I).

TRK IVELERiNN TASNF!

R. Rahmeti Arat
i. GIRI

ll. TRK IVELeRININ TASNIFl TECRBElERl

1 . Adelung, J. Ch. (IS06)
2. Adelung, Fr.
8. Klaproth. H.]. (.1821:1)
4. Balbi, A. (1826)
6. Palmblad, W. Fr. (1827)
6. Hammer.J.(i836)
7. n 'erezin, . N. (1849)
8. Radloff, W. (1883)
9. V~mbery, H. (1885)
10. Katanov, N.F. (1894)
l. Aristov, N. A.-(1896)
12. eahun, L. (1896)
a.
Kor, F. E. (HBO)
14. Ramst e dt, G. J. (1917)
15. Nemetb, J. (1917)
16. Bo g aroditskiy, V.A. (1922)
17. -Samoylovi, A. (1922)
18. BngnToditskiy, V. A. (1934)
19. Ligeti, L. [Bamj, G.] (1941)
20. Riisinen, M. ' (1949)
21. Baskakov, N.A. (1952')

III, TRK IVELERININ TASNIFl TECRBELERiNDEN

KAN NETICELER.

s. 65
B. 65

s. 68
s. 9
s.70
s. 72
s. 73
s. 75
s. B8
,. 90

s.
s.
s.
s.
s.
s.
s.
s.
s.
s.

s.

92
93
94
96
97
102
97

t02
105
106
110

s. 124-133
s. 124
s. 125

1.
2.

Tanifin esaslUl

a.

ive gurplar

s. 126

-4.
5.
6.

Yakut ve uva leheeleri

Taribi iveler ve y dili malzemesi
ive guruplar ve adladrlmas

s. 128

ivel e rin

teski! eden ses

husiyetleri

s. 62-64
s. 65-124-

dlsndrlmas

' IV. TRK iVELERI TASNiFININ BUGNK DURUMU

.

Tasifi esasn te kil

s. 128
s. 180

s. 133-1SS

edeli dil huausiy etleri ve

ive guruplar

2.

ive guruplarDIII

adladrlms

a.

iv e guruplarDIn tasfi "edveli

s. lSS
s. 135
s. lS7

60

R. Rahmeti Ara t

i.

G I' R i

Trk i vele rinin tasnifi meselesi trklk bilgisi nin birbirine girift
meselelerinden yalnz bi rini tekil eder. T rklerde aile birlikini, Aile_
lerin birlemesinden husle gelen soy birliini, soylan iine alan
boy birliini ve nihayet boy larn top lul uu olan k avim birliklerini
meydana getiren esas u n su r larn tesbiti ve bu birlikler ile bu birlik.
lerin birbirleri ile olan mnaseb etlerinin t rk tarihi iind eki i nk iat.
larnn takibi bug nn b alca meselelerinden biridir. Trk dili , trk
ed ebi yat, trk tarih i ve umumiy.etle trk kltrnn bir ok mes~_
leleri bu hu sus l a rn aydnlanmas ile yakndan ilgili bulunmaktadr.
Sibirya kavimlerinin bir k s m ile son zama nlara kadar ge be hayat
tarz n bir dereceye kadar muhafaza etmi ~lan trk kavimlerinde
m ahede edil en kavmi birlikler hakknda baz a r atrmalar yap lm
olmakla beraber, bunlar daha ok ba sit bi re r tavsiften ibaret ka lm
t r. Bugn gerek bu birlikler a r asndak i mnasebetler, gerek bu bir.
likleri n in kia fl ar hakknda kafi malmata sa hip bulunmuyoruz. Baz
trk kavim leri nin yaba n c te' s ri altnda kalm trk kavmi veya
trklemi yabanc kavim gibi telakkis inin bugn bile mnakaa mev
zuu o l mas , bu husustaki bilgilerimi.z hakknda bize bir fikir verebilir.
Bu mesel e ile y ak nd a n ilgilenmesi icap eden asl trk muhitine gelince, itiraf etmeliy iz ki, bu meselelerde en um mf bilgilerd ~ bile pek
byk aklklar mevcuttur ve bu sahad a arat rmalar' yapmakla m
kellef enstitlere henz sahip bulunmadmza gre. bu a klkla r n .
k sa bir zamanda doldurulmas d;. pek mmkn grnmemektedir .
Ayr-ayr a h s lar gibi, ictirnat bnyeler de tabi'j bir in k iaf yolu
takip etmekte di r. Bu inkiah n asl amili ictimai birliklerin kendi ilerindeki artlar olmakla beraber, burada d a rdan gelen te'sirlerin de,
bir dereceye kadar, ehemm iyeti vardr. Trk mieti gibi , faaliyetini
bir ka kt 'a zerine yayan milletlerde bu karlkl mnasebetlerin
te'siri, tabiatiyle, daha byk olaca kt r.
Kavmi birli~in esasn tekil eden unsurlardan biri de dildir. Onun
iin., trk lehce, ive ve a zlar bahi s mevzuu olurken , kavmi birlik
meselesi ile karla.lmas ve baz hususlarn bu birliklere gre iZ,lha a.
I l.lmas tabi'j grlmelidir. Fakat unutulmamaldr ki, ivelerin tasnifi

T ilr k

ivelerinin

tasnlfi

.,

gibi, mahhas. .bir mevzuda bile yalnz kavmi 'nnaseb.ete iaret etmek kafi gelmez ; bu tarzda bir izah yoluna girilince, btn bir milli
bnye ve bunun tarihi ink ia h gz nnde bulundurulmaldr . Btn
bu meselelerin kar lkl mnasebetleri ve tarihi sey ri tesbit ed ilinceye
kadar, bu mevzlarn hi biri kendi bana tam olarak halledil emez ve
elde edilen neti celer de ancak bu sahadaki aratrmalarn ilerilem esi
nisbetinde bir kymet ifade .edebilir.
Bu umumi esaslar trk ivelerinin tasnifine tatbik etmek iste rsek,
y ap lm as lazm gelen i ler yle hulasa edilebili r. Trk iveleri n i n
esasl ve ilm i bir tasnifinin yapl abilmes i iin, . trk ive l eri, dil bilgisi bakmndan, daha ince bir tetkike tabi tutularak, mu htelif ive
hususiyetlerinin daha yakndan tesbit edilm i olma s; 2. bu hususiyetlei kendi aralarn da mukayese edilmek suretiyle, ivel er aras~nd ak i
_muasebetlerin tayin edilmi o l mas ; 3. ive l erde grlen farkl hususiyetlerin kavimlerin kendi bnyelerine veya kavmi kar:ma l ara a'jt
olup-olmadm anlamak iin , bu iveleri .konuan kavimlerin tarihi
il e etnoljik teekklle ri nin aratrlm ve 4. her ive nin mevcut en
eski ve en yeni d il malzemesi mukayese edilerek, ivele r n hususi tekaml temayllerinin) hi deilse ana hatlar ile, teharz ettir ilm bulunmas icap eder. Bu artlar yerire getirilinceye kada r, trk ivele
ri nin ta snifi trk di l bilgisi nin daima gz n nde bulunduraca b ir
mesele olarak kalmakta devam edecek ve yaplacak tecrbeleri n neticeleri de aratrma lar n umumi ge limesine ba l kalacak tr .
Trk iveleri n in tasnif tecrbelerinden, toplu olarak, ilk bahseden
J. N. B e r ez i n olmutur (1848 ; bk. nr. 7). Son zamanlarda B.
o b a n z a d e ( Trk- Tatar dialektolojisi , Giri , Bak, 1927) de
ayn mevz zerinde durmutur. Tiirk dili ve edebiyat sahasnda
umumi alakann derinlemesi ve geni le mesi ii n ok istifadeli ese rler
vermi olan bu meif, kend isi bir tasnif ortaya koymam olm akla
beraber, daha nce yaplm olan be llj - bal tasnifl eri esasl bir tahlile
t a~ i tu tm u tur ..' 1926 'da Baku'da toplanan trkoloji kongresinde) trk
ive ! eri arasndaki mr.asebetlere dair bir tebli~de bulun mu ola n
o b a nz a d e, ~ trk. ive aratr malar il e ilgili almalara temasla,
bu tetkiklerin mstakil olarak ele alnmayp, ok defa) diker sahalar n
aydn lat lmasnda ve bir tak m tarihi, iktis5.di ve siyasi meseleleri n
hallinde yardmc bir faal iyet gibi telakki edil m i o l du unu, trkolog
f i l<? !og la rn ayr - ayr ivele rin tetkiki nden ileri gidemeyer~k. mu kaye seli aratrmalara g ememi bulunduklarn. ivelerin tasnif inde de yalnz ses hussiyetleri z eri nde durularak, tarihi h ,ssiyetlere ehemm i}' ~ t ver i l memi olmas n da n eoly, mu htel if prensiplerin bi biri ne ka.
4

