Andre

Malraux

TURAN

YOLU

eviri
Sabahattin EYBOGLU

A N

YAYI N L A RI
stanbul

A N YA Y I N LA R I

30

Bu kitap Gn Basmevinde
1965 ylnda baslmtr.

Andre

Malraux

TURAN

YOLU

eviri
Sabahattin EYBOGLU

A N

YAYI N L A RI
stanbul

TURAN
VE
ANDRE

MALRAUX

kinci Dnya Savandan biraz sonra Andr

Malrauxnun esir kampnda yazd ve Gestaponun
ounu yoket tii yazlarda,
bunlar arasnda Tt
ran'la ilgili bir an:d:an sz edilmiti. 1948'de Paris'e
gitt iimde soruturduum bu yazlar Les Noyers
de Altenbur.g ad altnda kmt. Kita-bn bir b
lm, hem de ilki, gerekten bizim yakn tarihimi
zin en ok ve en az bilinen, en ok ve en az alm
karmak bir yanyla., Turan'la ilgiliydi. Burada Mal
raux babasnn nasl Almanya'da ark Dilleri rei
mini grdkten sonra istanbul'a gittiini, devrimci
bir felsefe ve Nietzsche stne konferanslar verdiini,
Trk aydnlarna kendini sevdirdiini, hem Alman
ann hem de Enver Paann adam olarak Turan
.

lksn besleyip
.,.; . .., ,,

geliljtirdiini, ibu urda

Orta

ANDRE MALRAUX
Asya'lara kadar ne umutlarilli gidip ne ackl bir
umut krlmasyla dndn anlatyordu. Gerek
anlar m, yoksa bir romancsezintileri miydi bunlar?
Ma.lrauxyu grp konumak iin trl y ollara balj
vurdum .Sonunda katibi telefon da: Vakti yok, sizin
le gremiyecek, deyince bir mektup y azd m Ona
d a karlk vermedi. Bir Fransz dostum bu konu
stnde kendisiyle konumay stne ald: daha s
;z: aar amaz onu da terslemi. Bir ara Andre
Malraux istanbul'a geldi.
Topkap mzesinde bir
eyler aratnyormu. Yine grmek istedim. Me
er geldii gn hi kimse ile grnek istemediini
syleyip bir ka inat ga:zeteciyi bile savm. Anla
lan yazdklarnn alaca karanlkta kalmasm isti
yor deyip kestim ben de. Yakn tarihimizi iyi bilen
Trk aydnlarna da Enver Paa'nn byle,bir dostu
olup olmadn sordum. ou Malraux uydurmu,
dedi. Peki ama, yle de olsa, geree uygun m u de
il mi ya:zdklan? Turancln nasl doup geliti
ini ok mu iyi biliyoruz ki byle bir gr hie
. sayalm? imdi anlyorum ki yaplacak ilk i bu ya
zyi Trk okurlarna sunup dncelerini kurcala
maknu. Trkn akl sonradan bana gelir. Bunun
la beraber ge kalm da say lmam nki Andre
Malrauxnun belki de "O.stne dlmiye deiDiyecek
kadar eski sand bu konu bizde henz topyaltt-i'
rafna konmu deildir. Her d ncey i bir din ha
line getiren Doulu yanimz, tarihimizin. bir dne
meelnde bir dneeye gz kapal ba.lanm. ka-
ranlklar iinde grd bir Turan ryasn doan.
gne inat srdrm, h.la da srdryor .. Canm
Anadolu binlerce yldr aydnla hasret beldiye
dursun nice aydn evlatlan ki.falannn yrekleri
nin .btn gc n ..bir teler lkesine evir
- mi, e
virmiyenlere dfi.ma.n olmular il.stelik
Szde rk
kardelerinin dertlerini ne srp z kardelerinin,
.

. TURAN YOLU

hayat yoldalarnn bal.anndan aan der tlerine yeni

dertler katn, Turana degil Anadolu'ya gitmek is

taknlar: t1pk cenneti

tlyenlerin ayana elme

Meatkede aryanlarn Anadolu'da ary an din karde

lerlne elme atmalar- gibi. En sevd ikle ri varlklara,

ocuklarna Turan rmaklannn ad la r n . vermi, bu

ryada ya.yan, bu uyur-gezer kardelerimiz: bizi

Anadolu'da efsaneler dolusu

drt gzle beldiyen

.

akan,

gzelim

rmaklar yokmu gibi

...

Sene 1924 ya da yirn1i beti. T rab zo n lisesinde

yatl renciydim. Mdr bir akam bizi t oplad ve

Turan'dan kardeleri niz ge l di

diyerek J:ize perian

klkl otuz k:r.k gmen delikanl tantt.

Akll

adarnm mdr, uzun

istedi

sz

e tme d e n yardm

:bizden. Turan'dan ok yarelim sz seferber etti bi

E vleri mizden yataklar, araflar getirdilt; para

lar topladk; d e fter kitap nemiz vansa payl,atk Tu

zi>

renl kardelerimizle, canmz cierimiz fulhol papu

anna, kaamak itiimiz sgaralara kadar. Trk

eyi bizim gibi. konu

niuyorlardi

ama Ti\rke ret

menimize gre bozuk olan onlarn dili deil bizim

kiydi.

Yabanc dili ve h ele m atemati i

bizden iyi

bildiklerini grnce retmene hak verdik.

Zat e n

kusurlar hile deer gibi geliyordu bize. Turanl

kar

delerin kimini kulp kaptan, kimini snf bak::m

yapmtk.
rupada

G el zaman git zaman, niversiteler, Av

tahsillerden sonra :bu kardelerden

rana kimi Tura na

kimi

gitti. Kulp kaptan yaptmz

karde imdi ran'da nazrm. Bir hayli arayp bir

teJrine yllar nce Ankara'da, yksek bir makamda

kendi s i n de n u hikmeti renmitim :

k'lahin grnmesln.
Tura. nl kardelere her y ap tmz helal olsun;

rasarn- ve
Sin

diledikleri r.yay da grsnler; ama bize Anadolu

muzu haram etmesinler.

Y aplacak ok iim iz var

bizim, ok, ok, ok: Turan bizim nemize.

'7

4NDRE MALRAUX
imdi ald Andre Malraux, bakalm Turan s
tne neler syledi. Ama bir dakika daha: Altenburg.
un

Cevizleri nasl balyor, onu da syliyeyim ksaca.

Uzun bir nszde

Malraux 1941 de yaral olarak

Chartres Katedrali nnde, dikenli teller ortasnda,

be bin Franszla birlikte saman stnde yatt Al
man

esir kampn anlatyor. nsan kardelerini ye

ni bir gzle, eski ronanlanndakinden .bir baka a

dan grmeg-e balarken
g.nne yirmi

babasn hatrlyor.

Gn

be yl nce o da ayn beh'l.ya uram,

ama bir Alman

askeri olarak, kar taraftan. Bir

sz aklna geliyor babasnn: nsan bulmak iin

.

insan tekini e_eleyip durmak bouna, dermi. Baba

snn kk kk yzlerce not defteri

varm bun
top
,

lan insanla karlamalanm, diye bir kitapta

yetm e m il) Esir arkad'al}

da baba
smdan dinled-iklerini, notlannda okuduklann bir
araya getirmee al.yor: nki, diyor, bu .kampta

lamay kurarm ama mr

lan evlerine mektup yazarlarken Malraux

yaamay ancak yazmakla srdrebilir insan

Babam stanbul'dan dneli daha bir haf

ta olmamt. Bir sabah erkenden kap alnd.

