:

li

L-Ml \ K Z
i

MN-AD-DAL

Hml

CONGOR

\L

DE VL ET

KTAPLARI

ARK SLM KLSKLERNDEN

BAZILARI
Fiat

Fahrddin-i haki

Parlt.lar

Yet-

Snfvet

kin 100

Gazali

'.

Sherverdi

El-Munkzu-Mn-ad-Dall Hilmi Gngr 100

Nur Heykelleri SafvetYetkin

Firdevs

ehname

111

Necati

'

Atullah Iskenderant

El

Hkem

Lw

gal 340
Atiye

Safvet

Harir

Yetkin 250

Makamat Sabri Sevsevil

Muhuddin-i Arabi
Sultan Veled

Ahmed

Eflk

Fss

635

Hikem Nuri
GencOsman 310
Tarh
Meliha

Maarif

khya 275
Ariflerin Menkbeleri I
Tahsin

Mevlna

60

Fihi Mfih

Yazc

690

M. O. Tarkhya 400

Maarif Vekleti yaymevleriyle btn

kitaplarda satlmaktadr.

D EVLE: T
255

T"

AP A
L.

F.

150

Kuru

GAZAL

EL-MUNKIZU

MN

AD DALL
-

eviren

Hilmi

GNGR

(kinci bask)

basm

ve yaym haklar
Maarif Vekletine aittir. Vekletin msaadesi alnmadka bu tercmenin metni tamamen veya ksmen
deitirilerek alnamaz.
Bu tercmenin her

t*rl*

Maarif Vekleti Tercme Brosu Bakanlnn

a6/XI/i958 tarih ve 198 sayl yazlar ile ikinci defa
baslmas uygun grlm ve Yaym Mdrlnn

Austos 1959 tarih,

nsha bastrlmtr.
14

11507

sayl

emirleri

ile

4000

GAZAL

EL-MUNKIZU

MN

Su

eser

AD*- D ALL

Hilmi

GNGR

tarafndan

etilimize evrilmitir.

(kinci bask)

ANKARA,

1960

MAARF

BASIMEV

HARVARD

UNIVERSITY
LIBRARY

NSZ
Hicr beinci yzylda slm memleketlerinde bir
taknlk hkm sryordu. Bir taraftan trl din frkalara mensup olanlar halkn zihnini kartryor, dier
taraftan felsefe ile

baz

uraanlar slm

akidesine

aykr

yayyorlard. Ehli snnet mezhebinden

olan. limler bununla mcadele ettiler. Bu mcadelenin.
Sn safnda bulunanlardan biri de "El-munkz--min-addall" yazan byk slm limi "Gazali" olmutur.
fikirler

Gazali'nin asl

ad Muhammed'dir.

slm dinine
byk hizmetlerden dolay slm
leminde
"mam, Zeyn-d-din, Hccet-l-slm" gibi anna
lyk byk unvanlarla anlr. 450 (1058) tarihinde
Horasan'da, bugn ad Mehed olan, Tus ehri civarnda "Gazale" kynde
ve bilhare doduu kye nisbetle Gazali adn almtr. Bu hususta yle bir
Tivayet daha vardr: Babas fakir ve okumam bir
adamd. Yn eirip dknmda satard. Arapada san'at eirmek: olan kimseye "Gazzal" sfat verilir. Byk
lim, babasnn san'at dolaysiyle "Gazzal" adn aldu

yapt

domu

Her

de muteber kitaplarda kaydedilmitir. Ancak amcas da ulemadan olup "Byk Gazali" adiyle tarihe gemitir. Bu zatn,
kardeinin yn

eirme

iki rivayet

sanatiyle bir ilgisi yoktur.

rivayete gre Gazali

adn ald

Bu

cihetle

birinci

anlalr. Memleketi-

mizde byk limin ad hep "Gazali" tarznda sylendii iin biz de bu ekli kabul ettik.
Gazali, tahsilini Tus'da yapt.
gitti,

orada afi

nerken yolda

fkhn

tahsil etti.

bandan yle

Sonra
Grcan'a
Memleketine d-

bir vak'a geti:

EL-MUNKZU MlN-AD-DALL
Beraber yolculuk yapt kervann yolunu ekiya
kesti. Btn yolcular soydular. Gazali'nin, iinde notlan bulunan torbasn da aldlar. Gazali bakanlarna
mracaat etti. Senelerce mr sarfedip elde ettii bilgilere ait notlarnn torbada olduunu ve bu notlarn
kendilerine hi bir faydas olmyacan anlatarak geri
verilmesini istedi. Bakan glmsedi: "Elinden kparalan alnnca cahil kalyorsun. Bilgi byle mi
olur?" dedi, adamlanna torbann geri verilmesini syledi. Gazal bu szden ders alarak Tus'da sene bu.
notlan ezberlemekle megul oldu. Sonra Niabur'a
gitti "mam-l-baremeyn" adn tayan byk limden ders almaya balad. Hocas onu ok beenirdi.
Hatt son zamanlarda zeksna gpta ederdi. Gazali
bu sralarda daha gen yanda iken eser telifine balad ve hret kazand. Hocas vefat edince Badada
bal bulunan ve bugnk ad Samra olan "erre men
rea" ehrine gidip deerli limleri himaye etmekle tamehur vezir "Nzam-l-mlk" n ikram ve

nnm

tazimine mazhar oldu. 484 tarihinde Badaddaki

**Medrese-i-Nizamiye"nin mderrisliine tayin olundu.
sebebi tercme olunan bu risalede
Drt sene sonra
tedrisi brakt, Sama
tafsiltiyle grlecei zere
vard. ki seneye yakn orada kald. Sonra ziyaret iin
Kuds'e ve Hicaza gitti. Nihayet vatanna dnd. On
tabiriykendi
sene kadar inzivada yaad. Sonra
vaktin padiah (i) onu Niabura gitmee davet
le
etti. Orada yeniden tedrise balad. Fakat bilhara bu
vazifeyi de brakarak Tus'a dnd. Yaptrd bir tekke ile bir medresede tedris ve irat ile megul oldu-

cemaziyelhir 505 (11 11) tarihinde 55 (53)

yanda

(1) Bu davet 499 (1105) tarihinde vuku

tur, Gazali'nin halife unvann kullanmayp

bulmupadiah

dediine gre bu zatn Selukilerden Melikahn olu

Mehmet Gyaseddin olmas gerektir.
'

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

Mezar Tus'da mehur

mezar karsndadr.
vefat

etti.

Gazali ok eser
Eserlerinden birka

air

Firdevs'nin

brakm

verimli bir melliftir.

unlardr: Ihyu Uim-id-dn,

Mikt-l-envr, El-munkzu-min-ad-Dall, El-Ksts-l-mstakm,

lcm-l-avm an jkn-il-&elm, El-madnunu bihi
Tehft-l-felsife,

Minhc-l-bidn,

Zendaka,

Faysal-t-tefrika beynel-slmi ve-'zEyyh-*l-veled, Kimy-y Sadet, Nasihat-

l-Mlk

v.s.

al-gayri

ehlili,

yazlm, sonralar
kitap Faris diliyle
Arapaya ve dier lisanlara tercme edilmitir. Bu
Son

iki

eserlerin en

mehuru "hyu

Ulm-id-dn"

ile

"Teh-

ft-l felsife" dir.

Gazali daha ocukken babas ld. leceine yakn oullanMuhammed ile Ahmedi (Gazali ile kk
biraderini) bir sofinin eline teslim etti. Pek az olan

da onlara brakt. Babadan kalan mal bitince

sof, geimlerini salamak maksadiyle onlar bir medreseye yerletirdi. Sonralar Gazali bu hdiseye iaret

maln

ederek: "Biz Allah rzas iin ilim tahsiline balamadk. Fakat ilim Allah rzas iin olmaktan baka bir
gayeyi kabul etmedi." tarznda ok byk bir sz
sylemitir. Gazalinin bir mddet o sofinin yannda
bulunmas onun ruhu zerinde mhim bir tesir brakbilhare o da tasavvuf tarikna girmitir.

m,

Gazali felsefecilere ok muarzdr. Yukarda ad

geen ve felsefeyi tenkid eden "tehaft-l-felsife"
adndaki kitabn bni Sina'ya kar yazmtr. Buna
mehur tslm filozofu Endlsl bni Rd "Tehaft--tehaft-il-felsife" adl kitabiyle cevap vermitir.

Fatih Sultan Mehmet, devrinin limlerinden Hocazade Mustafa ile Tus'lu Aleddin'e bu iki kitabn muha*

emretmi,
kemesi hakknda birer kitap yazmalarn
Hocazadenin Gazaliyi mdafaa eden kitabi ok hret

kazanmtr. Rum

1303 tarihinde Gazalinin, bni

R-

EL-MUNKIZU MN-AD-DALAl/

dn

ve Hocazadenin eserleri bir arada Kahire'de ba-

kmtr.

Gazali,

miyecilere

"El-munkz"

risalesini de felsefecilerle t-

kar yazmtr.

Kitabn

sonunda bu ciheti aka anlatyor. Geri baka bahislere de temas

etmitir, fakat en ok bunlar hakknda mtala yrtmtr. Felsefecilere dair herkesin az ok fikri
vardr. ^Fakat talimiyeciler kimlerdir? Bunlara smailiye, Btniye de denir. Birtakm adlar daha vardr. Horasan taraflarnda "Ehl-i talim" adiyle tann-,
mlardr. Mezhepleri hakknda bilgisi olmyan kimselerin aydnlanmaa ihtiyalar olaca
phesizdir.
Tercmede bunlara dair not eklinde biraz malmat
verilmekte ise de burada birka satrla biraz aklamak faydadan hli olamaz. Mezhebin adndan mahiyeti hakknda fikir edinmek
mmkndr. Fakat bir
tz derinletirildii zaman iinden pek
klamyacak

ald

Gazali de byle diyor. Bu

mezhep erbab, hakikatlerin akl ile ispat olunabileceini kabul etmezler. Her eyi; masum, yani gnahtan saknmak melekesine sabipbir muallimden renmekiktiza ettiini iddia ederler.Bu muallim, onlarn iti-

bir hal

grlr.

kadnca, Hazreti Ali evldndandr. Kendini belli etmiyerek memleketleri dolar. Onun adna, "Da"
denilen birtakm kimseler mezhebi yaymaa
gayret
ederler. Bu dalerden bri olan mehur "Hasan Sabbah" tarihte byk bir hret brakmtr.
Mellif bu risalede SZ aralarnda kendi hal tercmesine ve ilm hviyetine dair de ok kymetli malmat vermitir. Okuyanlar bu hususta ok eylere
vkf olurlar. Hatt bu risale okunduktan sonra ona
dair yazlm baz yazlarn dzeltilmee muhta oldu-

u grlr.

Gazalinin bu risalede temas ettii birok meseleler iinde en ok dikkati eken ve insan dndren
bir nokta vardr ki onu anlatmadan gemek
doru

F.L-MUNKZU MN-AD-DALL

olamaz:

Mehur Fransz

filozofu Dekart (Descartes)

tan (1596- 1650) be buuk asr kadar eVvel dnyaya

gelmi olan bu byk adam, Dekart gibi, (hsasat) ve
{akliyat) a dayanan bilgilere tamamiyle itimad edilemiyeceini daha o zaman ortaya atm, fikrini misalKitapta "Safsataya kaplarak
lerle tesbit etmitir.
dikkatle
ilimleri inkr ettiime dair" balkl

ksm

Dekart gibi bir

mddet temelli bilgi cdininciye kadar btn bilgilerden phe etmitir. Nihayet "zarur" yani delile muhokuyanlar greceklerdir

ki Gazali de

ta olmyan bedih bilgileri temelli bilgi olarak kabul

edip phecilikten kurtulmu, kendisini phecilikten

mutasavvf bir mslmana yakr

tarzda Cenab Hakka hamdetmitir.
Gazali, ada olan byk limler kadar meseleleri akl ve mantk usullerle ispat iin delil tertibinde
mahir olduu halde kalb duygular, baka tbir ile

kurtard

iin de

nakli akl delillerden stn tutar. O, Talimiyecilerin

"Talime ve muallime iifciya vardr" fikrini kabul etmitir. Ancak muallim meselesinde onlardan ayrlmtr. "Bizim muallimimiz Hazreti Muhammeddir"
diyor. O, nbvvete, yani peygamberlie baldr. Her
hakikatin onun ile aydnlanacana kanidir. Akl muhakeme ile hakikatlere erileceini imknsz sayar.
Hlsa hakikati dinde arar. te bu sebeple, bir meseinsan
leyi zmek iin akl delilleri tertip etmekte
hayrete dren bniSinay tenkid etmi ve ona kar
Tehaft kitabm yazmtr. Bununla beraber bni Sina
mslile Farabi'nin felsefedeki kudretlerini hibir

man limde bulamadn itiraf etmitir.

Mehmet Ali Ayni, Gazali'nin slbu hakknda
yle der:
"Hem bu kaadr rengn ve rakik ve hem prmani
bir slp hibir edebiyatta hemen maruf deildir. te
bundan dolaydr ki Gazali'nin harfiyyen tercme-i
asrndaki usret fevklde olup bu

ise

ayan

eseftir."

EI^MUNKtZU MN-AD-DALL

j0

Bu sz dorudur, u kk risaleyi tercme ederden baz yerlerde epeyce yoruldum. O gibi yerlerde
manya tamamiyle sadk kalmakla beraber ifadenin.
Trkemize uygun olmas ve mnann iyice anlalabilmesi iin ufak tefek

slp tasarruflarnda bulunmay muvafk buldum. Byle yerler pek azdr.

Risalede birok eski terimler bulunmaktadr. Bu
terimlerden birounun bugn kabul edilmi Trke

karlklar

vardr. Ancak bu karlklardan bir

nn yaz diline girmedii ve bu sebeple birok
yazar kimselerce bilinmedii de bir hakikattir.

ksmokur

tercme ettirmekten maksat bunlarn

okunmasn salamaktr. Bir insan okuduu bir kitapta sk sk kendince "allm" olmayan kelimelerle karlarsa mtalaadan zevk almaz. Bu da okuyucularn
saysn azaltr. Bu dnce ile yaz diline henz girmemi olan bir ksm yeni terimleri kullanmadm. LKlsikleri

zm

gelen yerlerde
larn not eklinde

kullandm

eski terimlerin

mna-

akladm^ (*)
Hilmi Gngr

'

'

(*) Mellifin biyografisi iin Bkz.

pedisi, Cz. 37,

s.

slm ansiklo-

748-760.

El-munkzu Min-ad-DalPin Rahmi Balaban tarafndan, Sapklktan Kurtulu adiyle yaymlanm bir
tercmesi varsa da malen denecek ekilde sath ve
muhtasardr. Eserin Garp dillerinden birine olan tercmesinden dilimize evrildii, asl metne uymamas
dolaysiyle, sylenebilir. Bkz. Hakikat Yollarnda serisi,

No

1,

Gazali,

Sapklktan Kurtulu, M. Rahmi Ba-

laban, Gayret Kitabevi, stanbul 1947, 16 sahife,

EL - MUNKIZU

MN

AD DALL
-

RAHMAN VE RAHM OLAN TANRININ'

ADYLE BALARIM
Her kitabn ve her makalenin banda

ken-

Hakk
haber yeren Allah elisi Muhammed Muta faya,
insanlar dalletden kurtarp doru yola gthamdolunan Allaha

disine

hamdederim.

Bu
sonra maksada balyorum

ren line ve eshabna sait ve selm okurum.

vecibeyi eda ettikten

Ey dn kardeim, [l] ilimlerin gayesi ile

srlarn; mezheplerin, aknlk douran halleriyle derinliklerini (mahiyetlerini)

mam

istedin.

anlat-

sana

Trl din meslek ye yollar iinde

hakk bulup meydana karmak

ektiim

iin

zahmetleri, taklit sureciyle olan itikattan (2} kur-

tulup

kin

tahkik derecesine nasl

faydalandm

ilmi Kelmdan

mam

sonra Hakka ermeyi

seyi taklit

[1]

kim-

bir

Tlim

in

[33

daha sonra, beenmeyp tenkid

kendilerinden bir

ey

cevap verirlerdi. Gazalide de

bu

bazlar

Eski limlerden

soranlara bir risale

il-

cihetleri,,

tandklar

etmeye hasreden Ehl

gittikleri yollar,

ykseldiimi,

ile

det var. lcam-l avam An-ilm-il kelm, Eyyh-el-ve-

kitaplarn bu suretle
Syle yazm. Sorular sorann

led

[2]

tikatta

taklit,

etmektir. Aksi tahkik

yazd

gibi

bu

risaleyi

de

kim olduuna iaret yok.

bakasnn

szn

delilsiz

kabul

tir.

[3] Ehl-i talim ilerden bir taifedir.

kikatleri

mam

tandklar

bir zattan

Bunlar

renmek

icap

ha-

et

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

14

doru

ettiim

felsefe mesleklerini, nihayet

duum

ve kabul ettiim tasavvuf tarikim,

kn

szlerini ve dncelerini tetkik

larda bana

malm olan

hakikat

bulhal-

ettiim ua-

Ba-

zlerini,

datta birok talebeye ders vermekte iken ne

se-

beple bundan feragat ettiimi, uzun mddet sonilim yaymya

ra niin Nialmra dnp tekrar

baladm

aklamam

arzu ettin.

Bu

istekte sa-

mim olduuna kanaat getirdiim iin arzunu

yerine getiriyorum. Tanrdan yardm isteyip ona
tevekkl ederek, tevfikn benden esirgememesini
dileyip

ona

Allah

sizi

snarak size sylyorum: Biliniz ki

doru yolda yrmee muvaffak et-

klaylatrsn insanlarn muhtelif din ve milletlere ayrlmas;

trl frkalara
bir mmetin, yollar ayr olan
ayrlarak birok mezhepler meydana getirmesi
sin,

ve hakikata boyun emenizi

derin bir denizdir ki oklar

iinde

boulmu,

pek az kimseler ondan kurtulmutur. Her frkaya

mensup olan kimse, kurtulan kendi frkas olduunu zanneder ve Her zmre kendi gidiinden

memnudur. ayet Btn szleri hakikat olan

Peygamberlerin ulusu Allann salvat ona ol-

mmetinin de byle olacan O nmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. lerinde

necat bulan yalnz bir tanedir mnasndaki hadis -i erifinde bize haber vermitir. O byk Peygamberin, olacan haber v erdii ey tah akkuk
sun - kendi

tsmailiye ve Btniye*
dahi denir. Kitnpta kendilerinden uzun nzadya bahsetigini iddia ederler.

dilecektir.

Bunlara

EL-MUNKZU MN-AD-DALL
ti.

Genliimin

yana

girmeden

ilk

bu

devresinden itibaren,

evvel,

dan bugne kadar,

15

bla

imdi

yirmi

yaklatm zaman-

yam elliyi gemitir,

'derin denizin dalgalariyle

mcadele

ediyo-

rum. Cesaretle derinliklerine dalyorum. Korkak

ve ekingen deilim Btn karanlk durumlarda
da urayorum. Her gl yenmee alyorum. Her uurumu atlatmaa gayret ediyorum.