62

R. Rahmeti Arat

rtrilm bulundutunu belirtmi ve bu noktalara kongrenin 9ikkatini

celb etmitir (bk. ayn. esr. ve Stenografieskig otet ir/s.%gieskogo
s'ezdo, Bak, 1926, s. 100). Kongrede . her dil ve ivenin ayr - ay n tet.

kiki ve bunlarn dikkatli ara hr ma lara dayanan mufassa! !lgat ve ilmI gra merleri nin hazrlanmasna, 2. trk dil ve ivelerinin mukayeseli
grameri, mukayeseli i tikak hlgati ve tasnifi iin zarri ola~ hazrlk
larn yaplmasna karar verilmi (lk. ayn. esr., s. 401) olmakla beraber, aradan uzun y llar geti~i halde, bu arzu hala tahakkuk ettirilememitir ve her vesile ile tekrar-tekrar hatrlatlmag"a deer mhi m
bir mesele olarak ortada durmaktadr .
.
Burada trk ivelerinin tasnifi zerinde imdiye kadar yap lm
olan tecrbeler, mmkn olduu kadar toplu bir halde, bir araya ge.
tirilmee allm tr . Okuyucular burada[ bir de stanbul niversite~
sinde tedrisatta kullanlmakta olan deiik tasnif e klini bulacaklardr.
Bu yazda nce ivelerin tasnifi il e yaknda n ilgili olan trk ka~
vimleri ile trk yaz dilinin ink i iif devirlerine dair k smlarn da eklenmes i dnlmt. Fakat yaz hacminin fazla bymemesi iin, bu
mevzularn ayrca ele al n mas uygun gr l mtr.
Yaz matbaaya verildikten sonra, bu mevzu ile ilgili ik i makale
i n tiar etmitir : N. A. B a slk a k o v K voprosu o klassifikasii WrksfdfJ
yazkov ("T rk dWerinin tasnifi meseles ine dair"; zvest. Akad. Nauk
SSSR, old. Litaretun i yazka, 1952, XI, 2, s. ]21- 134) ve S. E.
M a i o v, Drevnie i nove lrkskie yazki ("Eski ve yen i trk d illeri" i
lgl. esr.) S. 135 - 143). Bunlardan birincisi - esk i ve yeni, btn
trk dil ve ivelerin i , daha do rusu mevcut btij .. dil malzemesini
bir tasnif erevesi iine yerlet i rme tecrbe si dir ; ikincis i - trk
dil ve iveleri nde eskilik ve yenilik meselesinin tayini hususu nda baz
esas lar zerinde durmakta ve bunla r bu bak mdan guruplara ay r mak~
tadr. Baskakov'un mak alesi, trk ivelerinin tasn ifini de iine a l~
m olduundan, bask mkilcitna ra me n, tasnif tecrbeleri srasna
alnm, fakat Eeticeler k smnda istift'ideye imkan bulunamamt r. i
velerden ziyade tur k yaz dili meselesi ile ilgili o lar bu yazlara ileride temas edilecektir;

ii.

TRK

IVELERININ

T ASNIFI TECRBELERI

1
A D E L U. N G. Johann Christoph
(1732-1806 )
Mif/ridales,

I, 1806.

2
A D E L U-N G Fr iedrich

( 1768-J843)
UebersicM aller b.ekannten S prach.en und ih rer
. DialeCe, s. 32-35.

Gerek bu iki mellifin ve gerek bunlardan sonra bu mevz ile

:ilgilenmi olan H. J. von K laproth,A. Balbi, W. F. Palmb l a d
've J von - a n n er 'in eserlerinden istifade etmek im kii n, maalesef,
bulunamam ve bunlar hakk;daki . mahlmat L. N. B e rez i n 'in Re~
el erches sur fes di aleetes mu~idm(!ns, . Sy~teme des dia/ecles tures
.( Kazan, 1848) adl eseri nden ahiit r (kr. a. nr. 7). B e rez i n, bun~
la ra dola}lJs ile temas etm i ~ olduundan, trk iveler inin tasifi ile
'ilgili cedvelleri kendi eserine alm olmakla beraber, bu tasniflere esas
.tekil ed~n hussiyetler zeri nde ayrca durmam ve ancak ne ticele.rini ksaca terkitle ikliM etmitir .
B e re z i n' e g're, J. Ch. A d e i u n g dnya dUleri sistemi ve i
'veleri zerinde duru ken , gramer ve lugat hu ssiyetlerin i gz nnde
,bu!unjurmak suretiyl e, trk diline de temas etmi ve trk iveleri n i
bir tasnife tabi htmutu1". Bu mal.erne daha sonra yeeni F. A d ei u n g tara fndan ele aimrn ve ikmaline allmtr . Fakat burada
.da bir ok no!<talar eldk blmi ve ive gu ru plarndak i karkhklar
nl en e ,uemi (ms' .uvaa, T atar iv.: l e ri f rasnda zikredilmesi lazm
geld : ~i halde, Siblry::. trk leri iveleri arasna alnmtr) ve baz i
" eler (ms' Azci v::,.si) ti\:>niie itna! ejilmemitir. Bu tasnifte yer a lan
. ivekr , di! . h :s.:::yellcrincl(,!n , ir ade. kavi m isimleri ne gre sralanm
ve bun den c' o !ay lasn.f de Brzu edild ii kada r \'azh olmam tr. BunJara bir dl! Ur p!: 1IlL\!b Ll i,liM.!- ;) e klemek lazmdr.
T2sn i f L~ b ;- k {:iv .. le ri <.l ' kdJc sralanmaktad r.

6.

R. Rahmeti Arat

j. Ch. Adelun g
.

Her ikisinde

mterek

F. Adeluog

CEN OP TATARLAR VEYA TRKLER

.

Trkistanhlar
Kara.Kalpaklar
2. Trkmenler
a. Afarlar
b. Begdeliler ,( Suriye)
c. Mutu ali (Lbnan )
d. Uruklar (Anadolu)
e. Novarlar (Suriye )

a. A f ar lar (Iran)

3. zbekler ( eski Harzemliler)

a. Takentliler
b. A"I
. b. Ar.bes (I)
c. Bellliler
cl. Hi veliler

4. Buhara
a. Byk Buhara
b. Kk Buhara

c. Uygurlar
5. Karamanllar
6. Osmanllar, Trkler
ii. tMAL TATARLAR, ASIL TATARLAR
(q~atay,

esk.i tatar

ivesi)

A. Sat Tatarlar
1. Nogay v e ' Kirm tatarlar
a. Monkat
b. Kundurlar
. B.:cuk

a. Nogay
b. Monkat
c. Kundurlar

(Besarabya)

2. Yed88.n
3. Yanboylu],
4. Kuban

d. Mansurlar
e. Terek tatarlar
f. Basi} anlar
g . Kumuklar
h. Karaay

f.

K rm tatarlar,

Karaim yahudil eri!

Trk

ivelerinin

tasnili

g. Da~stan tatarlar

h. iryan tatarlar
i. -Uytig ur
k. Kumanlar
2. Kumanlar
I. Kazan tatarlar
3. Kazan tatarlan
m . .Orenburg tatarlan
4. Oreiburg tatarlar
1. Ufa t:t.:rlar
2. Mierler
3. Bakrtlar
4. KaraKalpaklar

5.

Krgz

Burutlar, byk, orta

ve kk' Ordalar
6. Turan 'veya Sibirya

n. Krgz
BuruUar, byk Orda
o. Nijenovgorod tatarlar
p. Turan veya Sibirya

tatarlar

tatarlar

1. Turahtar
2. Tobol tnt.arlar

3. Tarahlar
4. T Oill9k latarlar
5. Ob tatarlar
6. Baraba llar

7. V~ rhotur tatarlar
8. Yekaterinburg
9. Onzlar

B.
.

Krasnoyarsk
Ku - netsk

10.

Zeubtinliler

LL.

Yasakllar

Mo~ul-Ta t a' r

tatarlar

rk

a. Krasnoyarsk

tatarlar

tatarlar

1. Boytlar .
2. Kangatlar

Soyotlar

b. Kuznetsk . tatarlar
1. Tom havzas '
2. Bir havzas
3. Kaa h avzas
~. Kaallar

c.

Kaallar
. Kaallar

2.

. a.

Kzlitlar

Kaydunlular

4. Bagaylar
5. Baltirler
Trl:iyd Me;:moas .....0'...

.~

..

'

'R. Rahmeti Arat

3. Culm tatarlan
4. Teletler

d. ulm tatarlar
e. Teletler; Telengt!er
f .. Kamasinliler, Karagaslar
.