Perdeleri daha almam odann alaca karan

lnda babam hizmetci kadnm kapya giden
ayak seslerini duydu Bu sesler durunca, kap
y alan daha tek kelime sylemeden hizmet
.ci kadn dertli dertli:
- Vah Jeanne hacm .. Va Jeanne ha
cm benim ... diyordu.
jeanne byk babamn evindeki hizmet
ci kadnn adyd.
Ses kesildi: iki kadn kucaklayor olma.

ANDRE MALRAUX

lyd. Babam, beklemekten bkm, sabah ses

sizlii iinde uzaklap giden bir araba grl
tsne dalmt. Biliyordu haberin ne olduu
nu. Jeanne kapy yavaca itti; artk btn
kaplardan korkuyormu gibi.
-lm m diye sordu babam.
- Hastahaneye kaldrmlar, ama ...
Babam' bana mezarlk sahnesini alatt.
Reichbach'n mezarcs kazd mezara yar
beline kadar girmiken amcalanndan biri bir
ey sylemi. Mezarc gnein scakln
emen pembe baln ortasndan ban kald
rp kulak vermi. Hangi amcamsa: Hayd,
Franz, biraz abuk ol! Yabanc deil! d:yor
mu. Kasahada yirmiye yakn amca olu day
olu gibi yaknlarmz vard. Bu mezarc da
artasya len dedeme benziyormu..
ntihar stne sama sapan ok ey
duymuumdur, diyordu babam; ama kendini
.kasz ldren birine kar saygdan baka
bir duygu grmedim kimsede. Kendini ldr
me bir yrek ii midir, deil midir, bunlar yal
nz lmemis olanlar stne konusulurken
'
s ylenir. tkiler kasnda herke3.:n susmas
adettir: i:mizden hi biri dedenin. lmn
yorun1lamad : bir beyin kanamasndan fa
I'Em lm gibi oldu.
.
Amcalarnun ve byk amcalarnn ou yllard'r birbirini grmemiti. Onlar ha
yattan o Alman ,egemenlii altna girmek

'fURAN YOLU

ve girmemekti ayrran; ama anlamazlklar

hi bir zaman iliki kesrnee kadar varmlyor
du. oklar artk Frnsa'ya yerlemiti. Hepsi
dedeme fabrika ilerinde yardm eden Mathi
as amcann evinde toplanmt. Yalnz byk
arncam Walter yoktu, Gerekten bir ka ay
iin uzaklara m gitmiti bilmem. Onbe yldr
kardei Dietrich'le, dedemle, dargnd; ama
dedikleri kadar sert, inatc da olsa gelenekler
lm karsmda kin tutmasna engeldi. Ne de
olsa gelmemiti; yokluu. da herkes zerinde
ki ar sayg basksn bsbtn artrmt. De
dem teki kardelerinin hepsinden ok ona
kzard adn ederken, ama en ok da onun
adn ederdi, stelik vasiyetini yerine get;r
me isini babamla birl:kte ona brakmst.
'
'
Babam tanmazd onti. Ailede kimse
nin kendis!ne boyun emeyiine katlanama
yan Walter hi seviliniyor deildi, ama krk
yl srmeden ayakta durmu bir nderliin
evresinde yaratt saygdan yanna yakla
lmlyordu. ocuu olmad iin, amcala
rmdan birinin olunu benimsemi, ve ona
. ask yzl, hogrsz bir sevgiyle balan
mt. ocuk daha oniki yandayken her sa
bah buyrua benzer tlerle dolu pusulalar
yolluyordu ona, okula gitmezden nce de
bunlara cevap yazmasn istiyordu. Delikanl
yirmi yana gelince bir kz yznden Walter
amcayla att, ardndan da ekti gitti. Kars

11

ANDRE MALRAUX

aiaya sziaya dursun, delikanlnn hi bir

mektubuna cevap vermedi Walter amca. Ken
dine mirasc braknay kurduu ocuk sonun
da bir usta ba oldu. Walter hi lafn etmiyot
du, ama zgnd iinden. Kardeleri bu zn
tsn biliyor ve bunda bir insan tarafn g
rp neden ayn insanl baka hi bir yerde
gsterneyiine a1yorlard.
Fazla aksilik ettii zamanlar kardeleri
hep bir azdan: <<n un sakatlnda bir in
sann daha da kt olmamas rriucize diyor
ard. Btn fotograflarnda ayakta durur ve
kol deneklerini uzun paltasunun altina sak
lard: iki haca da ktrmd.
O akamki cenaze yemeinde kaz cier..;
leri, ala balklar Alsace araplar grla gitti,
toplant az kalsn panayr ;;enliine dnecekti.
Bunca bin yllar insanlara lm nasl kar
layacaklarn reternemi bir trl . . .
Dedem Roma'da Papa'y ziyarete yaya
gitmiti. Kutsal huzura kmakta hi de zor
luk ekmemi. Yirmi kadar sofu kiiyle bir
likte Vatikan'm bir odasna alnm. Dedem
mahcup bir adam deilmi, ama papa bu ne
de olsa, kendisi de bir hristiyan. Hepsi bir
den diz mler; Kutsal Baba gemi, terli.:.
ini pmler ve uurlanmlar.
Tiber nehrini ikinci geisinde dedem
Roma'ya kar kutsal bir .fke duymu. e..
12

TURAN YOLU
m eler n nde, kaldrm s z caddelerde haya

szca glp oynayan Romallara, eski stun

lara, krmz kadifeli pasahanelere yle ier
Iemi ki otele komu, antalarn yumruk
larcasna kapayp ilk tirene atlam. Dnn
de protestan dostlar kendisinin din deitir
rnee hazr olduunu sanmlar.
Benim yamda din deitirmez insan,
demi dedem. O gnden sonra sa'dan deil
ama kiliseden kopmu. Her pazar ibadete gi
dermi yine, kiliseye girmez arkadak sr
ganlar arasnda dikilir, treni akldan yr
tp grr gibi olur, renkli camlar arasndan
szan sesiere kulak verirmi. Git gide sar
lanca yazn srganlar arasna, kn arnur
Iara diz kp yirmi dakika kadar kutsal n
gran ses:ni, treni bitirecek olan sesini bek
)edii olurmu. Hasmlar akln karm di
yorlard: Ama sarslmaz bir ball kolay
kolay hor grdremezsiniz insanlara. Bunca
yl ayni yerde ayni saatte amura diz ken
emsiyeli, redingotlu, ksa beyaz sakall in
sana kak diye deil, doru adam diye bak
m herkes. Alsace inan karsmda duygu
ludur, ballk karsnda duygulu olma;n
iinse o zaman hakl sebepler vard.
Dedem aldanmamt. Onun yerini tu
tacak, sarslmaz titizliini srdrecek adam,
ortadan yok olan kardei Walter' di. Hep fab
rikac ya da tccar olan arncalarm onun b13

ANDRE MALRAUX

yk profesrl nnde sayg duyuyorlar

d. Onun kadar saydklar tek adam belki de
babam d. Walter amca iyi bir tarihci olarak
tannm.st, Alsace'l olmasa parlak bir n de
kazanabili:rdi. niversiteyi braktktan sonra
Altenburg Toplantlarna n ayak olmutu.
Amcalarm, daylarmdan hi biri agrlmaz
d, ama hepsinin saygs bykt bu bilgin
toplantlarna. natcl ve her halde ak
gzllyle br hayli para toplams,
' tarihi

Altenburg manastrn sat almt. Orada

her yl nl tarihci arkadalarn, en kafal
eki rencilerini ve onbe kadar da her
memleketten yazar izer kiiyi topluyordu.
Max Weber'in, Stefan George'nin, Sorel'in,
Durkheim'n, Freud'n bu toplantlardan
doma yazlar vardr. Btn bunlardan ba..
ka., babam iin en nemfsi olarak ta, Walter
amcann eskiden Nietzsche ile dostluu ol
mutu
. ....

