savana tahsis edilmi monografiler olduu kadar, imparatorlukta siyas veya
asker alanlarda tannm kiilerin baaryla neticelenmi savalarn da anlatr 224.

222

Franz Babinger, a.g.e. , s. 14-15.

Necdet ztrk, Osmanllarda Tarih Yazcl, s. 257.
224
Aldo Gallotta, Seyyid Muradn Gazvt- Hayreddin Paas, (ev. Mahmut akirolu),
Erdem Dergisi, Ocak 1988, c. IV, S.10, s. 127-128; Chrstne Woodhead, Osmanl Gazvat-nmesi
ve Gazvat-nmeler, Osmanl, c.VII, Ankara 2000, s. 128; A. Srr Levend, Gazvat-nmeler ve
Mihalolu Ali Beyin Gazvat-nmesi, Ankara 1956; Halil nalck-M.Ouz, Gazvt- Sultan
Murad b. Mehmed Han (zladi ve Varna Savalar zerine Anonim Gazvat-nme), Ankara 1978.
223

89

II. Murat dneminde yazlan tarih eserleri Gazavat-nmelerle snrl

kalmamtr. Kendisi de air olan padiah, Trkeye ve Trk kltrne dknd.
Bu yzden kltrel gelimeleri hzlandrmak iin youn bir aba sarf etmitir.
II. Muratn emriyle tercmeler yapld ve yeni kitaplar yazld. Yazlan eserler
arasnda, Ouz geleneinin gnmze tanmasn salayan Yazc-zde Alinin
Tarih-i l-i Seluku, Molla Arif Alinin XI. yzyldaki Anadolu fethine ait
Danimend-nmesi ve Kfnin Gaz-nme-i Rmu saylabilir. Dn
edebiyatn lmsz ilk nemli eserlerinin de bu padiahn saltanatnda yazldn
da unutmamak gerekir

225

. II. Murat, Mercimek Ahmede Kabus-nmeyi

Farsadan tercme ettirirken Ho kitabdur ve iinde ok faideler ve nasihatlar

vardur; amma Faris dilincedir bir kimse olsa ki kitab auk tercme itse ta ki
mefhumundan gnller haz alsa diyerek kitabn Trkeye evrilmesini
emretmi ve Trkeden yana tavrn koymutur 226.
Osmanl tarih yazcl asndan bu ilk Osmanl metinlerinden olan
gazavat-nme ve menkb-nmelerin nemi aktr. Fakat bunlar, daha sonraki
yazarlarn, Osmanl devletinin ilk iki yzyl iin u ya da bu ekilde hammaddeyi
oluturan

eserlerden olduklar iin,

tarih

yazclar

tarafndan

yeniden

incelenmelidir. Bu metinlerin byk ksm gnmze kadar gelmitir. Dolaysyla

birbirlerini izleyen derleyiciler tarafndan rldkleri ve nihayet sanatsal slpla
sslendikleri iin, muhtelif menkbe, gelenek, kronik ve methiye izgilerin izini
srmek mmkn olmaktadr 227.
Ahmednin eserinden sonra, takriben krk yllk dnemden hibir tarih
almas gnmze gelememitir. Asl biimiyle gnmze gelen ilk kaynak,
bilinen tanesi, kesinlikle, saray iin hkmdarlk takvimleri olarak da
adlandrlan Saray Takvimleridir.
b- Saray Takvimleri
Seluklulardaki takvim geleneinin bir devam olarak, Osmanllarn
kurulu devrinde, zellikle de tarih yazclnn balad II. Murat ve Fatih
Sultan Mehmet devirlerinde birok takvim yazlmtr. Ksa metinler manzumesi
225

Kemal Yavuz, a.g.e., s. 12; Franz Babinger, a.g.e. , s. 16-18; Necdet ztrk, Dstur-nme-i
Enver, s. XXIV.
226
Faruk K. Timurta, s. 86.
227
Victor L. Menage, Osmanl Tarihiliinin lk Dnemleri, (ev. Mehmet z), Stten
stanbula, Ankara 2000, s. 77-81.

90

hAlindeki bu saray takvimlerinde, Hz. demden itibaren peygamberlerin ve

Abbas HAlifelerinin kronolojik olarak listeleri verildikten sonra, Seluklu,
Karamanl ve Osmanl hanedanlarnn nemli hadiseleri anlatlmtr 228.
Tarihi takvimlerin ilk ikisi 848/1444 ve 850/1446da II. Murat iin yazlm
yllklardr. Yllklar, Hz. demden balayarak nemli olaylarn kronolojik
listelerini verir; iinde bulunulan ylla ilgili kehanetler, rya tabirlerinin kurallar
vb. gibi astronomi ve astrolojiye ilikin ksmlar izler

229

. Ayn muhtevaya sahip

nc yllk, stanbulun alnmasndan bir yl nce II. Mehmet iin yazlmtr.

Takvim ksa ve zldr; ama yer yer nemli ayrntlar da ierir. 1452 ylnda Fatih
Sultan Mehmet iin yazlan bu takvim Nihal Atsz tarafndan yaynlanmtr 230.
Takvimlerin muhtevalar kadar nemli bir husus da, bu erken dnem
kaytlarnn nasl muhafaza edildii konusunda saladklar bilgilerdir. Olaylar
meydana geldikleri hicr yl belirtilerek deil; fakat her ylla ilgili kaytlar (elden
ber,....yldr..) biiminde, ylln tertip edildii yldan u kadar yl nce vuku
bulduklar belirtilmek suretiyle tarihlendirilmitir. Osmanl ksmndaki kaytlar
ok ksa olup sadece sultanlarn doum ve tahta gei tarihleriyle nemli fetihleri
kaydederler. Ama daha yakn yllara ait kaytlar ok daha tamdr ve her bir ylda
bazs epeyce ayrntl, tekiler ise sadece falanca vka eklinde yazlan birok
olay yer alr.
Varlklarndan kaynaklanan deerleri dnda, bu hkmdarlk takvimleri
ile esasen ayn tarzda nisb tarihler de dzenlenmi popler takvimlerde tarihi
asndan nemlidir; zira bunlar, genellikle kelimesi kelimesine alnarak, ara sra
da derleyicinin malzemesini bunlardaki kronoloji ile uyuturmak iin yeni batan
dzenlenerek daha sonraki edeb kaynaklara dahil edilmilerdir. Bunun iin bu
eserler ihtiyatl kullanlmaldr 231.

228

Fahamettin Baar, XV. Asr Osmanl Mverrihleri ve Eserleri, TMD., S.37, s. 37.
Victor L. Menage, a.g.e. , s. 77; Victor L. Menage, Sultan II. Muradn Yllklar, .. Edebiyat
Fak. Tarih Dergisi, S. 33, stanbul 1982, s. 78-98; Bu Saray Takvimleri Osman Turan tarafndan
yaynlanmtr. Osman Turan, stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarihi Takvimler, Ankara
1954.
230
Nihal Atsz, Osmanl Tarihine Ait Takvimler, (1444/5 ve 1146/7), stanbul 1961; Halil nalck,
Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954; Tarihi takvimler zerinde yaplan
almalar sonucunda, toplam be tane takvim tesbit edilmitir. Nuruosmaniyede 858 tarihine ait
ve metin olarak Bagdat Kk takvimiyle yakndan ilikili 3080 numaral bir yazma vardr. Victor
L. Menage, a. g.e., s. 77.
231
Victor L. Menage, a.g.e. , s. 78; Necdet ztrk, Dstr-nme-i Enver, s. XXIV.
229

91

C-KLASK OSMANLI TARH YAZICILIINA DORU

1- Anonim Tevrh-i l-i Osman Gelenei
XV. asr Trkesiyle yazlan tarihler arasnda Tevrh-i l-i Osman ad
verilen fakat; yazarlar bilinmeyen baz tarih kitaplar vardr ki birbirlerine ok
benzeyen bu kitaplar, halk arasnda okunmak iin yazlmyazdrlm destan tipi
tarih kitaplardr. ok sde, samimi ve ekici bir halk Trkesiyle yazlan bu
tarihlere, XIV. asr divan airi Ahmednin manzum Osmanl tarihinden ve daha
baka manzum syleyilerden de paralar katlarak anlatm zenginlii salanmtr
232

.
Osmanl Devleti ve Timur Devleti arasnda balayan rekabet ve stnlk

tartmas, meruiyyet ve mene atmas Osmanl Devletini tekrar ciddi bir

kken arayna sevk etti. Ankara Savann getirdii ykm ve karamsarl izle
etme abas, kahramanlk kavramn n plana kard, hatralar yd etme,
gelecee mit ve gvenle bakma dncesini dourdu. te yandan, Anadolu Trk
birliini salama, dier Trk beylikleri zerinde hakim olma abas; Osmanllar
tarihen ve etnik olarak Ouz-Trk nesline balamas ihtiyacn dourdu ve bu
Tevrh-i l-i Osmanlarn yazlmasn hzlandrd 233.
II. Murat devrinde balayan Tevrh-i l- Osman gelenei Fatih devrinde
de devam etti. Osmanl tarihilii Fatihten sonraki dnemde de srekli gelimi
ve II. Bayezitin ilim adamlarn himaye ve tevik etmesi sonucunda, gnmze
ulaan pek ok eser kaleme alnmtr. zellikle II.Bayezit devrinde Osmanl
Devletinin kuruluundan, mellifin bulunduu zamana kadar gelen, yalnzca
Osmanl tarihini konu edinen ve bu yzden Tevrh-i l- Osman ad verilen
veyahut mellifin ad ile bilinen tarihler yazlmtr. Yine bu devirde, nvesi II.
Murat devrinde oluan ve esas itibariyle birbirine ok benzeyen anonim Tevrh-i
l-i Osmanlarn saysnda nemli art olmutur. Ayn zamanda Tevrh-i l-
Osman gelenei zerine temeli atlan Osmanl tarih yazcl, artk hzl bir
gelime srecine girmitir 234.

232

Aldo Gallotta, Ouz Efsanesi ve Osmanl Devletinin Kkenleri, (ev. . Yerguz), stanbul 2000,
s. 43; Paul Wittek, a.g.e. , s. 17-21.
233
Aldo Gallotta, a.g.e. , s. 43.
234
efaettin Severcan, Tevrh-i l-i Osman XI. Defter, Kemal Paa-zde, Ankara 1996, s. 38.

92

Anonim Tevrh-i l-i Osmanlarn genel muhtevasna baktmzda u

zellikleri grebiliriz: ncelikle anonim kroniklerinin byk bir ksm nesir
olarak kaleme alnmtr. Fakat bir ksmnda metin arasnda zellikle Ahmedden
alnd tespit edilen manzum paralar bulunmaktadr ki bunlar Fatih devrine
kadar devam etmitir. Baz anonim metinlerde yer yer Arapa iirlere de
rastlanmaktadr 235.
Manzum paralarn bulunmad daha muhtasar metinlerin var olduu da
malumdur. Muhtasar metinlerde manzum paralar bulunmad gibi genellikle
sade bir Trke kullanlm olup ar sanat kaygs ile kaleme alnmamtr. Metin
arasnda destn ve hams motifler bulunmamaktadr. Olaylarn tarihleri Hicr
Takvime gre verilmi olup bazen ay, gn ve saat yazlmtr.
F. Gese, anonimleri, metin inas ynnden mufassal ve muhtasar metinler
olmak zere iki ksma ayrr. Mufassal anonim mellifi, eserinin gaye ve
muhtevasn Sebeb-i telif-i kitab bal altnda bir giri cmlesi ile balatr ve
anlatacaklarn iki genel balk altnda toplar: Birinci blm, Osmanllarn soy
kt ve Anadoluya gelileri ile balar. Bu blmde verilen bilgilerde, zellikle
ahs ve yer isimlerinde olduka hatal ve yanl yazmlar ve bilgiler mevcuttur.
Birinci blmn kaynaklarnn neler olduu mellif tarafndan zikredilmemitir.
Anonimlerin ikinci blm stanbul ve Ayasofyann efsanev tarihinden
ibarettir. Anonim metinlerin genelinde stanbulun Fatih Sultan Mehmed
tarafndan fethedilmesinden sonra F beyan- tarih- Kostantiniyye min evveli ve
ahirih bal altnda balam ve fethin hikayesini zetlemitir 236.
Anonim Tevrh-i l-i Osmanlarn son blm, stanbulun fethinden
1555e kadar vuku bulan hadiseleri ihtiva eder. Anonim tarihler, dier Osmanl
tarihlerini tamamlar mahiyette olup son blmleri, melliflerinin yaad devirde
kaleme alnd iin kaynak olma ynnden nemlidir. Ayrca XVI. asr konuma
ve edebiyat dili konusunda ip ular vermesi bakmndan da nem arz eder. Bunun
dnda ok orijinallii olmayan, basit, avmi (popler) tarihilik rnleridir 237.
Baz Anonim Tevrih-i l-i Osman Nshalar:
Tevrh-i Nesl-i l-i Osman, .. Ktp. T.Y. nr. 587,859/ 1455te son bulur.
235

Hasan Hseyin Adalolu, a.g.e., s. 287.

F. Gese, Anonim Tevrh-i l- Osman, (Haz. Nihat Azamat), stanbul 1992, s. XXII.
237
Hasan Hseyin Adalolu, a.g.e., s. 291.
236

93

Tevrh-i l-i Osman, .. Ktp. T.Y., nr. 3704, 89671490da son bulur.
Tevrh-i btida-i l-i Osman, .. Ktp. bn-l Emin, nr. 3202,897/1492de
son bulur. (Halime Doru tarafndan yksek lisans tezi yaplmtr, stanbul
1986).
Tevrh-i

l-i

Osman,

Belediye

Ktp.

M.

Cevdet

kitapl

nr.

K.255,894/1489da son bulur.

Tevrh-i l-i Osman, Sleymaniye Ktp. Ayasofya Bl. nr. 2705, 971/15634te son bulur. (ok muhtasar bir nshadr).
Tevrh- Nesl-i l-i Osman Sleymaniye Ktp. Ayasofya Bl., nr. 3018
(eksik nsha).
Tevrh-i l-i Osman, Sleymaniye Ktp. Vehbi Efendi, nr.1223,
869/1465te son bulur.
Tevrh-i l-i Osman, Millet Ktp. Ali Emir, nr.15, 956/ 1549da son bulur,
Tevrh-i l-i Osman, (Ruhi elebi ) Sleymaniye Ktp. Mikrofilm Arivi,
nr.1919.
Sonu olarak Tevrh-i l-i Osmanlarda, olaylarn sebep ve sonular
zerinde durulmam, yorum yaplmam, hadiselerin tenkidi yoluna hemen hi
gidilmemi; faydalanlan kaynaklar gsterilmemi, sadece bizce mehul rvilere
atflar yaplmakla yetinilmitir. Ksacas ilk Osmanl kronikleri tarih yazclnn
en ilkel ekli olan rivayeti tarzla yazlm olduklar sylenebilir. Btn bu
kusurlarna ramen, sz edilen eserler, zellikle Osmanl ariv belgelerinin ok
kt olduu ilk dnemler iin byk bir boluu doldurduklarndan literatre,
Osmanl tarihinin yerli kaynaklar olarak gemilerdir

238

. Anonim tarihler

hakknda bu aklamay yaptktan sonra, imdi yazarlar belli olan klasik Osmanl
tarihilerini tantmaya geebiliriz.
2-Anonim Olmayan Tevrh-i l-i Osman Gelenei ve Tarihileri
Sultan II. Murat dneminde doduu kabul edilen Osmanl tarihilii, Fatih
Sultan Mehmet dneminde gelimitir. Fatih devri, her bakmdan bir Rnesans
devri olmutur. Fatih devrinde kendi namna birok eser kaleme alnmtr. Fatih
dneminde, krullah, Farsa, Behett-Tevrih; Enver, Trke, Dstr238

Necdet ztrk, Seltn-nme, s. XXII.

94

nmeyi; Karamn Mehmet Paa, Arapa, Tarihs-Seltinil-Osmaniyyeyi ve

Tursun

Bey

Tarih-i

Ebul-Fethi

yazmtr.

Fatih

devrinde,

Osmanl

Hanedannn kuruluundan kendi zamanna kadar gelmek zere bir tarih yazmak
uuru ortaya kmtr; ki burada kullanlan metot uzun mddet kullanlmtr.
zellikle menkb-nmelerin, varsa, rvileri tesbit edilerek, hadiselerin iinde
yaam olanlar da kartrmak suretiyle bir Osmanl tarihi yazmak modas ortaya
kmtr 239.
Fatihin olu II. Bayezitin saltanat ise birbirinden gzel tarihlerin telifi ile
yeni bir r olmutur. Osmanl tarih yazclnda altn an balangc olarak
kabul edilen bu devirde dil, ekil, slup, muhteva ve tr asndan byk hamle
yaplm ve Osmanl tarihilii salam bir zemine oturmutur. Sistemli tarih
yazclna gei de bu tarihte balamtr. Bunun ilk baarl rnei ise Tevrh l- Osman adl eseriyle Akpaa- zdedir. Bu dnemde, Ner: Kitab-
Cihan-nmy; dris Bitlis, Het Bihit; Kemalpaa-zde Tevrh-i l-i
Osman-, Firdevs-i Rm ise Sleyman-nme, Velyet-nme ve Kutbnmeyi; Kemal, Seltin-nmeyi; Kvm, Fetih-nmeyi; Oru b. Adil, Oru
Bey Tarihini yazmlardr 240.
II. Bayezitin at rla resmen teekkl eden Osmanl tarih yazcl,
XVI. yzylda olgunlama dnemine girmitir. II. Bayezit, Kemalpaa-zde gibi,
Ak Koyunlu hkmdar Yakupun yanndan gelen dris Bitlisye Osmanl tarihi
yazmalarn emretmitir. dris Bitlis, klasik diyebileceimiz eski ran
tarihilerinin eserlerini rnek alarak Farsa tarih yazm, bu da Osmanl
toplumunda sanat dili Fars kltr arlkl tarihilik anlaynn gelimesine
sebep olmutur. Bu dnemde bir taraftan genel tarih yazcl devam ettirilirken,
dier yandan u isimler altnda tarih hususileerek zenginlemitir: Selimnmeler, Sleyman-nmeler, Gazavat-nmeler, Siyaset-nmeler, Fetih-nmeler,
Zafer-nmeler, eh-nmeler, Nasihat-nmeler...241 gibi.
Bu blmde XV. ve XVI. yzyl klasik Osmanl tarihileri tantlacaktr.
Bizim konumuz, Firdevs-i Rmnin tarihilii olduu iin, ada tarihiler
hakknda ayrntya girilmeden bilgi verilecektir. Bu sayede Firdevsnin Osmanl

239

Mehmet pirli, a. g.e. , s. 247-248; Necdet ztrk, Seltn-nme, s. XXIII-XXVII.

efaettin Severcan, Sleyman-nmeler, Osmanl, c.VIII, Ankara 2002, s. 302.
241
efaettin Severcan, a.g.e. , s.302.
240

95

tarihiliindeki yeri tesbit edilecek, dier tarihilerle mukayese imkn

salanacaktr. Firdevs-i Rmnin tarihilii ise III. blmde mstakil olarak ele
alnacaktr.
a- krullah (1388-1464)
krullah, aslen irvanldr. 22 yanda Osmanl Devletinin hizmetine
girmitir. Buna gre 1409 ylndan itibaren Osmanl hizmetinde bulunan
krullah; Fetret Devri, Mehmet elebi, II. Murat ve Fatih devirlerinde
yaamtr. Osmanl Devletinde aktif siyas ve diplomatik grevler almtr.
Yazar, 1456 ylnda balad Behett-Tevrih isimli Farsa eserini,1459
ylnda tamamlayarak devrin mehur sadrazam Mahmut Paaya takdim etmitir.
13 blmden meydana gelen umm bir tarih olup son blm Osmanl tarihine
aittir. krullah, eserinin son blmnde Osmanl devletinin kuruluundan Fatih
Sultan Mehmet devrine kadar meydana gelen olaylar anlatmtr 242.
Mstakil hanedan tarihleri yazma geleneinin balangc saylabilecek bu
eser, evrensel tarihin bir paras oluu, kronolojik bilgiye ok az yer verii ve
Osmanl sultanlarna methiye niteliinde hikyeleri iinde bulundurmas asndan
Ahmednin skender-nmesine benzer

243

. Behett-Tevrih, Kanun Sultan

Sleyman devrinde Trkeye tercme edilmitir. Eser kendisinden sonra yazlan

Osmanl tarihlerine kaynak olmutur. Behett-Tevrihin Osmanllara ait
blm ilk defa Theodor Seif tarafndan 1925te Farsa ve Almanca metinleri
birlikte yaynlanmtr. Eser, Nihal Atsz tarafndan Trke olarak 1939 ve 1945
yllarnda iki defa yaynlanmtr.
b- Enver
Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezit devrinde yaam bir air ve tarihidir.
Enver onun mahlasdr. Dstur-nme adyla manzum bir tarih yazmtr. Fatih
Sultan Mehmet ve Sadrazam Mahmut Paann maiyyetinde bir ok sefere
katlmtr. Mahmut Paa adna kaleme ald eseri, Dstr-nmeyi, Austos
1465te telif etmitir. Mesnev tarznda yazlan ve 3730 beyitten meydana gelen
bu eser, esas olarak bir mukaddime ile ana blmden olumaktadr. Eserin
ikinci ve en uzun blmnde Aydn Oullar Beyliinin tarihesi, zellikle
242

Fahamettin Baar, a .g. e. , s. 39; Necdet ztrk, XV. yzyl Tarihileri ve Eserleri, s. 24; Franz
Babinger, a.g.e. , s. 20-21.
243
Colin mber, a.g.e. , s. 41.

96

Aydn Olu Umur Beyin gaza ve fetihleri anlatlmaktadr. Son blm ise
Osmanl tarihine aittir. Bu blmde Orhan Gzinin olu Sleyman Paann
Rumelideki fetihleri, Ankara Sava ve Fatih dnemi uzun uzun anlatlmaktadr.
Enver,

eserlerini

yazarken

slam

kaynaklar

yannda,

Bizans

kaynaklarndan da istifade edip, Bizans ve Latin kaynaklarnn noksan brakt

noktalara k tutmu olup, sadece Anadolu iin deil, Akdeniz evresi tarihi iin
de nemli bir kaynaktr. Dstr-nme-i Envernin gnmzde iki nshas
mevcuttur. Bu iki nsha da Mkrimin Halil tarafndan neredilmitir. Aydn
Oullar ile ilgili ksm tarih kymetine binaen ayn mellif tarafndan Medhal ad
altnda ayr bir alma daha yaplmtr

244

. Necdet ztrk, Dstr-nmenin

Osmanl tarihi ile ilgili ksmn, Fatih Devri Kaynaklarndan Dstr-nme-i

Enver(1299-1466) adyla yaynlamtr 245.
c-Karamn Mehmed Paa ( ? -1481)
Nianc, sadrazam, tarihi ve air olan Mehmed Paa, Karamanda
domutur. Tahsilini Konya ve stanbulda tamamlamtr. Sadrazam Mahmut
Paann himayesine girmi, devletin deiik kademelerinde grevler yapmtr.
Arapa ve Farsay iyi bilen Mehmed Paa Sultan Fatihe sadrazam olmutur.
Muhtemelen, mehur Fatih Kanun-nmesinin byk bir ksm onun eseri
olmaldr 246.
Karamn Mehmet Paa, Tevrihs Seltnil-Osmaniyye (Osmanl
Sultanlar Tarihi) isimli bir kitap yazmtr. Osmanl Devletinin kuruluundan
1480 ylna kadar gelen olaylar anlatan bu eser btnyle Osmanl tarihini ele
alan ilk eserdir. Arapa olarak yazlm olan bu eser Risle adn tayan iki
blmden

meydana

gelmektedir.

Birinci

blm,

Osmanl

Devletinin

kuruluundan 1451 ylna kadar gelen olaylar anlatr. kinci blm ise Fatih
Sultan Mehmet dnemindeki olaylar anlatmaktadr. Fatihe kadar olan blm
yazarken kendisinden nceki eserleri kullanm, Fatih devrini ise bizzat yaam
ve yazmtr. Kendisinden sonraki Osmanl tarihileri iin de kaynaklk tekil

244

Mkremin Halil, Dstrnme-i Enver, stanbul 1928; Mkremin Halil, Dstrnme-i Enver
Medhal, stanbul 1930.
245
Necdet ztrk, Fatih Devri Kaynaklarndan Dstr-nme-i Enver, Osmanl Tarihi Ksm,
(1299-1466), stanbul 2003.
246
Fehamettin Baar, a.g.e. , s. 40-41.

97

etmitir. Eserin tamam, . Hakk Konyal tarafndan tercme edilerek

yaynlanmtr 247.
d-Tursun Bey (. 1490dan sonra)
II. Murat, Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezit devirlerinde yaam olan
Tursun Bey, XV. asrn ikinci yarsn anlatt eseriyle hret bulmutur.
stanbulun fethine katlm, stanbulun fethinden sonra nfus ve bina saymnda
grev alm, sonra da Anadolu ve Rumeli eyaletleri defterdrl yapmtr.
Fatih devri hadiseleri iinde yaam ve pek ok sefere katlmtr. Tursun
Bey, Tarih- Ebl-Feth adn verdii bir eser kaleme almtr. Adndan da
anlalaca gibi Sultan Fatihin gaza ve fetihlerini anlatmak zere kaleme
alnmtr. Ancak yazar, II. Bayezitin ilk yedi ylndaki hadiseleri de anlatm ve
eserini 1488 ylndaki Memlk Seferi ile bitirmitir.
Tursun Beyin bu eseri, bizzat iinde bulunduu olaylar anlatmas
bakmndan birinci elden bir kaynak olup, kendisinden sonraki tarihilerin
bavuru kitab olmutur. Gnmze ulam be nshas bulunan Tarih- EbulFeth, Mehmed Arif tarafndan ilk defa eski harflerle yaynlanmtr.
Tursun Bey, eserini ina tarzyla yazmtr. Hilye-i ina ile mtezeyyin bir
suret tasvir-i takrir idem diyerek, tarihte inay temsil eden erken dnem Osmanl
tarihiliinin gzel rneklerinden birini ortaya koymutur 248.
e- Akpaa-zde (1400-1484)
XV. asr Osmanl tarihilerinin en nemlilerinden birisi Akpaa-zdedir.
Ak Paa neslindendir. 1393 ylnda Elvan elebi kynde domutur. Fetret
Devrinde Mehmet elebinin yannda yer almtr. Geyvede Yahi Fakihin
evinde misafir olmu, bu esnada Yahi Fakihin Menkb-nme isimli eserini
grp okumutur. elebi Mehmed ve II. Murat devirlerinde Anadolu ve
Rumelide birok sefere katlm, Hac yolculuu esnasnda Konyada eyh
Abdullah Makdisiyi ziyaret etmitir. II. Muratla birlikte Avrupa seferlerine

247

. Hakk Konyal, Karaman Nianc Mehmet Paa, Osmanl Sultanlar Tarihi, stanbul
1949.
248
Kenan nan, Sade Nesirden Ssl Nesire : Fatihin Tarihisi Tursun Bey ve Tarih Yazma Tarz,
Osmanl, c.VIII, Ankara 1999, s. 293-299; Tursun Bey, Tarih- Ebul Feth, (Haz. A.Tezbaar ),
stanbul 1977.

98

katlmtr. stanbulun fethinde Akemseddin ve eyh Vefa ile birlikte bulunmu

ve fetihten sonra stanbulda ikamet ederek olaylar yakndan takip etmitir.
Akpaa-zde, hayatnn son yllarnda Akpaa-zde Tarihi veya Tevrih-
l-i Osman adyla anlan eserini kaleme almtr. Eseri, Osmanl Devletinin
kuruluundan 1478 ylna kadar cereyan eden olaylar iine almaktadr. Kendi
ifadesine gre eserini tamamlad 1484 ylnda ya seksen be civarndadr.
Btnyle Osmanl tarihini ele alan ilk Trke mensur eser olan Akpaazde Tarihi, sde bir Trke ile yazlm olup XV. yzyl Osmanl Trkesinin en
gzel rneklerinden birisidir. Akc bir slbu olup, zaman zaman nazm
paralaryla sslemitir. Eserdeki ksa balklar bazen soru-cevap ile bitmektedir.
Yazar, sanki kalabalk bir dinleyici karsnda eserini okurken, dinleyicilerin soru
ve itirazlarna karlk vermektedir. lk Osmanl kroniklerinden olan bu eser, deta
gazaya giden ordunun maneviyatn artrmak iin destn bir ekilde yazlmtr.
Osmanl Devletinin kurulu devri iin nemli bir kaynak olan Akpaa-zde
Tarihi XV. yzyl veya daha sonra yazlan btn tarihlerin ana kaynaklarndan
birisi olmutur. Nihal Atsz tarafndan yaynlanmtr 249.
f- Oru b. dil ( . 1502den sonra)
Hayat hakknda bildiklerimiz kendi kitabnda bildirdiklerinden ibarettir.
Edirne doumlu olup, Kazzaz (peki) Adil adnda birisinin oludur ve uzun sre
Osmanl Devletinde katiplik yapmtr. Akpaa-zdenin ada olan Oru b.
Adil, Tevrh-i l-i Osman, adn verdii kronii, Osmanl Devletinin
balangcndan 1484 ylna kadar gelen olaylar anlatmaktadr. Oru Bey, 1422ye
kadarki dnem iin menkb-nmeleri kullanmtr. zellikle II. Murat ve Fatih
Sultan Mehmet devirleri hakknda verdii bilgiler daha ayrntl olup, ana kaynak
vazifesi grmektedir. Onun, Oru Bey Tarihi ya da Tevrh-i l-i Osman adyla
bilinen eseri, II Bayezit devri tarihi iin byk neme sahiptir. XVI. yzyl
Anadolu Trkesinin sadeliiyle yazlm olup Akpaa zade Tarihi gibi,
btnyle Osmanl tarihini ele alan ilk eserlerdendir. lk Osmanl kroniklerinden

249

Akpaa olu Tarihi, (Haz. Nihal Atsz ), Ankara 1995; Halil nalck, Akpaa-zde Tarihi
Nasl Okunmal, Stten stanbula, stanbul 2000, s. 119-145; Halil nalck, Osmanl
Tarihiliinin Douu, Stten stanbula, stanbul 2000, s. 93, 117; F. Baar, a.g.e., s. 42.

99

olan Oru b. Adilin bu eserinin birok ktphanede yazma nshalar

bulunmaktadr. Birka nshas ise yaynlanmtr 250.
g- Mehmet Ner (. 1520)
XV. yzyln tannm tarihilerinden Mehmed Nernin hayat hakknda
bildiklerimiz ok azdr. Nernin, Kitab- Cihan-nm adl eseri, sekiz ksmlk
bir dnya tarihidir. Eserin ancak Osmanl tarihi ile ilgili altnc ksm gnmze
kadar gelebilmitir. Ner Tarihi adyla tannm bulunan bu eser, II.Bayezit
devrinde 1492 ylnda tamamlanm ve o tarihlerde padiaha sunulmutur. Cihannmnn altnc ksm olan bu eser, ksma ayrlmtr: Birinci ksm, Evlad-
Ouz Han; ikinci ksm,Rum (Anadolu) Seluklular; nc ksmda da
Osmanl Hanedannn tarihi anlatlmtr. Osmanl tarihi, kuruluundan 1494
ylna kadar gelmektedir. Nernin bu eseri, Akpaa-zde Tarihinin salam bir
versiyonu ve Avrupada telif edilen Osmanl tarihlerinin tefsiri olmas
bakmndan deerlidir. Nernin kendisinden sonraki tarihilere tesiri byk
olmutur. Ayrca Cihan-nm, Trke yazlan ilk dnya tarihi olmas bakmndan
da ayr bir deere sahiptir 251.
h- Kemal (. 1490dan sonra)
II. Bayezit devri air ve tarihilerinden olan Kemalin bize ulaan yegne
eseri Seltn-nme yahut Tevrh- Al-i Osman adn verdii eseridir. Eser,
manzum olup 3029 beyitten olumaktadr. Seltin-nme, Sultan II. Bayezit
namna, Trke mesnev tarznda kaleme alnmtr. Mellif, asl konusu olan
Osmanoullar tarihine balamadan nce, slm gelenee uyarak Allaha hamd
sena ve Hz. Peygambere medhiyeden sonra, drt halifeden bahsetmi ve bunu
takiben de II. Bayeziti vmtr.
Tarih deeri: Seltn-nme, Kay Boyunun Anadoluya gelii, Anadolu
Seluklu Sultan Alaaddin ile grmeleri ve kurulu dnemine dair baz farkl
rivayetleri ihtiva etmesi bakmndan dikkat ekmektedir. Osmanllarn Anadolu
250

Oru b. dil, Tevrh-i l-i Osman, (Yay. F. Babinger) Hannover 1925; Oru b. Adil, Oru Bey
Tarihi, (Haz. Nihal Atsz), stanbul 1972; Necdet ztrk, Oru Bey zerine iki nemli alma
yapmtr. II.Bayezit Dnemi Kronolojisi-Oru Bey Tarihine Gre ve Oru Bey Tarihi ile Trke
Anonim Kronikler arasndaki likiye Dair, Seltin-nme, s. XXIV.
251
Mehmed Neri, Ner Tarihi, (Haz. M. Altay Kymen), Ankara 1983; Ner, Kitab- Cihannm, (Haz. F.R. Unat-M. A. Kymen), Ankara 1987; Necdet ztrk, XV. Yzyl Tarihilerinden
Kemal, Seltin-nme, (1299-1490) , T.T.K. Ankara 2001, s. XXIV, XXV; F. Babinger, a.g.e., s.
42, 43; Victor L. Menage, a.g.e. , s. 86-88.

100

Beylikleri ile mcadelesi, Ankara Sava ve II. Bayezitin fetihleri hakknda kayda
deer bilgiler mevcuttur. Kemalin Seltn-nmesi kendisinden sonraki mellifler
tarafndan hi kullanlmamtr 252.
i- Sinan elebi (Bihit )
Bihit mahlasyla hret bulan mellifin asl ad Ahmet Sinan elebidir.
Sultan II.Bayezit zamannda mehur olan mellif, bu padiahn hizmetinde
bulunmutur. Bir ara padiahn gznden dnce rana kat. Daha sonra
padiah tarafndan affedilen tarihi, eski itibarn yeniden kazand ve padiahn
yannda bulunarak onun eitli iltifatlarna mazhar oldu. Osman Gziden
balayarak II. Bayezide kadar olan padiahlarn tek tek ele alnd Bihitnin
Tevrh-i l-i Osman- sekiz blmden ibarettir. Sultan Bayezite ayrlan
blmde, bu hkmdarla Cem Sultan arasndaki mcadele ele alnmakta ve daha
sonra II. Bayezit devrinin olaylar anlatlmaktadr. Manzum ve mensur olarak
edeb bir slpla kaleme alnan eserin, maalesef mevcut nshasnn ba ve sonu
eksiktir 253.
j- Kemalpaa-zde (bn-i Kemal, 1468-1534)
XVI. yzylda yetimi en byk tarihi, ir, lim ve eyhlislam olan
Kemal paa-zde, Tokat doumludur. yi bir eitim grdkten sonra ilmiye
snfna dahil olmu bir medreselidir. Edirnede mderris iken II. Bayezitin emri
ile Tevrih-i l-i Osman adl tarih kitabn yazmaya balamtr. Olduka
hacimli olan bu eserinde, Osmanl Devletinin kuruluundan balayp 1533 ylna
kadar meydana gelen olaylar Defter adn verdii on blm hAlinde
anlatmtr. Eserini 1505-1506 yllarnda yazmaya balayan Kemalpaa-zde, II.
Bayezit devrine ait VIII. Defterini 919 (1510-1511) ylndaki olaylarla
tamamlam ve Padiaha sunmutur. Kemalpaa-zde II. Bayezidin lmnden
sonra (1512) eserine kald yerden devam ederek Yavuz Sultan Selim devrini
(1512-1520) anlatan IX. Defter ile Kanun Sultan Sleyman devrinin 1533 ylna
kadar gelen olaylarn iine alan X.Defteri de yazm ve bylece eserini
tamamlamtr. Kemalpaa-zdenin tarih eserlerinden birisi de, Yavuz Sultan
Selim adna yazm olduu Selim-nmedir. Bu eser ile Tevrh-i l-i Osmann

252
253

Kemal, XV.yzyl Tarihilerinden Kemal , Seltn-nme, (Haz. Necdet ztrk), Ankara 2001.
Necdet ztrk, a.g.e. , s. XXV-XXVI; Franz Babinger, a.g.e. , s. 49-50.

101

Yavuz devrine ait olan IX. Defteri, yakn benzerliklerine ramen baz farklarla
birbirlerinden ayrlmaktadr.
Tevrh-i l-i Osmann tarih deeri; tarih hadiseleri anlatrken olaylar
arasndaki sebep ve sonu balantsn ok gzel kurmu, her olayn nce sebebini
sonra sonucunu anlatmtr. Adil bir devlet idaresinin kurulabilmesi iin
idarecilere yol gsteren bir tarihtir ve tarih ilminden bekleneni vermektedir.
Kemalpaa-zdenin 10 Defter olarak kaleme ald Tevrih- l-i Osman
nshalar zerinde ciddi bilimsel almalar yaplm ve defterlerin alt tanesi
krtik edilerek yaynlanmtr. Osmanl Devletinin kuruluu ve Osman Gzi devri
olaylarn ihtiva eden 1. ve 2. Defter erafettin Turan tarafndan, VII. defter, yine
ayn yazar tarafndan transkribe edilerek yaynlanmtr
Defteri transkribe ederek yaynlamtr

255

transkribe ederek metnini yaynlamtr

256

254

. Ahmet Uur, VIII.

. Kosil Mazama ise IV. Defteri,

. efaettin Severcan X. Defterin

giriine kapsaml bir tantm yazarak yaynlamtr 257.

254

bn-i Kemal, Tevrh-i l-i Osman, 1. Defter, (Haz. erafettin Turan), Ankara 1991; bn-i
Kemal, Tevrh-i l-i Osman II. Defter, (Haz. erafettin Turan), Ankara 1983, bn-i Kemal,
Tevrh-i l- Osman, VII. Defter, (Hz. erafettin Turan), Ankara 1954.
255
bn-i Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VIII. Defter, (Transkripsiyon ), (Haz. A. Uur), Ankara
1987.
256
bn-i Kemal (Kemalpaa-zde), Tevrh-i l-i Osman, IV Defter, -Metin-Transkripsiyon-(Haz.
Kosil Mazama), Ankara 2000.
257
Kemalpaa-zde, Tevrh-i l-i Osman, X. Defter, (Haz. . Severcan), Ankara 1996.

102

NC BLM
FRDEVS- RMNN ESERLERNDE TRK TARH
A-Sleyman-nmede slam ncesi Trk Tarihi
Bir Osmanl tarihisi olan Firdevs-i Rm, klasik Osmanl anda yaam
bilim, siyaset, sanat ve dnce evreleri ile i ie olmutur. Kendisinden nce
yazlan her trl kitab bir ekilde temin edip okumaya alm, okuduu btn
eserlerden bilgileri derlemi, bunlara kendi birikim ve tecrbelerini de katarak
manzum ve mensur yeni eserler ortaya koymutur. Mellifin yazd eserler
arasnda tarih kitaplar ve tarihe malzeme olarak kullanlabilecek menkb-nme
trnden kaynaklar nemli bir yer tutmaktadr.
Yazmay bir geim kayna ve alkanlk haline getiren yazarmz genelde
tarih, zelde Trk tarihinin her alannda ciddi saylabilecek deerde eserler
retmi, klasik bir Osmanl tarih yazardr. Tarihe dair yazd kitaplar, ou
zaman tarihsel btnlkten uzak, menkbev mahiyette olup, daha ok tarihe
kaynak olarak kullanlabilecek ham madde zellii tamaktadr.
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme adl eserinin 42. cildini Dsitan- Cen-i
Aheng-i Efrasyb- Trk258 adl bir destana ayrmtr. Bu destanda, slamiyet
ncesi Trk tarihini konu olarak semi ve Efrsiyb etrafnda oluan rivayetleri
derleyerek, bu konuyla ilgili bir menakb-nme-mitolojik bir destan yazmtr.
1- Mitolojik Bir Yaklam
Btn dnya edebiyatlarnn balang eserleri olan destanlar, milletlerin
hayatnda byk yanklar uyandrm bir kahramann veya tarih olaynn milletin
hayal dnyasnda ortak sembol ve ifadelerle zenginletirilmi uzun manzum
hikyelerdir. Destanlar btn bir milletin ortak mcadelesini ortak deerler,
kurallar, anlamlar btnl iinde yorumlad ve yaatld toplumun
gemiini ve geleceini temsil ettii iin dnya edebiyatnn en idealist eserleri
olarak kabul edilirler. Destanlar her zaman tarihi gerekleri doru biimde
nakletmezler. Destanlarda tarihi olay ve kahramanlar, millet ortak bilincinin,

258

Hamdi Gle, Firdevs-i Rmnin Sleyman-nmesi 42.cilt, Dsitn- Ceng-i Aheng-i

Efrsiyb- Trk, Sleymannmenin 42. cildi zerinde Bir Metin ncelemesi bal ile
doktoraalmas yapmtr. Ege niversitesi, Trk Dili Edebiyat Blm, zmir 1994. Biz
almamzda bu doktora tezinin destan metnini esas aldk.

103

vicdannn istek, beklenti, dorular ve deerleri ile idealletirilir, eski hatralarla

birletirilerek tarih gerekmi gibi anlatlrlar. Her milletin milli kimlik ve
nitelikleri, ortak dnya gr, hatra ve beklentileri yannda kusurlar ve
yanllarda destanlarna yansr. Cihangirlik tutkusu, kuvvet, binicilik, ve
savalk yannda, verdii szde durma, acizlere ve maluplara hogr ile
yaklama, yardmc olma Trk destanlarnda dile getirilen ortak deer ve
kabullerdir. Trk destanlar, kainatn, insann yaratl, Trk milletinin douu,
eitli Trk devletlerinin kurulu, gelime, kleri, zafer ve yenilgileri gibi
konularla beraber pek ok sebep aklayc efsaneyi de iinde barndrr 259.
Destanlar, toplumlarn normal hayat dnda, olaanst olaylar, maddi ve
ruh gleri birletirerek, abartl bir slpla anlatan edeb trlerdir. Destanlar
sava, g ve kahramanlk gibi toplumlar etkileyen nemli olaylarn, halkn
hafzasnda derin izler brakmas sonucu ortaya kmlardr
destanlar

oluturan

motifler,

milletlerin

tarih,

siyas,

260

. Bu nedenle de

din

ve

edeb

yaantlarndan beslendii iin, o toplumun psiko-sosyal hayatn yanstan tarihi

belge nitelii tar 261.
Trk destanlar, Sibiryadan Akdeniz kylarna kadar geni bir sahada
domu ve Trk tarihini hikaye eden syleyilerle meydana gelmitir. Bu
destanlar, ou zaman tarihin bilinmeyen taraflarn aydnlatc ve az da olsa
toplumsal olaylara k tutucu bir doruluk iindedirler. slamiyet ncesi Trk
Destanlarnn balcalar unlardr: skit (Saka)lere ait Alp Er Tonga (Efrsiyb)
ve u Destan; Hunlarn Ouz Kaan Destan; Gktrklerin Ergenekon ve
Bozkurt Destan; Uygurlarn Treyi ve G Destan ve Krgzlarn Manas
Destandr 262.
Yukarda ad geen Trk Destanlar, Alp Er Tonga Destan hari, Trk
edebiyat ve tarihileri tarafndan derlenmi, bilimsel krtii yaplarak
yaynlanmlardr

263

. Yaz ncesi ya da yazl destan rivayetlerin nemli bir

259

Umay Gnay, Trk Destanlar, www. turan. tc./td/ destan. html. s.1; Murat Uraz, Trk
Mitolojisi, stanbul 1992, s. 262.
260
N. Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat, c. I, stanbul 1971, s. 13-14.
261
Z. Velidi Togan, Tarihte Usl, s. 43-46.
262
Ali ztrk, Tarih inde Trk Destanlar, Erzurum 1980, s. 28-29.
263
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 2003, s. 65-89; M.Fuad Kprl, Edebiyat
Aratrmalar, Ankara 1989, s.192;. Zeki Velidi Togan, Ouz Destan, stanbul 1982; s.117-127,
Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 15-24; Ali ztrk, a.g.e., s. 28, Erzurum 1980;
N. Sami Banarl, a.g.e. , s. 11-30; Fahrettin Krzolu, Milli Destanlarmzdan Dede Korkut Ouz-

104

ksm ise nesilden nesile, kuaktan kuaa zenginleerek aktarlm, Seluklu ve

Osmanllara kadar ulamlardr. zellikle Osmanl yazar ve tarihileri
kendilerine ulaan, destan ve menkblarn krtiini yapmadan tarihsel bir belge
olarak kullanmlardr

264

. phesiz bu bilgilerin doruluk dereceleri-shhatleri

tarlabilebilir niteliktedir ve tartlmaktadr da ama tartlamayan bir nokta varsa

o da bu destn rivayetlerin, milli kltr koruduu, milli benlii gelitirdii, Trk
tarihinde tarihsel btnl ve devamll saladklar gereidir.
Osmanl tarih yazclnda gelenek haline gelmi olan kabule gre; Osmanl
devleti, bir Trk kavmi olan Ouzlarn devamdr. Bu anlaya gre, Osmanllar,
Ouz neslinden olup Kay boyuna mensupturlar. Osmanl ailesinin soyu bazen
35. bazen de 52. gbekten Hz. Nuha kadar karlmtr. Bylece, Osmanllarn
Trkl slam bir kimlik de kazanmtr

265

. Osmanllarn atas olarak kabul

edilen Sleyman ah, konar-ger Trkmen aireti ile birlikte Anadoluya g

etmi, airet birok maceradan sonra Bizans snrn yurt tutmu, beyliin
temellerini burada atm, Osman Gazi, Ouz tresine gre devletini burada
hazrlamtr 266.
Osmanllar, Orhan Bey zamanndan itibaren Trkeyi resmi dil yapm ve
Trk geleneklerine bal kalm olan bu hnedan, Ouzlara ait hatralara, belki
Akkoyunlulardan daha fazla deer vermitir. Ahmedden balamak zere
Erturulun askerleri Ouz olarak vasflanyordu. Osmanllar iin Ouzlar,
soyluluklarnn ve siyasal stnlklerinin temeli ve en gl dayana idi. te
yandan bu destan gelenek yzyllar boyunca saltanat sren Osmanl hanedannda
da bir Trklk bilincinin srekliliinin de ifadesi olmutur 267.
Osmanllar etnik olarak Ouzlara dayandran ilk almalar, ilk Osmanl
kayna saylan Ahmednin skender-nmesinde grlr. Bu eserde, Osmann

nmalerinin Tarihsel Belge Bakmndan Deerleri, Ankara 1987; s. 916-921, Bahaeddin gel,
Trk Mitolojisi, (Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar ), c.1, Ankara 1998; O. aik Gkyay,
Dede Korkut Kitab, Ankara 1973, s. 139; Eblgzi Bahadr Han, ecere-i Terkime (Haz.
Muharrem Ergin), stanbul 1972, s.82.
264
Ahmed, skender-nme, (Haz. M. Halil Yinan), stanbul 1964.
265
Faruk Smer, Ouzlara Ait Destan Mahiyette Eserler, D.T.C.F. Dergisi, S. XVII, yl 1969, s.
367.
266
Hoca Sadeddin Efendi, Tac t-Tevri,h (Yay. smet Parmakszolu), c.I, Ankara 1992, s. 37;
Halil nalck, Osmanl Tarihiliinin Douu, stanbul 2000, s. 107; Irene Melikof, lk
Osmanllarn Toplumsal Kkeni, (ev. .Yerguz), Osmanl Beylii, stanbul 1997, s. 149-150.
267
Aldo Gallotta, Ouz Efsanesi ve Osmanl Devletinin Kkenleri Bir nceleme, (Haz. Hcan
Tuncer), stanbul 1997, s. 41.

105

babas Erturul ile yaknlar olan Gndz Alp ve Gk Alpin Ouz soyundan
olduu ifade edilmitir. II. Murat zamannda ise Ouzlara ait hatralar, Osmanl
saraynda pek canl bir ekilde yaamakta idi. Bu hkmdarn saraynda ozanlar
bulunmakta ve bunlar Ouzlara ait destanlar okumakta olduklar gibi onun
paralarna Ouzlarn Kay damgasn koydurmutu 268.
II. Muratn emir ve istei ile Yazcolu Alinin kaleme ald tarih ile bu
Ouz gelenei doruk noktasna ulamtr. Bu eser Tevrh- l-i Seluk diye
bilindii gibi Ouz-nme olarak da tannmtr. Bu esere gre Osmanl
hanedn, Ouz kkenli yirmi drt boydan biri olan Kay boyundan gelmektedir
269

. Ouz gelenei konusunda tarihi Neride, Trklerin Hz. Nuh evladndan olup

ve asl vatanlarnn Trkistan olduunu ifade ederek, 24 Ouz boyunun ismini

vermi ve btn Mslman Trklerin Ouz soyundan olduunu sylemitir 270.
Azerbeycanl bir Trk olan Baytnin 1481 dolaylarnda yazd Ouznmesinde Osmanoullarn, Kay ve Gnhana kadar karan bir soy a
oluturmu; her biri iin hayali bir hayat hikayesi de ihdas ederek ve bu kiiler
slm tarihinin belirli aamalarna yerletirilmitir

271

. mam isimli bir tarihi

tarafndan derlenen, Han-nmede ayn paralelde bilgiler tam, Firdevs-i

Tsnin eh-nmesine Han-nme ile karlk vermeye almtr

272

. Osmanl

tarihileri tarafndan yazl kaynak olarak yalnzca Reidddinin Ouz-nmesi

kullanlmtr. Kald ki Ouz-nme, bir tarih kitab deildir; kaynaklar belli
olmayan yazl rivayetlerden olumutur 273.
II. Murat dneminde younlaan Ouz gelenei fikri, Fatih Sultan Mehmet
dneminde de devam etti. Fatih torunlarn dan birine Ouzhan, dierine Korkut
adn vermitir. te yandan Ouz gelenei ve hatralar XVI. yzylda kaleme
alnan velyet-nmelere bile yansmtr.
Osmanllarn kendilerini Ouz Hana nisbet etmeleri kendilerine tarih bir
temel bulmalar, salam bir dayanak tekil etmeleri asndan phesiz ok

268

Ahmed, skender-nme, (Haz. . ner), Ankara 1983, vr. 65.b-68a; Faruk Smer, Ouzlar,
.A., c. IX, stanbul 1988, s. 386.
269
Yazcolu Ali, Seluk-nme, Revan Kk 1290, s. 6; Faruk Smer, a.g.e., s. 454.
270
Mehmed Ner, Ner Tarihi, (Haz. M. Altay Kymen), Ankara 1983, s. 12-15.
271
Bayat, Cm- Cem yin, (Sadeletiren F. Krzolu -Atsz, Osmanl Tarihleri iinde), stanbul
1970, s. 380-400; Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 69.
272
mam, Han-nme, (Haz. O. aik Gkyay), Ankara 1969, s. 276.
273
Z. Velidi Togan, Ouz Destan, stanbul 1982, s.118, Faruk Smer, a.g.m., s. 367.

106

anlamlyd

274

. Ancak Ouzlara ilikin btn yazlanlar bir iddiadan te anlam

tamad; n kabulden hareketle yazlanlar, yazl belgelerle tespit edilip

temellendirilememitir 275.
te bu noktada en dikkat ekici ve anlaml yaklam Firdevs-i Rmden
gelmitir. Yine destn mahiyette olmakla beraber, Orta Asya Trk toplumlarnn
devlet yaps, devletlerin faaliyetleri, savalar, zafer ve malubiyetleri, halkn
sosyal yaps, az da olsa Trk mitolojisi ve geleneklerinden, zellikle Trklerin
hkmranlk mcadelelerinden ileri boyutta sz eden ilk ve tek Osmanl tarihisi
olmutur. nceki Trk destanlarndan en nemli fark, bizzat yazarnn Osmanl
tebasndan olmas ve yazarn destan yaad dnemde kaleme almasdr. Yazar
bu destanla ksmen de olsa kendisinden nce yazlan Ouz geleneine ait
yazlanlar dorulam olmaktadr.
Sultan II. Bayezitin iradesi ile Firdevs-i Rm, Anadoluda yaayan
Efrsiyb hikayelerini toplayarak Sleyman-nmesine almtr. XV. yzylda,
rannn milli destan eh-nmeye benzer bir destan derlemitir. Yazarmz nl
ranl air Firdevs-i Tsden etkilendii kadar onun ranl kimliinden rahatszda
olmutur.

Kendisi de

Firdevs-i Rm adn kullanarak Anadolulu (Trk)

kimliini ne karmtr. Trk toplumuna ait olan bir destan yine bir Trk yazar
tarafndan kaleme alnmtr.
slamiyet ncesi Trk toplumu hakknda mstakil bir eser yazan Firdevs-i
Rm, mehur eseri Sleyman-nmesinin 42. cildini bu dneme ayrmtr.
Dsitan- Ceng-i Aheng-i Efrsiyab- Trk

276

adyla konuyu menkbev-destn

bir mahiyette ele alp ve kendisinden nceki bilgileri kullanarak, hatta biraz da
kartrarak, bu bilgileri bize kadar ulatrmtr. Biz tezimizin bu blmnde,
eserin orijinaline bal kalarak ve diline fazlaca mdahale etmeden, Dsitan-
Ceng-i Aheng-i Efrsyb- Trkn tantm, tahlili ve tenkidini yapacaz.

274

Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, s.56.

Colin mber, Osman Gzi Efsanesi, (ev. Gl aal.), Osmanl Beylii, stanbul 1997, s.75.
276
Hamdi Gle, a.g.e , s 18 vd. Firdevs-i Rm, nl eseri Sleyman-namenin 39-45. ciltleri
arasnda Efrsiyb hikayelerine nemli lde yer vermitir.
275

107

2-Konunun Kapsam
a-Efrsyb- Trk Kimdir?
Efrsiyb, Saka (skit) devletinin hkandr. Saka Devleti, M.. VII.
yzylda in snrndan Tuna nehrine kadar uzanan blgede yaayan, topraklar
arasnda balantlar zayf olan, bir siyas teekkldr. Bu devlet uzun bir sre,
Dou Avrupa, Kafkasya ve ran elinde tutmu ve ranllarla srekli mcadele
etmitir

277

. Trk destanlarndan birisi olan Alp Er Tonga destan, Saka hkan;

Efrsiybn hayat, fetihleri ve kaharamanlklar etrafnda olumutur. Destan, en

eski Trk tarihinin izlerini tamaktadr.
Alp Er Tonga, ran-Turan savalarnda n kazanm, ran ordularn
defalarca malup ederek ran igal etmitir. Destan szl gelenek halinde
asrlarca yaam, btn Trk devlet ve topluluklar kendilerini Efrsiybn soyu
olarak grmler ve Alp Er Tongay kendi atalar olarak kabul etmilerdir.
Alp Er Tongann htras bilhassa ehir hayatna alan, Trkler arasnda
asrlarca yaamtr. Efrsiyb etrafnda oluan destan ncelikle Trkler arasnda,
kuaktan kuaa aktarlm ve uzun zaman yazya geirilememitir

278

. Efrsiyab

destan denilince akla yazl kayda daha erken geen Firdes-i Tsnin ehnmesi gelmi ve Efrsiyb hakknda kaynak olarak eh-nme kullanlmtr 279.
Trk destanlar zerinde almalar ile tannan Nihal Atsz, Trklerin Alp
Er Tonga veya Buka Han dedikleri bu mill-destan kahramana ait bizzat Trkler
tarafndan yazlm bir para henz ele gememitir diyerek, destann baz
blmlerinin eh-nme iinde yer aldn ifade etmitir 280.
Halbuki eh-nmenin dnda halkn hafzasnda asrlardr yaayan bir
destan vard ve Alp Er Tonga adna teekkl eden bu destan vaktiyle yazya
gemedii iin kaybolmutu. Yalnzca Kagarl Mahmud, bu destandan kopmu
olduu anlalan bir sauyu yani at XI. yzyl dou Trkleri arasnda sylenen
ekliyle, baz blmleri Divan- Lgatit-Trke almt. Efrsiyb destannn
277

Z. Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 34-35.