Kistin

tatarlar

2. TuHbert
3. Aball ar

4.
5.
6.
. 7.

tatarl",r

Vel'ho-Tomsk tatarlar
Biriisler
Sagau ' tatarlar .
Beltirler

5. Yakudar.
6. uvalar

g. Turuhan
h. Yakutlar
L uvalar

tatarlar

3
KLAPROTH, H .

J.

von

(1783~835)

Asia polyglotio, Paris, 1823.

i. N. B e rez i n 'e gre

(a.

bk. ). Asya kavi"rl e rinin tasniii tecrbesini - yapm ~Ian KI a pr o t h eserinde 14 trk kavmi zikretm:ekte,
fakat esere ilave edilmi olan atlasla 23 trk ivesine ait lugat
malzem'esi vermektedir. Mellif, ivelerde"n bahsederken, gramer ' ekil
lerine yer verfll:~mi . yalnz lugat aratrmalar ile iktifa etm i fir. ok
defa telaffuzlar" bile h at~ h olan bu lu gat malzemesi,. ivelerin b~z hu~ .
ssiyetlerini gstermekle beraber, bu nl ar birbirinden ayrt etmee kafi
g~lm edikindenl bu mellif d,e trk iveleri iin bir tas.nif sistemi V~
cda getirememitir.
Esere eklenmi olan dil atlasnda (s. XXVI-XXXIX) tr~ iveleri
!l ekilde s ralanm~ktadr.

1, Uygur

2. Kazan
3. Bakrt
4, M i er
. 5. Nogay

6. Tobolsk .
7. az
8. ulm

"9. Venisey
K uznetsk
. Baraba.
12. Ka . baz
13, Telet
14. Yakut
0,

15. Krgz
16. Hive

Tiltk

.ivelerini n

tasnifi

67

21). Kzlba
21. Kaza!)
22. Osmanl

17. Trkmen
18. Karaay
19. Kumk
23.

uva

BAL 'BI, Adriano

( 1782- 1848)

Atlas ethnographiq:u: du globe, Pa ris, '1826.

i. N. B e rez i n 'in, tasnifindeki esaslar hakknda 'izahat vermeme.

;sine, ivelerin guruplara taksimini hatal ve malzeme bakmndan pek
tatminkar bulmamasna raR'men, B a i b Wnin, kendi d evrine gre, olduka
.istifadeli bir tasnif yapm olduu anla iinaktadr.
'
A. B a i b i trk ivelerini 'u ekilde guruplandll'mtr.
' i. TORK DL

1. Uy'gu r
2.0s 'manll
a. Rumeli
h. Anadolu
3. a ga ta'y
a. zbekler
b. Aral veya Kongratlar
4.

Kp ak

a. T ural tatarlar
b. azlar
c. Bakrt l ar
d. Mie rler
c. Kara-KalpaJ{lar

5. T r 'k ni e,n
a . . Trkistan t~m en l e ri
b. Kabi l trkmenleri
c. Iran trkmenleri
d. Trkiye trkmenleri -

..

R. Rahmeti Arat
. Anadolu trkmenleri
2. Begdelil~r
B. Novar .
. Uruklr.

Yrk.

5. Mutua1i1er

e. Rusya trkmenleri

6.

KafkasTul'l:al l ar

a. Basiyan
.
~.

ABII Buiyanlar veya Balkar

Karaay
.
8. Qerige veya Qegem

b. Nogay
.c. Kumklar

7.

Krg z

a. Burutlar
b. Kazak. . Kaysak
1. Byk Drdi!
2. Orta Orda
8. K k Orda

8. Cenu -b i Sibiryaldar
a.
b.
c.
d.
e.
f.

g.
h.
i.
j.

k.
.

m.

ulm, UranQat veya Tutal

Baraba, Barama veya Baraballar
Kuznetsk veya Verbo-Tomsk. Abalhi.r
Kalar. Kakalar veya Kaallar
Kanzaglar
Yarnar veya Yarnh lar
Yastalar veya Yastallar
Bobtalar veya Bahta llar
Tuba lar, Tubahlar veya Krgstar
Beltirler .~_
$oyon lar<
Birsler
Teletler. Tltler

li.

YAKUT DiLI

LLL.

UVA

DIU

'rrk

ivelerinin

.9

tasnifi

PAL MBL AD, Wilhelm Fredrik

(1788-1852}
Geogrophische und stalistische Ephemeniden,
1827, X1X, 225-240.

i. N. Berezin'e. gre, daha

geni bir tasnif olmakla beraber,

.A cl e i u n g tasnifindeki hatalar burada da mevcuttur:. Uygur, Azeri

ve Kazan iveleri ile yakuta unutulmutur.. Mellif tasnifinde dil hu- .
sfisiy etlerin e dayanaca yerde, daha ok kavimleri n tasnifini yapmtr.
Pa m b i a cl 'n tasnifinde trk kavimleri y l e bif. s ra takip
.etmektedir.
I.

AS IL fR K LER

. Osmanllar
2~

Trkmenler
3. zbekler
4. Kara-Kalpaklar
S. Sibirya trkleri (veya tata rla r)
a. Turalar
b. Tobolsk tatarlar
c. Tura ta tarlar
d. Tomsk tatarla r '
II. KAR I IK TRKLER

1. Nogaylar
a.

As l .

Nogaylar

1 .BLleult
2. KuodLlr
3. Kbul-
4. Naourous

b. Basiyanlar veya Kuca

. Kararsy

2. erire
8. BII9iya olar veya Ba lkarla r

c.
2.

Kumklar

Ba krllar

tatarlar

R. Rabwl!li Arat

a . Nogay

b . .Sibirya bakrtlar
c. Kazan bakrtlan
d . Osa bakrtlar
3: Mierl' er
Krgzlar

4.

a. Byk Orda
b. Orta Orda
c. Kk . Orda
4.
III.

TRKE

olmdar

KONUAN, FAKAT TRK ASLINDAN

PLMAYAW KAVIMLER

.1. Tubalar

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Teletler
Barabahlar
uvalar

Kuznetskliler, Abahlar
Kaallar
Yarnar

veya Cannar

Bohtolar
Kaydnar

Beltirler
Sayanlar
Birsler

6
Joseph, von
(1774-1856)

HA MMER,

i. Billliotheca italiana, 1825 (Decembra), s. 364 - 365;

II. Wiener }ahrhcher der Literatur, 1827. XXXVIII.
s. 16-17; III. ayri. esr., 1839. LXXVI, s. 189-191.
Muhtelif vesilelerle bu meseley.e temas et mi olan mellif. aa~idaki
s rada n da anlalaca~ gibi. gittike derinlemi ve i. N. B e rez i n 'e
gre, btn ku"SurIarna ramen, dierlerine nisbetle daha vazh bir
sistem vcuda getirmitir . ive guruplarnn kark olmas , baz .ive

Trk

ivel\!rinin

tasnifi

guruplarnda

daha kk zmreler zikredildii halde, Sibirya ivelerinin

g;sterilmemesi, .Azeri ivesi ile, istifade 'ettiki : malzemeye rakmm..
komancay tasnife almamas ve krgzcann ayr" bir gurup halinde aln
m bu}unmas, tasnifin balca kusurlann tekil eder.
H a m n e r 'in gittike
mektedir.
.

inkiaf

eden tasnifi

u gurupla r

ihtiva "et..

(1825)
1. a~atay;.
2. Trkistan,
3. Kpak
4. Krgz

ll. (1827)
. Uygur
2. zbek
3. Trkmen
4." Kpak
5. "Nogay
"6. Osmanl
7. Dastan
8. Sibirya
" 9. Krgz

lll. (1836)
A.

" Kp ak
. Krm

2. Kazan
3. A str"han
4. Nogay
B. Byk
5.
6.
7.

C.

ve kk Buhara
Uy gur vey~ aatay
zbek
Trkmen

Dastan

8. Dastan
9. Kaytak ve Kara-Kay tak
10. Kumuk ve Gazi-Kum'u k
1 . Kuv
12. Kara-Kalpak

.'

R. Rahmeli Arat

D.

K rg z bozk n

13.

E.

F.

,.