Dedem ldkten bir hafta sonra babam

amcadan bir mektup ald: Al ten
burg'a dndn ve orada kendisini bekle
diini yaztyordu. Babam Walter amcann
her eit ne dgnln biliyordu; arn
casnn girip kt baz evrelerde de babam
bir hayli tannmt son zamanlarda, hele
ark meseleleri stne dergilerde kan yaz
larndan sonra. Gizli gizli dolaan syletilere
Walter

14

TURAN YOLU

gre de babam Enver Paa'nn akl hocas ol

mu tu.
Bir yl nce, 1913 ocak aynda, Trki
ye'niri Avrupa'dan atldn sanmst her
kes. Ordusu bozulmu, Balkanlla; stan
bul'a otuz kilometre yaklam, Tii:rk bkil
meti bir defa daha bar istemiti. Galipler
o kadar akca Rusya'ya. dayanyorlarcil ki
Wilhelm-Strass e gzlerini amazlk edemedi.
Doksan yandaki byk V ezirin ba
kanlnda Osmanl kab ne si ere f i kurtara
cak formll er ar yordu . Baka ne arayabilir
di? Yunanistan adalar alm, b:rlik dman
lar yedi haftadr atalcadayd. Derken kona
n giyimli kuaml kap1clar hadem eleri ta
ba.ncalar, tekmeler nnde dnyann btn
uaklar gibi ellerini havaya kaldrarak gizli
salona srldler : bir subay kargaal or
tasnda Enver Paa ak kalan kocaman ka
pda gzkt . Harbiye Nazr nc ad
mnda elini karnma tutup dt . Enver for
ml ustalarn hapsetti; mtareke artla.r:iu
bir ka ekimserle birlikte ka.p dar edip
Talat ve Cemal paalarla devleti eline ald.
Sonra, Balkanl birle iklerle atma patlak ve
rince bir ay iinde Trk or dusunu yeniden
kurup saldrya geti; gnde seksen kilometre
lik zorlu bir yrysle Edirneye vard. Istan
bul kurtulmutu . el muhabirle:r gazeteleri. ne, eliler hkmetlerine bu triumvira'nn bir

ANDRE MALRAUX

aydail fazla htunamyacan yazmla-d;

ama tutunda, dzeni kurdu ve kazand.
O zaman, mslman nderlerin arka
smda Avrupal akl hocalar aramak adetti.
II

(.Babam Dou Dilleri . diplomas_m alr.

almaz, yeni domakta olan Istanbul niver
sitesine yoUand ve ksa bir zamanda gen
,
Trk aydnlar zerinde kardece bir sayg
kazand. Bunu derslerinin cokunluuna ve
konusuna borcluydu. 1908 deki ilk kurlar
na toptan Action felsefesi adn vermiti.
Nietzsche'den sz ederken profesr Vincent
Berger'nin gergin belagatinde Zaratustra
nn henz gizli kapakl olan sesinin yartks
yok deildi. Arap terkipleri yerine kulland
tke zdeyiler konumasnn etkisini da
ha da artryordu.,
Babam o sra, benim . hatrladrndan
ok baka bir adam olsa gerek. Bununla be
raber, sonradan krkt ince ve sarkk byk
larna ramen, o zaman fotograflarnda be
nim tandma ok yakn bir yz vard.
ocukken uan martlarn kanatiarna
bakmaya doyamazdm. ki orak azn and
ran bu kanatlar benim iin bir pastahane vit
rininden daha ekiciydi.
Bir gn, l bir deniz kuunun evresi16

TURAN YOLU

ni sarm balklar arasna girmitim. Kadlr

ga, atana gibi yelkenli bir gemi ad olan bu
kocaman deniz kuu Bornholm rhtmnn
talar zerine serilmi yatyordu: iki geni,
ihtiaml kanat ortasnda aka bir tavuk be
deni. Babarom fizik yaps benim kafamda
bu yelkenli kula kaynaktr. Birressam y
zn izseydi resminde ister istemez bir pen
.eyi andracak izgiler olurdu. Kemikli, bu
ruk bedeni, kl tutar g:bi gergin ine elleri
bende l deniz kusunun canl kalan iki uzun kanadndaki yorulmak bilmez mafsallarla aryordu. Kanbur srtnn iki yanna
.den uzun ve sarkk kolla:r;yla abuk ve
nne durulmaz bir yry vard. nne
durulmaz yan b:raz da gmk, apak mavi,
sert bakl gzlerinden geliyordu ; bu gzler
y alnz ocukluuma benim oyunlarma ba
karken yumuuyordu. Yalanp da gzleri
bozulduu zaman burnuna takt gzl
.dzenlerken, o keskin nianc yz birden
dalgn ve yorgun bir fikir adamnn yzne
.evriliveriyordu.
Bir gn bir Rus arkadam:
- Sen aman nedir bilir misin? diye
sormutu bana.
- Sibiryal bir byc, deil mi?
-Evet ama baka bir yan da var. Lenine biiyk bir adamd, ama bir aman de
ildi. Trotzky daha kk bi adamd; ama
'

17

ANDRE MALRAUX

bir amand. Pukin, Robespierre, Go ethe}

Hi aman deildiler; ama D ostoievski, Mi
rabeau, Hlder!in, Edgar Alien Poe, byk
amanlar! Kk amanlar da var: Heine.
Napoleon tam bir aman deildi: dnyann
usuna busuna fazla inanyordu. Her dahi
biraz amandr, ama. tabii, her budala da bi
raz amandr. Biz Ruslarda amanlk. siz ya
banclardakinden daha fazladr.. . Sirndi bak
ne diyeceim sana: Vincent Berge;'nin gc
de gcsUzl de biraz aman olmasndan
geliyor .
Belki. Ama bu aman unu sylem:ti
bana: Bir insann en etkili silah nedir bi l ir
misin? Komedya payn en azna ind:rmi ol
mak.
nsan en yaknlarn en az b:Iir, ben de
babamn ok yanlarn bilmezdim. Ama ha
na durmadan rettii, gal ib a lzum.undan
fazla rettii bir ey vard : bir insan s:.r
larndan ok deeri belli eder.
Onun iin sevdiklerimin srhrm kurca
lamam. Onu babam olduu iin mi severdim?
Ana babalarn hepsi ocuklarn sever; ama
anasn babsn seven ocuklar pek azdr gi
bime gelir. Ama bir babas olmak benim iin
mutluluktu, bazan onun babam olmasndan
. .

gurur duy.uyordum.

stanbul'daki Alman sefiri, babamn ac

18

TURAN YOLU

tion (hareket, i, devinim) felsefesinde acti

on'un felsefeden nce geldiini anlamt.
Bu gen adam ilgilendiriyordu onu, houna
gidiyordu, bazan da garibine. Jn Trkler
hareketi stne, baz gevezelerden sonra,
dncesini sorduu zaman babam onu bir
kenara ekmi: Ekselans, demi; msaade
nizle bo laflar bir yana brakalm da yapa
bileceimiz, elimizde tutabileceimiz eyler
den konusalm. Bilmedii bir seyi de haber
vermi k ndisine: Jn Tiirk h reketii:in bir
ka aydanberi aydnlar evresinde subaylara
getiini, hrriyet isteklerinin, halk kayna
malarnn arkas nda, ayaklanmann nasl
tertiplenecei ineelenrnee baladn syle
m.

Bir gn eli kendisine; yar aka yar

ciddi: Bu bizim. Ev'in burada tutturabile
cei ciddi bir propaganda nasl olabil:r siz
ce?>> diye sormu. Babam bu sorunun, sefir
de babamn verdii cevabn ciddiliinde al
danmam. Bir ka ay sonra bir propaganda
servisi kurulmu, babama dorudan doru
ya eliye bal olarak bir servisi dzenleyip
Ynetme isi verilmis.
.

