1

FARS DİLİ:
Fars: Bu kelime aslında “Pars” olup arapçada p harfi olmadığı için “Fars” şeklini almıştır.
Pers, iranın yüksek bölgelerinde yaşayan bir kavim idi.
Medler zagroslarda kalırken Persler, ovalara indiler.
İlk imparatorlukları olan Ahamenit (Hehamenişiler) imparatorluğunu m.ö 550 yılında kurdular.
Ahamenitler, iran bölgesine Pars demekteydiler.
Ahamenitler döneminde konuşulan farsça Hint Avrupa dil ailesinin bir koludur
m.ö. 1500 yıllarında Hintçe ile tek dil olduğu söylenir, milletlerin ayrılmasıyla müstakil olarak gelişti
Üç Döneme Ayrılır:

1-ESKİ FARSÇA: Medlerin kruluşundan(758) Ahameni İmparatorluğunun yıkılışına (m.ö.330)kadar geçen sürede
konuşulan, yazılı belgeleri bulunan Med dili, saka dili, Eski Farsça ve Avesta dillerini kapsar.
Med dili:
-Eski Farsçanın medlerden alındığını söyleyenler de vardır.
-med saraylarında iran efsanelerinin konularını işleyen şairler vardı
-Med dönemine ait bir çok hikaye yunan kaynaklarında aktarılır
-fakat med diliyle yazılı hiçbir belge günümüze ulaşmamıştır
-Asur krallarının kitabelerinde (m.ö 835), medlerden bahsedilir
-yunanca ve Latince eserlerde de birkaç medce kelime vardır.
-Medlerin yerine geçen Ahamenit krallarının kitabelerinde med dilinden kelimeler çoktur.

Eski Farsça
-Eski Farsça, Ahamenitler döneminde (m.ö. 559-330) İranın resmi dili oldu
-sanskrit ve Avesta dilleriyle yakın akrabalığı vardır
-en önemli belgeleri, Ahamenit krallarına ait kitabelerdir
- kelimelerin son harfleri, değişebilir
- Bisutun, Nakş-ı Rüstem, Şuş, ve Taht-ı Cemşid gibi kitabeler kalmıştır

Avesta ve Dili
-Avesta kutsal kitabının dilidir
-İranın Kuzey bölgelerinde kullanılmaktaydı
-Kitap beş bölümden oluşur(Yansa, Yaştlar, Vispered, Vendidad, Hurda)
-sasanilere kadar (m.s. 226-651) sözlü olarak aktarıldı
-Sasanilerde giderek bozulmasını engellemek için yeni bir yazı icat ederek Avesta yazıldı
-Sasani hükümdarı Erdeşir-i Babekan ve oğlu zamanında yazıya geçirildi
-Avestanın 12.000 öküz derisi üzerine yazıldığı fakat iskenderin saldırı sırasında kaybolduğu belirtilir
-bu yazı, arami alfabesinden olup, sağdan sola doğru idi

Sanskritçe:
-Eski Farsça ile aynı dönemde Hindistanın güney bölgelerinde konuşulmaktaydı
-gramer olarak Eski Farsça ve Avesta diliyle benzerlik gösterir.
-Dil benzerliğinden dolayı İran ve Hint medeniyetinin aynı kökten geldiği söylenir

2- ORTA FARSÇA, PART DİLİ, EŞKANİ ve SASANİ PEHLEVİCESİ VE MANİ dilleridir.

Part Dili:
-eşkaniler (m.ö. 250-m.s224) devletini kuranlar, part kavmidir.
-partça ve Orta Farsça dillerine sasani padişahlarıyla ilgili yazılarda rastlanır
-part dili, sasanilerin baskılarıyla ortadan kalktı
-Pehleviceye partçadan bazı kelimeler geçmiştir.
-ortaasyadaki pek çok kazıda çıkan eserler, Süryani yazısıyla yazılan partça eserlerdir

SASANİ PEHLEVİCESİ:
-Sasani Pehlevicesi, Sasaniler döneminde İranın resmi diliydi
-Pehlevi kitabeleri arami yazısıyla yazılmış olup bu dönemin temel eserleridir

3- YENİ FARSÇA, İSLAMDAN SONRAKİ DÖNEMDEN ŞİMDİYE KADAR

-Derî, Farsi-yi derî gibi isimleri de vardır.
-9. ve 10.yy dan itibaren İranın doğu bölgelerindeki devletlerin resmi dili oldu
-saray ve yönetim dili olunca şairler edebi eserlerle güçlendirdiler
-Rudeki, Dakiki, Firdevsi ve Kisai-yi Mervezi gibi şairlerin eserleri edebiyatını geliştirdi
-İslamiyet etkisiyle Arapçanın etkisi altına girdi
- kelimelerin son harfleri, değişebilir
 2