N. Sami Banarl, a.g.e., s. 13-14.
279
N. Sami Banarl, a.g.e., s. 13-14; Ali ztrk, a.g.e. s. 205; emseddin Sami, Medeniyyeti
slamiyye, (Haz. E. alk), stanbul 1996, s.104-105; N. Atsz, Makaleler, Alp Er Tonga Destan,
stanbul 1997, s. 301; Hseyin Hsameddin,Afrsyab Kimdir?, Trt Yurdu c. III, Nisan 1918, s.
31.
280
H. Nihal Atsz, a.g.e , s. 301.
278

108

muhtemelen tamam ise yazarmz Firdevs-i Rm tarafndan Dsitn- Ceng-i

heng-i Efrsiyb- Trk, adyla derlenmi ve yaynlanmtr. imdi bu destann
yazl kaytlara geii ve tarihsel geliim seyri hakknda bilgiler verelim.
slmiyet ncesi Trk Edebiyatnda, Alp Er Tonga adyla bir destan teekkl
etmiti. Bu destan, geni bir corafyada olumu ve birok milleti etkileyerek
yaylmtr. Fakat bu destan kahraman, Trk hkan Alp Er Tongann hayat ile
ilgili ayrntlar-eitli milletlerin tarihinde de yer almasna ramen-ve gerek
kiilii aydnla kavuturulamad gibi, destan da bir btn halinde tesbit
edilememitir.
Trkler arasnda szl kltr olarak yaayan Efrsiyb-Alp Er Tonga
hikyeleri Trklere ait yazl kaytlara Tonga Alp veya Tonga Tigin adyla ilk defa
Orhun Abidelerinde gemitir. Tonga Tiginnin yuu esnasnda Tongra boyunun
on yiit erinin evrilip ldrldnden bahsedilmektedir. Buradan anlalyor
ki, XIII. yzylda Alp Er Tongann yuu yaplmaktadr.
Efrsiyb ismi, yazl kaytlara ranl mehur air Firdevs-i Tsnin ehnmesiyle gemitir. air Firdevs-i Ts, rann mill destan, eh-nmenin
mellifidir. Destan ran-Turan mcadelesini konu almtr. Efrsybn
zamann, haberlerini, kahramanlklarn btn tafsilatyla ran-Tran savalarnda
irane bir dille yazmtr. eh-nmede Efrsiyb nemli bir blm tekil
etmitir

281

. Efrsiyb iin destanda Efrsiyb; cesur bir timsah, av gnn de

erkek bir aslan, sava zamannda bir sava fili gibidir der. Efrsiyb, rann nl
kahramanlar, Keykubad, Zal, Rstem ve Keyhsrevle savam, balangta
sava kazanm ve rann tamamn almtr.
eh-nmeye gre, Efrsiybn ordular iil, Taraz, Karluk

ve

Trkmenlerden olumutur. Efrsiyab genellikle Beykend ehrinde oturmaktadr.

Kararghnda Pars derisinden adrlar vardr. Kendisi altn ve mcevherlerle
bezenmi bir taht zerinde oturmaktadr. Kararghnn n, komutanlarnn
bayraklaryla doludur. Keyhsrev ile yapt bir sava kaybetmi. Tutsak olmak
yerine denizde lmeyi yelemi, sonra da yakalanarak ldrlmtr 282.

281

Firdevs-i Ts, eh-nme, (Ter.Necati Lugal), c.I, stanbul 1945, s. 118-119; Muharrem Ergin,
Orhun Abideleri, stanbul 1970, s. 58-67; Z.Velidi Togan, Trk Destannn Tasnifi, Trkler
c.VI, Ankara 2002, s. 506.
282
Firdevs-i Ts, a.g.e. , s. 123.

109

slam tarihileri ise, Fars tarihi ve krallarn anlatrken ran-Tran

savalarna geni yer vermiler, kendilerine ulaan destan bilgileri kaynak
gstermeden kullanmlardr. zellikle Taber, tarihinde ran kral Minuehrin
Efrsiybla mcadelesini anlatrken iki lke arasndaki sorunu bar yoluyla
zmek iin bir hakem tayin edildiini, hakemin ok atarak, okun dt
Amuderyay ran-Turan snr olarak kabul ettiini rivayet etmitir. Taberye
gre, btn ran krallar kendilerine Efrsiyb rakip olarak grmler
bamszlklarn

ve

onurlarn

koruyabilmek

iin

Efrsiyb

kavmiyle

savamlardr. Yazara gre Keyhsrev zamannda Efrsiyb, savata yenilerek

yakalanm ve boazlandktan sonra kan anaa aktlm, Keyhsrev,
kanlanaa elini batrm ve bu zafer btn randa, o gn, bayram olarak
kutlanmtr

283

. bnl Esirde daha ok Taber deki bilgileri kullanarak tekrar

etmi, Efrsiybn lkesinin snrlarn, Kafkasya, Mezopotamya, ran ve ine

kadar btn Tran olarak gstermitir 284.
Trk tarihinde ise Efrsiybdan sz eden ilk kii nl Trk dnr,
tarihisi ve edebiyats Kagarl Mahmuttur. Muhteem eseri Divan- Lgatit
Trkte Alp Er Tonga destan olarak bilinen beyitleri kayt altna almtr:
Alp Er Tonga ldi m \ ssz acun kald m
Felek cn ald m \ imdi yrek yrtlur
Kagarl Mahmut, iirin erhinde ve ilerleyen sayfalardaki aklamasnda
Alp-Er Tungann Efrsiybn bir lakab olduunu ilave etmitir 285.
Trk hkan Efrsiybn bir lakab da Tunga Alp Er idi diyen Hseyin
Hsameddin; Mahmud- Kagr Alp Er Tonga ldi mi msrasnda Efrsiyabn
lakabn grd. Bu lakabtan mersiyenin Efrsiyba ait olduunu anlad, nk
Tunga Alp Er, Efrsyabn lakb- mehresinden biridir demektedir.
zlek kamug kefredi.
Erdem arg setredi.
Yang yaguz tofrad
Erdem bei ertilr.
283

Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, (ev. Z. Kadiri Ugan-A. Temir), c. II, stanbul 1991,
s. 533-541-745.
284
bnl Esr, el-Kmil Fit-Trih, (ev. A. Araka-A. zaydn ), c. II, stanbul 1985, s. 194224-227.
285
Kagarl Mahmut, Divan- Lgatit Trk, (Ter. Besim Atalay), c. III, Ankara 1986, s.157.

110

Bu drtln aklamas iin mellif yle diyor: Zaafz-zaman ve

Kltl-Menkb yani ben Efrsiyb eski Trk airi diyor, zaman zafa dur
oldu. ftihar edecek menkbeler azald. Birtakm zebunlar ve ad unutulmular
kuvvet buldu. nk Efrsiyb gibi byk menkabeler sahibi olan bir kahraman
kaybetti 286
Efrsiybla Alp Er Tongann ayn kii olduunu ve etrafnda bir Trk
destannn

olutuunu

savunan

M.Fuad

Kprl

ise

tezini

yle

delillendirmektedir: Daha Orhun Abidelerinde Dokuzouzlar arasnda Alp Er

Tonga namna yaplan mhim bir Yu; matem merasiminden bahsedildii gibi,
Turfan yaknnda Bezeklik mabedi duvarnda yine ayn kahramann kanl resmine
tesadf olunur. Divn- Lgatit-Tr mellifine ve Kutadgu Bilige gre Alp
Ertunga, ran eh-nmesindeki byk ve menkbev Turan hkmdar
Efrsybtr. Div LgtitTrk bunun ikamet merkezi olarak Kagar ehrini
gsterdii gibi Orta Tiyanan sahasndaki birtakm ehirleri de yine onun ailesine
ait menkbelerle alakal gsteriyor. Mslman Karahanllar devleti hkmdarlar
kendilerini Efrsiyb sllesinden saydklar gibi Mool devri tarihisi
Cveyniye gre Budist Uygur hkmdarlar da ayn nesilden geldiklerini iddia
ederlerdi; bunun gibi tarihi Mesd de VII. yzyl. bandaki Gktrk Hakann
Efrsyb neslinden saymaktadr 287 demektedir.
Byk devlet adam ve tarihi Nizaml Mlk, Siyset-nme adl eserinde
hakanlara saygnn gerekliliini aklarken: Soy olarak Efrsiyba ulaan
hanedan nedeniyle onu dier padiahlarda bulunmayan kerametler ve ululuklar
sahibi yapar diyerek Trk devlet geleneine iaret edip Efrsiyb soyundan
olmann bir stnlk vesilesi olduunu beyan etmitir.288 Ebl-Gazi Bahadr
Handa Trklerde hkmdarln meruiyeti iin hkmdarn Efrsiyb soyundan
gelmesi gerektiine inanmaktadr 289.
Yusuf Has Hcibin 1069 da yazp Karahanl hkmdar Tapga Bura
Hana sunduu siyaset-nme trndeki Kutadgu Bilig isimli eserinde dnya
beyleri iinde en iyileri olarak Trk beylerini gsterir ve onlar iinde ad mehur

286

Hseyin Hsameddin, Afrasyab kimdir ?, Trk Yurdu , S. 41, Mart 1334 (1918), s. 102; Z.
Velidi Togan, Ouz Destan, stanbul 1982, s. 102.
287
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 73.
288
Nizaml Mlk, Siyaset-nme, (ev. N. Bayburtlugil), stanbul 1987, s. 29-30.
289
Ebl Gzi Bahadr Han, ecere-i Terkime, (Haz. M Ergin), stanbul 1985, s. 82.

111

olann Taciklerin Efrsiyab dedikleri Tunga Alp Er olduunu kaydeder. Yusuf

Has Hacibin Efrsiyabdan bahsettii ksm ve bunun Reit Rahmeti Arat
tarafndan yaplan evirisini aada veriyouz 290:
276 Kr barsa emdi bu Trk beleri ajun belerinde bular yigleri
276 Eer dikkat edersen, grrsn ki dnya beyleri arasnda en iyileri Trk
beyleridir
277 Bu Trk belerinde at belglg Tonga Alp Er erdi kut belglg
277 Bu Trk beyleri arasnda ad mehur ve ikbli ayan-beyan olan Tonga
Alp Er idi.
278 Bedk bilgi birle k erdemi biliglig ukuluk budun krmi
278 O yksek bilgiye ve ok faziletlere ship idi; bilgili, anlayl ve halkn
sekini idi.
279 Ne drm ne kdrm ne ersi eren ajunda teti er yidi bu cihan
279 Ne sekin, ne yksek, ne yiit adam idi; zten lemde fersetli insan bu
dnyaya hkim olur.
280 Tejikler ayur an Efrsiyab bu Efrsiyb tutt iller talap
280 ranllar ona Efrsiyb derler; bu Efrsiyab aknlar salp, lkeler
zapteder
281 di artuk erdem kerek ig bilig ajun tutguka tr sunsa elig
281 Dnyaya hkim olmak ve onu idre etmek iin, pek ok fazilet, akl ve
bilgi lazmdr.
282 Tejikler bitide bitimi mun bitigde yok erse kim ukgay an

282 ranllar bu kitaba geirmilerdir, kitapta olmasa idi, onu kim tanrd
demektedir.
Trk destanlarnda Alp Er Tonga, ran destanlarnda Efrsiyb adyla
tannan kahraman, Saka Devletinin hkmdardr. Saka devleti en kudretli ve en
parlak dnemini Alp Er Tonga devrinde yaamtr. Saka Devleti hakan
Efrsiyb, hkimiyet alann Orta Asya, ran, Kafkasya, Anadolu ve Dou
Avrupay iine alacak ekilde geniletmitir. Alp Er Tongann lm zerine
290

Yusuf Has Hcip, Kutadgu Bilig, Metin I, (ev. R. Rahmeti Arat ), Ankara 1979, s. 43.

112

devlet zaafa uramtr. Alp Er Tonga destan da ayn corafyada domu ve

etkisini yzyllarca buralarda srdrmtr 291.
Destann ne kadar etkin ve yaygn olduuna kant olmas iin aadaki
rnekler sanrm yeterlidir. Alp Er Tongann kafas, Tebriz kaplarndan birine
defnedildii iin buras Dervaze-i Ser (Ban Kaps) ad ile anlmaktadr.
Urumiye gl ise Alp Er Tongann gark olduu gl olarak kabul edilir. Maraga
yannda baz yerler ve bir kprnn Alp Er Tonga tarafndan yapld sylenir.292
Evliya elebi ise Seyahat-nmesinde Kars, Nahcvan ve Malatya blgesinde
sylenen Alp Er Tonga ile ilgili baz rivayetleri tesbit etmitir. Evliya elebi,
Nahcvan iin, Bu ehir zaman- kadimde ah Afrasyap tarafndan bina
edilmitir. Bugn de atalarnn defnedildii kubbeler mevcuttur demitir 293.
Btn bu yazlanlardan anlyoruz ki eski Trkler, Efrsiyb mevhum bir
kahraman olarak deil, Tran ilinde mevcut ve mahhas bir hakan olarak
tanmlar; Efrsiybn varlna byk ehemmiyet vermiler, parlak lakablarla
tavsif ederek vcuduyla iftihar etmilerdir. Trklerin Efrsiyb Yunanlerin
Herkl, Agemennonu gibi hayali deil; ranlerin Feridun-u, Nirevn- gibi
tarihi bir hakan idi

294

. Efrsiyb, kahramanlar kadrosunda yaam, tarih yapm,

zaman getike efsanelemi, kahramanln uyandrd hayranlk ve gven

sonucu ideal bir kahramanlk tipi olarak domutur.
Bu giriten sonra, imdi Firdevs-i Rmnin Efrsiyb destannn tahliline
geebiliriz.
b- Firdevs-i Rmnin Destanda Yaraland Kaynaklar
Firdevs-i Rm, birok eserinde olduu gibi, Sleyman-nmenin 42.cildini
yazarken de kulland kaynaklardan sz etmemitir. Giri cmlesi olarak, Hakim
kavlince, rviyn- hikyet ve nkln- rivayet, byle haber verdiler kim, Lokman
Hakim kavlince, Eflatunu Yunn naklince, Sleyman-nmeden asah rivayet ve
sahih hikyet gibi ifadeler kullanm; ama yararland kitaplarn ya da yazarlarn

291

Z. Velidi Togan, Ummi Trk Tarihine Giri, s. 17-19-36-108-174-178, lhami Durmu,

skitler (Sakalar), Ankara 1993, s. 32-37.
292
A. ztrk, a.g.e., s. 105.
293
Evliya elebi, Seyahat-nme, c.III, s. 236-329.
294
Hseyin Hsameddin, a.g. e. , s. 104; Ebul Gzi Bahadr Han, a.g.e. s. 82; brahim Kafesolu ,
Trk Milli Kltr, stanbul 1986, s. 320.

113

isimlerini belirtmemitir. Sadece Sleyman-nme kssasn Tevrat ve Zeburdan

istihra ettiini ifade etmitir.
Sleyman-nme kssasn btn unsurlaryla, Seba Melikesi Belks, Hz.
Davud ve Hdhd Kuunu ana figr olarak destanna yerletirmi ve sk sk
kullanmtr 295. Ancak ilenen konulara, verilen rneklere ve Firdevs-i Rmnin,
Firdevs Tsye ait olan Firdevs ismini mahlas olarak kullanmasna baklrsa,
eh-nme en ok kullanlan kaynak eser olarak grlmektedir. Yazar deta ehnmeyi tersinden okumutur. Tran adna yine Efrsiyb vardr; ama ran
tarafna Hz. Sleyman yerletirilmi gibidir. Yazar, ayrca skender-nme,
Mantkut Tayr, Kelile ve Dimne ve Binbir Gece Masallar olmak zere btn
ark eserlerinden konu ve rnekler almtr

296

. Hz. Sleymann, peygamber-

devlet bakan olmas, ins ve cine emir vermesi, btn canllarla konuabilmesi
ise deta Firdevsye ve hikayelerine kolay bir malzeme tekil etmitir 297.
c- Dsitan- Ceng-i Aheng-i Efrsiyab- Trkte Zaman ve Mekan
Efrsiyb tarih bir gereklik olmakla birlikte, efsanev bir kiilie sahiptir.
Trklerin ilk byk atas olarak kabul edilir. Tarih kiilii etrafnda Alp Er Tonga
destan olumutur. Yaad asr ve zaman kesin olarak belli deildir. Yalnz
lm tarihi ile ilgili eitli kaynaklar birlemektedir. Trk, ran, Arap, Hint, Eski
Yunan ve Asur kaynaklarnda ranllarn Efrsiyb dedii Alp Er Tongaya ait
eitli rivayetler vardr. Asur Kaynaklarnda Maduva ismi ile geen Saka
hkmdardr. Maduva M.. VII asrda btn n Asyay zaptetmitir

298

. skitler

hakknda Heredot Tarihinde ok kapsaml bilgiler vardr. skitler inin kuzey

batsndan Tuna Nehrine kadar geni bir alanda yaarlar; anavatanlar Asyadr.
Sava ve gebe bir toplumdur

299

. Efrsiybn, Heredottaki ad Madyestir.

Medya Kral Kyaksares (eh-nmedeki Keyhsrev) tarafndan ziyafete

arlarak sarho edilmi ve hile ile ldrlmtr (M.. 626 ve 625). Bu hadise,

295

Tevrat, (ev. Hakk Demirel), stanbul 1996, s.145-150.

Vasfi Mhir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1967, s. 300.
297
Necla Pekolcay, a.g.e , s. 131.
298
Hamdi Gle, Firdevs-i Rmnin Sleyman-nmesi-42.cilt, -Dsitn- Ceng-i heng-i
Efrsiyb- Trk, zerinde Bir Metin ncelemesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi Ege n. 1994) s.
21; Z.Velidi Togan, Ummi Trk Tarihine Giri, s. 36-108; M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat
Tarihi, s. 64; Firdevs-i Ts, a.g.e , s. 25.
299
Heredotos, Heredot Tarihi, (Georege Rawlinson dan ev, Rza Dorul), c.I, stanbul 1941, s.
370-393.
296

114

ranllar arasnda yzyllarca bayram olarak kutlanm; Trkler arasnda asrlarca

yas tutulmasna sebep olmutur.
Destanda zaman gerek deil, gerek tesidir. Olaylar tahmini olarak
Efrsiyb dnemini iine almaktadr. Efrsiyb ile Hz. Sleymann ayn asrda
yaam gsterilmeleri ve birbirleri ile savamalar tarihi gereklere uygun
deildir. Efrsiyb ise efsanev bir kiilie sahiptir. Yaad asr ve zaman kesin
olarak belli deildir. Hz. Sleymann Efrsiybdan iki asr nce yaam
olabilecei tahmin edilebilir.
Destanda Efrsiybn lkesinin snrlar yledir: Tran ve ran
memleketleri, l diyarndan Karadeniz ve Hazar Denizine, Anadolu ve
Balkanlardan Kzl Denize, oradan Seyhun ve Ceyhun Nehirlerinin arasndaki
Mverannehiri iine alan yerler. Mekn olarak birka ehir hari, fethedilen
yerlerden hibirisinin tasviri yaplmamtr 300.
Efrsiyb ve Hz. Sleyman arasnda ne zaman asndan ne de mekan
asndan bir yaknlk mevcuttur. Buna ramen, Firdevs hayal dnyasnda Tran
padiah Efrsyabn Hz. Sleymanla savalarn ve mcadelelerini konu olarak
semi, ou kez yer bildirmeden, tarih ahsiyetleri kendi rettii isimlerle n
plana karmtr.
d- Dsitn- Ceng-i Aheng-i Efrsiyab- Trkn konusu
Sleyman-nmenin 42. cildindeki Efrsiyb- Trk ve Sleyman Cengi
blmndeki hdiseler Tran padiah Efrsiybn Hz. Sleymanla savalar ve
mcadeleleri ekseni etrafnda dnmektedir. Trk leminde ve eski Trk
destanlarnda ad Alp Er Tonga olarak geen byk Trk Hakan ve kahraman
Efrsiybn menkbev hayatna ait yazlar eserde geni bir yer tutmaktadr.
Destanda nemli bir yer tutan Hz. Sleymann peygamberlii sahih ve sabittir 301.
Peygamberlik tarihi ise tartmaldr. Hz. Sleymann tahmini olarak M.. 1040
tarihinde doduu, 970 yllarnda ise hkmdar olduu iddia edilmektedir. Ayrca

300

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 622.

Kuran- Kerim, Bakara Suresi 102, Nisa Suresi 163, Enam Suresi 84, Enbiya Suresi 81-82,
Sebe Suresi 12, 14, 15, 21, Neml Suresi 15, 44, Sad Suresi 30 ve 40. ayetler Hz. Sleymann
peygamberliinin kantdr.
301

115

Hz. Sleymann Seba Melikesi Belks ile bulumas da M.. X.yzyl olarak
gsterilmektedir 302.
Hazreti Sleyman cihana gelen drt byk peygamberden birisidir. Hazreti
Dvudun yerine 13 yanda tahta gemi bir peygamber ve padiaht. Hazreti
Sleymann parmanda sm-i zam yazl bir yzk mevcuttu . Bu sebeple,
ins, cin ve vah hayvanlar, kular ona itaat ederlerdi 303.
Bu destann Trk rivayetlerinde, Alp Er Tonga ile, Trk hkmdar
sllelerinin byk atas, akraba ve evlad, onun klt anlatlmaktadr. Sleymannmenin bu blm olduka ilgintir. nk, slam iktidarn sembol olan Hz.
Sleyman ile Trkln sembol olan Efrsiyb- Trk destanda kar karya
getirilmitir. Yazar, eserini sunduu II. Bayezitin dn eilimleri dorultusunda
slam gc her eyin stnde tutmutur. Blm sonunda din duygusu ar basm
ve Hz. Sleyman galip gelmitir.
Menkb-nmedeki zaman gerek zaman deildir. Destan anlatcs
Firdevs-i Rm zaman ksaltabilir veya uzatabilir. nsanlarn ocukluk, genlik
gibi zamanlar zerinde fazla durulmam; refah ve bar gibi konular zerinde
deil, yiitlik ve kahramanlk gsterdii anlar zerinde durulmutur. Bundan
dolay eserde kahramanlk n plana geer, sava mekan sk sk tasvir edilir.
Sleyman tarafndan on iki sbtun melikleri sa sol alay balayub on iki saf tutub
dmana mukbil murz turdlar; kim meydana kim gele erlgi hnerin, kim
gstere diy ol karanlk gicede nazar meydana klub her mbriz nazar meydana
salub, gz uruncak ol Sleyman legerinden beni srail behlivanlarndan Karahan
nm bir pehlivan rah girb meydana girb irdiler...304.
Destan zamannda mili ifadeler yoktur. Masalla arasndaki fark, inan
konusuna yer verilmesidir. Olay zincirinin zaman belirli bir dnemden balayarak
ileriye doru gider. E zamanl olaylara yer verilmitir. E zamanl veya art
zamanl biz gelelimler gibi olaylar zinciri esas alnmtr hikayet ve nkiln-

302

Seyyid Ebl- Al Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber (ev Ahmet
Asrar) c I, Ankara 1984, s. 442-443; N. Sami Banarl , a.g.e., s. 94.
303
Kuran, Neml Suresi, nr.16.
304
Firdevs-i Rmi, a.g.e., s 263.

116

rivayet byle haber virrler; kim ez-in cnib bizim kssamuz Gayyur-Cazuyla
Efrsiyb- Trk hikayesine geldi... 305.
e- Destanda Efrsiybn Tasviri
Destanlarn btn kahramanlar ve balca ahsiyetleri asilzde snfna
mensup kimseler; yani beylerdir. Menkb ta, ok defa bakahraman olan
Efrsiyba geni yer verilmitir. Efrsiyb Turan soyundandr ve Turan ahdr.
Destanda, Efrsiyb- Trkn vcudu ve d grn ile ilgili
benzetmelerde yer yer abartl ifadelere rastlanlmaktadr. ... bir pehlevan- cihan
bir siyah ata svar olub gelbirdi. yle kim altm kar boyunda, bir karada
gibi amma ekil camusa benzer, ba hammam kubbesince var; gzleri yanar
fnsa benzer, az magara gibi vz sada verir, ksa benzer. Kulaklar kalkan
gibi, yzi eyle kara ki abanosa benzer. Heynet ire heybette Efrsiyb, cesarette
Behmen-i Ts benzer, at zerinde otr Neriman sfat, deprenii Keynusa
benzer 306 .Ba kara yk gibi gzleri yanar klhane benzer, bazular bezirhane
direi gibi, gvdesinn kllar dikene benzer; bogaz degirmen ol gibi ayaklar
minareye, tabanlar alt yass hrmana benzer. Fil zerinde otrm sedd-i
skender gibi, gk deniz stnde gge gibi, yzi gemi zifti gibi kara sakal ak
yilkene, byklar uzun serene ve burn egri dmene, burn iindeki kllar demr
atal lengere, kirpikleri elmas hanere benzer 307.
Ayrca Efrsiyb lkesinde kuvvetli pehlivanlarn olduunu, ahlarn kendi
tcn giydiklerini, kendi bayraklarn ektiklerini ve bunlarla byk bir gurur
duyduunu

belirtmitir.

Tran

behlevanlar,

Acem

merdanlar

benm

hizmetmdedr. Bana itaat edib dururlar, bunca Vilyetn ahlar benm tcum
giyerler, ve benm alemlerm ekerler ve bana kulluk klurlar. Ben ol
Efrsiybem cihan icre hem behlavan-i cihan, hem melik-i sahip-kran bilrler
308.
Efrsiyb, masalms anlatmla Kayser-i Rum azndan, Sleyman
Peygambere yle anlatlmaktadr: Efrsiyb Tran hdr. Acem mlk ann
eli altndadr. Keykubad ile ya durr. Rstem-i Zl, Efrsiyba cevap veremez.
305

Firdevs-i Rmi, a.g.e., s. 218.

Firdevs-i Rmi, a.g.e., s. 608.
307
Firdevs-i Rmi, a.g.e., s. 609.
308
Firdevs-i Rmi, a.g.e., s. 609.
306

117

Ann korkusundan yedi bal evrenler mlkne giremezler. Bugn lem iinde
Efrsiyb, Tran ahdr. Bir bahadr pehlivandr kim nara ursa rd-i felek kan
kuanur, cenge girse Kahraman ylan kuandrr. Bir aslandr kim Rstem-i Zl
ann katnda tavandr. Felee kelek, ejderhay arha sinek demez 309.
Bir sava halinde Efrsiyb- Trk, o koca kurt, karnda Orratn attan
ykldn grd, gayrete gelip, polat kalkann omuzuna salp, nar aac sapl,
ejderha derisi kapl, engerek dilli sngsn eline alp, ata mahmuz urup Kartus
zerine yldrm gibi gelip erdi. Kartus bu yandan onu grd; ki pehlevn- cihan,
bir siyah ata svr olub gelb erdi310 denilmektedir.
f-Efrsiybn Hkmranl
Efrsiybn kiiliinin temelini tekil eden kahramanlk, cihangirlik fikri,
zaman ama duygusuyla btnleip cihana hkim olma ideali olarak ortaya
kmaktadr. Ben ol hem ki ran- Zeminde t marib serhaddine ve
Karadenizden det-i diyarndan ta aa denizine varnca benim vilyetm iinde,
ne kadar sanatlar ne kadar ulular var ise benim hizmetmdedr, bana itaat
edip dururlar. ehr-i Medeniden ta Sinoba varnca Karadenizden Akgermeye
varnca kaladaki ehr iindeki basubanlar benim adm arurlar. Bunca
vilyetn ahlar benim tacum giyerler ve benm alemlerm ekerler ve bana
kulluk klurlar. Ben ol Efrsiyabm cihan ire hem behlivan- cihan hem Melik-i
Tran hem Sultan- sahip kran bilrler 311.
Efrasiyb ile Hz. Sleymann cengini konu edilen blmde hareketin ve
kuvvetin hakim olduu geni bir mekan tasavvuru vardr. ... Acem Vilyetin
Tran memleket benm gencmle tolm turur ki hi melike ol kadar gen
myesser olmamdur. Benim cephanem ve silahum ve hazinelerm dkelim cem
idersem piller ekmez eer klcmun ukalum hisabn disem gkteki ilduzlardan
ok durur. Ve benm askerlerimi yirler gtrmez, grzime kimse takat getrmez
312.
Efrsiyb- Trk, buyruklarna kar klmayan, kendisine ba kaldranlar
affetmeyen, gl ve kuvvetli bir insan tipini temsil etmektedir. Sleyman kast
309

V. Mahir Kocatrk, a.g.e., s. 92.

Firdevs-i Rmi, a.g.e., s. 218; Alp Er Tonga, Trk geleneinde uurlu ve kutsal saylan kurta
benzetilmi ve kocakurt olarak nitelendirilmitir.
311
Firdevs-i Rmi, a.g.e., s. 477.
312
Firdevs-i Rmi, .a.g.e., s. 476.
310

118

ederek dedi ki: ...Efrsiyb- Trk dedi ki: Bu demrci olu, zembil urc
Sleymancugaz don dod, donl bydi birka dil-g segal ldrdise her gu
uak korkdb kendye cager kldurd ise kendyi szine aldanub gelb yedi bal
evren yatana girdi; uyur ecderhann kuyrn basdu, kend kendnn gaflet
eliyle ban Sinob kalasna asd 313.
Efrsiyb, ran ve Tran lkelerine hkmeden ok anl ve anl bir Trk
hakan olarak tantlmtr. ran hkmdar Keykubad ile mill kahramanlar
Rstem, onun gcne kar koyamazlar ve ona cevab veremezler

314

. Efrsiyb

eski mann ruh cephesini, Hz. Sleyman ise din olaan stlkleri
tamaktadr. Efrsiyb; gl, zorba, gururlu bir insan olarak tantlmaktadr..
...Efrsiyb ah ol cebbr nefer gmrh Tran tahtgah- ehrinde saltanat
taht zerinde karar itmekte, rzigr errinden dman hcumundan gfil olub,
gurur ile diman fesda virb..315 denilmektedir.
Hz. Sleymannn Sinop kalesine saldrmas ve kendisine bir tehdit mektubu
gndermesi zerine, bu duruma fkelenen Efrsiyb gayet tehditkar bir konuma
yapt ve dmanlarn uyard. O Arap, mugaylan dikeni yakc, demirci Davud
olu zembil rc, kendini grc Sleymanck, don ile doup don ile byyen
olan, oktur ki bana bunun gibi mektup gnderip ululuunu gstere... Bu szleri
o Sleymancuk askeriyle mi syler, yoksa hazine-i memleketiyle mi syler.
Trandan haracu bc ister kalam zerinde nister. Men o kiiyim ki, cihann
ahinleri benm elmde turna gibidr. Tran mlkn, g kuatan yedi bal
evren dahi elimden alamaz. yle deryyam ki ahlar katumda toprakdan kem
durur. kerm zebnum Zl ile Rstem durur. Hi kimse ildz ile beraber
dirilmez veya gkten alak olduna ar klmaz. Gnein nurun gnlemek olmaz
bunun gibi beyhude sz sylemekten bir hner gstermek yigrekdr ki bunclayn
szi hayra yormak, uyur ejderhanun kuyrun basub, yatur aslanu kulan
burmak olmaz. Son pimanlk ass klmaz.
Benm korkumdan, Keykubad taht stinde rahatlkla oturmaz, altun gm
bakr kan maden ocaklar benm dalarumdadur. Elvan elvan meyvalar
nimetler benm bostanumdadur. Cennet glleri benm bamdadur. Ol cevher

313

Firdevs-i Rmi, .a.g.e., s. 465.

Firdevs-i Rmi, .a.g.e., s. 596.
315
Firdevs-i Rmi, a. g. e, s. 468.
314

119

kan inc biten bahr- Kulzm (Kzl Deniz) benm denizmde, rmaumdadr.
Cihanun arkas imdi benmle dorlmdur, benm ceng meydanum yeri kan ile
yorlm durur. Ud- Anber denizi benm ilimdedr. Altunun gmn haddi
hisab yokdur. Miftah- meadin hep elmdedr cemi dertlere dermn olan otlar
benm vilyetmdedr. Dmana klc ile cevab veren kuvvetl pehlevanlar
benm taht- hkmetmdedr. Ben ol aham ki ran- zeminde t Magrib
serhaddince ve Karadenizden Det-i Diyarndan ta Aa Denizine varnca benm
vilyetmdr. inde ne kadar sanatkrlar, ne kadar ulular var ise benm
elmdedir. Fagfr- in (in hkmdar) gibi pdihun kz benm saraymda
durur. Andan bir arslan olum vardur ki klc ile dada aslanlarn, admyla
tata evrenlerin barn ezer. Ben ol Efrsiybam ki zermden gn ankas
usa ty dker, ilmden arslan gierse ter dkr. Kahraman- Keriman katumdan
geerse ter dker

316

dedikten sonra sava iin ordusunun hazrlanmasn emr

etti.
g- Efrsiybn Belhteki Saray
Destanda mekan Ouz Kaan destannda grld gibi durulan, oturulan
bir yer deil, alan bir yerdir. D mekan tasvirlerinden ok i mekan tasvirlerine
yer verilmitir. Efrsiybn Belh ehrindeki saray yle tasvir edilmitir:
Grdler kim, bir ova ortasnda, ta deli, bir ltif, geni ehir iinde, Allah
kimi yaratmsa insan dolmu, ehir kenarnda gn dousuna kar bir yksek
kasr bin olm ki, binaltyz stun zerinde bir gzel kk ki, ekli gnl ekli
gibi, yapsnn ta yedi trl mermerden, anclayn mermer ki, yineleyin iinde
yz grnr. Ve yine kasrun yannda havl, ortasnda bir acyib kala yapmlar,
kubbe-i sahradan nin virr. Kubbenin imalinden bir ba ire cennet ba gibi
serv-i revnlar bitmi uzanb gayet gklere km, ayaklarnda ab- hayat misali
sular revan olup akm. Ba ve bostan glistan ve erguvan arasnda, Efrsiyb
altn fildii abanos taht zerinde otrm. Taht evresinde Tran beyleri, Acem
yiitleri dirilmi

317

Sankim maher kavmidr. l kalmayub dirilmi, Elvan

elvn nimetlerini ol lle yanakl, selvi boylu, gzel yzl gzeller, glizar
sevgililer, sevilmeyi arzulayanlar, niyaz- nazla ellerine altun kadeh alp gn gibi
devr klub oturan, duran beglere gnl rhatl iinde sunarlar. Efrsiyb- Trk
dahi altm alt kar boy ve bos ile taht zerine oturmu arb ier. Hakim
316
317

Firdevs-i Rm, a.g.e., s.622.

Firdevs-i Rm, a.g.e.,s.469.

120

kavlince hdhd ehbz- felek yzinden Belhi Efrsiybn ehrini ba ve da u

detini tacu tahtn azametini gricek..

318

diyerek byk bir devlet adamnn,

muhteem sarayn tasvir etmitir.

h- Efrsiybn Hakimiyet Alan
Hz. Sleyman ve Efrsiyb- Trk arasnda geen hdiselerde tarihi ve
corafi yer ve kavim adlarna rastlanlmas Efrsiybn hkimiyet alannn tesbit
etmemizi kolaylatrmtr. rnein bir sava tasvirinde savaa katlan toplumlarn
isimlerini yle sralamaktadr: Pes Sleymn hma gelb avulara ve
seraskerlere hkmeyledi; Arabu Arba legerin, Msr u m erlerin Mekke v
Medine serverlerin, Badad Medyin dilverlerin, Kayser-i Rm mbarizlerin,
Yunan ehbazlarn, Shrab ah legeri Amalika kavmin sa u sol umak urdlar
karcaub Tran ceng erin srb yirinden irb begl begine sancaklu sancagna
iletb yirl yirinde turgrdlar 319.
Hz. Sleymana ka meydan okuyup, kendi g ve ihtiamn anlatrken
kendisini h- Tran kabul edip, hkim olduu lke ve snrlar ise; ran
toprandan Marip snrna, Karadenizden Det-i Kpaka ve Aa Denizine,
Medyinden Sinopa, Karadenizden Akkirmana kadar olan yerler olup, in
hkmdarlarnn da kendisine vergi verdiini bildirmitir 320.
I- Komutan Efrsiyb ve Ordusu
Turan ordusu silah yapmnda ve kullanmnda ustayd. Balca silahlar: ok,
kl, karg, omak, topuz-grz, temrendir. Savunma silahlar ise kalkan, srt
zrhyd. Ok Trklerin milli silahyd ve kayn aacndan yaplrd

321

. Savan en

nemli aralar atlardr. Trkler tarihleri boyunca ok at sahibi ve binici bir millet
olarak tannmlardr. Efrsiybn da at vardr ve savalar at zerinden
ynetmektedir. Atl Trklerin, ailelerinden sonra, ikinci deerli varlklar, atlar idi.
Bundan dolay Trk devletlerinde, en nemli devlet sembolnn, at peremleriyle
donatlm ve sslenmi gnderlerin olmas yadrganmamaldr.
Efrsiyb, efsane bir devlet adam ve muzaffer bir komutandr. Bakomutan
sfatyla ordusunun banda savalara katlmaktadr. Bizzat kendisi iyi bir silahr
318

Hamdi Gle, a.g.e., s. 95.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 599.
320
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 622.
321
Faruk Smer, a.g.e., s. 432.

319

121

ve savaa her an hazr olan bir askerdir. Yazar, sava ncesi Efrsiybn sava
hazrln yle aktarmaktadr: Efrsiyb Tk dahi yirinde turd, Bana
hakanlk tacn urd. Beline buz paresi gibi bir kl hamayil kuand. sarl
eleim sagma misali Dmk yayn kurd. Pld temrenli simurg yelekl oklarn
ki azna sald. Bezirhane stunu gibi sngsn eline ald, heybetle ayakta durd,
sonra yerinden srayp atna bindi

322

. Komutan savaa hazr olduktan sonra,

ordusunu bir kez daha tefti ederek sava hazrlklarn yerinde inceledi, ordunun
eksiklerini tamamlatt ve askerlerini sava vaziyetine soktu.
Firdevs-i Rm, destannda Efrsiybn komutanlar iin hayali isimler
bulumu ve kullanmtr. rnein Efrsiybn, olunun ad Pieng, kardeinin ad
ise Uzirettir. Savata Efrsiyb- Trknsa yannda kardei Uziret sol yannda
ise gvendii ve sayd beyler ile pehlivanlar bulunmaktadr. ...Efrsiybn sa
yannda karnda Uziret eerdi, sol tarafnda Kehrem bin Behram behlevan
eerdi, sa ve sol alay balayub turgurd, andan Efrsiyb karnda ziret ile
birka has serverler ile behlevan dilaverler ile ol ptenn ziyde yksek yirinde
kd 323.
Efrsiybn ordusu; komutanlar, savaa hazr pehlivan-bahdr askerleri,
her trl asker donanma sahip ve sava hayvanlar ile takviye edilmi
vaziyetteydi. Orduda her bln alemi ve ayr komutan vard. Turan ordusunda
ok sayda komutan vardr ki, yazarn naklettii komutanlarn isimlerinin
dorusunu herhangi bir tarihsel kayda teyit ettirmek mmkn olmamaktadr.
Tran askeri silahlar ile donanp, sava yoluna girip, fil ve gergedan dahi
seferber edilip, sancak ve lem getrb saf ve alay balad; evvela, Efrsiyb
karnda Uzirete emr itdi. Alt kez yz bin er ile Tran behlevanlarndan Ehrami
Trk, Behrami Trk ve Abddi Cbiri Akvasi Kahiri bilesnce alub, Efrsiyb
lemler ekb boru ve zurnalar urub, altyz alay balayub, alt yz altn bal
sancak getrb sa kola sarf balayub turd. kinci Efrsiyb ogl Pieng-i ah
yz otuz Efrsiyb lemler kaldurub, tabl u davullar aldurub;
Behlevanlardan Nakrui Trk, Akru Trk, Bikuri Trk, Rstaki Trk, Sehayb
Sakt, Sendan Seynuni, Servili zniki, Esvad- Rm bunca behlevan bilesince
alub sol kolda saf u alay balayub, sa ve sola cenaha yerleti. nci Beni Asfar
322
323

Firdevsi-i Rum, a.g.e , s. 482.

Firdevsi-i Rm, a.g.e., s. 591.

122

Meliki Atfa Han, Kaysuni Asfar ile Ankabi Asrar ile Erdevan Asrar ile alik
Asfari ile bir nice beni Asfari serverlern bilesnce alub, drt kez yzbin er ile
drtyz Asfari sancak ve lem kaldurub nay ve ruyn aldurub, rah rahan
atlara binb, drt yz alay balayub Efrsiyb karnda Uziret alaynun ucunda
sa kolda turd 324.
Efrsiyb- Trk, savatan nce yapt konumada, askerlerine savan
kazanlmas iin bir toplum uuru; birlik ve beraberlik iinde hareket etmelerini
telkin etmitir. Efrsiybn konumas bittikden sonra, nce ks-i harbi ter ve
sonra sava balard. ceng itmege hazr olasz; ittifak idb, elbir idesiz, seyf
slik urmagla dmanun menzilin yir idesz yoksa cazunun sihrine gvenrsenz
abesdr, grmezmisn bu gelen leger-i Sleymn ol ate kre misali sihirle
yanan atei nice ibtal itdiler. Hkim kavlince Efrsiyb- Trk byle diyicek,
Tran dilverleri, Endels serverleri, beni Asfar ser-firzlar yerlerinden k gibi
kalkp, naralarla dmana hcum ettiler 325.
Savaan taraflardan, Hz.Sleymann ordusunun nnde ise Peygamberler,
vzer, mer, hkem, ulem, zref, ndem, komutanlar ve pehlivanlar
bulunurdu. On iki bin enbiya asker nnce giderlerdi ve ulem balar zerinde
sekine getirb giderlerdi, vzer, umer, ulem, hukem, zref, ndem yirl
yirinde karar itdiler

326

. Hz. Sleymann sa tarafndan Lokman Hekim ve sol

tarafnda veziri Asaf bin Berhiya, bakomutanlar, sultanlar ve padiahlar

bulunurdu.
Uzun sren sava hazrlndan sonra Efrsiyb komutasnda Trk ordusu
Hz. Sleymann ordusuna kar savaa hazrd. Sava borusu tt, davul yz
urulup cihan iini velvele tuttu. O sekiz kez yzbin Tran erisin ekb dahi azm-i
Sleyman klub gitti. Sinob kalasna doru yrtdi. Atlar nalndan yeryz demir
polat oluben, mhtan yerler yznn ta, aac otu, didildi. Sngler ucundan
gk ejderhas oklu kirpiye dnd. Altun bal sancaklardan gk yzndeki aya bir
bulut olmutu ve sngler yalman gkteki yldzlara k verip, klardan cihan
dolmutu. Kl, balak yalmanndan, nacak, bozdoan parltsndan sanasnki
gk yz yer yzne dm idi. Atlar kinemesinden, filler narasndan, yedi

324

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 219.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 221.
326
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 465.
325

123

gn tas nlayp terdi. Savata marur Sleyman ordusu Efrsiyb karsnda

ar bir yenilgi ald ve komutanlar ile birlikte teslim oldular. Ancak Tran ah-
Efrsiyb, malup orduya ve komutanlarna saygda kusur etmedi, onlara iyi
muamele etti.
Sleyman ordusu, Efrsiyaba tazim ile karu varub yakn irb atlarndan
inb yzlerinden yire srb Efrsiyab nazarna ba yire koyup yir pdiler.
Efrsiyb dahi izzet in gergedandan inb Tran begler ile yayan olub ol
melikler ile grdi. Her birinn gnlin ele alub hal u htr sorudlar. Andan
emr itdi. Atlu atna bindi sa tarafta Endels Meliki Akran h- Endels sol
tarafnda beni Asfar Meliki Atfa Han asfar edi. Sa alay balayub Sleyman
legerine doru gitdiler 327.
i- Anadoluda Hakimiyet Kavgas
Yazar, Hz. Sleyman ve Kayser-i Rum arasnda Sinop hakknda geen
konumay yle aktarmaktadr: Ya Kayser-i Rum! Bu bakr kan yer kimindir,
bu memlekette kim hkimdir? dedi.
Kayser-i Rum ayak zerine durup, devletin devamna, Sleymana dua klp
dedi kim:
Ya h- cihan! Bu bakr vilyetidir, Sinop kalesinin diyarna tbidrr.
Evvel zamanda kayser-i Rum hkmederdi. Atam zamannda Efrsiyb gelip
atamn elinden alm. imdiki halde Efrsiybndr, dedi.
Sleyman eidip dedi kim:
Efrsiyb kimdrr? Ne vilyete hkimdrr?
Kayser-i Rum eydr:
Efrsiyb Turan hdr. Acem mlk onun eli altndadr. Keykubad ile
yadrr.
Sleyman

Hazreti,

Efrsiybn

bu

vehile

saltanatn,

yiitliini,

ylmazln iitince, bir zaman ba aaa salp, dahi, ba kaldrp eydr:

Ya Kayser-i Rum! Bu Efrsiyb byle cihan pehlivan olunca benim
kapmda gerek idi. Acaba ne dine tapar? dedi.
327

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 464.

124

Kayser-i Rum eyitti:

Ya Sleyman! Efrsiyb, asl acayib bir kfirdrr, putperestdrr. Amma
ki gayette kuvvetli, dayankl kimesnedrr. Felee kelek, gn ejderhasna
sinek demez. Kuvvetine yedi bal evren takat getirmez. Onun aresi budur ki Hak
Teal sen Sleymana onu eke eke getire, errini cihan sarayndan gtre... dedi
328

.
Bu konumadan sonra, Sleyman, Sinop zerine varacaz, haberci gnderip

bildirmek gerektir dedi ve ordularn hazrlayarak Sinopa saldrd ve ehri igal

etti. Efrsiyb- Trk, bunu duyunca ok fkelendi. Sleymana zehirden ac,
kltan keskin bir nme yazd. Sonra da Hz. Sleymnn elinde bulunan Sinop
ehrini almak iin, byk bir ordu ile hareket etti. Ilgaz dann eteklerinde
Sinoba yakn bir yerde Sleymann ordusuyla savat. Efrsiyb- Trk dahi
sekiz kez yzbin Trani Leger ile merd-i meydan serverleriyle sinob sahrasnun,
Ilgaz danun eteinde bir yksek pte zerinde kageldi. Da eteinden Sinob
sahras alana nazar kld 329.
Efrsiyb ve Hz. Sleyman arasndaki sava, Efrsiybn lkesinin snrlar
iindeki Sinop ve Kastamoni evresinde gemektedir. ... meger kim, otururken
ngehn kala- Sinob cnibine bakub grdler ki, ol karanu gice iinde cihan
elmas ulesine gark olmad 330.
Efrsiybn ordusiyle Sinopu kurtarmak zere harekete geii tasvirleri
lyadann en parlak tasvirleriyle mukayese edilebilecek bir deerdedir.
Sleymann en byk kahramann yere ykan Efrsiybn, arpmaya girii
destanda yle anlatlmaktadr: Efrsiyb ah ol nar gmran nazar klub sekiz
kez yz bin er, cephane ve silah geyub ceng aleti zerlerine donatp taz atlarn
binb, kulaklarn ekb, sa sol alay balayub sekiz yz seksen mbriz Trk
dilaverlerinle Kehrem pehlevn nce yryb ordu ardnca katar mehar krk
bin er ile karavul sanca turub Efrsiyab sekizyz altun balu alem ukkalarn
aub sekizyz ift nefiri aldurub ks harbiler tdrb tob u tfenkler atdurub
boru zurnalar urdurub kllar pelhegin basub, sngler yalmann felege
kaldurub, mbriz bahlevanlar n safa saldurup pil yriyl, mh nalndan ot
328

V. Mahir Kocatrk, a.g.e., s. 92-93.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 591.
330
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 219.

329

125

akarucu, yldrm gibi dmana urc, sedd-i skender gibi yirinde turc, Tran
atlarn yldrum gibi Sleyman zerine ceng itmege, dman kanlarndan
mbarizler cismini pelenk-renk itmege, ol saha zerinden Efrsiyb leger ekp
gitdi. Yldrm gibi sahry inb gitdi. Atlarn ayan nal mh penbe gibi yiryzin
tutd. Hakim kavlince Efrsiyab- Trk gelmekde, Sleyman legeri bu yandan
dman erisiyle Endels ve beni Asfar legeriyle gayret hamiyet klub kl urub
dman erisin syup, girsine ahtarub, sancana iletince ol canibden Efrsiyab Trk erisi dahi zhir oldu 331.
Bahr- zulumt gibi ol kara toz, lemi tutd. Bahr- Okyans gibi yer yzn
ihata itdi. Karadeniz gibi yirle gk arasn karartd. Acaba bu toz neden dirken,
rzgr esb toz ine ne ki girdi, leger tozun dautub iki yana ayrd. Leger tozu
arasndan Efrsiyab alemler gkyzndeki yldz gibi ule virb grndi. Sekiz
kez yzbin er Tran legeri cmlesi t ner hen-p atlar zerine sedd-i
skender gibi plad-p olup gelrler. Tg trden tr- hanerenden cihan ii
dolm, yiryzine leger yldrm gibi eyle gelrler ki, ol demr toynakl, kam
kulaklu, hen-p atlarn nal mhndan yelk atlar kub gelr. Sanasn ki bu
asker coan deniz ya Karadeniz kim dalga urub seyl olub tagdan aaga Sinob
sahrasna akar. Alemlern altun ba gklerle beraber olm gelr, sngler
yalman gkteki yldzlara le virb a a dan cihan tolm gelr. Cebe ceven
k kolan evkinden drdnc kat gk yzinde gne nur tonm. Kl, balcak
ve nacak cilsn gren sanur ki gkyzinden yldzlar yeryzine inmi. Atlar
kinemesinden, pehlavanlar narasndan fil ve gergedan kgrmasndan ashab-
Kehf uykudan uyanub balklam. Atlar kinemesinden, kllar akrtsndan, at
nalndan, yiryzi sedd-i skender gibi demr plda dnp, kz balk demr
ykin gtrmeyb egilmi. Leger ortasnda sfendiyar alemi dibinde Efrsiyab-
Trk altm kar boyunda Rstem gibi cesaret ve yiitliiyle, yz altm alt
batman demr grzini da gibi omzna urm gelr 332.
Anadoluya hkim olmak iin, Efrsiyb ve Hz. Sleyman arasnda srekli
savalar olmutur. Savalar vesilesiyle destanda Anadoludaki baz ehirlerin
isimleri gemektedir. Yazar eserinde, dier blgeler iin yapt gibi
Anadoludaki ehirlerin melikleri iin de Arapa hayali isimler retmi ve onlar
331
332

V. Mahir Kocatrk, a.g.e., s. 301.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s.110-125.

126

kullanmtr. Sava alan olarak maden blgesi Sinop ve Kastamonu dnda,

Melikleri ile birlikte, Turgut li Meliki Unsur b. Ens, Hamid li Meliki Avn b.
Ivan, Germiyan Meliki Abdin bid, Ankara Meliki Akrabin Akar, Kocaeli
Meliki Akdun b. Akayb.gib isimler gemektedir

333

. Bu bilgiler, Efrsiyb

destannn tarihsel izlerinin, yazar tarafndan derlendii eklinde anlalabilir.

Bunun tesinde bu bilgiler sadece destan ssleyen kltrel motiflerdir.
j- Destandaki Kahramanlar
Destanda, Efrsiyb- Trk ve Hz. Sleyman mcadelesinde, Tran Padiah
Efrsiyb, da dnk bir insan tipini temsil etmektedir. Dta, kainat ele
geirmek en byk hedefidir. Destann en byk kahraman Efrsiybn vcudu,
Ouz Kaan Destannda olduu gibi tamamen hayvanlar aleminden alnma
benzetmelerle tasvir edilmitir. ... ol ben Efrsiyb kurdem ceng-i cihan grmi,
eski kurdem

334

Efrsiyb Trk ol kaplan kinel, aslan sinel, khne grg ad

behlevanlara nazar klub.. 335.

Hz. Sleyman ise ie dnk, olaanst glere sahip bir tiptir. O, gcn
inancndan almaktadr. Efrsiyb- Trk bir destan kahraman gibi insan st
vasflarla tantlmtr. Bundan dolay eser destan bir mahiyet kazanmtr.
...Efrsiyb- Trk altm ar kadd- kamet ile yz altm alt batman
demrgrzini da gibi omzna urm gelr. Bir puld-pu gergedana Sam- suvar
gibi svar olub, sgrilu kat yayn kurub, tarama tahtas gibi klcna gadab elin
urm gelr... 336.
Sleyman-nmede Efrsiyb- Trk, ok gl bir Trk Hkan olarak
tantlmasna ramen eh-nmede Rstemle yapt savata yenilerek kat
belirtilmektedir. artk bu sava kazanacak gc kalmadn anlayan Efrsiyb,
Pirann dedii gibi yapt bayran orada brakarak, olanca hzyla in ve
Maine doru ekip gitti. .Daha sonra da Tran ordusunun padiahnn izini
bulmaya alarak, ke bucak her yeri arad. Fakat ne denizde ne karada izine
rastladlar; Efrsiybdan hibir haber yoktu. Hemen kalkp onun sarayna ve

333

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 102-103.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 480.
335
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 622.
336
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s.595.
334

127

elence yerlerine gitmek ve oralar yakp ykmak iin yola girdiler. Onun btn
bayndr ehirlerini yakp yktlar; dnyay atee verdiler... 337.
nsan ve toplum ilikilerinde Sleyman-nmedeki bu blmn masaldan
farkl olan bir yn de insan kadrosunun ok kalabalk olmas, zel isimlerin ok
bulunmasdr. ...Efrsiyb- Trk, dman geldgin grb, sa kolda duran
karnda Uziret hkmeyledi; alt kez yz bin Tran serverleri, behlevanlardan
Ehram bin Behram, Gadbani Trk, Gaytur ve Ebahi Trk ve Atnu ve Abdadi
Cabir ve Akvasu Kahir, Tengls bilesnce alub, beni srailn on iki sbtun
beglerine karu mukabil varub, tabl alem ekb cenge mukabl turdlar 338.
k- Devlet ve Halk
Sleyman-nmede insan ve toplum ilikileri ok ynl olarak ele alnmtr.
Efrsiyb, evresine smsk bal ve asla yalnz deildir. Halkla birlikte yaar,
verdii ziyafetlerin de sosyal bir anlam vardr; divan kurulur beyler ile yenilir,
iilir, birlikte elenilir ve birlikte karar verilir. Efrsiybn beylerine verdii
ziyafet destanda yle tasvir edilmektedir: Efrsiyb ah, Turan baehrinde
saltanat taht zerine oturmu idi. Dnya errinden, dman hcumundan gafil
olup, gururla diman fesada verip iddetini unutmu idi. Kasr saray
divanhanesinde divan- azim kurub, Tran Begleri, Acem serverleriyle, iraz ve
Semerkand beyleriyle, Harzem ve sfehan dilaverleriyle meclis-i l kurub, gm
tenli ayyzl skler billur cmdan altn kadeh ire arb- erguvn koyub n
ederler, hatrlarn iki ile ho ederlerdi. nki arap boa kt, Efrsiybn ba
kzd. Szden sz ald, Sleyman sz ald 339.
Destanda Efrsiybn ah- Turan olduu bir devlet vardr. Bu devlete
bal beyler (melikler) vardr. Her beyin, kendisine ait ve yalnz kendisinin
hkim bulunduu bir yurdu vardr. Sava halinde btn beyler Efrsiyb
komutasnda askerleri ile birlikte savaa katlrlard. Beylerin hemen tamam ise
Efrsiybn yakn akrabalardr.
Menkba gre, h- Efrsiyb bakanlnda bir Trk devleti kurulmutur.
Bu devletin baehri Belh olmak zere, devlet hemen btn Asya ktasnda
rgtlenmitir. Devletin gl bir ordusu, devlete tbi, vergi veren devletler
337

Firdevs-i Ts, a.g.e. , c. IV, s. 273.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 263.
339
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 468.
338

128

topluluu, eyaletleri ve eyalet valileri vardr. Bu devlet Tran devleti adyla

anlmaktadr. Devlet ve Tran beyleri arasnda sk bir tekilatlanma ve bir
haberleme a vardr. Bu devlette Tran yazs kullanlmakta olup, katipler
topluluu mevcuttur. Efrsiyb, Tran diliyle mektuplar ve siyaset-nmeler
yazarak beylerini savaa arr. ... dahi hkmeyledi, katipler nme yazdlar.
Tran beglerine cem olmak iin Siyaset-nmeler yazdlar. Tran tarzyla
nmeler tamam olcak zerlerine nian- Efrsiyb urulub dahi yiglere virb,
vilyet beglerine gnderdiler. Kim on gn ire cem olub geleler, yigler nmeleri
ile gitdiler 340.
l- Kavimler ve lkeler
Hz. Sleyman ve Efrsiyb cengiyle ilgili blmde mcadele Ben- srail
kavminin banda bulunan Hz. Sleymanla Tran kavminin banda bulunan
Efrsiyb arasnda gemektedir. Ancak destann deiik yerlerinde birok lke ve
kavim ad yer almaktadr. Ska kullanlan isimlerden birisi Ben srail kavmidir.
ez-in canib Beni srail kavminn on iki smtnun erisi on iki blk olub,
ceman alt kez yz bin dahi be bin be yz krk drt er alub gelb irdiler...
grdler ki, Karadeniz gibi bir deryay umman Efrsiyb legeri evre alub
kuatm. Sleyman serverleri an grcek taaccb idb eyittiler: Ya Sdk
peygamber, dman aceb ne yirde turur kim, evresin deryay umman kuatm.
Sadk peygamber eyitti: Bir kanuz bu deryay dolasn grn dman bunun
niresinden get bulub geti ise biz dahi oradan gep dman ile gayret cengin
klalum dedi 341.
Destann btn iinde; Msr, Yunan, Kayser-i Rum, Endls, Beni Asfar,
ran ve Amelika kavimlerinin de adlar gemektedir. Nte Sleyman nebi a.s.
Arabu arba begleri, Msr u am dilverleri, Badad serverleri, Kayser-i Rum
erleri, Yunan mbrizleri, dman erisin syup, nusrat viren Allaha kr idince
nazar klub; grdler ki, kble tarafndan Ilgaz eteinden bir kara toz kopd.
Bahr- zulumt gibi ol kara toz lemi tutd 342.
Bir baka satrda ise, am, Mekke, Medine, Halep ve Bael-bekin isimleri
gemektedir. Amm ki, Sleyman canibinden Msr u am serverleri Arabu Arba
340

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 479.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 223.
342
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 594.
341

129

yigleri, Mekke, Medine bihterleri, Haleb u Bal-Bek mihteri, Sleyman icazet ile
urub, rahu rahan srb Efrsiyab zerine irb eli klca urub cenge turdlar
343

.
Hz. Sleyman ve Efrrsiyb mcadelesinde Tran ve Acem lkelerinin

adlar da ok sk gemektedir. Tran milkini harab itdim, ran mlkine katdum.