Babam kendine bile gvenmeyen bir

adamd : bu ide son derece ihtiyatl davran
m olmal. Propaganda onun iin bir dekor
du sadece, bu dekoru politik bir aksion arac
19

ANDRE MALRAUX

olarak kullanmak istiyordu.

Btn devlet
gc Sultan Abdlhamit'in e lindey di. Devleti
Bab- ali ile, birbirinden. habersiz vezirlerin
bozuk dzeniyle ynetiyordu. Elinde daha
gcl kendine daha skca bal bir baka
cihaz daha var gibiydi. Geni bir polis ebe
kesine benzeyen bu ikinci cihaz neydi ve da-
ha nemlisi, neyin peindeydi?
Genel olarak zorbalk dzenlerinde zor
.
bann politikas iyi bilinir de kendi kiilii
pek bilinmez. Burada Sultann kiilii az
ok b:Iiniyor, ama politikasinn ne olduu an

laslmyordu.
'
ki gece st ste ayn i yatakta yatmayan
bu s ul tan bir gece, kendi s etii yatakta bir
tahta kurusu bulmu, zehirli olduundan
kukulanp iki saray .adamm srgn etmi.
Birini' huzura kabul ettii zaman eli taban
c asnd a olurmu. nnde herkes hep yere
bakmak zorundaym. Adamn biri sendeleyip
gzlerini kaldrr kaldrmaz sultan ate et
ini. Sarayda Trk sz yalnz hakaret diye
kuUanlrm. Ordu komutanlar arasmda
mi lliye tci olduklar kukusunu uyandranlar
hemen kovulurmus. s tanbul un has hrszn
Sultan alay olsun iye Bahriye Nazr yapm,
Bahriyeyi mahvettii iin de ahane hediye
ler vermis kendisine. Halifenin nnde Trk
vatan szlerini kullan man n cezas ln
m.
'

'

20

'

TURAN YOLU

Babama sevgi ya da karla bal o la n

lar: arasnda Saray az ok bilenler varm.
Dzensiz olaylar yava yava aklnda bir d
zene sokarak Kzl Sul tan n karabasanla
r arkasnda anlalr bir eyler sezinlemi.
Trk generallerinin zor g rebildi i bu

rkek imparator islam birlii . elebalarn

s erbestce ve tabancasz odasna alyordu. Yal
. nzlktan, iird en ve polis rap.orlarndan ba
ka hi bir eye yz vermeyen bu teni.bel a
dam oturup yabanc mslmanlara gidecek
beyannameler yazyor, slam'n nderleriyle
rriektuplayordu. Askerlerine posta! alama
-yan bu mflis Sultan iki yz b in ajantnn yol
paralarn eksik e tm iyord u Bir ka yldr da
Fas'tan Kabil'e kadar her yerde ve btn
Hindistan camilerinde Sultann ad dualara
girmiti.(Vatan szn yasak et mesi , yirmi
milletin kurduu Osmanl imperatorlu.U:
nun bu batl dsncelerle sisen kavrama dayanamyaca' iindi. Halifenin imdiye kadar grevi Allah savunmak olmutu; imdi
artk Allahn halifeyle birli kte imperatoluu
krtarnasna sra gelmiti. Bu arada Wil
.

helm-strasse'de syle dnlyordu: yeniden canlanan h alifelik . gereinde ngil t ere

Fransa ve Rusya mslman ordularna kar
bi r kutsal sava aabilir.'
Bununla beraber babam, slam birlii
cihainn geni nemini ve oldukca belirli i

ANDRE MALRAUX

leyiini sezinledike, bir yandan da pf nok

tasn, giderilemez sakatln grrnee ba
lyordu. Sefirine politika retrnee kalkm
yacak kadar zeki idi, ama yine de ona, Ha
lifenin Trkiye dnda bulaca saygnn
ona politik stnlk getiremiyeceini, gavur
Almanya ile yapaca ibirliinin kutsal sa
.va geveteceini, Trkiyedeki slam birlii
ajanlarnn da sultann sand kadar gcl
olmayan propagandalaryla bunu nliyemi
yeceklerini sylemi. unu da belirtmi ki,
en ok ikinci Wilhelm.in demokrat, geveze,
bu yzden de stnde durulmaya demez
sayd Gen Trkler hareketi imdi .. artk
Kafkasyal eski Rus terroristlerinin parma
yla dzene girmi, askeri bir ayaklanmaya
hazrlanm, zaferi kazanacak duruma gel
mitir. Bylece politik g dinsizlerin eline
gemi olacaktr. Sefir kendini ortaya atmak
tan ekiniyorm.u, ama bir eyler. yapmaya
da akl yatm, hem Bulow'un Ikinci Wil
helm'in hayallerini payiamadn da bili
yormu. Propaganda efini yar resmi, gere
_inde yalanc karlacak bir eli. olarak Gen
Trklere yollam.
1908 Haziran ay bamda Makdonya'
da isyan patlyor ve Merutiyet ilan ediliyor,
Avrupa elileri artk ya Sultan'dan ya da
:devrimden yana oynamak zorunda kalyor

lar.

TURAN

YOLU

Alman eliliinde
ki orduyu yeniden
kurma grevini aldktan sonra elilikten ok
fazla b:r ey olmuatmalar her yerdekin
den daha ateli. Gen Trklerle sk fk bir
ok Alman subaylar hareketi iyi gryorlar,
bir ounun gnl de, imparatorunki gibi,
Sultan'dan yana: ne de olsa devletin ba o.

Bir gn deniz ataesi biraz kmser

ce:
- Bizim demokratlar stne .. propa
ganda ne dnyor) diye sormu.
Almanyann politik durumu babam
pek fazla ilgilendirmiyordu. Toplum sorun
lar stnde pek durmamti. Sosyalizmin
zaferini kanlmaz sayyor, istiyordu da. Bu
zafer Als ac e dramna son verecek, hi sev
roedii ]unkers'ler saltanatn da ykacakt.
Dncesini soran Ataeyi kendi silahlary
la vurmak houria giderek unlar sylemi:
- Gen Trkler. yanl stne yanl
iler yapyorlar, daha bir hayli zaman da ya
pacaklar. Ama onlarn dnda baka ey
yok. Hi bir ey yok. Toptan eriyip g den bu
memlekette nemli tek varhk ordu. Onu da
bu srada yalnz Gen Trkler nce ayakta
tutabilir, son ra da gelitirebilirler. Bata ol
mak iyi, ama gcl olmak daha iyi. Bu mem
leketi kim ynetirse ynetsin, yalnz orduyla
ynetebilir. st taraf laftr.
23

ANDRE MALRAUX

Bir ordu devlet kurmaya yetmez. Ama

alt aydanberi bir yenilik var: Rus devrimci
lerinin yetitirdii Kafkas mslmanlar
Gen Trk kom:telerinde nerdeyse ba olma
durumundalar. Hareketin ideolojisiyle sa
vaa girmeksizin kadrolar batan aa de
itirebiliriz: her devrimde olduu gibi me.c
lis adamlar yerine komite adamlarn, hatta
isterseniz diktatr adamlarn getirebiliriz.
Gen Trk kadrolar, hatta ha lk ynlar,
Talat ve Cemal gibi haltan gelmis, Enver
gibi devrimin teti;ni ekmi adamlrn dik
tatrln bir gerileme saymaz, bunu hep
kendilerine bal kalacak, kendi szcleri
olacak bir dzen diye grrler ...
Haftalardr da Enver paayla bu yolda
konuuyormu zaten, hareketi kknden
deifrmeli, grgl devrimciler arasnda
sokak arpmalarna hazrlkl, yalnz d
zen li ve dayankl olmalarna baklacak se
kin kadrolar yaratmal diyormu. Yine haf
talardr, - Almanya hi. bir sorumluluk
yklenmek istemedii iin - Msr yoluyla
Gen Trkere son model makineli tfekler
getirt:yormu.
Saray adamlarnn. tertipiedii kar
devrim Makedonyadan gelen Gen Trk or
dusuyla stanbulda, babamn nceden gr
d gibi, bastrlnca, tahttan iridirilen Ab
dlhamidin yerine ha var ha yok Beinci
2.f