ESKİ FARSÇA AHAMENİTLER m.ö 550- 330

EŞKANİLER (Partlar), m.ö 256-. İslama

ORTA FARSÇA
SASANİLER kadar
M. 821.....islamdan
YENİ FARSÇA TAHİRİLER.....
sonra

İRAN ve İRAN EDEBİYATI

İRAN: Eski farsça olan avesta dilinde Airyana, Sanskritçede Ariya, pehlevi ve dersi Farsçasında ise İr olarak geçer. Kelime
anlamları ise Asil ve Üstün, özgür demektir.
İran ise İr kelimesinin çoğulu olarak Özgür kişiler demektir.
İran kelimesi, Rıza Pehlevi döneminde ilk kez ülke adı olarak kullanılmış ve kabul edilmiştir.
İran, sözlük anlamı olarak Aryailerin memleketi demektir.

iran edebiyatının özelliği destansı olmasıdır. Yani olan olayların destansı bir şekilde anlatılmasıdır.
İslamiyetten sonra mesnevi çok gelişmiştir
Genellikle mütekarib ve hezec bahirleri kullanılmış

İSLAM ÖNCESİ
-med döneminden günümüze bir belge ulaşmamıştır
-Ahamenitler döneminden kaya yazıları vardır
- avestadaki metinler, en eski edebiyat eseri örneği sayılır.
-sasani söneminde ortaya çıkan mani’nin yazdığı belgelerin de edebiyatta önemli yeri vardır
bu belgeleri eşkani pehlevicesiyle yazmış olup mani diniyle ilgilidir.
-Orta Farsça döneminde iran edebiyatı Milli destan ve münazara alanında gelişmiştir.

MEDLER: (m.ö.728-MÖ.550)
-Medler, Aşur ve Babil kentlerini ele geçirip Aşurileri yendiler
-Aşurilerin yenilgisiyle Med padişahlığı büyük bir imparatorluğa dönüştü.
-Aşuriler, asurilerin dedeleridirler
-Medler, ilk ve en güçlü padişahı Hevexşetre döneminde geniş bir alana hükmetmiştir
-Yunanlılar Hevexşetre’ye Key Hüsrev demişlerdir
-bugünkü Hemedan bölgesinde kurulmuş olan Ekbatana, Medlerin başkentiydi.
-m.ö. 6.yy da Azerbaycanın kuzeyine, ortaasyaya ve afganistana kadar uzanan bir alanda imparatorluk kurmuştur
-batı asyanın en güçlü devletiydi
-Med kavmiyle ilgili işaretler, kitabelerde Asur padişahının Kürdistan bölgesi olan Parsvaya saldırısıdır
-Parsva, Kürdistan dağlarında 27 küçük yerleşim yerinin olduğu bölgeye verilen isimdir
-Büyük bir medeniyet kurmuşlardı
-Persler, Aryai dilini ve 36 harflik alfabelerini Medlerden almışlardır
-yine Medler, perslerin toprak levhalar yerine deri kağıtlar ve kalem kullanmasına vesile olmuştur
Heredot şöyle yazmıştır:
Aşuriler, asyada 500 yıl yaşadılar, onlara itaat etmekten çıkan ilk kimseler Medlerdir. Bunlar, özgürlük için savaştılar
ve kölelikten kurtuldular.

AHAMENİTLER: MÖ.559-MÖ.330
-Bu dönemde kendilerine pers denilmekteydi.
-Önceleri Medlere tabi idiler
-Medlerin bir eyaleti olan İlam’da
-dağlık bölgelerden ovalara indiler
-yerleşim yerleri Şiraza yakın olan Pasargad şehridir.
-Adını, Pers imparatoru Ahamenit’ten alır.
-sonra II.Kruş (kyros) (Büyük Kruş) döneminde güçlenip Medlere karşı ayaklandılar
-II.kruş Medleri hakimiyeti altına aldı
-büyük Kruşun mezar anıtı hala Pasargad’tadır
-Makedonya kralı Büyük İskender tarafından yıkıldılar

Meşhur Padişahaları
1.Kruş
2.Kruş (Büyük Kruş)
1.Daryuş (Büyük Daryuş)
 3

-Bu dönemden kalan en önemli belgeler, Kirmanşah’ın Bîsutun dağındaki yüksek kayalara kazınan yazılardır.
-Bisutun kelimesi, eski farsçada Bagastana şeklinde idi. Pehlecide Bahistan ve sonra Bahistun olmuş. İslami dönemde
Behsutun ve günümüzde ise Bîsutun olmuş.
-Nakş-ı Rüstem, Şuş, ve Taht-ı Cemşid gibi kitabeler kalmıştır
-Ahamenit krallarının kitabeleri günümüze ulaşmıştır

PARTLAR (EŞKANİLER):MÖ.256-MÖ.226
-Part eyaletindeki kabileler birleşip Part imparatorluğunu kurdu
-partlar m.s 77 yılına kadar paralarında yunan harflerini kullandı
-daha sonra ortadoğudaki en güçlü imparatorluk oldu
-kendi kültürleri mezopotamyaya hakim oldu
-Romalılarla çokça yapılan sınır savaşları partları zayıflattı.