Sleymancugaz kim olur kim bana gele, ya kalam elimden ala? Tran mlkini
arh kuadan yedi balu evren dahi elmden alamaz. Acem Vilayetini Tran
memleketini benm gencmle tolm durur ki hibir melik ol kadar gen myesser
olmamdur.
Ayrca, Hz. Sleymann lkesinin snrlar iinde bulunan Mekke, Medine,
amn dnda Halep ve Kuds gibi ehir adlar da gemektedir. ... Beni
srailn on iki sbtun begler ile Kuds, Haleb dilaverlerini Sleyman ile sancak
dibinde kalub, on iki sbtun beglerinden gayrisi on drt kez yz bin sipahi
Efrsiyb erisin karlayub; otuz iki kez yz bin er olub ahlu ah yolna
drb...344.
Sonu olarak Efrsiyab destannda; Afrikada Msr, Arap yarmadasnda,
Kuds, am, Halep, Bael-bek, Mekke, Medine, Filistin, Badat; Anadoluda,
Sinop, Kastamonu, Ankara, Germiyan, Koca li, Hamid li, Kafkasyann tamam;
Avrupada, Beni Asfar yani Dou Avrupa, Yunan; merkezi Asyada ise;
Trkistan, in, Afganistan ve rann isimleri yer almaktadr.
m- Efrsiyb ve Araplar
Trk temsilcisi, Turan ah- Efrsiyb, Araplarn temsilcisi olarak grd
Hz. Sleyman srekli kmsemektedir. Onunla ilgili dnceleri yledir:
...Sleymncugaz kim olur? Kim bana gele ve kalam elmden ala. Bin Arab
bee benm gzmde yoktur. Bin smurg ku gzmde sere deildr. Bin
Sleyman dehr-i katumda bir zayf sere degldr 345.
Efrsiyb, Hz.Sleyman karsnda malnn ve hazinelerinin okluu ve
zenginlii ile vnmektedir. ...Arab beglerinn ne begligi ola, ne erligi ne genc
mal ola, ne iklimi ola, ahlktan hemen nasipleri lf u gzaf ururlar. Andan gayri

343

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 611.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 476.
345
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 469.
344

130

nesne ellerinden gelmez... Acem Vilyetin Tran memleketin benm gencmle

tolm durur ki, hibir melike ol kadar gen myesser olmamdur 346.
Hz. Sleyman iin, Ol Arapbee, mugaylan dikenin yakc, demirci Davud
olu, zembil rc, kendin grc Sleymancuk, don ile doup don byyen
olan, oktur kim bana bunun gibi nme gnderup ululuun gstere. Ben ol
tavanclm ki Sleyman- zaman deil, Htht deil, cihan ahinleri benim
elimde turna gibidir... ol kadar eriyi cem kldum ki Arab u Arba askerin
Sleymana tabi olan yiit askerleriyle ve yer yz behlevanlar ile kahrum
klcna uradum; canlarn alub cigerlern doradum, cemiyi serkelern
balarun kestirem, ecderha derisi kemendm ile Sinob kalas burcu balarna
asduram...

347

. Kendisini dnyann hakimi ve sahibi olarak gren Efrsiyb,

milletinin stnlne ve ululuuna inanrken, Araplarla ilgili olumsuz

dnceler beslemektedir. Bu dnceye sahip olmasnn, galiba, yegane sebebi,
Hz.Sleyman ahsnda Araplar kendisine rakip olarak grmesindendir.
n- Efrsiyb ve Tran
Firdevs-i Rmnin kendi kaytlarna gre; ailesi, mazbut olarak
Seluklulara kadar gitmektedir ve kken olarak da kendisini Ouzlara nisbet
etmektedir. Yazar-airimizin, samimi slm kltr ve Osmanl terbiyesi almasna
ramen ruhunda hep Tran fikri var olagelmitir. Hayal dnyas, slm dininin
hrika hikayeleriyle birlikte, Tran savalarnn destanlaryla doludur. O, btn
Osmanl edebiyatnda ve hatta btn slm Trk Edebiyatnda eski Trk
destanlarna yer veren ilk byk air, tasvirini Divan- Lgatit-Trkteki
manzumelerde grdmz byk Trk kahraman ve hkan Alp Er Tongay
Efrsiyab- Trk ad altnda anlatan, Trk adn an ve eref iinde tekrarlayan
biricik byk Trk sanatkrdr. Sleyman-nmede Tran ve Efrsiyb, muhtelif
mnasebetlerle byk bir yer tutmutur. Topraa, atee, yele, suya, kurda, kua
hkmeden Sleyman Peygamberin-eserin esas kahramannn-sonsuz hametine
ramen, eserde en canl ve en anl kahraman, Efrsiyb- Trktr 348.
Firdevs-i Rmde, ada Osmanl tarihi ve edebiyatlarnda pek sk
grlmeyen millet olma uuru ve Trklk duygusu hayli yksektir. Eserine konu
346

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 476.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 596.
348
Vasfi Mahir Kocatrk, a.g.e., s. 301.
347

131

yapp kahraman setii Hz. Sleyman, Efrsiyb doru yola arnca

teredddsz ret etmi ve onunla savaa girmitir. Hz. Sleymann ordusunun
Araplardan olumasn kmsemi ve onlar ciddiye almamtr. Efrsiyb
dnyann hakimi ve sahibi olarak gstermitir. phesiz ideolojik anlamda bir
milliyetilikten bahsedilemez; ama bir millete mensup olma fikrinin temelinde
Trklk dncesinin olduu dikkati ekmektedir.
Trk tarihinde ancak XX.yzylda Tran dncesi gndeme gelirken ve
Tran fikrinin gereklemesi Ziya Gkalp tarafndan bile uzak bir ihtimal olarak
grlrken, 349 Firdevsnin ok erken dnemde bu fikri sahiplenmesi anlaml
olmaldr. Yazarn Sleyman-nmesinde, Efrsiyb- h Tran, Efrsiyb-
Tran, Tran legeri, Tran Beyleri, Tran Serverleri, Tran Bahdrlar, Tran
Pehlevanlar ve Trkistan gibi isim ve ifadeleri, bu kadar sk kullanmas baka
trl aklanamaz ve yorumlanamaz 350.
Orta ada Tran, ran ve snrl lde Arap kaynaklarnda, geni Orta
Asya bozkrlar anlamnda kullanlrken,351 Firdevs-i Rmde Tran fikri, btn
Trkleri iine alan genel bir isimlendirme olup, Trkistanda yaayan btn Trk
topluluklarn kapsamaktadr. Yazarn kulland bilgiler phesiz tartlabilir,
destn mahiyyetteki bilgi krntlardr; ama tad ruh ve verdii mesaj; deyim
yerindeyse alar stdr. Mellif, Osmanl Tarihini ve zellikle II. Bayezit
devrini anlatt Kutb-nme adl eserinde bile btn kahramanlk rneklerini
Trandan semitir. Yiitlik, cengverlik rnekleri Efrsiyabdan alnmtr.
Kutb-nmede geen Efrsiyabla ilgili beyitleri yle sralayabiliriz:
Tutayn sm olsen y Efrsiyb
Olsersen tume-i mr-u Zebb
Lekern mansr olur re yn savb
Rstem kimi Efrsiyb
Sayd- Sungur ala m bm u gurb
Rsteme karu duram Efrsiyb

349

Ziya Gkalp, Trkin Esaslar, stanbul 1976, s. 22.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 11-108-112-113-114-115-116-117-118-119-238.
351
Scott C. Levi, Orta a Asyasnda Trkistan ve Turan, (ev. B.Boa ), Trkler, c. I, Ankara
2002, s. 391.
350

132

Kime snu snd n Efrsiyb

Sankim odda hasmn itdi kebb
Eh bahadur szini grp sevb
Virdi otuz yolda ana Efrsiyb
Cerh-i tennin gzlernde bir zbb
Rstemem durmaz sana Efrsiyb352
Kutb-nmede; Efrsiyb dnda az da olsa Tran, Ouz Han isimlerini
grmek normal karlanabilir; ama Kzl Elma deyimini grmek, gerekten ok
mnidardr:
tdgin Efrengiye Rmi egal
tmedi Traniye destn- Zl
Lekerini cem idp h ngrs
Kzl almadan kup aldrd ks
Rmelinn avcsn akncsn cem eyleyp
O Kzl Almay alup itsem gerek halkn ikr
Yataumdur kzl alma hem evm
Lk Rm ilindedr cmle avum 353
Yukarda alntlanan, Tran ve Kzl Elma ile ilgili rivayetler bir araya
gelince, Firdevs-i Rmde Trk tarihinin ok erken dnemlerinde Milliyeti
dncenin var olduu tesbit edilmektedir.
o- Sava ve Zafer Sahneleri
Destanlarda en fazla yer tutan blmler, savalar ve kahramanlk
hikyeleridir. Zaten destanlarn ana temas da bu konulardr. Yazar, Firdevs-i
Rm, konuda Trk tarihi olunca, sava tasvirleri destanda daha youn olarak yer
almtr. Trklerin sava bir millet olduu kabul edilirse, Efrsiyb destann
sava boyutu daha iyi anlalmaktadr.

352
352

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 22-113-196.

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 77-112.

133

Gkyznden yeryzn izleyen Hz. Sleyman; da ve tan Efrsiybn

ordusuyla dolu olduunu grr ve gzlemlerini yle aktarr: Sinop yresinde,
Efrsiyab- Trk askerine bakup grdi ki alem-i etraf asker-i Efrsiyab dutm
adrlar ve harghlar kurlm, sanasn kavm- maher bir yire dirilmi, otg-
Efrsiyab kurulm. Tran serverlerinn sinirl kat yaylar kurulm, kan iici
kllar bag billerine sarlm, ellerin grzlerine urmlar, has Arap atlarn
eyerleyp kis agzna kartal yelekl oklarn dize komlar, yarak yasak grp cebe
v ceven geyrler, alemleri yukar kaldurup ny- aldurup, Efrsiyb atn
otag kapusna ekmiler. Server-i seltnler Efrsiyb atna bindrmek iin
zengiye yapup, kimi ayagn durup kimi diz kmilerdir...
Yaplan zorlu sava Efrsiybn komutan olduu Tran ordusu kazand ve
Hz. Sleymann askerleri esir alnd, elleri balar zerine baland ve savaa
sebep olan komutanlar cezalandrld. Efrsiyab sol tarafnda abanos taht
zeride karar itdi. n dvn- Efrsiyb kuruld. Tran bahadurlar yiryirin
pld krsilere diz kb turdlar. Ellerin grzi girna urdlar. An grdler ki
Efrsiyb ogl Bieng ve ogl Uziret Kurtus-i adinn Zentur-i adinn Rad b.
Berkn iki ellerin kafasnda balamlar. Can ve cigeri dalamlar. Siyaset
zerine diz kerdiler. Yedi balu evrenlern ellerin kafasnda balamlar.
Kahrile cigerlerin daglamlar. Ol izzet ile beslenmi vcutlarn, horluk ile
mihnet yirine getrdiler. Pulad klar balarnda yogrulm kollarnda
kolaklar yogrulm, yiryirin yara yiri alm, kzl kara kanlar yer zerine
salm. Boyunlarnda demr zencir sercmlesi hor u hakr siyaset atl zerinde
tururlar. Aslan gibi egreb evre yana bakub gz ururlar. Efrsiyab- Trk
dman pehlevanlarn karusnda grb evren gibi ba kaldurub kaplanleyin
ggsn gerb, el dizine urub at kuyrugu gibi byklarn burub, kllar ucn
kulaklarna iledp, gadaba gelb, Endels beglerine, beni Asfar mbrizlerine,
Tran serverlerine erlik satub, celladlara ki Sleyman otaguna kar bir buste
zerinde ser cmlesin dar idn, diy siyaset klup hkmeyledi. Yaln nacaklar
ekb celladlar dahi bebr pelenk gibi gmrediler. Elmas nacaklar ekb adm
addlar. Ol dman pehlevanlarun boyn zencirine muhkem yapdlar.
Dutsaklar birbirinden kabtlar. Drt yz krk drt hnhr celladlar can alc
kan dkci horyadlar... 354.
354

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 420.

134

Bir baka meydan sava edeb bir slpla yle anlatlmaktadr:Tran

serveriyle ceng itdiler. Karub katub urudlar. Sngler sancsub sineler
sndler. Grz saliklarla trak trak dgdiler. Ba ve leger hurd kldlar.
Tg teberlerle balar bib kanlar sadlar. T te ecel ku atdlar.
Kalkan sineler dutdlar, kemendler atub atdan erler aldlar. Aaa yukaru
birbirin srdler. Her kii hall halince durudular. Kim turub kim ddiler.
Kim korkub kl yzinden kadlar. Yz suyn yere sadlar, mest ejderhleyin
gmreb egrediler. Adsun gzledler. Rstem destan grub hakim kavlince ol
gn t akam olnca gn tolnunca gh orduyu Tran-gh asker-i Sleyman
onikier kez birbirini syub ka kararnca bu resme alub uruub krdlar.
ahlu ah yolna ba ve can viridiler. Akbet filler, atlar gergedanlar yavad.
At, fil, gergedan geimleri oklar demreninden drpeye dndi. Sava
pehlevanlar, okdan oklu kirpiye dndi. aldan tg teberler yzi n gelb
destereye dndi. Kl yzinde cebe ve cevenler riteleyin biildi. Yaralardan
kanlar sald. Oklar atlub kiler bo kald. Tr u peyknlu sng dilinden kalkan
kalbra dndi. ki canibden ks-i mehterler dahi ceng-i harb sazn koyub aham
oldgn duyub Sleyman cnibinden ks- harb tabl u syi alnd. eri
birbirinden cengi koyub ayrldg bilindi. Kan iici arslan sinel kaplan kiynel
serverler gnli doland. Alemler ukkas adrl adrndan yana dnb buland.
lli olsn grp dilaverler gzi kan ya akdub suland. Maalkssa iki cnibden
Efrsiyab- Tran Begleri Sleyman dilaverleri at dizginin diyb hasmlu
hasmndan el ekb grzler topuza salub kllar knna katlub, ucu sigril kat
yaylar kurbuna salnub, uc kanatlu bir ayaklu anka yilekl oklar ki azna
dizb, atlarn srb, sancaklu sancana varub, begli begi yanna cem olub, ei
yolda dgenleyb, at fil gergedan srb, kl yzinde den dilverleri arayub,
sava-ghtan le ve balarn gtrb, lenlern alayub,355 denilerek, Trkiye
Trkesine yakn bir dille, uzun bir sava tasviri yaplmtr.
Firdevs-i Rm, destannda yer ve zaman belirtmeksizin, genellikle
savalardan sz etmitir. Destann son blmnde hikye ile beraber sz
uzatmayalm, uzun sz okuyucuyu skar, ksa keselim dedikten sonra uzunca
Efrsiybn sava hazrlklarn ve bir meydan savan anlatmtr.

355

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 225.

135

...on gn ire cemi Tran begleri cem olub geldiler. Cenk yaragla hazr
oldular. eril erisin getirb Efrsiybn tah-gahn kuatdlar. Ve her bir melik
gelb tazim klup azim pikesler ekdiler. Andan Efrsiyb emreyledi otn
ehirden tara kurdlar. Beylere yarn g dr diyb haber virdiler. Andan ol
Tran legerinn begleri dahi dergh- Efrsiybe kub her birisi atlu atna
svar olub, otagl otaguna gelb, legere g haberin virb, cevenl cevenlerin
giyben balarna k urundlar. Ve billerine haner sokundular. Ve kllarn
hemayil var kuandlar. Otuzalt pare ceng aletin stlerine giyinb, gmgk pulad
demre gark oldlar. sigirl kat yaylarn kurdlar. kanatlu kayn
aacndan oklarn kurban azna ki azna dize kodlar. Andan sonra ol Acem
atlarn akar dldl-sfat peri-peyker ahu-y nahun tazlara zerrih eyerler
urdlar. Cemi ceng yarag kurdlar. Sabahun intizar ile turdlar. nkim ol gice
geb sabah old.
Hakim kavlince ales sabah olub tan kim atd. Efrsiyb kilisesinde an
alnub nakus kim tdi. Tran begleri yirlerinden tur gelb atlarna svar olub
legerl legerin alub Efrsiyab otan evre alub, saf tutub turdlar. Amm ki
gzde serverlerle kllar yalncak klub Efrsiyab- Trk karnda Uziretn
alt kez yzbin elini krk bin ikiyz Sleyman serverler ile karu varub kl
yalncak idb Trkistan erisiyle cenge turdlar. Azim ceng kldlar. Alt kez
yzbin er birbirine karub erenler nam namus in dridiler. At sheyl
ergiriyu cbi ve nakkareler gkler gibi grledi. Kllar ve oklar sglts grz
salikler gpldsi, kalkanlar dbldsi, dilaverler naras fersah-be-fersah yola
ilidi. Sleyman, serveri Tran dilverleriyle ol gice ta subha dek bir ceng-i aub
itdiler. Guludan yirler gmledi, kzi bal inletdiler. At aya mhndan yedi kat
yir yzin penbe gibi didildi. Yiryzinn tozlar gge kt diyu rivayet ittiler. Tran
legerin Uziret dilverlerin Sleyman pehlevanlarn ol kadar kanlar yire dkb
yir yzin seylab kldlar. Uziret sancan yirinden irdiler. Efrsiyb sancana
varnca kodlar, krdlar, yle krgun oldu kim adem leiyle yeryz told 356.

356

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 358.

136

B- DESTANDA TARH-EFSNEV AHSYETLER

Hazreti Sleyman

Kuranda ad geen byk peygamberlerden biri, 4.srail Kraldr.

M..974ten-936ya kadar 38 yl tahtta kald tahmin edilmektedir 357.
Lokman Hekim
Hz. Eyybn kz kardeinin oludur. Teni esmerdi, Hazreti Davud
zamannda yaamt, kendisi hekimdi, ilim sahibi ve ok akll bir insand. Btn
eyann hakikatn ve vasflarn bilirdi. Onun gzel szlerinden yzlercesi
insanln hafzasnda yaamtr. ok uzun mr srmtr. Ksa bir zamanda
hekimlikte de stad oldu. Hastalar ksa bir zamanda tedavi ediyordu. Hekimler
onu pir olarak tanmlardr.
Asaf Bin Berhiya
Sleyman Peygamberin mehur veziri ve srail Oullar soyundan gelen bu
kiinin lm-i Simya gibi her tr garip ilimlere sahip olduu sylenir. Yine bir
rivayetle sm-i Azam kuvvetiyle Belks tahtyla birlikte getirten bu vezirmi .358.
Efrsiyb- Trk
Trann en byk hkmdarlarndandr. Alp Er Tonga adyla bilinen
Trk-Tran destan kahramann ran efsanelerinde ve eh-nme kullanlan
Farsa addr. Divan- Lgatit-Trk ve Kutatgu Biligte her iki ismin ayn
kahramana ait olduu kaydedilmitir ve bugn bu bilgi kesin saylmaktadr.
Efsaneleen ahsiyetleri ile Efrsiyb- Trk ile Ouz Kaan arasnda bir ilgi
kurulabilir. Son olarak Ouz Destannn inceleyen Zeki Velidi Toan;
Efrsiyb adyla anlan Alp Er Tonga fetihlerinin, Ouz Kaan Destannn
temelini ve ilk tabakasn tekil ettii kanaatine varmtr. Destandaki Ouz
Kaan, Alp Er Tongann ahsiyetinden izler tamaktadr. Hem Ouz Kaan hem
de Alp Er Tonga Kafkaslar Kuzeyden Gneye geerek Anadolu, Suriye ve
Msr fethetmilerdir. Zeki Velid Togan, Ouz Kaan Destannnda Ouz

357
358

Tevrat, s.145-150; bnl Esr, a.g.e., s.212-223; Taber, , a.g.e., s.701-728.

Taber, a.g.e., s.718-719.

137

Kaann Efrsiyb idaresinde bir kumandan olduunu ve ocuklaryla birlikte

daha sonra btn Ouz kabilelerine hkim olduunu belirtmitir 359.
Pieng ah
Tran h Efrsyb- Trkn oludur. Tarihi kaytlarda byle bir isme
rastlanlmamaktadr. Destanda blmn sonunda kular tarafndan karlarak Hz.
Sleymnn huzuruna getirilmitir.
Uziret
Tran Padiah Efrsybn kardeidir. Efrsiyabn ordusunun n safnda
bazen de sa kolda bulunmaktadr. Tarih kitaplarnda tesbit edilebilen byle bir
isim mevcut deildir.
Gayyur Cazu
Efrsiyb- Trk ve Hz.Sleyman mcadelesinde, Efrsyb- tutan bir
bycdr. Efrsybn sava kazanmas iin eitli byler yapm; fakat
byleri Hz. Sleyman tarafndan bozulmutur.
Peygamberler
Destanda ok sayda peygamber ad gemektedir. En ok ad geen
peygamberler; Hz Adem, Hz. Nuh, Hz. Msa, Hz. brahim, Hz. Dvud, Hz.
Sleyman ve Hz. Muhammeddir.
Melikler
Destanda ok sayda melik ismi gemektedir. Bu isimlerin dorusunu tesbit
etmek mmkn olmamaktadr. Beni Asfar meliki Atfa Han, Endels Meliki
Akran ah ve olu Ender Yusuk, Ceriyi Melik Surgam, Girdab Emiri
Ars, Havfl Gva Melik Akmar, Batmalarad Meliki Kestan Kuvst, Ubil Sbt
Meliki Neanil ah, emun Sbt Melik Uynazu ah, Lavil Sbtnn Meliki Radi
bin a, Zibaln Sbtnm Meliki cem bin a.
Tran Pehlivanlar
Tran Pehlivanlar; Ehrm- Trk, Behrm- Trk, Atramu- Trk, Gadban Trk, Gabtur-i Trk, Abdadi Cbiri, Akvasi Kahiri, Nahru-i Trk, Akru-i
Trk, Bikri Trk, Rustak-i Trk, Sehayib Sakt, Sendani Seynuni, Esvad- Rmi,
359

Zeki Velidi Togan, Ouz Destan, s.152.

138

Gaytur, Ebah- Trk, Tengls Trk, Aclan-i Trk, Gaycelan-i Trk, Antur-i
Trktr.
Keykubad
rann Pitadiyn slalesinden gelen ah slalesi, Keyniynn ilk
hkmdardr. Key lakabn ilk defa kullanan odur. Adaletiyle n salmtr 360.
Rstem-i Zal
rann nl kahramann addr. eh-nmede vg ile anlr. Rstem-i
Dstan, Rstem-i Zl gibi sfatlar hep onundur. Rstem, Samn olu olan Zaln
oludur 361.
Kayseri Rum
Eski Roma ve Bizans imparatorlarnn lakabdr. Kayser-i Rum Anadoluya
hakim olan Bizans imparatorlarn anlatmada kullanlr.
Efltun- Yunn
Aristonun hocas olan mehur Yunanl filozoftur. Sokrattan renim gren
Eflatun, Msrda okumu ve Yunanistana dnerek Atinada Akedemiay
kurmutur. M..430da doan Eflatun 348de lmtr. Yunan filozoflarnn en
by Eflatundur. Byk bir mtfekkir ve parlak bir yazardr. Eflatun
sayesinde Yunan Felsefesi gerek ekil gerek z bakmndan en yksek
mertebesine erimitir 362.
Dsitn- Ceng-i Aheng-i Efresyab- Trk adl Trk destanndan
karlabilecek tarihi bilgi ve kltrel sonular yle sralanabilir:
Dsitn- Ceng-i Aheng-i Efresyab- Trk, ad zerinde bir Trk destandr
ve Trk destanlarnn btn zelliklerini kendi zerinde tamaktadr. Destan
iinde tarih unsurlar, tarihe kaynaklk yapacak deerde bilgiler az da olsa
mevcuttur. Destann tahlili yapld zaman ortaya nemli bilgiler kmaktadr.
Destanda verilen bilgilere gre u sonuca varlabilir.
Turan padiah, dnyann hakimi ve hkmdardr; kuvvetli pehlivanlar
onun hkm altndadr, dnyann krallar onun tcn giymilerdir. Cihan ahinleri
360

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 298.

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 298.
362
Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1947, s. 385.
361

139

onun elindedir. Efrsiyb gne gibidir, gnei gnlemek olmaz, herkes gneten
alak olmak durumundadr. Yiitlikte ejderha gibidir, kimse kuyruuna basamaz,
O yatan aslandr. Aslann kulan burmak olmaz. Tran mlkn yedi bal
ejderha dahi alamaz. Onun cephanelerini, silahlarn ve hazinelerini filler
ekemez. Klc gkteki yldzlardan oktur. O randan, Karadenizden Maribe
kadar hkimdir. Arap, Acem merdanlar onun uaklardr. O Meliki Turan ve
Sultan sahip krandr. in padiahnn kz onun sarayndadr. O yle
Efrsiybdr ki zerinden ankay felek usa per dker, lin den arslan gese ter
dker.
Efrsiybn hakimiyet alan ok genitir. in onun kotrolndedir.
Karadenizin Kuzeyindeki Kpak Bozkrlar Aa Denizine kadar onun lkesine
dahildir. ran ve Anadoluyu da almtr. Afganistan, Seyhun, Ceyhun nehirleri
aras, Mekke, Medine, Kuds, Msra kadar Efrsybn egemenlii altdadr. Bu
bilgiler eh-nmede de teyit edilmitir 363.
Destanda, Efrsiybn bakenti, Belh ehridir. Efrsiyb btn n Asyaya
seferler yaparak egemenlii altna almtr. Trkistan-Tran zaten anavatandr.
Dnyann btn hkan ve hkmdarlar Tran ahna vergi vermilerdir.
Efrsiyab, ran yenerek lkesine katmtr. Bata Rstem olmak zere, ran
kahramanlar karsnda aresiz kalmtr.
Trk topluluklarnn banda isimleri Han, Hakan ya da Kaan olarak bilinen
devlet adamlar bulunmu ve hkmdarlar

Trk milletini tanr adna

ynetmilerdir. Menkb iinde, Efrsiyb iin genellikle ah- Tran ismi

kullanlmaktadr. Yannda ise srekli tanry temsilen Gayyur Cazu adnda bir
kahin bulunmakta, sahip olduu lah gcyle Efrsiyba akl vermekte ve
yardm etmektedir.
Trk Hakan ve hkmdarlar, hep muhteem saraylarda oturmulardr.
Kurultayda, Hakann sa ve sol yannda Efrasyabn olu, tiinler, vezirler ve
komutanlar yerlerini almlardr. Devlet ve milletin gelecei ile ilgili kararlar
alnrken meclis toplanm, devlet erkan kararlar mavere yoluyla almlardr.
Komu lkelerle ilgili bir karar alnd zaman, Efrsiybn elileri risale ve
siyaset-nmelerle emirleri vilyetlere gtrmlerdir.
363

Mustafa Aksoy, Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga (Efrsiyb), Trkler c. III,
Ankara 2002, s. 554-567.

140

Devlet ve milletin tehlikeye dt her nemli karar annda hemen

Efrsiyb bakanlnda, sava divan toplanmaktadr. Tran h szlerine Ey
benim beylerim, yelerim, sultanlarm! Bilirsiniz ki lem iinde ben Efrsiyb ne
vechile pehlivanm diyerek iktidarn ve hkmranlna vurgu yapp, divandan
istedii karar almaktadr.
Destanda Efrsiybn hangi dine mensup olduu sylenmemitir. Yalnzca
Kayser-i Rum Hz. Sleymana Efrsiyb iin acayip kafirdrr, putperestdrr
demektedir. Satr aralarnda ise savalar ncesinde kiliselerde anlar almaktadr.
Yazar, Efrsiybn mslman olmadnn farkndadr; ama bal olduu dinin
adn da koymamtr.
Tran lkesi, tabii kaynak ve maden bakmndan hayli zengindir. Efrsiyb,
dnyann btn zenginliklerine ve gzelliklerine el koymutur. Bu maden
zenginliini Anadoluyu alp, Ilgaz civarndaki bakr madenlerini de elde ederek
daha da zenginletirmitir. Madencilik eski Trklerde byk neme sahiptir. Trk
destanlarnda grlen madencilik, Trklerin yaantsndan destanlara gemitir.
Sanatkrlar, Trk toplumunda kutsiyet kazanmlardr. Bu anlamda, Efrsiybn
Anadoludaki bakr madenlerine sahip olmas dikkat ekicidir.
Turan lkesi ayn zamanda zenginlikler diyardr; Firdevsinin deyimiyle
altn, gm ve bakr kan madenler benim dalarmda, elvan elvan meyvalar,
nimetler benim bostanmda, cennet glleri benim balarmda, gher kan inci
biten rmaklar benim denizlerimde, cmle dertlere derman derman otlar benim
vilyetimdedir364 demektedir.
Efrsiyb,

Sleyman-nmede

Ouz-namelerdeki

Alp

tipi

gibi

canlandrlmtr. Alplerin nemli zelliklerinden birisi son derece gl

olmalardr. Zaten Alplerden beklenen yiitlik ve kahramanlk iin de bu arttr.
Bu yzden Alpler daha doutan gldrler. Onlarn bu gc, gl
hayvanlara benzetilmek suretiyle anlatlmtr. Mesela Efrsiyb iin Trkler
arasnda sylenen Alp Er Tonga ismindeki Tonga kelimesi kavgada filleri bile
ldrebilen kaplan demektir 365. Sleyman-nmede Efrsiybdan bahsedilirken o
kurt, kartal, tavancl ve kaplan gibi gl yrtc hayvanlara benzetilmitir.

364
365

V. Mahir Kocatrk, a.g.e. , s. 92-93.

Mu stafa Aksoy, a.g.e., s. 554-567.

141

Efrsiyb destanda karmza gl bir hkmdar olarak karken,

Mslman hkmdarl temsil eden dier kahraman Hz Sleymann hayat da
peygamberlik geliinden itibaren verilmitir. Efrsiyb olaanst tabii bir gce
sahipken, Hz. Sleyman, peygamberlik geleneinden gelen manev bir gce
sahiptir.
Sleyman-nmede Efrasiyb ideal bakmndan Ouz Destanndaki (Ouz
nme) Ouza benzer. O da bu tr eserlerdeki Ouz gibi cihan hakimiyeti lks
tamtr. Efrsiyb destannda, Korkut Atann yerini Gayyur Cazu almtr.
Gayyur Cazu, Efrsiyba danmanlk yapm ve doru yolu gstermitir.
Dsitn- Ceng-i Efrsiyabn dili Trkedir. Eser Trke olarak kaleme
alnmtr. Dili sadedir, Eski Anadolu Trkesi kullanlmtr, tasvirler ve
benzetmeler kitapta nemli bir yer tutmutur. Zaman zaman gnmz Trkesine
yakn bir dil kullanlmtr. Trk dili tarihi ve Trkenin zenginlii asndan
deerli bir kaynaktr. Vasfi Mahir Kocatrk, Firdevsnin bu eserini Homerosun
lyadas ile mukayese etmekte ve en az onun kadar edeb ynden gl olduu
kanaatine varmaktadr.
Firdevs, destannda Trk, Tran, Trkan, Nesl-i Efrsiyb, Trkmen, l-i
Ouz Han isimlerini hep Trkleri tanmlamak ve btn Tk topluluklarn
kapsayacak ekilde zel isim olarak kullanmtr. Yazarn zihninde Trk ismi ve
imaj yerlemi olup, Trkleri millet dzeyinde dnm, destannda mill bilinci
srekli yksek tutmutur. zellikle Trkleri, Arap ve Acem gibi dier milletlerle
mukayese ederken, Trk taraf belirgin olarak ortaya kmtr.
Trk corafyas iin, Trk li, Turan, Trkistan isimlerini kullanmaktadr.
Her ne kadar Trkistann kesin snrlarn izmemise de, eserlerinde bir Trk
vatannn varln haber vermitir. Trklerde var olan cihangirlik fikri, destana da
yansm, Trkleri srekli dnyann mliki ve hkimi olarak gstermitir.
Dnyann btn prensleri, melikleri, lkeleri, Efrsiyba vergi ve ordularna
asker vermektedirler.
Trkler anayurt Orta Asyadan ana ktaya srekli g etmi ve egemenlik
alanlarn daima geniletmilerdir. Nfuslarnn okluu, asker gleri ve genel
anlamda gebe olmalar dnya tarihinde etkin olmalarn salamtr. Bu sayede

142

Efrsiyb destanda ana ktada yaylm, kalc tesirler brakm ve in, ran,
Rus ve Arap destanlarn etkilemitir 366.
Destanda sava tasvirleri nemli bir yer tutmaktadr. Efrsiyb o komutandr
ki; Turan dilaverleri savata seddi skender gibi saf tutar, sava Tanrs Mirrih,
Trk ordusu gibi asker grmemitir. Mehterler vurup, davullar zurnalar alnca,
sesler Sr-u srafil gibi grlerler. Yzbin elmas nacakl cengaverler, Trn
alemler ekp, dman zerine coan deniz gibi yrrler. Sava meydanlar Trk
ordusuyla dolar, adrlar hargahlar kurulur, sanasn ki maher gndr. Ota
Efrsiyb kurulunca, Turan serverleri sinirli kat yaylar kurar, kan iici
kllar bellerine sarar, ellerinde grzleri, bedevi atlar eyerler ve sava iin hazr
olurlar. Sava sonunda oklar demreninde drpye dner, oklar oklu kirpiye dner,
tlar teberler destereye, kalkanlar kalbra dner, yle sava olur kim dem leiyle
yeryz dolar 367.
Hkmdarlar halkn arasnda ve yannda olup zayflar gllere
karkorumakta, alar doyurmakta, plaklar giydirmekte, lke bolluk ve refah
lkesi haline gelmektedir. Trk ordusu dnyann en gl, en dzenli ordusudur.
Yazara gre Trk ordusu, Turan Legeri adyla bilinir, hepsi Turan pehlivanlar,
Turan dilverleri, Bahdr serverler ve Turan bahdrlarndan oluurlar. Efrsiyb
bu ordusuyla Dnyaya hakim olmutur.

366
367

Z. Velidi Togan, Ouz Destan, s.152.

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 482-591.

143

DRDNC BLM
FRDEVS- RMNN VELYET-NMES VE
SLM DNEM TRK TARH
1-Velyet-nmenin Tarihi Tahlili
Bu blmde, Firdevs-i Rmnin telif ettii manzum Hac Bekt- Vel
Velyet-nmesi 368 esas alnmak zere Abbsler devrinde Anadoluya yaplan
aknlar, Trklerin Anadoluyu fethi ve Trkiye Seluklular konusu ele
alnacaktr. Bugne kadar velyet-nmeler menkb-nmeler konusunda kayda
deer bilimsel almalar yaplmakla birlikte Hac Bekta Menkb-nmelerinin
genel manada tahlil ve tenkitleri, hatta bu tr eserlerin tmyle bir saym ve
dkm bile yaplamamtr. Velyet-nmeler iinde yer alan farkl nshalarn manzum ya da mensur - mukyesesi ve bilimsel kritii de yaplmamtr.
Hac Bekt- Velnin hayat hakknda gerek tarih gerek menkbev bilgiyi
veren temel eser Velyet-nmedir. Hac Bekt- Vel Velyet-nmesi, Trk
edebiyatnn orijinal eserleri arasnda yer alacak deerde olduu kadar, tarih
bakmdan da nemli bir belge niteliindedir

369

. Eserde geen olaylarn bir ksm,

Hac Bektn gndelik hayatndaki olaylardan derlenmi, bir blm ise

kiiliinin halk arasndaki yansmalarndan oluan yar efsanev bilgilerdir.
Baz hikyelerde, Hac Bektn farkl zamanlarda yaayan kimselerin
birbirleriyle buluup grtkleri anlatlmtr ki bu daha ok yazarn hayal
gcn

kullanarak

olaylar

bir

menkb

mahiyetinde

yazmasndan

kaynaklanmaktadr. Menkbda yer alan mucize ve kermetler gibi olaanst

anlatmlar ise, eyh-mrit ilikisinden doan ve kamu vicdannda yerleen
toplumsal deerler olarak grlmelidir.
Menkbev metinler, XIV-XVI. asr Anadolusunun sosyal, siyas ve dn
faaliyetleri hakknda kymetli bilgiler barndran nadide eserler arasnda yer
almaktadrlar. Velyet-nme adyla bilinen tarih destanlar, Orta Asya, Kafkasya
ve Anadoluyu kapsayacak ekilde geni bir corafyada domu ve Anadoludan
368

Firdevs-i Rm, Velyet-nme-i Hac Bekt- Vel, Hac Bekta le Ktp. nr. 200 de kaytldr.
Velyet-nme, 1034 yl Rebiul Evvelinde (13 Kasm 1624) istinsah edilmitir. Mili
Ktphanedeki Mikro Film ise, M.F. A. 5040da kaytldr.
369
Bedri Noyan, Firdevs-i Rm, Manzum Hac Bekta Vel Vilyet-nmesi, Aydn 1986, s. 1.

144

balamak zere Balkanlara kadar yaylm, asrlarca halk kitleleri tarafndan

ilgiyle okunmu ve taraftar bulmulardr. Hac Bekta Velyet-nmeleri,
Anadoludaki en popler evliyalardan biri olan Hac Bekt- Vel ve mritleri
etrafnda olumu olup, mensur ve manzum olmak zere iki ayr tarzda kaleme
alnmtr.
Velyet-nme, Bekt geleneinin nasl korunup gelitiini ve Bekt
inalarn gstermesi ve epik edebiyatmzn bir mahsul olmas bakmndan
deerli olmakla birlikte, uydurma ve doru rivayetlerin kaynat bu kitap, tarih
bakmndan ancak sk bir tenkitten geirildikten sonra kaynak olarak
kullanlabilir

370

. Fuad Kprl de Vilyet-nmenin tamamen uydurma

olmadn, kuvvetli bir tarihsel tenkide tbi tutulmak kaydyla bu eserden byk
yararlar salanabileceini sylemitir 371.
Menkb-nmeler

konusunda

gnmzde

daha

ok

Abdlbk

Glpnarlnn almalar dikkati ekmi ve mteber kabul edilmitir

372

. Buna

ilveten Hac Bekt- Velnin, hayat, eserleri ve Bektlik konularnda ciddi

almalar yaplm olmasna ramen,373 Menkb-nmeler hl hak ettii ilgiyi
grememilerdir. Konunun btn boyutlaryla-aktel, politik ve kltrel-canll
srmekle birlikte, tartmalarn odandaki Hac Bekt- Vel ve Bektiliin en
temel kaynaklar olan menkb-nmeler ihmal edilmitir. Onlarca nsha arasndan
bilimsel anlamda yalnzca iki tanesinin tenkitli yaym yaplabilmitir 374.
Geri Abdlbaki Glpnarl Velyet-nme nshalar birbirinin aynsdr.
Nsha farklar, sonraki zamanlarda yazlanlarda, baz kelimelerin devre gre
deimesinden ibarettir. Farkl nshalarla uramak yerine, bu kitab dier
kaynaklardan yararlanarak tahlil ve tenkit etmek, yaplacak ilerin en
dorusudur.

375

demise de, Fuad Kprl; farkl mritler tarafndan yazlm

370

Abdlbki Glpnarl, Hac Bekt- Vel, Trk Ansiklopedisi, c. VI, stanbul 1968, s. 33.
M. Fuad Kprl, Bektiliin Meneleri, Trk Yurdu, S. 52, Yl 1922, s. 120.
372
Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme-Menkb- Hnkr Hac Bekt- Vel, stanbul 1958.
373
Sefer Aytekin, Makalt- Hac Bekt- Vel, Ankara 1954; Sefer Aytekin Vilyet-nme-i Hac
Bekta- Vel, Ankara tarihsiz; Hasan Basri Erk, slm Mezhepler-Tarikatlar, stanbul 1954; R.
Hasluk, Bekt Tetkikleri, (ev. R.Hulusi), stanbul 1928; Hac Bekt- Vel, Maklt- Gaybiyye
ve Kelimt- Ayniyye, G..H.A.M, Ankara 2004; Cevat Hakk Tarm, Tarihte Krehr-Glehr,
stanbul 1948; Rt arda, Her Yn ile Hac Bekt- Vel, zmir 1985; Bedri Noyan, Btn
Ynleriyle Bektilik ve Alevilik, c. I, stanbul 1998.
374
Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme, Menkb- Hnkr Hac Bekt- Vel, stanbul 1958;
Bedri Noyan, Firdevs-i Rm, Manzum Hac Bekt- Vel Velyet-nmesi, Aydn 1986.
375
Abdlbki Glpnarl, a.g.e., s. XXXVIII.
371

145

muhtelif velyet-nmeler arasnda byk ayrllklar vardr376 diyerek daha

isabetli bir tesbitte bulunmutur. Glpnarlnn hazrlad -ki tartmasz en gzel
Velyet-nme rneidir - mensur Menkb-nme-i Hnkr Hac Bekt- Vel
nshasyla, manzum nsha arasnda bile ok bariz farkllklar mevcuttur. Velyetnmelerde, temelde ayn gibi grnen; ama teferruatta farkllk arz eden bir ok
nokta

vardr.

rnein,

Manzum

Velyet-nmede,

Firdevs-i

Rmnin

Anadolunun fethine dair yazd orijinal bilgiler, mensur Velyet-nmede

bulunmamaktadr. Bedri Noyan, Velyet-nmelerdeki farkllklarn bir ksmn
tesbit ve tenkit etmitir

377

. almamzn ilerleyen blmlerinde bu farkllklara

dikkat ekilecektir.
Velyet-nmelerin yayn konusunda ise Abdlbk Glpnarlnn,
Vilyet-nme-Menkb-nme-i Hnkr Hac Bekt- Vel adyla yaynlanan ve
orijinalinin Hac Bekt Tekkesinde olduu sylenen nshasyla, yaynlanan
ikinci basknn hibir alakas yoktur. Yaynclar eserin orjinaline sadk kalmam
ve farkl bir nshay yaynlamlardr 378.
Biz almamzda Hac Bekt le Ktphanesi nr. 200 de kaytl olan,
Manzum Hac Bekt- Vel Velyet-nmesini esas aldk. Bir nshas da Bedri
Noyann zel ktphanesinde bulunan Velyet-nme, Bedri Noyan tarafndan
yaynlanmtr

379

. Ancak eserin tantm esnasnda mezheb zelliklerin n plana

karlmas ve yazarn ksmen ideolojik yaklam, kitabn bilim dnyasnda kabul

grmesini engellemi ve menkb-nmenin tarihi boyutunun glgede kalmasna
yol amtr. Halbuki edeb, tarih ve din boyutuyla dier nshalardan farkl olan
bu Velyet-nme, Trk tarihi ve Bektilik aratrmalar iin yeni ufuklar
aabilecek nitelikte bir eserdir.
Velyet-nmeler bugne kadar daha ok Hac Bekt- Vel ve Bektilik
merkezli tartmalara konu olmu ve genellikle de yaynlanan bir iki nshadan
hareketle

ok

genel

yarglara

varlmtr.

Eer

velyet-nmeler

ksr

tartmalardan kurtarlabilirse, Bektilik asliyetiyle ortaya kabilecei gibi

376

M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 76.

Bedri Noyan, a.g.e. s. 1-14.
378
Yaynclar Hac Bekttaki nshay mikrofilme alamadklar iin, Mevln Mzesi, Glpnarl
ktphanesi 195 numaral Velyet-nmenin tpk basmn yaynlamlar ve bunu bir uyar ile
Okuyuculara duyurmulardr. Ayn eser, s.162.
379
Bedri Noyan, a.g.e., Aydn 1986.
377

146

menkb-nmelerin tarihe kaynak olarak kullanlabilmesi de mmkn olacaktr

380

.
almamzn bu blmnde Firdevs-i Rm tarafndan kaleme alnd

bilinen Velyet-nme-i Hac Bekt- Vel, Velyet-nmesindeki tarih

unsurlar ve Firdevs-i Rmnin Seluklu Tarihini yorumunu ele alacaz.
Firdevs-i Rm, bu eserinde, bugne kadar bilinenlerden farkl bir yaklamla
Seluklu Tarihini ele almakta ve yeniden yorumlamaktadr. zellikle
Seluklularn Anadoluyu fethi, fetih aamalar ve Osmanl Devletinin kuruluu
hususunda fevkalde orijinal bilgilerle bizlere yeni almlar kazandrmtr.
Trklerin Anadoluyu fethi konusu phesiz yerli ve yabanc birok
almaya konu olmutur. zellikle Anadolunun vatanmz olmas mnasebetiyle
Seluklu tarihi konusunda ve Anadolunun fethi hususunda bilimsel aratrmalar
srdrlmektedir. Anadolunun Trkler tarafndan nasl fethedilip, yurt haline
getirildii ada tarihiliin en nemli konu ve aratrma alanlarndan biridir.
Konu bilimsel olmann yannda Trk tarihileri iin ulusal bir grevdir. Bugne
kadar nicelik ve nitelik asndan nemli eserler verilmitir

381

. Trkiye Tarihi

aratrmalarna kaynaklk etmesi asndan, Anadolunun fethi konusunda belki en

kayda deer eserlerden birisi Firdevs-i Rmnin Velyet-nmesidir.
Firdevs-i Rm Anadolunun fethi konusunu ele alrken bugnk
bilinenlerden farkl olarak, olaylar daha geni boyutlu ve Anadolunun fethini bir
btn olarak ele almaktadr. Anadolunun fethi konusunu Seluklu kronikleri daha
ok Anadolu Seluklular ve Beylikler zviyesinden ele alm, Seluklular
ncesiAnadoluya yaplan aknlara hemen hi temas edilmemitir. Hssaten
Menkb-nmeler,

Anadolunun

fethi

konusunu

Abbsler

dneminden

balayarak ve Ebu Mslim Horasan geleneine bal kalarak ele alm -zellikle
Abdlvehhab Gzi, Battal Gzi rneinde olduu gibi-menkbev bir ekilde de

380

A. Yaar Ocak, Menkb-nmeler, s. 65-66.

lhan Erdem, Trkiye Seluklularnda Fetih Metodu ve Uygulan, I. Uluslararas Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 200I, s.299; brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi,
stanbul 1992; Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1997, Claude
Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler (ev.Y.Moran ), stanbul 1984.
381

147

olsa Trklerden nce ya da Trk mcahitlerle zdeletirilerek konuyu mtala

etmilerdir 382.
Osmanl tarihileri ise Anadolunun fethini daha ok Osmanl Hanedann
ve Kay Boyunu Ouzlara balama abas erevesinde ele almlar ve
eserlerinde Anadolunun fethini fazlaca ilememilerdir. Akpaa-zde ve
Mehmed Neri rneklerinde olduu gibi

383

. Sonu olarak Osmanl tarihileri

Trk Tarihini bir btn olarak deerlendirmemilerdir.

ada Trk tarihileri ise Anadolunun fethi konusunu daha ok Byk
Seluklu Devletinin, devlet ve fetih politikasnn bir paras olarak kabul etmi,
Anadolu Seluklularn ise bu fetih politikasnn devam ve takipisi saymlardr
384

. Bu hakl yaklam tarz kendi iinde birtakm kusurlar da barndrmtr. Bu

konunun daha doru anlalabilmesi iin Firdevs-i Rmnin konuyu ele al

tarzn nce ksa balklarla zet olarak aktaracaz, sonra konunun tafsilatna ve
tahliline geeceiz. Firdevs-i Rm Anadolunun fethini aamada ele
almaktadr.
2-Firdevs-i Rmde Anadolunun Fethi
Rum fethi kez oldu ey aziz
Byle zikreyledi ashbt temyiz
Zikredeyin imdi sen dutl kulak
Nakildir bu neve oldu ittifak
Feth-i evvel n Ben Abbasler
Oldu Badada halfe n olar
Cins-i Kayser Rma ken padiah
Hazret-i Battal ol yz mh
Gzilerle evvel anlar atlar
382

Mikail Bayram, Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda Hce Ahmed Yesevnin Rol

Ahmed Yesev, Hayat-Eserleri-Tesirleri stanbul 1996, s. 533, Arif li, Dnimend-nme, (Haz.
Bekir Bier) yaynlanmam yksek lisans tezi, Konya 1994.
383
Mehmed Ner, Ner Tarih, (Haz. M.Altay Kymen), Ankara 1983; Akpaaolu Tarihi,
(Haz. Nihal Atsz), Ankara 1983.
384
M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara 1991; Osman Turan,
Seluklular ve slmiyet, stanbul 1980; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul
1984.

148

Bu fendan n ki anlar getiler

Gir kffr glip oldu geldiler
Rmu anlarn elinden aldlar
Kald kffrn elinde bir zemn
nki arktan kt Ouzdur ayn
Duttular mlk-i Horsn temm
Hem Irkeyni dahi ey nk-nm
ekben leker orma yettiler
Fars milkini bilkll duttular.
Rmu dah ald bular serteser
Pes ikinci feth budur bil haber
n ki tebdl oldu Ouz evketi
Srd devrn geti bunlar mddeti
Gine kffr glip oldu geldiler
Rm mlkini bunlardan aldlar
Kald bir mddet bu Rm ol vechile
Bir tevrihten yine geldi dile
l-i Selik durr nc fetih
l-i Seluku diyem grkl medih
l-i Seluk bilki Abbslern
Sa taraf vezrydi anlarun
Bermeklern idi hem sol taraf
oidi Selukte Bermekten eref
Bir taraf oldu pes Ouz evketi
Srd geti bunlarn da mddeti
l-i Selukten Selm h nm h

149

Olben cem eyledi b-had sipah. 385

Anadolunun asker ynden fethini aamada ele alan mellif, Velyetnmenin ilerleyen blmlerinde, Anadolunun fethinin kltrel boyutundan da
sz etmektedir. Anadolunun fethinin kltrel boyutu ise Horasan Erenlerinin
yani Abdln- Rmun Anadoluya gelmesidir. Bu sayede fetih dalgas ve gaza
ruhu yeni bir ivme kazanmtr. Bu gerei Firdevs-i Rm, Hoca Ahmed
Yesevnin azndan; Hac Bekt- Velnin velyet ve hilfet treni yapldktan
sonra Anadoluya gnderiliini yle rivayet etmitir:
Pes Horasnn o gerek erleri
ok ok geldi cem- illeri
Hep Halfelik mbrek didiler
Y ricl ol Hak tebrek didiler
Gine geti kapuya ol pk-bz
Hak nazarla dua kim itti niyz
Hoca kld hakkna hayr du
Ol du oldu hemn ol dem rev
Dnd hoca didi y Bekt iit
Her ne dir isem sana sen n it
Rm erenlerine ba kldk seni
Var iri tlipleri eyle gan
Dahi y Bekt g eyle sz
Kutb ben idim phesz bilgil zm
stne ol rtbeti virdik sana
Gitmeye ukbya vakt irdi bana
Krk yl olser senin devrin temm
Bade krk yl olser emrin temm

385

Firdevs-i Rm, Menkb-nme-i Hnkr Hac Bekt- Vel, Hac Bekt Ktphanesi, nr.
200, s. 91-92.

150

Suluca Karay var mesken it

Yurt verdik durma var anda git
Demini yomunu oynat anda sen
Fakr-u erkn eyle zinde sen
Hac Bekt n ki iitti szin
Yine srd Hoca nnde yzin
Aluben anda havlet durdu tiz
Azm idp gider yoluna ey azz
rte yeri agrup dounca gn
Meer ol meydan ortasnda hb
Tarabl te yanard durup
Yryp andan bir dut eksisin
Dutuben Rmdan yana att hemn
Rm erenlerine mlum ola dr
Olalar cmlesi bu iden habr.
Ald nasbin dner ol yz gn 386.
Firdevs-i Rmnin Velyet-nmesinden aktardmz bu zetten sonra
ilgili blmlerin tantm, tenkidi ve tahliline geebiliriz.
A- Abbasler Devrinde Anadoluya Yaplan Aknlar ve Battal Gzi
Rm fethi kez oldu ey azz
Byle zikreyledi ashbt temyiz
Fethi evvel n Beni Abbsler
Oldu Badda halife n onlar
Cins-i Kayser Rmayiken pdiah
Hazreti Battal ol yz mah

386

Firdevs-i Rm, a.g.e., s.149-150-149-150-149-150.

151

Gzilerle evvel onlar atlar

Bu fendan nki onlar getiler 387.
Firdevs-i Rm, Anadolunun Mslmanlar tarafndan ilk defa fethini bu
cmlelerle ifade etmektedir. Kendisinden nceki doru bilgi sahiplerinin
kendisine sahih olarak bildirdiklerine gre; Anadoluda Bizans mparatorlar
egemen iken, Bagdatta Abbs Halifelii vard. Anadoluya ilk slm fetihlerini
Abbsler balattlar. Bu devirde Hazreti Battal benzeri ay yzl yiitler, gziler,
Anadoluya ilk aknlar yaptlar. Firdevs-i Rmnin, Anadolunun fethini
Abbaslerle birlikte balatmas, Trk tarihileri arasnda ska grlen bir durum
deildir. Bu yaklam tarz tarihimizin doru anlalmas noktasnda iin nemli
ip ular vermitir. Bu bak asyla konuyu ele alrsak, Firdevs-i Rmnin
yaklam tarznn ok aydnlatc olduunu syleyebiliriz.
slm tarihinde Anadoluya ynelik fetih hareketleri ilk defa Hulef-i
Ridn devrinde, zellikle Hz. mer zamannda balam, slm ordular Antakya
dahil Gneydou Toroslara kadar gelmilerdir. Kk Asya olarak bilinen
corafyaya Emevler devrinde aknlar hzlanm, Frat Nehrinin dousuna kadar
olan ksmlar Emevler devrinden itibaren hkimiyet altna alnmaya allmtr.
Emevler bu blgede Ermeniyye eyaletini kurduklar gibi, Kilikyann gneyinde
ve Ceyhan Nehri ile Frat Nehri arasndaki topraklarda da Knnassarin ve El
Cezire vilyetlerine bal iki snr kumandanl tekil etmilerdir. Tarsus, birinci
kumandanln, Malatya ikinci kumandanln merkezi olmutur. Emevler
Anadoluyu batan baa almak iin aralksz altlar. Yaz ve k aknlar tertip
ettiler. slm ordular birok defa Ege Denizine ve Kostantiniyye Halicine
(Marmara) kadar ilerledi ve drt defa stanbulu muhasara ettiler

388

. Abbsler

devrinde de Anadoluya ynelik fetih politikas devam etti ve bu defa

Anadolunun fethinde Trkler n plana ktlar.
Abbs iktidarnda Trkler, ordu ve ynetimde etkin olmaya baladlar.
Abbasler gayri Arap unsurlar arasnda, Trklere de byk nem vermilerdir.
387

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 91-92.

bnl Esir, a.g.e , s. 479; bn Havkal, Kitabl-Meslik VelMemlik, (Der. Y.Ziya Yrkan),
stanbul 2004, s. 76; brahim Hakk Konyal, Konya Tarihi, Ankara, 1997, s. 33; ahin Uar,
Anadoluda slm-Bizans Mcadelesi, stanbul 1990, s. 59-62; Philip K. Hitti, Siyas ve Kltrel
slm Tarihi, (ev. Salih Tu), stanbul 1980, s. 316-317; Urfal Mateos Vekayi-nmesi ve Papaz
Grigorun Zeyli, (ev. Hrant D. Anreasyan), Ankara 2000, s. 4-5; Walter e Kaegi, Bizans ve lk
slm Fetihleri (ev. Mehmet zay), stanbul 2000, s. 359.
388

152

Halife Mansurdan itibaren durum tedrici bir ekilde Trklerin lehine deimeye
balam ve Trk nfzu ksa zamanda byk mesafeler kat etmitir. Bir taraftan
hulefa ve umernn yakn evresinde Trk asll komutan ve askerlerin saylar
artarken, dier taraftan hkmetin idr kademelerinde, hatta edeb sahalarda boy
gsteren Trkler, kendilerini ksa zamanda kabul ettirerek tesirli bir varlk haline
gelmilerdir 389.
Abbs iktidar glendike, Trklerin grev ve sorumluluklar da artmtr.
Trklerin tek grevi vard: O da bekilik idi. Bunlar slm Hilafetini
bekliyorlard. eride geni hilafet imparatorluu ve bu topraklarda yaayan
insanlarn, emniyet ve huzuru, bar ve gvenliini salyor, darda ise snr
boylarndan gelebilecek her trl tehlikeleri gslyorlard. Bunlar, slmn
ezel dman, Bizans kayzerlerine kar etten olumu bir set gibi suur denen
u blgelerde nbet tutan erlerdi 390.
Abbsler devrinde Harun el-Reid hudut blgesini Avsm adyla
mstkil bir idar blge haline getirdi. Avsm hem bir fetih merkezi hem de
karakol grevi grmeye balamt. Bylece Bizans karsnda mstahkem bir
hudut hatt meydana getiriliyor ve buras tam manasyla asker bir s oluyordu 391.
Abbasler

devrindeki

gzilerin

ekseriyeti

Trk

soyundandlar

ve

kendilerinden sonra Anadoluyu aanlara nclk etmilerdi. Bu dnemdeki gaz

ve cihad Bizans mparatorluunu zayflatm
kolaylatrmtr

392

ve Anadolunun fethini

. Hatta Trk mcahitler Tarsus, Malatya ve Erzurum hatt

boyunca fetihleri srdrmlerdir. Trkistan, Harezm ve Horasandan bata

Mslman Trkler olmak zere gnll Mslmanlar fethedilen blgelere
yerletirilmilerdir. Asker blgelerin ynetimi de Trk kumandanlar tarafndan
yrtlmt. Bu kumandanlarn birkann adlarn yle sralayabiliriz: Vsf et
Trk, Bilgeur, Toanolu Ahmet, Ebu Sbit et Turk, Yazman

393

Trk

mcahitlerin oluturduu bu u blgelerdeki slm kuvvetleri, X.yzyln ikinci

yarsnda buralardan ekilmek zorunda kaldlar. Bylece Mslman Trk
gazilerinin Anadoluda Bizansa kar srdrdkleri gazlar sona ermi oldu.
389

Zekeriya Kitap, Sadet Asrnda Trkler, Konya 1996, s. 235.