G.
.

Krgz

Sibirya
14 . . u va
15. Yakut
16. Bakrt
AnadolQ
17. Osmanl
Avr upa
18. Osmanl, Rumeli

7
BEREZIN , lIya Nikolayavi [E. Berezine]
( 1819 -1896)

Recherches sur lts da/ectes musilmans. i. Systeme des dialectes

turcs (Kazan, 1848), 95 ( Ay r basm halinde kan b u eserin
ayn isim al tnda inti ar eden as l iin bk. Uentya zapiski iz dav.
imperalorskim kazanskim universitetom, 1849, Kazan, 1848).

s.

nce Kazan ve sonra Petersburg niversitelerinde profesrlk .

olan mellif. 1842-1845 yllarnda, Kazan niversitesinin yardm
ile, arkta yapm olduku ilmi ara t rm a larda t: mslman ivelerini) (l.
trk iveleri sistemi, 2. yeni far s ivelerin in sistemi, 3. yeni arap
iveler ini n sistemi ve 4. trk dili zerinde aratrmalar) tetkik etmi~
f il". Mellifin y ukardak i eseri bu tetkiklerden elde edilen neticelerin ilk ksm n tekil etmek tedir. B e rez i n eserinde, trk kavimleri
sr..asnda bizzat yapm olduu tetkiklerden baka, trke basm a ve
y~zma eserler ile d aha evvel yaplm olan' tas nif tecrbelerinden de
iStifade etmitir (bk. . J. Ch . Adelung, 2. E. A d e lun g, 3. H. J.
Klaproth, 4.A. Balbi. 5. W.F. Palmblad ve 6.J.v. Hammer;
bu melliflerin tasn ifleri hakkndaki malmat B e rez i n 'in bu esrrinden alnm tr) .
B ere. z i n 'in eserinde, trk iveleri .zerinde .daha nce yaplm.
olan tasnif tecrbeleri ksa bir . tahlil ve tenkide tabi tutulduktan son-o
Ila; kendisinin va r m olduu neticeler hulasa edilmektedir. Burada
trk iveleri, . eneski ve en yeni a~atay veya ark, 2. Tatar
veya i mal ve 3. Trk veya g a r p olmak zere, gurup iinde
e tmi

T.rk

i v elerinin

tasnifi

10planmakta ve b unlar birbirinden ay ran ba ~ l ca hususiyetlere iaret

.edildikten sonra, bu g uruplara ' dahil ivelerin hususiyetleri .zerinde
durulm ak tadr.
'. AGATAY VEYA ARK GURUBU (TRKISTAN)

Bu guruba dahil trk iveledni dierlerinden ayran bal ca husu

.siyetler unlardr: . d yerine i (temir cdemi n ). z yerine -s (bar:'
mas _gitmez "). b ve p yerine m ( yaz~rm z.....:..yazarbz 'yaza ru) sesle'rinin bulunmas; 2. hal-i hazr iin -{Ir, er, -ur -r, r , -ir eklerinin
ikullanlmas;. 3. gramer ekillerinin ' daha Iz Qlmas ve kaideye . daha.
.az tabi tutulmas ; 4. di e r gurupl arn kind en farkl gramer ekillerine
"tesad f edilmesi ve 5. eski trke ' kelimelerin daha ok ' muhafaza
-.edilmi

olmas .

Bu guruba

u iveler

dahildir:

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Uygur
Koman
a~atay

Ozbek
Trkmen (T rkistan )
Kazan (yaz d ili)

II. TATAR 'VEYA I MAl GURUBU (KPAK)

Edebi mahsller

bakmndan

daha fakir olmakla beraber, gramer

gurubundan pek geri kalmayan bu gurupta bilhassa u hsusiyetler zikre d eer: . ya, u ve ne seslerinin
okluundan : ileri gelen telaffuz tatll; 2. bir ok seslerin deiik e'"
'killerinin bulunmas: 3. kaideye uymayan gramer ~ekilleri nin mevcudiy.eti: 4. ha!j h azr iin, muzari -r yerine, -a, e gerundium eklinin
"ku anlma s ve 5. dier guruplarnkind e n farkl gramer ekillerinin

:ekilleri husu unda aatay

bulunmas.

Bu guruba

u iveler

dahildir:

1.

Krgz

2. Bakrt
3. Nogay
4. Kumk
5. Karaay
6. Mier .
7. Sibirya

R. Rahmeti Arat

III . TRK VEYA GARP GURUBU

Edebi mahsuller bakmndan ok zengin olan bu gurubun balca',

hususiyetleri unlardr: . tel.lffuzun latif, tatl, c;lo~ru ve 'nl ahengi:tin tam olmas; 2. gramer ekillerinin ok, kaideye uygun ve mazbut
bulunmas; 3. -" isim-fiil eklinin ha.l.~ hazr ve dier zamanlar iin.
'kullanlmas; 4. arapa ve farsa kelimelerin okluu ve eski ekille
rin daha az muhafaza . edilmi bulu'nmas.
Bu guruba u iveler dahildir:'
1.

Dastan

2.
3.
4.
5.

Azerbaycan
Krm

Anadolu
Rumeli (1stanbul)
8.

RADLOFF, Wilhelm
( 1837 -1918)

Phonetik de" 'n"dlichen T"ksp"achen, Leipzig, 1882 - 1883,

II, s. 280-291 (Cap. XVIII): Classification der t"kdialecte'
nach den' phonetischen E"scheinungen.
"Ses hususiyetlerine gre, trk ivelerinin tasnifi, balndan da
anlald gibi, Ra d i <> ff tasnifinde. esas olarak, ses hususiyetlerini ele
almakta ve bunlar nce guruplara ve sonra bu guruplara dahil ivelere
gere sralamaktadr. Trk i\'elerinin mhim br ksm n bizzat tetkik
etmi olan me.JIif eserinin bu ksmnda ancak tasnif iin mhim grd hususiyetleri bir araya getirmitir, Muhtelif ivelerdeki seslerin:
durumu hakknda daha etrafl bir fikir edin~ek iin, eserin btnnn
gz Q,i lnde bulundurulmas .zarUridir. Bu arada muhtelif ive ve ive
guruptanna dair verilen geni qalmatn dahi aynen tekrarlanmas, tasnif
tecr:belerini bir araya toplamak gayesini gden bir yaznn hudutla~
'nm asmakla beraher, ivelerin tasnilinde ses hususiyetlerinin ehemmyetinden dolay, faydal grlmtr.

I. ARK IVELERI

Msavi haklara sahip ola~ a, e(.), o, u,

a, ,; i.

nleri. a~z. boru ..

Trk

ivelerinin

7.

tasnifi

sunun durumuna .gre, her birir.de drder olmak zere, art - d ama k
(a,o,, u),' n - damak (e:.,i,). di (a,. ~.i), duda.kfo,u.,)
ve bunun genileme ve darlama d~receIerine gre de g. e n i ' (a, o, )
ve dar (I. i, u/) ,nllere ayrlr (ge:ni-di-art.damak~a, geni
dudak-art-damak - O, geni-di-ndamak ....:.e. geni-dldak-n
damak - , da r - di-artdamak - I . da-dudak ,... n-dama k - u, dardi-n-damak -i. dar-dudak- ndamak - ). n-damak benzer- lii ile artlanm olan muntazam nl sras mevcuttur. Orta durumda
bulunan tek ndamak nls - i 'dir (ms' attga < atligga _ atlya>,
yan < ygan cyan . Geni ...... di-art-damak o.' nun kendisinden
sonra gelen dar nllere zayf tE?'sir ' etmesine mukabil (ms. (, 'dan
sonra ummiyetle i. bazan u), dudak";""n-damak nls ol~n , kendisinden sonraki dar nly kuvvetli te'siri altnda bulundurur (ms:
'den sonra daima ).
.
,
Bata ve' sonda yalnz sadasz nszler. (ms' ~aro't < ri.l~. gorod
eehip, Feyrem < beyrem < bayram (bayram
ve ortada . nller
arasnda; ya l nz sadal patlayc sesler (!Ds' if. yerine g, t yerine 'd, p
yerine b . yerine ji sesi. t telaffuz edildinden, sadallamaz:
iip riip . , pak ebakt, paa < pofa < plidiah) bulunu.r . . ile .
balayan bir ek geldii vakit, . sondaki patlay c sadaszlar daima sadallar (ms' ot-~d catei>, ' at-adm cahm>. sal ~sodayn c sataym.
Her ikisi de nsz olmak art ile. 'ortada sadasz ift ses bulunabilir
(ms' olf.lf.an. cakan>, safr.la- < safr.la- "'saklamak. , o~lii <~lf.mii cakun .
Hece sonunda 'n , in, ii sesleri bulunduu vakit, bunu takip eden he
cenin bandaki p sesi m olur. Kaln ve ince i sesi bulunur.

e,

1.