SASANİLER: M. 224-652
Partların zayıfladığı dönemde Fars eyaleti hükümdarı ERDEŞİR-İ BABEKAN güçlenmişti.
Fars eyaletindeki yerel hükümdarlardan olan SASAN, kendi adıyla SASANİ İMPARATORLUĞUNU kurdu.
Erdeşirle birlikte geniş topraklara hakim oldu.
Başkenti Şimdiki ırakta olan Medain veya Farsça adıyla Tifus idi.
Kirmanşah, ikinci bir başkent gibi önemli bir şehirdi
Erdeşirin oğlu 1.ŞAPUR, Roma ordusunu yendi
Bu dönemde MANİ, peygamber olarak çıktı
1.Behram döneminde MANİ, öldürüldü
Sasanilerde ZERDÜŞTLÜK devlet dini oldu
I. ve II.HÜSREV ile güçlendi
Antakya ve Dimeşk’e (Şam) kadar ilerledi
Hz.Peygamber II.Hüsrev’e İslam daveti elçisi yolladı,
Peygamberin mektubunu yırttı ve Peygamber ona bedduada bulundu
Hz.ÖMER, Sasani ordusunu 636 yılında KADİSİYE’de mağlup etti
Son sasani padişahı III.Yezdigerd de zayıfladı ve Merv şehri ele geçirilince öldürüldü
Sasani imparatorluğu yok oldu

Aslı Hintçe olan Kelile ve Dinme, nasrullah munşi tarafından bu dönemdeki orta Farsçaya çevrildi
Pehlevi kitabeleri bu dönemin telem eserleridir

Erdeşir-i Babekan
I.Şapur
I.Hürmüz
I.Behram
I.Hüsrev (Enuşirevan)
II.Hüsrev
III.Yezdigerd

SASANİLERDEN SONRA TAHİRİLERE KADAR GEÇEN 200 YILLIK DÖNEMDE ARAP DİLİ VE KÜLTÜRÜ
HAKİM OLDU. BAZI YAZARLAR BU DÖNEMİ FARSLAR AÇISINDAN KAYIP DÖNEM OLARAK
ADLANDIRIRLAR.

TAHİRİLER: 821-873
Abbasi devleti içinde kurulan ilk müstakil hanedan idi
İslam sonrası ilk dönem olduğu için daha çok Arapça rağbet gördü Farsça pek ilgi görmedi
Padişahlar pehlevi kitaplarının yayılmasına engel oluyordu
İran edebiyatı duraklama dönemine girdi
Kaynaklarda sadece aşağıdaki şairlerin isimleri ve birkaç beyitleri mevcuttur

Hanzala-i Bağdisi
Mahmud-i Verrak-ı Herevi

SAFFARİLER: 867-903
Hanedanın kurucusu olan Yakub b Leys Arapça bilmediği için şairleri Farsçaya teşvik etti ve onlara sahip çıktı
Farsça gelişmeye başladı
İslam sonrası ilk fars şiiri bu dönemde ortaya çıktı
Eski deri Farsçası sarayın resmi dil idi

Bessam-ı kurdi harici

Firuz-ı Maşriki
 4

Ebu salik-i gurgani

Muhammed b. Vasıf-ı sigezi
Muhammed b. Muhalled-i sigezi

SAMANİLER:874-999
Fars edebiyatının çok geliştiği bir dönem oldu
Buhara ve Semerkant şair ve yazarların merkezi oldu
Padişahlar şairlere bir çok eseri yazdırmış ve nazmettirmişlerdir
Farsça Nazım ve Nesir’in temelleri bu dönemde atılmış
Arap edebiyatının etkisinden kaçılmıştır
Şiirde lafız gelişmiş fakat anlam zenginliği zayıftır

Tercume-i Tarih-i Taberi Dakiki-yi Belhi *

Tercume-i Tefsir-i Taberi Ebu şekur-i Belhi
Tarih-i Bel’ami (Ebu Ali Bel’ami) Ebu müeyyed-i Belhi
Şahname (sadece mukaddimesi var) -(Ebu mansur) Ebu şuayb-ı Belhi
Ebu Ali Bel’ami
Ebu mansuri
Kisai-yi Mervezi
Revnaki
Rudeki *

GAZNELİLER: 962-1186
Afganistanda kurulmuştur
Fars Edebiyatı büyük bir gelişme göstermiştir.
Şiir hem lafız hem mana açısından güçlendi
Felsefi düşünceler de şiire girmiştir
Gazneli padişahı Sultan Mahmud sarayında 400 kadar şaire destek olmuştur
Gaznelilerin Abbasi Halifelerine yakınlığı nedeniyle Arapça kelime ve terimler artmıştır

Şahname-----------------------------------------Firdevsi
Münşeat-----------------------------------------Ebu Nasr-ı Mişkan
Tarih-i Beyhaki --------------------------------Muhammed b. Huseyin el-Beyhaki

Firdevsi
Ebul Feth el-Busti
Ferruh-i Sistani
Esedi-yi Tusi
Escedi
Unsuri
Menuçihr-i Damğani
Ferruhi