Zekeriya Kitap, Hz. Peygamberin Hadislerinde Trkler, Konya 1996, s. 235.
391
Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul 2000, s. 87-88; Ali Sevim -Yaar Ycel,
Trkiye Tarihi, Ankara 1989, s. 29.
392
Mkremin Halil Yinan, Seluklular Devri, stanbul 1933, s. 7-8.
393
Ali Sevim, Anadolunun Fethi, Seluklular Dnemi, Ankara 1988. s. 15-16.
390

153

Ancak Anadolu ftih ve gzileri halk muhayyilesinde yle derin izler braktlar ki
halk edebiyatnn en nemli destanlar bu kahramanlar etrafnda olutu. Battal
Gzi ve Dnimend Gzi destanlar buna en gzel rnektir 394.
Anadoluya ynelik faaliyetler snr mcadeleleri ile snrl kalmad ve
dzenli aknlar da yapld. Daha nemlisi gzi ve mcahitler gnll olarak
Anadolunun fethine katldlar. Bunlar arasnda en nemlileri Seyyid Battal Gzi
ve Abdulvehhab b. Buhttur.
Konumuz itibriyle sadece Abdullah el-Battal ele alacaz. Trke de
Battal Gazi, Seyyid Battal ve Seyid Gazi isimleriyle anlan Battal Gazinin asl ad
Abdullah Ebul- Hseyin el-Antkdir. Emevlerin Bizans (Rum) seferlerinde n
alm Arap komutan ve Arap-Trk destn halk romanlarnn kahramandr

395

Bir rivyete gre; Battal Abdlmelik, olu Mesleme ile Anadoluya gndermi
ve onu Cezire ve am ehlinin reislerine emir tayin etmitir. Oluna da Battal
nc kuvvetlerin ve gzclerin bana geirmesini emretmi ve Battaln
gvenilir, yiit ve atak birisi olduunu sylemitir. Mesleme, Battal on bin
svrinin bana geirdi ve Battal Mesleme ile Anadoluya gnderdi. Battal bir
defasnda Mslman askerleriyle Bizans snrlarna kadar ilerlemi ve Anadoluya
yalnz bana gitmitir. Tahminen 740 ylnda Afyon yaknlarnda yaplan bir
savata ehit dmtr 396.
Battal Gzinin hayatyla ilgili rivayetler muhtelif ve elikili olmakla
birlikte, tarih ahsiyet olarak gerektir. Anadolunun fethinin mimr ve fethin
semboldr. Seyyid Battal etrafnda, Trk-Bizans savalarndan alnan unsur ve
motiflerle, deiik rivayetleri sylenen mistik bir destan vcuda getirilmitir.
Battal Gzi Destan zaman iinde teekkl ederken azdan aza, baz ilaveler
alarak nakledilmi ve ilerleyen yllarda kayda gemitir 397.
Byk kahraman, gzi ve efsanev ahsiyet, Anadoludaki Mslaman Trk
halkna ml olmu bir Veldir. yle ki halkn hayal dnyasnda ve hayatnda
nemli bir yer bulmu, Anadolunun birok yerinde kabri mevcut olup zerine
trbeler yaplm olup Seyyid Battal ve Hseyin Gzi adyla iki ayr isim halk
394

Ahmet Kabakl, a.g.e. , s.168.

Pertev N. Boratav, Battal Md, A. , c. II, Ankara 1983, s. 344-351.
396
bnl -Esir, a.g.e, s. 207; Pertev N. Boratav, Batta Md, IA. , c. II. s. 344-351.
397
Ahmet Kabakl, a.g.e. s. 171; Trk Ansiklopedisi, Battal, c. 5, stanbul 1968, s. 410-411;
Muhittin Aslanbay, Seyyid Battal Gzinin Hayat ve Baz Menkbeleri, Eskiehir 1953, s. 126.
395

154

katnda kabul grmtr. Seyyid Battaln; stanbul Maltepede Seydi Battal

Kayas, Erdek ve Kapadokyada Karacada kaleleri, Kayseride kendisinin
kurduu kabul edilen cami, Krehirde ikinci bir mezar, Eskiehirde trbesi ve
adna Seyyid Gzi ilesi domutur. Ayrca doum yeri kabul edilen Malatyada
cami vardr. Daha tesi, Kzkulesi bile, kzn Battaldan korumak isteyen Rum
Valisi tarafndan yaptrlmtr. kinci ismi olan Hseyin Gzi ad etrafndan
benzer bir halk gelenei silsilesi meydana gelmitir. Bunun merkezi galiba Hac
Halifenin Hseyin Abd dedii Paflagonyadaki Alaca olup, bu kelime Alaca
ilesinin resm ad olarak kalmtr. Yine Ankaradaki Hseyin Gzi Mahallesi ve
trbesi de ayn ahsiyete aittir 398.
Velyet-nmeye gre Hac Bekt, Seyyid Gziyi ziyaret etmi, ona,
Esselam aleykm suyun ba diye selam vermi, ondan da Aleykm es-selm
ilm ehrm cevabn almtr. Hacm Sultan Velyet-nmesinde, Hacm Sultan,
Pke Sultan, Hbib-i Acem ve Hac Paa adl erlerle, hac aynda Seyyid Gziyi
ziyarete gider, Seyyid Gziknin ruhniyeti, onu bir sn eklinde karlard,
birok mceradan sonra, Seyyid Gzi tekkesinde eyhlik yapmt. Saltuknmeye gre Saru Saltuk da Seyyid Gzi soyundandr. Anadoluda devam eden
aknlar, Bizans tahtnn glenmesi ile yavalam ve mcahitler saldrdan
savunmaya gemek zorunda kalmlardr. Yaklak 300 yl sren mcadeleler,
Bizans mparatorluunun stnl ile neticelenmitir 399.
Buraya kadar verilen bilgiler yazarmzn rivayetlerini dorulamaktadr.
Ancak Mslmanlarn Anadoluyu fetih abas bitmemi, Anadolunun fethi iin
bu defa da Doudan Ouzlar harekete gemilerdir.
B-Byk Seluklular
nki arktan kt Ouzdur ayn
Duttular mlk-i Horasn temam
Hem Irkeyni dahi ey nk-nm
ekben leker oruma yettiler
398

F. R. Hasluk, Bektilik Tetkikleri, (ev. Ragp Hulusi), Ankara 2000, s. 77-78, P. Wittek,
Bizansllardan Trklere Geen Yer Adlar, (ev. M. Eren), Byzantion X, (1935), S. 17-61.
399
Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme, s. 125; Abdulbki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf,
s.257-258; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 63; Paul Wittek, Osmanl
mparatorluunun Douu, s. 35.

155

Fars mlkini bil-klli duttular

Rmu dahi ald blar serteser
Pes ikinci fethi budur bilhaber
nki tebdl oldu Ouz evketi
Srd devrn geti bunlar mddeti
Gine kffr galip oldu geldiler
Rm mlkini bunlardan aldlar
Kald bir mddet bu Rm ol vech ile
Bir tevrihten yine geldi dile 400.
Firdevs-i Rm, Anadolunun fethinin ikinci aamasnn Ouzlarla devam
ettii kanaatindedir. Abbasler devrinde balayan aknlarn mevzii kaldnn,
Bizans mparatorluunun, Anadolunun tamamn kontrol ettiinin farkndadr.
Trklerin, Anadoluyu sistemli bir ekilde fethinin, Ouzlarn kyla
baladna iaret etmitir. Ouzlar, arktan ortaya karak, Horasan, ran ve
Irakn tamamn hakimiyetleri altna aldlar. Azerbaycan zerinden oruma (orta
Anadoluya) kadar ulatlar. Sonra btn Diyr- Rumda Seluklu hkimiyeti
kademeli olarak ve batan baa egemen olmutur. II. byk fetih sonrasnda Ouz
iktidar, rannn dousundan Anadolunun batsna kadar yerlemitir.
Firdevs-i Rm kendi ailesini kken olarak Ouzlara nisbet ettii iin Ouz
ismi ona yabanc deildir. Btn eserlerinde Trklne dair emreler bulunan
yazar iin Ouz ad en geni manada Trke tekabl etmektedir. HattaVelyetnmede Seluklu yerine dorudan Ouz ismini kulland grlmektedir. Ouz
boylarndan sz ederken Kay ve epni boylarn bilhassa birlikte kullanmtr. Bu
iki boyu bir arada rivayet etmesi ayr bir mana tayor olmaldr. Kay boyunun
Osmanl Devletinin kurucu boyu olduu bilindiine gre, bu ismi kullanmas
normaldir. Ancak Firdevsnin, uzlamac yaps dikkate alnrsa, epni boyunu
Ouzlarla birlikte kullanmasnda yadrganacak bir nokta bulunmamaktadr. Daha
Ouzlarn

400

Anadoluya

gelilerinde

Kay

ve

epni

boyunun

birlikte

Firdevs-i Rm, a.g. e. , s. 91-92.

156

zikredilmesi, Trkmenlerin bir btn olduklar, birlikte hareket ettikleri

401

eklinde yorumlanabilir.
Firdevs-i Rm, Velyet-nmede yararland, kulland bilgilerin
kaynaklarn vermemitir. Ancak verdii bilgiler Seluklu tarihilerinin verdii
bilgilerle mukayese edildii zaman doruluklar kabul edilebilir trdendir 402.
Mslman Trkler, Abbasler devrinden itibaren Anadoluya ina olmaya
balamlard. Abbas ordularnda slm hudut blgelerinde, gaza yapan ve
Horasan gzileri ile de gnll olarak Rumlarla savaan Trkler, Anadoluyu ok
iyi biliyorlard. Fakat Trkler Anadoluya yalnz gaza iin deil Anadoluyu yurt
tutmak maksad ile kitleler halinde geliyorlard.
Seluklular, Seluk Bey dneminden itibaren nce Mavernnehire, sonra
Horasana yerlemeye baladlar. Ancak blgede Karahanl, Gazneli ve Seluklu
mcadelesinin younlamas, Ouz-Trkmen topluluklarnn Batya doru
ynelmesine sebep oldu. ar Bey 1018de, kendisine bal 3000 kiilik Ouz
topluluu ile ran ve Azebaycan zerinden Anadoluya geldi. yl sren bu
keif seferinden sonra, Arslan Yabgu Ouzlar Sultan Mahmud ve Mesudun
tkiplerine urayarak birka defa Anadoluya girmiler, 1028de Diyarbakr
havalisine kadar yaylmlardr. 1044ten itibaren Ouzlar byk kitleler halinde
Dou Anadoluya girdiler. 1048 Pasinler (Hasankale) zaferinden sonra
Seluklular Karadeniz kylarndan Orta Anadoluya kadar geni bir havaliyi
Seluklu hkimiyeti altna aldlar

403

. Hemen akabinde 1071 Malazgirt Meydan

Savayla Bizans mparatorluunun direnci iyice krlm oldu. Marmara

Denizinden Gney sahillerine kadar Anadolunun tamam Seluklularn siyas
hkimiyeti altna girdi 404.
401

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 36-180; Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), stanbul 1999, s. 2128-322; Faruk Smer, epniler, stanbul 1992, s. 93; Franz Babinger-Fuad Fprl, Anadoluda
slmiyet, (ev. R. Hulusi), stanbul 1996, s. 23-52; Ahmet Refik, Anadoluda Trk Airetleri,
(966-1200) stanbul 1989, s. 85-121.
402
Zeki Veldi Togan, Umm Trk Tarihine Giri, s. 191-195; Mehmet Altay Kymen, Byk
Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara 1993, c.V, s. 104-112; Claude Cahen, Anadoluda Trkler,
(ev. Y. Moran), stanbul 1984, s. 82-85; A. Sevim-Y. Ycel, Trkiye Tarihi 1, Ankara 1990. s.
34; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, c. VI, Ankara 2003, s. 383-384.
403
Faruk Smer, Seluklular Devrinde Dou Anadaoluda Trk Beylikleri, Ankara 1990, s.2;
Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1991, s. 53-126; Urfal Mateos Vekayinmesi, s. 110-111; Ali Sevim, Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995, s. 37
. 404 M. Altay Kymen, Alp Aslan ve Zaman, stanbul 1972, s.74; Mneccimba Ahmed b.
Ltfullah, Cmid-Dvel, Seluklular Tarihi I, (Haz. Ali ngl) zmir 2000, s. 41.

157

Bu defa Anadolunun kaderi kkten deiti. Trkler kitleler halinde

yarmadaya akmaya baladlar. Gelenler arasnda her trden ve her meslekten
insanlar vard. Her kitlenin banda da prensler, beyler, asker efler ve kabile
reisleri vard.Yanm, yklm ii boalm ve ihmal edilmi Anadoluda yeni bir
dnem balyordu. Bizansn ihmalinin aksine yeni gelenler byk bir istek ve
hevesle yerlemeye, iskn ve imra baladlar

405

. Dnimendliler, Artuklular,

Saltuklular, Mengcekliler ve aka Beylii gibi Anadoluda Trk beyliklerinin

kurulmas ile Anadolunun fethi kolalaylat ve Mslman Trk hkimiyeti iyice
pekiti. Trk aknlar Ege kylarna kadar ulat. Anadoluda, sivil, asker, gebe,
yerleik, snn, gayri snn, Trk-Mslman unsurlar bu yeni vatan mekan
tuttular.
Byk Seluklu mparatorluu, Melikah (1072-1092) zamannda Douda
Ceyhun Nehrinden, Batda Akdeniz ve Marmara Denizine, Kuzeyde Kafkas
Dalarndan Gneyde Kzldeniz ve Basra Krfezine kadar btn Anadolu ve
Ortadouya hakim olmu ve slm Tarihinin Trkler devrini balatmlardr.
Firdevs-i Rm, Anadolunun Trklerin elinden tekrar km olduunu ifade
etmise de, tarihen byle bir hal vki olmamtr 406.
Firdevs-i Rmnin ikinci fetih dedii bu dnem 1018den 1085e kadar
sren zaman dilimidir. Bu sre iinde Anadolunun fethi byk oranda
tamamlanm ve Ouz Trkleri yani Seluklular Anadoluya hkim olmu ve
yerlemilerdir.
C- Trkiye Seluklular
l-i Seluk durr nc fetih
l-i Seluku diyem grkl medih
l-i Seluk bilki Abbslern
Sa taraf vezrydi anlarun
Bermeklern idi hem sol taraf
oidi Selikte Bermekten eref
405

lhan Erdem, Trkiye Seluklularnda Fetih Metodu ve Uygulan, I. Uluslaraaras Seluklu

Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, Konya 2001, s.300, brahim Kafesolu, Seluklu
Tarihi, stanbul 1992, s. 9-15; Sadreddin Ebul-Hasan Ali el- Hseyn, Ahbrd-DevletsSelukiyye, (ev. N. Lugal), Ankara 1999, s. 49-50.
406
Zekeriya Kitap, Trkistan-Milli Tarih ve Kltr Davamzn Temeli -stanbul 1993, s. 139-142.

158

Bir taraf oldu pes Ouz evketi

Srd geti bunlarn da mddeti
Al-i Seluktan Selm h nm h
Olben cem eyledi b-had siph
Cem edben yediyz bin er olur
Dorulup Kayseri stne gelr
idp Kayser dah leker direr
stne Kayseride gelp irer
Kayser n syuben kadh eyledi
Kayseri ehrin dah fetheyledi
Pes Selim h Kayseriyi yapdurur
imdi lk andan hemn burc durur
Aksaray stnde bil ho nihd
Bir dere var Selme dirler na d
Ulu leker cem itti badezn
Rma kasditti Selim h- cihan
Kayseride Kayser ile ho duru
Eylediler bir ulu ceng-i uru
Kssas ok grelm maksdumuz
Ahz idelm bu beyndan szmz
Kayseri syub da r- fethider
Ol Kl Arslan gr kim nider

407

Firdevs-i Rm, Byk Seluklularn (Ouzlarn) Bat Anadoluda tam

hkimiyet kuramadklarn, kffrn tekrar galip olduunu, Rum mlkn geri

407

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 26I.

159

aldklarn bildirirken, Rum egemenliinin de uzun srmediini Anadoluda bu

defa l-i Seluk devrinin baladn ifade etmitir 408.
Mellif Byk Seluklu Devleti iin Ouzlar ismini kullanrken, Trkiye
Seluklu Devleti iin de, l-i Seluk ismini kullanmtr. Firdevs-i Rmye gre
Anadolunun fethi iin nc byk giriim Trkiye Seluklular tarafndan
yaplmtr. l-i Selukun her trl vgye lyk olduunu vurgulayan yazar,
Seluklularla Abbslerin ksa bir mukayesesini yapmtr. Seluklularn
balangta Abbslerin 409 sa kolu olduunu, sol tarafta ise Bermek hanedannn
var olduunu rivayet etmitir. Ancak Seluklularn Bermeklerden daha stn
olduunu, Abbs iktidarnn Ouz evketi karsnda ksa srdn ilave
etmitir. Bu giriten sonra Firdevsnin Velyet-nmede kayda getii Seluklu
Sultanlar ve bu sultanlarn faaliyetlerine geebiliriz.
1-Sleyman ah (1075-1092)
Trkiye Seluklu Devletinin Kutalm Olu Sleyman ah (Seluk Beyin
olu Arslan Yabgunun torunu) tarafndan, Byk Seluklularn vasal olarak
1075 ylnda znikte kurulduu genel olarak kabul grmtr 410. Firdevs-i Rm
ise Seluklu Devletinin kurucusu olarak Selimah nmnda bir ahstan sz
ediyor ki, Seluklu Tarihinde byle bir kii mevcut deildir. Sehven Sleyman
ah yerine kullanlm olmaldr.
Yazar, Selim ahn (Sleyman ah) asker toplayarak Rum Kayserin
zerine yrdn; ama Kayserin kaarak meydan terk ettiini, bunun zerine
Kayseri ve Aksaray ehirlerinin Seluklu hkimiyetine girdiini sylemitir.
Sleyman ahn Bizans mparatorluu ile savat znik ve civarn fethettii ve
Gney Marmaraya egemen olduu btn kaynaklarca bidirilmektedir. Zayf
duruma den Bizans mparatorluu Anadolu Seluklu Devleti ile bar anlamas
408

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 91-92.

Abbsler (750-1258), Abbasoullarnn Badatta hkmran olmasyla balayan, 1258 Mool
istilasna kadar devam eden siyasi iktidarn addr. Abbsler, Mslmanlarn halifesi sfatyla
saygn bir konumda bulunuyorlard. Ancak ilerin basks, Tevaif Mlkn glenmesi ve
vezir ailesi olan Bermek hanedannn Acem taraftar olmas, devleti iyice zayflatt. Bu durum
Abbaslerin Seluklu hakimiyetine girmelerine kadar devam etti. Firdevs, bu noktaya zellikle
dikkat ekmektedir. Bak. Philip K. Hitti, a.g.e. , s. 447-452. Bermekler, Abbs iktidarnda etkin
olmu, vezirler hanedan diye anlm olan ran kkenli vezir ailesinin addr. Bak, M.G.S.
Hodgson, slmn Serveni, (Haz. . Kutluer), c. I, stanbul 1973, s. 249.
410
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1993, s. 258; Ali Sevim,
Anadolunun Fethi, Ankara 1988, s. 79; Mkremin Halil, Anadolunun Fethi, stanbul 1944, s.
109.
409

160

yapmak zorunda kalmtr. Bat snrlarn gvence altna alan Sleyman ah,
Kilikyaya ynelmi, Adana ve Tarsusu snrlar iine dahil etmitir. Sultan
Antakyay hatta Halebi alma giriiminde bulunmu ama bu giriim onun
hayatna ml olmutur. Sleyman ah, ksa zaman zarfnda kuvvetli bir devlet
kurmu ve Boazlardan Suriyeye kadar Anadoluyu hakimiyeti altna almtr
411

. Sryan Mihail, Firdevsnin yukarda verdii bilgileri dorulamaktadr.

Sleyman btn Trkiye ehir ve kalelerini fethedip, hakimiyet kurduktan sonra

Sleyman ah adn ald. Onun idaresinde Trkler, Karadeniz, Marmara, Adalar
Denizi ve Akdeniz arasnda btn beldelere girmi ve hakim olmulard

412

Firdevs-i Rm, fetih esnasnde fethe tank olarak Selme Deresinin adn
zikretmi ve derenin var olduunu sylemitir. Firdevsnin var olduunu
syledii Selme Deresi ise ayn isimle Aksarayda hl mevcuttur 413.
2-Sultan 1. Klarslan (1092-1107)
Kssa ok pes hir anlar alur
Olu Klarslan gr ne klur
Aksaray stnde dirler Karata
Anda Ejderha ile kld sava
Aksaray syuna ho sed balad
Yaptrp ehrin iini salad
Ol kalay alcak h Selm
Fevt oluben kalur anda ol halm
Kubbe yapdlar mezr andadur
Mrde sanma bil ki an zindedr
Klarslan oldu anda pdih

411

Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s. 287-288; Osman Turan,
Sleyman ah I. (B.Kutalm), A. Md., c. II, stanbul 1979, s. 206-613, Osman Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, stanbul 1980, s. 85-89; Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, a.g e. , s. 4; Ernst
Werner, Byk Bir Devletin Douu, (ev. O. E.sen-Y. ner), Ankara 1986, s. 44; Ali sevim
a.g.e. s. 427; Ernst Hongmann, Bizans Devletinin Dou Snr, (ev. F. Iltan), stanbul 1970, s.
121.
412
Sryan Mihail, a.g.e. , s. 64.
413
brahim Hakk Konyal, Belge ve Kitbeleriyle Aksaray Tarihi, stanbul 1974, c. II, s. 1640.

161

Gziler Sultn ol zerrn klh

Tuttu Yunn milkini hep serteser
n ki kld ol da dnydan gzer 414.
Firdevs-i Rmnin syledikleri tahlil edilecek olursa, Sleyman ah
vefatettikten sonra, Trkiye Seluklu Devleti fetret devrini yaamtr. Sultan
Melik ahn lm zerine, Anadolu Seluklu tahtna Sultan I. Klarslan
gemitir. Sultan Klarslanla birlikte Seluklu Devleti yeniden ivme kazanm,
kurulu srecini tamamlayarak fetih politikasna balamtr. Sultan I. Klarslan
ksa srede devletin egemenlik alann Batda zmir, Douda Malatyaya kadar
geniletmitir. Aksaray ve Kayseri, Dnmendlilerden tekrar Seluklulara geti.
Sultan I. Klarslan Anadoluda Trk birliini salamak iin aka Beyi etkisiz
hale getirdi

415

ve Dnmendlileri tbiyetine ald. Seluklular, Bizans

mparatorluunu vergiye balad. Ancak Papalk tarafndan organize edilen Hal

Seferlerinin balamas Seluklular olumsuz etkilemi ve Bat Anadolu Hal
saldrsna uramtr. Devletin bakenti znikten Konyaya tanmtr. Sultan
Hal Ordusunu Ereli yaknlarnda yenilgiye uratt. Firdevsnin deyimiyle,
Gaziler sultan Anadoluyu serteser hkimiyeti altna almtr

416

Mellifin

Sultan iin Gziler Sultan ismini kullanmas da ok manidardr. Sultan I.

Klarslanla birlikte Anadolu, byk oranda Bizans hkimiyetinden kp,
Seluklu hkimiyetine gemi, Trkleme ve slmlama faaliyetleri hzlanmtr.
Yazarn syledii gibi Sultann kabri ise Aksarayda deil, Silvanda Kubbets
Sultan trbesindedir.
3-Sultan I. Aladdin Keykubad (1220-1236)
Olu ki Sultn Aleddin durur
Adl dd ss ve shib-din durur
Hem muhibb-el ulemdr ol
Hem muhibb-el fukr ehl-i temyiz
414

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 93.

Akdes Nimet Kurat, aka Bey, Ankara 1966, s. 53; In Demirkent, Trkiye Seluklu
Hkmdar Sultan I. Kl Arslan, Ankara 1996, s. 45; Ali Sevim, a.g.e., s. 434.
416
Ali Sevim, a.g.e., s. 434; Ali Sevim Yaar Ycel, Trkiye Tarihi, Ankara 1990, s. 86; brahim
Hakk Konyal, a.g.e., s. 274; Erdoan Meril, Trkiye Seluklular, Trkler, c. VI, Ankara 2002, s.
508; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1980, s. 85-89; Mneccimba
Ahmed b. Ltfullah, a.g.e. , s. 77.
415

162

Atas yerine oldu pdih

Geti tahta geydi ho zerrn klh
Yedi pre ehr yapt ol hmm
Konyay hem yaptrp kld temm
Lakb Hsrev asl ad Al
Pdiah idi ve hem gerek Vel
Ol zamanda geldi Hnkr hazreti
Rma girdi duttu gyet hreti
steyenler l-i Selukten haber
Ho tevrhlere eylesn nazar
Yine sz cemin e idelm r
Zikredem sana ne oldiyise vuk
n ki apni boy Ouzdan ayrlur
Doruluben Rm mlkine gelr 417.
Firdevs-i Rm, Sultan Aladdin rneinde olduu gibi genellikle tarihsel
olaylar kronolojik olarak rivayet etmemi, elde ettii bilgileri sistemsiz olarak
kullanmtr. Eserin baz blmlerinde doru ve yanl bilgileri birbirine
kartrmtr.
Abl-Fara, Aladdin Keykubad iin: Devrin hkmdarlar arasnda nevi
ahsna mnhasr bir zt idi, evik bir adamd, salam kafal ve temiz varlkl idi.
Arap hkmdarlarnn alk olduklar birok kt alkanlklardan ve irkin
ihtiraslardan mnezzeh bir kimse idi. Sululara kar sert davranr ve
hkmlerinde adaleti gzetirdi. Birok ehirleri ve mstahkem mevkileri
zaptederek saltanatna katm ve satvetini yaymaya muvaffak olmutu 418 diyerek
Firdevs-i Rmnin Sultanla ilgili yarglarn dorulamtr.
I. Aladdin Keykubad, dil, lim bir padiaht. lme, irfana deer verir, lim
ve sanatlar korurdu. Himaye ettii ada dnrlere rnek olarak
417

Firdevs-i Rm, Velyet-nme, s. 93-94.

Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, (ev. .R. Dorul), c. II, Ankara
1999, s. 536-537.
418

163

Necmeddn-i Dye, Ahmed b. Mahmud- Ts, Sultnl- lem Bhad-din-i

Veled, Mevlna Celled-dn-i Rm, Sadreddin Konev verilebilir. Ayrca sultan,
siyas baarlarnn yan sra lkesinin kltrel ynden de gelimesine nem
vermitir. I. Aladdin Keykubad, bir rivayete gre, mam Gazalininin Kimyay
Saadeti ile Nizaml-Mlkn Siyaset-nmesini elinden hi drmezdi

419

Kendisi bizzat ilm faaliyetlerle ilgilenmi, ilim ve kltr ile uraanlar himaye
etmi, Moollarn nnden kaan Trkistanl ve ranl lim, ir ve sanatkrlara
kucak amtr. Ekonomik canll salamak iin, yapt seferler ile ticaret
yollarnn gvenliini salam ve bu maksatla birok yerde yeni kervansaraylar
inaa ettirmitir .420
Velyet-nme, Aladdin Keykubad dneminde Hnkr Hac Bekt-
Velnin Anadoluya geldiini, hretinin Rumu tuttuunu sylyor ki,
mbalaal olmakla birlikte doruluk pay vardr. Velyet-nmede ayrca epni
Boyu lideri Yunus Mukri (Makri) nin Sultan Aladdinle grmek iin Konyaya
geldii ve yurtluk istedii Suluca Karahyn epni Boyuna yurtluk olarak
verildii kayd vardr. Hac Bekt- Vel Suluca Karahye gelince Yunus
Mukrinin misafiri olmu ve Sultan Aladdinin epni Boyuna tahsis ettii
topraklarda ikmet etmi ve dolayl olarak Hac Bekt- Vel Seluklu Sultan ile
irtibat kurmutur. Bu durum Trk devlet ve tarikat geleneinin i ie olduunun
en somut gstergelerinden birisidir

421

Hnkrn Suluca Karaye geldii zaman orada oturanlarn, Ouzlarn

epni Boyundan olduu ve epnilerin Hac Bekta tbi olduklar btn
Velyet-nmelerde gemektedir

422

. Hatta buradaki Bekt elebilerinin

epnilerden olduu, Hac Bekt- Velnin en sdk Mritlerinin epni Boyuna

mensup bulunduu da belirtilmektedir. Nitekim Krehir evresinde yaayan
epniler, muhtemelen 1240 daki Baba syanna da katlmlardr

423

. Zviyenin

419

bn-i Bibi, el-Evmirl Aliyye, s. 228.

Emine Uyumaz, Sultan I. Alaaddin Keykubat Devri ve Trkiye Seluklu Tarihi, Ankara 2002;
Erdoan Meril, a.g.e., s.159.
421
Firdevs-i Rm, Velyet-nme, s. 181-182; Bedri Noyan, a.g.e ., s. 22; Ethem Rhi Flal,
Trkiyede Alevlik ve Bektlik, Ankara 1996
422
Bedri Noyan, a.g.e. , s. 22
423
Hanefi Bostan, Anadoluda epni skn, Trkler Ansiklopedisi, c.VI, Ankara 2002, s. 299.
Alev epni birliktelii iin bak. Saim Sava, XVI. Asr da Anadolu da Alevlik, Ankara 2002, s.
32.
420

164

bulunduu bugnk Hac Bekta Kasabas, eskiden epni Trkmen Boyunun

kla olan Suluca Karayk isimli kk bir ky bulunmaktayd

424

Velyet-nme, Seluklu-Mool ilikisinden de sz etmektedir. Yazar

Cengiz Hann (Oullarnn) ordusu Tataristan, Deti Kpak ele geirdi.
Moollar Badatn igalinden sonra Anadoluyu tehdit eder hale geldiler. Hatta
Moollarn Seluklular kendilerine tbi olmaya armalar zerine Sultan
Aladdin Keykubad Moollara kar cidd nlemler ald yakn evresi ile
mavere etti, Firdevsinin deyimiyle Gu itti serteser eyz fnun dantklar
arasnda Hac Bekt da var idi, Dir ne dirsiz ne drr ey savab nice idelm ne
virelm cevab, diye sorulduu zaman; bunlara vermek gerektr hayli yer,
yaylak da vermek gerek yaylayalar, hem kn kla gerek klayalar diye cevap
ald. Bunun zerine Aksaraydan Engrden t Sivasa kadar olan blge Kilu
Hana verildi 425.
Trhi kaytlarda yukardaki grmeyi dorulayacak bir bilgiye rastlanmasa
bile, bu bilgiden Seluklularn Moollara vergi vermeyi kabul ettikleri sonucuna
varlabilir. stelik Mool tehlikesinin halkn hfzasnda brakt derin tesiri
tespit etmek asndan da bu bilgi nemli saylabilir.
4-Sultan Gyaseddin Keyhsrev (1266-1284)
Klarslan olu Keyhsrev durur
Mtehirdr ibu szler belldr
Saruhan, Aydn, Hamid- Germiyan
Mentee Kresi Kocack ey cn
Pdihn bular beyleri idi
Her biri leker ba ba er idi
Herbirine kodu sultan ok eri
Herbiri fethetti vardu yeri
Bilecik Yrhisaru znik hemn

424

A. Yaar Ocak, Kalenderler, s. 186.

Firdevs-i Rm, a.g. e. , s. 161; Alaaddin Ata Melik Cveyn, Tarih- Cihan Ga, (ev.
Mrsel ztrk) Ankara 1988, s. 148.
425

165

Bursa kald fetholunmadk yakn 426

Yazarn Seluklu Tarihine dair verdii bilgiler bir menkb mahiyeti
tamasna ramen, btn iinden doru bilgiler karlabilmektedir. Seluklular,
bir blge fethedildii zaman fatihlere o blgeyi yurtluk olarak verir; ama bamsz
olmalarna msaade etmezler ve fethedilen yerler Seluklu Devletine bal olarak
idre edilirdi. Ularda kurulan bu beylikler yar bamsz olarak hayat srerlerdi.
Firdevsnin deyimiyle btn beyler, padiahn beyiydi, her biri padiah
ordusunun komutanyd. Devlet, askerleriyle, beyleri zaman zaman destekler ve
beyler snrlarda srekli fetihlerde bulunurlard 427.
1243 Kseda Savanda Seluklular Moollara yenilince, Anadolunun
hkimiyeti Moollara geti ve Seluklu Sultanlar Mogollarn vlisi durumuna
dtler. galci Mogollarn Trkmenleri katliama tbi tutmalar zerine
Trkmenler, Moollarla etin bir savaa tututular. Bu mcadele esnasnda
Trkmen halk daha ok bat blgelere g etti ve oraya yerletiler. Hac Bekt-
Vel ve hi Evren de batya olan bu gleri tevik ettiler. Menkbdaki kayda
gre Hac Bekta, mritlerini sistemli olarak Bat Anadoluya grevli olarak
gndermitir. Sar smaili, ehr-i Tavas Liv-i Menteeye; Cemal Seyyidi,
Germiyana; Baba
grevlendirmitir

428

Mentei,

Sandklya

ve

Barak Babay Bugadite

. Sonuta lkenin Bat blmnde Trkmen nfusu

younlam ve Trk beylikleri glenmilerdir. Seluklu otoritesi zayflaynca

beylikler mstakil olmaya balamlardr. Bylece Trk tarihinde beylikler
dnemi diye bilinen yeni bir dnem balamtr 429.
Seluklu Sultanlarna bal kurulan beylikler bamsz olduklar dnemde
Bat

Anadolunun

fethi,

blgenin

slmlamas,

Trklemesi

ve

Trk

denizciliinin gelimesine katkda bulunmular; daha da nemlisi Osmanl

Devletinin kurulmasna imkan ve ortam hazrlamlardr. Yazarn rivayetine gre
beylikler dneminde Gney Marmarada fethedilmedik Bilecik, Yarhisar ve znik

426

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 262.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 262.
428
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 305-307.
429
smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XI; Mikail Bayram,Trkiye
Seluklular U Beyi Denizlili Mehmet Bey, Trkler, c.VI, Ankara 2002, s. 296; Salim Koca,
Anadolu Trk Beylikleri, Trkler, c. VI, Ankara 2002, s. 703; Fuad Kprl, Osmanl Devletinin
Kuruluu, Ankara 1988, s. 35.
427

166

kalmt. Oralar fethetmek de Osmanllara ksmet olmutur

430

. Anadolu

Beyliklerinin hkmran olmalarn ise Firdevs-i Rm, yle rivayet etmektedir:

Aydnu, Saruhan, Mentee Hamd
Pdih oldu yerine ber-mezd
Hutbe okur adna sikke kazar
Yrr hkmn ider zabt serteser 431.
Seluklu Devletine bal olarak kurulan beylikler, Seluklu Devleti
egemenlik haklarn kaybedince beyliklerin banda bulunan vli, komutan ve
melikler bamszlklarn iln ederek kk birer devlet haline geldiler. nce
devlete bal beyler iken asker toplad ve fethettikleri yerleri kendi adlarna
ynetmeye baladlar. Hutbe okuyup, para basarak mstakil hkmdarlar haline
geldiler.
5-Anadoluda Fethedilen ehirler
Firdevs-i Rm Velyet-nme adl manzum eserinde, Trkiye Seluklu
Devleti snrlarna dahil olan ehirlerin hemen tamamndan bir vesile ile sz
etmitir. Bylece Seluklu Devletinin siyas snrlarn izerken, hkimiyet
alanlarn da gstermi olmaktadr. ehirlerin fethini kronolojik olarak aktarmak
yerine daha ok Hac Bekt- Vel ve Mritlerinden nakillerde bulunurken
Anadolu corafyasn tahlil ederek ve fethedilen ehirlerin isimlerini zikretmitir.
imdi ad geen bu ehirleri ve rivayet ettii msralar Seluklu Devletinin
egemenlik alanlarn belirlemek iin sralayalayalm:
Suluca Karayge var mesken it
Yurt verdik durma var anda git
Geldi Ayntba bilesin sen ey cn
Dorulup ashb- Kehfe dek gelr.
Durup andan dahi azm-i Rm ider

430

Halil nalck, Osman Gzinin znik Kuatmas ve Bafeus Muharebesi, Osmanl Beylii,
stanbul 2000, s. 77-100; Mustafa Kafal, Anadolunun Fethi, Trkler, c.VI, Ankara 2002, s. 181182.
431
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 262.

167

Kayseri ehrine dorulup gider.

ekben leker oruma yettiler
Farsi milkini bi-klli duttular
Aksaray stnde bil ho nihd
Bir dere var Selme dirler ana ad.
Gidev gide irer Erzincana
Anda urar can Baba Kilu Hana
Yryp Ercie iritim hemn
Pes ikincisinde Ercii temam
Aksaraydan Engrden t Sivs
Ana irinceye dek tlu traz
Mtehirdr Krehrinde bilinr
Krehrinde ol Bekti hnedr
n gemi Rmden yana oldu revn
Kudret ile Samsuna irdi ey cn
Saruhan Aydn Hamid Germiyan
Mentee Karesi Kocack ey cn
Bilecik Yarhisar znk hemn
Bursa kald fetholunmadk yakyn
nki sultan nne geldi gir
Ol yere sancak Bei oldu gir
Aydnu Saruhan Mentee Hamd
Pdiah oldu yerinde ber-mezd 432.
Velyet-nmeye gre, Trkiye Seluklular, Anadoluda Kuzeyde
Samsundan, Gneyde Antepe, Douda Erciten, Batda Aydna kadar
Anadolunun tamamna yakn blmne hakim olmulardr.
432

Firdevs-i Rm, a.g.e., s.150-366.

168

D-Anadolunun Fethine Katlan Trkmen Dervileri

Velyet-nme, sadece tarih olaylar deil; tarih ahsiyetler hakknda
verdii bilgiler asndan da tarihe kaynaklk etmektedir. Hac Bekt- Velnin
soyu, Hoca Ahmed Yesev ile ilikileri, Horasandan, hac yoluyla Anadoluya
gelmesi esnasnda ve Anadoluda grt ahsiyetler hakknda, kayda deer
bilgiler bulunmaktadr. Tarih ahsiyetler hakkndaki baz bilgiler dzmece
olmakla birlikte, mevcudiyetleri kabul edilen insanlardr. Hac Bekt- Velden
nce veya sonra yaam insanlardan da sz edilmektedir ve verilen bilgiler
doruya yakndr. Biz bu blmde daha ok Hnkrn bizzat grt ya da
grme ihtimali olan tarihi ve mnev ahsiyetler zerinde duracaz. Tarih
ahsiyetler derken; daha ok devlet adamlar ve mery, mnev ahsiyetler
derken de; sfler ve tasavvuf erbabn kastediyoruz. Sonuta hepsinin tarih
ahsiyetler olduu da mlumumuzdur.
Anadoluda, lkenin fethi tarihi ile birlikte gelien ve yeni yurdun din,
asker ve iktisad hayatnda byk iler gren birok slm, ticar ve asker
kurumlar olumutur. nemli bir ksmnn Anadolu tarikatlaryla ballklar
olmakla birlikte, bu teekkller, yeni yurdun XI.-XIII. asrlarda ve daha sonraki
dnemlerde sosyal kurulu ve geliim zerinde, yaptklar iler ve braktklar
izlerle etkili olmulardr 433.
Seluklular zamannda Anadoluda etkili olan bu kiilerin, Hac Bekt-
Velnin dost olduu, mntesipleri veya muhalifleri ayrmn yapmadan, irtibatl
olduu ahsiyetlerin bir ksm hakknda, ilikilerin boyutlar, Velyet-nme
iindeki

yerleri,

tarih

bilgilerle

uyuup

uyumad

hakknda

ksa

deerlendirmelerde bulunacaz.
a-Hac Bekt- Vel ve hi Evren
Manzum ve mensur Velyet-nmede, hi Evrenle ilgili rivayetler zetle
yledir: Hac Bekta Velyet-nmesinde hi Evren hakknda meer ol vaktin
Krehrinin ad Glehr idi. Dopdolu mamur ehr idi. Mescidler, cmiler
mftler, mderrisler, limler, kmillerle ol ehrin ii dopdolu idi. Bunlar iinde
hi Evren adnda bir er de vard. Eyle olsa hi Evren padiah anda gelp karar
eylermiydi. Hazret-i Hnkr (k.s.a.) dahi Karaye gelp karar dutcak, hi
433

N. Sami Banarl, a.g.e., s. 295.

169

Evren padiah ser-gzeti velyet-i leme mehur oldu. T kim Denzlden

Konyaya geldi, Konyadan Kayseriye geldi, Kayseriden Glehrine, anda
karar dutup elendi 434.
Her iki zt birbirleri hakknda yaknlarndan bilgi ednp grmek frsat
kolluyorlard. Hz. Hnkr Krehrine doru giderken oradaki hi Evren de Hazreti
grmeye Karahye doru yola kar. Krehrine yakn bir tepede birbirlerine
rastlarlar, biliib grrler ve yerlerine dnerlerdi.
Bu ilk grp tanmadan sonra ayn yerde muhabbet iin bulutuklarnda
Hz. Hnkr: Ne olayd i bu arada bir pnar olayd. Dest namaza ve imee
hizmetlenmeye gayet mahalliydi. deyince hi Evren: Nola buyurun Hnkrm
der, Hazreti Hnkr mbarek eliyle yeri biraz eer, prl prl bir pnar akmaa
balar. Bunun zerine hi Evren: Erenler h pnar oldu buyurtuumuz gibi
amma bir glgelik aa dahi olsa ss gnlerde glgelik iderdi der. Bu defa,
Hazreti Hnkr ona: Nola him der. hi Evrenin elinde kavak aacndan bir
sas varm, onu topraa diker. Hemen yeerp yapraklanr. O gnden sonra
daima bu yerde buluup sohbet ederler, rnek: Krehrinde hi Evren ile oturup
birlikte sohbet ederledi

435

. Yukardaki metinde geen ifdeler, ada olan iki

byk zatn irtibtnn iaretleridir. Ayrntlar ve efsaneler menkbdan olup tarih

bilgi olarak kullanlamaz.
Velyet-nmedeki bu bilgiler, menkbev bir ekilde anlatlm olsa bile,
tarih gerekleri yanstmaktadr. hi Evren, Hac Bekt- Velnin yakn
dostudur. Seluklular devrinde Kayseri, Konya, Denizli ve Krehirde
bulunmutur. Hac Bekt- Vel, hi Evrenin kurduu hi evinde kalmtr. Bu
da Anadoluda hi Tekilatnn kurulduunun bir gstergesidir. hi Evren,
retken bir yazar, eine az rastlanan bir halk filozofu, byk bir fikir ve aksiyon
adamdr. hi Evren, hi tekilatnn kurucusu olup, medresede mderrislik
yaparak rencileri eitmi, sanat erbabn yetitirerek onlarn pri olmu, Mool
igalcilerine kar direniin sembol haline gelmi, sahipsiz kentlere vliler tayin

434

Abdlbaki Glpnarl, Vilyet-nme, vr. 59/a.

Firdevs-i Rm, Velyet-nme, s.183-184185-187-188-214-215; Abdlbk Glpnarl,
Vilyet-nme, s. 49-53.
435

170

etmi, mntesiplerinin eyhi mertebesine ykselmitir

436

. Esnaf rgtleyip

loncalar ve teekkller kurmu, mahfiller oluturmu, yeni taliplere, kalfalara ve

ustalara ef balam, petamal kuatm, yeni dkkan ve tezgah aacaklara izin
ve destur vermitir 437. Kayseride sanayi sitesinin kurulmasna nclk etmi, ei
Fatma Bacya Bcyn- Rm tekilatn kurdurmu, Nasirddin nvan ile
Trk slm dnyasnn Nasreddin Hocas olmutur

438

Nsird-din hi Evrenin kurduu hilik, ok boyutlu bir teekkldr, bir

taraftan fetih ve gaza hamlelerini kolaylatran asker bir yaplanma, te yandan
ehir ve kasabalarda sanatkarlar ve alanlar kendi kadrosuna ve himayesine
alan ekonomik bir organizasyondur. Bir boyutu da btn tekilatlara mensup
kimselerin manev ihtiyacn karlayan bir tasavvuf hareketidir.
hiliin hayatla i ie olmas toplumu etkilemi, ksa srede rgtlenmesi
sonucu geni alanlara yaylmtr. hiler Bat Anadoluda insiyatifi tamamen
ellerine almlar; bu blgedeki tasavvuf yaplanmay kendi kurallar erevesinde
gerekletirmilerdir. Bunun sonucu olarak deiik tarikatlara mensup derviler,
hilik anlay erevesinde retici olmular, yeni fethedilen topraklar imar
etmilerdir 439.
Baka bir Velyet-nmede ise; Tatar muhalifi olup savakan idi. Ftvvet
erbabnn serveridir. Bu yzden ehitlik erbetini iti. Hnkr ile msafahas
keramt okdurur

440

denilmektedir. Sonu, Velyet-nmede hi Evrene ait

bilgiler genel erevede doru kabul edilebilir. hi Evren, debbalar mesleinin

pridir. Ftvvet ehlinin ulularndandr. XIII.-XIV.yzylda yaayan Ah Evrenin,
gen yanda Hac Bekta ile grm olmas mmkndr. Bu grme
436

bn-i Batuta, Seyahat-nmesinden Semeler, (ev. .Parmakszolu), s. 7-61; M. Fuad Kprl,

Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 209-213; Akpaa-zde Tarihi, s. 193-195.
437
Cevat Hakk Tarm, Tarihte Krehr-Glehr, stanbul 1948, s. 58; Neet aatay, hilik
Nedir?, Ankara 1980, s. 35-86.
438
Mkail Bayram, ihi Evren ve hi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s. 35, 81, 85; Mkail
Bayram, h Evren, Tasavvuf Dncenin Esaslar, Ankara 1995, s. 16-29; Mkail Bayram,
Nasreddin Hoca ve Ah Evren, stanbul 2001; Firdevs-i Rm, Velyet-nme, s. 183 -184 185187-188-214-215; Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. 49-53.
439
Yusuf Kkda, Ahliin Konyada Kuruluu, Konyada Dnce ve Edebiyat, Konya 2003,
s. 41.
440
Baki Yaa Altnok, Hac Bekta Vel Hakknda Yazlm Bir Menakb-nme ve Bu Menakbnmede Belirliten Anadoludaki Alev Ocaklar, Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, S.24,
Ankara 2005.

171

nedeniyle belki de uzunca bir menkbe meydana kmtr. Velyet-nme, hi

Evrene ait bir menkbenin varln haber vermitir. Ayrntl bilgi isteyenler iin
mracaat etmeleri istenmitir 441.
b-Hac Bekt- Vel ve Fatma Bac (Kadnck Ana)
Velyet-nmede en ok ad geen ahsiyetlerden birisi de Fatma Bacdr.
Bektlerin Kadnck Ana dedikleri ve sayg ile andklar bir hanmdr. Kutlu
Melek ve Fatma Nuriye adyla da anlmtr. Fatma Bac, Hac Bektn Rum
diyarna geliini ilk bilenlerden ve onu selamlayanlardan olup, hatta prin
geldiini Rum erenlerine mjdeleyen ilk kiidir. Hac Bekta Anadoluya geldii
zaman gelin (Fatma Bac) kaynanasndan izin almadan erenlere yemek verir, Hz.
Prin hayr duasn alr, kpteki ya artar azalmaz ve erenlerden himmet alrd.
Mellif, Fatma Bacy, Molla drisin hanm olarak gstermitir:
Monla drisin meer kim ey azz
Var idi bir htunu gyet temiz
Key ulu zde idi asl erf
Pk-i msml idi gayette afir
Ad hem Ftma idi mtehr
Bazs Ftm Bac da diyir

442

Fatma Bac, Molla drise ryasn anlatr, o da yorumunda senden bir

ocuk olacak ve o ocuu evliyalar kabul edecek mjdesini verir ki, o zamana
kadar dris Hoca ve Fatma Hatunun ocuu yok idi.
Hac Bekt- Velnin kalacak yeri yoktu ve mescitte sabahlyordu. Fatma
Bac, evini prle merref kld ve evi ilehane oldu. Bu durumdan komular
rahatsz oldu, dedikodu yaptlar. Hatta Nureddin Hoca (Caca)ya ikayet ettiler.
Nureddin Hoca Hz. Pri blgeyi terk etmeye zorlad ve Pri tehdit etti. Hnkr
Suluca Karahykte mesken klnca, Molla dris ve Fatma Bac Hnkra bir
misafirhne bnyd itdi, gelenleri konuklayp onlara hizmetlerde bulundu. zzet
ve ikram ettiler. Hz. Prin himmetleriyle yiyecekleri doldu tat.

441
442

Abdulbki Glpnarl, a.g.e., vr. 49-53-70/a -89b.

Firdevs-i Rm, Velyet-nme, s. 96.

172

Fatma Bac varn younu erenlere harcad, o kadar yoksul dt ki sadece

eninde bir gmlei kalm idi, onu da Sar smaile sattrarak misafirlere ikramda
bulundu. Kendisi de plak kald iin tandra gizlendi. Her eyini erenlere
balaynca hayatnn kalan blmn ancak Hz. Prin himmet ve inayetiyle
tamamlayabildi.
Hnkr, Fatma Bacya Gele olanmz senden didi / Nesl-i zrriyet ola
andan didi / smimizle adayalar adn / Yapusnun berk ki ide bnydn
mjdesinden sonra Fatma Bac hamile kalr, Hnkrdan nefes olu olur, adn
Habb koyarlar. kinci ocuun ad Hzr Lle, ncsnn ad ise Mahmud
konuldu. Fatma Bacnn olundan sadece Hzr Lle yaad ve soyu onunla
devam etti 443.
Buraya kadar olan blmde, Velyet-nmeden Fatma Bac ile ilgili
blmleri aktardk. imdi bu bilgilerin doruluunu, gerekliini tespit etmeye
alalm. Akpaa-zde Tevrh-i l-i Osman adl eserinde ilk defa Bcyn-
Rm yani Anadolu Baclarndan sz etmiti. Anadolu Baclar (Fatma Hatun
)iin Hac Bekta Hazreti bunlarn iinde Anadolu Baclarn seti ki ona Hatun
Ana derlerdi. Geldi onu kz edindi. Gizli bilgi ve kerametlerini ona gsterdi,
teslim etti. Sonra oradan Allahn rahmetine vard. Hac Bekta nesi varsa Hatun
Anaya emanet etti. Hatun Anann dostu idi. Hatun Ana Hac Bekta zerine
mezar yapt

444

demitir. Akpaa-zdenin Bcyn- Rm hakkndaki bu

rivayet uzun sre tarihiler tarafndan dorulanamamtr. Hac Bekta Menkbnmesinde Fatma Bac, Fatma Ana, Kadnck Ana ve Kadnck olarak adndan
ska

sz

edilmekte

ve

Akpaa-zdeyi

destekleyen

cidd

kantlar

bulunmaktadr. Ancak, Menkb-nmedeki rivayetler de doru kabul edilse bile,

phesiz Fatma Bacnn hayatn aydnlatacak dzeyde deildir. Velyet-nme
iinde Fatma Bacy test edecek mstakil tek alma imdilik Fatma Bac ve
Bacyn- Rm adl eserdir 445.
Mikail Bayrama gre, Fatma Bac, eyh Evhad'dn-i Hmid elKirmnnin kz ve hi Evrenin eidir. Fatma Bac, Ereliden Suluca

443

Firdevs-i Rm, Velyet-nme, s. 236-240-241.

Akpaa-zde Tarihi, s. 195-196; . Melikoff, yukarda Akpaa-zdeden rivayet edilen
bilgilerin yorumunda Hatun Anay Bektliin kurucular arasnda gstermitir.
445
Mkail Bayram, Fatma Bac ve Bacyn- Rm, (Anadolu Baclar Tekilat), Konya 1994, s.1132.
444

173

Karahye gelip yerlemi ve burada Hnkr Hac Bekt- Vel ile irtibat
kurmutur. Velyet-nmede menkb eklinde Fatma Bacya dair rivayet edilen
bilgiler nemli oranda Bcyn- Rmun kurucusu Fatma Bacya aittir. Baclar
tekilat, h Tekilatnn yan kuruluudur. eyh Evhadddn-i Kirmn ve hi
Evrenin bilgi ve katklaryla kurulmutur. Bacyn- Rm tekilat, Seluklular ve
Trk toplumu iin ok nemlidir. Baclar tekilat, hilerin de merkezi olan
Kayseride kurulmu ve buradan Anadolunun dier kasaba ve ehirlerine
yaylmtr. Bcyn- Rum, Mool igaline kar Kayseri, Krehir ve Aksarayda
iddetle direnmilerdir. Mslman Trk kadnlar, Bacyn- Rm saflarna
katlarak, sosyal hayatta etkin olup, deiik i ve meslekler edinmilerdir. Baclar,
asker faaliyetlerde bulunmular, misafirleri arlamlar, din ve tasavvuf alanda
faaliyetler yapmlardr 446.
Menkb-nmede Fatma Bacya olaanst bir rol verilmitir. Fatma
Bac, btn erenlerin duymadn duymutur. O vakit kz olduu halde, erenler
meclisinde, onlarn yemeklerini piirmitir. Erenler meydanna ve muhabbetine
kadn da erenlerle beraber olan Bektilikteki ileri grn, fikir hrriyetinin
nvesini tamtr. Fatma Bac hikayesi okununca sflerin dedii gibi kadn
vardr rical mertebesinde, er vardr nkslk payesinde kanaati olumaktadr 447.
Sonu olarak, Vlyet-nmede ad geen Fatma Bac, tarih bir ahsiyettir.
Aile hayatna ilikin bilgiler menkbdandr. Hac Bekt- Vel ile mnasebeti
mmkndr. hilerin ve Baclarn Anadoluda ok yaygn olmalar, Velyetnmede ok youn olarak yer almalarnn da sebebi olmaldr.
c-Hac Bekt- Vel ve Hoca Ahmed Yesev
Trk-slm dnyasnn mnev mmr, Trkistann ftihi ve Anadolu
evliyasnn ncs Hoca Ahmed Yesevye, Menkb-nmenin giri blmnde
geni bir yer ayrlmtr. Bugne kadar Hoca Ahmed Yesev ve Yesevlik zerine
446

Mikail Bayram, a.g.e. , s. 11-61; mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Kolonizatr
Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, c. II, Ankara 1974, s. 302.
447
Abdlbk Glpnarl, a.g.e, s, XVIII.
448
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavflar, Ankara 2003; Hoca Ahmet Yesev,
Divn- Hikmet (Haz. H. Bice), Ankara 1993.
449
Abdlbki Glpnarl, Melmilik ve Melmiler, stanbul 1931, s. 167; Mustafa Kara, Hoca
Ahmed-i Yesevnin eserlerini sralarken Menkb- Ahmed-i Yesev yi , Menkb- Hac
Bekt- Vel den reniyoruz diyerek Firdevsnin eseri kullanldn ifade etmektedir.
Yeseviyyenin Temel kitab,Cevhirl-Ebrar Min Emvacil Bihar, Ahmed-i Yesevi stanbul
1996, s. 253; Abdurrahman Gzel ise Ahmed-i Yesevnin Fakrnmesi ile Hac Bekt- Velnin

174

kayda deer almalar yaplmtr

448

. Ancak Abdlbki Glpnarlnn

Yesevlikle ilgili bir tespiti ve iddias halen dorulanamamtr. Glpnarlya

gre, Hoca Ahmed Yesev adna yazlm Menkb- Hoca Ahmed Yesev
adyla bir menkb-nme vard ve bu menkb-nme Firdevs-i Rm tarafndan
Hac Bekta Velyet-nmesinde kullanld ama Firdevs kaynak gstermedi,
Velyet-nmenin ne kadarnn Hoca Ahmed Yesevye ait olduu tespit
edilemedi 449. Glpnarlnn bu tespiti gerekten ciddi bir iddiadr ve isbat da bir
o kadar zordur. Bu konuya aklk getirebilmek iin Velyet-nme iinde Hoca
Ahmed Yesevnin yerini bulmak, bu iddiaya dayanak aramak iin Menkbnmeyi dikkatlice tahlil ettik. nce Velyet-nmeden Hoca Ahmed Yesev ile
ilgili blmlerin bir ksmn aktaralm, sonra tahlil ve tenkidine geelim. Hac
Bektan talim ve terbiyesi iin bir mrebbi aranrken:
Bir keml iinde ol kmil ola
T ki Bekta ol ulm tlim kla
Didiler kim bunda vardr bir azz
Mttakdir hem dah ehl-i temyz
Hoca Ahmed Yesevnin ki bu er
Halifesi drr azz mteber
Hoca Ahmed Yesev tantlrken:
Klli nasbin alurdun der imm
yledr nakl-i kemliyle temm
Geldi Trkistna ol shibi kabl
Hoca Ahmed Yesevden mcz
Oluban tuttu Horasna baz
Zikredersevz olur tatvl kelm
eyh Lokmnn Velyetin temm
Naklidr kmmel haber verdi bize
Mklatn mukayese ederek arsndaki benzerliklere iaret etmi ve eserler arasndaki devamlla
dikkat ekmitir. Ayn eser, s.335.