Asl

Altay

iveler . i

Geni .

du dak nlleri o ve her hecede ,bulunabilir; o daima o 'dan

geni nll ekler drt trl
dekiikliA'e (a, e, .o, ) tabi tutulur. -Diftonglardan ancak y-diftongu
buluu r (ms' uy "(sr ~, uylf.ta.' cuyumah). Uzun nllerden ii, e, i
s esleri a.yk. aa, ee ii gibi telaffuz edilir (ms' sa L = saal < sogal
< saJ:,al, fr.li.n = fr.aan < fr.agon)"; uzun l bulunmaz ve bunun yerine i
kullanlr . Son hecenin hafif nls kendisinden sonraki art"dil sesi ile
birleirse. daima uzun ii. ve il nllri meyd~na gelir (ms' otiii ailg
c:atl > , itfil< ,i tlig itli. ). Mrekkep n-dil sesi olan , sada l ekli bu~ '
l unmad~ iin, ' ortada, nller ~ ara snda, sadasz eklini muhafaza eder
(ms' iip ciip>, pa~ cbab, fr.oyu koyuncu. Ortada, n-damak
nlleri ' arasnda, . art dil seslerinden yaIRIZ g sesi bulunur. Patlayc
ve basit szc sesler, iki nl arasnda sadasz ekillerini muhafaza '
sonra,

ii 'ise 'den sonra gelir ve bylece

<

R. Rahmeti Arat

76

ederlerse,

ikizleirler (~~,

geti .. yedi"

kk, pp, tl, ss; ms. ekki = eki dki" yefti =

a/bassun = alm asun "almasn'), Sadasz art-dil szc !J.

bulunmaz. Sadal I, L, n sesleri, sa.dasz nszlerden sonra -t ve dier

nszlerden (m, n if ii) sonra - d olur, ift nszlerden r, rL-

sadal

ses leri ortada deimez (m~L If'lrltk., ~arlii < ~a.rlig (kar!'P, erlik
<eytan' . er/il < ederlig ("eye~li').
.
Ooszlerin durumu iin bk. b ir de 370 -:- 375.

a . . Altay

Dudak nllerinin

ivesi

benzerlii

ok kuvvetli olup, 'den sonra daima

btilunur. ift nsz pJ:. ortada J:.p olur
(ms~. kp <:: pk a ciep, ya/:.f#:m < gapJ:.rln <kapam i).
,
Sk: bir.de nlleriin -10 ve nszler iin - 178,252.. 407-409,435.

ii gelir.

Ba~a yar-nl y -

b.

Telet

ivesi

Dudak nllerrnin benzerlii daha zayf olup, 'den sonra daima

e gelir. Bata y' yerine y'(=dy) bulunur.
Sk.bir de nller iin - 5 - 9 ve nszler iin -181,252,407-409, 435 ...
2.

Baraba

ivesi

Dudak nlleri benzerlii, Altay ive lerininkine nisbetle, daha

o yalnz ilk hecede bulunur. ve nllerinin te'siri
~arkldr. y-diftongdan baka, geni ua e (ms' uo~ cufak>, uol- ckr
mak l ve ddak e (ms' ledir- <' tegdir- cdeydirmek>, lebe . tbe)
diftonglarna da rastlanr. Son hecenin hafif nls, son art-di!' sesi
birleirse, asl Altay ivelerinde olduu gibi, daima uzun u, II olur.
Onszlerin ba, son ve ortadaki durumu Altay iveleri nde olduu
gibidir; fakat burada sonda sada l z sesi bulunur. Altay ive l eri n deki
'g yeri ne g, (= t + ) yerine ts (bata ve sonda) ve dz (ortada nl
ve sadallar arasnda) geer. Baraba iyesinin dier bir hussiyeti
de canl eklerin bandaki I, n seslerinin, kelime sonundaki sadasz
nszlerden sonra bile, muhafaza edilmesid ir ve bu bakmdan ark
iyeleri arasnqa ayr bir yer igal etmektedir.
Bk. bir de nller iin - . 1 ve nszler iin . - .252, 415 -416.
zay ftr;

ile

3.

imal!

Altay

iveleri

Dudak nllerinin benzerlii bakmndan, Baraba ivesine ben'zer;

o yalnz ilk hecede bulunur. ve nllerinin te'sir kuvveti farkldr.

ivelerinin

Trk

tasnifi

77

Kelime sonunda art-dil sesi g" bulunur. Mrekkep n-dil sesi olan
ve c olm}k zere, h~r iki ekli ~eveuttur. Art-damak-burun
sesi ii ortada, ok defa, g sesi ile. de~iir (ms' Leb. lgey (i~tiftJ
= Alt. tny), s.adal n, i sesltri sadasz nszlerden sonra - t, burun sesi olan:n 'den sonra - d ve n, m seslerinden sonra - n ~olu~; sadal
g, r, i seslerinden sonra ise - de~jmez.

'nin,"

a.

Leb ed

ivesi

Altayeadaki mrekkep n dil sesinin burada, sadal ve sadasz

olmak zere, ' her. iki ekli mevcuttur: kelime banda, sonunda ve
sadasz nszlerden sonra - ; ortada nller arasnda ve sadah n
szlerden sonra - c. Altay ivesi nde oldu~u g ibi, Lebed ivesinde de
bata y - bulunur j fakat bu sesi takip eden nlden sonra n ii, m
seslerinden biri bulunursa, bu y sesi daima n (ny) sesine inklap eder
(ms' naiil.:;:yanl- (yan lmak "

< "yans

nanrnur < yanrnur . ya~mtir J . nans

(yalnz', nan' < yan- (geri gelmek, dnmeb).

Bk. bir de nsUzler iin - 179; 410-411 , 436.

b.

or' ivesi

Bata ve son da sesi yerine daima ve ortada, Lebed ivesinde

oldl!kU gibi, c _bulunur. Kelime banda, Altay ve Telet ivelerindeki
y ve y' sesleri yerfne." daima kullanlr (y- yerine n ile telaffuz edilen szle! haric j bu n sesi Lebed ivesindeki ~ sesin~ tekabl eder
ve bunu takip eden burun sesinin kayboldu~u szlerde de . muhafaza
edilir). Bir ok kelimelerde ilk hece sonunda, Altay ivesindeki y
yerine, s ve ortada, nlleri mteakp, z sesleri kullanlr (ms'
aza~=aya~ (ayak _, ~ !l zm = lf. oym . kayn', pos=pog (boy -, tas- =

loy-

<daymak).

Bk:. bir de nller iin 4.

1 "e

nszler iin -182, 276, 410-411,437.

Abakan

iveler i

Dud-ak nllerindek'?benzerlik derecesi zayif ve de~i'ik.tii" r oqia- .

nz ilk hecede ve .yalnz ilk iki hecede bulunur (ms' ~ra (ukur,
h e nd ek, kpde . cierdn, Oc/.'i bo~az. j fakat aym ahs bunlar ara,
kpede ve 6des ekillerinde ~e syleyebilir). Abakan ive ler inin bir
husasiy~lini 9~, dier iveJ e :de r~stlanmayan, uzun ~'nn mevcdiyeti
te~i hede[ (ms' ~rrf < ~ 'r ii .yan, kenan -, [uli < tufnz (rgs _).
Sadal nszler:!en n ce, ortada ve sanda bir sadal g ( = g ) ve

R. Rahmeti Arat

78

eb ( -e\7 - ) kelim esi nde de bir' sadah b bulunur. Kelime banda

y sesi yerine, or ivesinde oldu~u g ibi, n sesi ge~r; baz keli melerde ise, bata - $ ve ortada, or ivesinde olduu gibi, :z sesi
lunur.
Sk. ,bir de nller iin - 12- 14, nszler iiq-376.

bu-

. ASIL ABAK'AN IVELERI '

tk hecede e daima ok kesin olarak telaffuz edilen

e sesine

in-

. klap eder, fakat bu deime nllerin s r al an ma te'sir etmez.

1.

Sagay

ivesi

Kelime banda, Altay ives ind ek i y - yerin"e. or ivesinde olduu

gibi, daima bulunur. Kelime bandaki ve sesleri yerine s sesi geer . Ortada, nller arasnda, Altay i vesi ndeki z ve j ye:rine, z sesi
kullanlr. Ortada, . Altay ivesindeki yerine, daima sadah c bulunur.
Sk. bir" de nszler iin -18S, 377-379, 410- 41 1:. 437.
2.

Koybal

ives i

Kelime banda, Altay ivesi nd eki y yerine. daima y' ( = Iy) ; s,

ve sesleri yerine - s ve z, j ve c sesleri yer ine de - z kullanlr. ~~ ve
~p guruplarndaki sesleri n yerleri dekiir (s~ ve p/f. ). Kelime band a k i
y ses i, ilk nly n ve ii sesleri takip ettiki vaki t, n sesine : inklap
eder ; il k n!y m ses i takip ederse, m olur (ms' mumurtlf'I = Sag.
numurtJ:.a <yumurta ').
Sk. bir de nszler iin -186.
3.

Kaa

ivesi

Kelime bandaki ve sonundaki btn sesler Koybal ivesi nde

olduku gibid ir . Koybal i vesi nd e ortada, Altay ivesindek i sesi ne
tekabl eden z yerine, aslnda nceki hecen in sonu ise - z, aslnda
sonraki hecenin ba ise -J (d y) sesi geer.
ve p~ gunplar , ok
defa, olduu gibi muhafaza edilir .
.. Sk. bir de ' nszler ii n - 186 ..

'5*

4. Ys ve

K .zd

i, ves i

nllerin durumu " imali Altay ivelerind e kine benzer. Ortada.

Altay- iv.es i nde olduu gibi, daima!J bulunur. Sonda, z ve se~ l e ':i

'frk

ivelerinin

79

tasnili

-yerine, ekseriya s ve orta.da z kullanlr. Altay ivesinde kelime ba' ndaki s'esi Kzl ivesind.e de ll}evcuUur; ortada, bunun yerine, z,
. ve c s.esleri geer; sonda ise, yalnz sesi kullanlr ..
5.