Her frkann itikadn aratryorum. Her taifenin

mezhebine ait srlar meydana koymaa abalyorum. Hangisi hak, hangisi btl; hangisi Peygamberin snnetine uvgun, hangisi bid'at l}
zerine kurulmu? anlamak istiyorum. Bir batiiudekini renmek dilerim. Bir zannin

2}

hirinin gittii

yolun

neden

ibaret

olduunu

mahiyemtekellimin

renirim. Bir felsefecinin felsefesinin

anlamay arzu ederim. Bir

(lm-i Kelam liminin) fikrinin ne olduunu,
ae iin mcadele ettiini tetkik ederim. Bir m-tasavvfn i temizliine nasl eritiinin srrna
tini

vakf olmav ok sterim. Bir bidin ibadetinin

ona ne saladn incelerim. AUah inkr eden
bir
rini

bu inkra cret etmesinin sebeplearatrrm. Genliimin iptidasndan beri

zndkn

hakikatleri

kavramaa susam

olmak

ftr bir

tarafndan yaradlmda yer

tesiri
etmitir, Bunda benim ihtiyar ve arzumun
kurtuldum.
yoktur. Bu sayede taklit bandan

detimdir.

[1]

Allah

Ashabn

ve tabinin gittikleri yola

aykr

Kur'anm zahir manasna

bakmazlar.

ve gidi.
[2] Btinler

Maksat btndr

derler.

yol
,

EL-MUNKZU MN-AD-DALAl

16

grenee
azade kaldm. nk gr.

ocukluk devrine yakn

dayanan akidelerden

dm

daima

ki

hristiyan

olarak, fahudi ocuklar

zamanda,

bir

hrstiyan

scuklar

yahudi olarak,

man ocuklar da mslman olarak

Tanr elisinden Allah ona salt ve

msl-

yetiiyorlar.

selm etsin-

manda bir hads iittim. Her

doan ocuk mslman yaradl zere dnyaya
yahudi yaparr
gelir. Sonra ana ve babas onu
rivayet olunan

hristiyan yapar, mecusi yapar. Asl yaradln

hakikati ile ana ve babay, retmenleri taklit

etmek dolaysiyle rz olan akidelerin hakikatini

aratrmay

arzu ettim. Telkin

ile

balyan; han-

olduunda

birok ihtilflar vuku bulan bu taklitleri ayrdetmek istedim,

gisi hak,

hangisi btl

kendime dedim ki benim maksadm

ilerin hakikatlerini anlamak ve bilmektir. O halde evvel (bilgi) nedir? Bunun hakikatini aratrmak icap eder. Nihayet anladm ki (yakn)
reddesine varan bilgilerde bilinen eyin asla ek
lkin kendi

gtrmyecek derecede

Bunda

yanlm

anlalm olmas gerektir.

olmak, vehme kaplmak ihtimali

Kalp byle bir ihtimale imkn veremez. Hatadan emin olmak iin (bilgi) o suretle kuvvetli olmaldr ki mesela birisi o bilginin btl olduunu iddia etse ve ta altna
vrit olmaz.

evirmek,

deynei

ejderha

yapmak

suretiyle

de dvasnn doruluuna delil gsterse bu keyBen (on)

fiyet o bilgi sahibine ek vermez.
saysnn () ten byk olduunu bildiim halde birisi hayr on' dan daha byktr. Sz-

EL-MUNKIZU MN-AD-DALL

'

j?

r-

me inanmanz
evireceim.

iin de

denei

ejderhaya

dediini yapsa, ben de

bilgimde bana bir ek ftts

ve

dese

grsem y bu yzden
olmaz. Ancak o adamn bunu nasl yaptna
aarm. Yoksa bildiim eyde phe etmem.
Sonra anladm ki bu tarzda bilmediim, bu suretle (yakn) hasl etmediim her bilgi itimada
ayan deildir, hatadan emin olamaz. Hatadan
emin plmyan bilgi de yakn ifade etmez.
'

***

LMLER
NKAR ETTME DAR

SAFSATAYA [1] KAPILARAK

Grdm kt
ve (zaruriyat) 2] tan baka
Dedim ki imdi bende hsl

Sonra bilgilerimi kontrol ettim.

bende

(hissiyat)

byle

bilgi

olan
ret

yeisten

olan

zecek

yok.

sonra hissiyat ve zaruriyattan iba-

bedih
bir

bilgilerden

baka mklleri

kalmad. yle

vasta

ise ilkin

bu

bilgileri inceliyerek

kuvvet derecelerini anlamaT ki mahsusata olan gvenim, zaruriyatta

lym.

yanlmaktan emin

olmaklm;

taklide

eski bilgilerimle birok kimselerin

nan

ispata daya-

bilgilerindeki emniyet cinsinden midir? (ya.

[1]

mi

dayanan

Vehim

delil.

ifade eden mukaddimelerden tertip edil-

Kardaki muarz artmak

ve susturmak

iin kullanlr.
[2] Hissiyat.

Zaruriyat

Be
:

kazanlan
Delil aramaca muhta
hasse

dih bilgiler. Bir ikinin

ile

vardr,

bilgiler.

olmyan

be-

gibi.

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

lg

ek

ni

gtrr).

Yoksa

bu emniyet hakikate

uygua, yanlmak ihtimalinden

dir?

Anlalsn. ok

uzak bir

ey

mi-

cidd bir gayretle mahssat

dnmee, bunlarda nefpheye drmek mmkn olup olmad-

ve zaruriyat zerinde
simi

aramaa baladm. Uzun mddet pheden

gelen aratrmalardan sonra mahssatta hata

olmyacana emin olmay nefsim kabul etmedi.
ileri

Bu

hususta

dt ek

kuvvet

buldu.

im

diyordu ki Mahssata nasil gvenilebilir.? Bunlarn en kuvvetlisi gz hassesidir. Bu hasse glgeye

bakar, onu

ket

sabit,

olmadna
ve

tecrbe

hareketsiz grr.

hkmeder.

mahede

ile

Bir

anlar

Onda

hare-

mddet sonra
ki o,

hareket

Ancak o hareket birdenbire olmayp tedri ile, zerre zerre oluyor, onda sabit olmak durumu grlmyor. Kezaltk gz yldza bakyor.
Onu bir altn lira byklnde gryor. Halbuki hendes deliller, onun, zerinde bulunduu-

ediyor.

muz kreden daha byk olduunu

gsteriyor.

Mahssatta bu gibi hallerde his hkimi hkmeFakat akl hkimi mdafaasna imkn
diyor.

olmyacak ekilde tecrbe

Dedim
du.

ki

ile

yalanlyor.

mahssata olan gven btl ol-

halde zarur olan akl bilgilerden

baka

deer bir ey kalmad. On, ten byktr; bir eyde nefiy ve ispat bir araya gelmez; bir ey hem hdis* hem kadm; hem var,
hem yok; hem vacip (bulunmas zaruri), hem

itimada

muhal olamaz,

szleri gibi.

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

Bunun zerine mahssat ie kart. Dedi ki:

Bu gibi akl bilgilere olan itimadnn

smahssata olan itimadna benzemiyeceine nasl

*min

Bana gvenin

olabilirsin?

Akl

vardi.

h-

olmasayd beni
tasdikte devam edecektin, ihtimal ki akl anla.
tesinde dier bir hkim vardr. Ortaya
kt vakit akl verdii hkmden dolay tek-.
zp eder. Nasl ki akl hkimi ortaya ktnda
lissi verdii hkmden dolay yalanlad.. Akim
kimi

geldi,

beni

tekzip

etti.

ynn

dier bir idrakin

onun muhal olmasna dellet
tesinde

kmamas

ortaya

etmez.

bunun cevabnda biraz duraklad ve

Tya hadisesiyle iindeki pheyi kuvvetlendirdi
Nefis

ve dedi ki:

lerin

Grmyor musnn? uykuda birtakm ey-

varlna

inanyorsun,

birtakm

halleri

tehayyl ediyorsun, onlarda sebat ve istikrar bu-

lunduunu kabul ediyorsun. O durumda onlar

hakknda hibir ekke dmyorsun. Sonra uyanyorsun, gryorsun

inandn

ki

btn tahayyl ettiin,

eylerin asl yok.

halde

uyank iken

lisin, yahut akln delletiyle edindiin itikadn

hak olduuna

nasl

emin

olabilirsin?

Vaka a

bulunduun hale nazaran haktr.

Lkin mmkndr ki sana dier bir hal anz
ola ki onun uyanklna nisbeti senin uyankluykuya nisbeti gibi olsun, uyankln o

itikat,

iinde

nn

arz olduu zaman aklnla tevefehm ettiin her eyin

hale izafetle uyku

saylsn.

hal sana

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

20

hayal olduunu, aslsa

bulunduunu

kesin ola-

rak anlarsn. Belki bu bal sofilerin kendilerit de

bulunduunu

iddia ettikleri

OnJar ken~

haldir.

dilerinden geip hasselerini kaybettikleri

kendilerinde mkulata

ahede

ujm^an baz

emaD

halleri

m-

htimal ki bu bal
lmdr. nk Hazreti Peygamber Allah' ona
salt
ve selm etsin - nsanlar uykudadrlar*
ldkleri zaman uyanrla buyumutvr. Dnya
hayat ahirete nisbetle uyku saylabilir, lnsao
ld zaman her ey ona imdi grdnde
baka trl gnr. O zaman kendisine deettikleini

sylerler.

nk

ki:

zerinden

rtn (Perdeni)

kaldrdk.

Bugn gzlerin daha keskindir

Bu vesveseler iime dounca kalbimde yer
etti.
Buna bir ili aradm, fakat bulamadm*
nk bu vesveseleri ancak delil ile giderebilirdim. Delil de ancak (bedih) dediimiz bilgiler-

den

meydana gelebilirdi. Bu bilgiler msellem^} olmaynca onlardan delil tetip etmek

de mmkn olmad. Bu hal g iyileen bir dert
gibi iki ay kadar iimi kemirdi.

Duum itibariyle

saplanmtm. Fakat kimseye

bundan bahsetmiyordum. Nihayet Cenab Hak

safsata

mezhebine

beni o hastalktan
itidale

kurtard*

dnd. (Zauriyat)

Nefsim shhat ve
dediimiz bilgilerin*

[1] Ayet.
[2]

Msellem, kabul edilmi demektir.

EL-MUNKIZU MN-AD-DALL

21

ayan, gvenilir olduuna emin oldum.

Bu emniyet, delil tertip ve tanzim etmek suretiyle hsl olmu deildi. Ancak Cenab Hakkn
kalbime att bir nur sayesinde olmutu. Bu
*ur, birok bilgilerin anahtardr. Hkikatlere
icabule

sermek daima delil

geni ve

Tanr

A ilahn

daraltmt olurlar.
kimseyi hidayete eritirmek istedii

sonsuz

bir

olur zannedenler

ile

marnn, islm

rahmetini

dinini

erh

eder.

*en

maksat ne

kabul etmesi iin

manasndaki

olduunu

ayeti

gsn

kerimede erh

Hazret

Peygambere

vsormular,

erh tanrnn

buyurmular
Bunun

Gurur

ebediyet

kalbe

att

bir nurdur,

almeti nedir? demiler.

dnyadan uzaklamak,
olan ahirete balanmak, sn-

yeri olan

diyar

maktr, cevabn vermilerdir.

Hazreti Peygamber bir hadis -i erifinde:
Allah halk karanlk iinde (nefsin hkm it
tnda) yaratt. Sonra onlarn zerine kendi nurundan serpti (hidayet etti) buyurmular. te yukarda bahsi geen nur, ^u nurdur. Kefi, yani
hakikatlere vakf olmay bu nurdan beklemek

Bu nur zamn zaman Tanrnn kereminden fkrr. Ona ermek iin frsat kollamaldr.

gerektir.

Nitekim Hazreti Peygamber; Dnyadaki hayatnzda zaman zaman Rabbinizin ilhamkr ltuflar zuhur eder Onlar karmamya aln bujurmutur.

ELMUNKZU MN-AD-DALL

Bu

hikyeyi anlatmaktan

maksat,

hakikati

aramakta ok ciddi hareket ettiimi gstermektir.

aramak lzm olmyan ,eyi bile

aradm. nk bedihyat aramak iktiza etmez.
Onlar hazrdr (herkese malmdur) Hazr olan?
derecede ki

ey

aranrsa kaybolur,

olmyan

eyi

gizlenir.

Aranmas lzm

kimse aranmas iktiza

eden eyi aramakta kusur etmekle itham olunabir

ariyan

maz.
***

HAKKAT ARATIRANLARA DAR

Cenab Hak
talktan

snftan

snf

iyi

ltfu ve keremi ile beni bu has-

edince

hakikati

aratranlarn drt

olduuna dikkat ettim.

Kelm limleridir. Bunlar

ibaret

ilmi

Birinci

ve

ley

olduklarn iddia ederler.

ikinci snf Btniye frkasdr. Bunlar, talim ashabndan olduklarn, hakikatleri imam
masum 1 ] dan rendiklerini sylerler.
nc snf felsefecilerdir. Bunlar da mantk, ve Brhan {2] erbab olduklarn iddia,
istidlal sahibi

ederler.

Drdnc

Tanrnn

snf

mutasavvflardr.

huzurunda bulunduklarn,
ve keif ashabndan olduklarn iddia
[1]

Bunlar

mahede
ederler.

Masum, gnahtan saknma melekesine

sahip,

de-

mektir.
[2]

Yakn ifade eden bilgilerden tertibedilmi

delil.

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

23

'

Ben de kendi kendime dedim ki hakikat bu

dort meslein dnda kalamaz. Bu meslekler
erbab hakikati aramak yolunda yryorlar. Hakikat bu meslekler dnda kalrsa o zaman ona

ulamak midi
dktan sonra

nk taklitten ayrlona dnmek imkn yoktur.

kalmaz.

tekrar

Mukallidin mukallit olduunu bilmemesi arttr.

Mukallit olduunu bildii anda taklide dayanan
bilgisi bir

ie

paralanr,

gibi

hie

iner.

Bu

dzelmi olmaz.
Meer ki dimada eritilerek yeni bir kalba dklm olsun. Bu yola girmeye, bu frkalarn
dncelerinin mahiyetini aratrmaya koyuldum,
nce ilmi kelm, sonra felsefe yolunu, daha
paralar biribirine 'eklenmekle

sonra

btnlerin

talimatn,

drdnc

olarak

tasavvuf mezhebini inceledim.

ILM-

KELMDAN MAKSAT VE GAYE NE

OLDUUNA DAR
Evvel ilmi kelma baladm.

Onu iykyle

rendim, zne vkf oldum. Bu ilimde

cMuhakkik [1} saylan kimselerin kitaplarn
mtala ettim. Arzu ettiim konulara dair kitap
tasnif ettim.

Grdm

temine kfi geliyor.

bu ilim kendi gayesini

Fakat benim maksadm teki

min edemiyor. lmi kelmn gayesi Ehli Snnetin

akidesini muhafaza etmek, onu bid'at erbabnn kanrmasndan korumaktr. Tanr, elisinin diliyle
[]

Meseleleri delil

ile

ispat ederek kabul eden lim.

EL-MUNKZU MN-AD-DALAL

24

kendi kullarna dn ve dnyalarnn iyiliini sa-

lyan hak

bir itikad telkin etti.

Kur'an Kerim,

Peygamberin szleri (hadisler) bunu bize haber

veriyor. Sonra eytan, bid'at ashabnn vesveselerine,

snnete muhalif bir

rtrd. Onu

takm

kanaatler ka-

yaydlar, mslmanlarn

doru

iti-

tevi edeyazdlar. Cenab Hak lmi

Kelm limlerini yaratt- Gelenee bal Ehli
snnete muhalif olan tremi bd'at ashabnn
katlarn

kt gidilerini meydana koyacak szlerle snnete

yardm etmek

arzusunu onlarda uyandrd.

ite (lmi Kelm) ve (Mtekellimn) bundan dodu. Bunlardan bir taife Cenab Hakkn
kendilerine verdii vazifeyi yerine getirdi. Snneti iyi mdafaa,

deyi muhafaza

Peygamberin telkin ettii

ettiler.

Uydurma

bid'atlere

koydular. Lkin bu mdafaalarda,

rafndan

aki-

kar

hasmlar

ta-

srlm, kendileri tarafndan ya

taklit, ya icma
mmet, yahut da Kur'an ve
hadise uygunluk dolaysiyle kabul ve teslim edilmi baz mukaddimelere l} dayandlar. En ok
hasmlarnn szlerindeki tenakuzlar meydana
koymak, onlarn kabul ettikleri esaslarn dourduu batl fikirleri muaheze etmek gibi eylerle
uratrlar. (Bedih) szlerden baka szleri asla
kabul etmiyen bir kimse iin bu eit szlerin
faydas pek az olur. Binaenaleyh ilmi kelm kileri

fi

derecede beni tatmin

etmedi.

Yukarda i k-

Mukaddime: Mantkta bir kyasta bulunan

cmleden her biri. Burada prensip diyebiliriz.
fi]

iki

EL-MUNKZU MN-AD-D ALL

j5

yet ettiim derdime ifa olmad. Evet (Kelm)

sanat meydana geldikten sonra onunla itigal
oalp zaman geince (Mtekellimn) snneti

mdafaa ederken eyann hakikatlerini anlatmazendiler. Cevherden, arazdan ve bunlarn

ahkmndan bahsetmee baladlar. Fakat ilm

kelmdan maksat bu deildi. Bunun iin szleri
asl gayeyi temin edemedi. Halkn akide ihtilfndan doan aknlk karanln tamamiyle
gideremedi. Benden bakas iin byle bir gaye
tahakkuk etmi olabilir. Hatt bir ksm insanlarda byle bir gayenin tahakkuk etmi olduuna phe etmem. Fakat bunun (evveliyat) tan {1}
olmyan baz noktalarda taklit ile kark olduda pesizdir. Ben imdi kendi halimi anla-

myorum. Yoksa ilmi kelmden ifa bekliyenlere

4iyeceim yok. ifa veren illar derdin bakalna gre deiir. Ne kadar il vardr ki bir
hastaya menfaat, dier birine mazarrat verir

FELSEFENN GAYEStNE
(Felsefenin gayesi nedir?

myan ksmlar
szlerinde

DAR

Kt olan ve

ol-

hangileridir? felsefeciler hangi

tekfir olunurlar, hangilerinde

olun-

mazlar? Hangi szlerinde ehli bid'attan saylrlar, hangilerinde saylmazlar? Ehli hakkn szlerinden alp btl maksatlarn kabul ettirmek
[1]

spata muhta olmyan bedih

bilgiler.

EL-MUNK1Z MN-AD-DALL

26

kartrdklar

iin kendi szlerine

Hak

dir?

szler neler-

dedikleri bu szlerden halk nasl nef-

ret etmitir? Hakikat sarraf olan kimseler felse-

mau

hakk kalp ve
haktan nasl ayrdetmiierdir? Bu cihetleri
fecilerin szlerindeki halis

izah

edeceim.)
f

lmi kelm

unu

bitirdikten sonta felsefeye

ba-

anladm ki bir ilme

son haddine kadar vkf olmyan kimse o ilim
deki bozuklua vkf olamaz. O derece vkf
olmal ki o ilinlde en byk lim saylan kimse
ye eit olmakla kalmayp onun derecesini gemeladm.

li

kesin olarak

onun kavryamad derin noktalar, gaile,

kavramaldr. Ancak o zaman o ilmin fasit

ve

leri

olduuna

doru

dair iddias

leri iinde

olabilir.

slm

lim.

bu noktaya sarfetmi bir

himmetini

kimseyi gremedim. Mtekellimnin, kitaplarndafelsef ecileri reddettikleri

dklar

szlerin

ve fesatla dolu

yerlerde onlardan

hep vuzuhsuz, perian, tenakuz

olduunu grdm limlerin

celiklerine nfuz ettiini iddia edenler

sun, cahil

amaz.

al-

in-

yle dur-

halktan bir kimse bile o szlere ka-

Anladm

ki bir

mezhebi

iyice anlarda dan r

zne vkf olmadan reddetmek karanla kubur

skmak

Bu sebeple felsefe tahsiline ciddiyetle sarldm. Bu bapta yazlm kitaplar bir

stattan yardm grmee muhta olmadan mtagibidir.

leaya koyuldum. er'

finden

bo kaldm

ilimlerin tedris ve tasni-

saatlerde buna

altm.

sralarda Badatta yz talebeye ders veriyor-

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

'

27

bo

dum. Cenab Hak,

zamanlamadaki bu mtalalarla iki seneden az bir vakitte beni bu ilmin

en son haddine muttali kld. lmi tamamiyle
anladktan sonra bir sene kadar da daim surette
onu dndm, tekrarladm, derinliklerine dal-

dm. Nihayet

oradaki aldatmalara, tezvirlere, ha-

ek

kikat ve hayallere

yacak surette

ve

pheye mahal

vkf oldum. imdi

kaimi;

felsefecilerin

ve ilimlerinin hikyesini benden dinle. Bunlarn

birka

snf olduunu,

ilimlerinin de birka

ksm-

dan ibaret bulunduunu grdm. Btn bu snflar; eskilerle daha ncekiler, sonrakilerle evvelkiler arasnda hakikatten uzak ve yakn olmak
hususunda byk fark bulunmakla beraber hepsi
kfr ve ilhat l}

damgasn

tarlar.