SELÇUKLULAR: 1040-1300
Padişahlar, şair ve ediplere destek olmuşlardır
Nizamül-Mülk, Bağdat, İsfahan, Herat, Nişaburda Nizamiye medreseleri kurdurmuştur
Anadolu Selçuklularında resmi dil Farsça dır
Irak üslubu bu dönemde ortaya çıkar
Sınırları geniş olduğu için farklı edebi akımlar görülmüştür
Irak ve Azerbeycan şairlerinde süslü, sanatlı, zor Irak üslubu hakim idi
Horasanda yetişen şairlerde, klasik Horasan üslubu hakim idi
Moğol saldırılarıyla yok edildiler

Siyasetname------------------------Nizamul mulk Enveri

Qabusname-------------------------Keykavus Hakani-yi Şirvani
Tezkiretul-Evliya------------------Feriduddin-i Attar Nasır-ı Husrev
Tarih-i Beyhaki--------------------Ebul fazl-ı Beyhaki Nizami-yi Gencevi
Kimya-yı Saadet-------------------Gazali Reşid-i vatvat
İhya-yı Ulumud-din---------------Gazali Mesud-ı Sad-ı Selman
Çahar Makale----------------------Nizami-yi Aruzi Ömer hayam
Lugat-ı Furs------------------------Lugat-ı Furs Baba tahir-i uryan
Lubabbu-l Elbab-------------------Muhammed Avfi Muizzi
Ebu said Ebul hayr
 5

MOĞOLLAR VE TİMURLAR: 1220-1505

Moğol istilası cengiz hanın İrana saldırısıyla başlar
Selçukluları ve harzemşahları yok ettiler
Harezm, horasan, ırak ve maveraunnehir Moğolların hakimiyetine girdi
Yağma, katliam ve saldırılarla tarihi ve kültürel pek çok şey yok edildi
Edebiyat, ilim ve medrese mekanları yok edildi
Bu saldırılardan dolayı pek çok alim, şair, edip ve tarihçi ya iranın uzak yerlerine veya Hindistan, Iraki ve Anadoluya kaçtılar
(Cengiz handan sonra oğlu Oktay kaan İranı yağmaladı
Cengizin torunu Hulagu Alamut kalesini alıp Bağdatı ele geçirdi ve Başkenti irandaki Merağe şehri olan İlhanlılar devletini
kurdu)
Timurların padişahı Aksak Timur, alimlere ve ediplere biraz saygı göstermiş
Huseyin baykara, Heratı ilim merkezi yapmış ve Mecalisul-Uşşak eserini yazmış
Hint Üslubunun ilk temelleri Timurlar döneminde atıldı
Farsçaya pek çok Moğolca ve Türkçe kelime girdi
Matematik, Tarih, Astronomi, Tasavvuf, Mantık,Coğrafya gibi farklı alanlarda pek çok kitap yazıldı.

Sa’di Bostan, Gulistan

Mevalana Mesnevi, fih-i ma fih, Divan-ı şems, Mecalis-i seb’a
Mahmud-i Şebusteri Gülşen-i Raz
Nasıruddin-i Tusi Tezkiretuş-şuara
Abdurrahman Cami Lubabul Elbab (En eski Farsça tezkire)
Devletşah
Selman-i Saveci
Hafız
Evhadi-yi Merağei
Emir Husrev-i Dihlevi
Xacu-yi Kirmani
Ubeyd-i Zakani

SAFEVİLER:1502-1722
Şah İsmail, 1500de tahta çıktı
Osmanlılara karşı birlik oluşturmak için Şiiliği devletin resmi mezhebi yaptı
padişahlar şairleri kendilerini öven kasideler yerine Al-i Beyte ağıtlar yazmaya yönelttiler
şairler bu nedenle saraydan uzaklaşıp halk arasında yer edinmeye başladılar
şairler artık horasan üslubunu bırakıp hz.ali ve al-i beyt hakkında mersiyeler yazdılar
eserler Arapça yerine Farsça ile yazılmaya başlandı
Bazı şairler bu gidişata tepki olarak hindistana gitti ve orda Hint Üslubunu oluşturdular
ince duygular ve hayallerle süslü Hint Üslubu yaygınlaştı ve edebi sanatlar doruğa ulaştı
gazel ve tasavvufi şiir terk edildi
kafiye, teşbih, cinas, istiare gibi zor sanatlar kullanıldı
pek çok şair ve edip yetişmesine rağmen Fars edebiyatı için bir gerileme dönemidir
Bu dönemde Osmanlı padişahı yavuz sultan selim Farsça Divan yazdı

Baba Figani-yi Şirazi (Hint üslubu Tezkireler: Sözlükler:

banisi) Tuhfe-i sami (şah ismailin oğlu sam Ferheng-i Cihangiri
Hatıfi mirza) Ferheng-i sururi
Ehli-yi Şirazi Mecalis-i Nefais –Ali şir nevai Burhan-ı Qatı’
Vahşi-yi Bafki Heft iklim Ferheng-i Reşidi
Muteşem-i Kaşani Hülasatul eş’ar
Kelim-i Kaşani
Saib-i Tebrizi