I'erik e 'o llm)

ives .i

Onluler ve unl ahengi bakmndan, imali Aitay iv~lerine yakn '

olup, geni ua (-au, O, ii yerine) ve e diftonglanna sk tesadf edil "
mesi ,bu ivenin bir hususiyetini tekil eder (m s. ua '= ii~ !lU, agu
-<zehir . , uals = 'os, o, au, at/u - avu', sua~ . = so~, s~ t:souk .. ).
g ve s, , z, j sesleri Altay ivesinde. olduu gibidir. Altay ive
:sindeki mrekkep nsz sesi, Baraba ivesinde olduu gibi, bata J
,sonda ve. sadas z unszler yannda ortada - ts ve ortada, nller ara:snda sadal nszler nnde -dz olur. Sonda ve sadal 'nszler
.:c;nnde ortada -sadah g sesi bulunur. Baz 'kelimeler!1e ortada, Altay
"iv.esindeki .y sesi yt:rine - z kullanlr. 'arl eklerin bandaki I ..
.n sesleri, sadasz n szlerden sonra - t ve sadal nszlerden sonra
- d olur; . burun seslerinden sonra g"elen i sesi ise - n s.esine ink l ap
.eder.
Bk. bir de nller iin -11 ve nszler iin -180, ~i(h-4t, 437.
6. Soyon i ves i
riller ve dudak ' nlleri benzerlii imali Altay ivelerinde .ol
.gibidir. Uzun 1 bulunur. Kkteki ~ sesi ok defl i eklindedir
(ms' t, ii .. it .. , p l ===' bil 'c bit,-).
.
Kelime. banda artAdamak sesine (~, k, LJ ) rastlanr . ndil
.sesleri.nden s sesi Altay ive s indeki 's sesine ve ise - ve sesler~
ne tekabl eder; ortada, bu sesler yerine, i,j, J ' sesleri geer. Kelime
.bamd~, Altay ivesindeki 9 yerine, J bulunur ve ok def~ ? eklind.e
.grr (m si. I]'lmurt~a-: .gumurt~~ eyumurta.- , 1}1t = gigit (yikih ) .
.Ilk hecenin sonunda, Altay ivesindeki y ve Abakan ivelerindeki z
-ve s sesleri yerine, Soyon i"vesinde d ve i sesleri'nin bulunmas
,bu ivenin bir hususiyetini tekil eder. ceki kelimenin sonundaki p
: ;ile sonrak i kelimenin ',' bandaki k s~slerinin 'yer 'deitirmesi yalnz
.Soyon ivesinde mahede edilen ,bir hususiyettir (ms' kirlk-pep
kirip kep < kirip .kelip c'g ire gelip" kelikkrs < .kelip . krs .gelip
.,grse:., kek-prg < kep krg < kelip krge <gelip' grnce-lo
Bk. bir de nller iin - ll "e nszler iin- 183, 253-254.
.duu '

<

80

R. Rahmeti Arat

7.

Karagas

' ivesi

nller ve kelime kklerinin sonundaki d ve t seslerini,n durumU'.

Soyon iveinde 'oldu2"u giRidir.. Ortaqa nller arasnda s ve ses
lerinin bulunmas, ~ ve . g sesleri yerine, szc h ve ortada b yerine/ sesinin ' gemesi Karaga.s ivesinin dikkate deer hususiyetlerini te
kil eder.
Bk. bir de nller iin - lS,' nszler iin - 184, 253-254.
8 . .uygur

ivesi

nlerin durumu bilinmemektedir. Dudak nllerinin benzerli~~

Soyon. ivesindekine yakndr.
Soyon ve Altay ivelerinde oJdu~u gibi, sadal ve sadasz nszler
purada da bulunur. Uygur ivesinde .de, Soyon ivesindeki 'gil?i, muayyen kelime kklerinin sonunda t veya' d sesine tesadf edilir. Canll.
eklerin bandaki i ve n sesleri, nsz ile biten kklerin sonunda...
deimez.

Bk. bi r de. nszler iin - 187.

. . - GARP

IVELERI.

i sesi, n-damak i ve art-damak i olmak zere, iki 'nl halinde.

bulunur; uzun i orta durumdadr .
Kelime banda hemen-hemen , yalnz sadis'i art-dil sesleri ~, le
ile umurniyetle n-dil sesi t ve bizan da, nidir olarak, sadil d bulunur; dier taraftan sadah dudak sesi b umumi olup, nadir olarak sadcisz p sesine de tesidf edilir. Ke.1ime sonunda yalnz sadasz patl ayc sesler bulunur. Art-dil ve dudak sesleri ortada daima yumua
tlr; kelime ' sonundaki t sesi ortada da sadasz eklini muhafaza eder.
Kaln ve ince olmak zere, iki i sesi mevcuttur_Kelime banda; or' tasnda ve sonunda $, z ve sesleri bulunabilir.
.

1.

Krgz

iveleri

, . ark ivele~iiide' llduu -gibi .. bu ivele'rde~'de sekiz asli nl mev-cuUur. k hece'd eki e sesi, Abakan ivelerindeki gibi, e olur. nl:
sras ok muntazam bir s;raya tabidir. sesi btn hecelerde . bulu
nabilir; sesinden sonra - ve . sesinden sonra -:- ve bulunur.
Dudak-art-damak nlleri olan o ve u seslerinden sonra daima u sesL
gelir.

Tr.k

ivelerinin

<81

tasnifl

Sadal nszlerden n, i sesleri, sadasz nszlerden sonra da.i~

ma. i ve sadal nszierden sonra ise, d olur. Sonda sadal nszler~
den ancak z ve j sesleri bulunabilir. Birleme yolu jle. kelime ortasn
.da sadal ift nszlerden ~g, zg, zd ve zb sesleri vcda: gelebilir;
bit i ik terkiplerde bd seslerinede tesadf edilir.: Canl ekleri n banda
p (nsuzlerden son~a) ve m Lnllerden sonra) sesleri detiik kull anlr .
Sk. bir de nszl.e r iin - 412 - 41 3. 438.

a.

Kara- Krgz ivesi

o sesi he r hecede bulunabilir (Altay ivelerinde olduku gibi).ck

sondaki art dil sesi son geni nl ile -0,8 ve dar nl ile - il, il ek
linde bi rleir; bu ekilde .vcda gelen o ve ;:; seslerinin dudak: ben zeriikleri yoktur: Altay ivesinde olduu gib i, burada da mrekkep::
.sesi bulunur .. Kelime bamda il sesi mevcutlur.
Sk. bir de n ler .iin -16 ve nszler iin -176,255,315,386- 388.

b~

Kazak Krgz

ivesi

Gen i dudak- art-damak nls olan o ancak ilk hecede bu1:nabi

jir (bolgan4a

Kara - Krgz bolgordo

(olunca, olduku vak.ib,

*01!D~

~ K;:.ra':"Krg1z If.ono/r. <konak-) . Geni diftonglardan ua, , ia, ie ve

dudak diftonglarndan au, e, au, diftonglan bulunur. Kara- KrglZ

.ivesind~ki sesi bura:da s sesine ve sesi ise. sesi ne inklap ele[.;
k~liml:! b l I)(iaki y sesi yerine, burada c bulu nur.
B,k . b'ir de nller iin - 1.7 ve nszler iin - 175, 255, 3t~ .
382-385.

c.
Henz iyice

Kara-Kalpak

ivesi

aratrlmamtr.

2. lrti

iveleri

" frti iveleri nller .bakmndan umu"uiyelle -imali Altay iveleR

ninkinin ayndr; dudak benzerlii deiik olup, o ancak ilk hecede .
bulunur. Burada kkteki nler deimesini n bir ; ok ,.il er,ine tesadf
.edili~ (e > i, o :> "ll., > ,
ll.
.
.-.
Kelime ba nda " y sesin in durumu Altay ivesindekin e benzer .. Al.
tay ive sin deki sesi. ok defa is olur ve iki nl. arasnda d a
'.sadasz e kli ni muhafaza eder. S onda .yalnz sadasz n-d szCi s , ve

i>:

Trkiyat

Meemuas ~;,.G

R. Rahmet'i Arat

18~ ,

-bulunabilir. nszlerden 1)., h c seslerine ancak yaban kelimelerde

t6iadf edilir. Sadal 'nszlerden i ve n sesleri, her durumda, mu- o
'halaza, edilir.
. Bk. bir de nller iin - 2'2 ve 'nszer ' iin - 174, 252, 31"5,.
4.15-'-416.

a.