175

Semini tut t haber virem size

Arz- Trkistanda vard bir ul
Bir vilyet ss bir er bahtlu
Hoca Ahmed Yesev idi ad
Kim Muhammed Hanefi nesli idi
Vard Trkistanda bir ehr-i acb
ehr-i Yesi derler idi ey lebb
Ol kermet menba ehli temyiz
Bir Velyet-nme desem muteber
Bir Velyet-nme takrr eyleyem
Gu hu bana dut ki syleyem
Ey muhibb olup klan ere sevi
Dinle netti Hoca Ahmed Yesev
Bu Velyet-nmede oldu beyn
Ver salvt Ahmede zhir-u nihn 450 denmitir.
Yukardaki rivayetler, genel bir deerlendirmeye tbi tutulduunda, baka
bir kaynaktan alnd intiban vermektedir. zellikle Hoca Ahmed Yesevnin
halef ve selefleri, Trkistan, Horasan ve Bedehan ile ilgili blmler anlatlrken
yardmc bir kaynak kullanmadan Firdevsnin bu kadar bilgiyi temin etmesi ve
yazmas mmkn grnmemektedir.
Eserin 19. sayfasndaki zikredersek uzun olur ifadesi daha fazla bildiim
var; ama zet olarak aktaryorum anlamna gelir. Sayfa 25te bilgilerin kendisine
nakledildii ifadesi, sayfa 29daki, bir Velyet-nme desem muteber, bir Velyetnme tasvir eyleyem, cmleleri de bir baka yerden alnd intiban vermektedir.
Velyet-nme tahlil edildii zaman grlr ki Firdevs-i Rm bu bilgileri
kendisinden nceki bir kayna kullanarak toplamtr. Doksan dokuz bin
Trkistan evliyasnn Pr-i Hace Ahmed- Yesev diye anlan, Ahmed Yesevnin
kim olduu, Trkistandaki kerametleri anlatlmakta, Kutbeddin Haydarn onun
450

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 15-18-25-29-41.

176

olu olduu belirtilmekte ve Bedehan denilen kafir diyarndaki cenklerden

bahsedilmektedir.
Velyet-nmede Hoca Ahmed Yesev Menkbnn kullanm konusunda
daha gereki aklamay ise, Fuad Kprl yapmtr. Kprlye gre; Hac
Bekta Menkbn derleyenler, Hoca Ahmed Yesev Menkbn kartrarak
yazmlardr. yle ki: Hoca Ahmed Yesevnin hlifeleri ve menkblar Trk
slm dnyasna yaylmt. Yesev derviler tarafndan oluturulan, bata
Cevhirl-Ebrar olmak zere Hoca Ahmed Yesev hakknda ok sayda menkb
olumu ve bu menkblar yazya gememiti. Yce Pr etrafnda oluan
menkblar; Mritler, tccarlar, seyyahlar ve en son da Cengiz istilasyla
Anadoluda halk arasnda yaylmt. Bektler, halk arasnda esasen mevcut olan
ananeleri alarak, arasna Hac Bekt- Velyi de yerletirdiler ve bylece hem
Yesev ve Bekt menkblar btnleti hem de Hac Bekta- Vel, Hoca
Ahmed Yesev ile irtibatlandrlarak eyh-mrit irtibat salanm oldu. Zaten
Yesev - Bekt menkblarnn yazya geileri de e zamanl olmutur 451.
Sonu olarak, Firdevs-i Rm, bir ekilde Hoca Ahmed Yesevnin
Menkb- Hce Ahmed-i Yesev adl eserini kaynak olarak kullanm; ancak bu
eserin isminden sz etmemitir. Velyet-nme iinde kaytsz olarak kullanlm
bile olsa bu gzde eser bir nevi koruma altna alnmtr. Ancak menkbn ne
kadarnn Menkb- Hace Ahmed-i Yesev Menkbesine ait olduunu belirlemek
mmkn deildir. Bu gzide eser, Trk tarihinin erken dnemleri iin kaynak
olarak kullanlabilecek mahiyette olup, hl tahlil ve tenkide muhtatr.
d-Hac Bekt- Vel ve Resul Baba (Baba Resul )
Velyet-nme-i Hnkr Hac Bekt- Vel de geen nemli isimlerden
birisi de, Resul Babadr. Resul Babay nce Velyet-nmede geen ekliyle
aktaralm. Hac Bektan halifeleri anlatlrken Sar smailden sonra;
Hem Resl Baba durr biri ey azz
Ululardan idi ashb- temyz 452.
Reften Baba Resl der-kiver-i Bekar ve Velyet-nmden ey, diye
balayan blmde:
451

M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 2003, s. 76; Hasibe Mazolu,
Ahmed Yesevnin Anadoluya Att Ateli Esi, Yesevilik Bilgisi, Ankara 200, s. 456-461.
452
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 134.

177

Bir ulu halfe hem Baba Resl

Ol Vilyet ehl-i ol shibi-kabl
Hnkra hizmet dim kalm idi
Erlik iine nasbin alm idi
Nazarn da otururken Hnkrn
Geti fikrinden bu resme ol ern
Ey aceb ben bendesne evliy
Nereyi aceb bize emreyleye..... diye Baba Resul dnrken, Hnkra
mlum oldu, Bekar demekte maruf yani Altnta civarna Resul Babay
kondurdu 453.
Resul Baba o havalide kendisini Hac Bektan halifesi olarak takdim etti,
bu yeri o er bana yurt verdi, buray bana mahal grd;
mdi hak dn bil Muhammed dnidr
Makbul yin bil onun ynidir.
Ben sizi ol dne davet iderem
Yolum oldur ben o yola giderem
diyerek, Baba Resul Bekar halkn slma davet etti, kerametler gsterdi, onlar
da mslman olup, ehl-i man arasna katldlar. Sdk ile eyhe sdk kaldlar.
Kuru Glcke yakn bir yerde Hisarck mekan tutup makam yaptlar, latif bir
sitne eklinde tekke ina ettiler. Oras fakirlere mesken oldu. Sonra kiliseleri
ykt, zviye yapt, sonra da dervileri toplad. Hayatn orada geirdi. hirlemr Bekar da fevt oldu, merkadi dahi oradadr.
Mensur Velyet-nmede ise, Resul Baba Hnkrn Ferra ve 360
halifesinden birisi olarak gsterilmi ve Altnta blgesi Seyyid Cemal Sultana
yurtluk olarak verilmitir 454.
Firdevs-i Rm, bu bilgileri nereden ald bilmiyoruz; ama verdii bilgiler
ana hatlaryla yanltr. Dorusu, Baba Resul (Baba lyas) Hac Bekt- Velnin

453
454

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 334.

Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme, s. 36.

178

halifesi deil, eyhidir

455

. Bu rivayetlerden karlabilecek sonular ise yle

sralanabilir:
Anadolunun slmlamas ve Trklemesinde sflerin nemli rolleri
olmutur. eyhler etrafnda toplanan halife ve Mritn zaman iinde Anadoluya
dalarak irad grevlerini yerine getirmilerdir.
Baba Resul ile Hac Bekt- Vel arasnda kuvvetli bir irtibat mevcuttur.
Her ne kadar burada tersi sylenmise de ayn camia iinde yer almaktadrlar.
Hac Bekt- Vel, Baba lyas Horasnye intisap etmi ve onun halifesi olarak
bulunmutur 456.
Mellif, Baba Resul de Menkb-nme iine dahil ederek yllarca halk
arasnda yaam ve yaylm bir bilgiyi ve gelenei kayt altna almtr. Bir
ekilde Hnkr, Bab gelenei ile irtibatlandrm ya da var olan irtibat ifa
etmitir.
e Hac Bekt- Vel ve Muhlis Paa
Firdevs-i Rm, Seluklu Sultanlarn sralarken Sultan Gyseddin iin;
Keykubd ad ile mehrdur
Bil tevrhde bu sz mestrdur
licek ald yerin Muhlis Paa
Kalmad nesli bak imdi bu ie 457.
diyerek, Seluklu Sultanlar arasna Muhlis Paay da ilave etmitir. Muhlis Paa
kimdir ve neden Firdevs-i Rm, tarafndan Seluklu Sultanlar arasnda
zikredilmitir?
Seluklu kaynaklarnda Muhlis Paa hakknda kayda deer bilgiler ok
azdr. Yalnzca ikar, Baba lyas kati ulu eyh idi. Nureddin Sofu uzletten sonra
yerine olu Karaman geti. diyerek Babiler ve Karaman Oullar arasndaki
irtibat kurmutur

458

. Osmanl tarihilerinden Akpaa-zde ise, Muhlis Paay

455

rene Melikoff, lk Osmanllarn Toplumsal Kkeni, (ev. Glaal-smail Yerem) Osmanl

Beylii, stanbul 1997, s. 152-155; Ahmed Eflk, Menkb-l rifin, (ev. T. Yazc) stanbul
1995, c I, s. 381, Akpaa-zde Tarihi, s. 195.
456
Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme, s. 36.
457
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 280.
458
ikr, Karamaoullar Tarihi, (Haz. M.Mesut Koman), Konya 1946, s. 15-16.

179

(Baba Muhlis) Osman Bey dneminde yaayan bir dervi olarak zikretmitir 459.
Oru Bey, Babilerden Muhlis Paa bir sebeple padiah oldu. Babaileri
kranlardan intikam alp o askerden kim varsa hep kltan geirdi. Krk gn
beylik etti. Bazlar alt ay beylik etti. 460 tespitini yapmtr.
Menkbl-Kudsiyede Elvan elebi, byk dedesini menkbev bir
ekilde de olsa anlatarak tarih kiiliine k tutmutur. Elvan elebiye gre;
Muhlis Paa, Baba lyas Horsn (Baba Resul)nin be olundan en kdr.
1240 ta Babiler syannda, Muhlis Paa henz beikte bir ocuktur. arpmalar
srasnda at kyndeki zviye atee verilmi, o esnada ieride beikte yatmakta
olan Muhlis Paa, mritlerden erefddin namnda biri tarafndan kurtarlmtr.
Kre Kad ile aras iyi olan bu zat, kimliini bildirmeden ocuu Kre Kadnn
evine yerletirmitir. Muhlis Paa gerek hviyyeti bilinmeden yedi yana kadar
burada yetimitir. Sonra Muhlis Paa Msra karlm ve orada on drt yl
kalmtr. Babasnn intikamn almak iin Anadoluya dnm; ancak Seluklu
Sultanl tarafndan hapsedilerek cezalandrlmtr. Konyada hanedann taht
kavgalarndan yararlanan Muhlis Paa, 1273te Konya tahtn ele geirmi ve
sultann sarayna yerlemitir. Alt ay hkmdarlk yaptktan sonra, ehri terk
ederek Krehire yerlemi, hayli mddet Krehirde zviyesinde yaam ve
burada vefat etmitir 461.
Tarih kaynaklar yukardaki rivayetleri tartmal bir hale getiriyorsa da,
tartlamayacak nokta Firdevs-i Rmnin Velyet-nmesine Muhlis Paay bir
satrla da olsa kayda almasdr. Seluklu kaynaklar mhlif, ksmen de olsa
iktidar olmu Muhlis Paadan az sz etmektedirler. Bu durum normal
karlanabilir. Ama Firdevs-i Rmnin Muhlis Paay Seluklu pyitahtna
oturtmas, muhtemelen halk arasnda yaygn bir dnceyi yazya geirmesiyle
aklanabilir. Yazar, Muhlis Paann nesli kalmad derken de yanlmtr. nk,
Akpaa-zde tarihinde, kendisinden balamak zere Baba lyasa kadar
dedelerini sayarak Muhlis Paann soyunun devamna tanklk etmitir

462

459

Akpa-zde Tarihi, s. 193.

Oru b. Adil, Oru Bey Tarihi, s. 28; Yusuf Kkda, a.g.m. s.193-194.
461
Elvan elebi, a.g.e., s. LIV-LV.
462
Akpa-zde Tarihi, s. 193.
460

180

f-Hac Bekt- Vel ve Barak Baba

Velyet-nmede ad geen ahsiyetlerden biri de, Barak Babadr. nce
menkb-nmeden Barak Baba ile ilgili rivayetleri aktaralm, sonra tahliline
geelim:
Bir Halfe bilki Barak Babadur
Erdr ol ad bil an mertebedr
Bis oldur eyle d olmasna
bu lfza Eren gelmesine
Hazret-i Hnkr- h- Evliy
Tcidr- asfiy-v etky
Ho Baraksun Barakkmsun Barakm
Bais oldur bil nasbm bil benm
Andan na geldi hlet-i garb
Rtbet- erlik an old nasb
Sonra n r almet virdiler
Buad yerine an gnderdiler
imdi ahibbs anun sa getrr
Byl erenler sze tevl getrr
Kim Barak kllu olur hem biz dah
Gtrrz sa bu durur sz dahi 463.
nl Trk eyhi Barak Babadan, Elvan elebi de sz etmektedir:
Muhibi mmkiri Seerse Barak
Tn del bunda hem Seerdi burak
Ngehan kt sfi v ashab
Ol Baraklar ne kldlar deryb 464.

463
464

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 346-347.

Elvan elebi, a.g.e. , s. 22-25.

181

Mensur Velyet-nmede ise Hac Bekta- Vel, Saru smaile vasiyetini

yaparken, ne kadar Mrit, muhib varsa dvet et, onlar topla, t ver
alamasnlar. Bir halifem de (Barak Babadr) gerek bir erdir. Ona da syleyin,
Karesiye varsn, Balkesrye gidip orasn yurt edinsin. 465 denilmektedir.
Ad geen temel eserde de Barak Babadan sz edilerek, Hac Bekta
halifesi olduu vurgulanrken, Trkmen eyhinden vgyle sz edilmektedir.
Barak Baba zerinde yaplan almalar, Barak Babann Horasan
erenlerinden olup, gayri snn dnceler tad, Trkmen cmiada geni taraftar
toplad rivayet edilmektedir

466

. Firdevs-i Rmnin eserleri tantlrken Barak

Baba Risalesi erhi mnasebetiyle gereken aklamalar yaplmt. Burada

yalnzca yazarn Barak Baba hakkndaki rivayetleri tahlil ve tenkit edilecektir.
Barak Baba, Baba hareketi mensuplarnn ikinci kuana mensup
Kalender, daha dorusu Haydar eyhidir. Sar Saltk mrdidir Barak (kpek)
lakabn Sar Saltk takmtr. Yazar, Barak Babann, Hac Bekta ile grtn
sylemise de tarihsel olarak byle bir olayn olmas mmkn deildir. Aralarnda
eyh-mrit ilikisi yoktur. Barak Baba ile Hac Bekta- Vel ikisi de KalenderHaydar cmiaya mensupturlar,467 belki de yazar bu nedenle iki nemli eyhi bir
araya getirmitir.
Firdevs-i Rmnin Velyet-nmede Barak Baba iin Ho Baraksun
Barakkmsn, Barakm ifadelerinin Saru Saltuk Menkbnda da yer almas
mnidardr. Ayrca kendisine drt lametin verilmesi Buadie (mensur Velyetnme karesi idi) gnderilmesi, tarihen vki deildir. Ancak Barak Baba iin
Kllu olur. ifadesi Heteredoks Trkmen eyhi iin kullanlan genel bir
tanmlamadr ve dorudur.
Yazar Velyet-nme

adl eserine Barak Baba hikayesini almakla

yetinmemi, ayn zamanda Barak Baba Rislesini tercme ve erh etmitir. Hem
Firdevsnin Velyet-nmede Barak Babadan sz etmesi, hem de eserin erhini
kendi adna tercme etmesi, Trk tarihilii ve Firdevs-i Rm iin bir farkllk
ve gzellik saylmaldr.
465

Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme, s. 88.

Melikoff, a. g. e. , s. 151-152; A. Yaar Ocak, Osmanl Beylii Topraklarndaki Sf evreler
ve Abdaln- Rum Sorunu (1300-1389), stanbul 1997, s. 159-161.
467
A. Yaar Ocak, Kalenderler, s. 65-68; Abdlbki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 4144.
466

182

g-Hac Bekt--Vel ve Mevln Celleddn-i Rm

Velayet-nmede, Mevln Celleddn-i Rm hakknda u bilgiler yer
almaktadr: Bir gn Sar smail, Hnkrn huzuruna gelip el kavuturdu. Hnkr,
yle dedi: Sar smail, sizin iin sucaz lttm, ltfedip gelseniz dedi. Hnkr,
imdi onun vakti deil dedi, tez Konyaya, Molla Celleddinnin huzuruna git,
onlarda bir kitabmz var, onu al gel.dedi.
Sar smail hemen yola dt, Konyaya yaklanca grd ki Molla
Celleddin kageldi. Birbirleriyle niyazlap grtler. Sar smail bir gn su
ltmtm, mbarek arkanzn kirciinizi artsam dedim; imdi onun vakti deil,
Molla Celleddinde bir kitabmz var, Konyaya git onu al gel dedi, ben de yola
dtm geldim mbarek yznz grp eref buldum. dedi.
Molla Celleddin bu szleri duyunca dedi ki: Hnkr Hac Bekt- Vel
katna, her gn yedi deniz, sekiz rmak urar. Onlarn suya girmeye ne ihtiyalar
var ki byle dedin erenler. Sar smail bu sz duyduktan sonra efendim dedi,
kitab verin de gideyim. Molla, kitaptan maksat, bu anlattmz tt dedi,
bunun zerine Sar smail, vedalap geri dnd .
Mevln, Molla Hnkra bir nme yazub eli ile Hazreti Hnkr Hac
Bekt- Velye irsal eyledi yollad. Gelip vusul buldukta muhabbet-namesin
okuyup mefhumu malum oldukta: Bizlere bir Dede Sultan irsal buyursanz bizi
irad ede deyu tahrir eylemi. Ol vakit hazreti Hnkr ile danda ibadet ve
taatle megul idi ve otuz alt bin evliya yannda mevcut idi 468.
Menkbl rfinde, Mevlnnn Hac Bekt- Velden haberli
olduuna dair bir rivayet vardr. Bir gn Mevlnnn huzurundayken Hac
Bektatan sz alm, Nureddin Caca demitir ki: Bir gn yanna vardm,
eriate uygun hareket etmedii iin namaz klmann gerekli olduundan
bahsettim. Git su getir de abdest alaym dedi. Testiyi elimle emeden doldurdum.
Dk dedi, dktm, bir de baktm ki su kan olmu. Bu szleri duyan Mevln,
keke demiti, kan su yapsayd; temiz suyu pis bir hale getirmek, pek de yle
byk bir hner deil

469

. Mrid ona derler ki senin arabn bal yapsn,

mkln halletsin, bakr haline gelmi gnln ayar tam altn haline getirsin.

468
469

Bedri Noyan, a.g. e. s. 73.

Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. 29-539-540.

183

Hem de bu keramette israfn son derecesi var. srafta ileri gidenlerse eytanlarn
kardeleridir

470

Mereb bakmndan Mevlnya tamamyla zt olan Hac Bekta, Baba

shak adl bir derviini Mevlnya yollam ve hakikati bulduysan aleme
saldn bu grlt nedir? bulmadysan ne diye aramzdasn? diye haber
gndermiti. Baba shak geldii srada Mevln sema esnasnda dostu
grmediysen ne diye aramzdasn, sevgiliye ulatysan niin alp armazsn?
beytiyle gazeli sylemi, dervi de soruyu sormadan geri dnmtr 471.
Mevln, Harizmin tannm lim ve sflerinden olan Sultanl- Ulem
Bahaeddin Veledin olu olup, M.1207 de Belhte domutur. Babasyla birlikte
uzun bir yolculuktan sonra Anadoluya gelmi ve Alaaddin Keykubadn teklif ve
sraryla Konyaya yerlemitir. XIII. yzyl Anadolusunun hatta slm
dnyasnn en byk tasavvuf iri ve slm dnrdr. Cokun bir ak ve
yksek bir ilhamla yazd eserleri btn dnyay etkilemitir. Anadolu
Seluklular dneminde, Konyada yaayan Mevln Celleddin- Rm ile
Suluca Karaykte yaayan Hac Bekt- Vel arasnda dorudan temas
olmamtr. ki ulu eyhin merebi, kltrleri ve siyas eilimleri de farkldr, belki
de temas kurmalarna manidir 472.
Hac Bekta- Vel ve Mevlna Celleddin temsilcileri aracl ile
grmlerdir. Menkb-nmelerdeki rivayetler, tarih kaynaklara uymaktadr ve
dorudur. Bu iki byk insan adatr 473.
h-Hac Bekt- Vel ve Yunus Emre
Hac Bekt- Vel Menkbnda Yunus Emre hakknda u bilgiler
kaydedilmitir: Hac Bektan hreti her yana yayld, her taraftan Mrit, muhip
gelmeye balad. Semalar, sefalar srdrlyordu, meclisler kuruluyordu.
Yoksullar geliyorlar, zengin oluyorlar, murad almak dileyenler, bavuruyorlar,
muradlarna eriyorlard.
470

Abdlbk Glpnarl, Mevln Celleddin Hayat, Eserleri, Felsefesi, stanbul 1999, s. 238.
Ahmed Eflk, Menkbul rifn, (Ter. T. nal), s. 97-98.
472
smail Kaygusuz, Hac Bekt- Vel ve Mevln Celleddin-i Rm, www. AleviyolCom. s 915.
473
Abdlbk Glpnarl, a.g.e , s.117; M.Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 2003, s.
272-273, M.Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara2003, s. 213-224;
Abdlbk Glpnarl, a.g.e. ,s. 34-234; Mehmet nder, Mevln, Hayat, ahsiyeti Eserleri ve
Trbesi, Konya 1952; Emine Yeniterzi, Mevln Celleddin Rm, Ankara 2001, s. 6.
471

184

Sivrihisarn gneyinde Sargk derler, Bir ky vard (manzum Vilayetnamede Ktahya suyu kenarnda Sarky).474 O kyde domu Yunus Emre adl
biri vard. Bu erin mezar da gene doduu yere yakndr. Yunus, ekincilikle
geinir, yoksul bir adamd. Bir ktlk olmutu, ekin bitmemiti. Hac Bektan
vasfn o da duymutu. Gideyim biraz bir ey isteyeyim dedi. Bir kze al
ykledi, vara vara Karaye geldi, Hnkra: Yoksul bir adamm, ekinimden bir
ey alamadm, yemiimi aln, karln ltfedin, ehlimle, ayalimle aknza
yiyeyim dedi. Hnkr, emretti, alc yediler. Bir iki gn sonra Yunus memleketine
dnmeyi kararlatrd. Hnkr, bir dervi gnderdi, sorun dedi, buday m
verelim, nefes mi ? Yunusa sordular, ben nefesi ne yapaym bana buday gerek
dedi. Hnkra bildirdiler. Buyurdu ki: Her alcn ekirdei bana on nefes
verelim. Yunusa bunu sylediler, ehlim var ayalim var, bana buday gerek
dedi. Bunun zerine kze buday yklediler, yola dt. Fakat kyn aasna
gelince hamamn te yanndaki yokuu kar kmaz ne olamayacak i ettim, ben
dedi, vilyet erine vardm, bana nasip sundu, her alcn ekirdei bana on nefes
verdi, kabul etmedim. Verilen buday birka gn yenir, biter. Bu yzden o
nasipten mahrum kaldm. Dneyim tekrar varaym belki gene himmet eder.
Halifeler gidip Hnkra bildirdiler. Hnkr o i bundan byle olmaz, o kilidin
anahtarn Taptuk Emreye sunduk. Ona gitsin nasibini ondan alsn dedi. Halifeler
Hnkrn szn Yunus Emreye sylediler. O da Taptuk Emreye gitti,
Hnkrn selamn syledi, olan biteni anlatt. Tapduk; selam ald, safa
geldin, kademler getirdin, halin bize malum oldu, hizmet et, emek ver, nasibini al
dedi. Yunus, Tapduk Emrenin tekkesine odun eker, srtyla getirirdi, ya aa
kesmez, eri odun getirmezdi. Krk yl hizmet etti. Sonra, Tapduk Emre, Yunusa
dnd vakit tamam oldu, o hazinenin kilidn atk, nasibini verdik, hadi syle
dedi. Yunus Emrenin gznden bir perde kalkt, sylemeye balad. Syledii
nefesler, byk bir divan oldu 475.
Yunus Emrenin hayat hakknda, menkbev rivayetlerden baka, hemen
hi bilgimiz yoktur. Velyet-nmedeki bilgiler uzun sre birok esere kaynaklk
etmi ve doru kabul edilmitir. Destan mahiyetindeki Velyet-nme Yunus
Emreyi Sivrihisarn Sarkynde domu gsterir. Yunusun Ktahya suyu
474
475

Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. 177-178.

Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. 47-48.

185

zerinde, o suyun Sakaryaya kart yere yakn bir mahalde yattn syleyerek
menkbelerle dolu olan Velyet-nmedeki kaytlarn dorululuuna tanklk
etmitir

476

. Yunus Emre, Tapduk Emrenin hizmetine girmi ve Hac Bekta

dergahnda bulunmutur

477

Yunus da yerini yurdunu haber vermemekle beraber eyhinin Baba Tapduk

olduunu,

birok

iirinde

aklamtr.

Bu

hususta

Vilyet-nameyi

dorulamaktadr. Yunus Emre, Tapduk Emreye, Tapduk Emre de Hac Bekt-

Velye baldr. Yunus Emre iirlerinde verdii bilgilerle dolayl ynden Babi
(Bekta) olduunu teyit etmitir 478.
Yunus Emre, Mevln ile adatr ve genlik anda Mevln meclisinde
bulunarak Konyada kendisiyle grmtr.
Mevln meclisinde saz ile iret oldu
Arif maniye dald n biledir ferite
Yunusun bu szinden sen mani alarsan
Konya menaresini gresn bir uvaldz
Hayat ile ilgili btn bilgiler iirlerinin tahlili yoluyla elde edilmitir. Ama
nasl yaad, nerede okudu, neler yapt sorusuna cevap verebilecek kesin kayt
yoktur.Yunus Emre, XIII. yzyln son yars ile XIV. yzyln balarnda yaam
basit bir dervitir. Fakir bir iftiydi, uzun mddet hak yoluna erimee alm
bu emeline ancak Taptuk Emreye Mrit olduktan sonra ulamtr

479

. Yunus

Emrenin hayat ve eserleri hakknda ok fazla alma yaplm; ancak hayat ile
ilgili birok soru hala cevapsz kalmtr 480.
Yunus Emrenin hayat gibi lm tarihi ve lm yeri de tartmaldr.
Trkiyenin birok yerinde airin mezar ve makamnn olduu iddia edilmektedir.
476

Lmi, Nefahat Tercmesi, s. 69; Akpaa-zde ise,Taptuk Emre ve Yunus Emreyi Orhan
Gzi devrinde yaam gstermektedir. s. 193.
477
H. Baki Kunter, Yunus Emre, Eskiehir 1966, s. 141.
478
Abdlbk Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 62.
479
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 248-253.
480
A. Yaar Ocak, Trkiyede Kltrel deolojik Eilimler ve Bir XIII.-XIV.yzyl Trk Halk
Sufisi Olarak Yunus Emre, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu, Ankara 1995, s. 79-83;
S.Adnan Erzi, Notlar ve Vesikalar I, Yunus Emrenin Hayat Hakknda Bir Vesika, Belleten, c.
XIV, S 53, s. 85-89; . Hakk Konyal, Yunus Emre Nerelidir? Yedign Dergisi, Mart 1945, S.5;
Kamil Kepeciolu, Yunus Emre Nerdede Yatyor? Agustos 1945, S.4, s 6-7; Faruk K. Timurta,
Yunus Emre Divan-, stanbul 1983.

186

Bursada Emir Sultan ile elebi Mehmet trbesi arasnda Yunus Emre adna bir
mezar vardr. Manisann Kula ve Salihli kazalar arasnda Emre adl kyde trbe
ve Yunusa ait bir mezar vardr. Erzurumda Tapduk Emre ile Yunus Emrenin
trbeleri mevcuttur. Konya Akehir ve Karamanda da Yunus Emre yatrlar
olduu kabul edilmektedir 481.
Bugn Yunus Emrenin hemen btn iirleri ilh olmu kuaktan kuaa
aktarlarak yaatlm ve lmsz eserler arasna katlmtr. Halk diliyle ve halkn
zevkine gre yazlan tasavvuf iirler, edebiyatmzn en gzde eserleri
arasndadr 482.
- Hac Bekt- Vel ve Sar Saltk
Velyet-nmeye gre, Sar Saltk ile Hnkrn karlamas yle
olmutur: Rivayettir, bir gn Hnkr ilehane de idiler. ilehaneden kub pnar
kenarna eritiler. Kim adna zemzem pnar derler. Grdler kim bir oban, bir
blk koyun ile ol pnar kenarnda yrr. Hnkr, obann yanna gitti, arkasn
sad, adn nedir oban senin dedi. oban, adm Saru Saltuktur, ne emredersiniz,
elimden geldii kadar hizmette olaym deyince Hnkr haydi dedi, seni Rum
lkesine saldk. obana safa-nazar edb himmet itti. Gzin sad, an- vahitte,
erin nazar kimyadr, erlik mertebesine erdi. Hal nidin bildi. Andan Hnkr Sar
Saltk padiaha itti. Yr Taptk mreye var. Bizden selam eyle. Dahi digel, sana
yara (silah) virsn, yolda kosun, andan te Ruma git dedi 483. ( mensur nsha
da, Hnkr, Sar Saltka bir yayla yedi ok verdi ve bir kl kuatt, bir seccade
sundu). Dahi Ulu Abdal Kii kk Abdal yolda kodu.
Ayrldklarnda Saltk ve arkadalar Sinopun stnde Karadeniz kysnda
Harmankaya adl bir yere varrlar. Oradan seccadesini suya salub zerine binerler,
seccade bunlar Dobruka taraflarnda Kilira adl bir kalenin yanna gtrr.
(Romanya kylarnda Kalikarya). (Mensur Vilayet-namede Grcistan). ehre
giren Sar Saltk ehri ejderden kurtard. Halk Mslman oldu. Sar Saltk, o
kavme ok kerametler gsterdi. O il halkn muhip etti. Rum lkesinde nice

481

M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 259-261.

Abdlbk Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, s.144-145.
483
Firdevs-i Rm, Vilyet-nme, A.yazmas, vr.55/a.
482

187

kerametler grld. Yllardan sonra Hnkr ziyarete geldi. Fakat doru rivayet
udur: Hnkrn lmnden sonra yllar geti, elebiler zamannda Hac Bekta
tekkesine geldi, ziyaret etti 484.
Sar Saltk kale beyine vasiyyet etti. Ben mteveffa olurun. Bana muhib
olanlarnuz birer tabut getirb katmda brakn gidin mnazaa etmeyin, yoksa
ziyanm dokunur, dedi. Kangnzn tabutunda karsam kam, dedi. Hem eyle
ettiler. Gtrp koduklar tabutunda her biri atlar grdler kim getirdikleri tabut
iinde, alub yerli yerine gittiler 485.
Sar Saltk hakknda tarih bilgimiz pek azdr. Menkbev ahsiyeti ile tarih
ahsiyet birbirine karmtr. Ancak, menkbev bilgilerin bir ksm tarihi
belgelerle teyit edilebilmitir. Sar Saltk, Trk edebiyatnda Alp-erenler denilen
yiit dervilerdendir. Trk halkna sadece mistik inanlar alamak ve onlar
olgunlatrmakla kalmam, sava arkadalaryla dman topraklarna aknlar
yapp arpm kimselerdendir 486.
Sar Saltk hakknda tarih kaynaklardaki bilgiler yledir: Evliya elebiye
gre asl ad Muhammed Buhridir, Hoca Ahmed Yesev Mriti olup, 1258 de
adamlar ile birlikte Rumeliye gemitir. Balkanlar, Krm, Rusya, Lehistan
topraklarn dolam ve Moskovaya uramtr
beraberindeki

Trklerle

Dobrucaya

gemi,

487

. Sar Saltk, 1263 te

sonra

Balkesirde

Oullarndan sa Bey zamannda tekrar Karesi topraklarna g etmitir

488

Karesi
.

Sar Saltk, zzeddin Keykavusla, maiyyetinde birok Trkmen bulunduu

halde Krma gitmi, Sultan zzeddinden sonra Krm Hanndan izin alarak
1281de karadan Dobrucaya geip lnceye dek savala uramtr. Sar
Saltkn lmnden sonra, onun yanndaki Mslmanlar 1300-1301de,
babular Halil Eceyle Karesiye gemilerdir 489.
Tarhi l-i Seluk, Sultan zzeddinle Ali Bahadrun, bir gn Fasilyosa,
biz Trkz, daima ehirde oturamayz. Bize yaylak ve klak olacak yerler versen
de Anadoludan bize uyanlar da gelse diyorlar. Kendilerine Dobruca ili veriliyor.
484

Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. 46.

Bedri Noyan. Velyet-nme, vr. 57b.
486
Bedri Noyan. Velyet-nme, s.57.
487
Evliya elebi, Seyahat-nme, c.I, s. 659-660, c.II, s.133-140.
488
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.80-81-128-262.
489
Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Cmed Dvel, c. I, s.1183-1184.
485

188

Bunun zerine Anadoludan birok Trkmen gp geliyor. Sar Saltk da bu

genlerle beraberdir 490.
bn-i Battuta Seyahat-namesinde, Sar Saltk iin mkaefe sahibi
(gizlileri ortaya karan) fakat hakknda sylenenlerin er-i erife uymaz
olduunu kaydetmitir 491.
Sar Saltk adna Saltuk-name adnda birok menkb olumutur. Bunlarn
en mehuru, Mellif Ebul- Hayr Rm tarafndan 1480li yllarda yazlan
ciltlik menakbdr 492.
Velyet-nmedeki bilgiler, tarih rivayetlerle test edildii zaman grlyor
ki, Sar Saltk tarih bir ahsiyettir; ancak hakkndaki tarih bilgiler kstl ve
elikilidir. Sar Saltk, Hac Bekta yakndr, en azndan Babi zincirinin
halkalarndan bir tanesidir. Seluklularn son zamanlarnda yaam, Balkanlar ve
Dou Avrupann fethine aktif olarak katlmtr. Tarihe tanklk etmesi asndan
ou Balkanlarda olmak zere ok sayda mezar ve makam olumutur. Saltuknamedeki bilgiler, Velyet-nmedeki bilgilerin doruluunu teyit etmektedir.
E-Abdaln- Rum
Anadolunun Trkler tarafndan fethediilini tkip eden asr iinde,
Anadoluyu yeniden imar eden, Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda
emei geen birok fikir adam, ir, mutasavvf, sanat ve devlet adamnn ad
san unutulmu, biroklarnn da sadece ad ve menkbelemi ahsiyetinden baz
izler ve hikayeler gnmze kadar gelmitir. Anadolunun kltrel mimarlar
diyebileceimiz bu kahramanlarn hatras hl Anadolu insannn hafzasnda
yaamakta ve hatralar saygyla yad edilip, titizlikle muhafaza edilmektedir. Bu
dnemden kalan, kurucusu bilinmeyen yzlerce tekke, zviye, medrese ve yatr
bulun maktadr. Bu dnemde Anadoluyu imar eden bu fikir adamlar, Trkmen
halkn rehberleri olmu, muhtelif sosyal ve kltrel tekilatlar da kurmulardr.
Zamanla bu kahramanlar destanlatran Anadolu insan, bunlardan birounun
destan ahsiyetlerini ve hatralarn derlemi, Dnimend-nme, Saltuk-nme,

490

Yazcolu Ali, Trh-i l-i Seluk, vr. 357b-377a.

bn-i Batuta, Seyahat-nme, (ev. M. erif), c. II, s. 386.
492
Ebul- Hayr- Rm, Saltuk-nme, (Haz. kr Haluk Akaln) c. I-II, Ankara 1988; Kemal
Yce, Saltuk-nmede Tarih, Dn ve Efsanev Unsurlar, Ankara 1987; A.Yaar Ocak, Popler
slmn Balkanlardaki ncs, (XIII. yzyl ), Ankara 2002.
491

189

Velyet-nme, Dede Korkut Hikayeleri gibi birok meyih menkb-nmeleri

bu ekilde domutur.
Anadolu Seluklular devri, fikir hareketleri bakmndan ok renkli ve
eitlidir. Bu renklilik ve eitlilik, byk lde birbirinden kk nanslarla
ayrlan pek ok din ve fikr zmrelerden kaynaklanmaktadr. Abdallar, hiler,
Haydarler, Kalenderler, Mevlevler, Babler, Bektiler, emsler, Evhdiler
Rfailer, Ekberler, Kbrevler, o dnemde Anadoluda faaliyet gsteren din,
siyas ve fikr zmrelerdir

493

phesiz bu kadar farkl merep ve ekoln ortaya kmasnda tasavvuf

nemli bir rol oynamtr. XIII. yzyl Anadolusunda tasavvuf, gebe, yar
gebe evrelerde kuvvetli temsilciler bulmutur. Bozkrlarda gebe, yar gebe
bir hayat sren Trkmenlerle birlikte bulunan ve eski kam ozanlara benzeyen
babalar, sade bir slm anlay yayyorlar ve orada deta bir eit halk
tasavvufunu oluturuyorlard. Onlarn hitap ettikleri Trkmen boylar, henz sath
bir ekilde slmlam olduklarndan, eski man inanlarn ve atalaryla ilgili
birtakm din geleneklerini muhafaza etmekteydiler. Trke konuan bu ahli
baba, ata veya dede nvann tayan sz konusu ahsiyetlerin vaazlarn
heyecanla dinliyor ve sylediklerini uyguluyorlard 494.
Bunlara ekseriya Horasan Erenleri ya da Abdaln- Rm deniliyordu. ou
evliya Menkb-nmesinde, Anadoluya g ettiinden sz edilen her dervi,
hangi tarikata mensub olursa olsun, mutlaka Horasan erenlerindendi.
Esasnda bu tbir coraf anlamda alnmamaktadr. Zira asl tarih anlamna
IX. yzyldan itibaren Horasanda ortaya kan byk bir tasavvuf anlaynn,
Melmliin

etkiledii

tasavvuf

tarikatlarna

mensup,

Asyann

deiik

mntkalarndan gelen kimseleri ifade eder idi 495.

Velyet-nmede Hoca Ahmed Yesevnin, Hnkr Hac Bekt- Velnin
ahsnda Abdaln- Rmun Anadoluya gnderilii yle anlatlmaktadr. Hoca
Ahmed Yesev Hnkr, erkana uygun olarak tra etti, emanetleri verdi, icazetini
493

Mikail Bayram, eyh Evhdd-din Hamid el-Kirmn ve Evhdiye Tarikat, Konya 1993, s.
VII-VIII; Fuad Kprl, Osmanl Devletnin Kuruluu, Ankara 1988, s. 94-96.
494
rene Melikof, Anadoluda Heteredoks slm, (ev. . Cem Erseven), stanbul 1999, s. 226-227.
495
A. Yaar Ocak, Babiler syan, stanbul 1980, s. 41-42; M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda
lk Mutasavvflar, s. 73-79.

190

teslim etti, ya Bekt dedi, tam olarak nasibini aldn. Mjde olsun ki Kutbul
Aktablk senindir; krk yl hkmn vardr. imdiye dek bizimdi, bundan sonra
senindir. Biz bu yokluk yurdunda ok elenmeyiz, ahirete gideriz. Var, seni
Ruma saldk Suluca Karayk sana yurt verdik, Rum Abdallarna seni ba
yaptk. Rumda gerekler, budalalar, serholar oktur, artk hibir yerde elenme
hemen yr.
Hac Bekta- Vel ertesi gn, gn doarken Hace Ahmed-i Yesevden izin
alp yola dt. Orada bulunan erenlerden biri, ortada yanan ateten bir odun alp
Rum lkesine doru att, Rumdaki erenler ve gereklerden biri, bu odunu tutsun,
Trkistan Erenlerinin, Ruma er gnderdikleri, erenlere malum olsun dedi 496 .
Akpaa-zde,Tevrh-i l-i Osman adl eserinde Anadolu Seluklular
devrinde Trkmenler arasndaki sosyal zmreleri Gziyn- Rm, hiyn-
Rm, Abdaln- Rm ve Bacyn- Rm diye drde ayrmtr 497. Akpaazadenin zikrettii drt gruptan biri olan Abdaln- Rum genel isim olarak
kullanlmakta olup, 1240 Babi isyanndan balamak zere, ou Kalenderlerden,
bir ksm da Haydar ve Yesevlerden ibaret bir zmreye verilen isimdir 498.
Elvan elebi, Menakbul-Kudsiyyesinde, Baba lyasn Mritlerini abdal
lakabyla yad ederek, nemli bir gerei, yani Rum Abdallarnn Babai evresiyle
ilgisini ortaya koymutur 499. O halde Abdaln- Rum yahut Rum Abdallar terimi,
Babi hareketine mensup kalender zmrelerini niteleyen bir isimlendirmedir

500

Rum Abdallar zaman zaman Horasan er (en)leri tabiriyle de nitelendirilmitir. Bu

tabirdeki Horasan kelimesi, onlarn hakikaten Horasan mntkasndan geldiklerini
deil, Horasanda domu bulunan, cezbe ve ilh ak esasna dayal Melmeti
sfliinden kaynaklanan Kalenderlik akmna mensup olduklarn gstermektedir
501

.
Trk halk sflii ise kendi arasnda e ayrlmtr:
1) Trkistan Erenleri

496

Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. 16.

Akpaa-zde Tarihi (Haz. Nihal Atsz), Ankara 1985, s. 205.
498
M. Fuad Kprl, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, AbdalMd, s. 29-38; M.Fuad Kprl,
Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 94-98-99; Franz Babinger-M.Fuad Kprl, Anadoluda
slmiyet, s. 48-52.
499
Elvan elebi, Menkbl Kudsiyye, s. 166.
500
A. Yaar Ocak, Kalenderler, s. 81; A. Yaar Ocak, Osmanl Beylii Topraklarndaki Sufi
evreler ve Abdaln- Rum Sorunu (1300-1389), Osmanl Beylii, stanbul 1997, s. 165.
501
A.Yaar Ocak, Kalenderler, s. 83.
497

191

2) Horasan Erenleri
3) Rum Erenleri
Bu sralama Trkistan Pirinin en stte bulunduu manev yerleik bir
hiyerariyi gstermektedir. Trkistan ve Rum erenleri arasndaki ba Horasan
erenleri oluturmutur. Ahmed Yesevnin retilerini ve kltrn Anadoluya
Horasan erenleri tam ve Anadoluda farkl bir kltre zemin oluturmulardr
502

.
phesiz bu ayrm Trk Sfliini incelemeyi kolaylatrmak iin

yaplmtr. Yoksa erenleri kesin snrlar ile birbirinden ayrmak mmkn

deildir. Eski kaynaklarda Tife-i Abdaln veya Cevlika nam altnda da
zikrolunur ki, eski Osmanl tarihlerinin Abdal, Ik, Turlak, eyyad, Haydr,
Edhem, Cm, ems gibi manen hemen hemen mterdif kelimelerle
kastettikleri hep ayn camiadr 503.
Btn bunlarn ortaya koyduu gerek u ki: Abdaln- Rm, Mslman
Trklerin Anadoluya gelileri ile birlikte Anadolunun fethinde yer alm,
lkenin mnev mimarlar olmulardr 504. te bu hakikati daha erken bir dnemde
kefeden Firdevs-i Rm, Hac Bekt Menkb-nmesinde veciz bir ifade ile bu
konuya yer ayrm ve etrafl bir ekilde rivayetlerde bulunmutur.
Abdaln- Rm olarak adlandrlan ahsiyetler, menkb-nme iinde
birebir isim olarak zikredildii, hatta haklarnda kapsaml bilgiler verildii gibi
bazen de sadece isimler rivayet edilmeden Rumun Prleri, Rum Erleri, Rum
Erenleri, Abdlan- Rum, Ebdaln- Rum, Erenler, Ebdal gibi isimler halinde
kullanlarak Anadolunun mnev mimarlar tarihsel kayda gemi ve velyetnmede hak ettikleri ilgiyi grmlerdir

505

. Akpaa-zdenin Anadoludaki

sosyo-kltrel hayata yn veren zmrelerden sz eden rivyeti tartlrken,

ada tarihi, Firdevs Rm tarafndan ayn trden bilgiler tekrar edilmi,
dorulanm ve kuvvetli bir dayanak daha bulunmutur.

502

rene Melikoff, Anadolu slm Gizemciliinin Orta Asya Kkenleri, www. Aleviyol.com s.3-5.
F.Babinger-F.Kprl, a.g.e., s. 50; Mikail Bayram, Hac Bekt- Horasan Hakknda Baz
Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler, Osmanl, c.VII. Ankara 2002, s. 55.
504
A. Yaar Ocak, Trk Sufiliine Baklar, stanbul 1996, s. 51.
505
Firdevs-i Rm, Velyet-nme, s.154-156-210-234-274-346-362. Ethem Ruhi Flal,
Trkiyede Alevlik Bektilik, Ankara 1996, s. 183-188.
503

192

Velyet-nmede

Anadolunun

fethinde

rol

alan

insanlar,

tarih

ahsiyetlerine uygun bir ekilde, efsanev bir tarzda bile olsa isimleri birer birer
zikredilmi, bu vesile ile hem bu din tarih ahsiyetler kayt altna alnm, hem
de Trk tarihini aydnlatan mstesna ahsiyetler olarak hayatmzdaki yerlerini
muhafaza etmilerdir. Mellif zaman zaman isimler hakknda daha kapsaml
bilgiler de arz etmitir. Tarihi ahsiyetler hakkndaki bilgiler bir araya getirildii
zaman ortaya, Seluklu tarihini aydnlatmaya katk salayacak deerde bilgi
tablosu kmaktadr. Bu isimlerin bir ksm, Abdlbki Glpnarl ve Bedri Noyan
tarafndan tahlil edilerek yaynlanmlardr

506

. Biz de baz ahsiyetleri bu

blmde tantmaya altk.

Haklarnda bilgi verdiklerimizin dnda, velyet-nmede ad geen din ve
tarih ahsiyetleri, isimleri geen sayfalarla birlikte, bir fikir vermesi asndan u
ekilde sralayabiliriz:
Seyyid Battal Gzi (282, 284, 326); Molla Sdeddin (203, 205, 207, 209,
226, 227); Karaca Ahmet (78, 356, 357); Tapduk Emre (78, 178, 179), Sar smail
(78, 134, 211, 220, 237, 255); Koluak Hacm Sultan (134, 314, 320, 323, 325,
328); brahim Hac (82), Aka Koca (137, 138, 139, 140), Hzr Samed (304);
Baheddin Atlas-p (304, 347, 348), eyh Necmeddin-i Kbra (143, 144),
Sadreddin-i Konev (338, 339); Seyyid Mahmud Hayran (181, 356); Dede Garkn
(82); Gven Abdal (294, 299); Recep Seyyid (134, 303, 342), Baba Mente (134,
304, 345), Ali Baba (134, 304, 345); Hzr Lale (241, 242, 351, 364, 366); Yunus
Mukr (95, 96); Nureddin Caca (105, 106, 108, 109,110); Recep Seyyid ( 134,
303, 342).

506

Abdlbki Glpnarl, Vilyet-nme, stanbul 1958, 74; Bedri Noyan, Menkb--Hnkr Hac
Bekt- Vel, Aydn 1986, s. 18-34; Bedri Noyan, Btn Ynleriyle Bektilik ve Alevlik, c.I,
stanbul 1998.

193

BENC BLM
FRDEVS- RM VE OSMANLI DEVLET TARH

A- Velyet-nmede Osmanl Devletinin Kurulu Devri

Firdevs-i Rmnin hayatnda ve eserlerinde Osmanl Devletinin zel
bir yeri vardr. nk; Firdevs, bir Osmanl tarihisidir ve hayatnn
tamamn Osmanl corafyasnda geirmitir. Yazar, eserlerini Osmanl
sarayna sunmu ve geimini telif ettii eserleriyle salamtr. Hatta
Osmanl Devletinin belirledii genel politikaya uygun eserler vermi ve
faaliyetlerde bulunmutur.
Yazarn Osmanl Devletini konu ald tek mstakil almas Kutb-nme
adl eseri olmasna ramen, muhtelif eserlerinde bir vesile ile Osmanllardan sz
etmitir. Osmanllara dair ilk kapsaml bilgiyi ise Velyet-nme adl eserinde
vermitir. Velyet-nmede menkbev unsurlar arlkta olmasna ramen
Seluklu Devleti ve Osmanllarn kurulu dnemini aydnlatacak boyutta cidd
bilgiler bulunmaktadr. zellikle Ouzlar, Kay Boyu, Erturul Gzi, Seluklu
Devletinin Kay Boyu ile ilikileri, Erturul Gziye hilat verilmesi, Erturul
Gzi yerine Osman Gzinin Kay Boyunun bana gemesi gibi konularda
mevcut bilgilerimizi dorulayacak ve tarihe yeni katklar salayacak dzeyde
bilgiler vardr. Osmanl Devletinin kuruluu, bamsz olmas, Seluklu
Sultanlarnn Osman Beye hilat vermesi, Anadolunun Moollar tarafndan
igali, Anadolu Beyliklerinin kuruluu ve Abdaln- Rmun Anadoludaki
faaliyetleri, Osmanllarla ilikileri hakknda da hayli kapsaml ve orjinal bilgiler
yer almaktadr.
almamzn bu blmnde Firdevs-i Rmnin Velyet-nmesi ve Kutbnmesi esas alnarak, Osmanl Tarihine ait bilgiler, kronolojik olarak toplanarak
bir araya getirilecektir. Erturul Gzi dneminden, Sultan I. Murat dnemi dahil,
Osmanl Devletinin kurulu dnemine ait bilgiler, Velyet-nme iinde yer
almaktadr. Kutb-nme ise tamamiyle Osmanl tarihinin ykseli dnemine ait
olup, zellikle II. Bayezit devrinin fetihlerine ve siyas olaylarna k tutmaktadr.

194

Mellifin ad geen iki nemli eserinden, nce olaylar kronolojik srayla

aktarlacak, olaylar arasnda konu btnl kurulduktan sonra, verilen bilgilerin
tahlili ve tenkidi yaplacaktr.
a- Osmanllarn Soyu
Firdevs-i Rm, Kutb-nme adl eserinde, Osmanllarn Ouz Han
soyundan geldiini farkl yer ve msralarda yle nakletmitir:
Hazretndr l-Ouz Han nesl-i Osman bilrz
Lk bende h- Asfar olmuumdur nk-nm
Zll-i Hakken nesl-i Ouz l-i Osman Bayezid
Hind Sind Msru mu Rma ehken bahtiyar
Zill-i Hallk l- Osman ehriyr
Nesl-i shak Ouz asl tc dr 399.
Btn klsik Osmanl tarihilerinde olduu gibi Firdevs-i Rm de,
Osmanl hnedannn Efrsiyb soyundan ve Ouz Han neslinden olduunu kabul
etmitir. Konu ile ilgili olarak, zellikle Kutb-nme adl eserinde l-i Ouz Han,
Nesl-i Ouz Han ifadelerini kullanarak geleneksel Osmanl temylne dahil
olmutur

400

. Ancak yazar klasik Osmanl tarihilerinden farkl olarak, Osmanl

Devletinin Ouzlarla ilikisinde daha geriye giderek, Osmanl Tarihini

anlatrken zaman zaman Trn, Kzl Elma, Trkmen, Trk li ve Trkn gibi
Trklk ifade eden isimleri kulland gibi kahramanlk rneklerini tamamen
Trk tarihinden semitir

401

. Osmanl ismi yerine yzlerce defa Trk ismini

tekrarlayarak, geleneksel Osmanl tarihiliinin dna km ve eserlerinde Trk

unsurunu ne kararak Trk saylabilecek bir izgide eserlerini kaleme
almtr.
b- Firdevs-i Rmye Gre Osmanllarn Soy Kt yledir:

399

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 94-107-226.

Mehmed Ner, Ner Tarih, (Haz. M. Altay Kymen), Ankara 1983, s. 13; Oru b. Adil, Oru
Bey Tarihi (Haz.N. Atsz), stanbul 1972, s. 19.
401
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 22-42-55-77-108-195.
400

195

Efrsiyb
l-i Ouz Han
Kay Boyu
Aydomu- Erturul- Gndz
Osman Gzi 402.
c- Kay Boyu
Firdevs-i Rm, Kay Boyunu tantmaya Erturul Gzi ve kardeleriyle
balamtr:
Kay Bey olanlarnda dilr
Cenk iinde her biri bir nerre r
dah anlarun karda durur
birbirine hem rzda durur
Aydomu durur anun en ulusu

Artuk olur bil ulunun ulusu

Entunrol durur ortancas
Gndz olupdur olrn giisi

403

Osmanl Devletinin, Ouzlarn Kay Boyu tarafndan kurulduu hemen

btn Osmanl tarihilerince kabul edilmitir. Ancak, Sleyman ahtan balamak
zere Kay Boyunun Anadoluya gelmesi, St ve Domanie yerlemeleri,
Sleyman ahn ocuklar,

ocuklarnn says ve

isimleri hususunda

kaynaklarmzda ihtilaf vardr 404.

Firdevs-i Rm, Erturul Gzinin karde olduunu yazm ve
isimlerinin, en byn Aydomu, ortancas Erturul ve en kklerini de
Gndz Alp olarak zikretmitir.
Firdevs-i Rm Kay Boyu ile ilgili blmde szlerine nce Sultan

402

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 264; Osmanl kaynaklarnda Kay Boyu ve Osmanllarn soy kt
hakknda daha kapsaml bilgiler verilmitir. Bak. Cezmi Karasu, Osmanl Vekayinamelerindeki
Soyktkleri Hakknda Notlar, Trkler, c. VIII, Ankara 2002, s. 89-93.
403
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 264.
404
Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, Ankara 1994, s. 101; Joseph Van Hammer, Osmanl
Tarihi, (ev. M. Ata), c. I, stanbul 1997, s. 2; Akpaa -zde Tarihi, (Haz. A. Nihal Atsz)
Ankara 1985, s. 14; Ylmaz ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, stanbul 1986, s. 66; Kemal, Seltinnme, (Haz. Necdet ztrk), Ankara 200, s. 26; Enver, Dstur-nme, s. XLV; Cezmi Karasu,
a.g.e. , s. 90-91; Fahriye Ark, Ouz Boylar ve Osmanoullar eceresi, T.T.D. , S. 84, Ocak
2004, s.40-47.