***

FELSEFECLERN SINIFLARINA VE HER.

SNDE KFR DAMGASININ BULUNDU-

UNA DAR

Felsefeciler;
telif
ler,

frkalar ok, mezhepleri muh-

olmakla beraber

ksma

ayrlrlar: Dehr-

tabiler, ilhler.

Birinci

snf

delililerdir.

Bunlar en eski

fel-

Kinatn tedbirli, lim,,

yaratcs bulunduunu inkr

sefecilerden bir taifedir.

ve muktedir
ettiler,

lem

bir

tedenberi kendiliinden bylece

mevcuttur, bir yaratcs yoktur.

[1]

Btl mezhebe slk etmek.

Hayvan meniden

EL-MUNKZU MN-AD-DALAL

--28

vcude

Meni de hayvandan

gelir.

hasl olur.

tedenberi byledir ve byle gidecektir dediler.

;

Bu

ksm

felsefeciler

snf

kinci

zndktrlar.

tabilerdir.

Bunlar bir zmredir

ki en ok tabiat leminden,

hayvanlarn ve nebatlarn acaibinden bahsettiler. Hayvanlarn azasn terih ilmi ile ok megul oldular ve bu
ilimde Cenab Hakkn ok hayret verici sanatlarn ve yksek hikmetlerini grdler. lerin
gayelerine vkf, kadir ve hakm bir halikn var-

ln

itirafa

mecbur kaldlar. Terihi ve mena-

fil'aza iliminin acayip cihetlerini

her insanda hayvan

sn

bina eden

yapsn,

Ailahn

mtala eden
bahusus insan yap-

tedbirlerindeki kemale

dair byle zaruri bir ilim hasl olur.

tabiattan ok

biler

kvam

kuvvetlerin

mizacn

olduuna
kile
tiler

yok

vkf

bahsettikleri iin

ve kemal zere

itidal zere

Fakat, ta-

hayvani

bulunmasnda

bulunmasnn byk
nsandaki

Oldular.

tesiri

Kuvvei

l}* oifl de mizaca tbi olduunu zannetve mizacn bozulmasiyle o da bozulur ve

olmu

bir

bunlar

sebeple

fikrine zahip

Cenneti,

Bu

Nefs lr, bir daha dnmez

oldular ve ahiret yoktur, dediler.

iin

sevap,

gnah

kabul etmediler. Gemsiz,

Hayvanlar
[1]

tekrar var olamaz, dediler.

cehennemi, kyameti ve

badet

ettiler.

can

ey

gibi,

hesab inkr
iin azap ola-

ba bo kaldlar

ehvetlere daldlar. Bunlar da

Hayat ve idfak kuvveti.

EL-MUNKZU MN-AD-DALL S

zndktrlar. nk imann esas Allaha ve

inanmaktr. Bunlar

rete

nc
yetien

snf

ilhilerdir.

felsefecilerdir.

sfatlarna

Allaha ve

inandlarsa da ahireti inkr

ahi-

ettiler.

Bunlar daha sonra

Bunlardan

biri

Efltunun

hocas olan Sokrattr. Efltun da Aristo'nun hocasdr. Mantk ilmini tertip eden, felsef ilimleri telhis edip

tiren Aristo

kolayca istifade edilir bale ge-

olmutur. Bu suretle bu ilimlerin,

anlalmas gc ksmlar daha kolay anlalr bir

hale geldi. Bunlarn hepsi, yukardaki iki snf,
Onlarn
brakmyacak

yani dehrilerle tabileri reddettiler.

b-

yk hatalarn bakalarna sz
rette akladlar. Onlarn bu suretle

su-

birbiriyle

arpmalar Allah mminleri arpmadan kurtard mnas ndaki ayeti kerime fehvasnca mminlerin onlar reddetmek iin
cet

brakmad. Sonra

ve daha nce

yaam

uramasna

Aristo, Efltunun,

Bununla beraber onlarn kfr ve

baz

Sokratn

ilhlerin felsefesini

detle reddetti, hepsinden uzaklat,

ha-

ayr

id-

kald.

bid'at saylan

fikirlerini kabul etti, kendini

o gibi fikirlerden kurtaramad. Bu. sebeple gerek bunlar,

gerek bni Sina, Farabi ve bakalar gibi onlara

uyan islm

felsefecilerini tekfir

etmek vacip oldu.

unu

da ilve edelim ki hibir mslman filozof

bni

Sina ve Farab kadar Aristonun ilmini bize

lykyle nakletmee muvaffak olamamtr. Ba.

kalarnn naklettikleri hep hatal ve karktr.
Okuyanlarn zihni karr, anlayamaz. Anlalm

EL-MUNKZU MlN-AD-DALL

a0

yan

bir

ey

oasl red veya kabul edilebilir? b~

ni Sina ve Farabain nakillerine gre Aristonun

bizce

malm olan btn

rlr. Bir

ylr,

bir

ksm kfre
ksmnn da

Bunlar

felsefesi

ksm

gider, bir
asla

ksma

ay-

bid'at sa-

inkr icap etmez.

tafsil edelim.

***
*

FELSEFENN KISIMLARINA DAR

Felsef ilimler, elde

ada

gre, alt

ksmdr:

etmek istediimiz inak-*

Riyaziye,

mantk,

ta-

bye, ilhiye, siyasiye, ahlk.

I

riyaziye

Riyaziye; hesap, hendese ve heyet ilimlerin-

den ibarettir. Bunlarn hibirinde ne msbet, ne

de menfi cihetten dine taallk eden bir cihet
yoktur. Bunlar akl delillerle ispat olunan eylerdir. Anlalp renildikten sonra inkra mabunlardan iki fenalk doJbal kalmaz. Fakat
mutur. Birisi u<Jfcr: Bu ilimleri mtala eden
kimse oradaki incelikleri ve delilleri hayret ve
taaccp ile karlar. Bu yzden felsefecilere kar
iinde takdir hissi uyanr. Zanneder ki felsefecilerin btn ilimleri
ak olmak ve kuvvetli
delile dayanmak hususunda bu ilim gibidir. Son
(

ra felsefecilerin kfrn,

maneviyata

kymet

Aah

inkr ettiklerini,

vermediklerini

undan

bun-

31

onlar

etmek sebebiyle kolur. Keadi kendine Din hak bir ey olsayriyaziyeyi bu kadar incelemi olan bu byk

<ian iitir, srf

fir

taklit

adamlarca malm olurdu,

gizli

kalmazd.

der,/

onlarn kfrn, inkrn iitince dni inkr etmenin doru olduuna kanaat getirir. Baka
hibir dayana olmad halde yalnz byle bir
dnce ile doru yoldan kan ne kadar adam
grdm Taklit ile doru yoldan kan bu adama: tBir ilimde mahareti, olan kimsenin dier
ilimlerde de mahir olmas lzm gelmez. Fkh, Kelm ilimlerini iyi bilen bir insann tp
ilminde de hzk olmas icap etmez. Sonra akl
ilimleri bilmiyen bir kimsenin cNahiv
ilmini
de bilmemesi iddia edilemez. Her ilmin erbab
!

vardr.

ilerlemiler,

ilimde

milerdir. Bazan bunlar

ahmak mevkiine
Bunu ancak

ge-

ilimlerde cahil ve

derler. Eskilerin riyaziyata ait

zleri delile dayanr.

dir.

baka

bakalarn

Fakat ilahiyatta

tercbe eden,

olan anlar. dense

kulana

tahmini-

onunla

megul

girmez, kabul

et-

mez. Nefsinin galebesi, tembellik arzular, kendini

akll gstermekten holanmas

gibi

haller

onu btn ilimlerde felsefecilere iyi gzle bakmakta srar etmee sevk eder. Bu, byk bir
fettir. Bu sebeple bu
ilimlerle
fazla
megul
olanlar menetmek vacip olur. nk bu ilimler
geri dine taallk etmezler. Ancak
fesefecilerc
.

balangc olduu iin felsefecilerin

uursuzluu okuyana sirayet eder.

ait ilimlerin

fenal

ve

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

32

Bununla fazla uraanlar iinde dinden kmyan,

takva gemini bandan atmyan pek az kimse
vardr.

kinci fenalk, islm dininin cahil taraflarndan gelmitir. Bunlar felsefecilere ait btn*
ilimleri inkr etmeyi dine hizmet ve yardm saydlar.

Bu

suretle

onlarn btn

ilimlerini

red,

olduklarn iddia ettiler. Hatt onlarn ay

ve gnein tutulmas hakkndaki szlerini kabul

cahil

etmediler.

Bu iddialarn er'a muhalif olduum*

sylediler. Cahillere

gnein tutulmasn
bilen bir kimsenin

cehil zerine

tar,

kat'

iddialar, ay

burhan (akl

kulana

yard

pheye dmez, ancak

di delilinde

nmadna

yakan bu

kurulduuna,

kat'

hkmeder, felsefeye

islm dininden yz evirir.

delil) ile

zaman ken-

islm dininir*

brhanlar

kar
Bu

ve

ta-

sevgisi ar-

ilimleri

in-

kr etmekle islm dinine hizmet ettiklerini zannedenlerin din aleyhinde iledikleri cinayet ok
byktr. eriat, bn ilimler hakknda ne msbet,

ne menfi bir

ey sylemi

deildir.

Bu

ilimlerde

de din ilerine dokunacak cihetler yoktur. Hazmnada bir sz vardr;

reti Peygamberin

Gne

ile

ay Allann ayetlerinden (almetlerin-

den) iki ayettirler. Bir kimsenin ne lm [lj

ne de yaamas iin tutulmazlar. Byle bir ey
Hazret i Peygamberin olu brahim vefat ettir
gn gne tutulmutu. Halk, Peygamberin olu ld
iin gne tutuldu, demee balad. Ha2reti Peygamber
[1]

onlar irad

etti.

33

grdnz
unuz. Bu

vakit

Allab amaya ve namaza ko-

gne

hadste

rn belli durumlarda
karlatklarn tarif
sebep olacak bir ey

ile

ayn

itima

onla-

seyrini,

yahut

ettiklerini,

eden hesap ilmini

inkra

Bu

erifin

yoktur.

hadis-i

sonu olarak gsterilen: Ancak Allah bit

tecelli

zaman o ey hudua

ettii

eye

(ba emek

demek) varr. cmlesi sahih denilen muteber

riyaziyatn

hadis kitaplarnda yoktur. te

hik-

meti ve afeti budur.

2

MANTIK

Mantkta da ne msbet, ne de menfi

ten dine taallk eden bir ey

cihet-

Mantk

yoktur.

kyaslarn usuln, brhann mukaddimelerinin artlarn bu mukaddimelerin nasl

delillerin,

tertip

rin

edileceini, (haddi sahih) denilen tarifle-

bunun nasl

artlarn,

min ya tasavvurdan - ki

takip edileceini*

tarif yoliyle

il-

renilir,

ya tasdiktan-ki brhan yoliyle renilir ibaret

olduunu tetkik eder. Bunlarda inkr edilmesi
-

gereken bir cihet yoktur.

Bunlar Mtekellimi-

erbabnn

dejiie ait zikrettikleri

nin

eyler

ve

ilim

cinsindendirler.

ekillerinde,
limleri
verirler,

terimlerde

tariflere,

Aralarndaki

faik ifade

grlr. Bir de

taksimlere

fazla

mantk

ehemmiyet

bunlar etrafl olarak anlatrlar. Mantk,

larn szlerine dair misal

Her ta) o* () olduu sabit

verelim. Derler ki;

olursa,

baz

(b) nin

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

34

olmas lzm

Yani (her insan hayvandr) sz sabit oluaca bundan (baz hayvann

insan olduu) mnas kar. Bunu yle bir kaide ile ifade ederler: Mucibe, i klliyenin aksi,
(a)

gelir.

mucibei cziyedir. Bu szlerin, dinn esaslarna

ne taallku vardr ki inkr olunsun, inkr edil

mantklar

lirse

dininde kusur

edenin

olduu zannna

o adam dinin bu

inkr

aklnda, hatt
derler.

nk

gibi inkrlar zerine kuruldu-

olduunu gstermitir.
mantklarn da bu ilimde baz

kanaatinde
Evet,

fena-

lklar grlmektedir. Bunlar Burhan iin bir

takm artlar ortaya koymulardr. Bu artlarla
(brhan) phesiz (yakn) ifade eder. Fakat din
meseleleri tetkik srasnda bu artlara tamamiyle

edememiler, ok msamahakr davranmtetkik eden bir kimse

lardr. ok kere
onu beenir, ok zk ve kat'i bulur. -Sanr ki
riayet

mant

mantklar

kendilerinden

rivayet

olunan

ve

kfre varan meseleleri bu gibi b hanlarla ispat

etmilerdir. Din ilimlerde o meseleler hakknda

va^f olmadan o yanl

kabul ederek kfre der. 3u fet de
arz olmaktadr.

yaplan tahkikata
fikirleri

manta

Bu

ilim,

iyice

TAB IAMLER
lemdeki cisimlerden; yani gkler-

den, yldzlardan, yerdeki su. hava, toprak,

ate

madenler
gibi mrekkep cisimlerden; bunlarn deimeleri,

gibi basit cisimlerden; hayvan, nebat,

EL-MUNKZU MN-AD-DALAL
istihale geirmeleri, imtiza etmeleri

den

bahseder.

mhim

sebeplerin-

Bu, bir tabibin insan cisminden,

ve tli zasndan ve

mizacma

istihalesi

Din tp

sebeplerinden bahsetmesine benzer.

ilmi-

etmedii gibi tabi ilimleri de inkr

etmez. Ancak belli ve sayl baz meseleleri reddeder ki onlar (Tehaft - l- felsife) l] adndaki kitabmzda zikrettik. O kitapta zikrettiimizden baka dine uymad grlen meselelerin,
ni inkr

dnld takdirde, anlattm meselelerde

dhil olduu anlalr. Hepsinde esas olan nokta
iyi

Allann emri altndadr. Kendiliinden bir ey yapmaz. Hlik ona yaptrr. Gne, ay, yldzlar ve dier eya Ailahn emrine

sudur: Tabiat

kendiliinden

Sbidirler. Hibiri

durumda

bir

yapacak

deildir.

LAH ilimler

en ok yanldklar meseleler
Mantkta (burhan) iin kabul

Felsefecilerin

hu ksmdadr.
ettikleri

artlara lykyie riayet edemediler.

yzden aralarnda ok

Bu

ihtilf oidu. Ibni Sina ve

Farabinin anlattklarna nazaran Aristo ilhryatta

mezhebini islamlarn mezheplerine

yaklatrm-

tr. Fakat felsefecilerin ilahiyat bahsinde

lar

hatalar

yirmi

esasa

dayanr.

yaptk-

kfre

arka arkaya bir eyin zerine dmek,

arpmak manasnadr. Pervanenin lmbaya arpmas gibi. Tehaft - l - feisife filozoflarn hatalara dmesi,
[1] Tehaft,

dklmesi

demek

olur.

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

36

varr, on yedisi islm dinice nazaran bid'at sa

ylr. Bu yirmi meseledeki kanaatlerini ylmak
iin

(Tthaft) kitabn tasnif

ettik.

Kfre varan

meselede btn mslmanlara muhalefet etiilerdir. Birinci mesele udur: nsan ldk ters
sonra cesedi tekrar dirilmez. Sevap ve azap gren ruhlardr. Azaplar, ruhandir, cismar deildir. Ruhun azap duyacan kabul etmelerinde
isabet etmilerdir.

Ruh azab duyacaktr. Ancak

cesedin dirilmesini inkr etmelerinde hat etmi-

Ve bu iddia ile eriat nazarnda kfr

irtikp etmi saylrlar.
kinci mesele: t Cenab Hak klliyat bilir,,
cziyatfl} bilmez Bu sz de eriat nazarnd*
ak bir kfrdr Kur'an Kerimde yle denillerdir.

mitir: Yerde ve gkte bir zerre miktar dahi

Allann ilminden hari kalmaz. Hakikat budur.

nc mesele: Felsefeciler lemin kadim

ve ezel olduuna inanmlardr. Mslmanlar*
dan hibir kimse bu meseleleri bu tarzda fcabul

Bu meselelerden baka meselelerde

mesel, Allann sfatlarn nefiy eylemekte, Allah zat ile bilir, ayrca bir ilim sfat yoktur.fr
etmemitir

tarzndaki
hebine

yakn

mutezilenin
uniTrr

iddialarda mezhepleri

grlmektedir.

tekfiri
~

'

lzm

mutezile mez-

Bu

gibi szlerle

gelmez. Feysal-t*

varlklar gsteren mefcz dir. Mesel deniz:

[1] Bir cinsten olan birok

humlara

denir,

Aksi

btn denizleri gsterir. Fakat Marmara cz

yalnz bir denizi gsterir.

kllidir,
dir,

kull

tefrika

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

beynel-

kitabmzda,

hemen

v'

islfttni

a7

ez-zendaka

adndaki

keadi mezhebine muhalif olanlar

tekfir edenlerin

doru

dnmediklerini

gsterecek izahat verdik.

Felsefecilerin

dnya ilerine

ait

SYASYAT

btn szleri
saltanat tarafndan maslahata
bu

husustaki

binaen kabul olunan tedbirler diye hulsa edilebilir.

Bu baptaki bilgileri Allah tarafndan
Peygamberlere

mite

yaam

gnderilen

kitaplardan ve ge-

velilerden naklolunan

hikmetler-

den almlardr.
6

AHLAK

bu husustaki btn szleri

<de aefsin sfatlarm saymak, ahlkn beyan etmek, bunlarn cins ve nevilerini anlatmak, fena
olaalarn dzeltilmesi iin lzm gelen tedbirleri
*lmak ve mucahedede bulunmak tarznda hulsa
edilebilir. Bu bilgileri mutasavvflarn szlerinden almlardr. Mutasavvflar A ilaha inanan
Felsefecilerin

bir zmredir.

Allann

zikrine devam, nefsin ar-

zularna muhalefet ederler. Dnyadan yz evirecek Allaha giden yolda yrrler. Bu suretle
/vuku bulan mcahedelerinde nefsin ahlk, ayplar,

hareketlerinin

malm

kt taraflar

kendilerine

Bunlar ak olarak anlatmlar, felsefeciler de alp kendi szlerine kartrmlardr.