TURAN YOLU

Mehmet get:rilip Parlamentonun gc ar

tnca, eli babama byle konumasnn g
revleriyle pek uyuma.dn hat ri a tm ; gizli
kaldkca ok iyi olan bu politikann (kadro
.lar d e itirmen in ) aa vurulmasnn yersiz
olduunu sylemi. Babam szleri inkar ede
med:i iin bsbtn bozulmu. Coup faz
la ileri gitmi besbelli. htiyatszlk ba bamn
ba kusuruydu: amanlk madalyasnn ters
yz. Eliliin gi zli bi r pa rtiyle aracs ola
cakt elbet: olacakt ama Trk d sisleri ha,

'

'

kanhyla kendi arasna kimsenin girmesini

.
de istemiyordu.
Babam fena skm, ama, oyun ku
rallara uygun olarak oynanm olduu iin
pek de amam, b ek lemi.

Almanlar arasnda kaybettii otorite

Trkler arasnda hi de sars lmam E lilik
teki grevi de yine s tnd eymi zaten.
grmese de Propaganda ortadan ka lkmam
bsbtn. Babamn Enver'le iligisi bir dost
luk durumuna gelmi. Konumalar gen
binbann henz belirsiz olan ide olojisine
eki dzen veriyormu. Almanlar Enver'i ta
n yorl a rm zat e n ; Prusya alaynda staj gr
dkt en baska Berlin'de atase olarak ta bulunmu. Rom antik takinl bir a z rktyor, ok defa da sinirlend ryorm u Alman
lar. Babamn tabiatma uygun gelen de asl bu
.

'

25

ANDRE MAL RAUX

tarafyd. talya Trkiye'ye sava ap da En

ver Trablus ordu kumandan olunca kendini
onun yanna gndertmenin yolunu da bul
mu.

191 O sonlarna doru bir kaakc gemi

siyle Tunus yakmlarnda kyya ktklar
zaman halyanlar btn limanlar elde etmi
lerdi. Bir hayli zayf olan Trk kuvvetleri
Msr Trk snrlarnda dalmt. stanbul'
dan hi bir yardm umudu yoktu. Abdlha
mid'in, pasl toplarn, ac ac glerek tefti
ettii teknelerinin ltalyan donanmasna kar
koroas dnlecek ey deildi.
Babamn kark bir durumu yorumla
makta, ipin ucunu bulup yuma zmekte
ki ustal harikalar yaratm bu sefer. Meslek
ten asker olmaynn da belki p3.y vard bu
ide. Ordunun perian durumu Enver'i ilkin
fena iirktmt. Talihin yardm da u ol
mu ki, iinde bulunduklar durum gizli hiz
meti gerektiriyormu: bu da en iyi b:ldii
ey.
Libya lnn hakimi eyh Snusi he
cin develi ask erlerini Enver'in buyruuna
veriyor. Grazian i 'n in ordusu karsmda bun
lar hiti tabii. Babam,
Snus i'n in adamla
ryla Libya llindeki kabileleleri ayqk]an
dtrmak, hi savaa girmeden talyanlar da
nk ete ba.sknlaryla modern bir gerilla
26

'!'URAN YOLU

avayla yerinde saydrmaa almak fik

rini rvermi.
halyanlarn niyeti ierilere kaymak ol
duu iin bir haberleme ebekesi kurma ii
en bata geliyormu. stanbuldaki Alman el
ilii.nin ve Trklerin kurduklar ebekeleri
iyi bilen babam Almanyada yetimi on ka
dar Trk uzmanla bir sebeke kuruvermis.
Yalnz elebaianna ihtiya varm zaten:
st tarafn Snusi'nin adamlar arasndan
bol bol salamlar. Hristiyanlara kar her
Mslman be on kurula casusluk yapabi
lir. Babam Almanya'dan da ciddi bir yardm
greceinden eminmi; nk V on der
Goltz: Bingazi'den vaz genek intihar et
mek demektir diyormu. Geri gizli yar
dmlar ister istemez snrl olur. Ama Enver'
in stanbul' dan bouna bekliyecei para gel
mis,
' stelik de mkemmel makineli tfekler.
Eriver makineli tfekleri Trk ordusu
nun kulland ve be on basknla talyan
lardan ald kltr otomobiliere yerletir
mi, ve bunlarla her lima n n yaknlarna sak
lad evik atl ve develi askerler:ni destek
lemi. ltalyan ordusu le kmaktan ekini
yordu: su kaynaklar ok az d Trkler de
hepsini zehirliyeceklerdi elbette. Graziani'nn
le yollad be taburun bei de yok edil
misti.
Bu baarlar, kk de olsa, Snusi'nin
s

'

21

AN R
D E MALRAUX

adamlar tarafndan iirili, iyi para da

alan k abileleri b:rletirmiti. ltalyanl ar ne de

nizi ellerinde tutuyorlard, ne kuzey Tunus ne

de Kuzey Msr y oll ar n kontrol edebiliyo r
lard Trkiyeden ve Almanyadan sekin e
teler kurulmasn salayacak k adar silah ve
cephane gel iyo rdu st taraf iin yerli usta
larn yaptklar s il ahlar yetiy ordu Enver'in
ve babamn baslarna byk p aral ar kon
mutu. talyanlr aras nda babamn ad us
tu r aym : bu ad arapl ar takm ona.
.

ve k slar, g sterii
.
kudret, coskunlugu, sevmllg hep brden
l beylerinin gnln k azand. ay iinde
'l buyruuna girmiti. Kiiliinden gelen
gce halifenin kzlarndan birine ilianlan
mann bysn de kat arak gebe srle
rini dzene sokmak kadar olmyacak b ir ii
ba ard l ekyah yaptrmay dnm!;J
olduu srlerden dpe dz bir ordu kar
d, bunlara Trk taburlarnn kalntlarn da.
ekleyip Derna kuatmas n gze ald.)
ehri almas pek. olacak bir i deildi:
ama muzaffer fatihler olarak gele n tal ya n
lar ku atlm oluyordu ne de olsa

ver'in derleri

Kusatma yln sonuna kadar srd ve

Ba lkanlrdaki tehlike stanbul'u talyanlarla.
ahiamaya zorlad Bar imzalanr imzalan
maz Balkanlar Trkiye'nin st ne atld.
28

TURAN YOLU

Uzmanlar akma dne dursun Almanlarn

yeniden dzenledii Trk ordusu onbe
gnde sprld.
Enver, erden pten imkmlarla, zafer
umudu olmakszn Grazian'yi bir yl oyala
mt. Acele stanbul'a arlan babam ora
ya Almanlarn adam olmaktan ok Enver'in
Almanlara yollad bir eli olarak gitti.
Gen Trkler artk bir muhalefet partisi du
rumuna dsmslerdi. Abdlhamt'in eski nazrlarndan kurulan kabinenin banda 1820
de domu bir Sadrazam vard.
Blov'un zel elisi:
- Sizce ne stnde allabilir? diye
soruyor.
- Bir ey stnde almak iin ok
ge. Bundan sonra ancak bir adam stnde
allabilir, o dam da olsa olsa Enver'dir. Or
du yok oldu diyorlar. Enver'e gre yle de
il, Von der Goltz'e gre de deil, bana gre
de. Oruduyu nazriarn yaratt budalaca
engellerden kurtarmal: orduyu yok eden
bu. Ask erler yiit olmasna yiit. Bizimkile
rin yetitirdii subaylar iyi. Yaplacak ey
orduyu diriltmek, ama onu ykan neyse onu
da ykmalc Balkan ordusu Moltke'nin ordu
su deil her halde, iinde birbirini sevmeyen
ler de ok
- En verin niyetleri nedir?. .. neler ta
s arlyo r
,