196

(Seluklu Sultan) bunlarn szn kabul etti, onlarn en ulusu Aydomua

Sultannn yurtluk olarak verdi, oraya Aydomuu sancak beyi olarak atad ve
Aydomu bey oldu. Aydomuun klcndan btn kffar zebn oldu, bir iki yl
Sultannnde beylik yapt. O gidince (lnce) yerine Erturul talip oldu
demitir 405.
d- Erturul Alp (1231-1281)
Yazar, Erturul Gziyi anlatrken szlerine Erturul Gzinin Hac Bekt-
Velyi ziyareti ile balamtr. Erturul kalkt sultanla grmek iin Konyaya
azmeyledi. Yolda Hac Bekta yolda bir yiitle karlat ve ondan Hnkrn
evsafn batan sona rendi. Erturul Gzi hakknda rendiklerinden sonra Hac
Bektaa kar muhabbet besledi ve onunla grmek istedi. Gece gndz yol
yrd ta ki Karahyke ulat. Devecik Ardc dibinde Hnkrla grt, elini
pt, halini Hnkra arz etti. Hac Bekta szn dinlemesini, hibir eyin gizli
kalmamasn istedi ve ekledi:
Nesl- Selikten bu hkm-i saltanat
Yedi yldur gtrirdi bil bu vakt
diyerek Seluklu saltanatnn zafiyetine iaret edip, l-i Seluktan saltanat
alnmtr. Ben saltanat senin evladna verdim demi, Erturul Gzinin evldna
ve ahfdna dua edip onlarn sekinliine iaret etmitir

406

. Mellifin rivyet

ettii bu bilgileri Osmanl tarihileri tam olarak dorulayamamaktadr

407

. Zira

hibir Osmanl tarihisi XV. yzyla kadar bu denli detayl bilgiyi kullanmamtr.
Bu bilgiyi sadece Firdevs-i Rmye ait bir rivayet ve belge olarak kabul etmek
durumundayz.
Kardei Aydomuun yerine Erturul Gzi bey olmutur. Erturul Bey
iin, Alp408 ismini kullanan Firdevs, Erturul kalkt Konyaya azmeyledi, ol
murad iin kati cezmeyledi. Erturula hilat verdi, sancana gnderdi.
Sultannne geri geldi, o yere sancak beyi oldu. diyerek Erturul Gzinin
Konya Sultanl ile iliki iinde olduunu ve Konyay bizzat ziyaret ettiini,
405

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 264.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 264-265; Benzer bir rivayet, Enverde Erturul Gziye Hzrn
gelerek fetihler hakknda mjde vermesi eklindedir. Bk. Enver, a.g.e. , s. XLIV.
407
Mkremin Halil, Erturul Gzi md, .A, c. IV, stanbul 1988, s. 328-335.
408
M. Fuad Kprl, Alp Md. .A. , c. I, stanbul 1988, s. 380 de Efrsiyb soyundan gelen
hkmdarlara Alp nvan verildiini yazmtr.
406

197

kendisine St ve Domaniin yurtluk olarak verildiini ifade etmitir 409.

Erturul Gzinin Konya ziyareti ve Sultan Aladdinle grme yapmas
tarihiler arasnda ihtilafl bir konudur

410

. Belki Erturul Gzi, II. Aladdin

Keykubad ziyaret etmi olabilir 411. lk Osmanl tarihisi olan Ahmed, skendernmesinde; Erturul Beyin Rumeli ucundaki Seluklu mersndan olup,
Sultanyne gelen Sultan Aladdinin Rumlara kar yapt bir seferde, yine
kendisi gibi hudut mersndan olan Gndz Alp, Gk Alp ve dier Ouz beyleri
ile, sultann maiyyetinde bulunduunu, bu gazda byk hret aldn, bir ok
lkeler ve hazineler kazandn ve dmanlar bozduunu syler. O srada
Tatarlarn Anadoluya arktan taarruz eylemi olduklar haberinin gelmesi
zerine, sultann geriye dnmeye mecbur kalp, Rumlar ile yaplmakta olan sava
Erturula braktn ve buna karlk Konya Sultanlnn Erturula
Sultanyn ikta eylediini rivayet etmitir 412. Firdevs-i Rmnin Seluklu
Devleti ve Kay Boyu ilikisi hakknda verdii bilgiler, zel isimler hari ilk
Osmanl tarihisi olan Ahmednin verdii bilgileri teyit eder ekildedir.
Yazcolu Alide Sultan I. Aladdin Keykubadn Rum ucunu Kay
Boyundan Erturula ve Gndz Alp ile Gk Alpe smarladn syleyerek,
Ahmednin vermi olduu malumat kullanm ve tekrar etmitir 413.
Yazar, Erturul Gzinin destur alp Konyaya eritii ve padiah Sultan
Aladdin ile bulutuu konusunda srarldr:

Hsni kelm u hulku serteser

Ho gelr Sultna n kld nazar
Virdi hilat sancauna gnderr
Hakundur er ern yandurur

409

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 264- 266; Ahmed, skender-nme, vr. 113 vd.
Akpaa-zde Tarih, s. 15; Ahmed, Dstan, s. 8, dizeler, 75-98; Yazcolu Ali, Seluk-nme,
s. 238; Kemal, Seltin-nme, s. 25-26; Aldo Gallotta, a.g.e., s. 49; Hoca Sadeddin Efendi, Tact
Tevrih, c. I, stanbul 1279, s. 15de Erturul Gzi olu Dndar Keyhsrevolu Aladdin
Keykubada gnderdi, dileini bildirerek boyun konaca ucun aklanmasn istedi diyerek
Kay Boyu ile Seluklular arasndaki dorudan irtibata iaret etmitir.
411
Ahmed, skender-nme, s. 113 v.d.
412
Mkremin Halil, a.g.e, s. 328.
413
Yazcolu Ali, Seluk-nme, s. 238.
410

198

nki Sultn nine geldi gir

Ol yere Sancak Begi oldu gir

414

Menkba gre Erturul Gzi Konyada Sultan Aladdin ile grmtr.

Yaplan grmeden sonra, Sultan, Erturul Gziye hilat vermi ve
Sultannne sancak beyi olarak tayin ederek geri gndermitir.
Kay Boyunun Anadoluya gelirken ve Anadoluda Moollarla yaptklar
mcadele sonunda, Sultan I.Aladdin Keykubad tarafndan, gsterdikleri yararla
karlk St ve Domani civarnn kendilerine yurtluk olarak verildii genel
olarak kabul edilmektedir. Firdevs-i Rmnin rivayetleri de bu bilgileri
dorulayacak niteliktedir 415.
Seluklu Devleti ile Kay Boyu arasndaki ilikiler hakknda Mehmed Neri
tarihindeki bilgiler Osmanl

tarihileri arasnda en kabl gren rivayetlerdir.

Sultan 1.Aladdine Erturul Gzi yetimi ve onun zamannda nice iler

yapmtr. Erturulun Sultan II. Aladdin ile tam bir mnasebeti vard.
Oullarndan (biri) zaman zaman bu Sultan II. Aladdne hediyeleriyle varp
gelirlerdi. Sultan I.Aladdnin lmnden sonra Seluk Oullarndan Ruma kim
hkmdar ola, Erturula himaye gzn esirgemezdi.416 demektedir.
Karamn Mehmet Paa ise, Erturul Gzinin sultann yannda savalara
katldn yazmtr. Erturul Gzinin vefatndan sonra, Osman Gzi airetin
bana geti. Seluklu Sultanyla onun ilikileri gayet samimi bir havada devam
etti. lk adm Konyada oturan sultan att. Erturul Gzinin vefat duyulunca
hemen bir eli gndererek gaz iinde babasnn yerine onu vekil tyin etti. 417
demitir.
Erturul Gzi ve Kay Boyu muhtemelen 1260 larda batya g edip
airetiyle birlikte Eskiehir, Sakarya blgesine yerletiler. (Firdevsye gre
Sultannne) 1261 de Anadoluda Moollara kar balayan isyann yenilgiyle
414

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 267; Firdevs-i Rmnin yukardaki bilgileri ilk Osmanl tarihisi
Ahmednin Erturul Gziyi anlatt msralaryla benzerlikler gstermektedir. Bk., Ahmed,
Dstan, Atsz Osmanl tarihleri iinde, s. 8.
415
Firdevs- Rm, Velyet-nme, s. 278.
416
Mehmed Ner, a.g.e. , s. 32-42; Oru b. Adil, Oru Bey Bey Tarihde bu rivayeti
dorulamaktadr. Bk.s. 22; bn-i Kemal ise, Sultan Aladdinin Erturul Gziye youn bir
tevecchnn olduunu, aralarnda Saru Yatu aracl ile irtibatn salandn ifade etmitir. Bk.
Tevrih-i l-i Osman, 1.Defter, (Haz. Turan), Ankara 1970, s. 44-49.
417
Karamn Mehmet Paa, Osmanl Sultanlar Tarihi, (ev. . Hakk Konyal), stanbul 1949, s.
344.

199

sonulanmasya Trkmen akn ve gn hzlandrd. Bu hl U Beylerini

glendirdi. Trkmen egemenliinde yar bamsz beylikler dodu. Buna karlk
Seluklu Sultanl zerinde Mool basks ve tesiri artt 418. XIII. asrn sonlarnda
ise Erturul Gzi ve sonra Osman Gzi filen deil fakat nazar olarak Konya
Sultanlarna ve daha sonra lhanllara tbi olan u airet reisleriydiler 419.
Firdevs-i Rmnin rivayet ettii Erturul Gzinin Sultan II.Aleddin ile
grtne dair bilgileri - tartlr olmakla birlikte - doru kabul etmek mmkn
grnmektedir. Ancak Firdevs, Seluklu Devleti yerine srekli Sultan Aladdn
ismini kullanmaktadr ki, bu da doru bilgiyi bulmamz zorlatrmaktadr. Genel
kabl grm gerek u ki; Kay Boyu bandan beri Seluklu Devletinin vasal
durumundayd, dorudan ya da dolayl olarak Seluklularla mnsebet kurmalar
normaldi. Yukardaki bilgilerden karlabilecek en doru sonu; Osmanl
hnedannn Seluklularn haleflerinden biri olduu ve Kay Boyunun Sultan
Aladdin ahsnda Seluklulara bal kald gereidir 420.
Menkbta, Erturul Gzinin Konya yolunda bir erle karlat, bu erin
Suluca Karahykte Hac Bekta dergahnda menzile ulat rivayet edilmitir.
Bu rivayet mevcut tarih bilgilerimiz asndan doru deilse bile, menkbn
mhiyeti ve sosyal psikolojisi asndan nemlidir

421

. Hac Bektn Erturul

Gziye duasn Osmanl Devletinin kuruluunun manev boyutu hakknda bir

fikir vermesi asndan ilgili blm aktaralm:
yle klam ulu senn neslni
Tb Mehd ulu klam asln
Gn dorusundan batsna temm
Yana erun didi ol nk nm
Kardan yerin san balaya
Vire sancak key ulu i ileye
418

Halil nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 67.

M. Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 73.
420
Colin mber, Osmanl Hanedan Efsanesi, s. 252, Paul Wittek, The Rise of The Ottoman
Empire, London 1971, s. 40; erif Batav, Bizans mparatorluu Tarihi (1261-1461), Ankara
1989, s. 17.
421
Firdevs-i Rm, Osmanl Devletini Seluklular aracl ile Hac Bekta balayarak, devlet
iin gl bir manev temel arayna girmitir. Mevcut bilgilerimize gre, Erturul Gzi ile Hac
Bekt- Velnin grme yapmas mmkn grnmemektedir. nk Velyet-nmeyi teyit
edecek baka bir kaynak imdilik mevcut deildir. Bk. Sreyya Fruk, Bunalm, Uzlama ve Uzun
Sreli Var Olu: Bekta Oca ve Osmanl Devleti, (ev. Cemal akr), Hac Bekt Vel
Aratrma Dergisi, Yaz 2001/18, s. 142.
419

200

Bgre atun klcun hem kese

Dmenn key olser senden ksa
Gr gele nn sonundan key kati
Serteser mlki tutuser hameti
Seni eyledi kabl ilmim bilem
Ol ulu didi Ertuntulum
Adm ile dna zrriyyetn
Sdk ile virgil yce tut himmetn
Kimse senn asln arkasn ebed
Yere getrmeye didi bir ehad
Arkasn yapt bilini balad
Klcn kuatt iin salad
Dhi kld hakkna hayr du
Ol du oldu ol demde rev 530.
Dua blmnde yazar, Hnkrn azndan Osmanl soyunun mehdi
tarafndan ulu klndn, gn dousundan batsna kadar zafer erann
yanacan, Hac Bekta ad ile Erturul soyunun adnn birlikte anlacan,
klcnn keskin olup, hametinin mlk tutacan sylemitir. Sonra Hnkr,
Erturul Gzinin belini balam ve klcn kuatmtr.
e- Osman Bey (1281-1324)
Erturul Gzi ile birlikte U beylii olan Kay Boyunun Gney
Marmaradaki etkinlii artm, hakimiyet alan genilemi ve mstakil olma
yoluna girmitir. Yazar Kay Boyu ve Erturul Gziyi tanttktan sonra sz
Osman Beye getirmitir.
Szn evvelne geldk biz yine
Geldi Osman Beye irdi sz yine
Zikrolan Ertunrul Alpn ey azz
Vard Osmn nm bir olu nz
Kk kalur atas linceiz
hiret mlkine nakl olncauz
Vard Ertunrulun iftlikleri
530

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 350.

201

htiyr idp o dah bir yeri

ift srerdi anda Osmn rz-u eb
Atas yerini itmeyp taleb
Kadd kaamet, yl bl ss harf
Hsn hulku hb gyet zarf
T ki Osman Bey oldu nevcivn
Kuvvet ehli key dilber pehlivn
Kaynun yiitleri bir gn meer
Cemi oldu katna hep serteser
Didiler Osman Bee nutk auben
Meclise drr- cevhir sauben
Hi bilir misiz bizi kim kimimz
Atan idi ezelden begimz
Sen Beimz olsn Sancak senn
Olan idn Atan lince senn
Ol sebebden itmedk na taleb
Atanun kullaryuz biz didi hep
Kuvvet ss ho yiit oldun bu gn
Ne oturursun bu gn byle zebn
D nmze gazlar idelm
Kfire drl cezlar idelm
Sen toyum ol bizi de eyle avm
Byle dir Osman Bee ol kavim
Rz old nk eyle itmege
Akn idben gazya gitmege
Bir nice deft ile itti gaz
Kfirn cniyle eyledi cez
Glhisar Gynkle znik mlkine
Akna akt dn- gn yine
T ki doyum eyledi askerini
Mla garketti temmet varn 531.
Firdevs-Rmnin yukardaki rivayetlerinden anlalyor ki: Osman Bey,
531

Firdevs-i Rum, a.g.e. , s. 268-269.

202

Erturul Gzinin kk oluydu. Erturul Gzi vefat ettiinde ya kkt ve

iftilikle uramaktayd. Kendisi babasnn yerine Boy Beyi olmay talep
etmemiti. Ancak istikamet sahibi, gzel ahlakl, yetenekli, meslek sahibi, zarif ve
bir pehlivan kadar gl olduu iin, boylar meclisi topland ve meclis karar ile
Osman Gziyi (Osmanck) Kay Boyuna reis olarak setiler 532.
Osman Bey, Kay Boyuna bakan seildikten sonra seici kurulu yani
danma meclisini toplam ve mecliste uzun istireler sonunda Osmanl
Beyliinin genel politikas belirlenmitir. Danma kurulu yeleri Sen beyimiz
olusun ve sancakda senin, biz de atann kullaryz; ho bir yiit oldun bo
oturmak ve dknler gibi beklemek sana yaramaz, sen bize toyum bul, d
nmze gaz edelim ve dmanlara cezalar verelim.demiler. Bunun zerine
Kay Boyu gaz iin aknlar yapmaya balamtr.
Erturul Gziden sancak beyi diye sz eden yazar, Osman Beyi de sancak
beyi olarak tantyor ki bu durum Osmanllarn hl Seluklulara bal
olduklarnn kant saylmaldr. Mellif, Osman Beyin ahsnda Osmanl
Devletinin genel politikasn da yle zetlemitir:
Kafirlere kar aknlar yaparak gaz etmek
Ganimetlerle askerleri doyuma (toyum) ulatrmaktr.
Firdevs-i Rmye gre, Osman Bey bizzat kendisi fetih ve gazlara
balam, Bizans zerine yapt aknlarla Glhisar, Gynk ve zniki
fethetmitir. Yapt aknlar sonrasnda ise ordusunu doyuma ulatrmtr 533.
Osmanl kaynaklar Erturul Gzinin doksan yan gemi olduu halde H.
680 / M.1281 ylnda vefat ettiini kabul ederler. Kabrinin Stte bulunmas
Kay Boyunun o havliye hkim olduunun da delili saylmaktadr. Seluklular
tarafndan Kay Boyu klak olarak Ste, yaylak olarak da Domanie
532

Firdevs-i Rumnin bu yaklam ve Osman Bey iin kulland ifadeler sonraki Osmanl
tarihileri tarafndan da kullanlmtr. rnein. bn-i Kemal, Geri yata karndalarnn kiisi
idi. Ama imir ve tedbir ile cmlesinin evVel olmas dolaysyla babasnn son zamanlarnda ona
vekil ve reislie mstehak olmu idi ve bu vasf ile her trl istirkab ortadan kaldrm
ididemitir. Bk. a.g.e. , s. 434.
533
Firdevs-i Rmnin Osmanl Devletinin gaz temeli zerine kurulduunu sylemesi, Paul
Wittekin, Osmanl Devletinin gaz temeli zerine kurulduu iddiasna delil tekil etmektedir.
Bak. Osmanl mparatorluunun Douu , s. 45-46; Geri Wittekin devletin baarsn tek unsurla
aklama abas ciddi eletirilere sebep olmutur. Bak. Colin Heywood, Writing Ottoman Hstory,
U.S.A. 2000, s. 238-240; Ferudun Emecen, Osmanlnn Bat Anadolu Trkmen Beylikleri Fetih
Siyaseti: Saruhan Beylii rnei, Osmanl Beylii, stanbul 2000, s. 34.

203

yerletirilmitir.
Osman Bey babasnn son zamanlarnda Erturul Alpe vekalet ediyordu ve
yirmi drt yalar civarndayd. Osmanl Beylii, kurucusunun adn alm ve
Osmanl Devleti diye anlmtr. Blgedeki sava gruplar, Alpler - nkerler,
cihat ve ganimet iin gaz liderinin etrafna toplandlar. Dardan gelen derviler
ve gmenlerle beylik glenmiti. Kay Boyu U Beylii o zamanlar
obanoullarna tbi idiler. Seluklu ve lhanl otoritesi de bu dnemde
zayflamt 534.
Bizans mparatorluunun zayflamas ve taht kavgalar, Bitinyadaki
Tekfurlarn kiisel ihtiraslar ve iktidar atmalar, Seluklu ve lhanl
oteritesinin zayflamas, blgede Osmanllarn baarsn hzlandrm ve
bymesini kolaylatrmtr. Mool katliamndan kaan Trkmenlerin Osmanl
Devletinin saflarna katlmalar, Babi ve hi eyhlerin blgeye gelerek
yerlemeleri, ksa srede tekke ve zviyeler kurarak, buralar imra amalar, fetih
ve gazlara katlmalar Kay Boyunun bamsz bir beylik mertebesine
ulamasn ve sonra da devlet sfat kazanmasn temin etmitir 535.
Osman Gzinin eyh Edebalnin kzyla evlenmesi, hiler ve ulem gibi
Anadolu toplumlarnn gl sosyal zmrelerinin Osmanllara olan manevi
desteini artrmtr. Trkmen Babalar iin zviyeler ve vakflar kurulmas, Bat
Anadolunun din, etnik ve siyas yapsn ksa srede deitirmi ve zaman
Trkler lehine ilemeye balamtr. Bir airet dzeni iinde balayan fetihler,
dzenli ordularn cihad haline dnmtr. Bizans mparatorluuna ait ehirler,
kasabalar birer birer Osmanl Devletinin eline gemiti 536.
Osmanllar, 1291 de Karacahisar, Mudurnuyu, Gynk, Harmanka
yay aldlar. 1299 da Bilecik, Yarhisar ve negl fethedildi. Ayn yl Osmanl
Beylii mstakil hale geldi. 1301 de znik kuatld ve Yeni ehir kuruldu. 1302
ylnda Koyunhisar (Baphaon) Muharebesinde ilk defa Bizans ordular
Osmanllar karsnda ar bir yenilgi aldlar. Bu zaferden sonra Osmanllar,
534

. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, s. 103-116.-Yazarn, Osman Beyin fetih ve

ganimetlerine ilikin verdii bilgiler Gktrk Kitabelerindeki Bilge Kaann ifadelerini
andrmaktadr. Bilge Kaan gndzleri dinlenmeyerek, geceleri uyumayarak, drt tarafa 22 sefer
aarak halk zengin ettiini oalttn, dmanlar ezdiini sylemektedir. Bk. F. Kprl, Trk
Edebiyat Tarihi, s. 58.
535
M. Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 82-83.
536
. Hakk Uzunarl, a.g.e. , s. 107-112.

204

Bitinyann en byk siyas ve asker gc haline geldiler. Osmanllar 1308 de

Karahisar aldlar. 1313 ylnda Kse Mihal Mslman oldu ve beraberinde
Mekece, Akhisar, Geyve ve Glpazar Osmanllara katld. 1317 ylndan
itibaren Osmanllar, lhanllar zayflad iin mstakil beylik haline geldiler.
1320 ylndan itibaren Osman Bey sal nedeniyle gazlara katlamaz oldu ve
ynetimde Orhan Gzi n plana kmaya balad 537.
Yukarda verilen bilgiler nda syleyebiliriz ki Firdevs-i Rmnin
Velyet-nmesindeki rivayetleriyle, Osmanl kroniklerindeki bilgiler hemen
hemen rtmektedir. Belki de Firdevsnin rivayet ettii en salkl bilgiler,
Osman Gzinin fetihleri hakknda syledikleridir

538

1326 da Osman Gzi vefat ettiinde Osmanl Beylii dier Trk beylikleri
gibi geni bir blgeyi egemenlii altna alm, ehirleri, ordusu ve brokrasisi olan
bir devletik haline gelmiti. Vakfiyelerin ortaya koyduu bilgilere gre, Osman
Bey katiplere (brokrat) sahipti, tahrir defterlerindeki kaytlar, Osmann Edebali
dahil birok dervi, hi ve fakya vakflar yapm olduunu ortaya koymaktadr
539

.
Velyet-nmede anlatldna gre, din akna kafire kl vuran, Osman

Beyin tekfurluklar zerine yapt aknlar, onlarla anlama imzalam olan Bursa
Beyini rahatsz etmi, durum Seluklu Sultan Aladdine bildirilmitir. Firdevs,
ilerleyen sayfalarda Osman Beyin Bursay kuatmas zerine Bursa Tekrnn
Seluklu Sultanna Osman Gziyi ikayet ettiini, Sultana: Biz sennle bar
idk bilrz / ttin ahd zere kim oluruz / Bir eri kldun musallat stime /
Vilyetim gret itmek kasdna / Ya hakkndan gelin ya ahd sruz / Biz dahi
bildiimz iderz. diyerek Seluklu Sultanna Osman Gziyi ikayet etmi ve
Seluklulardan Osmanllara kar yardm istemitir 540.
Menkba gre bunun zerine Sultan Aladdin, Osman Beyin yakalanp
kendisine gnderilmesini istemitir. Osman Gzi Sultann huzuruna karlmtr.
537

Paul Wittek, Mentee Beylii (ev. O.. Gkyay), Ankara 1986, s. 17; smail Hakk
Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XI- XII, rene Beldiceanu- Steinherr, Bitinya da
Gayri Mslim Nfus, (ev. Gl aal), stanbul 2000, s. 8-19; Halil nalck, Osman Gzinin
znik Kuatmas ve Bafeus Muharebesi, Osmanl Beylii, stanbul 2000, s. 90; J. V. Hammer,
a.g.e., s. 7-10; Mehmet Neri, a.g.e., s. 55-56; Ahmet b. Mahmut, Seluk-name, (Haz. E. Meril),
stanbul s. 177; . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, s. 106-116.
538
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 268-269.
539
Halil nalk, a.g.e. , s. 72.
540
Firdevs-i Rum, a.g.e. , s. 269.

205

Grdiler bir hb nev-hat nevcvan / yl bl ss mahbb grkli Han idi.

Sultann danmanlar bir habis melun kafir szyle / Hayfdur bunun dzeni
bozula dedikleri zaman, Sultan sancan ona tekrar reva grdler ve grevine
iade ettiler.
Osman Beyin yakalanarak Konyaya gtrld ile ilgili bilgiler tamamen
menkbtandr. Ancak gerek olan u ki, Osmanl Beyliinin batdaki fetihleri,
Bizans mparatorluunu cidd anlamda rahatsz etmitir

541

. nk; bir yandan

Osman Beyin, dier yandan ulardaki teki Trk beylerinin Bizans kalelerine ve
topraklarna saldrlar karsnda Bizans mparatorluu zor duruma dm ve
lhanllardan

yardm

istemitir.

Bu

sebeple

Bizans

mparatorluunun,

Seluklulardan, Osmanl Beyliine kar da yardm istemi olmalar mmkndr

542

.
Menkb zere, Osman Bey Konya ziyaretinden sonra Hnkr Hac Bekt-

Vel ile grr ve onun hayr duasn alr. Osman Beyi iltifatlarla karlayan
Hac Bekta- Vel, ona tekbirleyerek kafirler karsnda heybetli grnsn diye
elif-i ta giydirmi, belindeki kemeri kararak, Osman Beye kuatmtr.
nndeki era ve sofray yine tekbirleyip Osmann nne koymu ve ona u
ekilde hitap etmitir. Bunlar al, seni din dmanlarna havale ettik. Senin
bandaki tcmz gren kafirler, klcna kar duramasnlar, kllar seni
kesmesin. Nereye varrsan galip gel. nnden sonun gr gelsin. Kimse senin
soyunun srtn yere getiremesin. Hnkr adn sana baladm, senin soyunun
adn bu adla ansnlar. Gn dousundan gn batsna kadar eran yansn, kendi
kavmi tc ak ola / sirlerini boyayalar kzla der, Ve yle ederler .543
Bu rivayetten yle bir sonuca varmak mmkn olabilir. Osman Gziye
baars iin dua eden Hac Bekt- Vel, ayn zamanda ona bir misyon da
541

Mkremin Halil, Erturul Gzi Md, .A., c.IV, s.332. Bizans mparatorluunun Osmanl
aknlarndan rahatsz olduunu gstererek ve yazarmz dorulayan nemli kaytlar var. Bizans
mparatorluu Seluklu (Beylikler) aknlarna kar lhanl Devleti ile dostluk kurdu. VIII.
Michael kz Meryemi Hlagu ile evlendirerek lhanllarla mnasebeti pekitirdi. Bertold Spuler,
ran Moollar, (ev. Cemal Kprl) Ankara 1987, s. 77; Ayrca bk. . Hakk Uzunarl,
Osmanl Tarihi, c. I, s. 110.
542
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 62-70-84; P. Witttek, Mentee Beylii, s. 2; Halil
nalck, a.g.e. , s, 72; Mustafa Kafal, a.g.e. , s. 182-183; Yaar Ycel, a.g.e., s. 3-4.
543
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 278. lk Osmanl tarihlerinde yer alan, Hac Bekt- Velnin
Yenierilere ak brk giydirdii rivayeti burada Hac Bektan Osman Beye ak brk giydirdii
eklinde yer almtr. Osman Bey ak brk giyerken dierlerinin kzla boyanmas istenmitir.
Akpaa-zde ise; Her kimse ki Hac Bekta, Osmanl Hanednndan birisi ile konutu derse
yalandr, yle bilesiz diyerek bu irtibat yalanlamtr. bk. s. 197.

206

yklemektedir. Misyon; islamn yaylmas iin mcadele etmektir. Hnkr

adn vermekle de Osman Gzi onunla bir gnl ba kurmaktadr. Byle bir
grme gereklemese bile nemli olan, Yenieri Ocann bu olayn
gerekletii inanc ile Hac Bekta ve Bekti tekkelerine balln devam etmi
olmasdr. Hnkr ad da Osmanl padiahlar tarafndan kabul grm ve
kullanlmtr 544.
Firdevs-i Rm, Velyet-nmede; araya Osman Beyin Hnkr Hac
Bekt- Velyi ziyaretini ve Sultan Aladdnin Osman Beye hilat vermesini
aldktan sonra, tekrar fetihler konusuna geri dnmtr:
Gziler ba olup kld gaz
Dn dmenlerine kld cez
Gl Kynkle znik Yrhisar
Bilecik rmeni ile Yeniar
Fetih itti ol diyrn kllisin
Tutucak ldrdi kffr bellisin
Gl Bei Mihl idi ol vakt meer

544

Osman Eri, Yenieri Ocann Manevi Eitimi ve Bektailik, Hac Bekta Aratrma Dergisi,
S. 24, Ankara 2004, s. 2.

207

Geldi Osman Be ninde kodu ser 545.

Firdevs-i Rm, Osman Gzinin fetihlerini kapsaml olarak tekrar ele
almtr. Kaynamza gre fethedilen yerler, Gl (pazar), Kynk (Gynk),
znik, Yrhisar, Bilecik, rmeni (Ermeni Beli), Yeniar (Yeni ehir) dir. Sonra
yazar, Kse Mihalin Mslman olmasna yer vermitir. Osman Gzinin
artmakta olan gcnn en salam dayanaklarndan birisi, Kse Mihalin
Mslman olmas ve Osman Gzi emrinde hizmetlerde bulunmasdr. Bu husus
btn tarih kitaplarnda ilenen nemli bir konudur. Velyet-nmede, Kse
Mihalin Mslman olmas doru bir biimde zikredilmitir 546.
Son blmde yine Osman Beyi anlatan Velyet-nme, Seluklu Sultan
Gyaseddinnin lm zerine sz Anadolu Beyliklerinin bamsz olmalarna
getirmitir:
Aydn-u Saruhn Mentee Hamid
Pdih oldu yerinde ber-mezd
Hutbe okur adna sikke kazar
Yrdr hkmn ider zabt serteser
Grd bu hli Osman Be hemn
Ol dahi eyle klur anda hemn
Altyz seksen dokuzunda hemn
Saltanat tahtnda oldu cniin
Nakl-i Osmn tarihi oldu temm
Byle mezkr oldu zikri vesselm 547.
Yazarn verdii bilgiye gre; Aydnoullar (1308), Saruhanoullar
(1302),

Mentee

Beylii (1282)

ve

Hamidoullar (1284)

tarihlerinde

hkmranlklarn ilan ettiler. Bamszln sembol olarak yeni hkmdarlar:

Kendi adlarna hutbe okuttular
Kendi adlarna para bastrdlar
Sahip olduklar topraklarda egemenliklerini ilan ettiler 548.

545

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 278.

. Hakk Uzunarl, a.g.e. , s.117-118; Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e. , s. 38.
547
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 386.
548
. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 62-70-84; P. Wittek, Mentee Beylii, s. 2-4; Halil
nalck, a .g.e. , s. 72; Mustafa Kafal , a .g.e. s. 182-183; Yaar Ycel, a .g .e. , s. 3-4.
546

208

Yazarmzn, beyliklerin bamsz olmalar ile birlikte bamszlk

sembollerini vermesi hayli manidardr. Dier beyliklerin bamsz olduunu
gren ve onlar rnek alan Osman Bey de hemen bamszln iln etmitir.
Firdevs-i Rm, Osmanl Devletinin H.689/M.1290 ylnda bamsz olduu
kanaatindedir. Dier beyliklerin bamszlk tarihleriyle Osmanl Devletinin
bamszlk tarihi ise elimektedir.
Firdevs-i Rm, Osmanl Devletinin naklinin tamam olduunu syleyerek,
Velyet-nmede Osman Beyle ilgili bahsi kapatmtr

549

. Mellif, Velyet-

nmenin sonunda, Hac Bekt- Velyyel-Horasninin vefat ve kabrinin

zerine kubbe yaplmasn anlatrken, Sultan I. Murat ve Sultan II. Bayezitten de
sz etmitir:
n ki Sultn itti dnydan gzer
Dnye halkna iriti bu haber
Ol zamanda h idi Gzi Murd
Mlk-i Rmda ider idi adlu dd
Edrenei itmiidi taht gh
Bursaya da gelr idi gh gh
Dileince devriderdi mh sl
Devlet-i emsi bulupdu ho keml
Hc Bekta muhibb oldu emr
Kim bilr ceddi ne virdidi serr
h- Osmn geydi Bekt kisvetin
emi ondan yakup ald himmetin
Kasdiderdi hazretine varayd
in pp yzin sreyidi
Lk mni olman kevn-i fesd
Grmedi er ddarn Gzi Murd

549

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 366; Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar,
Ankara 1998, s. 3-4.

209

Burusada otururken Gzi h

Hc Bekt ldnden old gh
ok niyz eyleyp alad h
Ere mimr olma istedi h
stediki trbesini yapa h
Varup andan iiini pe h 550
Hac Bekt- Velnin vefat ettii 1270 ylnda, henz Osmanl Devleti
kurulmamt. Dolaysyla Sultan 1.Muratn Hnkr grmesi ve o ylda padiah
olmas mmkn deildir. Ancak yazar, manzum metinde Sultan I. Muratla II.
Murat birbirine kartrm olup, I. Muratla ilgili olarak verdii bilgiler ana
hatlaryla dorudur.
yle ki; Sultan I. Murat (1362-1389) yllar arasnda Osmanl Devletine
padiahlk yapmtr. Osmanl Devleti, Orhan Gzi devrinde Bizansn
Anadoludaki topraklarnn tamamn fethetmi, Bursay alarak bakent yapm
ve 1353 ylnda Rumeliye gemitir. Sultan I. Murat, 1363 ylnda Edirneyi
fethetmi ve bakenti Edirneye tamtr. Balkanlar ve Anadolunun byk bir
blm Osmanl hakimiyeti altna girmi, blgede bar ve adalet tesis edilmi ve
padiah halka adaletle muamele etmitir. Sultanlar Avrupada sefere ktklar
zaman Edirnede, Anadolu seferlerine ktklar zaman da Bursada ikamet
ederlerdi 551.
lk Osmanl sultanlarnn Vellerin trbelerine byk ilgi gsterdikleri
bilinmektedir.

Sultann Hac Bekt- Velye trbe yaptrmas meselesine

gelince, Sultan I. Muratn Hnkr iin trbe yaptrmas tarih gereklere daha
uygun dmektedir

552

. Sultan II. Murat, Hac Bekt- Vel trbesini ssleyen

alem iin alt yz para altn dktrmtr. Sultan II. Bayezit ise Hac Bekta
Trbesini ziyaret etmi ve trbeyi kurunla kaplatmtr 553.
Firdevs-i Rm, Velyet-nmenin sonunda Sultan Muhammed Hann
550

Firdevs-i Rm, a. g .e. , s. 449-450.

Solak-zde Mehmed Hemdem elebi, Solakzde Tarihi (Haz. V. abuk), Ankara 1989, s. 4049-69; J. V. Hammer, Osmanl Tarihi, c.II, s. 27; Ylmaz ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, s. 77.
552
Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. XXIX.
553
. Melikoff, a.g.e. , s. 157; Abdlbk Glpnarl, Vilyet-nme, s. XXIX, Sreyya Faruk, a.g.e.
s. 142.
551

210

yerine, Osmanl Devletine II. Bayezitin hkmdar olduunu, padiahn lkeyi

adaletle ynettiini, ok sayda imaret, hankh, kpr ve kervansaray yaptrdn
ve yoksullar zengin ettiini ilave etmitir

554

. Yazar, blmn devamnda

padiahn Hac Bekta trbesini ziyaret edip trbeyi kurunla kaplattn, Hac
Bekta Vakfna ykl miktarda altn banda bulunarak vakf zenginletirdiini
ifade etmitir.

Yazarn padiah II. Bayezit dnemi faaliyetlerine tanklk etmesine, Hac

Bektaa kar muhabbet beslemesine ve hkmdarla - Hnkr arasndaki irtibat
teyit etmesine baklrsa Velyet-nme II. Bayezit dneminde, padiahn bilgisi ve
iradesiyle yazlmtr. Bu bilgilere gre, Velyet-nmenin II. Bayezit dnemindetarihi belli olmamakla birlikte- yazld da kesinlik kazanmtr 555.

554
555

Firdevs-i Rm, a. g .e. , s. 455; .Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 247.
Firdevs-i Rm, a. g .e. , s. 456.

211

B- KUTB-NME ADLI ESERDE OSMANLILAR

1- Eser ve II. Bayezit Dnemi Hakknda Genel Bir Yaklam
Bu blmde ise mellifin Kutb-nme adl eserinden Osmanl Tarihine ait
blmler ele alnacaktr. Kutb-nme ismini yazar, dou geleneklerine uygun
olarak ann Kutbu (Kutbul aktb) sann verdii Sultan II. Bayezite ithaf
etmi ve kitabna Kutb-nme adn vermitir. Bunu kitabnn eitli yerlerinde de
ifade etmitir
Kutb-nme kodum ismin syledim trh ana
Kutbul-aktb old bk h Sultan Byezd
msra hesabna gre, Kutb-nme H.909 (M.1503) ylnda yazlm ve ayn ylda
Muhammed b. Rasul-i Saray tarafndan kopye edilmitir. Kitap, Kssa-nme-i
Midilli adyla da bilinmektedir. Kutub-nmenin 556 konusu zetle yledir:
Kutb-nmenin bir destan biiminde yazlna konu olan Midilli baskn,
aslnda 1499da balayp 1503 Austosunda biten Osmanl-Venedik savanda
nebaht, Modon ve Koron kalelerinden baka Venediklilerin en son Dra
(Durazzo) kalesini de kaybetmeleri zerine 1501 ekiminde giritikleri bir deniz
heraktdr.
Olay o tarihte Osmanl hkmetince ok nemli grlm ve Sultan II.
Bayezit adann kurtarlmas iin iddetli nlemler almtr. Venedik, Fransz ve
spanyol donanmalarndan oluan mttefik filo 18 Ekim 1501 ylnda Midilli
nne gelerek demirlemitir. Mttefik filo, ada nne geldii zaman 60 gemi,
kuatmay brakp ayrld vakit 80 gemiden oluuyordu. Dmann Midilliye
baskna kalkaca Osmanl yneticilerince hzla haber alndndan, Saruhan
Sancak Beyi ehzade Korkud, silahdarlar Aas Kr Hamza Aay 800 kiilik bir
kuvvetle Midillinin Anadoluya alan kaps olan Ayazmend skelesine
gnderdii gibi, daha nce de Karesi Sancak Beyi Firuz Bey sancandaki
sipahilerle adaya gemi bulunuyordu 557.
Hal Donanmas be alt gn sren kuatmadan sonra Donanmay
Hmyunun gelmekte olduunu haber alnca, Midilliden ayrldlar. Midillide
olay byle geliirken, Sultan II. Bayezid adann tehlikede olduunu haber alnca
556
557

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XIX.

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XX.

212

deliye dnm, sefere katlmak istemeyen azebleri kendi eliyle cezalandrm,

adalar ve bu arada Midilliyi de tahkim etmede ihmali grlen Mesih Paaya da
sinirlenmitir 558.
Divan- Hmyunda Midillinin kurtarlmas iin Hersek-zde Ahmed
Paa, Serdr- Ekrem olarak atanm, donanma ile Kapudan- Derya Kk Davut
Paa ve Anadolu askeri ile de Anadolu Beylerbeyi Gveyi Sinan Paa
grevlendirilmiti. Ancak donanma Geliboluda son hazrlklarn tamamlarken,
Sadrazam Mesih Paann Galata Baruthanesinde kan yangn srasnda geirdii
kaza zerine lmesi, Hersek zdenin vezir olarak geriye dnmesine neden olmu,
Kk Davud Paa ve Gveyi Sinan Paa hazrlanan kuvvetler ve donanma ile
Midilliyi kurtarmak amac ile hareket etmilerdi. Ne var ki, bunlar Ayezmende
vardklar zaman adann dman kuvvetlerince boaltlm olduunu rendiler ve
sadece ar hasara urayan Midilli kalesini onarmak, yararlk gsterenleri
belirleyip Divan- Hmayuna arz etmekle yetindiler.
Papaln teviki ile Osmanllara kar oluan Hal ttifakna Hristiyan
Avrupann, spanya (Katalonya ve Aragon dukalklar) Fransa, Cenova, Venedik
ve Macaristan ile bu kralla bal Bohemya, Lehistan ve Suarsel (As) Krallk ve
dukalklarna dek yani, spanyadan Moskova Knezliine varncaya kadar tamam
savaa katlm ve yazar da mcadeleyi baar ile tasvir etmitir. Yalnz burada
btn Avrupa kral, dk, kont ve kralielere kendine zg unvanlar vermitir.
Ayrca Macaristan ve Lehistan krallarnn ortak kuvvetlerle karadan
Osmanl snrlarna saldrya gemek zere hazrlanlarn, buna karlk II.
Bayezitin Silistre, Nibolu ve Bosna Sancaklarndaki kuvvetleri alarma
geiriini, Lehistan kral Jeanne Albertin Osmanl snrlarna yaklat srada
lm zerine Macar Kral Ladislasn byle bir saldrya imkan kalmad
gerekesiyle II. Bayezit ile anlama abasna giritiini de, ayn destan ortamnda
canlandrmtr 559.
Kutb-nme, tarih bilgi bakmndan olduu kadar, Trke iin bir kelime
hazinesi olmak yannda epeyce nem tamaktadr. Anlatm biimi ile de yazarn
devrin tarihini iyi tand meydana kmaktadr. Olaylar, kiiler arasnda
558

559

Hoca Sadeddin Efendi, Tact- Tevrih, c. II, stanbul 1282, s. 110.

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XXV.

213

konuma yntemiyle aklayarak dolayl bir biimde Sultan II. Bayezit dnemi
asker ve siyas faaliyetlerini bu faaliyetlere katlanlarn kiiliklerini, baarlarn,
baarszlklarn tantmaktadr.
Kutb-nme, iman ile kfr, ycelik ile aalk, ak ve kara, bar ve sava,
iyilik ve ktlk, deniz ve kara vb. zt temalara dayanarak Sultan II. Bayezitin
saltanat sresinde geen olaylar zetlerken, mttefik filonun 1501 ylnda yapt
Midilli basknn gereklere yakn bir biimde tasvir etmitir. Bu nedenle Kutbnmenin verdii bilgileri Sultan Bayezit devri olaylar, papaln teviki ile
Osmanl Devletine kar giriilen Hal ttifak, Midilli basknn nedenleri, olayn
her iki tarafta da gsterdii gelime ve ulalan sonu olmak zere, ayr ynde
incelenmitir. Olaylar bir destan havas iinde eski Trk geleneklerinden, eski ran
ve slam dini mitlerinden, astroloji vb. garib bilgilerden yararlanlarak, ou da bu
temalar tekrardan kanlmayarak anlatlmtr 560.
Eserde Sultan Bayezid dnemi olaylar, 1481 ylnda Sultan Cemin Bursa
tahtnda ksa sren saltanatndan itibaren ehzade Korkutun stanbuldaki
saltanat naiplii ve Ayas Paa ile Gedik Nasuhun Bursa nndeki arpmasndan
itibaren ele alnmaktadr. Firdevs, Sultan Cem olayna yle bir deindikten
sonra, Mesih Paann Rodos seferini ve Karamanolu Mustafa Beye kar
yrtt tenkil hareketini yererek, onu baarsz bir ynetici olarak deerlendirir.
Bundan baka yazar, Sultan Bayezitin Kili ve Akkirman seferini 1492 deki
Arnavutluk seferini, nebaht Modon ve Koron kalelerinin fetihlerini, Kemal
Reisin Kefalonya ve Korfu aknn, Malkoolu Bali Bey ile Ali Bey ve torunu
Mehmed elebinin Bodan aknn, skender Paann Taliyemento ve zonso
seferlerini, yukarda belirtilen anlatm biimi iinde kronolojik sralamaya gerek
grmeden destan tertibinde anlatmaktadr 561.
Kutb-nmede arln tarihten alan bir destan havas vardr. ran airi
Firdevsnin ran - Turan savalarna karlk Kutb-nmede Mslmanlarla
Hallar karlatrlmaktadr. Hala, hilalin arpmas tasvir edilmektedir. ehnmede olduu gibi burada da her iki tarafn yiitleri, silahrleri birbirlerinden
geri

kalmayacak

biimde,

btn

sava

hnerlerini

ortaya

koyarak

savamaktadrlar. Sava tasvirlerinde at nallarnn yerin altndaki baln srtn

560
561

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XXIII.

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XXVI.

214

didik didik etmesi, donanmann kreklerinin, denizin barn yarmas, kan

buharnn gkyzn karabulut gibi kaplamas, sava tanrs Mirrihin
aknlktan parmann aznda kalmas, dman kellelerinin Kaf Da gibi
ylmas en ok grlen tasvirlerdir 562.
Destann en bata gelen nitelii olan insan st yiitlik niteliklerini bu
eserde en iyi biimde grmekteyiz. Bata Yldrm nvanyla and padiah II.
Bayezit olmak zere, ehzade Korkut, onun beylerinden Hamza Beyin, Kemal
Reis gibi yiitlerin olaanst kahramanlklar ve davranlar, nlemleri, kimi
byk ideallara bal kalarak onlar uruna yaam hie saymalar ve benzeri
temalar, hep bu destan trnn ortak yanlardr. Firdevs, Midilli Sava zerine
iittiklerine biraz da hayal katarak, en byk kahraman olan II. Beyazitin
evresinde bir destan ortaya koymutur 563.
Firdevsnin Kutb-nmeside br kitaplar zellikle, en byk ve nl eseri
olan Sleyman-nmesi gibi yaad dnemin eitli bilgilerini ieren bir
hazinedir. Dn inanlar, Trk ve ran mitolojisi kalntlar yannda, gnn sava
taktiklerine ve deniz manevralarna, satran terimlerine kadar geni bir malzeme
yn bulmak mmkndr. Btn olaylar, Firdevs-i Rmye gre kiiliklerine,
erdemleri ile kendilerine gvenilen habercilerden edinilen bilgiler zerine
yazlmtr. Sz gelimi
Yadralum lm okn dmene
Tut kefen giydn ye girdn cevene
karub eh Byezd adn gge
Ceng idelm er-yigit bizi e
Cnum ister Rstem adn kazana
Ainyum erlk adn yazana
Ol Sleyman-nmesin telf iden
Padieh n nshalar tasnf iden
Nutkdur ahsen shan emlah kelm
Dostumuzdur ol hnermend-i hmm
Erlgimi dinleyp tahsn ider

562
563

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XXVI.

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. XXVII.

215

Nazm idb t nazmn rn ider

Bu gazm ola benim emlh kitb
Tze tze yaza ktib bb bb
Cengimi Firdevs iidirse temm
Nazm idp syleyier emlah kelm 564.
Bu metinde Firdevs, olaylarn grg tanklarnn eserine kaynaklk ettiini
sylemek istemitir. Gerekten de yazarn olayla ilgili olarak ann
kaynaklarndan yararlanm olduu, verdii bilgiye gre kendiliinden ortaya
kmaktadr.Bu bakmdan Kutb-nme teki zellikleri bir yana, Midilli tarihi ve
II. Bayezit devri iin yararl bir kaynaktr denilebilir.
Firdevs-i Rm, Kutb-nme adl eserinde ana hatlaryla II. Beyazit devrini
ilemektedir. II. Byezid (1481-1512), Fatih Sultan Mehmetin yerine padiah
olmutur. Firdevs-i Rm ise, II. Bayezit devri tarihisi ve iridir. Kutbnmesini padiah adna yazm ve padiaha sunmutur. Kutb-nmenin doru
anlalabilmesi iin II. Byezit dneminin genel zelliklerini ve nemli
problemlerini u ekilde zetleyebiliriz:
II. Bayezit Avrupann en kritik bir zamannda, Bat ve Dou devletlerinin
Trklere kar gittike tehditkr bir hal aldklar ve Osmanl mparatorluu ile
daha ok ilgilendikleri bir srada, saltanat srmtr. Bu devre iinde politik
menfaatler, Mslman ve Hristiyan devletlerin Osmanllar aleyhinde mtereken
hareket etme arzularn kamlam grnmektedir. Osmanllar aleyhine bu
sralarda giriilen teebbslerin okluu dikkate alnrsa, Avrupada teden beri
srp gelen Trk dmanlnn, Osmanl fetih siyasetini yrtecek kadar bir
kabiliyete malik olmad kabul olunan II. Byezit zamannda daha da artm
olduu grlmektedir 565.

564

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 230.

Selhattin Tansel, Yeni Vesikalar Karsnda Sultan kinci Bayezit Hakknda Baz Mtallar,
Belleten, c. XXVII, S. 106, Ankara 1963, s.186.
566
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 170-171; J. V. Hammer, Osmanl Tarihi, c.I, s.
301.
565

216

II. Bayezit, rakiplerinden nce Macaristan hesaba katmak mecburiyetini

duymu ve Mathiasn kudretli idaresi altndaki Macaristann, Osmanllar iin
daha tehlikeli olduunu hissetmiti. Fakat Bayezite gre en nemli mesele,
kardei Cemin isyan idi. nk, olay gittike genilemi ve imparatorluu trl
ynlerden tehdit eder bir durum almt. te yandan Otrantonun Osmanllar
tarafndan fethedilmesinden sonra Papa IV. Sixtusn tevikleri ile, Hristiyan
devletler birleerek, kendilerinde stanbulu bile zaptedebilecekleri umudunu
yaratan, byk bir deniz kuvveti meydana getirmilerdi. Ayrca Fatihin lmn
duyan

talya

Prensleri,

II.

Bayezit

ile

Cem

arasndaki

mcadeleden

faydalanacaklarn umduklar iin, Osmanllara kar harekete gemeye

hazrlanyor, bu arada Krm Hanndan da bu harekete katlacana dair mspet
cevap alyorlard. Bundan baka, Karamanolu Kasm Bey, Cem ile yapt ortak
hareketi kfi grmeyerek, Rodostan harp levazm ve gemi istiyordu. 10 Eyll
1481de Otrantonun Osmanllardan geri alnndan sonra eer mttefikler,
Napoli Kralnn Osmanllar hakkndaki plnn uygulama yoluna gidebilseydiler,
ihtimal II.Bayezitin durumu daha da gleecekti. Bu sralarda Cem de Msra
iltica etmiti. Bu mhim bir mesele idi. nk; Msr Sultan onu ok iyi karlam, hatt biraz sonra tekrar Anadoluya gemesine msaade etmiti. Fakat 1482
Temmuzunda Cemin Rodosa kamas, bsbtn byk bir hdise oldu 566.
nk Cemi ele geiren Rodos valyeleri reisi Papaya, Napoli Kralna,
Macar Kralna ve Venedik Hkmetine birer mektup gndererek bir Hal
Seferinin tekilini teklif etmiti. Ayrca Macar Kral valyelere bavurarak ve
karlnda her trl yardmn yaplacan vaat ederek Cemin kendisine
verilmesini istemiti. Cemden byk faydalar salayacan ve yine onun
sayesinde Osmanl mparatorluu iinde bulunan Bayezid aleyhtar zmrenin bile
yardmn temin edeceini uman Kral, Rodos valyeleri nezdinde yapt bu
teebbsten bir sonu alamaynca, ayn maksatla Papaya mracaat etti. Bundan
da bir sonu alamayan ve fakat bir trl bu arzusundan vazgemeyen Mathias, bu
sefer de, Fransaya gtrlm olan Cemi Fransa Kralndan srarla istemeye
balad 567.

567

Selahattin Tansel, Sultan II. Bayezitin Siyasi Hayat, stanbul 1966, s. 260; erafettin Turan, II.
Bayezit Md, DA, c.III, stanbul 1989, s. 235.

217

Bu arada Osmanl- Memlk mnasebetleri bozulmu ve iki devlet arasnda

sava balamt. Savan devam ettii sre iinde, Osmanllar aleyhine
Hristiyanlarla ibirlii yapma yolunda byk gayretler harcayan Memlklar da,
trl imknlardan faydalanarak Cemi elde etmeye uratlar ve bu maksatla
Fransaya bir eli heyeti gndererek, Cem kendilerine verildii takdirde Fransa
Kralna bir milyon duka deyebileceklerini bildirdiler. Ancak Papa VIII.
nnocent Trklere kar amay dnd bir hal seferinde, Cemin
oynayabilecei byk rol dnerek, onun baka devletlere verilmemesi
hususunda gerekli teebbsleri yapm ve sonunda da bu kymetli esiri elde
etmeye muvaffak olmutu.
Ayrca, giriecei teebbslerden Byeziti vaz geirmek iin Cem bir tehdit
vastas olarak da kullanlyordu. Nitekim 1485 den sonra stanbulda hazrlanan
bir donanmann Napoliye kar harekete geeceini sanan Rodos valyeleri
reisi, donanma Akdenize kt takdirde

btn Hristiyan devletlerin

birleeceini ve baa da Cemi geirerek Osmanllara hcum edeceklerini

padiaha bildirdi 568.
Bu

tarihlerde

Dulkadir

Beyi

Alddevle,

Osmanllardan ayrlarak

Memlklerle birleti ve bir mddet sonra, I490 da, Memlk ordular Kayseriyi
kuatrken, Papa VIII. nnocent de Osmanllara kar bir Hal Seferi tekil etmek
zere Romada toplad kongrede, tekil olunacak ordu ile Trkler zerine
yrme kararn ald. Ordulardan birincisi Papa kuvvetleri ile talyanlardan;
ikincisi Almanlar, Macarlar, Dalar ve Polonyallardan; ncs de Fransz,
ngiliz ve spanyollardan kurulucakt. Kuvvetlerin bir ksm Viyanada, bir ksm
da Ankona, Brendizi ve Mesinada toplanacakt. Viyanada toplanacak kuvvetler
Eflk, dierleri ise llirya zerinden Trklere saldrrken, Hal Donanmas da
Eriboz ve Moraya hcum edecekti. Fakat bu Hal Ordularnn balca gcn
tekil edecek olan Macar Kral Mathiasn ayn yl iinde lmesi, bu plnn
tatbikine imkn brakmad. Ksa bir sre sonra da Papa nnocent ld. Ancak yeni
Papa VI. Rodrigo Borgia (Alexandre) zamannda da Hal Ordular kurmak fikri
devam etti 569.

568
569

Selhattin Tansel, a.g. , s.188.

Selhattin Tansel, a.g.e. , s. 189; erafettin Turan, Bayezid II Md, DA., c. III, s. 235.

218

Ayn tarihlerde Dalmayadaki Trk aknlarndan endieye den

Venedikliler, bir Hal Seferinin tertiplenmesi iin Papaya bir miktar para
gndermi ve daha fazlasnn da verilebileceini bildirmilerdi. Ayrca
maceraperest Fransa Kral Charles VIII. Trklere kar daha cretkrane bir proje
hazrlam bulunuyordu. Bizansn son imparatoru Constantinenin yeeni
Thomas olu Andriadan Bizans taht zerindeki hukukunu satn alarak bu suretle
kendisini imparator farzeden ve byk fetih plnnn gerekleeceinden emin
bulunan bu kral, daha ie girimeden, Kuds Kral unvann kullanmaya balam
ve Osmanl topraklarndan mhim bir ksmn da, Venediklilere szde hediye
etmiti.
Ayrca Anadolunun muhtelif blgelerinde Safevlere taraftar yaygn bir
zmre vard. Bilhassa Anadolunun gney blgesindeki kabileler arasnda
Kzlbalk ok ilerlemiti, stanbulda bile 1502 de Kzlbalarn says be bin
kii olarak tahmin olunuyordu. Ayrca Safevlerin, Bekt tarikatna geleneksel
surette bal olan yenieriler ile hudut kabileleri arasnda karklk ve isyan
karacaklar dnlyordu. Douda Safev tehlikesi giderek byyordu 570.
Douda durum byle iken, Batdaki Trk dmanl da devam ediyordu.
Bilhassa 1503de Papalk makamna geen II.Julius imknlar elverdike
kendinden evvel gelenler gibi, Trklere kar bir Hal Seferini srarla tevik etti
ve Avrupa hkmdarlarnn hemen hepsine yazd mektuplarda birlemelerini
ileri srerek kfirlere (Trklere) kar alacak mcadelenin madd ve mnev
mkfatlarndan

bahsetti.

Onun

her

taraftaki

mmessilleri

bu

gayeyi

gerekletirmek zere byk gayretler harcadlar. ah smailin ortaya

kmasndan byk bir sevince kaplan Papa, bir yazsnda,Adna i grdmz
Tanr bile mahut Trklere kar byk bir hareketi icra etmemiz iin bize frsat
hazrlyor grnmektedir. diyordu. Mslmanlarn Grnatadan (Granada)
kovulmas olay, ayn Papada Trklerin Avrupadan atlabilecei kanaatini
uyandrd iin, Aragonya Kral Ferdinanda yazd bir mektupta imdi bizim
ve senin en mhim isteimiz, kuzey krallarn, kayzerin ve Fransa Kralnn btn
kuvvetlerini erefsiz Trklere kar kullanmalar olmaldr. Batda senin ve

570

Faruk Smer, Safav Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara
1992, s. 34.