Turah

ivesi"

nllerin durumu bakmndan, Baraba ivesine benzer. Kklerde'

cl.> ve e>"i deimesi ummiyetle tamamlanmtr. - sesi her
,' ri~d~
olmutur.
.

ts

b. Kurdak

ivesi

nller bakmndan, Turah ivesine benzer. Dudak ' diftonglar au, '
. (sonu~cusu ok defa Kaz;:.k-Krgz ivesindeki a yerine .kullanlr)
'iveninbir hususiyetini tekil eder. - sesi um'miyetle 'muhafaza edilir.
Ortada ift-nsz gl bulunur '( dier garp ivelerinde if sesi, i nnde ..
ok defa

nlleir).

c. Tobol ve Tmen

iveleri

. .. Onlleril"l: durum.u bakmndan, ga'b Rusya Tatar ivelerinin he,.men-hemen .ayndr ', o> u deimesi umuriliyetle tamanlanmbr .
.- '>is ta!llamiy!.e .y'erlemitir.
Bk . ..bir .de nller iin --:- 22 ve nszler iin 3.

Bakrt

174.

ive, si

kknde o > u, > deimesi tamamlanmtr. Ekierde

ap e, I, i, u, bulunabilir. ark ivelerinde kelime kklerindeki ' e burada, e ve ,i olmak zere, iki ekilde, i ise '- i ekii~de bulunur.
sesi her durumda n-dama:k s sesine inklap etmitir (ms'
sil{t .< l~i, . s~1f. < a~, sus~~
Ur~"l )._ BataH y sesi j (nne ' ok
hafif teJaffuz edilen bir "i eklenmesi ile J olmutur;
Keli~e

<

Bk. ~ir de nller ii~ - 26 ve n~zler iin.- 173,256,315, 380-381.

a.

Ova Babrt ivesi

Kelime: bandaki s sesi yerine, di,."arasi szc :i,'. sesi gemiti r

.~msL iin < sin esen', .}z:<: siz ~siz'" i Of..lc:- .saklam<.k~).

Trk ivelerinin tasiifi

"b.

<

Kelime _ bandaki
sin ~sen', .hizge

.,.

Da Bakrt '_ivesi

sesi yerine, .nefes h s~si .gemitir (. m~l. hin

<size' him < sar (sar, hal.la- < sa~./a

< sizge

-.:"saldamak... ).
4.

Volga veya

arki Rusyaiv~eri

Kelim'e kknde o > U, U > g. > ii, ii > if,i > i ve e > i de
:i~eeri tamamlanttr. Dud.a k benzerlii yalnz L.J. ve if nllerinde
ibulunur; bu seslerden sonra geni nllerden ancak a, e bulunabilir.
'Dudak diftonglarndan au, ei!- ve geni"diHongiardan ua bulunur (ms'
.ua~ " ~ ufak"J ~uala- (kovmab, yua ~ yava . ).
.
Ortada y:m-ril v(~) ok yaygndr. Yabanc kelimelerde 1), h,J
.0( sonuncuya, na.dir olarak, trke kelimelerde de rastlanr) sesleri bu_
.Iu~ur. i sesi, m ve' n "sesle"rinden sonra, ok defa n sesine inklap_
.eder ;. canl ekferin banda bulunduklar v.a kif deimez. Sonda sadal
-ns.zlerden z ve j sesleri, ortada se, ift-nszlerden' zg, zg, zd, zb,
.hz sesleri bulunur.
.
. . Bk. bir de nller iin' - 23-2~ ' ve nszl~r iin -172. 256, 315,
391-392, 415 ~416.
a.

Mier

ivesi

o,

Kelime kkleri~deki'
u, i, ii ..nlleri .kuvvetli telaffuz ~dilir. Ba
taki y umurniyetle . muhafaza edilir, ancal: i 'nnde n~d.mak ls' se~
.sine inklap eder (ms' ya 'iyap, ya.I!:-a.u etenbel, yu/.. "yok .. , "
.!lul ayol, yr(!k ekap'; fakat ts'"1n < yn < ytpln <ygn -ayn,
topluluk .. , ts'i-i sip < yyltp < yg.llp < toplanp -). sesi yerine
.is kullanlr ( ms' tsa~ '< 'a!:-, ts~t < I~ti, fs'iber < iber <gzeh).
Orta-d a, sz .c g sesi ye~ine. geriden telaffuz 'edileri sadal art dil "g
..se~i geer.
. b. Kama ivesi
Kelime bandaki LJ sesi, geni nller nnde "':""'y, dar nller
<nnde - c telaffuz edir. 'BataKi ' ve ortadaki sesi'. muhafaza edilir;
.sonda ise, bunun yerine, nne' gayet zayf telafh.iz. edilen' bir t- ses
,geHrilmek zere, ses gee r.

c. S-im bii"

i.vesi

Kelime b~ndaki y se.sinin durumu Kama ivesindeki , gibidir.

..sesi daima n-da~ .. k sesi :!klinde' teaffuz.edilir~

R.

d.

Rabmli

Arat

Kazan

ivesi

Kelime bandaki y ses i ummiyetle c olmutur. sesi bata ve . .

ortada muhafaza edilir; sondaki ise, n-damak veya f eklinde telaffuz 'edilir.
e.
K~lime bandaki

Belebey

ivesi

g, geni nller nnde - z, dar nller nnde-

j olur.

f.

Kasm ivesi .

Bu iven in balca hussiyellerind~n birini artdamak seslerind en,

k, g, g 'sesleri nin kelime banda ve ortasnda derek, bunlar~n
yerine, ses tellerinin kapanpalmasndan husfle gele n ) sesi geer'
. (ms' )ald <~ald . kal!3p, 'ildl < ki/di .:geldb, )il'en < kitken g iden)_
Bu . iv~ hen~ iyice tetkik edilme mi tir .
~,

ORTA. ASYA IVELERI

nlleri n durumu . ummiyetle ark i' ve l eri nin kine benzer; fakat
burada geni dudak nlleri a ncak ilk hecede bulunur. Mhim huso.
siyellerden biri ni orta durumda bulunan tek bir i sesinin mevcdiyet i.
te kil eder.
.
Kelime ' bandaki nszlerin durumu garp iveleri n inkine ok yakndr; yaln~z . burada sadal art-dil g ve g seslerine daha ok tesiidfedilir. Sondaki patlayc ~, k, p, t sesleri, fiil kknn sonunda . bulunduklar vakit, iki nl arasnda sadal l arr.az. n-dil sn::: ses,lerinin durumu "Altay ivesininkine benzer. sesi her durumda muhafaza "edilir. Orta .A sya ivelerinin di~er mhim bir hususiyetini de tek.
bir in ce i sesinin bulunmas tekil eder. nszlerden h, z, tl, c,. i
sesleri kelime banda yalnz yabanc ."kelimelerde bulunur. Yabanc.
kelimelerdeki f sesi bunun sadasz " mukabili olan p ile de~ilirilir'
.( ms. paNip
fii.ti~~).
.
Bk. bir de i1nszler iin - 438-443.

<.

1.

Taran

ivesi

par nl i sesi. ift nszle aynlmam olan hiillerde, .ker:dinden.

nceki o sesi ne te'sir eder (ve Q > e de~inesi husle gelir ; ms' etl<.
ail calp; oles < "alas! .. babas, 'eg'r < ag r - ar :. ). Sondaki i daima.
uzun i halinde bulunur.; "Sonda dudak 'nls~ olan
sesi bulunur. n-

Trk

ivelerin in

tasnin

85

~1erin s ral an gay r-i muntazamdr ' ( ~s. a 'dan sonra a , e, i , u, il. ses-o
.Ierf gelebilir). '
.
Sa'd ah r ses her yerde kahn telaffuz edilir . Sondaki n sesi, ekin
:bamda i sesi bulundu~u vak it, ben zeme yolu ile, i olur (m s' [l.iiller
< k(inler, Iiiller < t"nler, yrgeller < yrgenler '" yryenler ); ii + i
birlemesi" ise, ii'; eklini a lr ( m s' kiin
kiili < kiiiili cg'nl -, '
aiin! < aiili < aniZi celbisesi. ). nller inde r ve h sesleri. ok defa
.d e r (m s' ~iiliga < ~arlga, J:.iiga < ~o rg o, Qoa < ao/~; fak i'lt 'olaI
.. halkp).
..
.
Bk. bir de nl ler iin' - .1 9-21 ve nszler iin - 170,257,315,
.:\89-390, 414.

<

2.
Henz tetkik
.,

Hami

ed ilm em itir .

3 . . Aksu
Henz' t etkik

i .vesi

ivesi

e dilm e m itir.

4.
Henz tetkik .

Kagar

iv ~s i

ediln:emitir .