'

ANDRE MALRAUX

- Bir an nce dnmek ve baa ge

mek.
- Hkmet geri pek salam deil,
ama basa
' gemek bilmem .. .
- Geeriz. zel eli bu z taksna ku
lak kabartt :
- Enver Paa Balkanllarla hangi esas
lar zerinden grmeyi dsnyor}
- Grme ancak zaferden sonra olur,
bunu siz benden daha iyi bilirsiniz. nce za
fer o halde: bunun 'in de hemen silah, cep
hane ve teknisyenler gelmeli. Sonra, daha
sonrasna gelince ... Trkiye iin Balkanlar,
eski beylikler nemli deil: bunlar ilgilen
dirmiyor Enver' i. Buna kar lk .
- Tuhaf ey 1 Nedir peki onu ilgilendi
ren?
- Turanclk, Edirneden ine kadar
Orta Asya'daki btn Trklerin birlemesi.
Yeni milletler douyor, burada da heryerde
de : Bundan sonra artk Yunanistan'n, Sr
bstan'n yaamasna engel olamayz. Yeni
lkeler aramak gerek. Olagan bir barla Ru
meli topraklarn emniyete aldk m eski h
ristiyen eyaletlerin cehenneme kadar yolu
var stanbulcia kurulacak sama bir cumhu
riyet yerine bakenti Semerkant olacak bir
imparatorluk kurmalyz.
Eli hi de anlaysz, alk b=r adam de
ildi; ama her dinledii eyin arkasnda gizli
. .

30

TURAN YOLU

bir dnce arama

alkanlz, hi bir eyi

saklamayanlarn kar snda zekasn ar

latryordu Karsndaki adam oynams
olduu role gre ve imdi oynamakta ol
duu roldeki ustalma ramen fazla gen bu
luyordu. Kesik kesik konumas, ince kem:kli
y z ve oynak elleriyle uyuan byk eli
gibi onda da merak uyand ryordu
Babam kendisine keskin grl, biraz
da macera peinde b!r adam diye tantmlar.
Hayal kurmasna kuruyordu bu adam, belli;
ama hayalc denenlerde ne bu kafa aydnl,
ne de imkanlarn bylesine bilip kullanma
grlmezdi. te yandan babam, baolma tut
kunu saylabilirdi ama hi para dkn
deildi. Hem her byk tutkuda biraz hayal
c:lik yok m udur? Bununla beraber Blovun
ad am byk tutkunla.r bu kadar abuk, bu
kadar ok ta konumaz diyordu iinden.
.

-Nasl oluyor da , dedi; siz Turancla

bu kadar ... ilgili, hatta tutkun grnyorsu

nuz?
Babam tutkusunun nerden do d u u s
tnde pek durmamt. Bu tutkuda Avrupa'
dan kama istei, tarihin ars, yeryiiziin
de bir yara izi brakma hrs, softaca. bir hlrs,
aklk kazanmasmda kendinin b y k pay
olan bir lknn bys, kavga ark adal
,

dostluk hep birbirine karyordu.

31

1\NDRE MALRAUX

Babam nce yar glmser:

--... Hayal kurmak kimi ileri rtr, ki
mi ileri de besler; pek azdr besledii iler o
kadar az ki ... demi; sonra dpedz glmse
yerek: sizin kurduunuz daha gzel hayaller
var m? diye sormu.
zel el i iini bilen, ama kibarl ak
konumas na engel olan bir adam gibi bu so
ruyu sess:zce ve sadece eliyle ylece bir ya
na atm. Babam adamn: Almanya 1 diye ce
vap verdiini duyar gibi olmu iinden. Ama.
Alsace bir yana, babam yalnz kendi setii
dostlarla anlaabil"rdi o zaman. stelik gl
bir devletin hizmetinde olsa olsa bir emir kulu
olurdu; Enver'in yanndaysa ok daha nem
liydi. Karsndaki adam bir sezintiyle de ol
sa kukuland uydu ki, babam bundan by
le artk yalnz kendi kurduu gereklemesine
kendi yardm ettii iler yararl. tutkulu ola
bilirdi.
,

..

Blov, bu biraz takn ama yapabilecek

leri yabana ablmaz delikanldan ald rapor
stnde durmutu: Gnn birinde Rus Tr
kista.nnn istenmesi RusTrk dmanln
bsbtn artrrd. Berlin, Trkiyenin bir Av
rupa savanda tarafsz kalmak iin elinden
eleni yapacan b:liyordu. Ama Cemal paa
Ingiltere'yle ve Frans aya yla anlama yoluna
gitse bile Rusya bu ie arbk son vermek iin
'

32

TURAN YOLU

var gcyle anlamaya engel olacak ve Tr

kiy e ister istemez Almanyayla birlernek zo
runda kalacakt
Evet En ver ,

,Trablus'tan, tam zamann

da, dnd zaman her ey hazrd.
Nazrlar sopayla kap dar edilmi,
Plevne'den sonra ilk olarak Trk ordusu ba
ma geecek bir sava adam bulmutu. En
ver'in genlii, atlganl Trk ordusu stn
de, Banapart'n talyan ordusu stnde yap
t etkiyi yapmt. Enver onun kadar usta
deildi, ama daha gl bir dayana vard :
Almanya yalnz ona gveniyordu ; o kaybetti
mi Trkiye Almanya iin kaybolmu demek
ti. Babam, orduyu yeniden kurmaktan ok,
onu ktrmletiren neyse onu yoketmek ge
rektiini sylerken doru gryormus. Ordu
ilk saJdrta sta.nbulu kurtarm. Gei kur
tarnakla kalm o zaman ama, Edirne'yi de
kurtarnca Rusya Balkanllara anlasnay sa
lk vermi. Maysta bar imzalanm .
Babam zaten unu da bilmiyor deilmi
artk : Bundan byle Alman elilii onun En
ver'le ibirliini yalnz kendi hesabna olmak
artyla ho grebilir. Ama babam elilikten
ok Enver'e ballk duyuyordu. Nasl ya
yacan kendi seen bir adamn yurdu, en b
yk bulutlarn geldii yerdir diyormu ona
buna glerek, ban derde sokmaktan kork
33

AND RE MALRA UX

myarak. te yandan bazt gazeteler onu za

ferin akl hocas olarak gstermeye balam
lar, baharnsa bunun Enver'i er ge sinirlendi
rece:ni, bunu gururuna yedireiniyeceini bi
liyormu. i stese kendini bir masal kahraman
yapan sylentileri bir anda rtebilirdi tabii,
ama hi. de i:.nden gelmiyormu bunu yap
mak. Yaratt masar kahrananl gururunu
okamakla da kalmyor, seviyormu bu kah
rama.nl
Bar imzalanr imzalanmaz Enver paa
kendini var gcyle Turancla vermi. Yap
lacak ey Orta Asya Trkleriyle iliki sala
mak, Krtlerle, Buhara ve Efgan beyleriyle,
Rus Trkstan hanlaryla balar kurmakt.
Alman el': si : nce Efganistan . >> dedi. Hin
distan'a en yakn yer orasyd. Herkese gre
de babam bu i iin biilmi kaftEmd : Alman
lara gre de, Enver'e gre de, babama gre de.
.

lll

ki a sonra babam Gazne'deydi. Hindis

tan yoluyla geli, ngiliz janlarnn bol oldu
u Kabil'de pek az kalm.
Efga.nstan diye bir yer yoktu. Emir sa
dece Kabilin emiriydi. O srada ehirde tele
fon ebekesi kurduryor ve Hindistan'a bir tel
graf hatt ektiriyo:rdu. Sehrin
elli kilometre

tesinde ilkel bir Islam dnyas balyordu.