219

Portekiz Kralnn yapt i, Douda Allahsz Trklere kar da yaplmaldr.571

demekte idi. Gerekte 1508 de Cambrai de Venedike kar olmak zere ittifak
eden mparator Maximulian, Papa II. Julius, Fransa Kral XII. Louis ve Aragonya
Kral Ferdinand, Macarlar Trklerle mnasebetlerini kesmeye zorluyorlar ve
Dalmaya sahillerini onlara vermeyi vaat ediyorlard 572.
Macar Kral Mathiasn lmnden sonra da, Osmanl-Macar mnasebetleri
kt artlar altnda srp gitmekte idi. ki taraftan yaplan aknlar o kadar kanl ve
zlimne oldu ki, nihayet taraflar bunlara bir son vermek lzumunu duyarak 1495
te yllk bir bar antlamas imzaladlar 573.
yl iin yaplm olan bu antlama daha sona ermeden, Osmanl - Leh
mnasebetleri de kritik bir hl ald. Osmanl aknc kuvvetleri tarafndan
Lehistann yamaland sralarda Macar Kral Viladislaus tarafndan stanbula
gnderilen bir eli, mtarekenin zedelendiinden bahsetmi ve Polonyada
yaplan tahribattan ikyet ederek, Polonyaya tazminat verilmesi lzm geldiini
ve antlamaya Polonya Kral ile Litvanya Dknn de dahil edilmesini istemiti.
Osmanl-Venedik savann kmasn nleyemeyen ve Venedikin mttefiki
olan Fransa Kral XII. Louis Rodos yoluyla Bayezite iki eli gnderdi. 1500
Nisannda stanbula gelen bu eliler padiahla grmler ve Venedikle sulh
yaplmad takdirde, mttefiklerin, yani Fransa, Papalk, spanya, Portekiz,
ngiltere, skoya ve Rusyann, Trklere kar hcuma geeceklerini
bildirmilerdi. te taraftan Venedikliler de Macarlar para ile ikna ederek 1500
Austosunda onlar Trklere kar savaa soktular. Bununla beraber denizde ve
karada, iyice hrpalanan ve Moradaki limanlarnn en mhimlerini kaybeden
Venedik, sonunda Papa ile dier Hristiyan hkmdarlara gnderdii mektuplarla
durumun ktln izah etmi, Osmanllara kar onlarn yardmlarn da
istemiti. Bu sebepten 1500 ylnn sonuna doru, Trklere kar Papalk,
Macaristan ve Venedik arasnda saldr ve savunma antlamas imza olunmu, bu
ittifak 1501 ylnn Pantecost yortusu gn iln edilmiti 574.

571

Selhattin Tansel, a. g.e. , s. 193

Selhattin Tansel, a.g.e., s. 203.
573
Kenan Akn, II. Bayezit Dnemi, Trkler, c.VIII, Ankara 2002, s.386.
574
. Hakk Uzunarl, a.g.e. , s. 220.
572

220

2- Kutb-nmeye Gre II. Bayezit Dnemi Fetihleri ve Siyasi Olaylar

Kutb-nmenin zetini verdikten ve II. Bayezit dnemine genel bir giri
yaptktan sonra imdi Kutb-nmenin tahlil ve tenkidine geebiliriz. Kutbnmenin bir ad da mstensihin kaydna gre Kssai Midillidir

575

. Midilli

Kssas tahlil edilirken, Firdevs-i Rmnin eserinde oluturduu konu btnl

bozulmamaya alld. Yazar, metin iinde yabanc isimler iin kendisi zel
isimler kullanmtr. Bu zel isimlerin ve nvanlarn karsna dorular eklendi,
yabanc adlandrmalarda yerli isimler parantez iinde gsterildi. Firdevsnin
verdii bilgiler Osmanl tarihilerinin eserleri ile takviye edildi ya da tenkidi
yapld. Destan bilgiler iinden tarih bilgiler seilerek yorumlanmadan kullanld.
Firdevs tekrarlara ska mracaat ettii iin, tekrarlardan uzak durulmaya
alld. Mitoloji ve efsanelere dair yazdklar zerinde durulmad. Kulland
dile mmkn olduunca mdahale edilmemeye alld.
Kutb-nmeye Hz Kitbu Kssa-i Midilli, adyla balayan mellif; dua
blmnden sonra kendisini anlatmaya balamtr:
Ne arz u nahv okdum ne ho sarf
Cehlile itdm heb mri telef
Lik kef old mani vird lah
Marifetden olmuum Hnum gh,576.
diyerek okul okumadn, ama hayatn da bo geirmediini, kendisini
yetitirdiini ve mrifet ehlinden olduunu beyan etmi, kendisini vmeye
balamtr:
Her kelmum mevizedr y habb
Hak peymumdur hadse key karb
Drr gevherdr szm f cevb
O cihetden mteberdr bu kitb
Husrev rin-i szn eyhiym
Ahmediym hem zemnn eyhiym

N galatdr bu szm ki men kimin

Mahlasum Firdevs amma key kemin 577.
575

Firdevs-i Rm, Kssa-i Midilli, Sleymaniye Ktp, Halet Efendi Kitaplar, nr. 643.
Firdevs-i Rm, Kutb- nme, vr. 2a.
577
Firdevs-i Rm, Kutb- nme, vr. 2a-4a.
576

221

Midilli Adasnn fethini konu alan Kutb-nmeye girite uzun bir duadan
sonra bir kaside ve mnacata yer verilmitir. Mnacaat blmnde:
Al evld Alnn hakk n
Hac Bekd- Velnn hakk- n
dedikten sonra Ehli Beyte ve Hnkr Hac Bekta tazimlerini sunarak
merebini ve kendi hareket hattn tesbit etmi olmaktadr 578.
Nat- Muhammedden sonra Ender Sityi-i Firdevs ve Dua- kerden-i
Hkn-ra bal ile, kendisinin Sultan Bayezitin iri olduunu syledikten
sonra, sz kendisini himaye eden kiinin kmil ve fzl Nianc Paa olduuna
getirmitir. Tarih konularn anlatmaya, Osmanl Devletinin d politikasndan
balayarak, Osmanl - Lehistan ilikilerine gemitir. Lih (Lehistan) kralnn
Osmanllara bal olduunu, btn dmanlarn kahr olduunu, kavm-i Efrengin
Padiaha tbi olduunu zikretmitir 579.
Kitabnn ismini Kutb-nme koyan yazar, Kutbunda Sultan II.Bayezit
olmas mnasebetiyle, padiahtan srekli vglerle sz etmitir. II. Bayezit,
limleri sever, ilmi olana lemi baheder, din hususunda bid ve zhittir. Sultan II.
Muratn torunu ve Fatih Sultan Mehmetin oludur. Askerleri srekli zaferler
kazanr, komutanlar Efrsiyb gibidir. Kendileri Sultan Mahmut, airi de Firdevs
gibidir. Medh-i Sultan bni Sultan Bayezit, balkl kasidesinde ise; II. Bayezite
abartl vgler yaparak, padiah; kahramanlkta Rsteme, padiahlkta
Feriduna, hikmette Eflatuna, hkmranlkta Hazreti Sleyman ve skendere
benzetilmitir 580.
a- Modon (Motun) Adasnn Fethi in Yaplan Hazrlklar
Osmanl Beylii kurulu dneminde, Orhan Gziden itibaren denizlerle
yakndan ilgilenmeye balamt. Osmanllar zellikle Rumeliye getikten sonra,
boazlar ve Ege Denizi ile alkdar olmak bir zorunluluk haline gelmiti. Ege
sahillerine yakn adalardan mroz, Semandirek, Limni, Taoz, Midilli, Sakz ve
Sisam gibi belli bal adalar Cenevizlilerin, stanky ve dier baz adalar ise
Rodos valyelerinin ynetimindeydi ve zaman iinde adalar Osmanl
578

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 13.

Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 32.
580
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, s. 39.
579

222

egemenliine girmilerdir. Osmanl Donanmas henz Akdenizde stnl elde

edecek durumda deildi. Buna karlk Venedik, Ceneviz, Napoli ve Papalk
donanmalar ile adalarn donanmalar hem say hem de denizcilik bakmndan
daha stn durumda idiler. Osmanl Devleti sahillerini hem korumak, hem de
Trk ticaret gemileriyle limanlarn emniyet altna almak iin bu adalarn
senyrleriyle antlamalar yapmtr. Antlamalara gre zaten vergi vermekte olan
bu beyler, Osmanl sahillerinin gvenliini korumakla da grevlendirilmilerdi
581

.
1390da Gelibolu tersanesinin inasna baland yl, artk Anadolunun

bats, kylar ve limanlar da Osmanl hakimiyetine girmi bulunuyordu. Saruca

Paa kumandasnda Sakz ve Eriboz adalarna yaplan harekat, Osmanl
Beyliinin ilk nemli deniz seferidir. stanbulun fethinden sonra Trk deniz
gc adalar halk zerinde mthi bir panik yaratmt. Bu nedenle Taoz, mroz,
Limni ve Midilli halknn byk bir ksm g etmi, geri kalanlar da verilen
gvence zerine yerlerinde kalmlard 582.
II. Bayezit devrinde, Osmanl donanmas yenilendi ve glendirildi.
Venedik donanmas rnek alnarak yeni gemiler yapld. Padiah nl denizci
Kemal Reisi

583

devlet hizmetine ald ve donanmann bana geirdi

584

. Kemal

Reis, derhal donanmada tadilat ve slahat yapt ve lmne kadar Trk

denizciliini mdafaa etti. Osmanl Devleti, Ege Denizi, Akdeniz ve Adriyatik
Denizi kylarnda snr gvenliini salamak ve denizlere egemen olmak iin
youn bir aba sarf etmiti.
Mora Yarmadasnda bulunan salam kalelerin ou Fatih Sultan Mehmet
zamannda alnmt. Mora, Osmanl Devleti ile Hal Donanmas arasnda bir set
vazifesi gryor ve iki byk gcn atma alann tekil ediyordu. Pek salam
bir kale olan Modon ve Koron adalarnn alnma tasars, geen yzyldan beri
bekleyen ve padiahlarn emel edindikleri bir sorun olarak duruyordu. Bu kaleleri
almak, bunlarn savunma gerelerinin okluundan o tarihlerde mmkn
olamamt. Kalelerin hakimleri olan Frenkler, kaleleri elik gibi ilemi ve iini
581

Yasemin Demircan, Ege Adalarnda Osmanl Hakimiyeti, Trkler, c.IX, Ankara 2002, s. 364.
Yasemin Demircan, a.g.e. , s. 364.
583
Kemal Reis ( - 1511) nl Trk denizcisidir. 1495te Osmanl Devletinin emrine girmitir.
Yeeni Pr Reisi yetitirerek Trk denizciliine hizmet etmitir. 1511 de Venediklilerle
savarken ehit dmtr.
584
Pr Reis, Kitab- Bahriye, (Haz. Y. Senemolu), Ankara 1973, s. 31-68.
582

223

askerler ve savunma aralar ile tka basa doldurmulard 585.

II. Bayezit, denizlerdeki fetih faaliyetlerine nce Ege Adalarndan balad.
Padiah Mora Yarmadasndan, adalara ynelik fetih faaliyetlerini bizzat ynetti.
Rumeli Beylerbeyi Koca Mustafa Paa karadan, Kemal Reis ise denizden nebaht
Krfezini kuatt ve uzun mcadele sonunda nebaht Limann ele
geirdiler(1499)

586

. Osmanllar, adaya asker ve mhimmat yerletirerek, krfezin

muhafazas iin oray s olarak kullandlar.

nebaht Limannn Osmanl Devletinin eline gemesi ve denizlerdeki
baarlar Venedikleri ok zd ve elileri aracl ile Osmanllardan bar
istediler. Padiah II. Bayezit ise, eer benimle sulh yapmak istiyorsanz Morada
elinizde bulunan Modon, Koron ve Napoli (Napoli di Malvazya) ehirlerini teslim
ile senede bir vergi vermelisiniz. diyerek bar artlarn aklam ve Osmanllar
iin adalarn nemine dikkat ekmitir. 587.
b- Modon (Motun) Adasnn Fethi
Yazar tarih hadiseleri aktarmaya Modon (Motun) Adasn anlatarak devam
etmitir. Modon, Mora yarm adasnda bir liman ve kale olup yarmadann
batsnda yer almaktadr. Modon Adasnda bulunan kalenin taraf suyla evrili
iken, drdnc ynnde yarlar vard ve kalenin duvar olduka yksekti. Modon
Adasnn fethini Osmanllar geen asrdan beri tasarlamlard. Bu kaleyi almak
savunmasnn kolay olmasndan dolay mmkn olmamt. Padiah II.Bayezit,
Preveze sancak beyi Mustafa Bey ve Kaptan Davut Paay adann fethiyle
grevlendirdi. Ancak Mustafa Bey donanmann hazrlklarn srdrrken
Venedik donanmas Osmanl donanmasn yakarak ar bir zayiat verdirdi.588
Buna ramen Osmanl donanmas uzun bir hazrlktan sonra Modon Adasn
kuatt. Modon, bir ay kadar Osmanllar tarafndan topa tutuldu, yry 10
Austos 1500de balam, Trkler duvarlara trmannca, Frenkler ehri atee
vermilerdir. Alevler iinde, padiahn hilal alemli tuu ve gne alametli bayra,
bir burca, bir yenieri tarafndan ykseltilmitir

589

. Ada, II.Byezit dneminde

585

Hoca Sadeddin Efendi, Tct- Tevrih, (Haz. . Parmakszolu), s. 231.

. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 217.
587
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, s. 218-220.
588
Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e., s. 307-308.
589
Emel Esin, kinci Bayezitin H. 904-906/1498-1500 Yllarnda Adalar Denizine Seferi, Erdem
Dergisi, c. I, S. 3, Ankara 1985, s. 793.
586

224

fethedilmitir. Firdevs adann fethini yle anlatmtr:

Ol zemnki h Sultn Byezd
Motun alup idince feth- d
Tg-i havfinden ne kim varsa Freng
Nh cezre suya dald n neheng 590.
idp b-din ulus Rin-pab

ekdi Motun fethin gyet itb

Zra kudsn iskelesidr Motun
Rhibi mnm sevenden ol putun

591

Firdevs-i Rm, kmil, hner sahibi filozoflardan ald bilgilere gre; ah

Sultan Bayezit zamannda, Modon Adas Hal ttifakna ramen Dvut Paa
komutasndaki Osmanl donanmas tarafndan, haftalk bir muhasaradan sonra
fethedildi. demitir (H. 906 / M. 1500)592. Fetih, Osmanl Devletinde byk bir
sevince yol am ve adann fethi bir bayram havasnda kutlanmt. Modon
Adasnn fethinden sonra, Ege Adalarnn tamam Osmanllarn eline gemi
oldu. Adann fethinin beinci gnnde, kalenin en byk kilisesi camiye evrilip
Cuma namaz klnd. teki tapnaklar da mescide evrildi. Kalenin btnyle
onarlmas ve yanan yaplarn yeniden yaptrlmas grevi Anadolu Beylerbeyi
Sinan Paaya verildi. Padiah fethi, fetih-nmelerle dost dman btn devletlere
bildirmiti 593.
Osmanllarn denizlerdeki hakimiyeti, Hristiyan dnyasnn ulusu Papay
panie srklemi ve adann geri alnmas iin iddetli nlemlere mracaat
etmiti. Modon Adas Hristiyan dnyas iin ok nemliydi. nk Modon,
Kudsn iskelesi durumundayd. Modonun fethinden sonra Papalk, Hristiyan
lemini dn vaatler ve maddi imkanlarla Osmanllara kar Hal Seferi
dzenlemeleri iin kkrtmaya balamt.
II. Bayezit Devrinde Osmanl Devleti, Ege ve Akdenizdeki adalar
fethetmek iin youn bir aba sarf ederken, buna karlk Hristiyan dnyas da,
Osmanllarn fetihlerini engellemek, kaybettikleri yerleri, zellikle, Kuds geri

590

Ege denizinde Arnavutlukun bat kylarna serpilmi dokuz adaya verilen isimdir.
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 120.
592
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1983, c.II, s. 219; Solakzde Tarihi, s. 416.
593
Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e., s. 314-315.
591

225

almak iin Hal ttifak oluturmaya altlar. Firdevs-i Rmnin Rin-pab

dedii papa VI. Alekandre Borgia ve Fransa kral XII Louis Osmanllara kar
ittifak arsnda bulundular. Yazarn, yukarda verdii bilgiler, Safi adnda,
savaa gnll olarak Sinoptan katlan, olaylar gn gnne vezinli olarak
yazan, yazdklar akamlar padiaha anlatlan Tarih-i Feth-i Aynabaht ve
Moton adl eser tarafndan da dorulanmtr

594

c- Koron Adasnn Fethi

Modon Kalesinin tamirine Gveyi Sinan Paa memur edildikten sonra,
Koron Kalesinin zapt iin, ikinci vezir Hadm Ali Paa grevlendirilmiti. Deniz
ynnden de kaptan Davud Paa Donanmay Hmayunla Koron Adasnn
zerine gnderildi. Hadm Ali Paa, Modona giderken nce Navarin Kalesini
harpsiz zapt etti ve iindeki Rumlarn bir ksmna g izni verilirken, kalanlar
cizyeye baland. Buradan Koron zerine gidildi. Osmanl ordusu ve donanmas
Koron Kalesini kuatt. Komutan Hadm Ali Paa, adann komutanna hisar
teslim etmesini nerdi. Modonun akbeti, Koronda yaayanlar iin bir ibret
olduundan paann teklifini frsat bildiler. steyenler oluk ve ocuklarn alarak
aday terk ettiler. Kalanlar ise Osmanl egemenliinde yaamaya devam ettiler.
Bylece Koron Adas teslim alnd (16 Austos 1500) 595.
Rum Diyarnn Molla Camisi, bilim ve hnerleri znde derleyen Molla
Lmi bu parlak fetih iin u gzel tarih dizelerini sylemitir:
n ulu sancaklarn grkemli tahtn ah
Mora stne yrd kld Frengle cenk
Ald Moton kalesin savaarak zor ile
tti toprak yzn dman kaniyle lale renk
Vire didi Avarin bildi olan biteni
Boyun edi Koron baa geleni iidecek
Geldi bir ilham Lami Hak katndan hemen
n didi Tarihini fethu biladil-Frenk 596.
Modon ve Koron Adalarnn fethini tamamlayan Osmanl Devleti, deniz
ticaretinin nemli merkezlerinden olan, denizcilerin ok sevdikleri ve urak

594

Emel Esin, a.g.e., s. 790; . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 219-220.

. Hakk Uzunarl, a.g.e., s.220.
596
Hoca Sadeddin Efendi, a. g.e. s. 316
595

226

yerleri olan Mora yarmadasnn tamamn fethetmi oldu. Adalarda hak ve adaleti
tesis ederek, buralar bayndr bir vatan haline getirdi. Bu tarihlerde, Endlsl
Mslmanlar, Hristiyan zulmne maruz kaldklar iin padiah, Mslmanlar
fethedilen bu yeni topraklarda iskan etti 597.
3- Osmanllara Kar Oluan Hal ttifak
nebaht Liman, Modon, Koron, ve Navarin Adalarnn Venediklilerden
alnmas fetih-nmelerle slam ve Hristiyan devletlere duyurulmutu. Osmanllar
adalardaki zaferleri deiik problemler yaad Macaristan, Lehistan, Fransa,
spanya, Cenevizler ve Rodos valyelerine hassaten bildirilmiti. Venedik
Cumhuriyeti st ste inen bu darbelere kar koyamayacan bildii iin
Hristiyan dnyasndan kendisine yardm edilmesini talep etti. Bata Papalk
olmak zere, Alman mparatoru, ngiltere, Fransa, spanya, Napoli, Lehistan ve
Macaristan krallarndan yardm rica etti.
Modon Adasnn fethinden sonra bata Papalk olmak zere, Fransa (Freng)
ve Venedik, Osmanllarn Koron ve nebaht limanlarn almalarna iddetle tepki
gsterdiler. Orta adaki Hal Seferlerinden sonra, ilk defa btn Hristiyan
dnyas Osmanllara kar bu denli byk bir ittifak giriiminde bulundular.
Papalk, Osmanllarn eline geen adalar geri alabilmek iin h- ih
(Bohemya), h- Lih (Lehistan) ve ngrs (Macaristan) Osmanllara kar
kutsal ittifaka ard
Osmanllar

598

Balkanlar,

. Eer Hallar, Osmanllara kar birleebilirlerse,

Dou

Avrupa

ve

hatta

stanbuldan

bile

karabileceklerdi. lk defa mterek menfaatleri sebebiyle Venedik, Papalk ve

Macaristan arasnda 1500 senesi sonbaharnda bir antlama yaplarak, 1501
senesinde yortuya rastlayan bir pazar gn ittifak iln edildi. Mttefikler
denizlerde megulken, Macarlar da karadan Osmanllara taarruz edeceklerdi 599.
Papalk, Ceneviz Tekfuruna da haber gnderdi, para karl onlardan
yardm istedi ve Akdenizde oluturulan byk bir Hal Donanmasna katk
beklediini iletti. Btn Hristiyan dnyasna Modon ve Koron limanlarn geri
almak, Tuna Nehri zerinde kprler yaparak, Osmanllara saldrmak ve
Kosovada yeni bir meydan savana girmek iin arda bulunuldu. Hatta tm
597

Hoca Sadeddin Efendi, a. g.e., s. 323

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 55; Selhattin Tansel, a.g.e. , s.203.
599
. Hakk Uzunarl, a. g.e., s. 220.
598

227

Beni Asfar yani Dou Roma egemenliinde bulunan btn kavimler Trklere
kar ittifak yaparak, Kostantiniyye stne sefere arldlar

600

. Mslmanlarn

Endlsden karld gibi Osmanllarn da Avrupadan karlmas istendi.

Rim-pb (Papa) arsn biraz daha genileterek, Hal Seferi kapsamna Kuds
ve m da ald. Bu sefere Ceneviz Tekfurunun mutlaka katlmasn istedi.
Cenevizliler, bu davete olumlu cevap verdiler ve Fransa ile ittifak yaptlar.
Cendiral, (Amiral Ravenstein) Fransz donanmasn hazrlamakla grevlendirildi.
Sava hazrlna Brankheford ve Bourganeuf dukas Santurluolu (Guy de
Blanhefort) da katld 601.
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme adl eserinde de nesir olarak II. Bayezit
dnemi fetihlerinden ve Hal ttifakndan uzun uzun sz etmitir. Kala-i
Rodosu ve Belgrat, kala gaz klup Engursun rusi keferesiyle mahalli ve
marekelerin ve mal a mal ve deyyrlarn at ve aya altnda pyimal idp....adl u
insfn rayetin ve sebt nm imaretin emaret.... Diyr- keferede Vilayet-i
spanya kral olan Karl nam lin-i bdin ve bi-dn-i mrikn beyninde ndir-l
akrn ve memalik-i zam bild- erbab ve akvm..602 diyerek ittifaka katlan
Hristiyan lkeleri ve amalarn aklamtr.
Yazar, Osmanl ordusu karsnda hezimete urayacak bu olan bu
kuvvetleri, gl gstererek zaferin bykln vurgulamak istemitir. Hal
ordusu ve donanmasnn, askerler ve gemilerinin hazrlanp, yol alna kadar
btn ayrntsyla anlatmas bu durumun bir kant olmaldr. Ayrca olaylar
anlatrken, grg tan olarak olaylarn iinden birisi gibi yazmt 603.
1500 sonbaharnda Venedik amirali Pisaro, Trklere ait Egine Adasn
ald srada, spanya ve Venedik donanmas da Kefalonya Adasn ele
geirmiti. Franszlarn gnderdikleri onbe bin askerden oluan donanma da
Zanta Adasna gelip demirlemiti; bundan baka Aragon ve Sicilya kralnn
donanmas da Korfu Adasna yanamt. Cendiral (Amiral Ravenstein
XII.Louisin filosuna komutanlk yapan kii) komutasndaki donanma ile birleen
Venedik gemilerinin mevcudu iki yz kadard ve sava iin hazrlanmlard. Otuz

600

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 56; Emel Esin, kinci Byezidin H. 904-906 / 1498-1500 Yllarnda
Adalar Denizine Seferi, Erdem Dergisi , c. I, no. 3, Ankara 1985, s. 793.
601
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 57.
602
Firdevs-i Rm, Sleyman-nme, Milli Ktp. M.F.A. , s. 7.
603
A. Atilla entrk, a.g.e. , s. 521-522.

228

bin erle savaa Cenevizliler de katldlar. Santurluolu (Guy de Blanchefort )604 da

bu sefere katlmt. Kutsal ittifak, mensuplar bu muazzam donanma ile Ege
Denizine gelerek Midilli Adasn muhasara ettiler.
II. Bayezit Devrinde, Akdeniz de korsanlk yapan byk denizci Kemal
Reis, denizcilik deneyiminden yararlanmak iin, bizzat Padiahn irade ve istei
ile Osmanl Devletinin hizmetine alnm ve donanmann bana geirilmiti.
Hallar Osmanllara kar ittifak srdrrken Osmanl donanmas Kemal
Reisle birlikte Akdeniz de Hristiyan donanmas ile rekabet edecek gce
ulamt.
4- Hallarn Midilli Adasn Muhasara Hazrlklar
Osmanl donanmasnn Ege Denizindeki, Venediklerin en deerli
kalelerinden

olan

nebaht,605

Modon,

Koron

ve

Navarin

adalarn

Venediklilerden almas, onlar yrekten yaralam ve byk bir kukuya

kaplmalarna sebep olmutu. Hatta Osmanl korkusu Hristiyan dnyasnn
tepkisinin giderek bymesine yol amt. Osmanllara kar oluan Hal
ttifak giderek glenmi, Venedik Cumhuriyetinin tevik ve tahriki, papaln
destei ile 1500 ylnda Kutsal ttifaka Aragon ve Kastilya Kral V. Fernando
Catholigue (Firdevsye gre h Endls) de katlmak istemiti. Gadalen
Server (Katalonya Dukas), Avusturya Aridk ve Flemenk Kral olan I.
Philippe sekin askerlerden oluan bir ordu ve donanma hazrlamaya baladlar.
ttifakn bymesi yeni bamsz olan Kzhan da (Kastilya kraliesi ve V.
Fernandonun ei olan sabella de Castille) cesaretlendirdi

606

. Fransann kt

niyetli kral Papann arsna uyup, asker yardm toplamaya balad. Fransann
bu giriimi Aragonya ve Kastilya kraln da harekete geirdi. Btn Hallar hep
birlikte Osmanllara kar sava iin saf tutup, Midilli kalasn almak istediler.
Yazar, yazd bilgileri bazen gezerek, grerek ve gzlemlerine dayanarak
edinmi ve yazmtr. rnein yazara gre Midilli adas:
Ben Midilli kalasn grdm begm
Tcir iken anda ok durdum begm
Ol hisrun yapusdur stvr
Akun ahdi bigi muhkeme yar
604

Kemalpaa-zde, Tarihi l-i Osman, Ali Emir, s. 32-76.

Korint Krfezinin kuzeyinde bir limandr. 1499 da Osmanllar tarafndan fethedilmitir.
606
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 60.
605

229

Sedd-i skender gibidir yapus

Gk denize karu alur kapus
Burci keyvn evcine olmu glel
Her buruc sanasn kf- cebel 607.
gibi olup alnmas hayli zordur demitir.
Papaln Midilli Adasn almak iin Hristiyan dnyasna yapt ar
olumlu etki yapmt, ittifaka Kzhan (Kastilya kraliesi sabellede Castille) da
katlmt. Kaptanlk konusunda iddial olan bir Cendiral (spanya filosunun
komutan, Amiral Gonzalas da Cordo) da sava meydannda yerini almt. Hal
donanmas uzun bir hazrlk yapp alt gnlk yolculuktan sonra Venedike varp,
ehrin limanna girdiler. Amiral Ravestein komutasndaki birleik Hal
Donanmas, elli top ve iki yz gemiden olumutu. Amalar, Midilli Adasn
muhsara ederek ele geirmekti

608

nl Osmanl tarihisi Enverde Midilli Adasnn muhasarasna katlm

olup, Midillinin muhasarasndan ksaca sz etmitir. Dman (Frenk Tekfuru)
zellikle Venedik, Katalan ve Cenevizliler kan dkerek adaya saldrd, gemileri
ile denize a kurdu ve yer gtrmez askerleriyle aday muhasara ettiler.
Osmanllarn kaleyi hi alamayacan sanyorlard ancak ehinah ve paa,
aday kurtarmaya azm etmiti 609 demitir.
Papaln ars ile oluan Hal ttifak Akdenizde yer gtrmez, su
tamaz askerleri ile hazrlklarn tamamlayp Venedike doru yneldiler.
Mttefikler, ziyafet ve istirahatten sonra sava divann kurdular. Btn beyler,
vam-u hvas kurula katldlar. Kendilerine o kadar ok gvenleri geldi ki, yz
bini akn insan orduya katlmt ve yz bin kiilik orduyla Rumu, Irak ve
Semerkand bile alacak gce ulatklarn sandlar. Hal donanmasna
Santurluolu komuta edecekti. Osmanl kuvvetlerine ise Anadolu Beylerbeyi olan
Gveyi Sinan Paann 610 komutanl mnasip dyordu 611.
Firdevs-i Rmnin yazdklar deerlendirildiinde ortaya kan manzara
607

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 62.

Firdevs-i Rm, a.g.e. s. 67-68; . Hakk Uzunarl, a.g.e. , s. 221.
609
Enver, Dstur-nme-i Enver Osmanl Tarihi Ksm-(Haz. Necdet ztrk), stanbul 2003,
s.66-67.
610
Gveyi Sinan Paa, 1491de Gelibolu sancak beyi olmu, Kaptan- Deryalkta bulunmu ve
Anadolu beylerbeyi olmutur. II. Bayezitin kz ile evlendii iin gveyi san ile anlmtr.
611
Firdevs-i Rm, a.g.e. s. 68.
608

230

udur. Venedikliler 1499-1500 yllarnda iki sene Osmanllara kar aldklar

yenilgiler zerine dier Avrupa devletlerini kendilerine yardmc olmaya
ardlar. Papa da Trkler aleyhine yeni bir Hal Seferi organizasyonu iin
devreye girdi. Evvela Venedik, Macaristan ve Papalk aralarnda l bir ittifak
kurdu. Dierleri de yardm kuvveti gnderdi. Avrupa devletlerinin oluturduu
mttefik donanma 1500 yl sonbaharndan itibaren nce Akdenizde daha sonra
da Ege Denizinde faaliyete balam, bilahere Midilli Adas kuatlmtr 612.
Yazar, ehzade Korkutun resm tarihisi olmas ve ehzadeninde Midilli
Adas seferinde aktif grev almas nedeniyle, sz ona getirmi ve eserinde onun
iin nemli bir yer ayrmtr.
5- Hallar ve ehzade Korkut
Bundan zge dahi vardur korku da
Kim Midillidr yakn eh Korkuda
h Korkud bin Sultan Byezd
Geti tahta dmeni old kadid
Cmle ehden ycedir baht anun
ehr-i Manis durur taht anun
Geri azdur mansb- Sarhan ana
ndirr hir kamu ser han ana
Hazreti dr h- han hn onun
Paas ho Skender-i devrn anun
Havfum ol ki reyile tedbr ide
Kalaya yardum idp elbir ide
Binden artuk vardur onun askeri
Rsteme benzer beenmez Anteri 613.

Midilli Adasnn tehlikeye dmesi, Manisa sancak beyi ehzade Korkutu,

onun paas skenderi - ki sonra vezr-i zam oldu- ve ehzadenin silahtar tek
gzl Hamza Aay hazrlk yapmaya sevketti. Midilli Adasnn muhasaradan
kurtarlabilmesi iin ehzade Korkutun komutan skender Paa614 hazrlklarn

612
613

Kenan Akn, a.g.e , s. 388; .Hakk Uzun arl, a.g.e. , s. 221.

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 71-72.

231

tamamlayarak, Rsteme benzeyen askerleri ile yardma gelmilerdi.

6- Sultan II. Bayezitin Hallara Kar Tutumu
nebaht, Modon ve Koron kalelerini Osmanllara kaptran Venedikliler,
karlnda Midilli Adasn geri almak iin Eyll 1500 de hesaba gelmez asker
ve iki yz para gemiden oluan bir donanma gnderdiler. Trklerin Avrupadaki
en gl rakibi ve ittifakn gl yesi Macaristan iki yz bin askeri ile Tuna
Nehrine yakn bir yerde konaklad. Osmanl kart Hal ttifakna Moskova
Knezi vanda katlm ve bu sayede Rusya yaylmac siyasete balamt. Dou
Avrupa toplumlar adna (Beni Asfar)615 Rusyann ittifaka katlmas, blgede
Osmanl Devletini zora sokarken, Papay ok memnun etmiti. Papaln ars
ok geni bir yank yapm ve ngrste (Macaristan) Osmanllarla yapt bar
antlamasn bozmu, Osmanl kart ittifaka asker vererek, Osmanl Devletine
kar Orta Avrupada cidd bir asker tehdit oluturmutu 616.
Hal gleri her taraftan Midilli Adasn kuattlar. ehzde Korkut,
Midilli Adasna yakn (Manisada Sancak Beyi) olduu iin dmann
hcumunu haber alnca, kendi kap kullarndan 800 cenkci dilaver ile silahtar
aasn Ayezmende gnderdi. Geceleyin iskelesi olan mahaldan gemilerle adaya
asker naklederken, yklas dman meseleden haberdar oldu 617.
Hemen mealeleri yakarak, o karanlk gecede savaa baladlar. En az iki
yz bin askerin katld, sanki denizlerin coup gmledii, at nalndan feleklerin
inledii, toz dumann gkyzn kapatt ve sava tanrs Mirrihin sava naralar
att byk bir deniz sava yapld. Silahtar aas sava meydannda ehit dt.
Midilli Muhasaras stanbuldan duyulunca burann dman eline geme ihtimali
byk tela sebep oldu.
Padiah, bizzat ada ile megul oldu. Adalar halknn isyan ederek buralarn
elden kmasna sebep olacandan, adaya mhim bir kuvvet sevkinde zaruret

614

skender Paa, 1489 ylnda Osmanl Devletine vezir oldu. 1498 de Bosna beyi olarak grev
yapt
615
Beni Asfar; slam tarihilerine gre Dou Roma egemenliinde bulunan btn toplumlarn ortak
addr. Genel olarak Slav ve Germen kavimlerine verilen isimdir. Kitapta ek, Leh, Rus gibi dou
Avrupa toplumlar iin zel isim olarak kullanlmtr.
616
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 77.
617
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 77.

232

grd ve Hersek-zde Ahmet Paa

618

komutasnda yz para gemiyi adaya

gnderdi. te yandan mttefik donanmasnn bir ksm ise Ege sahillerini tahrip
ettii gibi, Rodos valyeleri reisi Kardinal Dbussonun emri altndaki donanma
da, Akdenizdeki Osmanl adalarn vurmaya balamt 619.
Papa bu sava ok nemsiyor, Hristiyan dnyasna mektuplar yazarak
savaa katlm artrmaya alyordu. zellikle Rus arlnn bu savan iinde
olmasn arzu ediyor, Rum mlkn (Anadolu) bile Beni Asfarla vurmay
hesaplyordu

620

. Ruslarn bu arya olumlu cevap vermesi, h- ih

(Bohemya) ve Hn- Lih (Lehistan) arasnda ittifak araylarn hzlandrd. Buna

karlk Osmanl hkmeti Macaristan tehdit ederek ittifak desteklememesini
istedi ve Kutsal ttifak zayflatmaya alt 621.
Osmanl Devletinin zellikle Macaristan zerindeki diplomatik giriimleri
ve rakipleri zerindeki basklar etkisini gsterdi, ittifakn baz yeleri, zellikle
Venedik ve Lehistan, sorunlar bar yoluyla zmeye ve Osmanllardan
ayrcalklar koparmaya altlar. Buna karlk Osmanl Devleti tavizler vermek
yerine, gcn ortaya koymaya ve caydrc olmaya alarak gereken nlemleri
almakta gecikmedi. Hatta yazarmzn anlatm ile dmanlar etkilemek iin
yabanc eli ve temsilcilere sarayda grkemli karlama trenleri yapld 622.
Osmanl Devleti, aleyhine oluan ittifak bozmak, alnacak tedbirleri
grmek zere Divan- Hmyunu toplad. Padiah II. Bayezit, bakanlnda
divan toplants yapld. Hnkr divanda yerini ald, sol tarafta Vezir Hersek-zde
Ahmet Paa el pene divan durdu, sol tarafta Beyler Beyi Koca Mustafa Paa623
yer ald. Sarayn dnda ise, Trgi oklu serverler saf balam, on iki bin
yenieri, elli bin sipahi, on binden fazla sekban-solak ve yedi yz zerrin kemerli
has avu emre mde beklediler. Bu ihtiam karsnda yabanc eliler (krallar

618

Hersek-zde Ahmet Paa (1458-1518) Fatih devrinde Saray Hmayuna alnd. Kapudan-
deryalk, Anadolu beylerbeylii, kubbe vezirlii yapm ve drt kez vezir-i azam olmutur.
619
Selehattin Tansel, a.g.e. , s. 204.
620
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 77.
621
.Hakk Uzunarl, a.g.e. , s. 224.
622
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 92.
623
Koca Mustafa Paa, (? - 1512) Enderunda yetitirilmi, kapcbalkla saraydan alnm, Papa
VI. Alexandre Borciaya eli olarak gnderilmi, Rumeli beylerbeylii ve Kubbe vezirliinde
bulunmutur. 1501 de veziri zam olmutur. stanbulda Koca Mustafa Paa semti onun adn
tamaktadr.

233

adna), padiahn huzuruna ban koyup, el ptler

624

Buna karlk Hristiyan dnyas da Osmanllara kar hazrlklar

tamamlamt. Macar Kral, Beni Asfar devletleri (Bohemya-Lehistan), Dou
Avrupa devletleri Osmanllara kar yeni bir cephe daha atlar. Amalar, Tuna
Nehrini geip Karadenize inmek ve sonrada, Edirne zerinden stanbula
yrmekti. Osmanl hkmeti, nlem olarak Hal ttifakn bozmak iin Macar
kralna bir mektup yazarak bir ulak aracl625 ile Macaristana gnderdi

626

Macaristan diplomatik ynden bask altna alnd, nceki anlamalar hatrlatlarak,

aksi halde byk bir savan kanlmaz olduu vurguland ve Macaristan savala
tehdit edildi 627.
Hal ordular ise, Tuna Nehrini geti, Bodan igal ettiler. Kili ve
Akkirman kalelerini ele geirdiler

628

. Malkoolu Bali Beyin olu mer Bey ise

Hal saldrlarn durdurmak iin Silistre Sancanda hazrlklarn tamamlayarak

kar saldrya gemiti. 629.
Akdeniz, Ege Denizi, Balkanlar ve Dou Avrupada saldrlara maruz kalan
Osmanl hkmeti, yeni tedbirlerle sava hazrlklarn hzlandrd. skender Paa
ikinci vezirlie getirildi ve Hristiyan ttifakna kar Serdar- Ekrem olarak
grevlendirildi. Yaya kuatmasna yardm eden Milo Kapudann da haddini
bildirmekle grevlendirildi.
Balkanlardaki Osmanl asker gcn artrmak, Avusturya zerinden
gelecek bir saldry nlemek iin de Semendire Sancak Beyi Muhammed elebi
630

grevlendirildi. Muhammed

elebi ayn zamanda ulaklar vastasyla

mttefiklerden alaca istihbar bilgileri stanbula ulatracak ve blgedeki

aknclar koordine edecekti

631

. Semendire Sancak Beyi Muhammed elebi

632

ile Milo- lin askeri arasndaki azm sava Firdevs yle tasvir etmitir 633:

624

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 91-92.

Macaristana eli olarak Rumeli avular ba Mehmet gnderildi.
626
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 86.
627
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 117.
628
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 113.
629
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 115.
630
Muhammed elebi, Mihalolu Ali Beyin oludur. Nigbolu sancak beylii yapmtr.
631
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 117.
632
Milo Kapudan (Michael), skender Paann 1500deYaya kuatmas esnasnda kaleyi
savunan Hrvat Bandr.
633
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 126.
625

234

Kara sancaktan tutund gk dunuk

At tozundan gg yzi old tunuk
Asfarnun her bir eri mest pl
Canlar almak ister n Azral
Ti- Berrn ekp yortar bular
At mhyla yer yzin yrtar bular
n Sikender Asfara heng ider
Gziler tekbr idben ekdi seyf
Asfari korkup deriga dirdi hayf
ekdi kl tutd kalkan srdi at
Heybetinden old Mirrh iki kat
Har kral agh olup eyledi zr
Tutd mtem h-u Lh-u oldu hr
Bu taraftan snni gnlin d ider
Ol yanadan Asfar feryd ider 634.
Savalarn youn yaand bir baka blge de Polonya idi. h- Lihin
(Lehistan kral) ve ah- ihin ittifak yaparak her frsatta Bodana (Moldova)
tasullutu

zerine

grevlendirilmiti

Silistre
635

(1498)

Sancak

Beyi

Mihalolu

Bli

Bey

. lkbaharda ve sonbaharda 40.000 akncyla akna kan

aknclar, Leh Kraln yenerek Laraslow, Lublin, Varova gibi nemli Leh
ehirlerine girip yaktlar. Trk aknclar Baltk Denizine 500 km kadar
yaklatlar. Leh Kral perian ve akn duruma dt. Bu aknlar, Lehistann
Karadenize yapaca mdahaleyi engelledi. Bu durumdan korkuya kaplan
Macaristan ve Venedikin ise Papala gvenleri sarsld ve Osmanllara ynelik
saldrlarn artrdlar . 636
II. Byezitin Macarlara kar tehditkar duruu ve akncalarn Lehistan
zerindeki baarl saldrlar Macarlarn ittifaktan ekilmelerine sebep oldu

637

Osmanllar, Dou Avrupada egemenliklerini pekitirmek ve snr gvenliini

salamak istedikleri iin geni apl bir sava plan hazrladlar. Osmanl Ordusu
Moldovya zerinden karadan hareket

ederken, Osmanl donanmas da

634

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 123.

Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 135.
636
Firdevs-i Rm, a.g.e ., s. 137.
637
Firdevs-i Rm, a.g.e ., s. 137.
635

235

Karadenizden Tuna Nehrine girecek ve aknclar da aknlara balayacaklard.

l kuatma ve saldr hazrlklar yapldktan sonra Osmanl ordular Edirneden
bizzat padiahn da katld bir sefere kt. Ordu Dobruca yoluyla Tuna Nehrini
geti. Bodan zerine sefere ktlar. nce Tuna Nehri giriindeki Kiliye gelen
ordu dokuz gnlk bir muhasaradan sonra Kili Kalesini fethetti. Sonra 50.000
kiilik Krm kuvvetlerinin destei ile Osmanl ordusu 11 Austos 1498 ylnda
Kara Deniz kysndaki Akkirman Kalesini fethetti. cepheden yaplan
saldrlar sonunda, Osmanl Devleti Tuna Nehrini geti, Bodan ilini fethetti, Kili
ve Akkirman kalelerini tekrar ele geirmi oldular. Ayrca, bu sayede Osmanl
topraklar ile Krm Hanl arasndaki balantda kurulmu oldu. Osmanl
Hkmeti, bu baarl zaferlerden sonra Lehistan ve Moldovay vergiye
balad.638 Firdevs-i Rmi, Osmanl Devletinin Dou Avrupadaki fetih
politikasn yle zetlemektedir:
Devlet Tunay evvel gedi ol
Nusratile Bodan ilin at ol
Kerme Kili kalasn alm drr
Bab- Bodan barn delmi drr
h-u Lihden dima alur har
Hin- Sindn banlarndan ald bc 639.
.Bodan Seferi ile Osmanl kuvvetleri Dobruca ile Tuna Nehri arasndan
balayarak Karadenizle Prut Nehri arasndan kuzeye kma imkann elde ettiler.
Bu ekilde Krm Hanl ile de karadan temas kurulabildi 640. Bu fetihlerden zor
duruma den Bodan Beyi Stefan el Mre (1457-1504) Kili ve Akkirman
kalelerini geri alabilmek iin yeniden harekete geti ve Leh Krallndan yardm
istedi.
Dou Avrupada Osmanl hakimiyeti tesis edilirken, Osmanl ordular
karadan Arnavutluk zerine yrm ve Arnavutlukun tamamn fethetmiti.
Dalmaya kylarnda kurulan Osmanl hakimiyeti, talyan ehir devletlerini zor
duruma drm ve Osmanllarn Akdenizdeki deniz savalar daha da
kolaylamt. Btn Akdenizde stn olmak isteyen II.Bayezit Kuzey
638

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 144.

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 144.
640
Kenan Akn, a.g. e. , s. 385; . Hakk Uzunarl, a.g.e. , s. 181- 182; Ylmaz ztuna, a.g.e. , s.
141; Tursun Bey, Fatihin Tarihi, (Haz. Ahmet Tezbaar ), s. 168.
639

236

Afrikadan destek bulmak iin Cezayir Beylerbeyi ile irtibat kurdu ve ibirlii
araylarna balad 641.
Firdevs-i Rm, dier eserlerinde olduu gibi, Kutb-nmede de II Byezit
devri olaylarn kronolojik sraya gre ele almamtr. Kitabn ad da Kssa-i
Midilli olduu iin olaylar kssa mant iinde ele alm olup dier olaylar daha
ok Midilli Muhasarasn aklamak iin ilve bilgi olarak kullanmtr. Yazar
girite, konuya Midilli Muhasaras ile balam, ehzade Korkutun Midilli
Adasna yardma gelmesi, padiahn sava divann toplamas, Osmanl
donanmasnn harekete geirilmesi ve hatta Lehistan ve Macaristan zerine
yaplan seferleri anlatm ve asl gndem olan Midilli Muhasarasna geri
dnmtr.
7- Hallarn Midilli Adasn Kuatmalar
a- Midilli Adas nlerinde Hallarla Osmanllar Arasndaki lk Byk
Deniz Sava
Firdevs iin Kutb-nmeyi yazmaktaki ama, Osmanl tarihini anlatmak
deil, II. Byezidi methetmek, yceltmek ve Firdevs-i Tsnin eh-namesinde
olduu gibi bir destan yazmak olduu iin, tarihi bilgileri ancak ssl satr
aralarnda aramak durumundayz. Mbalaal vgler, uzun uzun sava tasvirleri
ve Hristiyanln aalanp, Papaln eletirilmesi eserde daha ok yer
tutmutur. Yazarn bu ekilde bir yazm tarzn benimsemesi kitap iinde tarih
bilgilerin az yer almasna sebep olmakta ve tarih bilgileri elde etme imkanmz
zorlatrmaktadr. Uzun ayrntdan sonra mellif tekrar baa dnm, yani Midilli
Muhasarasn anlatmaya devam etmitir.
Midilli Adas sava ncesinde Osmanl Devleti Modon, Koron ve nebaht
gibi liman ve kaleleri ele geirdikten sonra btn Avrupa lkelerine fetih-nmeler
gndermi ve Venediki isyanc olarak gstermiti. Bu hl Venediki Papalktan
yardm istemeye sevk etmiti. Papalk nclnde Osmanllara kar Almanya,
ngiltere, Fransa, spanya, Napoli, Polonya ve Macaristandan yardm istendi.
Hristiyanlk duygusu ve Osmanl korkusu btn Avrupa lkelerini bir araya
getirmiti. Romada Papa Kilisesinde 1501 ylnn Pantecot yortusunda Hal

641

Firdevsi-i Rm, a.g.e. , s.144.

237

ttifak imzaland

642

. Venedik donanmas, Papalk, spanya ve Fransz deniz

kuvvetleri tarafndan desteklendi. Amiral Ravestein komutasndaki Fransz

gemileri Midilli Adasna doru yelken atlar

543

. Ardndan mttefikler, Midilli

Adasn kuattlar. nce sabahtan leye kadar Franszlar saldrdlar.

Cenevizliler de Franszlara yardm ettiler. Franszlar balangta baarl da
oldular ve adada ki ehir ve kyleri yaktlar. Midilli baskn karsnda adadaki
Mslmanlar, Alaybeyi Yunusolu Hzr elebi komutasnda toplandlar. Midilli
sancak beyi akrcba Mahmut Bey emrine girdiler. Midilliye yakn
sancaklardan zellikle Karesi sancak beyi Balipaaolu Hamza Be ve Aydn
sancak bei Sinan Beyden yardm istediler 644.
Gn akama dnnce Cenevizlerin yardm ile Franszlar tekrar saldrya
geti, kaleye girdi, ehri, ky, burlar yakt yktlar. Kale halk saldrdan ciz
kalnca, Sancak Beyi, bir eri kaykla padiaha haber vermek iin stanbula
gnderdi. Padiah kalenin dtn renince ok zld. Vezir Mesih Paay
azarlad ve grevden azletti. Zaten Mesih Paa Rodos Adasnn fethinde ve
Karaman Oullarna kar yaplan tenkil hareketinde de baarsz olmutu.
kil Ahmet Paa vezir-i zamla getirildi ve padiahtan vezirlik mhrn
ald. Ahmet Paa, padiahn emri ile danma kurulunu toplad. Rum
Beylerbeyine ulaklar gndererek, askerlerin Midilli skelesinde toplanmasn
emretti. Sava iin gereken btn hazrlklar tamamlatt. Kendisi de 60 000 asker
ile Gelibolu Yarmadasna doru sefere kt 645.

Gelimelerden Manisa Sancak

Beyi ehzade Korkut da haberdar edildi. ehzade Korkutun silahtar aas

Hamza Bey komutasnda 800 kiilik birlii, Midilli Adasnda savamak iin
orduya katldlar.
Firdevs-i Rm, eserinde ehzde Korkutla mnasebetlerini im ederek,
minnet duygusu iinde tuz ekmek hakkn demek iin savaa katlan
sipahilerin isimlerini de zikretmitir. Bu isimler, Nasuh, Sleyman, Yourtlu Reis

642

1501 ylnda, Papa nclnde Hristiyan dnyasnn temsilcileri Romada, Papa Kilisesinde
bir araya geldiler. Pantecot yortusu denilen zel dini gnde Trklere kar ikinci defa birleerek
karlkl taahhtlerde bulundu ve ittifak kurdular. Osmanllara kar savunma ve kontrol politikas
sistemi oluturdular. J. V. Hammer, a.g.e., s. 332.
543
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 147-148.
644
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 162.
645
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 147-148.

238

ve Hamza Beyin kaynbiraderi eriba Mehmet gibi kiilerdir

646

. Yazar,

ehzade Korkutun savataki konumunu ise abartarak n plana karmtr.

Gveyi Sinan Paa, aday muhafaza iin grevlendirildi. Sinan Paa, ulaklar
vastasyla sancaklardan asker toplanmasn istedi ve savaa katlmak istemeyen
ya da grevi ihmal edenlerin ar bir ekilde cezalandrlmasn istedi 647.
Hersek-zde Ahmet Paa, sava hazrlklarn denetlemek ve tamamlamak
iin sava divann toplad. Btn sancak beyleri ve beylerbeyleri toplantya
katldlar. Yz bin askerin sava iin hazr olduu grlmt.
Yazar, tarih ve siyas olaylar anlatmaktan ok, airliini kullanarak edeb
bir lisanla sava tasvirleri yapm ve devlet erkanna bolca vgler yadrmtr.
rnein; Midilli Sava yazara gre yle olmutur:Sava an ald, sava
bayra ekildi, Orduyu Hmyun savaa hazrland. Yeryzndeki btn askerler
gemilere bindirildi, dmenler Midilliye doru krld. Doldu yelken, esti yel, gitti
gemi geti denizi grnmez oldu nemi. Burlardan toplar tfekler atld, gkte
bulutlar, suda balklar sarsld 648.
Tarihimiz, sava tasvirleri yannda dmann blgede yapt tahribata da
geni yer ayrmtr. Dman kuvvetleri ve birlik donanmas, Midilli Adasna
geldi, kyleri yama etti, hayvanlara el koydu, balar harap etti ve ar toplarla
surlar dvmeye baladlar. Kuatma tasvirleri ise tarihin canl tan olarak yazar
tarafndan yaplm, adeta grdklerini kada aktarmtr.
b- Midilli Destan ve Hallarn Malup Olmas
Osmanl donanmas Midilli Adasnn yardmna gelince bn-i Santur ve
mttefikleri panie kapldlar. Osmanl hkmetinin, ehzade Korkutun ve kale
komutanlarnn youn abas sonrasnda adadaki Hal kuatmas krld. spanya
filo komutan Gonzalos de Cardo ve Cenevizlerinde yer ald mttefik
donanmas yenilgi zerine blgeyi terk ettiler. Frenkler kaleyi koyup katlar.
Hal ttifak ar kayplar vermiti 649. Donanmann ekilii annda Hallara ait
bin gemiden ellisi bile kurtulamad. Komutan Gonzalos de Cardo yenilginin
hesabn veremeyeceini bildii iin lkesine gidemedi ve Rodos Adasna
646

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s.196.

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 181.
648
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 176.
649
Firdevs-i Rm, a.g.e., s. 239.
647

239

snmak zorunda kald. Hallar tarafndan terk edilen ada ise tekrar
Osmanllarn eline geti. Anadolu Beylerbeyi Sinan Paaya kale dizdar kalenin
kapsn at. Kalan ganimetler askerler tarafndan yamaland 650.
Fransz Amiral Ravenstein ise Midilli Adasndan ekildikten sonra
donanmas ile Sakz Adasna yaklamt. Ancak ni bir rzgarn kyla
Fransz donanmasndaki gemilerin ou batt ve az bir asker kurtulabildi

651

. Bu

savata Osmanl donanmasna nl Trk denizcisi Kemal Reis kaptanlk yapmt.

Akdenizde yaplan bu deniz savan Kemal Reis kazanm ve rakibi
Santurluolunu tutsak almt. Yakalanan Santurluolu Sultan Byezite
gtrld. Vezir-i zam Mesih Paa Santurluolunun (Guy de Blanchefort)
ldrlmesini engelledi ve hapse attrd, o da bir frsatn buldu ve hapisten kat
652

.
Kaptan Dvud Paa ve Kemal Reis sava divann tekrar toplad ve kalenin

tamirine karar verdiler. Az zaman iinde kale, gda, asker, silah asndan
eskisinden daha gl hale getirildi. Adaya 50.000 yk gda getirildi. Ambarlar
gda maddeleriyle dolduruldu. Muhafaza iin 600 yeni yenieri yerletirildi.
Burlar onarld, toplar ve tfekler burlara yerletirildi. Kale zerine yeniden
Osmanl bayra ekildi. Adada gnlerce zafer enlii yapld. Padiah, savaa
katlp yararlk gsterenlerden kimine vilayet, kimine mlk ve hilat vererek
dllendirildi

653

Yazar, Kutb-nmede, ehzade Korkutun komutanlarndan Silahdaraas

Hamza Beye ve onun kayn biraderi eriba Mehmete zel bir yer vermitir.
Hamza Bey, baarl bir komutan, yiit bir askerdir. Hallara kar savarken
ehit edilmitir

654

Ayrca yazar, ehit Hamza Bey iin uzun bir mersiye

yazmtr.
Uzun bir kuatma ve mcadeleden sonra, sonuta Midilli Adas tekrar
Osmanllarn eline gemitir. Firdevs-i Rum, baarl bir fetih ve savunma
sava ardndan, uzun uzun Avrupa krallarnn yapmamas gereken faaliyetleri
650

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s 266- 267; Ahmet Akgndz, Sultan II. Bayezid Han ve Devri, TDD,
Mays 1989 , S. 29, s. 11.
651
Pr Reis, Kitab- Bahriye, (Haz. Y. Senemolu ), c. II, stanbul 1973. s. 285; J. V. Hammer,
a.g.e. , s. 333.
652
Firdevs-i Rmi, a.g.e. , s. 58.
653
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 264- 265.
654
Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 236.

240

anlatm ve onlara tler vermitir. Devlet akl olmaynca mlk ve taht tarumar
olur, Trklere kar kar savarsanz ve Papala inanrsanz, yanlr,
yklrsnz. Batnn bin tane kral, Yldrm Hana karlk olamaz. Btn
Hristiyan dnyas Araplar ve Acemlerle bile ittifak yapsa Osmanl Devleti ile
baa kamazlar. 655.
Firdevs, son blmde Padiah II. Bayezite dua ve vglerle kitabn
tamamlamtr. Hakka krler olsun ki bu kitap tamam oldu. Bu kitap edebi bir
dille ve sahih bilgilerle yazlm bir gazvat-nmedir. Bu nsha tamamlandktan
sonra, midim; kitabn noksanlarnn grlmeyerek padiah tarafndan kabul
edilmesi ve mit verilmesidir. Biz bir gn toprak olursak padiah sa olsun.
demitir.656.
F Trih-i Kitb
Hicret-i sl-i sevbit ire ey baht sad
Baladum ehr i Recebde hiri old mezd
Kutb- nme kodum ismin syledm trh ana
Kutbul aktb old bk h Sultn Byezd.
Firdevs-i Rmnin Kutb-nme adl eserinden Osmanl tarihine dair
aadaki bilgiler tesbit edilebilmitir:
Yazarn kendi deyimiyle, bir Gazvat-nme eklinde yazlan Kutb-nme,
Osmanl Devletinin II.Bayezit dneminde, Ege Denizi evresindeki adalarn
fethini konu alarak yazlmtr. Adalardan, Modon (Motun), Koron ve zellikle
Midilli Adasnn fethi ve Hallara kar savunulmas destan mahiyette
anlatlmtr. Destan bir eser olmas mnasebetiyle de tarihle dorudan ilgili
olmakla beraber, tarihe kaynak olarak kullanlabilecek bilgiler az da olsa
mevcuttur.
Genel mnda Osmanl Devletinin fetih politikas ve zihniyet dnyas ile II.
Bayezitin Dou Avrupa, Balkanlar ve Akdenizdeki fetih ve faaliyetlerini konu
almtr. Sultan, Kutbul-Aktab olduu iin eserde arlkl olarak yer almtr.
II. Bayezit devrinde grev alan devlet adamlar ise yazarn kendisine yakn olanlar
abartl bir ekilde vlrken, Mesih Paa rneinde olduu gibi muhalif

655
656

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 236.