KAÇARLAR: 1776-1925
Moğol saldırılarından kaçıp İrana gelen Türkmen Kaçar boyudur
Aka Muhammed han uzun savaşlar sonunda zendleri yok ederek Kaçar devletini kurdu
Bu dönemde şairler sanatlı ve zor olan hint üslubunu bırakıp klasik şairlerin üslubuna yöneldiler
bu edebi geriye dönüşe Bazgeşt-i Edebi adı verildi (Hint üslubundan Horasan ve Irak üslubuna dönüş)
Dönemin padişahları edebiyata ilgi duyuyor ve şairlere destek oluyorlardı
Kaside ve mesnevi en çok ilgi gören türler oldu
İngiliz, Fransız ve Rusların saldırıları oluyordu
Güçlü bir yönetim olmadığı için halkta isyanlar oluyordu
Muzafferuddin şah ve sonra Muhammed ali şah döneminde baskı yönetimine karşı olaylar oldu
 6

1906 yılında kanun-i esasi ile meşrutiyet ilan edildi

Sosyal içerikli gazete ve dergiler çıkmaya başladı
Meşrutiyetle birlikte şiire sosyal ve siyasal konular girdi
Fakat eski kalıplar kullanılıyordu

Aka Muhammed han (ilk padişah)

Fethali Şah
Muhammed şah
Nasıruddin şah
Muzaferuddin şah
Muhammed ali şah
Ahmed şah (Son padişah)

ÇAĞDAŞ İRAN EDEBİYATI

KAÇARLAR
-Bu dönemde sonlarında siyasi ve ekonomik krizler yaşanıyordu
-Muzafferuddin şah, halkı dinlemiyor ve çok savurgan bir yönetim hakimdi.
-Din adamları herkesin işine karışıyordu
-İşsizlik, fakirlik ve hastalıklar artmıştı
-Pek çok kişi Rusya ve Osmanlıya kaçıyordu
-Abdulhamitin kanun-i esasiyi bozarak istibdada tekrar başlaması özgürlükçüleri umutsuzluğa sevketti
-Halkın durumundan korkan muzafferuddin şah mecburen 1906’ da Meşrutiyet fermanıyla oluşan meclisin kurulmasını kabul
etti.

EDEBİ DURUM:
-Kaçar padişahları edebiyatla ilgileniyor ve şairleri himaye ediyorlardı
-Safeviler dönemindeki hint üslubuna tepki olarak bazgeşt üslubu esas alındı
-tamamiyle eski şairlerin üslubu esas alındı
-firdevsi, sadi, enveri, hakani gibi şairler örnek alındı

Fethalihan Saba
Micmer-İ İsfehani
Furuğ-I Bistami
Visal-İ Şirazi
Rızakulihan Hidayet

MEŞRUTİYET ÖNCESİ ŞAİR ve YAZARLAR:

Fethali han saba
Neşat-i İsfahani
Micmer-i İsfahani
Visal-i Şirazi
Kaani-yi şirazi
Furuğ-ı bistami
Suruş-ı İsfahani
Rızakuli han Hidayet
Sipihr-i kaşani
Mahmud han melikuş-şuara

MEŞRUTİYET
-meşrutiyetle beraber Osmanlıya giden bilim adamları dönmeye başladı
-1.Dünya savaşıyla İngliz ve Ruslar, İranda hakim olmak istedi
-Yabancı devletlerin baskısı arttı
-bir çok yerde isyanlar oldu
1925’te meclis hükümeti lağvetti
-1926’da pehlevi hanedanı Rıza han ile kuruldu

EDEBİ DURUM:
-Meşrutiyetle birlikte batı ile ilişkiler arttı
-şiire yeni konular girdi
- sosyal ve siyasi konular şiire hakim oldu
-kadın sorunları işlendi
-kasidede memduhun ve gazelde sevgilinin yerine vatan oturdu
-şiire emperyalizm karşıtlığı hakim oldu
-aruz vezni hakim oldu
 7

-sanat toplum içindir ilkesi hakim oldu

MEŞRUTİYET (1906) SONRASI ŞAİR ve YAZARLAR:

Naim
Edibul-Memalik
Edib-i nişaburi
Işki
İrec mirza
Edib-i pişaveri
Arif-i kazvini
Vahid-i destgirdi
Melikuş-şuera (Muhammed taki bahar)-vatan konusunu çok işlemiştir
Lahuti -şiirde realizm öncülerinden
Nizam-i vefa

ARAYIŞ DÖNEMİ: 1914-1925

Bu dönemde şairler yenilenme çabası içindeydiler fakat tam bir yenilik gerçekleştiremediler
Şairler eskileri taklit etmekten kaçındılar
Yeni konular işlendi fakat eski kalıp ve şekillerde idi
Işki ve lahuti yeni bir üslup oluşturdu

YENİ ŞİİR
-Meşrutiyetle beraber şiire giren yeni konular hala eski kalıplarda olduğundan bir arayış vardı
-yenilikçi gruplar da farklı kollara ayrıldı
Yeni fars şiirinin kurucusu Nima yuşic(1897-1959) tir
Şiirdeki çevre ve toplum tasvirlerini serbest bir şekilde şiire dökerek değişimi başlatmıştır
-yeniliği sağlayanlar ve devam ettirenler Nima yuşici takip edenler oldu
-yeni şiir tam olarak 1940 larda başlar (nimanın ilk yeni şiir yılı)