34

TURAN YOLU

Hanlar gszseler vergi veriyor, glyse

ler vergi alyorlard. randan Semerkand'a
kadar gebe olsun yerlemi olsun btn in
san ynlarn birletiren tek ey Kuran'd.
Brakt sivri sakalla bir Iran ehzade
sine benzeyen babam bir bozkrdan tekine
gidip hanlarla grp tartyor. Kimi karga
lara benziyormu bu hanlarn, kimi iman a
clara, kimi akbabalara. Hepsi Enver'in, Hris
tiyanlar yenen paann adn biliyormu.s. Bu
nun tesine geildi mi ho ama bo laflar edi
yormu hepsi. Babam ordan kalkp da tele
re, haka hanlarla gidiyormu. Hep ayni kaa
makh ik!:rcikli szler, ayni znt, ayni bo
luk. Pamir'den aalara inmi, o kaybolmu
develerin sisler arasndan bart r>Vadan
aa. Gney kumlarndan geri dnm : di
kenli allklar arasnda yengelerden iri crcr
bcekleri varm, kervan geerken sorgulu
migferlere benzeyen balar1n dikip bakyor
larm insana. Derken kefen rengi bir ehre
varyormu. Balk ve merteklerle rlm
kaplarn nnde, ayaklar zengide dalgn
dalgn bekleen perian klkl atllar.. . ka
dnlar gibi sakl evlerin nnde, penceresiz so
kan kumlar stnde kup kuru bembeyaz
bir at kellesi ve balk klklar. Ne darda tek
yaprak ne ierde tek eya : duvarlar, gk ve
Allah.
Bir kervanc babam a :
35

ANDRE MALRAUX

- yl sonunda insan ln bo\ oldu

unu unutur, dem i.
lle ve l beyler iyle ikinci karla.
masydl bu. Snusi'nin vahalarnda ruh p-
lakl daha da bykt, ama bu plaklk ate
ile bir tanrsalla, savaa, slam:r organik.
btnlne uyuyordu. Burada Allahn atei
trenlere, trel ere brnyordu. Onsekiz
kaplk ziyafetlerden sonra kabile sanki dalp
toza topraa kar yer gibiyd i. . Trablus'da ha
bam i grm, burada sadece ko nu uyordu.
Gittike daha belal bir diz an teriye tutul
mu. Hindistan'a doru enginar iriliinde di
ken ler ve ac l aa n bir hayal iinde durup du..
rup yeniden yollara dyordu. Kar dalar
rm tesinde Hindistan vard : panayr pasta
s, gibi pembemsi boyanm ehirler, sokakla..
rmda g lge leri nin ardndan giden dalgn may
mun srleri ve . . . Deniz ! Ah nerde yeil Av"'
rupa ! Gecenin iinde lokomotif ddkleri, ge
kalm faytonlarn an ve nal sesleri . . .
Bir gn babam Gazne arsnda dolar
ken, delinin biri, belki de deli lerin arada bir
yanlm ayan sezgisiyle, bu adamn bir Trk ol
madm ai lam ve stne atlp balam
dvmee. Kar komak lg nl k olurmu ora
. da : Orta Asya' da hala yaayan eski gele-

nekiere gre deliye el kaldrrmak gnahm.

Adam iri ta bulamam bereket, yoksa ldr
m e si iten de ilm i.
36

TURAN YOLU

Babam byk bir fke i inde ve klesi

olduu byden anlalmaz bir kolaylka kur
tulmu olarak evine dnm. Birden gerei
btn aclyla grvermis : Trkleri yeni
yeni eaturan ve belki stnbulu kurtarm
olan Turan yoktu.
Aylardr gremedii gerei grmt
sonunda .
Turan onun iin o kadar vard ki, yok
olabilecei bir an aklndan gememiti. Na
sl Luther'den nce hristiyanlar sr sr
Roma'ya gelip de din bezirganln grme
m ilerse nasl onsekizin ci yzylm ngilizse
ver F ransziar Londracia gzleri kr e decek
kadar ortada olan aristokratln farknda bile
olmamlarsa, o da btn bu son aylarda her
eyi yalnz Turan masal asndan grm.
olan biten her eyi yalnz bu masala balam
t .Insan sevdii kadn ne k ada r gremezse
inand bir masaln gerek lkesini de o ka
dar gremez.
.

Bana gelen beklenmedik bela masaln

kansziap tam lmek zere olduu gne mi
ra siarnt Af ganllara kar ne hn duyu
yordu artk, ne de sevgi. Si z pergeli gzn
ze soktunuz diye btn pergel kullananlara
dman olmann manas yok diye dnm.
Bununla beraber onu tutkusundan kurtaran
eyin ne old uunu biliyormu :
37

ANDRE MALRAUX

Kk dme utanc.
Bu adamlardan ne bekleneb:leceini bi
liyordu artk. Halifenin damad olan muzaf
fer kumandan Enver iin candan debi
lirlerdi. Ama. iyi para almak ve byk tehli
kelere de atlmamak sartyla. Ayrca karsla
rma ngiltere karsa hiraz diinrlerdi. Tu
ran uurunda m dsnler ? Peki. Ama
islam urunda drlerdi pekala. Hem ba
bamn az ok tutunabildii yerlerde baar
sn Abdlhamid'in slam birlii ajanlarna
borduymu zaten. Harabeler ortasnda, da
larnn plakl ve gklerinin prl prl be
yazl iinde gecegezenler .gibi dolaan bu
halk ayakta tutan tek at kemiklesmi
bir
'
slam gcym.
Geriye Rus bozkrlarndaki Trkmenler
ve daha bakalar kalyor. Onlarn da cevab
ayni olacakt. Ama aldanp ta kurtulu za
mannn geldiine inanyordysa o baka
(.Enver iin Turan gerekliydi, onun iin
de yokluu dnlemezdi. Babamn bir ra
poru bile hi bir eyi deitiremezd i : dostu
Turan' grmediyse, dostunun gzleri krd.
Ama babam dostunu yzst brakamazd,
mertlik onda hem yaradl hem de hayal
okunluu gerei kkl bir davramt. Tu
rancln sonu felakete
varacandan hi
phesi kalmamt, ama belki iinde En
ver'in kendisine inanaca umudu yok de38

TURAN YOLU

ildi bsbtn.

Kendisine sadece dni.1nii

haber verdi. Yazl raporlardan ok inan
drc konuma. gcne gveniyordu. s
ti.ine ald ie inanc7n yit:rdikten sonra da
hastalk onu bsbtn yknt. Rus snr
na, Buhara'ya yollad adamlarn dnmesi
iin bir ay daha bekledi. Peaver' e vard1
zaman stmadan Hint evlerini pembe topa
lar gibi gryordu. Karai' de bulup hemen
bindii bir yk gemisinden hi bir durakta
inemedi)
Niyeti Reichbach'da, ya da Strazburg'
da bir klinikte iki hafta kald kta n sonra
stanbul'a gitmekti.
.
Gemi Siivey' e geldii zaman Enver
Yafa'dayd. Sabrszlk ve endiseyle bekle
dii babama bir telgraf ekiyor e Port-Sait
iskeles "nde grrnee gidiyor onu.
Konuma uzun srm. Enver, oyna
d oyunda kozu elinden alnyormu gibi
Ieriemi babama. Dostunun aldandn sa
myordu, ama Paa'nn fkesi bundan deil,
ya aldanrnyorsa diye korkmasndan geli
yor9,u. Enver'in kendine en umulmadk yer
lerde hep yardm etmi olan tal1hine inanc
bir softa.hk haline gelmiti. Engel dinleme
rnek, . ne olursa olsun ile ri atlmak, onun g
znde arbk deerinin gerek kayna huy
.

du.