Firdevs-i Rm, a.g.e. , s. 290.

241

olduklarn da acmaszca eletirmitir. Midilli Adasnn fethinde bizzat tand,

bildii, grd kii ve olaylardan sz etmesi ise tarih bilimine yapt en ciddi
katk saylabilir.
Firdevs-i Rmnin verdii bilgilere gre II. Bayezit dneminde Osmanl
Devleti, Kili ve Akkirman kalelerini alarak Karadenizdeki hakimiyetini
pekitirmi, Adriyatik kylarn kontrol ederek Venedikleri bask altna almtr.
Ege Adalarn fethederek, Balkanlar ve Anadolunun gvenliini salamtr.
Osmanl Devletinin Dou Akdenizde gvenlii salamas Akdeniz ticaretini
gelitirmi ve devletin gelirlerini artrmtr. lkesinde bar ve adaleti tesis eden
padiah, halkn huzur ve gvenini de temin etmitir.

242

SONU
XIV. ve XVI. yzyln nemli tarihilerinden biri olan Firdevs-i Rm,
H.857 / M.1453 ylnda Edincikte (Balkesir) Belks Pnar civarnda domutur.
Babas Gazi Genek Beyden ald aile terbiyesi, doduu blgenin Hz Sleyman
devrinden kalma tarih unsurlar tamas, Osmanl kltr ve siyaset merkezlerine
yakn yaamas, mellif zerinde olumlu bir tesir brakmtr. Genliinden
itibaren kendini yetitirmeye alm, hayatn ve eitimini Manisa, Balkesir,
Bursa ve stanbulda srdrmtr. Yazar, ann geerli btn bilgilerini
edinmeye ve btn bilimlerine vkf olmaya almtr.
Tarihimiz, dzenli bir medrese eitimi grmemi, kendi imkanlar ile
nazm ve nesirde ustalamaya alm, sonra tarih ve destanlarla ilgilenmitir.
Yazarmzn ilgi alan ok geni olup; sanat, edebiyat, hikmet, hendese, astronomi,
tp ve askerlik gibi her trl ilimle megul olmutur. Kendi rivayetine gre krk
civarnda telif ve tercme esere imza atmtr. nemli eserlerinden bazlar
unlardr: Sleyman-nme, Sleyman-nme Muhtasar, Velyet-nme, Satrannme-i Kebir, Silahor-nme, Davet-nme, Kutb-nme, Hakikat-nme (Hakyknme), Hayat-nme, Cmeuy-nme, Firset-nme, Belks-nme, Pend-nme,
Firset-nme,

Muhtar-nme,

Tt-nme,

Firset-nme,

Kenzl-Hakyk,

Mnazra-i Seyf- Kalem, Barak Baba Risalesi...

Firdevs-i Rm, stanbula geldikten sonra Osmanl sultanlar ile irtibat
kurmu, eserlerini Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selime
sunmutur. Ancak her zaman eksik olmayan rakiplerinin kskanl ve ikyetleri
yznden yaad dnemde eserleri umduu kadar ilgi ve kabl grmemitir.
ok ynl bir yazar olmasna ve her alanda ok fazla eser ortaya koymasna
ramen Firdevs-i Rm, asl baarsn tarihilik alannda gstermi, Trk tarih ve
kltrne cidd katklar salamtr. Firdevs-i Rm, Trk tarihinin ayr
alannda tarihe kaynaklk edecek deerde eserler vermi ve Trk arihine hizmet
etmitir. Yazarn tarihe dair yazd eserleri yle sralayabiliriz:
I- slmiyet ncesi Trk Tarihi: Yazar, Dsitn- Ceng-i Aheng-i
Efrsiyb- Trk adyla bilinen Alp Er Tonga Destann, Sleyman-nme adl
eserinin 42. cildine almtr. slamiyet ncesi Trk Tarihine ait olan Efrsiyb
(Alp Er Tonga) Destan, ilk defa Firdevs-i Rm tarafndan derlenerek kaleme

243

alnmtr. Trk tarih ve edebiyatlar arasnda var olduu bilinen; ama eser
olarak grlmemi, okunmam ve yazlmam olan bu szl gelenei, bu kltr
hazinesini, kendine has slbuyla yazya geirerek, tarihimize kazandrmtr.
skitler (Saka) dneminde oluan, ve erken dnem Trk tarih ve kltrne ait olan
bu destan kayt altna alan yazar, eserin gnmze ulamasn salamtr.
nl Trk hakan Efrsiyb- Trk etrafnda oluan destan, Alp Er Tonga
Destan adyla da bilinmekte olup, ok az bir blm XI. yzyl edebiyatlar
tarafndan yazl kaytlara geirilmitir. Firdevs-i Rm ise, destan hangi
kaynaktan aldn belirtmeden, Hz. Sleymann karsna Alp Er Tongay
kararak, destan edeb bir lisanla yazmtr. Muhtemelen yazar, unutulmaya yz
tutmu olan bu destann tamamn yazya geirerek, yok olmaktan kurtarmtr.
Tarihin nemli kaynaklarndan birisi olan menkb-nmelere rneklik tekil
edebilecek bu eser -Dsitn- Ceng-i Ahengi Efrsiyb- Trk- dikkatli bir
tenkitten geirildikten sonra, destann, Efrsiybn tarihi ahsiyeti, hkmdarlk
anlay, Trklerin hakimiyet alanlar, Trk kltr ve devlet gelenei hakknda
cidd bilgiler tad grlmtr. Destanda geen tarih bilgiler, tarih kitaplaryla
teyit edilecek ve tarihe kaynak olarak kullanlabilecek dzeydedir. Efrsiyb
Destannda yer alan, Trklerin devlet ynetimi, devlet-halk ilikileri, ordu ve
askerlik nizm, eski Trk toplumunun sosyo-ekonomik yaps, Trklerin
saval ve sava teknikleri, Trk corafyas (Trkistannn snrlar), Trklere
ait mitolojik ve destans unsurlarn, Trk kltr ve medeniyetine uygunluk arz
ettii grlrken, bu kymetli eserin ada Trk kltrne katk salayacak
dzeyde bilgiler tad kanaatine varlmtr. Dikkatli okunup yorumland
zaman Trk tarihine kaynaklk edebilecek deerde bir eserdir.
II- Seluklu Tarihi: Yazarn nemli eserlerinden biri olan Hnkr Hac
Bekt- Vel Velayet-nmesidir. Velyet-nmelerin btn zelliklerini tamakla
birlikte, tarih bilgiler asndan da zengin bir kaynak olduu grlmektedir.
Tarihin tenkidi esaslarna uygun olarak yaplan eletiriden sonra, ortaya bilimsel
saylabilecek dzeyde, tarihe hammadde katks salayacak bilgileri tad tesbit
edilmitir.
Firdevs-i Rm bu eserinde, Abbasler dneminden itibaren, Mslmanlarn
-Trklerin (Ouzlar), Anadoluya gelilerini Battal Gzi rneinden hareketle ele

244

alm, Ouzlarn sistemli olarak Anadoluyu fetihleri hakknda bilgiler vermitir.

Trkiye Seluklu Sultanlarnn iktidar olmalar, sultanlarn Anadoludaki fetih
politikalar, Bat ve Orta Anadolunun fethi, Hallara kar savalar, Trkmen
dervilerin Bat Anadoluya iskanlar ve Hristiyan Bizansla yapt mcadeleler
nemli bir yer tutmutur. Fetihler yannda, Anadoluda lim, sanat ve
edebiyatlarn devlet

adamlar tarafndan desteklendiklerine

ve himaye

edildiklerine dair de kuvvetli deliller bulunmaktadr.

Velyet-nme, ayrca Anadolunun manev mimarlar arasnda saylabilecek
olan Horasan Erenleri (Abdaln- Rum) hakknda, bir ksm ayrntl olmak ve
masal zellii tamakla birlikte tarih ve manev ahsiyetlere dair bilgileri de
iermektedir. Anadolunun fethinin manev mimarlar olarak bilinen, Hoca
Ahmed Yesev, Hac Bekt- Vel, Nasirddin hi Evren, Mevln Celleddin-
Rm, Fatma Bac (Kadnck Ana), Saru Saltuk Barak Baba ve Yunus Emre gibi
ahsiyetler

hakknda

tarih

kaytlarla

dorulanacak

dzeyde

bilgiler

bulunmaktadr. Velyet-nme bu zellii ile bugne kadar birok tarih ahsiyetin

hayatnn ve ahsiyetinin aydnlatlmasnda kaynak eser olarak kullanlmtr. Bu
manada Velayet-nmeler Seluklu kltr ve medeniyeti tarihi iin temel
kaynaklardan biri olarak kabul edilmektedir.
Velyet-nme iinde, Seluklu Devletinin Moollarla girdii mcadele ve
yenilginin izleri, Seluklularn Mool hakimiyetine girmeleri ve devletin zaafa
urayp, Anadolu Beyliklerinin bamsz olmalar hususunda aydnlatc bilgiler
mevcuttur. Seluklu - Osmanl ilikileri, zellikle, Kay Boyu, Erturul Gazi ve
Osman Gazinin sancak beyi olarak St ve Domanie yerletirilmeleri,
snrlardaki faaliyetleri, Osmanl Beyliinin Abdaln- Rumla olan ilikileri ve
ilk Osmanl fetihlerine dair kapsaml bilgiler bulunmaktadr. Bilgilerin ou
menkb mahiyeti tamakla birlikte, tenkidi yapldktan sonra doru bilgiler tesbit
edilmi ve tarihe kaynak olarak kullanlabilecekleri gsterilmeye allmtr.
III- Osmanl Tarihi: Tarihimizin Osmanl toplumuna mensup olmas,
Osmanl Devletinin snrlar iinde yaamas, Osmanl eitim ve terbiyesi almas
mnasebetiyle Klasik Osmanl tarihilerinin tad btn zellikleri tamtr.
Dier Osmanl tarihilerinden farkl olarak, Osmanl Devletinin geleneine ve
devlet politikasna uygun eserler vermi, dnce zgrl konusunda
zgrlk tutum taknarak mezhepler st bir anlay temsil etmitir. Bata,
245

Dsitn- Ceng-i heng-i Efrsiyb- Trk gibi slma aykr motifler tayan bir
destan olmak zere, Velyet-nmeyi derleyip telif ederek, Barak Baba
Risalesini erh ederek, gayr- snn olarak bilinen eserleri bile Osmanl
toplumuna kazandrmtr.
Hemen btn eserlerinde bir vesile ile Osmanl Devletinden sz eden
yazarmzn Osmanl Tarihine dair yazd mstakil tek eseri Kutb-nmedir. II.
Bayezit dnemi fetihlerini zellikle, Ege Adalarnn fethinden sz edip, Midilli
Adasnn fethini konu ald iin eser Kssa nme-i Midilli adyla da
bilinmektedir. Firdevs-i Tusnin eh-nmesini taklt ederek yazlan Kutbnmede, yazar Kutb olarak padiah II. Bayeziti kabul etmi, kendisini de air
Firdevs-i Ts yerine koymutur.
Tarihi Firdevs-i Rm, Osmanl saray ve siyaset evrelerine yakn olduu
iin, bir ksm olaylarn bilfiil iinde bulunmu, bir grg tan gibi konular ele
alm ve olaylar kiiler arasndaki konumalar aktarr gibi rivayetlerde
bulunmutur. Kutb-nmede, II. Bayezit dneminde Ege Adalarndan nebaht,
Modon, Navarin ve Koron gibi adalarn fethi ve Midilli Muhasaras sonras
balayan, Osmanl Devletinin Hristiyan dnyas ile yapt deniz savalarna
ayrntl olarak yer vermitir.
Osmanl Devleti iin Ege Denizinin fethi ok nemliydi. nk stanbul,
Trakya, Balkanlarn gney kylar ve Anadolunun gvenlii ancak Ege Adalar
alndktan sonra salanabilirdi. stelik karalarda baarl olan Osmanl ordusu,
Avrupa hkimiyetini srdrrken, denizlerde cidd bir varlk gsterememi ve
srekli Hal Donanmasnn saldrlarna maruz kalmt. Bunun yannda Ege ve
Akdeniz, Osmanl haclarnn, hac yolu gzerghyd ve srekli korsanlarn
saldrlarna uruyorlard. Buna karlk Hal ttifak da varln koruyabilmek
iin, denizlerde baarl olmak zorundayd. Osmanl ve Hristiyan Dnyasnn
kaderini deniz savalarnn sonular belirleyecekti. Nitekim bu durumun ok iyi
farknda olan II. Bayezit adalarn fethine zel bir nem vermi ve Midilli
Adasnn muhasarasnda olaanst bir aba sarf etmitir.
Bir destan tertibinde kaleme alnan Kutb-nme de II. Bayezit devrinin siyas
olaylarna, zellikle Cem Sultan sorunu ve II. Bayezitle yaanan taht kavgalar,
Osmanllarn, Karamanoullar ile olan mcadeleleri, Osmanl - Memlk

246

ilikileri ve Anadoludaki Alev isyanlarna ksaca yer verilmitir. Mellif ayrca,

Osmanl Devletinin, Balkanlar, Dou Avrupa ve Akdenizdeki fetihlerini abartl
bir slpla ele alarak Osmanl tarihilii iin kayda deer bilgiler brakmtr.
Firdevs-i Rm, sadece tarihe dair yazd eserleri ile deil, Osmanl Saray
ile kurduu mnasebetleri, her konuda yazd telif ve tercme eserleri Osmanl
kltr tarihilii asndan nemli bir kiidir. Bir kltrler mozaii olarak kabul
edilen Osmanl kltr corafyasnda yazar, Snn ve Alev kltrleri
kaynatrmak ve bartrmak iin youn bir aba sarf etmitir. Kendisinden nce
yazlan tarih, din, edeb ve felsef bilgileri kullanarak hem tamamndan
yararlanm hem de muhtemelen kaybolabilecek zellikteki eserleri koruma altna
almtr.
Bakasna ait eserleri kaynak gstermeden kullanmak bilimsel ynden
eletirilecek bir yntem olmasna ramen, yazarn yaad dnemin yaygn bir
uygulamasdr. Yazarmz da kendisine ulaan baz kymetli eserleri kaynan
gstermeden kendi eserleri arasna almtr. rnein; Hoca Ahmed Yesevnin
Menkbn, Serezli Sdnin Sleyman - nmesini ve Hamzavnin tarih kitabn
kendi eserleri arasna almtr. Belki de bylece bu nadide eserleri yok olmaktan
kurtarmtr.
Yazar, tarihilii yannda, Trk dili tarihine de cidd katklar salamtr.
Trk dnyasnda kullanlan Trke kelimeleri seerek ve tekrarndan ekinmeden
zenle kullanm, eserlerini Trkenin temel kaynaklarndan biri haline
getirmitir. Yaad dnemde eserlerini Trke yazmak hafife alnrken, yazar
Trke telif ve tercmeler yapmtr. Dili olduka sadedir, nazm konusunda
baarsz bulunmakla birlikte, nesirde ustal kabul grmtr. Yazarn tarihilii
ve

edebiyatl

birletirilince,

ortaya

Firdevs-i

Rm

Tarihilii

diyebileceimiz bir model ortaya kmaktadr.

Firdevs-i Rm, ok boyutlu ve retken bir yazar olduu iin hemen her
alanda eserler vermi ve bilim tarihine nemli katklar salamtr. Yazar
Ansiklopedist nvann kazanarak, andaki btn bilgileri Sleyman-nme adl
81 ciltlik eserinde toplamtr. Tarihi Firdevs, ayrca krk yllk yaz hayatnda,
Sleyman-nme adl eseri hari, krk civarnda mstakil eser yazarak, Trk kltr
tarihinde bir ilke imza atmtr. Yazlarnda nesirden ok nazma ynelen mellif,

247

dnce, bilgi ve eserlerini 900 000 beyitle ifade ederek, Trk edebiyatnda
kendine nemli bir yer edinmitir.
Firdevs-i Rmnin tarihiliine dair ilk doktora almas olan bu eser
phesiz bir ok noksan iinde barndrmaktadr. Bundan sonra yaplacak
almalarla Sleyman-nme ciltlerinin tamamnn taranarak bu zengin klliyat
bilim dnyasna kazandrlmaldr. Yazarn tercme ve telif ettii eserlerin bir
ksm ise bulunamamtr. Kayp olarak bilinen eserler muhtemelen kaytlara
dzgn geirilememitir. Titiz bir alma ile bu deerli eserlere ulamak
mmkn olabilir.
Firdevs-i Rm, yazd btn eserlerinde Allahn rzasn kazanmak,
okuyucudan hayr dua almak ve tarihle birlikte yaamak isteini srekli ifade
etmitir. Ancak yazarn isteinin aksine, kendisi ve eserleri 500 yldr unutulmaya
yz tutmutur. Bu alma Trk kltr tarihinde bidev bir ahsiyetin, bir bilim
adamnn yeniden hatrlanmasn salarsa bizce amacna ulam saylr.

248

KAYNAKLAR
A- KAYNAK ESERLER
ABUL-FARAC Gregory: AbulFarac Tarihi, C. I-II, Ankara 1999.
ABDAL MUSA: Velyet-nme, (Haz.Abdurrahman Gzel), Ankara 1999.
ABDULLAH el- LH: Sleyman (A.S.) Kssalar ve Zlkrneyn Kssalar,
(O. Ergin yazmalar), No:545.
AHMED: skender-nme, (Nr. M. Halil Yinan), stanbul 1964.
AHMED EFLK: Menkbul-rfin, (Nr. Tahsin Yazc), Ankara 1959.
AHMET b. MAHMUD: Seluk-nme, (Haz. E. Meril), stanbul 1977.
AKSARAY,

KERMD-DN

MAHMUD:

Msmeretl-ahbr

ve

Msayeretl- ahyr, (Yay. Osman Turan), Ankara 1944.

ANONM, Tevrh-i l-i Osman, (stanbul niversitesi Ktphanesi, ty), nr.
2438.
ANONM, Tevrh-i l-i Seluk, (Yay. F. N. Uzluk), Ankara 1952.
ANONM, Sleyman-nme Muhtasar, (Sultan Byezid-nme Sleymaniye
Ktp. Ali Emiri), nr.316.
ANONM, Trih-i Selnik-, (Haz. M. pirli), stanbul 1989.
ANONM, Tarih-i Sultan Bayezid, (Topkap Mzesi Ktphanesi), nr. 0624.
ANONM, Vekyi-i Sultan Beyazd ve Selim Han, (Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi), nr.1416.
ANONM, Selim-nme, (Nr. Ahmet Uur-Mustafa uhadar), Ankara 1990.
AIKPAA-ZDE: Tevrh-i l-i Osman, (Yay. Alibey ), stanbul 1332.
ATSIZ, Nihal: Osmanl Tarihine Ait Takvimler, stanbul 1961.

BAYT: Cm- Cem yin, (Haz.F. Krzolu-Atsz, Osmanl Tarihleri

inde), stanbul 1970.
BEL, SMAL: Gldeste-i Riyz rfan, Bursa 1302.
BEYN, MUSTAFA BN CARULLAH: Tezkiret-ura, (Haz. brahim
Kutluk), Ankara 1997.
BEYDABA: Kelile ve Dimne, (ev. . Rza Dorul), Ankara 1960.
COAN, Esat: Maklat, Ankara 1996.

249

CVEYN ALADDN ATAMELK: Tarih-i Cihan-Ga, (ev. M. ztrk),

Ankara 1988.
ELEBOLU, mil, Muhammediye, stanbul 1996.
EBL GZ BAHDIR HAN: ecere-i Terkime, (Haz. Muharrem Ergin),
stanbul 1975.
EBUL HAYR-I RM: Saltuk-nme, (Haz. .Haluk Akaln), C.I-II, Ankara
1988.
EL-BELZUR: Fthul-Bldn, (ev. Mustafa Fayda), Ankara 2002.
EDB AHMED b. YKNEK: Atebetl-Hakyk, (Haz. R. Rahmeti Arat),
Ankara 1992.
ELVAN ELEB: Menkbul Kudsiyye, (Haz. . Ernsal-A.Yaar Ocak),
Ankara 1995.
ENVER: Dstur-nme, (Nr .Mkerimin Halil Yinana), stanbul 1928.
__________: Dstur-nme-i Enver, Medhal, stanbul 1932.
__________: Dstur-nme-i Enver, Osmanl Tarihi Ksm, (1299-1466), (Haz.
N. ztrk), stanbul 2003.
EVLYA ELEB, Seyahat-nme, C. II, stanbul 1984.
FRDEVS, ERFEDDN MUSA: Sleyman-nme, (Millet Ktphanesi, Ali
Emr), Manzum, nr. 317.
FRDEVS-

RM,

Sleyman-nme,

(Topkap

Saray

Mzesi

Ktp.),

nr.1525.1537.
____________: Sleyman-nme Muhtasar, (Millet Ktphanesi), nr.949.6.
____________: Kssa-nme-i Sleyman Aleyhisselam, (Topkap Saray
Mzesi Ktp.) H. 1231.
____________: Hayat ve Memt veya Hayat-nme, (Sleymaniye Hac
Mahmut Ef.), nr. 2333.
___________: Silahor-nme, (Musallah-nme), (Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi), H.625.
____________: Satran-nme-i Kebir, (Nuruosmaniye Ktphanesi) ,nr.
3553/4073.
250

___________: Kutb-nme, (.Olgun-.Parmakszolu), Ankara 1985.

____________: Dvet-nme, (stanbul niversitesi Ktphanesi), Ty, nr. 208.
____________: Mnzar-i Seyf- Kalem, (Millet Ktphanesi), nr.576.
___________: Firset-nme, (Milli Ktphane), Y.Z .A 5151.
___________: Kuran Kerimden Tefele Dair Risale, (stanbul niversitesi
Merkez Ktphanesi), nr.593.
____________: Tercme-i Hadis-i Erbain, (Millet Ktphanesi Ali Emr), nr.
297.
___________: (lyas b. Hzr), ah-nme, (Sleymaniye Ktphanesi), nr.
894.35.
____________: Kitabul-Meviz, (stanbul Belediye Ktphanesi Muallim
Cevdet), nr.297.9.
____________: Tuhfetl Hdi ya da Hakyk-nme, (Milli Ktphanesi), YZ
A 2251.
____________: Hakikat-nme, (Sleymaniye Ktphanesi ehit Ali Paa),
nr.1399.
____________: Tehisl- nsan, (stanbul n. Edb. Fak. TDE. Blm Seminer
Kitapl), nr.124.
____________: Barak Baba Risalesi erhi, Yunus Emre Ve Tasavvuf, (Yay.
A. Glpnarl), stanbul 1992.
___________: Velyet-nme-i Hac Bekt- Veli, (Hac Bekta le Halk ktp.) ,
nr.200.
FRDEVS- TS: eh-nme, (Ter. N. Lugal), stanbul 1967.
GELBOLULU MUSTAFA L-: Knhl- Ahbr, (Haz.M. sen), Ankara
1994.
GIESE, Fredrich: Anonim Tevrh-i l-i Osman, (Haz. N. Azamat), stanbul
1992.
HACI BEKT-I VEL: Menkb- Hac Bekt- Horasn-, (Hac Bekta
Ktphanesi), nr. 200.

251

____________: Maklt- Gaybiyye ve Kelimt Ayniye, (stanbul Belediye

Ktp.) , nr.87.
____________: Makalt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniyye, (G..H.A.M.),
Ankara 2004.
____________: Maklt, (Haz. Esad Coan), Ankara 1996.
HK EFEND: Sleyman-nme, (Topkap Saray, Ktp. Revan,) nr. 1289 V.6.
HASAN, ELEB: Tezkire, (Yay. brahim Kutluk ), Ankara 1975.
HEREDOTOS: Tarih, (George Rawlinsondan ev. . Rza Dorul), C.I,
stanbul 1941.
HOCA SDEDDN EFEND: Tact-Tevrh, (Haz. smet Parmakszolu), C.
I-II, stanbul 1992.
MAM: Han-nme, (Haz.O. aik Gkyay), Ankara 1969.
BN- BATTUTA: Seyahat-nme, (Ter. M. erif), C. II, stanbul 1332.
BN- BB, el-Evmirl- Aliyye fi Umril- Aliyye, (Yay. A. Erzi), Ankara
1956.
BNL ESR: el- Kmil fit-Tarih, (ev. B.Eryarsoy ), stanbul 1986.
BN- HAVKAL: Kitabl-Meslik vel-Memlik, (Der.Y. Ziya Yrkan),
stanbul 2004.
BN- KEMAL: Tevrh-i l-i Osman, I., II., VII. Defter, (Haz. . Turan),
Ankara 1991.
____________: Tevrh-i l-i Osman, X. Defter, (Haz . Severcan), Ankara
1996.
____________: Tevrhi l-i Osman VIII. Defter, (Transkripsiyon), (Haz.
Ahmet Uur), Ankara 1997.
____________: Tevrh-i l-i Osman, IV. Defter, (Haz. Kosil Mazama),
Ankara 2000.
KARAMAN NANCI MEHMET PAA, Osmanl Sultanlar Tarihi, (Ter.
.Hakk Konyal), stanbul 1949
KAGARLI, MAHMUD: Divan- Lgatit-Trk, (Ter. B. Atalay), C. III,
Ankara 1986.

252

KATP ELEB: Tuhfetl Kibar fi Esfaril Bihar, (Yay.O. aik Gkyay),

stanbul 1973.
____________: Kef ez-Znun, (Haz. . Yaltkaya-R.Bilge), stanbul 1942.
KEMAL: Seltin-nme, (Haz. N. ztrk), Ankara 2001.
KEMALPAA-ZDE: Tevrh-i l-i Osman, (Millet Ktphanesi Ali Emiri),
nr.320.
KIVM: Fetih-nme-i Sultan Mehmet Han, (Nr. F. Babinger), stanbul 1955.
LTF PAA: saf-nme, (Haz. Mbahat Ktkolu), stanbul 1991.
LATF: Tezkiret- ura ve Tabsratn Nuzem, (Haz. Rdvan Canm)
Ankara 2000.
LEVEND, gah Srr: Gazavat-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnmesi, Ankara 1956.
MEHMED NER: Kitab- Cihan-nma-Ner Tarihi, (Yay. F.R UnatM.A.
Kymen), Ankara 1949-1957.
MELKOFF, .: La Geste de Melik Dnmend I , Paris 1960.
MOLLA CM: Nefht, stanbul 1289.
MNECCMBAI AHMED B. LTFULLAH, Cmd-Dvel, Seluklular
Tarihi I, (Yay. Ali ngl), zmir 2000.
: Cmd- Dvel (ev.A.Araka), stanbul 1999.
MSTAKIMZDE SLEYMAN SADEDDN EFEND: Mecelletn Nisab,
(Tbk Basm), Ankara 2000.
NZAML MLK: Siyaset-nme, (ev.N. Bayburtlugil), stanbul 1987.
PR RES: Kitb- Bahriye, ( Haz. Y. Senemolu ), C.II, stanbul 1973.
REDED DN: Cmit Tevrh, (Nr.A. Ate), Ankara 1960.
____________: Ouz Destan, Reideddin Ouz-nmesi, Tercme ve Tahlili
(Haz. Z. Velidi Togan), stanbul 1982.
SADREDDN EBUL-HASAN AL EL HSEYN: Ahbrd-DevletisSelukiyye, (ev. N. Lugal), Ankara 1999.
SAFY: Tarih-i Feth-i Aynabaht ve Moton, (Topkap Saray Mzesi Ktp.
Revan), nr.1271

253

SEYFEDDN, Akilli: Seluk-nme, (Nr. F.N. Uzluk), Ankara 1952.

SOLAKZDE MEHMED HEMDEM ELEB: Solak-zde Tarihi, (Haz. V.
abuk), Ankara 1989.
KR: Karaman Oullar Tarihi, (Haz. M. Mesut Koman), Konya 1946.
TABER: Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, (ev. Z. K. Ugan-A. Temir),
stanbul 1991.
TURSUN BEY: Tarih-i Ebl-Feth, (Haz. M. Tulum), stanbul 1977.
URFALI MATEOS: Vekyi-nmesi ve Papaz Grigorun Zeyli, (ev. Hrant D.
Anreasyan), Ankara 2000.
YAZICIOLU li: Seluk-nme, (Haz. Erdoan Meril), stanbul 1977.
YAZICIOLU li: Seluk-nme, (Ouz-nme), Revan 1290.
YAZICIOLU AHMED BCAN: Acibl Mahlkat, (Mevln Mzesi
Ktphanesi), nr. 76.
YUSUF HAS HCP: Kutatgu Bilig, Metin I, (ev. R. Rahmeti Arat), Ankara
1979.

B- NCELEME VE ARATIRMALAR
a- KTAPLAR
AHMED Cevdet Paa: Kss- Enbiya, (Yay. Mahir z), Ankara 1972.
AHMED Vefik Paa: Lehe-i Osman, stanbul 1876.
AKDOAN, Yaar: skendernmeden Semeler, Ankara 1988.
AKGNDZ, Ahmet: Osmanl Kanunnmeleri, C. II, stanbul 1990.
AKAY, suman: Sleyman-nme 44.Cilt (stanbul niversitesi Yaynlanmam
Doktora Tezi), stanbul 1994.
ARF

Al:

Danimend-nme,

(Haz.

Bekir

Bier,

Seluk

niversitesi

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1994.

ATE, Ahmet: Mevlid, Ankara 1954.
AYDEMR Yaar: Ravz Hayat, Sanat ve Divannn Tenkitli Metni, Ankara
2002.
AYTEKN, M. Fikri: Edincik, Balkesir, 1997.

254

AZAMAT, Nihat: II. Murat Devri Kltr Hayat, stanbul 1996.

BABINGER, Franz: Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (ev. Cokun ok),
Ankara 1982.
BANARLI, Nihat Sami: Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C. I, stanbul 1971.
BARTHOLD, V. V.: Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (ev. K.Y.
Kopraman-. AKA), Ankara 1975.
: Mool stilasna Kadar Trkistan, (ev. Hakk Dursun Yldz),
Ankara 1990.
.BATAV, erif: Bizans mparatorluu Tarihi (1261- 1461), Ankara 1989.
BAYKARA, Tuncer: Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 1985.
BAYRAM, Mikail: hi Evren ve hi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991.
____________: hi Evren, Tasavvuf Dncenin Esaslar, Ankara 1995.
____________: eyh Evhdd-din Hmid el-Kirmn ve Evhdiyye Tarikat,
Konya 1993.
____________: Fatma Bac ve Bcyan- Rum, Konya 1994.
____________: Nasreddin Hoca ve hi Evren, stanbul 2001.
___________:Trkiye Seluklular zerine Aratrmalar, Konya 2003
BLOCHET E: Catalague Des Manuscrits Turcs de la Bibliothegue Nationale
II. Paris 1993, Supl. 1293.
BROCKELMAN, Carl: Geschichte Arabischen Litteratur, C.I-II, Leiden 1943.
BORNES, J. Robert: An Introduction to Religious Foundations in the
Ottoman Empire, Leiden 1986.
BURSALI Mehmed Thir: Osmanl Mellifleri, C. II, stanbul 1972
BYKKARCI, Fatma: Firdevs-i Tavil ve Davet-nmesi, (Boazii n.
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi),
stanbul 1993.
CAHEN, Claude: Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev.Y. Moran),
stanbul 1984.
___________: slmiyet, (ev. E. Erendor), stanbul 1990.
CEMLEDDN Efendi: Osmanl Tarih ve Mverrihleri (Ayne-i Zref)
stanbul 1324.
255

AATAY, Neet: Ahilik Nedir?, Ankara 1990.

____________: Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974.
CARRETTO, E. Giacomo: Akdenizde Trkler, (ev. D. Kundak-G. Kuray),
Ankara 1992.
ATIKKA, M. Ata: Firdevs-i Rmnin Sleyman-nme-i Kebiri 72.cilt,Gramer,

Sentaks,

Lugat,

Metin,

(stanbul

niversitesi

Yaynlanmam Doktara Tezi), stanbul 1979.

DNMEND, smail Hmi: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.I-II, stanbul
1967.
DEMRKENT, In: Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Kl Arslan,
Ankara 1966.
DERV, Burhan: Velyet-nme-i Hacm Sultan, (Nr. R. Tschudi) Berlin 1914.
DEVELLOLU, Ferit: Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1986.
DLN, Cem: Mesud b. Ahmed, Sheyl- Nevbahar, nceleme, MetinSzlk, Ankara 1991.
DVTOLU, Sencer: Ouzdan Selukluya, stanbul 1994.
DURMU, lhami: skitler (Sakalar), Ankara 1993.
ERDEM, lhan: Trkiye Seluklular-lhanl likileri (1258-1306) (Ankara
niversitesi Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1995.
ERGN, Muharrem: Orhun bideleri, stanbul 1970.
FILALI, Ethem Ruhi: Trkiyede Alevlik-Bektalik, Ankara 1996.
GIBBONS, H. Adam: Foundation of the O ttoman Empre, London 1968.
____________: A History of the Osmanls up to the Death of Beyazid 1-13001400-London 1968.
GIESE. Fredrich: Die Altosmonischen Anonymen Chroniken, Tel I, Breslau
1922.
GIBB, E Lias- J.W. lkinson: A History of Ottoman Poetry, I. London 1902.
GKALP, Ziya: Trkln Esaslar, stanbul 1976.
GKYAY, O. aik, Dede Korkut Kitab, Ankara 1973.
GME, Sadettin: Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara 1997.

256

GLPINARLI, Abdulbaki: Vilyet-nme-i Hnkr Hac Bekt- Vel, stanbul

1990.
____________: Melmilik ve Melmler, stanbul 1931.
____________: Yunus Emre Divan, stanbul 1943.
____________: Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1953.
____________: Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1992.
GLE, Hamdi: Firdevs-i Rmnin Sleyman-namesi 42.cilt, Dsitn-
Ceng-i Aheng-i Efrsiyb- Trk, Bir Metin ncelemesi (Ege
niversitesi Yaynlanmam Doktora Tezi), zmir 1994.
GLNAZ, Gen: Firdevs-i Rm, Sleyman-nme 25. ve 26. ciltler, GiriMetin- Szlk, (Marmara niversitesi Yaynlanmam Doktora
Tezi), stanbul 1995.
GNALTAY, erfettin: slm Tarihinin Kaynaklar, stanbul 1991.
GNAY, may: Trk Destanlar, Ankara 2005.
GNDZ, rfan: Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, stanbul 1984.
GZEL, Abdurrahman: Abdal Musa Velyet-nmesi, Ankara 1999.
____________: Ahmed-i Yesevnin Fakr-nmesi, Ahmet Yesev-Hayat
Eserleri, stanbul 1996.
HAMMER, J.V.: Devlet-i Osmniye Tarihi, (ev. M. Ata), stanbul 1997.
HANWALDANUS: Anonimine Gre Sultan Bayezid-i Vel (1481-1512),
(ev. N. ztrk), stanbul 1997.
HASLUCKS, W.: Bektilik Tetkikleri, (Ter. R. Hulusi), stanbul 1928.
HITT, Philip K.: Siyas ve Kltrel slm Tarihi, (ev. Salih Tu), C. I-II,
stanbul 1980.
HSEYN: Bedyil Vekyi, (Tpk Basm), Moskova 1961.
NALCIK Halil, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, stanbul 1954.
____________: M. Ouz, Gazvat- Sultan Murat b. Mehmed Han (zladi ve
Varna Savalar zerinde Anonim Gazavat-nme), Ankara
1978.
____________: Essay of the Ottoman Empire, Eren yay. stanbul 1988.
____________: ir ve Patron, Ankara 2003.

257

____________: Osmanl mparatorluunda slm, Tarih Risaleleri, stanbul

1995.
KABAKLI, Ahmet: Trk Edebiyat, C. II, stanbul 1994.
KAFADAR, Cemal: Between Two WordsThe Consfruction of The Ottoman
State, California 1995.
KAFESOLU, brahim: Seluklu Tarihi, stanbul 1992.
____________: Trk Milli Kltr, stanbul 1986.
____________: Harzemahlar Devleti Tarihi, Ankara 1992.
KARA, Mustafa- ATLANSOY, Kadir: Bursa Dergahlar-Ydigr- emsi, C. III, Bursa 1997.
KARATAY, H. Fehmi: Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke
Yazmalar Katalou, stanbul 1961.
KAYA, Ceval: Uygurca Altun Yaruk, Ankara 1994.
KOCATRK, Vasfi Mahir: Byk Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1964.
____________: aheserler Antolojisi, Ankara 1958.
Komisyon, TARAMA SZL, TRK DL KURUMU, I-VII, Ankara 1963
1974
KONYALI, .Hakk: bideleri ve Kitbeleri ile Konya Tarihi, Ankara 1997.
____________: bideleri ve Kitbeleri ile Aksaray Tarihi, stanbul 1974.
KIRZIOLU, Fahrettin: Dede Korkut Ouz-nmeleri, Ankara 2000.
KTAPI, Zekeriya: Orta Asyada slmiyetin Yayl ve Trkler, Konya
1994.
____________: Yeni slm Tarihi ve Trkler, Konya 1995.
____________: Sadet Asrnda Trkler, Konya 1995.
____________: Hz. Peygamberin Hadislerinde Trkler, Konya 1996.
____________:Orta

Asya

Trklnn

Byk

slm

Kltr

ve

Medeniyetindeki Yeri, Konya 1995.

KPRL, M. Fuad: Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1981.
____________: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1981.
____________: Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1998.

258

____________: Anadoluda slmiyet, (ev. Ragp Hulusi), stanbul 1996.

____________: stanbul 1989.
KYMEN, Mehmet Altay:

Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C.V,

Ankara 1993.
____________: Alp Arslan ve Zaman, stanbul 1972.
KUNTER, Hlim Baki: Yunus Emre, Eskiehir 1966.
KURNAZ, Cemal: Trkiye -Orta Asya Edeb likileri, Ankara 1999.
KURNAZ, Cemal-Mustafa Tat: Yesevilik Bilgisi, Ankara 2000.
KURAT, Akdes Nimet: aka Bey, Ankara 1966.
KKDA, Yusuf- Caner Arabac: Seluklular ve Konya, Konya 1994.
LEVEND, gah Srr: Trk Edebiyat Tarihi, C. I, Ankara 1988.
MANSEL, Arif Mfit: Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1947.
MERL, Erdoan: Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1991.
MKRMN, Halil: Seluklular Devri, stanbul 1933.
____________: Anadolunun Fethi, stanbul 1944.
NOYAN, Bedri: Firdevs-i Rm, Manzum Hac Bekt- Veli Vilyet- nmesi,
Aydn 1986.
____________: Btn Ynleriyle Bektilik ve Alevilik, stanbul 1998.
OCAK, A. Yaar: Menakb- nmeler, Ankara 1997.
____________: Bekti Menkb-nmelerinde slm nce nan Motifleri,
stanbul 1983.
____________: Trk Sfliine Baklar, stanbul 1996.
____________: Babiler syan, stanbul 1980.
____________: Kalenderler, Ankara 1999.
OSTROGORSKY, George: Bizans Devleti Tarihi, (ev.F.Kzltan), Ankara
1981.
GEL, Baheddin: Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar ile
Destanlar), Ankara1998.
____________: Trk Kltr Tarihine Giri, C. VIII, Ankara 1987.
NDER, Mehmet: Mevln, Hayat Eserleri ve Trbesi, Konya 1952.

259

ZTUNA, Ylmaz: Osmanl Devleti Tarihi, C.I, stanbul 1986.

ZTRK, N: XV.yy. Tarihilerinden Keml, Seltin-nme, Ankara 2001.
ZTRK, Ali: Trk Anonim Edebiyat, Erzurum 1980.
____________: tken Trk Kitabeleri, stanbul 1996.
PAKALIN, Mehmet Zeki: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I, II,
III, stanbul 1983.
PALA, skender: Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara 1989.
PEKOLCAY, Necla: slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevilere Giri,
stanbul 2000.
RASONYI, Laszlo: Tarihte Trklk, Ankara 1988.
RUNCIMAN, Steven: Hal Seferleri Tarihi, (ev. F. Iltan), Ankara 1986.
SARAY, Mehmet: Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1999.
____________: Dou Trkistan Trkleri Tarihi, stanbul 1987.
SAVA, SAM: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, Ankara 2002.
SEVM, Ali- Yaar Ycel: Trkiye Tarihi, Ankara 1989.
____________: Anadolunun Fethi, Seluklular Dnemi, Ankara 1988.
SPULER, Bertold: ran Moollar, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1987.
SMER, Faruk: Ouzlar (Trkmenler), stanbul 1999.
____________: epniler, stanbul 1992.
___________: Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri,
Ankara 1990.
____________:Safev

Devletinin

Kuruluu

ve

Gelimesinde

Anadolu

Trklerinin Rol, Ankara 1992.

SREYYA Mehmet: Sicilli Osmn, C. II, stanbul 1986.
AHN lhan- Feridun Emecen: II. Bayezid Dnemine Ait 906/1501 Tarihli
Ahkam Defteri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 1994.
ARDA, Rt: Her Yn ile Hac Bekt- Veli, zmir 1985.
EMSED-DN SM: Kmusul lm, C. III-IV, Ankara 1996.
TANSEL, Selahattin: Sultan II. Beyazidin Siyasi Hayat, stanbul 1966.
TARIM, Cevat Hakk: Tarihte Krehri-Glehri, stanbul 1948.

260

TMURTA, F. Kadri: Tarih inde Trk Edebiyat, stanbul 1999.

TMUR, Taner: Osmanl Kimlii, stanbul 1986.
TOGAN, Z. Velidi: Umm Trk Tarihine Giri, stanbul 1981.
___________: Ouz Destan, stanbul 1982.
___________:Tarihte Usl, stanbul 1985.
TUMAN, Nail:Tuhfe-i Nili, C. II., Milli Eitim Yaymlar Ktphanesi, nr. 870,
Ankara 1945.
TURAN, Osman: Seluklular ve slmiyet, stanbul 1980.
____________: Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul 1981.
____________: Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1997.
____________:stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarihi Takvimler,
Ankara 1954.
___________: Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1983.
____________:Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara 1988.
___________: Satuk Bura Han Menkbesi ve Tarih, Seluklular ve
slmiyet, stanbul 1980, s. 245-308.
UAR, ahin: Anadoluda slm-Bizans Mcdelesi, stanbul 1990.
UUR, Ahmet: Osmanl Siyaset-nmeleri, stanbul 2001.
UNAT, Faik Reit: Hicri Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, Ankara
1988.
USTA, H. brahim: Firdevs-i Sleyman-nme-i KebirncelemeMetin
Szlk, (Ankara niversitesi Yaynlanmam Doktora Tezi),
Ankara 1995.
UYUMAZ, Emine: Sultan I.Aleddin Keykubad Devri Trkiye Seluklu
Devleti Siyasi Tarihi (1220-1236), Ankara 2003.
UZUNARILI, smail Hakk: Osmanl Tarihi, C.I-II, Ankara 1974.
____________: Anadolu Beylikleri, Ankara 1988.
____________: Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara I984.
NAL, Tahsin: Karaman Oullar Tarihi, Konya 1986.

261

MT, Burhan: Yunus Emre Divan, stanbul 1993.

veysilikten Bektailie Kitab- Cebbar Kulu: (Haz. H. Yksel - S. Sava),
Sivas 1997.
WTTEK, Paul: The Rise of The Ottoman Empire, London 1971.
___________:Mentee Beylii, (ev. O. . Gkyay), Ankara 1986.
YILDIZ, Hakk Dursun: slmiyet ve Trkler, stanbul 2000.
YCE, Kemal: Saltuk-nmede Tarihi Unsurlar, Ankara 1987.
YCEL, Yaar: Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, Ankara 1998.

b-MAKALELER
AHMED YESEV: Yeseviyyenin Temel Kitab Cevhirl Ebrar Min Emvcil
Bihar, Ahmet Yesevi, (Haz. Mustafa Kara), stanbul 1996.
AKALIN, Haluk kr: Sar Saltukun Trbe ve Makamlar zerine
Uluslararas Eren ve Evliyalar Kongresi, Ankara 1988, s. 286292.
AKGNDZ, Ahmet: Sultan II.Bayezit Han ve Devri, Trk Dnyas Dergisi,
S. 29, (stanbul 1989), s.10-14.
AKKAYA, kr: Kitab- Melik Dnimend Gazi-Dnimend-nme Dil ve
Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, C.VIII, (Ankara 1954), s.131144.
ALTINOK, Baki Yaa: Hac Bekta- Veli Hakknda Yazlm Bir Menkbnme ve Bu Menkb-nmede Belirtilen Anadoluda Alev
Ocaklar, Hac Bekt- Veli Aratrma Dergisi, S. 27, (Ankara
2004), s.1-8.
ATSIZ, NHAL: Alp Er Tonga Destan, Makaleler I, stanbul 1997.
BAAR, F.: XV. Asr Osmanl Mverrihleri ve Eserleri, Tarih ve Medeniyet
Dergisi, S. 30, (stanbul 1997), s. 31-45.
BCR, Hasan: Sleyman-nmenin Budapetedeki Yazma Nshas Bilimsel
Bildiriler, 1972, Ankara 1975.
BURSALI Mehmed Tahir: Uzun Firdevs (Firdevs-i Rm), Trk Yurdu, C.VII,
S.75, (stanbul 1915), s.37.
262

CAHEN, Claude: Seluklu Devri Tarih Yazcl (ev. N. Kaymaz), Tarih

Aratrmalar Dergisi, C. VII, S.12-13, (Ankara 1973), s.193-221.
COGTO, Seluklular, Gz 2001.
ATIKKA, M.Ata: Trk Firdevsi ve Sleyman-nme-i Kebir, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, S. 25, (1983), s.169-177.
____________: Satran-name-i Firdevs, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
S. 37, (stanbul 1985), s.187-198.
DALIOLU, H. Turhan: Uzun Firdevsi-Firdevs-i Rm Uluda Dergisi, S.
10, (Bursa 1937), s. 44-46.
DRZ, H. Ali: Kutbul-Alevnin Barak Baba Rislesi erhi, Trkiyat
Mecmuas, C. IX, (stanbul 1951), s.167 170.
ER, Osman: Yenieri Ocann Manev Eitimi ve Bektailik, Hac Bekt-
Veli Aratrma Dergisi, S. 24, (Ankara 2004), s.1-18.
EMECEN, Feridun: Osmanlnn Bat Anadolu Trkmen Beylikleri Fetih
Siyaseti: Saruhan Beylii rnei, Osmanl Beylii, stanbul 2000,
s.34-40.
ERDEM, lhan: Trkiye Seluklularnda Fetih Metodu ve Uygulan,
I.Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler,
Konya 2001, s. 297-308.
ERNSAL, smail: II. Bayezid Devrine Ait Bir namat Defteri, Tarih
Enstits Dergisi, S. 8, (stanbul 1981), s.303-339.
____________: XIV- XV. yzylda Osmanl Toplumunu Besleyen Trke
Kitaplar, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C.VIII,
S.8, (Bursa 1999), s. 29-58.
ESN, Emel:kinci Byezidin H.904-906/1498-1500 Yllarnda Adalar Denizine
Seferi, Erdem Dergisi, C. I, S. 3, (Ankara 1985), s. 769-794.
GALLOTTA, Aldo: Ouz Efsanesi ve Osmanl Devletinin Kkenleri: Bir
nceleme(ev. . Yerguz), Osmanl Beylii, stanbul 2000, s.4161.
HSEYN, Hsameddin: Afrasyab Kimdir?, Trk Yurdu, C.III, S.154,
(stanbul 1918), s. 101-105.

263

IMBER, Colin: lk Dnem Osmanl Tarihinin Kaynaklar (ev. Oktay zel),

Stten stanbula, stanbul 2000, s.39-71.
NALCIK, Halil: Akpaa-zde Tarihi Nasl Okunmal?, Stten stanbula
stanbul 2000, s. 119-145.
____________: Osman Gazinin znik Kuatmas ve Bafeus Muharebesi
Osmanl Beylii, stanbul 2000, s.78-105.
KARA, Mustafa: Yesevilik Kltrn Gnmze Ulatranlar ve CevhirlEbrr, Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000.
KOCATRK, V.Mahir: Sleyman-nmede Efrsiyb- Trk Hikayesi, Trk
Yurdu, S.3, (stanbul 1954), s. 200-208.
KIENITZ, Friedrich Karl: Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve
Kltrel Bakmndan Dnya Tarihindeki nemi, (ev. Mithat
San), Belleten, S. 196, (Ankara 1986), s. 279-289.
KPRL, M. Fuad: Anadolu Seluklularnn Yerli Kaynaklar, Belleten,
C.VII, (Ankara 1942), s.379-458.
___________: Bektiliin Meneleri, Trk Yurdu, S. 52, (stanbul 1922),
s.105-121.
KURAT, Akdes Nimet: Bizansn Son ve Osmanllarn lk Tarihileri, Trkiyat
Mecmuas, C. III, (stanbul 1935), s.185-193.
___________:Orta Zaman Tarihi iin Ksa Bir Bibliyografya, stanbul 1934, s. 28
31.
KKDA, Yusuf: Osmanl Devletinin Kuruluunda Etkin Rol Oynayan
Konyal lim, Fikir ve Devlet Adamlar, Yeni pek Yolu Konya
Ticaret Odas Dergisi Konya zel Says, (Aralk 2002), Konya, s.
187-203.
___________:Konya Mevln Dergh ve Trbe Hamamna Dair ki Mevlev
Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, C. XXIII, (Ankara 1994), s.75-101.
___________: Osmanl Devletinin, ah smailin i Propagandaclarna
Halvetiyye le Kar Koyma Politikas, XIII. Trk Tarih Kongresi
Bildirileri, Ankara 1999, s. 435-444.
MAZIOLU, Hasibe: Ahmed Yesevinin Anadoluya Att Ateli Esi,
Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000, s. 456-461.
264

MELKOFF, .: lk Osmanllarn Toplumsal Kkeni, (ev. G. agal.Yarem), Osmanl Beylii, stanbul 1997, s.19-158.
___________: Anadoluda Heteredoks slm, (ev..Cem Erseven), stanbul
1999, s. 222-233.
MENAGE, V. L.: Osmanl Tarihiliinin Balangc, Tarih Enstits Dergisi, S.
IX, (stanbul 1978), s. 227-240.
____________: Sultan II. Muratn Yllklar, Ed. Fak. Tarih Dergisi, S. 33,
(stanbul 1982), s. 79 98.
NECP, sm: Osmanl Tarih ve Mverrihleri, TOEM, 1324.
OCAK, A. Yaar: Sar Saltk, Popler slmn Balkanlardaki ncs,
(XIII.yzyl), Ankara 2002.
____________: Trkiyede Kltrel deolojik Eilimler ve Bir XIII-XIV. Yzyl
Trk Halk Sfisi Olarak Yunus Emre, Uluslararas Yunus Emre
Sempozyumu, Ankara 1995, s. 79-83.
OLGUN, brahim: Uzun Firdevsi ve Trkecilii, mer Asm Aksoy
Armaan, Ankara 1978, s. 185-199.
ZTRK, N: XV.yy. Osmanl Tarihileri ve Eserleri, Trk Dnyas Tarih
Dergisi, S.24, (stanbul 1988), s.32-36.
SMER, Faruk: Ouzlara Ait Destani Mahiyette Eserler, Dil ve Tarih Corafya
Fakultesi Dergisi, S. XVII, (Ankara 1969), s. 359-443.
TANSEL, Selahattin: Yeni Vesikalar Karsnda Sultan kinci Bayezid Hakknda
Baz Mtallar, Belleten, C. XXVII, S.106, (Ankara 1963), s.185221.
TEKNDA,

erafettin:

Osmanl

Tarih

Yazcl,

Belleten

S.

XXXV/140,1971, s. 655-663.
LKEN, Hilmi Ziya: Anadolu Tarihinde Dn Rhyat Mahedeleri- Barak
Baba, Mihrap Mecmuas, Sene I, S.13-14, (stanbul 1340), s. 167170.
WTTEK, Paul: Bizansllardan Trklere Geen Yer Adlar (ev. M. Eren),
Byzantion X, 1935, s. 17-61.
YAVUZ, Kemal: XIII. ve XVI. Asr Dil Yadigarlarnn Anadolu Sahasnda
Trke Yazl Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke
265

Hakkndaki Grleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S.27, (Aralk

1983), s.9-57.

c- ANSKLOPEDLER
ADALIOLU, H. Hseyin: Osmanl Tarih Yazclnda Anonim Tevrh-i l-i
Osman Gelenei, Osmanl, C. VIII, Ankara 1998.
AKGNDZ, Ahmet: Cmekiyye Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi.
C. VII, stanbul 1993, s. 45-46.
AKIN, Kenan: II. Bayezit Dnemi, Trkler, C. IX, Ankara 2002, s.383-392.
AKSOY, MUSTAFA: Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga
(Efrsiyb ), Trkler, C.III, Ankara 2002, s.554-568.
BABINGER, Franz: Sar Saltk Dede, slm Ansiklopedisi , C.X, stanbul 1979,
s. 220-221.
BARKAN, . Ltfi: Osmanl mparatorluunda Kolonizatr Trk Dervileri,
Trkler, C. IX, Ankara 2002, s. 133-164.
BAYRAM. Mikil: Trkiye Seluklular U Beyi Denizlili Mehmet Bey,
Trkler, C. VI, Ankara 2002, s.287-294.
___________: Hac Bekt- Horasni Hakknda Baz Yeni Kaynaklar ve Yeni
Bilgiler, Osmanl, C. VII, Ankara 2002, s.51-56.
BORATAV, N. Pertev: Battal , slm Ansiklopedisi, C. II, Ankara 1983, s.344351.
BOSTAN, Hanefi: Anadoluda epni skn, Trkler, C.VI, Ankara 2002,
s.299-307.
DEMRCAN, Yasemin: Ege Adalarnda Osmanl Hakimiyeti, Trkler, C. IX,
Ankara 2000, s.363-372.
ERDEM, lhan: Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. VI Ankara 2003,
s.383-387.
GKBLGN, M. Tayyib, Korkud, Abul-Hayr Muhammed Korkud, slm.
Ansiklopedisi, C. VI, stanbul 1988, s.855-860.
NALCIK, Halil: Murat II. slm Ansiklopedisi, C.VIII, stanbul 1979, s. 598615.
266

___________: Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, C.IX, Ankara 2002, s.

66-88.
NAN, Kenan: Sade Nesirden Ssl Nesire: Fatihin Tarihisi Tursun Bey ve
Tarih Yazma Tarz, Osmanl, C. VIII, Ankara 1999, s. 293-299.
PRL, Mehmet: Osmanl Tarih Yazcl, Osmanl, C. VIII, Ankara 1999,
247-255.
KAFALI, Mustafa: Anadolunun Fethi, Trkler, C. VI, Ankara 2002, s.177193.
KARA, Mustafa-HAMT Algar: Abdullah el-lh, Trkiye Diyanet.Vakf
slm Ansiklopedisi, C. I, stanbul 1988, s. 110-112.
KOCA, Salim: Anadolu Trk Beylikleri, Trkler, C. VI, Ankara 2002, s. 703755.
KPRL, M. Fuad: Firdevs, slm Ansiklopedisi, C. IV, stanbul 1977,
s.649-651.
KPRL, M. Fuad: Alp slm Ansiklopedisi, C.I, stanbul 1988, s. 379-384.
KPRL O. FUAD, Firdevs-i Rm, Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi, C. XIII, stanbul 1996, s. 127-129.
MKRMN, Halil: Erturul Gazi, slm Ansiklopedisi, C. IV, stanbul 1988, s.
328-337.
ZTRK, N: Osmanl Tarih Yazcl zerine, Osmanl, C. VIII, Ankara
1999, s. 257-261.
ENTRK, A. Atilla: XVI. Asra Kadar Anadolu Sahas Mesnevilerinde Edeb
Tasvirler, Trkler, C. VII, Ankara 2002.
TOGAN, Z. Velidi: Trk Destannn Tasnifi, Trkler, C.III, Ankara 2002,
s.502-510.
TURAN, Osman: Sleyman-ah I.(B. Kutalm), slm Ansiklopedisi, C XI, s.
205-210.
TURAN, erafettin: II. Bayezid, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C.
II, stanbul 1989, s. 234 238 .

267

Ekler
Tarih-i Sultan Bayezid ve Safa-i, Tarih-i Feth-i Aynabaht- ve Moton
adl eserlerde, yazarlar mehul iki ayr sanatkar tarafndan Ege ve Akdenizdeki
adalar resimlenmitir.
Resim 1- Adalar Denizinde sefere kan gemiler.
Resim 2-3- Piri Reis nclnde Anadolu ve Rumeli Trk askerlerinin
sefer srasnda ina ettikleri kaleler.
Resim 2-6- Moton (Modon)Adas haritas
Resim 4- Barak Reisin ehit dtn gsteren sava sahnesi.
Resim 5- nebaht Liman.
Resim 2-7- Koron Adas.
Resim 2-8- Avarna (Barak Reis) Adas

268

269

270

271

272

273

274

275

276