Nima Yuşic
Feridun-i tevelleli
Muhammed ali-yi islami
Feridun-i muşiri
Nadir nadirpur
Furuğ-ı feruhzad
Ahmed şamlu
Sohrab-ı sipihr

Nima Yuşic: 1897-1959

-Önce horasan üslubuyla yazdı.
-Sonra semboller, istiareler, ve teşbihler ile serbest bir üslupla yazdı
-Şekilsel ve kafiyesel değişimi yeterli bulmaz
-Önce romantizm içerikli sonra realist şiirler yazdı

-Kısse-i reng-i peride -(hayatının acıklı hikayesini anlatıp toplumu suçlar)

-efsane-(toplumsal bozukluğa karşı çıkış)
-xanevade-i serbaz (Rus savaşına gönderilen bir askerin yalnız kalan ailesi hakkında)
-mahbes (bir çiftçinin ağaya baş kaldırışını ve hapse atılmasını anlatır)
--------
Ey Şeb
Kaknus
Ğorab

NİMADAN SONRAKİ ŞAİRLER:

Muhammed-i İslami
Feridun-i Muşiri
Huşeng-i İbtihac
Nadir nadirpur
Mehdi ahavan-ı salis
Furuğ-ı ferruhzad
Ahmed şamlu
Sohrab-ı sipihri
 8

EDEBİ SANATLAR:
Moğollar ve Timurlar ile başladı,
Safeviler devrinde en üst noktaya ulaşır. Hint Üslubu hakimdi

HORASAN ÜSLUBU
Özellikle Samaniler, Gazneliler’de ve Selçuklular’ın ise ilk dönemlerinde kullanılan bir edebi tarzdır. Türkistani üslup
olarak da bilinir. Horasanda, Tacikistan ve Özbekistan bölgesinde kullanılmaktaydı.
Zor terkipler bulunmaz
Anlatım ve benzetmeler sade ve tabiidir.
Arapça kelime sayısı yok denecek kadar azdır
Daha çok kaside türünde kullanılmıştır

HİNT ÜSLUBU
Safevi padişahlarının medihe ve medih şiirlerine önem vermemesi nedeniyle bir grup şairin Hindistana gitmiş ve orda
bu üslüpu oluşturmuşlar.
İnce anlamlar ve kapalı ifadeler ağırlıklıdır
Zor hayali unsurlar oldukça fazladır
Mübalağa önemli bir yer tutar
Acı ve ızdırap konuları fazladır
Tasavvufi konular önemli yer tutar
Az bilinen kelimelere ağırlık verilmiş
kelime ve cümle oyunları

IRAK ÜSLUBU:
Selçuklular döneminde Horasan, Irak ve Azerbeycanda ortaya çıkmıştır
Iraktaki ve Azerbeycanda yetişen şairlerce geliştirildi
Lafzi sanatlar pek çoktur
Teşbihler ve kinayeler fazladır
Tasavvufi konular fazladır
Arapça kelime ve ıstılahlar çoktur
Ayet hadis ve kıssalara çok yer verilir

MODERN HİKAYECİLİK VE ROMANCILIK

- CEMALZADE:
Modern fars hikayeciliğinin kurucularındandır
İlk hikayesi “Farsi şeker est”
Halk dilini kullanmıştır
“Ferheng-i Lugat-i amiyane” eseri önemlidir

-SADIK HİDAYET:
İran edebiyatında avrupa tarzı hikayeciliğin kurucusudur.
Buf-ı Kur (ruhsal hayatının öyküsüdür)
Hacı aga (Halkı ezen yöneticilerden bahseder)
Zinde be Gur (1940 lı yılların iranını farklı durumlarını değerlendirir

-SADIK ÇUBEK:
Toplumun ezilen kesimini işledi ve kısa hikayeler yazdı
Seng-i Sabur
Tengsîr
 9

KAYNAKLAR:

TEZKİRELER:
-Kelime anlamıyla "zikredilen, zikri geçen" anlamına gelen tezkire,
-Farklı alandan kişilerin biyografisini çeşitli yönleriyle ele alan eserlerdir.
mensur veya manzum olabilir
-Tezkireler konularına, kapsadıkları kişilerin mesleklerine göre çeşitli adlarla anılmışlardır
-200 civarında tezkire var

1-Çahar Makale – Nizami-yi Aruzi (tam tezkire değildir -Edebiyat tarihi) -4 BÖLÜM
Katipler
Şairler
Astronomi
Tıp

2-Lubabul Elbab–Muhammed Avfi -1221 (Şairler tezkiresi –ilk tezkire budur)

8.yy’a kadar olan şairleri alır (Tahirilerden selçuklulara kadar)

3-Tezkiretuş-Şuara –Devletşah-ı Semerkandi -1486

135 şairi ele alır (Rudeki-…)

4-Baharistan –Abdurrahman-ı Cami -1487

35 şairi ele alır (Rudeki- Ali Şir Nevai)