Maksatlar szlerini hoa gidecek bir ekle soolur.

BL-MUNKZU MN-AD-DALL

3g

karak btl fikirlerioi kabul ettirmektir. Felsefedaha dorusu btn asrlarda?

etler asrnda,
bu gibi Allah adamlarndan bir cemaat bulun,

mutur. Cenab Hak dnyay onlarsz brakmaz,.

Onlar yer yznn manev bykleri, temel ta.
Onlarn bereketiyle yer yzn,
lan saylr
deki halka rahmet yaar. Hazreti Peygamber bir
hadste Bunlarn yz suyu hrmetine insanlara
yamur yaar, rzk ihsan olunur. Ashab kehif
bunlardan bir cemaat idi. buyurmutur. Sofiler^
kur'an kerimin beyan vehile eski zamanlarda da
:

yaamlardr. Felsefecilerin, peygamberlerle tasavvuf erbabnn szlerini kendi kitaplarna der

cetmeleri

Biri o szleri
ler

fenalk meydana geldi.

kabul edenler, dieri de reddeden-

yznden

hakkndadr.

iki

szleri

reddedenler hakkn-

daki fenalk b>ktr. nk

bir zmre zannetti ki o szler

rnda yazl

olduu

zayf olar*
onlarn kitapla-

bilgisi

ve onlarn btl fikirleriyle

iin terk edilmek,

okunmamak

karm

icap eder-

Hatt onlar anlatanlara itiraz etmelidir, dediler.

szleri ilk nce felsefecilerden iittikleri iin
btrl olduu zayf akllarna yerleti. nk sy~

yen, szleri btl bir insandr. Bir misal verelim

birisi bir

hrstiyandan Taundan baka tapacak

yoktur. Isa

tanrnn

elisidir

szn iitiyor,

Metinde ba zatlar hakknda (evtad) kelimesi

kullanlmtr. Tasavvuf dilinde (evtad) ark, garp, imal, cenup olmak zere dnyann dort kesinde, otura*
[1]

drt byk zate denir.

EL-MUNKZU MtN-AD-DALL

39

kabul etmiyor. Diyor ki bu, bristiyan

Dnmyor

ki hristiyan

szdr.

bu szle mi kfir olu-

Mu ham m edin peygamberliini

mi? Eer Hazreti Muhammedin

yor? Yoksa Hazret

etmekle

inkr

peygamberliini

inkr

dolaysiyle

kfir

olu-

yorsa kfrn icap eden eylerden baka, haddi

zatnda hak olan eylerde isterse o eyin hak olduunu o hristiyan da kabul etsin ona muhalenk bu, akl zayf
fet etmek doru olmaz.
.

olanlarn detidir.

m hak

ile

deil.

insanlarn en

Hakk adam ile tanrlar, adaAkl sahibi olan kimse akll

by olan Hazreti Aliye uyar.

Hakk adamla bilemezsin, nce

Buyurmu ki:
hakk tan, o mnasebetle ehlini de tanrsn
Akll adam esasen hakk tanr. Bir sz iittii
vakit ona bakar. Hak ise kabul eder. Syliyen,
ister bozuk fikirli bir kimse olsun, ister doru
.

dnceli. Hatt ok kere sapk

lerinden hakikati

tnn

kt

anlayna

yer

kimselerin sz-

karmaa alr.
topraktr.

Bilir ki al-

Bir sarrafn kendi

gveni olduka elini kalpazann kese-

sine sokup halis

altn kalpndan ayrarak kar-

olunmaz. Kalpazanla
muamelede ancak kyl zarar grr, sarraf deil.

masnda

Yzme

bir zarar tasavvur

bilmiyenler deniz

kysnda dolamaktan

menolunr, mahir yzgeler deil. Ylana dokunmaktan ocuk menolunr, efsunlu [l] olup bu
Efsun esasen by demektir. Eskiden baz dervi geinenler ylann kendilerine zarar vermemesi iin
.eyhlerinin elinden erbet ierlerdi. Bunlar ylanlar tu[1]

EL-MUNKZU MN-AD-DALAL

40

hususta

mahareti olan bir kimse

Hayatma yemin ederim

btldan,

hususunda
sanrlar.

Bu

menetmek,

k bunlar

mahiyetini

akll

ve ok

kadar hep-

kitaplarn okumaktan
kapamak vacip olmutur. n-

bu fetten kendilerini ko-

anlatacam

ileride

Kltr

kavryacak

ikinci fetten

ilimlerin

itibariyle

derecede

kuvvet bulma-

kalb gzleri mezheplerin yksek gayelerine

doru almam
larna

ait

zmre din ilimlerinin sr-

bir

yazdmz

eserlerde kaydettiimiz

noktalara itiraz ettiler ve iddia

eski felsefecilerin szlerinden

onlarn bazs bizim kendi

zan

hak-

olanlarn

kalamazlar.

salim

maharetli

mmkn olduu

sebeple

kapy
anlattm

rusalar bile

ou

ki 'insanlarn

yolu iri yoldan ayrd etmek

kendilerini

saptm

sini

m,

doru

menolunmaz.

bir at evvelce

atasznde

baz

onlar

ettiler ki

alnmtr. Halbuki

fikirlerimizdir.

Ba-

geen bir atn izine basar.

anlatld vehile bizim hatrmza

bir ey nce bakasnn da hatrna

gelmi olan
gelmi olabilir,

itiraz

bazs da

olunan szlerin

er' kitaplarda, biroklarnn

mnas da tasavvuf

kitaplarnda mevcuttur. Farz edelim ki o szlerin hepsi ancak felsefecilerin kitaplarnda vardr,

Bundan ne kar?
ve burhan
tarlar, oluk

ile

sabit

ocua tehir

sunlu, erbetli derdi.

ibarettir.

O szler
ise,

haddi zatnda mkul

Kur'ana

ederlerdi.

Yaptklar

ve

Halk

bir nevi

hadse

onlara ef-

maharetten

EI^MUNKZU MN-AD-DALL

41

muhalif deilse niin terk ve inkr edilmek icap

Bu kapy aarsak, bir hakikati evvelce

h't ehli btln hatrna gelmi diye reddetmee
kalkrsak birok hakikatleri reddetmemiz lzm
etsin?

Hatt Kur'aon ayetlerinden, Peygamberin

adslerinden, gemiteki byklerin hikyeleringelir.

hkema ve mutasavvflarn szlerinden baclarn reddetmek iktiza eder. nk Ihvanusden,

adndaki kitabn
kitabnda zikretmitir.

safa

bu saydklarmz
Bunlar kendi dvasna

sahibi

gstermi ve bu vasta ile ahmaklarn kainlerini kendi btl fikrine ceibetmee almtr.
delil

Byle bir kanaat, ehli btln hakikatleri, kitap-

larnda kendi szlerine kartrmak suretiyle

mizden almalarna sebep olur. Bir limin en

eli-

aa

derecesi koyu cahil halktan farkl olmaktr. Baldan, hacamet iesinde grse bile, - tiksinmez.

Dnr ki ie baln

kendisini bozmaz/Nefsin on-

dan irenmesi cehilden

kan

iin

olduu

yaplmtr.

iin pis

ileri geliyor.

Esasen

ie pis

Cahil zanneder ki kan

olmutur.

iede

Bilmiyor ki kan ken-

dinde mevcut bir sfattan dolay pistir, Balda

bu sfat olmaynca mcerret o iede olmas ona
o hali vermez ve pis olmasna sebep olmaz. Bu,

halkn bir ouna galip gelmitir. Bir sz onlarn byk tand bir adama isnat etsen btl dahi olsa hemen kabul ederbir vehimdir,

btl

ler.

Fena, deersiz

tsea

daru

da oisa

bildikleri

bir kimseye isnat

reddederler.

Daima hakk

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

'

42

adamla lerler. Adam haktan tanmazlar. Bu,

ok byk bir dallettir.
zah ettiim bu afet, felsefe kitaplarn mtalea etmeyi reddedenlere aittir, kinci fet o
kitaplar mtalea etmeyi kabul edenlere taallk
eder. Felsefeye ait Ihvanussafa ve saire gibi

kitaplar okuyan kimse, iinde Peygamberin szferinden

kirlerini

alnm

mutasavvflarn figrr, ekseriya o kitaplar beenir ve

hikmetleri,

kabul eder. Onlara

kar

ve beendii szlerin

ona

kartrlm

sevgi besler.

zan

sebebiyle

fikirleri

de hemen

verdii

olan btl

Okudua

iyi

kabul eder. ite bu, bir nevi btl fikirleri telkia

demektir. Bu fetten dolay o kitaplar okumay

menetmek lzmdr. nk onlar okumakta byk mahzur vardr, iyi yzmeyi bilmiyen kimseleri nehir kenarlarnda dolamaktan korumak
iktiza ettii gibi halk bu kitaplar okumaktan,
korumak ta iktiza eder. ocuklar ylanlara ilimekten menetmek lzm olduu gibi halk, btl
fikirlerle dolu bu szleri dinlemekten de mer
netmek lzm gelir. Efsunlu kimse, kk ocuunun kendisini taklit edeceini, Ben de ba-

bam

gibi yapabilirim

yannda ylana

srmemelidir.

Bu

onua

suretle, o-

byle bir harekette bulunmaktan sakndrlzm gelir. Hakik bir lime de byle yap-

cuu

mak
mak der.
zehir
hiri

el

anlarsa

diyeceini

Bir mahir efsunlu

ile zehiri

ayrd,

ylan

tutup pan~

panzehiri kararak ze-

yok ettii vakit panzehiri

muhta olanda

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

esirgemesi yerinde deildir.

paray

iyi

ayrt eden

Salam

bir sarraf

para

ile

kalpazann

kalp
kese-

altn alarak kalp iade

ettii zaman iyi ve salam paray muhta olan
kimseden esirgemesi doru olamaz. lim de bysine elini sokup

halis

f 1} Panzehire muhta olan kimse zehir

merkezi olan ylandan karlm olmasndan do-

ledir,

lay ona

kar

olan fakir,

yzn ekitirse, paraya muhta

kalpazann kesesinden karlm alt-

n kabulden

nefret ederse kendilerine hatrlatmak

lzm

onlar arzu ettikleri

faideden mahrum brakacak tam bir cehilden ba.
ka bir ey deildir. unu da anlatmal ki iyi
para

gelir ki

ile

bu

nefret

kalp para arasnda, bir kese iinde bu.

yaknlk bulunmas iyi paray

kalpa evirmez Nasl ki kalp paray da iyi yapmaz. Bunun gibi hak ile btl arasnda yaknlk
lunmak

suretiyle,

olmas, yani bir ilim iinde kark olarak zikredilmi olmas btl hak yapamaz. te felsefenin feti ve, zarar hakknda anlatmak istedii-

miz bu kadardr.
***

TALM MEZHEB LE GALESNE DAR

Felsefe ilminden,

tenkid edilmesi
[1]

Yani

lzm gelen

bilgisi,

lara felsefenin iyi

esirgememelidir.

onu renip anlatmaktan,,

halkn

taraflarn

yerleri tenkidetmek-

zihnini

kartrmadan

anlatmaa

on.

kfi ise bunu?

d- fi
*

>

s
r-

sr

D-

o
o

re*

2.

P
3

cr

O-

s .B

V-

o
D
P
H

9 D

! &

'

e:
p>

|rI

6!
6
W
B

tt

s
0
i."

5.
2-

o-

5 S

rt

>
M ?
in
I

2 p
1
-

&

**

>T)

5'

i*t5 SS t

&

S.

S"

E.

.I

C:

s; s.

B
* s

<

| t

8
p *
n

O:

rt

s:

N)

P
e- S-

O*

CTQ

7T

fD

^1
P
O- ?
P H
P

1 1 fi*
I

Br

sr

fi

^e*

O-

S
P

1
O-

00c

B*

M
y

S t*
H
fVt

p"

a*

P p

CT5<

a*

2. 3.
2.

CJOt

|>

S c

-a

g
P

r ^rt

D-

5-

R N

C/S

S-

'

S* s*

D
t
fi

|
B

a*

c S

-o

y>

(t

P>

2 s:

s. S-

o
^ S

P
ts

Cu

CA

S)

1=

p>
S

a.

BM

D S

C:

Q
D

cr

p>

t W
c

i
5L

EL-MUNKIZU MtN-AD-DALL
'

45.,.

karklklar, pheler dolaysiyie mezheplerini mdafaadan ciz kalrlard, dedi. Bu sz

bir cihetten dorudur. Ahmet lbni Hambel [l},
gibi

hakknda

mutezileyi red

Muhasibi {2} ye

dedi.

Bid'ati

iyi

bir kitap

yazan Hris-i

yapmadn syledi. Haris;

reddetmek farzdr.

Ahmet:

Evet, fakat sen ilkin phelerini anlattn,

sonra cevap verdin. Mtalea edenlerin bu phelere zihni taklp verdiin cevaba iltifat etmemesi, yahut verdiin

anlamamas

cevabn hakik mnasn

varittir.

Cevabn

verdi.

Ahmedin dedii dorudur,,

eer bahsedilen phe yaylmam ve hret

mamsa. Fakat phe yaylmsa ona cevap

bul-

ver-

Cevap vermek iin de evvel pheyi anlatmak lzmdr. Evet oolarn ehemmiyet
vermedikleri phelere fazla ehemmiyet verme-

mek

vaciptir.

Ben de byle hareket ettim. Ben, pheleri,

evvelce taiimiye ilere katlp onlarn mezhebini^
benimsemi olan, sonra bana gelip gitmiye ba-

meli.

hyan birisinden iittim. Onlar mezheplerini reddeden musanniflere glyorlar, nk bu musannifler hl onlarn delillerini anlyamamlar.
dedi, bana o delilleri zikretti ve onlardan hikye
Asl delillerinden gafil olduumu zannetetti.

fl]
[2]

Hambel mezhebinin imam.

Basrah mehur bir mutasavvftr. Cneydi Ba

dadnin amcasdir. Vefat: 243

EL-MUNKIZU MN-AD-DALL

.,4L

"46

melerine

nefsim

raz olmad. Bunun

iitip de

zikrettim. Delilleri

iin

onu

anlamadim

san-

malarna da gnlm raz olmad. Bunun iin de

pheyi anlattm. Demek istiyorum ki evvel
phelerini imknn son haddine kadar akladm.
Sonra fesadn gsterdim. Hulsa: mezheplerinin
esas, szlerinin kymeti yoktur. Eer cahil dostun

olmasayd o bid'at zayfl ile beraber bu dereceye kadar hret bulmazd Fakat
taassubun iddeti, hakk mddafaa edenleri yaplan mnakaalarn balangcnda niza' uzatmaa,

yardm

kt

onlarn her dediini red ve inkr etmee sevk

muallime ihtiya vardr, tHer
etti Talim ve
muallim ie yaramaz. Belki masum muallim lzmdr. yolundaki dvalarn reddettiler. Fakat
Talime ve muallime ihtiya vardr dvasnda
talmiyeciler hakl ktlar. Bu davay reddedenlern sz hkmsz kald. Baz kimseler buna
aldandlar. Sandlar ki bu c,htt onlarn mezheplerinin kuvvetinden ve muhaliflerin mezhepleri-

zayflndan ileri geliyor. Halbuki bu,

hakka yardm edenin zayflndan ve yardm
nin

yoHyle

yapmayi

bilmediinden

ileri

Bunu anlyamadlar. Dorusu udur

lime ihtiya vardr ve bu muallimin

mas

gerektir.

bizim

Bunu

itiraf

masum muallimimiz

gelmitir.

ki bir

masum

Hazreti

Hazreti

Muhammed

Derlerse biz de:

ol-

etmek lzmdr. Fakat

Muhammeddir.

-(Allann selm ona olsun) Onlar:

mual-

vefat etmitir.

EL-MUNKIZU MN-AD-DALL

47

Sizin mualliminiz de gaiptir l).

Deriz. Onlar:
Muallimimiz insanlar doru yola

davet

<edecek rehberler yetitirdi ve her tarafa gnderdi.

derlerse, yahut bir

Rehberler ihtilfa

karsnda

mkl

kairlarsa kendisine mracaat etmele-

rini beklemektedir.
Derlerse biz de:

<vti

Bizim muallimimiz de rehberler yetitirdi

her tarafa gnderdi,

retmedik

bir

ey b-

Hk

Kur'an Kerimde: Bugn

ikmal ettim buyurmutur. Her ey

rakmad. Cenab
size dininizi

retildikten sor ra muallimin vefat etmesi zarar

vermez. Nasl ki ortadan kaybolmas zarar vermiyor, deriz.
zlmesi gereken bir mesele kald. Bu rehberler iitmedikleri hususlarda nasl hkmederler?

Nas

ile
[1]

2] mi? Bu, olamaz. nk o husus im

iiler, Hazreti Peygamberden sonra imam (yani
hakkdr; ondan sonra bu
derler. Bu suretle imam tanlan

Halife) olmak Hazreti Alinin

hak onun evldna geer,

on iki zat vardr On ikinci

imam Muhammed Mehdi,

babas Hasan- Asker ld zaman ortadan kayboldo.

Ahir zamanda meydana kacan bekliyorlar. Fakat
yukarda bahsedilen imamlar hakknda !i zmreleri
arasnda ihtilf var. Burada (talimiye) dediimiz zmre,
altnc imam Cafer Sadk' tan sonra dier iler gibi
i

onun

ikinci

31m

olan

olu Musa
byk olu

smaili

deil,

kendinden evvel

imam tandlar Bu

ad verilmitir. Kendilerini
mamlarnn ne suretle meydanda

tsmailiye

retle onlara

telkki etmezler.

anadma

Kzm

dair

vazh malmat

elde edilemedi.
*

[2] Ayet. hads.

su-

i
ol-

EL-MUNKZU MN-AD-DALL
nas yoktur, itihat ve rey
da buradadr. Deriz ki:

ile

mi? Aradaki

Yemene gn-

Hazreti Peygamber tarafndan

Muazn yapt

derilen

hakknda

gibi yaparlar.

Mesele

itihat ile

onunla, yoksa

nas varsa

ihtilf

hkmederler.

Daha dorusu onlarn (da) lerinin l}

imamdan uzaklaarak dounun en uzak yerine
(daigittikleri zaman yaptklarn yaparlar. Onlar
naslar
ler) daima nas ile hkmedemezler. nk
mahduttur. Tkenmiyen vak'alar ta mamiyle gseden/her vak'ada uzun mesafeleri
termez, icap

imamn bulunduu ehre gidip sormak

da mmkn deildir. O vakte kadar, meseleyi
sormu olan kimse vefat etmi olabilir. Bu tak-

yryerek

dirde oraya kadar gidip gelmek bir fayda temi

olmaz. Birisi kblenin hangi tarafta oldu-

etmi

(arahkmeder ve o*
yol yoktur. n-

kendi itihad

undan pheye dse

ile

olduuna
tarafa doru namaz klar. Baka
k kbleyi renmek iin imamn bulunduu memtrarak) hangi tarafta

namaz vakti
binaen kbleden baka bir
lekete gitse

mak

caiz olur.

yle

tur: itihadnda hat

geer.

tarafa

doru namaz kl

bir esas

halde itihada

kabul

etmi olan

olunmu-

bir kimseye bir

edene iki sevap vardr, itihada

bal btn meselelerde hkm byledir. Fakire
ok kere insan,
zekt vermek ii de byledir.
zengin olduu halde maln saklyarak kendini
sevap,

isabet

[1] Da:

Talimiye

davet etmiye vazifeli

mezhebinde

balk bu mezhebe

kimse.
(

.EL-MUNKZU MN-AD-DALL
fakir gsteren

49

bir kimseyi fakir zanneder,

ona

Bundan dolay muaheze olunmaz.