- Makedonya'da

: s y a n

k.ardimz
3!)

ANDRE MALRAUX

zaman ka kiiydik, biliyor musun? yz ki

i 1 . . Turan kendini bilmiyorsa, ona bu bilin
ci vermek bize der . ..
- Bir ba"'ka arkadanz yollasanz, di
yor babam, paann umutlarna bir tutamak
olsun diye. Bu tartma houna geliyordu
ona. Gazne' deki ar hastalnda, bu kadar
balanm olduu bir ide aldanmanu.1 ac
sn sineye ekmiti; ama sal yerine gel
dike ierlemee balyordu, sanki aldanan
kendi deildi de, Orta-Asya aldatm1t onu,
o kendi talihine kar koyan Orta-Asya ve
.
inancn paylams olan herkes.
- nce bir Mslman yollamalymm,
diyor Enver.
Babarndan dosta ayrlyor. imdilik
hereyden nce saln dnmesini isti
yor. Ama babam aralarnda ok iten bir
ban kopmu olduunu biliyor artk.
Marsilya'ya geldii zaman ranl saka
ln kesmi, iyilememi de olsa ayaa kalk
.

mt.

Gemiden kma ileri akamn altsna

kadar srd. Strasburg treni ertesi gn kal
kyordu. Babam bir faytona binip Eski Li
manda bir otele cann dar atm. Avrupa'.:.
dan ayrlal alt yl olmutu.
Tandk insanlara benzer e vlerin nn
40

TURAN YOLU

den, mutlu ve nerdeyse mavi tozlar iinde,

panama a.pkalar, kk kareli pantalonlar
ve kadn yzleri kayp geiyordu. Brolar,
fabrikalar daha. paydos etmemiti.
Yo.Ja
erkeklerden ok daha fazla kadn vard.
Babam grrniyeli moda bir hayli de
imi, etekler, yakalar, apkalar bir baka
t rl olmu, giisler, ayaklar b:raz daha
almt. Marsilya.'nn en canl yeri Canne
biere'e ge lin c ey e kadar grd klam
kalabalkta bir tek kadn bak yakalaya
mamt : eski hataziarn yerine geen inik
apkalar gzleri sakhyor du
Hi bir Asyal
.apka giymez. Burada, karnaval klna
brnm kadnlarn eenli benlilii yar m
yamalak grd yzlere bi rer deli hali ve
riyordu .
.

Odasna knca, iindeki burukluu

gidermek iin rva.r d ikk atiyle kendine eki
dzen verme koyuldu. Pancuru yar ak
pencereden Canneb:.e re'in yaz grltleri,
gazeteci barmalar, tramvaylarn tangr
tlar, bir de hi duymad, vals ve ingene
romans aras yayvan,
sanki hep yeniden
balayan mzik havalar geliyordu : Tango
nedir bilmiyordu henz.

arabuk giyindi. Afganistan'da ka

kez en ok neyi zlediini dnmt. Ti
ren
dmanlarn,
gneli asfaltn, ak41

ANDRE MALRAUX

am kahvelerinin kokusu, hacalar stn

deki kurun rengi gk yz, banyo odalar. .
OrtaAsya'da bir ka ay getikten sonra uy
kuda, durup dinlenmez develerin Efgan at
larnn s r tnda hep renk renk sokak afile
ri, tavanna kadar resim dolu mzeler gelir
di gznn nne. Ama o gn merdivenleri
k o a koa indikten sonra hakmaya dayama
d ey hi aklndan gememiti : Dkkan
vitrinleri.
Bir .oklar bildik vitnlerdi : ecz.ahane,
tun biblolar, kasap, reki, meyvac ve
rebzeciler .. ama etler ne kadar krmz, ef
taliler ne kadar kk ve soluktu. Kimi vit
rinle:r dakikalarca tuhafna gidiyordu : tak
ma ayaklar, saatler, iekler, korseler, tak
ma salar, topuzlar, lm elenkleri . .. . . Ko
caman aynala:rdaiJ. vit ri ni ere bak an kadn
yzleri de vard1. Babam a.rtk onlara dah a
ahc gzle bakyord.u, Avrupada hi grme
dii, Asya'nn hi bilmedii bu ince belli be
dene yap k cretli urbahr artyordu o
nu . Bununla birlikte, Mslman peesinin
yokluu, yzlerin a.pakl Avrup a'ya ac
.
bir sadelik veriy ord u . Bu yzlerde insann
grd plaklk de], i, k ayg, gl, bir
kelimeyle hayatt : peesiz hayat.
. . . en bas:t eyler, sokaklar, kpekler . . .
Neden hep bu cmle fsldanyordu kula
na? Fra.nsz gazeteleri anarist davalaryla
42

TURAN YOLU

d o luydu : otomobilli haydutlar deniyordu

bunlara. Birisi hekimlerin sorularna yle

cevap vermiti : ldrlen insan tekinin
hi bir nem i yoktur ! Ama sonradan, bek
lenmedik bir ey oluyor. Herey deiiveri
yor, en basit eyler, sokaklar, kpekler . . .
Bu adam demek istiyordu ki, dklen
kan, insann yaamasn salyan dalgnlk
halini, vurdum duymazln bir an data
bilecek kadar zorludur. Babam varln de
rinlerinden gelen byle beklenmedik bir
dUygu iindeydi. Bu duygu yeni grdkle
ri.nden ok yeniden grdklerinden geliyor
du ; eskiden tand insan soyundan apkala
r bykl mankenleri, tangolar ve harp gemi
leriyle Eski Liman' karma kark dolduran
.insan soyu ndan .

Q3oluun ya da
sna atlm , bulank

sonsuzluun bir ky
akn seyrediyordu
onun. Ba.kriya ve Babil'in en eski yollarn
dan, sessiz kulelerin bekled:i llerden u...
nutulmu korkulan, yitik masallar.yla gel
mi gemi insanlar kada.. . uzandayd
nnden geip gidenlerin. Tango sesleri ve
:scak ekmek kokular i inde
ev kadnlar,
ellerinde sepet, telala . yryorlard )c iinn
son kapanmak
zere olan bi:r boyac
dkkannn alaca bulaca kep enk ler i nde e:r.i
ryor, .uzaktan bir gemi sesleniyor, hereli bir

ANDRE MALRAUX

delikanl srtnda bir manken darack bir

maazann karanlkianna salyordu, dnya
mz stnde, Miladn ikinci bin sonlarna
doru . . .
Reichbach'a dnnn beinci gn
babas kendini ldrmt. Onu bir daha
grmei ve son dileklerinin yerine getirilece
inden emin olmay beklemiti sanki.

AN YAYlNLARI
K A K I N LA R
Hikayeler
Ferit Edg, 250 K.
DENE M E L E R
2. basl

Albert Camus
evirenler

Sabahattin Eyubolu

--

4 lira.

Vedat Gnyol

D U R U M A

Franz Kafka
eviren

Sabahattin EyubogJ.u
5 lira

D R T L K L E R
m.er Hayyam
evlren
5

lira

B O Z G U N
Hiklyeler
Ferid Edg
3 lira

AIMIZIN GEREKLER
Je an-Paul sartre
2. Basl

evirenler
Sabahattin Eyubolu - Vedat Gnyol
5 lira
K U Y U L A R D A

Hikayeler
Muzaffer Buyruku

3 lira

Z GRLK VE KLTR