5-Mecalisun-Nefais – Ali Şir Nevai -1491

6-Tuhfe-i Sami- Sam mirza - 1550

7-Heft İklim –Emin Ahmed-i Razi – 1587

7 Coğrafi Bölge hakkındadır

EDEBİYAT TARİHLERİ
1-Şi’rul Acem- Şibl,-yi Numani- 1905

2-Tarih-i Edebiyat-ı Farısi – Herman Ethe – 1917

(Rızadade-i Şafak çevirdi)

3-Fars Edebiyatı Tarihi – Edward Granville Brown- 1924

4 Cilt olup her cildini farklı biri tarafından çevrildi

4-Tarih-i Matbuat-ı İran der Devre-yi Meşrutiyet - Edward Granville Brown- 1926
Meşrutiyet öncesi
Meşrutiyet Sonrası
Matbaa alındaki gelişmeler

5-İran Edebiyat Tarihi-Jan Rypka -1968

Avestadan çağdaş edebiyata kadar 8 bölüm

MODERN EDEBİYAT TARİHLERİ

1-Tarih-i Edebiyat der İran - Zebihullah Safa
2-tarih-i Edebiyat-ı İran piş ez İslam –Ahmed-i Tefezzuli
3-tarih-i edebiyat-ı iran- rızadade-i şafak
4-edebiyyat-ı novin-i iran- yakub ajend
5-edebiyat-ı muasır-ı iran – İsmail hakimi
 10

TARİH
İlk Farsça tarih yazımı şehnamelerle başlamıştır.

ŞAHNAMELER:
1-Şahname-i Ebul mueyyidi-İ Belhi – Ebul mueyyed belhi-963 –günümüze tamamı ulaşmamıştır
2-şahname-i ebu mansuri- 957 (fars nesrinin en eski metnidir)
3-şahname – Ebul kasım-ı firdevsi – 1004
Dakikinin yazdığı geştasbname den esinlenmiş
60.000 beyitten oluşur

TARİH KİTAPLARI
Tarih-i Bel’ami – Ebu ali-yi bel’ami – 963 – ilk farsça tarih kitabı
Tarih-i beyhaki- Ebul fazl-ı beyhaki – 1059
Siyasetname – Nizamul-mülk – 1091
Adab-ı muaşeret
Siyaset
Ahlak
Toplum tabakaları

MEŞHUR DİVANLAR
1-divan-ı hafız –hafız-ı şirazi
2-şahname – Ebul kasım-ı Firdevsi
3-gülşen-i raz – şeyh mahmud-i şebüsteri
4-rubaiyyat-ı hayam – ömer b. İbrahim hayam
5-mesnevi-yi manevi- celaluddin-i Muhammed-i belhi
6-divan-ı cami- nureddin abdurrahman-ı cami

SÖZLÜKLER
1-Lugat-ı furs – Esedi-yi tusi
2-Luğatname – Ali Ekber Dihhuda
3-Ferheng-i Amid – Hasan-ı amid

TASAVVUF KİTAPLARI
1-Şerh-i Taarruf – Müstemli-yi Buhari
2-Kimya-yı Saadet – imam gazali
3-tezkiretul evliya – feriduddin-i atar
4-Mesnev-yi manevi- Mevlana celaluddin Muhammed
5-Fihi ma fih – Mevlana celaluddin Muhammed
 11

Firdevsî Tusî (Ebul kasım)

-samaniler ve gazneliler döneminin önemli şairidir
-önemli eseri şehnamedir.
-bu eser, ilk insandan sasanilerin son kralı 3. Yezdigerde kadarki iran tarihi hikayelerini anlatır
-gazneli mahmuta sundu
-60.000 beyitten oluşur
-mewsnevi tarzında yazılmıştır.

Rûdekî:
-Kelile ve dimneyi nazmetmiştir.
-gazel ve kasidede meşhurdur
-pek çok şair onu övmüştür.
-farsça ilk rubai rudekiye aittir

Hafız-ı Şirazi (Hace şemseddin muhammed)

İran tasavvuf şiirinin öncüsü sayılır
Gazel şairidir
Şiirlerinde ayetlerden mülemmalarda bulup hafızlığını da gösterir
Şiirlerinde şarap ve meyhaneden çok bahseder
Hayyamdan etkilenmiştir
Dini pek çok kitabı okumuştur

Sa’dî:
Şirazda doğup şirazda vefat etti
Moğol saldırılarından dolayı bağdata gitti
Bağdatta nizamiye medresesinde tahsilini tamamladı
Pek çok ülkeyi dolaşıp şiraza döndü
Söz ustası olarak bilinir
Farsça açısından Ferdevsiden sonra en önemli kişi olarak kabul edilir
Dili hem çok kolay hem çok zor olarak bilinir

GÜLİSTAN:
NESİR hikayeler olup içerisinde nazım parçalar da vardır
8 bölümden oluşur
-hükümdarların halleri
-derviş ahlakı
-kanaat etme
-susmanın önemi
-sevgi ve gençlik
-ihtiyarlık
-terbiyenin önemi
-sohbet adabı