Hat etmi olsa bile... nk insan ancak kendi
zannna gre muaheze olunur.
2ekt verir.

Burada talimiyeci dese ki:

zann

O adamn

muhalifinin

zann da kendi

gibidir.

Deriz ki:

nsan kendi zannna uymakla memurdur.

Kblenin hangi tarafta olduunda pheye den
bir kimse kendi zannna uyar. isterse bakas ken-

disine muhalefet etsin.

Buna kar da dese ki:

Amelde l} mukallit olan kimseler Ebu
Hanife'ye, afi'ye ve

Derim

dier mtehidlere

ki:

Kblede pheye den

uymayan birka itihat

birine

kalsa ne yapar?
sinin

uyarlar.

daha

kimse, reyleri bir-

arasnda

sahibi

reylerin sahiplerinden hangi-

faziletli,

kble hakkndaki

delillere

daha lim olduuna kendi itibadiyle hkmeder

ve onun itihadna uyar. Mezhepler hakknda da
byle yapmak zarur olur ki yine kendi itihadna uymu olur demektir.

Peygamberler, imamlar ilimleri

bazan

hat

ederler.

selm ona olsun

[1]

Peygamberimiz

buyurmu

Amel, itikat

olduu

karldr.

ki

Ben

Bedenle

halde

Allahn

zhire gre

yaplan iler

ve ibadetler demektir.

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

50

hkmederim. Kaiblerde sakl

cihetleri

Allah bi-

Yaai ben ahitlerin szlerinden hsl olan

galip zanna gre hkmederim. Bazan ahitler
lir.

hat ederler.

ler

Byle itihada tbi meselelerde peypamberdahi yanlmaktan kurtulamazlar. O halde

yanlmamak

bizden nasl beklenebilir?

Burada (ehl
Birisi

sorusu vardr:

talim) in iki

udur:

ttihad meselesi, itihada tbi meseleler-

doru olabilir. Fakat itikada ait esaslarda

doru olamaz. nk bunda yanlan mazur sa-

de

ylmaz.

Derim

halde byle meselelerde ne

yaplr?

ki:

Akaid esaslar Kur'ant Kerimde ve hadszikredilmitir.

lerde

Geriye

kalan

tafsillerde

ve niza'l meselelerde hakikat, ksas- mstakim

yani

doru mizan

ile

tartlarak

anlalr. Kstas

mstakim dediim ey, Cenab Hakkn kendi

kitabnda zikrettii be esastr ki onlar KstasMstakim adndaki kitabmda anlattm.
Talimiyeci dese ki:

Hasmlarn bu mizanda

sana muhalefet

ediyorlar.

Derim ki:
Bu mizan anlaldktan sonra ona muha-

lefet edilemez. zah edeyim: Ehli talim

muhale-

edemez; nk onu Kur'andan aldm, Kukandan rendim. Mantklar muhalefet edemez;

nk mantkta gsterilen artlara uygundur,
fet

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

gl

snuhalif deildir, timi kelm limleri muhalefet

demez; nk nazar meseleleri

iiller

ilmi

hakknda anlattklar

ispat

eden de-

uygundur,
kelm meselelerinde hak bu vehile meycihetlere

dana kar.

Buna

kar

da:

Elinde byle bir mizan varsa niin halk

arasndaki ihtif kaldrmyorsun? dese.

Derim

ki:

Beni dinleseler aralarndaki ihtilf kal-

drrm.

htilf kaldrmak yolunu Kstas Mstakim kitabnda bildirdim. Dikkatle oku ki hak
olduunu bilesin. Halk onu dinledii takdirde
aralarndaki ihtilf
.anlarsn. Fakat

kesin surette

kaldracam

onlarn hepsi dinlemiyor. Ancak

bir zmre dinledi, aralarndaki ihtilf

Senin

imamn

(talimiyecilerin

kaldrdm

imam), halk ken-

dinlemedii halde, aralarndaki ihtilf zorla

kaldrmak istiyor. Peki, imdiye kadar niin kald-

disini

aramad? imamlarn

ba

olanHazreti Ali bile -Al-

lah ondan raz olsun-ihtilf kaldramad. Niin?...

Bir de senin imamn btn halk zorla kendini

mecbur edebileceini iddia ediyor.

halde bugne kadar niin zorlamad. Hangi g-

dinlemeye

ne brakt? Onun halk

kendi

tarafna davet

oaltmaktan baka
bit netice vermedi. Halk arasndaki ihtilf; kan
dkmee, ehirleri ykmaa, ocuklar ksz brakmaa, yol kesmee, mallar yama etmee
s e beb ol masn diye korkuluyordu, ite sizin ihtilf
tmesi, ihtilf ve muhalifleri

EI^MUNKZU MN-AD-DALL

52

kaldrmanzn
zuhur

haller

dnyada yle
ki misli grlmemitir fi}

iyi neticesi

etti

olarak

Yine dese ki:

Halk .^arasndaki

iddia

ediyorsun.

karlkl

kaldracan

ihtilf

Birbirine

arasnda

ihtilflar

( !)

uymyan

aran

mezhepler,,
bir

kimseye

hasmna kulak vermemesi lzm

Sana muhalefet eden birok hasmlarn

dinleyip

seni

gelmez.

vardr. Seninle onlar arasnda ne fark var?

te bu onlarn ikinci sorusudur. yle cevap
verilir:

Bu,

evvel

soru

senin aleyhine dner;

arm

adam kendi tarafna davet

nk o
etmek istersen cSenin, muhalifinden daha iyi
olduun

ou

Halbuki ilim ehlinin

sana muhaliftir diyecek. Buqa nasl cevap
ne

merak

vereceini

hakknda

ile sabittir?

Benim

ediyorum.

(nas) vardr. }

imamm

mi diyeceksin? Nas

dvasnda seni ne zaman tasdik eder. nk,

o, nass Peygamberden iitmemitir. Bunu ancak
senin iddia ettiini iitiyor. Halbuki ilim eshab
bu hususta senin yalan sylediini kabulde mu
tabk kalmlardr. Haydi o adam nassa ait d-

van

kabul

diyelim.

etti

yani

mu?

arp:

m, yok

kitaplarnda yazldr.

[2] Talimiyeciler,

hakknda baz

nbvvette

tarafndan yaplan zulmlere ia-

[1] Talimiyeciler

rettir. Tafsilt tarih

asl

nbvvtt var

(peygamberlikte)
meselesinde

Eer

Hazreti Alinin ve evldnn

hadsler

bulunduunu

imam

rivayet ederler

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

53

Farzedelim ki seoin imamn bana kar

Hazreti Isann mucizesi ile szn teyide kalksn, hakk sylediine delil olarak Ben baban
diriltirim desin

ve hakikaten baban diriltsin,

bunun zerine bana hakl olduunu

Oaun doru

sylediini

ne

ile

sylesin.

kabul ederim?

hepsi bu mucize ile Hazreti sann dosylediini kabul etmedi. Bu mesele zerine

Halkn
tu

delilden bag sualler sorulabilir ki akl

ka bir ey ile cevap verilemez. Akl delillere de
sence itimat olunmaz.
Sihrin mahiyeti ve "mucizeden fark anlal-

<>yle

ndka ve Cenab Hakkn kullarn dallete

drmiyece[l} bilinmeditce mucizinin doedecei anlalamaz. Allah kullarn dallete sevk eder mi? suali ve buna cevap
vermenin gl mehurdur.

rulua

dellet

ne suretle cevap
kenserilir? Hlbuki senin iddia ettiin imam
daha uydisine uymak hususunda muhalifinden
gun deildir. Bu itirazlar karsnda ister istemez
E>ese,

inkr
der.

btn

bu

itirazlara

olduu akl delillere mracaat

Bu takdirde hasm onunkinden daha ak
etmekte

dvasna kuvvet verir.

Grlyor ki bu ikinci sualleri yle bir
tarzda aleyhlerine dnd ki (talimiye) taifesinin

delillerle

Kur'an Kerimde Tanr istedii kulunu doru

yoldan ayrr, istediini doru yola gtrr. mnasnda
yoldan ayrmabir yet vardr. Tanrnn kullarn doru
s, tartma konusudur. Burada bu cihete iaret edilmitir.
[1]

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

54

eskileri ve yenileri

hep bir araya gelseler, buna

cevap vermee .urasalar baaramazlar.

Onlarn bu

ikinci 'suallerinin

ortala

yay-

zayf birtakm kimonlarla tartmaya tutumalar, anlatt-

fesada, ilm ehliyetleri

selerin

mz

bu sualin aleyhlerine evirme cihetini brakp

cevap vermee kalkmalar sebebolmutur. Cevap vermiye kalkmak, sz uzatmak demektir.

Maksat arzu edildii vehile abuk anlatlamaz.

Bu sebeple hasm cevaptan aciz brakmaya yaramaz.
-Birisi dese ki:

Suali aleyhlerine evirmek suretiyle on-

lar susturmak

ciheti

anlald. Fakat

lerine cevap da verebilir

Evet

derim,

bu

sual-

mi?

eer

bahsolunan

akn

adam Ben

hayrette

hastalnn

ne olduunu sylemiyor. Yalnz ba-

kaldm, derse ve hayrette

kald m esri ey i tyin etmezse ona denir ki Sen
bir hasta gibisin ki ben hastaym, diyor,
fakat
na il veriniz, diyor. O hastaya denir ki dnyada mutlak hastala il yoktur, illar muayyen hastalklar iin verilir. Baars, ishal ve
saire gibi...

byledir.

Hayrette

kalm

Hangi meselede hayrette

etmelidir. Tyin ederse yukarda

mizan

olan

ile tartarak hakikati

kimse de

kaldn tayin

bahsettiim

kendisine

anlatrm,,

mizanlar ki kim onlar lykiyle anlarsa

ru olduklarn kabul eder. Onlarla tartlan

meselede kendisice kanaat

gelir.

Htm

be
dohe*

mizan

EL-MUNKZU MlN-AD-DAlAL

gg

hem de tartnn doru olduunu anlat. Nasl ki

br hesap ilmi rencisi hem hesab, hem de retmenin hesap bildiini ve
lar.

Bu

ciheti El

doru

yaprn

an-

kstas kitabnda yirmi yaprak

kadar tutan szlerle akladm. Dikkat olunsun!

imdi maksadm onlarn (talimiyecilerin) mezheplerinin fasit olduunu anlatmak deildir. Bu

ciheti ilkin

Eimstazhiri kitabnda, sonra on-

larn Badatta bara anlatlan bir szne cevap

olarak yazdm Hccet l bak kitabnda,
nc defa Hemedan'da bana anlatlan bir' szfasladan
lerine cevap olarak yazdm on iki
ibaret cMufassal.l hilaf adndaki kitapta, dr.

dnc defa olarak Tus'ta bana sylenen

kim rk

el

fikirlerine cevap olarak

birta-

yazdm

cet

eklindeki Kitap d derec adl eserimde,

-

beinci

defa

olarak da

olan, gayesi bilgilerin

bu mizanlar

iyi

bal bana

mizann

anhyan

bir

bir kitap

gstermekten ve

kimsenin ayrca bir

imama uymas lzm gelmiyeceini anlatmaktan

kitabnda zikrettim. Burada maksadm unu anlatmaktr ki bu adamlardan,
insan kark ve karanlk fikirlerden kurtaracak
husubir ifa beklenemez. Bunlar imam tyini
ibaret olan El kstas

sumda delil gstermekten cizdirler. Uzun mddet onlar denedik. Talime ve masum muallime ihtiya bulunduu hakkndaki iddialarn tasdik et-

olduunu kabul
eder grndk Sonra Bu masum imamdan ne rendiniz? diye sorduk. Bu hususta aklmza ge-

tik.

mam, onlarn

tyin ettii zat

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

g6

len bazuraklleri onlara anlattk.

Mklleri-

zmek yle dursun anhyamadlar bileKendi acizlerini grnce ii gaip imama havale
lzm dediler.
ettiler. Gidip ondan sormak
Gariptir M bunlar muallimi aramak ve onu bu*
jnizi

larak kurtulua

boa
diler.

harcadlar.

Pislie

kavumak
Ve ondan

bulam

fikriyle

hibir

mrlerini

ey renme-

bir insan gibi ki su arya-

rak yorulur. Suyu bulunca da kullanmaz, yine pisli-

e bulam olarak kalr. Bunlardan bazlar imamdan renilmi baz bilgileri olduunu iddia eder.
Anlattnn hulsas Fisagorun bozuk felsefesinden ibarettir. Fisaor en eski felsefecilerden biridir. Mezhebi felsefe mezheplerinin en ktsdr.
Aristo reddetmitir. Hatta ok zayf bulmu ve
rezil etmitir.

(Ihvan us safa)

adndaki

kitapta

anlatlan felsefe budur. Hakikatte bu, felsefenin

en mnsz ksmidir.

Taaccp

olunur ki

kimseler mrleri boyunca' ilim tahsili

Ve

maksat ne

ise

zannederler ki

onun. en yksek

yolunda

bozuk ilimlerle

yorulurlar. Sonra byle rk ve

kanaat ederler.

baz

ilimlerden

derecesine

nail

olmulardr. Bunlar da tecrbe ettik, zahir ve

btnlarna dikkat ettik. Gayeleri cahil halk,.,
akl zayf olanlar muallime ihtiya bulunduuna
inandrmak, Muallime ihtiya yoktur diyenlere
kar kuvvetli ve susturucu szlerle mcadele
vardr diye
onlardan birine uyar gibi grnse ve Muallim-

etmektir. Birisi c muallime iltiya

den rendiini

anlat,

onun taliminden

bizi

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

5T

de faydalandr., dese duraklar. imdi madem

ki szm kabul ettin, muallimi ara. Benim makyalnz bu idi. Tarznda cevap verir. n-

adm
k

bilir ki

vay* olacak,

baka eyler sylemeye kalksa

rs*

kark meseleyi zmek-

en ufak bir

ten ciz kalacak. Hatt zmek yle dursun onu

anlamaktan bile
halleri budur.

ciz kalacak.

Tecrbe

et,

te onlarn hakiki

kendilerinden

nefret

dersin. Biz tecrbe ettik ve onlardan el ektik.

DAR

MUTASAVVIFLARIN TARKINA
Bu

ilimlerin tetkikini bitirdikten

sonra b-

tn himmetimle tasavvuf tarikim tetkike

dm. unu
amelin

anladm

ikisiyle

bala-

bu tarik ancak ilim ve

tamamlanyor. Mu tasavvuflarn

ilmi, netice itibariyle

ki

nefse ait geitleri atlatmak,

onun kt ahlkiyle fena vasflarndan kendilerini uzaklatrmaktan ibarettir. Bu suretle insan, kalbini AUahn gayri eylerden boaltr, onu
Tanrnn zijpyie bezer. Tasavvufun bu ilim ciheti bana amelden daha kolay geldi. Bu sebeple
evvel mutasavvflardan Ebu Talip-il-Mekki'nin
(Kut-i.kulb/adndaki kitabn, Hris-i Muhasibi' on kitaplarn, Cneyd, ibi ve Ebu Yezid-i
Bistam ve saire gibi byk mutasavvflardan
naklunan szleri ihtiva eden kitaplar mtalaa
etmek suretiyle bu ilmi tahsile baladm- Bu zatlarn ilm maksatlarnn zne vakf oldum. Tatan,

savvuf tarikinin

renmek

ve iitmekle

tahsili

EI^MUNKZU MN-AD-DALAL

58

mmkn olan

ciherini tahsil ettim.

Anladm ki

b-

yk mutasavvflarn elde etmek istedikleri gaye

renmekle deil; tatmak, yaamak, hal ve sfat
lan deitirmek suretiyle elde edilir. Shhatin ve

artlarn renmekle salam olmak, tok olmak, arasnda ne

kadar byk fark var! Kezalik sarholuun mideden ykselen buharn dima istil etmesinden?
hasl olan bir haldr tarzndaki tarifini bilmekle sarho olmak arasnda da byk fark vardr.
Hakikatte sarho sarholuu tarif edemez. Fakat
sarho olmutur. Ona dair hibir bilgiye sahip
deildir. Ayk, sarholuu tarif eder, levazmn

tokluun

tariflerini, sebeplerini,

Halbuki kendisinde sarholuk yoktur. Bir

tabip hasta iken shhatin tarifini, sebeplerii r
illarn bilir; halbuki o anda shhatini kaybetmitir, ite bunun gibi zhdn (dnyadan yz
bilir.

evirmenin)

artlarn,

hakikatini,

bilmenle zahid hayat

yaaman;

sebeplerini,

nefsi

dnyadan

vazgeirmen arasnda da fark vardr, iyice anla-

dm ki mutasavvflar
szlerden

iyi hallere sahiptirler, kuru-

uzaktrlar.

renilmesi

Bu

meslekte

mmkn olan

tahsil

ilim yoluyla
ettim.

Benim

iitmek ve renmekle elde edilemeyip ancak

tatmakla, o yolun adam olmakla elde edilebi-

iin

lenden

baka

bir

ey kalmamt.

er' ve akil

lykyle rendiim
ilim branlar ve slk ettiim meslekler bana
Allaha, nbvvete (peygamberlie) ve kyamet
gnne phe gtrmez bir iman vermiti. ma-

ilimleri iyice

kavramak

iin

EI^MUNKZU MN-AD-DALL

om

bu

delil ile

esas, muayyen ve mcerret bir

deil, belki sayraya gelmiyen sebepler,

karineler ve

lemiti. Bende
rette saadete

kanaat

kavumak

salam
hasl olmutu ki
kalbimde

tecrbelerle

yerahi-

takva (g-

iin tek yol

yaamak, nefsi hava vehevesinden menetmek yoludur. Bu hareketin ba

da bu gurur diyarndan (dnyadan) uzaklamak,
nahlardan saknmak)

ile

balanmak, btn varlmla Allaha

ynelmek suretiyle dnyadan kalbin ilgisini kesmekti. Bu da ancak makamdan, maldan yz
evirmek, insan yksek gayelerden alkoyan

ahrete

meselelerden, alkalardan kamak

tamam

ile

ola-

Sonra kendi durumumu gznne getirdim. Baktm ki dnya alkalarna dalmm. Bu.
alkalar her taraftan beni evrelemiler. Yaptileri dndm. En gzeli tedris ve talim
bilirdi.

idi.

Bunda da

ahirete

pek

menfaati

megul

ehemmiyetsiz bir

takm

umu

Tedristeki niyetimi

grdm.

Onun da

Allah

sahibi olmak,
ileri

geldiini

rzas

an

ilimlerle

iin

olmyan
oldu-

yokladm.
olmadn; mevki

ve eref kazanmak arzusundan

anladm.

Uurumun kenarnda

bulunduuma, vaziyetimi dzeltmee uramazsam atee yuvarlanacama kanaat getirdim. Bir

mddet hep bunu dndm. Henz ihtiyarma
sahiptim. Bir gn Badatdan kmaa, o hallerden kurtulmaa kat' karar verirdim ertesi gn
bu karardan vazgeerdim. Kararszlk iinde idim.
;

Bir sabah ahiret isteine meyi ve arzum kuvvet

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

60

bulsa

akam

zeri

muhakkak dnya arzulan

datrd.

ordu gibi zerime saldrarak o arzuyu

Dnya arzulan

doru

zincir gibi beni

makam

bir

ve mevkie

srklyordu. man mnadisi de l} syle

seslenirdi:

zeredir.

zaman gelmitir, mrn sona ermek

nnde uzun ahiret seferi vardr. imamel ve ilim hep riya ve
imdi ahirete hazrlanmazsan

diye kadar edindiin

gsteriten ibarettir.

ne zaman hazrlanrsn? Dnya alkalarn imdi

kesmezsen ne zaman kesersin?
9 S
Bu srada iimde evvelki arzu yeniden uyanr. Badattan firar etmek karar kuvvet bulurdu. Bu sefer eytan gelerek yle derdi:
'

kn

Bu

sana

itaat edeyim,

arz

olmu

bir hastalktr. Sa-

deme. nk abuk

zail

olacak

Eer

ona uyarak bugn iinde bulunduun yksek mevkii, kimsenin bozmaya imkn
bulamyaca muntazam hayat, hasmlar tarafndan ihll edilmek tehlikesinden uzak maieti
terkedersen ihtimal birgn nefsin onu arzu eder
bir haldir.

fakat ona bir daha

kavumak myesser

48 8 Senesi Recep ayndan

kadar dnya arzulan

ile ahiret

olmaz.

itibaren alt ay

dnceleri ara-

snda kararsz kaldm. Bu Recep aynda i ihtiyar olmaktan kt. ztirar mevkiine dtm.
nk Cenab Hak dilime bir kilit vurdu, tedMnadi: Halk herhangi bir eyden haberdar
<tmek iin yksek ses ile baran kimse.
[J]

EL-MUNKIZU MN-AD-DALL
tisi

yapamyacak

memnun etmek

zorladm,

nefsimi

baland.

surette

iin br

6y

Talebemi

gn olsua ders vermiye

fakat dilim bir kelime dahi

syleyemezdi, Buna muktedir

olamyordum. Sonra

dilimdeki bu tutukluk kalbime bir hzn' verdi.

Bu hznn

tesiri

hazm

midemde

ile

kuvveti

kalmad. Yemekten, imekten kesildim. Kandracak kadar su

boazmdan

gemiyordu. Bir lok-

may

hazmedemiyordum. Bu yzden btn bedeni kuvvetlerim zayf dt- Doktorlar, ilcn

bana fayda vereceinden mit kestiler. Dediler
ki; Bu,

mizaca sirayet

elem

zail

olmu

arz

kalbe

etmitir.

olmadka

haldir; oradan

bir

Kalbe arz olan byk

illa iyiletirmeye

kaldm,

yoktur. Aciz iinde

irademin tama-

miyle elden gittiini grnce aresiz

kimsenin ilticas
aresiz

Allaha

suretinde

imkn

kalm

bir

iltica ettim.

kullarnn duasn karlksz brakmyan

Allah beni kurtard. Mevki, mal,

aile, evlt ah-

bap gibi eylerden yz evirmeyi bana kolaylatrd. Mekke'ye gitmek kararnda olduumu syledim. Halbuki iimde am'a gitmek arzusu vard. Halife ve btn beni sevenler amada ikamet
etmek arzusunda olduumu renmesinler diye
hakikati sakladm. Bir daha dnmemek zere

Badadan
kapal

kacam

szlerle

belli

Ltif

altm. Btn
hedef oldum. Onlarn

iinde btn bu eylerden yz

ileri

denilen

etmemeye

Irak limlerinin tenkidine

bir sebepten

hileler

geldiini

evirmemin
kabul

edecek

din-,

bir.

EL-MUNKZU

M IN-AD-DALL

kimse yoktu. Zannediyorlard k iinde bulundumevki dinin en yksek mevkiidir. Bilgileri

ancak bu anlaya msaitti. Sonra halk birtakm

um

ard

tahminler iinde

kald. raktan uzak olan

kimseler bunun memleketi idare eden byklerin

arzularndan
byklere

mamak

ileri

yakn

iin

zannediyorlard.

geldiini

beni brak-

olanlar da onlarn

nekadar

uratklarn,

Bu

yaptm

be-

enmediklerini, benim de onlardan yz evirdiimi, szlerine kulak vermediimi gryorlard.

Bu,

Allahtan

gelmi

bir itir. Ehli Islama

ve

ulema zmresine gz dedi. Bunun baka trl

sebebi olamaz. diyorlard.

Badaddan ayrldm. Yanmdaki mal dattm. Benim ve ocuklarmn nafakasna yetecek

kadarn braktm. Irak mal, mslmanlara vakf
olduundan byle ilere ayrlmas caizdir. Dnkendi ocuklar iin ayrabilecei bundan daha iyi mal grmedim. Sonr am'a
vardm, iki seneye yakn bir zaman orada otur-

yada

bir limin

dum. Tasavvuf kitaplarndan rendiim

nefsimi fena hallerden temizlemek,

zeltmek, Allah

anmak

iin

vehile

ahlkm

kalbimi

d-

tasfiye et-

hep insanlardan ayr yaa

mak, riyazet ekmek, ibadetle megul olmak suretiyle geirdim. Bir mddet am'daki Emev Ca-

mek

gayesiyle vaktimi

miinde itikfa girmitim. Btn gn Camiin minaresine kar, kapsn zerime kilitlerdim. Soozia

Kudse

gittim. Beyti

Mukaddeste

girdim.

EL-MUNKZU MN-AD-DAUU

6g

Her gn Sahratullah {i} mevkiine

zerime

kapsn

girer ve

kilitlerdim.

brahim Halilullahn ziyaretinden fari olduktan sonra hac farzn yerine getirmek, Mekke
Ve Medinenin bereketlerinden faydalanmak, Hazreti Peygamberin kabrini ziyaret etmek arzusu
iimde uyand. Hicaza gittim. Daha sonra iimdeki arzu ve ocuklarmn daveti beni vatanma
ekti. Herkesten ziyade dnmek fikrinden uzak
iken oraya dndm.

Yine insanlardan

ayr yaamay ihtiyar ettim. Yalnz kalmaa ve Allah

anmak iin msivay (Allahtan gayr varlklar)
kalbimden karmaa ok haris idim. Zamann
olaylar, oluk ocuk

geim zorluu huturumu karyor, yalnzlktan duyduum zevki

dozu) ordu. Ancak arasra yalnz yaamaktaki
tevki duyuyordum. Bununla beraber ondan midimi kesmiyordum. On sene kadar byle devam
ettim. O yalnzlklar esnasnda bana o kadar ok
eyler malm oldu ki onlar tamamyle saymak

mmkn

derdi,

deildir. Faydalanmak iin

kadarn

zikredeyim:

phe

gtrmiyecek surette

anladm

ki

tasavvflar Allah yolunu tutan kimselerdir.

muOn-

larn gidii, gidilerin en iyisidir. Yollar yollat

en dorusudur. Ahlklar, ahlklarn en temizidir. Dnyadaki btn akll insanlarn akl,

hakimlerin hikmeti,
[1] Beyt-i

eriatn esrarna vakf olan

Mukaddes'te

birok

Peygamberlerin ve

Allah adamlarnn ibadet yeri olan bir kaya.

'

64

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

limlerin ilmi, onlarn gidilerinden, ahlklarn-

dan bir ksmn deitirmek, daha iyi bir hale

geirmek itin bir araya gelse buna imkn bulamazlar.

Onlarn dlarmdaki ve

tn hareketleri ve

durgunluklar hep nbvvet

alnmtr. Yeryznde nbaka aydnlanacak bir nur

ndan
ndan

kandilinin

bvvet

ilerindeki b-

yoktur. Elhasl: Bir tarikat ki ilk

art

olan

te-

mizlii, kalbi tamamiyle msivadan temizlemekten,

namazdaki

tekbiri

if titah

mesabesinde olan

anahtar kalbin tamamiyle Tanry anmakla megul olmasndan, sonu tamamiyle nefsi Allann
varlnda yok etmekten ibarettir, bunun hakkn,

da baka ne denebilir?

Allahn varlnda yok olmann son mertebe

saylmas balangta ihtiyar ve irade ile yaplabilen hallere nazarandr. Yoksa hakikatte bu
tarikatn balangcdr. Bundan evvelki haller bu
yolun yolcular iin sokak kaps ile evin asl
kaps arasndaki dehliz mesabesindedir. Tarikatta

balangcndan

itibaren keifler,

mahedeler,

balar. Hatt slikler uyanrken melekleri, peygamberlerin ruhlarn grrler, szlerini duyarlar.

Onlardan birok

faydalar

iktibas

ederler.

Sonra bu tarzda ekilleri ve hayalleri grmekten

birtakm yksek derecelere terakki etmek hali

bunu szle anlatmak imkn yoktur.

Kim o hali ifade etmek isterse sznde, sakn
mak mmkn olmyan, ak hatlar olur. Hulsa i Allaha o kadar yaklamak derecesine varr
gelir ki

EL-MUNKZU MN- AD-DALL

zmre Allaha hulul ettiini, bir zmre

Allah ile birletiini, bir zmre Allaha vsl
ki bir

olduunu tahayyl eder. Bunun hepsi de hatdr. Neden hat olduunu da cEl.maksad l-aksa
adndaki kitabmzda akladk. Kendisinde bu
hal grlen kimse: Hatrma getirmediim ey
vuku buldu, iyi zanda bulun, iin hakikatim sorma. mnasndaki beyte uyarak fazla bir ey sylememelidir.

Elhasl zevk

ile

vkf olmayan kimse nbv-

anlyamaz, sade ismini syler.

Evliyadan sadr olan kerametler phesiz ki peygamberlerden ilk zamanlanda sdr olan haller
vetin hakikatini

dir.

Hazreti

Muhammedin

sine peygamberlik
ekilip

Tanrs

ile

.ona selm olsun, kendi-

gelmeden evvel Hira

dana

yalnz kalarak ibadet etmesi

de bu halin neticesidir. Hatt Araplar Muhamoldu. dediler. Bu bir haldi

med Rabbine
ki yolunu tutan onu zevk ile anlar. Zevkten na-

olmyanlar onlarla (Sofilerle) musahabede

bulunursa tercbe ve iitme ile iman hasl eder.
Hallerin delleti, ile bunu kesin olarak anlar.
Onlarla kalkp oturan kimse kendilerinden bu
iman istifade etmi olur. Onlar bir cemaattr ki
sibi

sohbetlerinde

bulunan kimse

dallette kalmaz.

musahabede bulunmak erefinden

mahum kalan kimse hya- -ulm-id din adnda
ki eserimizin cAcaib l kalb ksmnda zikretii
miz vehile akl delillerle bunun mmkn/olduKendileri

ile

EL-MUNKZU MN-AD-D ALL

66

unu

anlar. Bir hali, akl

mek,

ilimdir.

delillerle

tahkik

et-

halin kendisi ile hallenmek zevk-

altnda iitmek ve tercbe

etmekle kabul etmek imandr. Bunlar derecedir. Cenabi Hak iman edenlerinizi, ilme nail
olanlarnz daha vksek derecelere ykseltir, {l}
tir,

iyi

zannn

Bu zmrelerin
vardr

ki

tesiri

birtakm cahil kimseler

tamamca inkr ederler. By-

tesinde

bu halleri

aarlar, iitirler ve alay ederler. alacak ey, bunlar ne hezeyanlar yapyorlar!

le szlere

derler.

hakknda

Cenab Hak bunlar

Hazreti

Peygembere Kur'an Kerimde vle buyurmutur;

Onlardan bazlar seni dinlerler, yanndan k-

tklar zaman ilim

sahibi

olanlara,

demin ne

ite bunlar, kalbleri Allah tarafndan mhrlenen, nefislerinin havasna

syledi? diye sorarlar,

tbi olan kimselerdir.

Mutasavvflarn yolunda devam zere yrdmden doiav bana zarur ilim ile nbvvetin
hakikati ve hassas zhir oldu. Bunun esasna
dair biraz

malmat vermek lzmdr. nk ba-

na ok ihtiya vardr.

nbvvetin hakikatine ve btn

insanlarn ondam faydalanmaa

muhta olduuna

dak.

unu
gisiz,

bilmelidir ki insan asl

yaradlta

bil-

Allaho yaratt btn lemlerden habersiz

(1]

Trnak

iareti iine alman

rime tercmesidir.

bu cmle ayeti ke-

EL-MUNKIZU MN-AD-DALL

alarak yaratlmtr.

Allabtan

Bu

67

lemler oktur. Saylar-

baka kimse

bilmez. Nitekim

Cenab

Hak Kur'an Kerimde Rabbinin ordularn ondan baka kimse bilmez. buyurmutur, insann
lemden haberdar olmas idrak vastasiyle
idraklerden

her

vkf olsun

diye

biri,

insan

olur.

onunla bir leme

yaratlmtr. Umierden mak-

sadmz

vatlklarn eitleridir. losanda en evvel

lalk olunan dokunma hassesidir (duyu). Bunun,
la scaklk, soukluk, rutubet, kuraklk, yumuaklk, sertlik vesaire gibi varlklarn birok

csmiarn

idrak eder.

Bu

hasse renkleri, sesleri,

(dokunma) hassesine gre yok demektir. Sonra insanda grme

ihassesi yaratlr. Bununla da renkleri, ekilleri
idrak eder. Bu grme hassesine ait lem, mahkat'iyen idrak edemez. Bunlar

ssat

en geniidir.

lemlerinin

Daha sonra

in-

Bununla sesleri,
nameleri iitir. Nihayet ooda zevk yaratlr.
Mahssat leminden daha ileriye geecek aa

sanda

iitme

hassesi

gelince kendisinde

Bu

yedi

lnn
la

geliir.

temyiz Jcudreti halk olunur.

yana yaklat adr. Bu ada

baka

bir

var-

durumuna girmitir. Bu zaman-

m hssat leminden gayri eyleri de

idrak eder.

Ba idrk ettii eyler his leminde bulunmazlar.

Daha sonra da baka duruma ykselir. Kendisinde
akl halk olunur. Onunla vacipleri, caizleri, muhalleri ve evvelki durumlarda kendisinde bulunmyan halleri idrak eder. Akln tesinde bir durum
<daha vardr. O durumda insanda baka bir gz

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

<g

alr. Onunla gayb, gelecekte olacak hdiseleri

ve akln emedii baz eyleri gr. Temyifc
kuvveti mkult; his kuvveti temyiz kuvvetinir*
edecei eyleri idrakten mahrum olduu
gibi akl da yukarda iaet edilen noktalan idrakten mahrumdur. Temyiz kuvvetine sahip bir
idrak

kimseye akln idak edebilecei bir ey sylense

kabul etmez. Olmaz bir ey telkki eder. Bunun
gibi baz akl sahipleri nbvvetin idrak ettii
kabul

eyleri
ettiler.

olmaz bir

etmediler,

ey

telkki

Bu, cehlin kendisidir. nk bu iddialara

dayanak gstercme2er. Bu onJann varamad, kendileri iin yok olan bir durumdur
Zannederler ki o durum esasen mevcut deildir
Anadan doma kr tevatr ile iitmekle renkleiin bir

rin ve

ekillerin

varlm ermemi

olsa ilk

defa olarak kendisine, bunlardan bahsedilse bir

anlamaz ve kabule yanamaz. Tanr kullarn

ltfederek onlara nbvvet bassasjndan bir r-

ey

nek

vermitir.

Bu da

kimse gaypten haberdar olur.

bir

cak

eyi ya ak olarak yahut

bir

olan

Gelecekte olacak
tbir ile

an] ala,

ekilde idrak eder. Bunu bir insan nef-

sinde tecrbe etmese ve kendisine

baygn

Uykuda

uykudur.

Baz

bir surette l gibi derler.

insanlar

Duygular

iitmeleri, grmeleri zail olur ve bu halde gayb*

idrak ederler. dense inkr eder, bunun

olmadn
hepleri

his

delil ile ispata

kalkr:

kuvvetleridir.

danda varken herhangi

bir

mmkn>

idrakin se~

His kuvvetlen mey-

eyi idrak etmiyer*

EL-MNKZU MN-AD-DALL

69

kimsenin o hislerin uyuuk olduu bir anda o

eyi idrak etmemesi elbette akla daha uygundur.

Bu

-der.

kyastr

bir

mahede onu

ki hakikat ve

yalanlyor.

Akl
tal

insanlarn

hallerinden bir haldir.

kendisinde

iinde

manev

Bu

gz alr.

bir

uzak kald
ankult eitlerini grr. Bunun gibi nbvvet
de bir haldir kio hal iinde insanda yine manev bir gz hasl olur. Bu gzde bir nur var-

Onunla

dr

his kuvvetlerinin idrakten

o nur

ki

eyleri

cei

gayb ve akln idrak edemiyegrr. Nbvvet' hakknda ek ve

ile

pheve dmek ya imknnda,

ya vcut ve vu-

kuunda, yahut da muayyen bir ahsta husulnde

Mmkn olmasna

olur.

delil,

dnyada akl
tasavvur edilmiyen birtakm

Yar olmas
ile

sabitttir.

ise

Tp

ilmi,

ncum

bhseden kimse
Allahn ilham ve tevfik

lardan

rbe yolu
<>yle

ile

kere vaki

ile

vardr

olur.

ki

elde edilmesi

bilgilerin

ilmi

bilir ki

elde edilemez.

hdiseler

ile

var olmasdr.

varl

gibi...

Bun-

bunlar ancak

idrak olunur. Tec-

Ncum

ilmine ait

ancak bin senede bit

Bunun hakknda nasl tecrbe

yaplabilir ? illarn hassalar da

byledir.

Bu

bu gibi akl ile idrak olunamyan eylerin idraki iin de bir yolun bulunmas mmkndr. Nbvvetten maksat da budur.

delil ile

anlald

ki

nk nbvvet ancak bundan ibarettir. Daha

dorusu akln idrak edecei eyler haricinde
kalan bu gibi eylerin idraki nbvvetin

hassa-

EMHUNKZU MN-AD-DALL

70

arn dan ancak

baka daha

birisidir.

birok bassalat vardr.

Anlattmz

denizinden bir damladr. Onut

nbvvet

cihet

bunda

Nbvvetin

nk sende ondan bir rnek vardr.

da uykuda idrak ettiin eylerdir. Sende tp*
ve ncum ilimlerine ait bu cinsten bilgiler der
zikrettik;

vardr.

Bu

bilgiler

peygamberlerin mucizesi ola-

meydana gelmitir. Akl

sahipleri

yalnz.'

ilim sermayesi ile buna asla yol bulamazlar.

Nbv-

rak
vetin

bundan

baka hassalar

tasavvuf tarikine

hasl zevk ile idrak olunur

nk yukardaki nbvvet hassasn ancak sende mevcut olan rnek ile anladn. Bu da uyku*
slk

etmekten

Bu rnek olmasayd onu tasdik etmezdin.