BOSTAN :
NAZIM tarzında kısa hikaye ve menkibeleri içerir
 12

Mevlana: (muhammed)
Belhte doğdu ve konyada vefat etti
Lakabı celaleddindir
Babası harzemşah padişahından dolayı mevlana(13 yaşında iken) ile birlikte belhi terketti
Alaaddin keykubat bir elçi yollayıp onu konyaya çağırdı
Babası konyada vefat ettiğinde mevlana 25 yaşındaydı
Müridler artık onun etrafında toplandı
40 yaşında iken büyük bir arif idi
Şemseddin muhammed tebrizi konyaya gelip onunla karşılaşınca ona bağlandı
Şems bir gün aniden konyadan ayrıldı ve kayıplara karıştı
Mevlana onun ayrılığıyla gece gündüz sema etmeye başladı
Onu bulmak için şama gitti ve bulamayınca konyaya döndü
Sonunda şemsin kendi içerisinde olduğunu anladı
Sonra bir zaman salahaddin-i zerkubla karşılaştı ona tabi oldu
10 yıl ona tabi kaldı ve zerkub vefat etti.

MESNEVİ:
En önemli özelliği dini içerikli ve yol gösterici bir eser olmasıdır

DİVAN-I KEBİR:
Gazel kitabıdır

RUBAİYYAT
FİHİ MAFİH (nesir) talebelerinin mevlananın sözlerini topladığı eser
 13

NAZIM ŞEKİLLERİ:

Klasik kalıplar:
1-Gazel: sevgili ve aşktan bahseden şiirlerdir. İlk beytine matla’ son beytine beytu-l gazel denilir.
(Hafız, Mevlana)
2-Kaside: daha çok övgü içerir fakat her alanda yazılabilir. (Ferruhi)
3-Mesnevi: Beyit sayısı sınırsızdır. Baştan sona aynı vezinle yazılır.
Her konuda yazılabilir. (Firdevsi-Mevlana)
4-Rubai: dört mısralı parçalardan oluşur. Daha çok felsefi, irfani ve aşk konusu içerir. (Ömer hayyam)

Yeni şiir kalıpları

1-Nimai şiir: Aruz bahirleriyle yazılan kafiyesiz serbest şiir.
2-sepid veya özrgür şiir: özellikle Ahmed Şamlu ile belirginleşen özrgür şiirde vezinsiz ve kafiyesizdir.

LAFZİ SANATLAR:
Redif: mısra sonunda kafiyeden sonra tekrar edilen aynı anlam ve yazılıştaki kelimedir.
Cinas: yazılışları tamamen aynı veya kısmen aynı fakat anlamları farklı olan kelimelerdir.
Tam: aynı ‫خویش ـ‬kendi ‫ – خویش‬akraba
Nakıs: hareke farklı ‫گزیده‬- seçmiş ‫– گزیده‬ısırmış
Zaid: bir harf fazla olması ‫ – نال‬kıl ‫ – ناله‬ağlama
Mürekkeb: biri tek diğeri bileşik kelime. ‫ – تازنده‬sağ oldukça ‫ – تا زنده‬koşan

Kalb: kelimelerdeki harflerin yer değiştirmesi:

Ba’z: bazı harfler yer değiştirir. ‫ – جادو‬büyücü ‫ – جاودانه‬ebedi
Küll: tam ters çevrilmesi. ‫– راز‬sır ‫ زار‬- üzüntülü
Hazf: Şiirde bazı harflerin kullanılmaması. Mesela hiç elif yok. Noktalı harfler yok gibi.
Kafiye: mısra sonlarında son asıl harfi aynı olan farklı kelimelere denilir.
Revi: Kafiye kelimelerin en son asıl harfidir.

MANEVİ SANATLAR:
Müraat-i Nazir: aynı tür (Gül-Lale, Güneş-Ay, Dudak-Ağız) veya birbiriyle anılan kelimelerin (Mum-
Kelebek, Leyla-Mecnun, Boy-Selvi) kullanılmasıdır.
Hüsn-i Ta’lil: Bir olayın hayali bir sebebe dayandırılması.
Mübalağa: Mümkün veya mümkün olmayan şeyleri abartarak aktarma
Tezat: Birbirine zıt kelimeler kullanmak (ilk-son, ateş-su, doğru yanlış)
Leff û neşr: ilk mısrada verilen bazı kelimelere ikinci mısrada aynı sayıda ilgili kelimeyle değinmek
Tecahul-i Arif: Bildiği bir şeyi bilmezlikten gelme
Sual ve Cevap: muhatapla konuşur gibi soru sorup cevap vermektir.

EN ÖNEMLİ VEZİNLER:
Hezec: (Meçhul kalıplar)
‫مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن‬
‫فعولن مفاعیل مفاعیل‬
Remel: (Fail kalıplar)
‫فاعلن فاعلتن فاعلتن‬
‫فعلتن فعلتن فعلتن فعلتن‬

Müctes: (Tersler birlikte)

‫فعلتن مفاعیلن فعلتن مفاعیلن‬
Recez: (müfteilun veya Müstefilun fazlalı)
‫مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن‬
‫فعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن‬