Peygamberde, sende rnei olmyan bir hassa,

dur.

varsa onu asla anlyamazsn.

halde nasl

dik edebilirsin? Bir eyi tasdik etmek,

tas*

onu an-

ladktan sonra olur. Bu rnek tasavvuf tarikinin*

balangcnda hasl olur. Sende bu rnekten hasl olan miktar nisbetinde bir nevi zevk ve buna
kyas ile rnei hasl olmam hallere ait bir
nevi tasdik vcut bulur. Bu tek hassa asl nbvvete iman etmek iin sana kfidir.

ahsn

peygamber olup olmadnda ek edersen onun hallerini ya mahede

renmedike
ile, ya tevatr eklinde iitmekle
sende yakn hasl olmaz.. Sen tbb, fkh bilirsen
fakihleri, tabipleri; hallerini grmek, kendilerini
grmeden szlerini iitmek suretiyle anlyabilirsin. Kezalik fkhtan ve tpdan bir miktar re~

Muayyen

bir

EL-MUNKZU MN-AD-DALL
nip afioin ve

?j

mtala

Calinos'un kitaplarn

ederek birinin fakib, dierinin tabip olduunu,

bakasn taklit ile deil, tahkik suretiyle anla-

makta glk ekmezsin. Onlarn haline dair

sende zarur bir ilim hsl olur. Bunun gibi nbvvetin

mnasn anladn

Kur'an

takdirde

Kerimi, hadsleri ok oku, Hazreti Muhammedin

nbvvet derecelerinin en ykseinde bulundu,

una

hsl

olur.

etmekteki

tesiri

dair de sende zarur bir ilim

badet ve onun kalbi

hakknda syledii
atini kuyvetlendir.

tasfiye

szleri tecrbe ederek kana-

Onun; Bir kimse

bilgisi ile

amel ederse Cenab Allah ona bilmedii eyler

hakknda bilgi ihsan eder., Bir kimse bir za.
lime yardm ederse Cenab Hak o zalimi ona
musallat eder., 'Bir kimse sabahleyin

kalkt

vakit endieleri yalnz bir nokta etrafnda

top-

lanyorsa (yani yalnz Ailah dnyorsa) Cenab Hak onu dnya ve ahiret endielerinden
kurtarr. moalarndaki hadslerde nasl sadk

olduunu anlamak

iin bin defa, iki bin defa hatt

binlerce defa tecrbe edersen sende zarur bir ilim

hasl olur. Artk hi pheye dmezsin Nbvvet

hakknda yakn hasl etmek iin bu yolda yr-

Yoksa sade denei ejderha

yapmak [l}, ay ikiye blmek [2} gibi mucize.
Kerimde anlatlan bir
[1] Hazreti Musann Kur' an

mee

gayret

et.

mucizesine iarettir. Firavunun huzurunda sihirbazlar

kar Allahm emri zerine deneini yere brakt, byk bir ejderha olduunu grd.
[2]

Peygamberimizin bir mucizesine iarettir: Mek-

EI^MUNKZU MN-AD-DALL

72

Jere

bakmak

nk yalnz bu mu-

kfi gelme2.

bakp

saylamyacak derecede ok olan

meydandaki karineleri gz nnde tutmazsan ekcizelere

seriya o mucizeleri sihir ve hayal sayar, Allah'n

onunla baz kimseleri dallete drmek

ini

telkki edersin.

adam

rir

istedi,

nk Cenab Hak istedii

dallete drr, istediini hidayete eriti-

Bu

takdirde mucizeler

hakknda

sana soru-

karsnda arrsn. Nbvvete olan

imannn dayana (Kur'an Kerim olduu gibi)

lacak sual

dzgn ve tesirli kelmdan ibaret

olduu takdirde ooa benziyen dier muntazam
bir kelm ile sende phe uyanr, imann yklr.
Byle harikalar sence bu husustaki delillerin,
karinelerin bir tanesi olsun. Bu suretle sende belli
yalnz ok

bir

dayana

zikredilemiyen

zarm

bir ilim

basl

olur. Mesel: bir kimse bir cemaattan tevatr suretiyle bir haber

duymu, ona inanm. Kendisinde

hasl olan yakni

belli bir

ahsn

sznden

isti-

fade ettiini zikredemez, yakninin ne suretle hasl

olduunu

bilemez. Geri

ayr verdii haberden

hel olmaz.

yakn o cemaatin ayr

hari kalmaz. Fakat

$te kuvvetli ve ilm

ahs

iman budur.
*

Zevk; gzle grmek,

elle

tutmak

gibidir.

Ancak tasavvuf tariknda bulunur.

Nbvvetin
hakikatine dair bu kadar malmat, burada anlat-

mak

istediimiz derecede

maksadmz anlatmaa

mucize gstermesini istemi

ay ikiye blnm. Buna (inikak- Kamer) denir.

ke

ahalisi kendisinden br

EI^MUNKZU MN-AD-DALL

Bu aklamalara neden

kfidir.

Jnn

sebebini ileride

73

ihtiya grld-

anlatrm.

TEDRS TERKETTKTEN SONRA

TEKRAR BALAMAMIN
SEBEBNE

DAR

On seneye yakn bir zaman iinde halk arasna karmadm yalnz yaamaa devam ettim.
Bu mddet esnasnda sayamyacam birok sebeplerden dolay hem zevkle, hem akl delil ile,
hem imandan ileri gelen kabul ile zarur olarak
bana

zahir

oldu ki

insan

bedenden ve kain-

den halkolunmutur. Kalbden maksadm AUah

tanmaa mahsus bir yer olan ruhun hakikatidir.

Yoksa

llerle, hayvanlarla

mterek olduu

et

ve kan deildir. Bedenin shhat hali vardr ki

saadeti ona baldr. Hastalk hali vardr ki helkine sebep olur.

Kalbin de

bylece

shhat ve

selmeti vardr, insanlar iinde ancak selim bir

Allann huzuruna gelen necat bulur.

Kalbin hastal da vardr ki insann uhrev ve
kalb

ile

ebed helakine sehep olur. Nitekim

Cenab Hak

Kur'an Kerimde bylelerinden bahsederken ckalblerinde hastalk vardr buyurmulardr. Allah

bilmemek kalbin ldrc zehirdir. Nefsin arzularna uyarak Allaha si olmak onu hasta eden
illetidir. Allah tanmak, diriltici
panzehiridir.
Nefsin arzularna muhalefet ederek tatte bulun-

mak

ifa veren ilcdr.

Kalbin

hastaln

gi-

'

74

EI^MUNKZU MN-AD-DALL

dermek, onu shhate kavuturmak ancak illarla olur. Nasl ki bedeni tedavi etmek de byleBedeni tedavi etmek iin kullanlan illar

dir.

kendilerindeki hassa

Bu

ile

shhati yerine getirirler.

akll kimselerin akl sermayeleriyle

idrak olunmaz. Nbvvet hassas ile eyann hassalarna vkf olan peygamberlerden renmi
olan tabipleri taklit etmek lzm gelir. Buuur*
gibi zarur ilim ile bana malm oldu ki peyhassalar

gamberler tarafndan miktarlar belli edilen ibadet illarnn de tesirleri, akll kimselerin akl
sermayesiyle idrak olunmaz.

Bu

hususta

ibadet-

hassalarn akl sermayesiyle deil, nbvvet nuru ile idrak

eden
peygamberleri
lerin

lzm gelir. llar, eitleri ve

miktarlar baka baka olan birtakm madde
taklid etmek

lerden yaplr. Bir

erlerinin

olmas
olmas

iki

ksm

maddeler tartda dimisli olur. Miktarlarn ayr ay

sebepsiz deildir. Hassalarna gre byle

icab etmitir.

Kalb

hastalklarnn

ilc

olan ibadetler de dyle eitli ve miktar baka

baka olan birtakm hareketlerden ibarettir. Secde, rk'un iki mislidir.

Sabah namaz, ikindi na-

maznn

yarsdr. Byle olmasnda ilh bir sr

vardr. Bu sr ancak mbvvet nuriye sezilebilen
hassalar kabilindedir.

badetlerin bu durumlar

akl yoliyle hikmet ve sebep

hut bu hallerin baz hassalardan
iin

h bir srra

mstenid

olmayp

ariyan Jar, ya-

gelen

il-

tesadfi bir

ey

ileri

olduunu zannedenler hamakat ye

cahillerini

EI^MUNKIZU MN-AD-DALL
belirtmilerdir, illarda

birtakm

?5 ,

esas

maddeler

vardr ki onu meydana getirmitir. Bunlar erkn saylr. Bir de o illar hazrlarken tesirini salamak maksadiyle baz hususlar gznnde
tutulur.

nun

Bunlar da tamamlayc

gibi nafileler, snnetler

rknlerini

cihetlerdir. Bu-

de ibadetlerin asl

tamamlayc saylr. Hulsa peygam-

hastalklarnn tabipleridir. Akim

-faydas ve ii bu noktay bize bildirmekle berakalb

berler

ber nbvveti tasdika dellet,

nbvvet gziyle

idrak olunan eyi anlamaktan ciz

olduunu

ka-

bul etmektir. O, krleri, elinden tutacak adama;

arm

gibi

elimizden

eder.

tutarak

bizi

nbvvete

teslim

Akln yapaca i bu kadardr. Bundan

tesine

karamaz. Ancak

lediini bize haber

lelerdir ki

iinde

tabiplere teslim eder

hastalar, efkatli

halk

yaadm

verir.

Bunlar birtakm mese-

karmyarak yalnzlk
mddet esnasnda deta maarasna

hade eder gibi zarur

mbvvetin var olup
mahiyetinde,

tabibin kendisine sy-

bir tarzda

anladm. Sonra

olmadnda,

nbvvetin

kabul

nbvvetin

ettii

eylerle

amel etmekte halkn itikadnn zfa uradn,

bu halin halk arasnda yayldn grdm. Bu
iman zayflnn sebeplerini aratrdm ve buldum: Biri felsefe ile megul olan, dieri tasavvuf
tarikna giren, ncs talim davasna balanan,
drdncs halk arasnda ulemadan saylan kimselerin

tuttuu

gzden geirdim.

yollardr. Bir

eriatn

mddet de halk

emirlerini yerine ge-

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

76

tirmekte kusur edenden sebep sordum. phesini

aklamasn

istedim,
den bahsettim.

nn

itikadndan ve iindekin-

Eer

Niin kusur ediyorsun ?

varsa

oras

bulunmayp onu

hazrlkta

iin

dnya

mukabilinde

nk

sen ikiyi bire

ahirete ima-

satyorsan

bu,

hamakattir.

deimezsin. Nasl oluyor

da ebed bir dnyay geici bir dnya mukabilinde satyorsun !.. Eer ahirete inanmyorsan kdemektir.

firsin

nefsine hkimol.

saylan ve

bin

man

talep

etmek

inde sakl olup

zahirdeki

hususunda

batini mezhe-

cr'etine

sebep olan

kfrn sebebini aratr. Kendini iman sahi-

gizli

bal

eriate

bi ve

gstererek

kfrn

aa

vurmamak faydaszdr.
Diyordum. Birisi yle cevap veriyordu:
Bu, muhafazas lzm oian bir ey olsay-

lim geinenlerin byle hareket etmeleri daha

ok

yerinde

lmiyle

olurdu.

tannm

kimseler

arasnda hreti olan filn namaz klmyor, filn

arap iiyor, filn evkafn ve yetimlerin maln

padiahn

yiyor, filn

ihsanlariyle geiniyor, ha-

tamdan saknmyor, filn hkimlikte, ahitlikte

rvet alyor. Bunu daha uzatabiliriz.
Dier birisi de tasavvuf ilmine vkf oldu-

unu
tk

sylyor.

ibadet

Ve

etmee

zannediyordu ki kendisi

ar-

brakmyan yksek

bir

hacet

mertebeye ermitir.

nc
[1]

baha

ta serbest

bir kimse (ehli ibaha)

mezhebi:

nsan

brakan mezheptir.

fi} denilen

istedii .hereyi yapmak-

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

?7

zmrenin phelerinden bir pheye saplanmt..

Bunlar tasavvuf tankndan saptan kimselerdir.

Drdnc

bir

adam

m. Diyordu ki:
Hakk bulmak

ehl-i talim

gtr.

ile

Ona

gr-

varan yol

kapaldr. Bu hususta ok ihtilf vardr. Mezheplerden biri dierinden daha doru grnmyor.
Akl deliller
ileri

biribirini

srenlerin reyine gvenilmez.

bine davet eden de

hccet

yoktur.

halde

Bunu

taklid

delilleri

Talim mezhe-

mtehakkimdir.

Elinde bir

ek uruna

bir

nasl brakabilirim?
Beinci bir kimse de diyordu

Bu

rtyor.

suretiyle

yakni

ki:

yapmyorum. Ben

okudum. Nbvvetin hakikatini

rendim. Hulsas hikmet \e maslahata varr,
ibadetlerden maksat, halkn cahil ksmn zaptetmek, onlar birbirini ldrmekten, niza etfelsefe ilmini

mekten,

trmaktr. Ben
tekliflerin

hikmete

ehvetlerine dalmaktan uzakla-

nefsin

cahil kimselerden

altna

balym,

gireyim.

onunla

deilim

ki er'

Ben hakimlerdenim,
grrm.

hakikati

Taklitten msrantyim-

Ite ilh felsefecilerin mezhebini kendilerinden okuyanlarn hakik iman bundan ibarettir.
Ve bunu bni Sina ve Ebu Nasr il Farab'nin
kitaplarndan renmitir. Bunlar islm dinini
kendilerine gsteri vastas yapan felsefecilerdir.
-

ok kere bunlardan birini grrsn ki Kur'an

okuyor, namaz klmak iin camiye gidip camaa-

..

EL-MUNKIZU,

MN-AD-DALL

hazr oluyor, diliyle eriat tebcil ediyor. Buounla beraber arap imeyi, mslmanln n me-

te

nettii eit eit

yor.

fenalklar ilemeyi terk etmi-

Kendisine:

Nbvvet

sahih deilse niin namaz

lyorsun ?
Denildii vakit:
Beden iin bir idmandr, memleket

knn

malmz,

detidir,

oluk

k-

hal-

ocuumuzu mu-

hafazaya vesiledir.

Cevabn

Bazan:

verir.

eriat sahihtir, nbvvet haktr, der.

O halde niin arap iiyorsun ? diye so-

rulunca:

arap

brakt

iin

insanlar arasna

mene d

mi

tir.

dmanl/ kini

Ben hakimim, bun-

dan saknrm. Maksadm zihnimdeki durgunlu-

gidermektir.

Cevabn
ahitnamede

verir.

Aliaha

Hatt bni Sina

kar

bulunduunu, er'a uygun

ve

yazd

bir

ahitlerde

hareketlere

kar

ta-

zimde bulunacan, din ve beden ibadette kusur etmiyeceini, arab zevk iin deil, ancak
tedavi iin ieceini

olduunu,

anlatm; imannn

ibadetleri ihmal

kuvvetli

etmediini anlatrken

srf tedavi maksad yle arap imeyi istisna etmitir. Bu,

felsefecilerden iman sahibi
olduunu

imandr. Br ksm insanlar onlara aldanmtr. Hendese, mandk ve emsali gibi

kendilerine pek lzm olan ilimleri inkr eden
iddia edenin'

EL-MUNKZU MN-AD-D ALA L

rkl de halkn bu
aldanmalarn artrmtr. Yukarda da bu nokta-

kimselerin itirazlarma

ya iaret etmitik.

Bu

gibi sebeplerle

halkn bu

her eit

de-

imanlarnn zayf dtn grnce bu pheyi gidermek iin kendi nefsimi

hazrlanm buldum. Bu adamlar rsvay etmek
benim iin bir yudum su imekten daha kolay
oldu. nk onlarn; yani mutasavvflarn, felreceye kadar

ve lim geinen kim-

sefecilerin, talimiyecilerin

renmitim. Kalbime
bu zamanda bunu yapmak benim iin

elerin ilimlerini lykiyle

dodu

ki

kanlmaz ve zaru bir itir. Kendi kendime

Yalnz yaamak, halk arasna karmamak ne
ie yarar? Halbuki hastalk salgn halini alm, tabipler hastala yakalanm, halk helk
olmak zeredir diyodum. Sonra iimden, bu
bely gidermek, bu karanlk ile arpmak iin
oe zaman imkn bulabilirsin? Zaman fetret [1}

zamandr;

devir btl devridir.

doru

Halk

gittikleri

zamane
adamler sana dman kesilir. Onlara nasl mu.
jkavemet edebilrsio, onlarla nasl geinirsin ? Bu,
ancak elverili bir zamanda ve mtedeyyin, kudretli bir padiahn yardmiyle olabilir. Delil ile
hakk izhar etmekten ciz olduumu bahane edeyoldan

jrek

yola davet

etsen

btn

halktan ayr yaamakta devan

[1] Fetret: ki

zaman.
mektir.

Burada

arasnda vahiysiz geen

ihmal edildii zaman de-

peygamber

din ilerin

etmei benm-

EI^MUNKIZU MN-AD-DALL

80

etmi telkki
ettim. Cenab Hakkn takdiriyle zamann padiah {1} dardan bir tesir olmakszn iinde
bir arzu duydu. Bu fetreti kaldrmak iin Nia-

le

Allah arasnda ruhsata

iktiran

bura hareket etmemi itizar kabul etmiyecek su-

Bu emir o kadar kesin idi ki musrar etseydim, onun kalbini

olaDndm ki kede oturmak ruhsat

rette emretti.

halefette

caktm.
artk zfa

krm

urad.

Tembellik,

istirahat,

nefsimi

onu halkn ezasndan muhafaza etmek gibi eyleri halktan ayr yaamakta devam
etmee sebep gstermek lyk deildir. Halkn
cefasna katlanmann gl, nefse ruhsat vesiaziz tutmak,

lesi

olmaz.

Cenab Hak buyuruyor:

Elif-lm-

demekle bulunduklar
hal zre terkolunacaklarn, trl cefalara uramyacaklarn
zannettiler? Kendilerinden evvel gelmi olanlar da cefalara mptel ettik *

mim. nsanlar iman

ettik

Yine aziz ve

sn

en

azizi olan-

celil

olan

Allah, yarattklar-

peygamberine buyurur: Sen-

den evvel de peygamberler halk tarafndan tekzip olundular.

Yaplan

tekzibe

kar

sabrettiler

ve cefalara katlandlar. Nihayet onlara

mz

yetiti.

yofctur.

Allahn

vaitlerini

Sana peygamberlere

ait

yardm-

bozacak bir

ey

haberler gelmi-

Yine Tanr Yasin. Hikmetlerle dolu Kur'~

ana yemin edeim ki sen peygamberlerdensin.
tir.

Bu zat Selukilerden Melikahm olu Mehmet

Gyaseddin olsa gerektir, nszde de iaret oluumutu..
[1]

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

Doru

yolda yryorsun.

aziz vc

rahim

gnderilmitir. Onunla,

Tanr tarafndan

olan

Kur'an

korkutulmam, gafil bulunan bir kavmi

korkutursun. Onlarn biroklar bizim azabmza
atalar

mstahak

olmulardr, iman etmiyorlar, boyun-

larna, ene kemiklerinin birletii yere

birer

ruyor,

dayan-

demir halka taktk. Balan kalkk dubakamyorlar. nlerinde bir set,

aa

arkalarnda bir

set yarattk.

evirdik, nlerini,

Onlar her

taraftan

arkalarn gremiyorlar. Onkorkutmasan da kendileri iin

lar korkutsan da,

birdir, iman etmezler. Sen aocak Kur'ana uyan,
Allah grmedii halde ondan korkan bir kimseyi

korkutabilirsin.

Onu

mafiretle,

cennetle

mjdele. buyurmutur.

hakknda kalb ve mahede

Bu mesele

er-

mutasavvflardan bir cemaatle

istiarede bulundum. Hepsi artk halk iine karmak, keyi terketmek lzm geldiini ittifak-

babndan,

la

yani

sylediler. Allah

yolunda yryen baz

iyi

kimseler tarafndan grlp tevatr derecelerine

varan birok

ryalar da bu fikre kuvvet verdi.

Cenab Hakkn bu asrn banda takdir ettii bir hayrn, dorulua

dnmenin balangc olduunu gsteriyordu.
Tanr her yzyl banda dini yeniden dirilteceini vait buyurmutur. Bu ehadetlerden dolay
iimde midim kuvvet buldu. yi zannm galip
senesinin Zilkadesinde bu mhim
geldi. 49$
Bu

ryalar bu hareketin

BL-MUNKZU MN-AD-DALL

vazifeyi yerine

getirmek iin Niabura hareket

etmemi Tanr myesser kld. Badattan km,

488 senesinin Zilkadesinde vuku bulmutu. Demek ki halktan ayr yaama mddetim on bir
seneyi bulmutur. imdiki hareket Allahn takdir*
ettii bir harekettir. Allah'n yle acayip takdirlerindendir

kalbimden hi

km,
de asla

halktan ayr

ki

yaadm

gememiti. Nasl

ki

esnada

Badattan,

bulunduum halleri terk ediim

hatrma gel m iyen eylerdi. Kalbi erde,
iinde

deitklik yapan Allahtr. M'minin

kalbi Allahn parmaklarndan ikisinin arasnda
kanaatteyim ki ben geri ilim nedr.
rine dndm. Fakat bende hakik manisiyle bir
dnme yoktur. Eski halime dnmedim. nk
dnmek yeniden eski hale girmek demektir.
Ben eskiden insana mevki kazandran ilmi yay.
yordum. Szmle, amelimle o ilme davet ediyorum. Maksadm, niyetim; mevki, eref kazanmakt. Fakat imdi insana mevkii terkettirea,
rtbeden uzaklamay reten ilme davet ediyorum. Niyetim, maksadm, arzum budur. Bu halim
Allahn malmudur. Ben kendi nefsimi ve bakasn slah etmeyi istiyorum. Muradma erecek
miyim, yoksa stediime kavumaktan mahrum
mu kalacam, bilmiyorum. Lkin yakin ve madeye varan bir imanla inanyorum ki Bir.
halin deimesi, bir ii yapmak kuvveti ancak
hallerde

Allahn parmaklar olmaz. Mecaz mama kasdo;lnnmns.tur. Yani Allah istedii dakikada insann kalbin[1]

de

deiiklik yapar.

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

yksek ve

Tanrdan

[l} Ben hareket

etmedim, Allah beni harekete getirdi. Ben birey
yapmadm, o bana yaptrd. Ondan umarm ki
ilkin beni slh etsin, sonra benim vastamla
bakasn slh etsin. Beni doru yola kavutur,
sun. Sonra benim vastamla bakasn doru yola
gtrsn. Hak olan eyin hak olduunu bana
gstersin ve ona uymay bana nasip etsin. Btl
olan eyin btl olduunu bana gstersin ve ondan saknmay bana nasib etsin.
ulu

imdi

yukarda

gelir

ziktettiimiz

sebep olan eylere geliyorum.

helake

sebep

olan

gstereceim. Ehl

hallerden

Saadete gtren,

kurtaran

tariki

talim den iittikleri szler

doJaysiyle ne yapacaklarn

aranlarn ilcn

Kstas adndaki kitabmzda

tekrar ederek sz

imann zfna

anlattk. Burada

uzatmya lzum yok. Ehl i

ibahann tevehhm ettii eylere

gelince, on-

larn phelerini yedi ksma ayrdk ve onlar

Kimya y saadet adndaki kitabmzda akladk. Felsefe tariki ile itikad bozulup bu yzden
asl nbvveti inkr edenler iin nbvvetin ma-

hiyetini,

varlnn

zarur

llarn, yldzlarn
diren ilimlerin
bit

olduunu

olduunu

vesairenin

varl

anlattk.

hassalarn

dolaysiyle nbvvetin

zikrettik.

Bu

bahis

bil-

sa-

yukarda

gemiti.

Bu bapta tbbn ve yldzlarn hassalarndan

[J Bu
tercmesidir.

cmle, L

havle vel

kuvvete...

sznn

'

EL-MUNKZU MN-AD-DALL
delil getirdim.

nk buaiar

gul

olduu

tp,

tabiat, sihir,

ilimlerdendir.

vkf olan her lime

yldzlar

Biz;

tlsmlar

me.

felsefecilerin

ilmi,

gibi ferilerden birine

kar

nbvveti ispat iin

kendi ilmine taalk eden deliller gsteririz. Fakat nbvveti delil

dii

edip eriatn gster,

ile ispat

hikmet esaslarna gre aklaalan kimse muhakkak surette nbvvete

vaziyetleri

maa

iman olmyan bir kfirdir.

laysiyle baka kimselerin
olan bir hakfme iman

etmi

retle

nbvvet

akln

tesinde bir lemin

ancak

nnde,

talihi

do*

yrmekte

olur. Bu, hibir su-

Nbvvete inanmak

saylmaz.

varln

kabul etmek,

edemiyecei baz eyleri idrak edecek bir gz alr. Kulak renkleri;

gz, sesleri ve btn hassalar mkult idrak
edemedii gibi o gz ile idrak olunanlar da
akl ile idrak olunamaz. Felsefeci byle bir eyi
caiz grmyorya biz bunun mmkn olduunu,
hatt var olduunu burhan ile ispat ettik. Yok
caiz gryorsa burada etrafnda akln kabul
etmek ihtimali asla dolamyan, belki akl tara.
fndan yalanlanan ve muhal olduuna hkmotir ki

orada akln

lunan bir

etmi

olur.

takm

idrak

hassalarn

ispat

denk [1} afyon ldrc

nk tabiat ok souk olduu

Mesel

bir zehirdir.

bulunduunu

bir

damarda kan dondurur. Bir tabiat limi

zanneder ki mrekkep cisimler su ve toprak

iin

[1]

de altda

Denk: Dirhemin drtte

biridir.

biri,

bir rivayete gre

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

unsurlar

souk

35
*

ile

souk vasfn

saylan unsurlar bu

alr. Zira

ikisidir.

tabiatte

Herkes

bilir

denk su ve topran insann iinde

yapaca souma bu dereceye vamaz. Bir
tabiat limine bu cihet haber verilse tercbe
etmeden hemen muhaldir der. Muhal olmas,
na sebep: afyonda ate ve hava unsurlar da
ki yzlerce

soukluu

vardr. Bu unsurlar

min

artrmazlar. Cis-

hepsi su ve toprak farzolunsa bu miktar su

ve toprak

umur

soutmay

icap etmez.

edilirce

ilve

Ona

soutmyaca

iki

scak

daha kuv-

vetle sabit olur. Bu, akl bir delildir.. Felsefecilerin tabiiyat

ve ilahiyat ilimlerindeki birok bur-

hanlar bu gibi eylerdir. Onlar eyay grdkleri

ve dndkleri lye gre tasavvur ederler.
Grdkleri ve dndkleri ile telif edemedikleri

zaman onun muhal

olduuna hkmederler.

Sadk

ryalar herkese

birisi

Hasselerim durgun

kabui edilmi olmasayd

olduu zamanda

gayp-

ten haberdar olurum. deyince yalnz akliariyle

hakikatleri

ispata

alm

olan

ederlerdi. Felsefecilerden birine

mi

Olabilir

kadar olan bir

ey

btn ehri yok

ki

dnyada

bir

ehrin

etsin,

kimseler inkr

yle dense:
bir

habbe (tane)

iine

braklnca

sonra kendi

kendini de

Ne

ehirden, ne iindeki eyadan, ne de

o habbeden eser kalmasn.
yesin.

Felsefeci

Bu, muhaldir, hurafat nevindendir, der.

Halbuki bu, atein

halidir.

Atei grmemi

EL-MUNKZU MN-AD-DALAL

86

olan bir kimse bunu iitse inkr eder. Ahirete

ait acayip eylerin ou buna benzer. Tabiat li-

mine

deriz ki:

Sen,

afyonda soutmak huu-

vardr ki tabiattaki akla uygun

hallere kyas olunamyor. demee mecbur kaldn.
sunda

bir hassa

halde er' amellerin kalbleri tedavi ve tasfiye

etmek hususunda akl hikmetlerle idrak oluna-

myan, ancak nbvvet gzyle

takm hassalar bulunaca neden
Felsefecilerin

grlebilen bir
caiz

grlmesin?

bundan daha acayip

takm

bir

hassalar kabul ettikleri kitaplarnda zikredilmidoururken ok

biri, ocuk
tir. O hassalardan

zahmet eken bir gebe kadnn kolayca dourmas iin kullanlan aadaki ekildir. Bu ekil
su dememi iki kiremit paras zerine izilir.
Gebe kadn gzleriyle onlara bakar ze ayaklar
altna kor.

Derhal ocuk

kar. Felsefeciler bunun

kmaa

abalar ve

mmkn olduunu

kabul

etmiler ve acaib-l-havas adl kitapta gstermilerdir. Bu, dokuz haneli bir ekildir. O hane
lere belli rakamlar yazlr. haneden ibaret
her cetveldeki rakamlarn yeknu (toplam) yukardan aa, sadan sola ve karlkl keler
istikametinde hesap edilince hep on

be

kar.

EI^MUNKZU MtN-AD-DALL

Anlyamadm

nokta

bir

87

vardr ki bunu

namaznn
akam namaznn

kabul ve tasdik edenin akl;

sabah

le namaznn drt,
rekt olmasnn felsefe gziyie anialamyacak
birtakm hassalardan dolay olduunu neden

iki,

kabul etmiyor? Bunun his m e ti bu vakitlerin ayr

Bu

ayr olmasndadr.

hassalar ancak nbvvet

gzyle idrak olunur. Gariptir ki bu husustaki

ifademizi mneccimlerin l} ifadesine evirdii-

ayrl

miz zaman bu vakitlerin arasndaki

an.

gnein gn ortasnda, domakta, batmakta olmasna gre talih hakknda

verilen hkm deiik olmuyor mu? Hatt mDeriz ki

iarlar.

heyl{2} 'ihtilfn,

neccimler
ecellerin

miyorlar

mas)

ayrldn bu noktaya gre tesbit etm? (Gnein gn ortasnda bulun-

ile

(zeval vakti)

makta olmas)

snda

ve

mrlerin

ile

fark yoktur.

kezalik

(Gnein

bat-

(marip vakti) tabirleri araBunu tasdik etmesi, imdiye

kadar belki yz kere

yalancln

tecrbe ettii

dinlemi olmasndan
ileri geliyor Daima da o mneccimi tasdikten
geri durmaz. Hatt mneccim dese ki:

mneccimin

ona

Gne gn

baksa,

[1]

ifadesiyle fikri

talih

Mneccim:

hallerine bakarak
[2]

de

ortasnda iken filn

filn

Yldzlarn

burta olsa o srada

yerlerine

baz hkmler karan

Heyla: Mneccimlre re

ocuun mr

ile ilgili

yldz.

yldz

ve

hareket

kimse.

durumu doan

bir

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

gg

yeni bir

elbise

giysen o elbise

iinde

ldr-

ursun.

iddetli souktan zahmet ekse, mneccimi

yalann da

birok

grm

defalar

olsa bile

Akl

denilen zamanda yeni elbise giymez.

byle

garip halleri kabul eden, bunlarn haz peygamberlerin mucizesi olarak

unu

renmi

mecbur kalan

hassalar oldu-

kimse nasl olur

da mucizeleri zahir, yalan syledii asla iitilmemi sadk bir peygamberin szlerinden rendii bu gibi eyleri inkr edebiliyor? Buna hayret

itirafa

ediyorum.

bir

Bir felsefeci namaz rekleinin

saysnda, hacda akl talarn atmakta (Minada

eytan talamak), hac rknlerinin saysnda ve
emrettii

ser'in

ibadetlerde bu

gibi hassalarn

bulunabileceini inkr ediyorsa biz bu hassalarla

illarn

yldzlarn hassalar arasnda

ve

asl

fark gremiyoruz. Felsefeci dese ki:

Ben yldzlara ve tbba

salardan

ksmn

bir

tecrbe

ait

sylenen has-

ettim.

hakikate uygun buldum tasdik ettim.

olmyacak

bir

ey

gzyle

Bazlarn*
hassalara-

bakmak, onlarda

nefret etmek hissi iimden zail oldu. Fakat seni

dediklerini tecrbe etmedim.

kabul etsem

bile

var

olduunu ne

Derim ki:
Yalnz ahsan tecrbe

Tecrbe
taklid
diler,

edenlerin

Mmkn olduunu
ile

bileyim?

ettiklerinle kalma.

hikyelerini

iittin,

Onlar

Evliyann szlerini dinle. Onlar deneer'in bildirdii btn eylerde hakk met.

EL-MUNKIZU MN-AD-DALL

ahede

Onlana

ettiler..

unu

yolunda yr, Sen de

bazsn mahede

onlarn grdklerinin
rak edersin.

89

ile id-

da ilve edeyim ki her nekadar

bu hususta tecrben yoksa da tasdik etmek ye

uymak lzm olduunu akln kabul etmelidir.

adam f arzedelim ki erginlik ana ermi,

akl banda, fakat henz tecrbe sahibi deil.
Bu adam hastaland. Kendisinin ok efkatli, tp
Bir

ilminde mahir bir babas var.

Akl erdiinden-

onun tpdaki hretini iitiyor. Babas ona

bir il tertip etmi. Bu senin hastalna iyi
gelir, seni bu dertten kurtarr. demi. Onun
akl neye hkmetmelidir? il ac ve fena kokuberi

lu olsa bile imeli. mi, yoksa

babasn yalanlayp

Tecrbe etmediim bu ilcn hastalm iyi

edeceini aklm kabul etmiyor. mu demeli?..
Byle yaparsa onu ahmak telkki edeceine phem yok. te bunun gibi ibadetlerin hassalarn
kabulde
seni de

ylan

tereddt

ahmak

gsterirsen

sayarlar.

basiret sahipleri

Eer:

Peygamberin efkatini ve manev tp

ibadetlerin hassalarna

sa-

vkf olduunu ne

iie bileyim?

Dersen, derim ki:

-d

ve

Babann
mahss

Bu madFakat babann

efkatini nasl bildin?

bir

ey

halleri karinesiyle, sana

ahadetiyle byle bildin.

deildir.

kar

olan hareketlerinin

Bu

haller ve hareketler

sende zarur bir ilim husule getirdi. Bunda asla

phen

yok. Bir kimse

Tanr

elisinin

ona selm

EL-MUNKZU MN-AD-DALL

90
-

olsun . szlerine, kitaplarda haber verildii zere

doru
yumuaklk

insanlara

gayet

nasl gsterdiine, halk

yolu

ve iyilikle

ahlklarn

gzel-

letirmee, kavgal ve dargn kimseleri barmaa:

tevik ettiine, elhasl din ve dnyalarn dzen
liyecek tylere davet etmek husususundaki ihti-

marnna

bakarsa o byk zatn mmetine

efkatinin bir babann ocuuna

katinden daha byk

olduuna

kar
dair

kar t

olan ef-

kendisinde

zarur bir ilim hasl olur.

Yine o kimse Hazreti Peygamberin dikkati

eken ilerine, Kuran Kerimde zikredilmi olup*

onun lisan ile haber verilen ve hadslerde ahir

zamanda zuhur edecei bildirilen gaybe ait eylerin/dedii gibi ktna bakarsa zarur ilim.
ile anlar ki o, akln tesinde bulunan bir duru-

ma
tr

ermitir. Kendisinde manev bir gz

onunla

ki

idrak

ancak

edebilecei

alm-

Allaha ermi kimselerin

gayb

ve

akln eremiyecet

ite peygamberin doruluuna

tahsil etmenin yolu budur. Dene,

eyleri, gryor,

zarur ilim

Kur'ann mnasn
mtala

et,

kadar sz
kfidir.

anlamaa al, hadsleri

bunu ok ak olarak anlarsn. Bu
iyi

felsefeci geinenleri yola getirmek iin

Bu zamanda buna ok

ihtiya

grld-

iin anlattm.

Drdnc sebebe gelince bu, limlerin kt

gidileri yznden halkn imanna zaf gelmi,
olmasdr. Bu hastalk trl tedavi olunur:
Birinci tedavi ekli Hata demelisin ki ha:

atn yediini zannettiin timin o

!

si

haram

bilme-

arap ve faizin, hatt ekitirmenin, yalave kovaculuun haram olduunu bilmen

senin

on

Sen bildiin halde bu haramlar ilersin.

Bu hareketin, bunlarn haram olduuna iman

gibidir.

etmediinden deildir. Ancak kuvvetli -arzuna

jkar gelememisin, oau ilemisin. Alimin arzusu
<Ia senin arzun gibidir, onu yenmitir, pano
enden fark baka birok meselelere vkf olmasdr. Bu, ilediini grdn gnahtan dolay
onu fazla muaheze etmee sebep olamaz. Tbba
inanan birok kimseler vardr ki tabip kendisini
menettii halde meyva yemekten, souk su irnekten kendisini
alamaz. Onun bu hareketi,
*ney vann, suyun zararn kabul etmediine, yahut
esasen

te

tp

ilmine

limlerden,

inanmadna

dellet

etmez.

sdr olan yolsuz hareketler de

byle telkki edilmelidir:

kinci tedavi ekli:

Cahil halka yle denmelidir.

Amjiminin

kead isi iin bir

efaati olacan kabul ediyor. Zinnediyor ki
tm onu kurtaracak, ona afaat edecektir. Bu
sebeple ilminin stnlne gvenerek amel hu.
usunda msamahal davranyor, ihtimal ki ilmi
:

ahirette

aleyhine bir delil olarak kullanlacaktr.

kendisi

lehine

olacan

mmkndr. O, ameli
ilmin de

Bu da

terkediyor, ilmine gveni-

yor. Fakat sen, ey. cahil,

dersen,

caiz gryor.

Fakat

ona bakp ameli

olmad

iin,

kt

terle,

amelin

EI^MUNKIZU MN-AD-DALAL

92

sebebiyle helak olursun, sana afaat

edecek bir

eyin de yoktur.
nc tedavi ekli:

En doru

tedavi ekli budur. Hakik

gnah ancak yanlaak

yapar.

asla srar etmez. Hakiki ilim,

bir zehir

unu
ile

olduunu,

ahire tin

lin%

Gnah ilemekte
gnahn ldrc

dnyasndan

iyi

oldu.

Bunu bilen bir kimse iyiyi kt

deimez. lmin bu meziyeti, birok kimsebildirir.

megul olduklar eit eit ilimlerle hsl

olmaz. Bunun iin o gibi ilimler, sahiplerinin
lerin

gnah ilemek hususundaki

artrr.
korkusunu

cretlerini

Fakat hakik ilim, sahibinde Allah

uyandrr. Ve artrr. Bu korku kendisiyle gnah

arasna girer. Ancak yanlarak gnah saylanbaz hareketlerde bulunabilir. nsanlar bu gibi
hatalardan kurtulamazlar. Bu, imann zayflna
dellet etmez. M'min byle hatalara debilir.
Sonra tvbe eder. Gnah ilemekte srar etmez.
felsefe ve talim mesleklerinin ktln, zararlarn ve bu meslekleri insana kanaat

te

vermiyecek usulsz
rin

reddeden kimselefenalklar bildirmek iin?

bir tarzda

yapm olduu

sylemek istediim bundan

ibarettir.

Ulu Tanrdan dileriz ki bizi kendi kulluuna lyk grd, eri yoldan kurtarp doru
yola gtrd, kendisini asla unutmamas iin

halitasn ona tecih etmemesi maksad ile nefsinin errinden kouduu, yalnz ona ibadet eden kerdi has kullar*
arasna katt kimselerden elesin.
sevgisini ilin

ettii,

The borrovver must retum this item on or before

the last date stamped below. If another user
places a recall for this item, the borrower will

be notified of the need for an earlier

returii.

Non-receipt ofoverdue notices does not exempt

the borrovver from overdue fines,

Harvard College Widener Library

617-495-2413
Cambridge, MA 02138

Please handle with care.

Thank you for helping to preserve
library collections at Harvard.