, .5.'..aatay

ivel er i

Bu i velerd e i sesi, Taran ,ives inde o l du~u' gibi k e nd.hder e'vvelki a sesine te'sir etmez.
Bk:. bir de nszler iin =-171, 257.
aatay .iye leri

ses

ba~mndan,

henz tetkik

edilmemitir' .

a. imiili Sart ivesi

b. ' Kokand -ivesi
c. Z~refan ovas ivesi
d. Buhara ivesi
e. Hive ivesi
LV: .CENOP IVELERI

Bu ivel~rde de, a rk ivele rind e o l duu gibi. sekiz nl mevcu.t tur. o ve nlleri yalnz ilk .hecede bulunur "ve u. nllerinde: olduu gib ; bunlar daima dar dudak iileri takip eder. Ya.banc
kelimelerde ok defa nl 'ahengine uyulmaz; kali v~ inte iinller

86

R. Rahmeti Arat

yan-yana ~ulunabilir (m s' !isan, z.iya/et, ilUyar). 'Uzun i orta durumda bulunur.
Kelime banda sadah patlciyc g, d, b sesleri umumi olarak kullanlr. Sonda, sada l n-dil, szc z ve sadal art dil' g. g seslerinden'
baka.] bir de ' sadal dudak ve :-dil b ve d sesleri'de kullanlr. Bata,.
b sesi yerine, bazan dudak SIZIC I tl sesi geer. ' sesi bata, ortada
sonda kl,s men c ile ' dekiir.

ve:

1.
Hen~

tetkik

Trkmen

ivesi

edilmemitir.

2.

ivesi

Azerbaycan

Bu ivede e diftongu bulunur. Bata, art ve n-damak nlleri

nnde, sadal art-dil g sesi, umumi olarak kullanlr (Qrta durumda.
dr); ayn nller nnde ok defa k sesine de rastlanr (ms" garn'
< !form, gay < ~ay. gd- < ~l-, KirlJ- <~rl;.-, 'goca <;'oca . ihtiyap,.
gol < ~ol, gice ve klce < kee, khne ve ghne, gizlen- ve kizlen-. ve
. -J:.ar, *,orun-, knder- cgndermek" klge cglge,). Soncla; kaln nllerden sonra, . ok defa J. ve nadir olarak, g bulunur (ms' og < a*,~
logul; < tavuJ:.). Ortada, t, s, ve sesleii nnde, ~ ve k yerine, da. ima !J ve l' bulunur (msl. a'-t < aJ:.t , aalar- a~tar-. a'-sa- < a*,'s~-~
relJ' i < reki, eJ.' sik < ek~ik eflikip). 1+ t, benzeme yolu iIe~
-lt, d+i ' dd, ii + l=nn, n+l=nn ve
olur (ms'
anna- < aiila-, tnne < tnle, agrrJ. < agr-ltJ., kirli < kirli, errik <
erlik ).
Bk. bir de nller iin - 18 ve, nszler iin - 167,259,3.15,393,419.

<

r+I =-rr

3.

Kafkasya

iveler i

Ses bakmndan henz tetkik edilmemit ir.

4: . Anadolu
Henz iyic;e tetkik

edilmemitir

i veleri

(nszler iin

a. Hdavendigar'

lk.

168, 258).

ivesi

. Kuvvetli nefesle telaffuz edilen art-dil kC ve

yz eder.

Il

sesleri i"le tema-

Trk

b.
5. . K r i m

Sada szc

ivelerinin tasili

Karaman

i vesi ,

i v.e s i (Karaim telaffu zuna gre)

sesi Yar.nlu J! ekline g irer (ms. uar< J!a"r' < bo&...,

Kelime bapda, kaln nller nnde ince
nller nnde ekseriya ~ g v.e nadir olarak k bulunur. ii sesi, imU
ivel er.inde o ldu ~u gibi, ok kaln telaffuz edilir. Bata n-dil t ve '1"d
seslerinin her ikisi de bulunabilir; fakat . d ses i daha ok kullanlr
(ms ' da,yan-, da, deg-, dol-, di, dil, dM; fakat ta-, tip ", dip.>..
trk). g sesi ortada bazan yolu!". n
L . iil'dir . (m s ' caiil
tl

*-.

~uM <.tle r.., < ber-).

< - I

Sk. bir d e nller iin - 18 ve unszler iin - 166, 260, 3l..5.

393, 41 8.
6.
Sonda, *-~. k, '

Osma. nl

ives i

ve g seslerinden baka, bir de yelile,fT!,i " ve

g sesleri . bulunur i .. ince nllerden sonra daima g kull a nlr (bazi

azlarnda bu .s~s yelje mi d sesine inklap eder). Bata d sesi, i se~

sine nisbetle, daha ok g.e er, g sesi or tada, in ce nller

ok ."defa y oiur .( ms' deyil
tegil, degirmen < tegirmen).
Bk. bi r de nller iin - 18 ve nszler iin - 169.

<

Balkan

yarm-adasndaki iveleri n

arasnd~

hususiyetleri henz tetkik edil-

memiti~.

V A MBE R Y , Hermann (Armn Bamberger)

(1532..,- 1913 i
.Das "Trkentlolk in seh'n en. elhnologi~chen und
ethnographischen Beziehungen, [eipzig; 1885.

ii m b e r Ra d lo ff 'un tasflifini dil bakmndan do ru bu.m akla

beraber, heyet-i umllmiyesi bakmndan tatmin ed ici bir tasnif sayma.
m akta dr, Bu tasnitlel'de t.rklerin kavmi teekkllerinin de . dikkate .
alnmasnn lzmunu ileri sre;. m.ellif, iv elerden +iyiide, cOrafi
durumlar ile tarihi inkiaUarn g z nnde tutarak, trk kavimlerini
. u be g!lrup iinde toplam,tr.

R. Rahme Arat
.

SiBIRYA rRKLERI

1. Yakut
2. Telet (Telenget-kii)
3. Altay " (Altay-kii~ Altay Kalmklar,
Dvoedanlar)
4. or (Kandoma.>
5. Tuba (Tubakii, Ykii, Ure"n bay,
ernevo)
6. Kumand (Kumand - kii, Ak-Kalmklar)
7. K z l
8. olm
9. Sagay
10. Beltir
11. Kaa
12. Koybal (Kaybal)
13. Karagas
'14. Soyon (Soyot)
15~ Kanas

16. Baraba (Tobol, idari bakmdan: Taralk,

Tobolluk, Tmenlik, Turalk).
.
17. Tuva (Tuba, Urenhay, Altay, Soyon, Sayanl):
II. ORTA .ASYA TRKLERI
.

Kara-Krgz

2. Kazak.Krgz
3. Uygur ve arki Trkistan
4. zbek (Kurama, illa-Kazak)
5. Kara-Kalpak
6. Trkmen (mene. bakmndan garp
trklerine dahildir)
III. VOLGA TRKLE.RI

1.
2.
3.
4.
5.

Kazan (Kazan,

Astrhan,

Kun.d ur)

uva
B;:krt
Mier

Tepter (Orenburg, Ufa, Vyatka, Perm) .

Trk

ivelerinin

tasnili

89

LV. PONTUS TRKLERI

l.
2.
3.
4.
5.

Krm .

Nogay
Kundur (Karaga)
Kumuk
Karaay v.b.

v. GARP TRKLERI
1.
2.

A.zerbaycan (Kafkasya , ' Iran ).

Osma n l (1. Yerleik. 2. Gebe:
Yrk, Trkmen)

10
. KAT A N O V, Nikolay Fedo rovi
( 1862-1922)
Etnografieski'y obzor turelskolalorskilJ plemen. Vstupi t~
elnaya lektsiya v kurs obozreniya ' tur.e tsko-tatarskih
plemen, proitannaya v fmparatorskom Universitete 29
yanva'rya 1894 goda (Uenl.fJo ZQ/Jisku mp.r. Kazansk,
Unive'rsteta, god LXI, kniga 3, May-fyn ), Kazan, 1894,
s. 186-206.

Aslen Altay' trklerinden olup, '1894 . ylnda n itibaren Kazan 'niversitesinde profesrlk . yapm olan mellif, trk kavimlerinin yay- "
d, dil, yaz ; din ve yaay tarzlar ile . vcda getirmi o ld u kl ar d ev~
,Jetler hakk n da toplu bir fik ir. verme~i istihdaf eden giri dersinde
;trk . iveler i n in tasnifine de k saca ' temas etmekte ve dil hususiyetleri
'zeri nde durmayara'k, trk ivel erini u drt gurup' iinde to'plamaktad r.

Obi

tYAl GURUBU

havzas

trklerini n

i veleri.

II. CENOP GURUBU

1.

2:

. Kr m

Balka n yarm-adas

R. Rohm. ti Mo<

. 3. Anadolu
4. Filistin
5. imali Afrika
6. Iran ve Kafk~ sya.
III. ORTA VEYA ' MERKEZ GURUBU
.

2.

Volga havz as
Garbi ve arki Trki&tan

3 . Trkmen

4. Kara-Kalpak
5. z bek
LV.

ARK

GURUBU

.1. . Ktrgz 4 Kazak

2 Krgz
3. Tomsk ~e ' Y,enisey vilayetleri
4. Karagas (Irkutsk vilayeti)
. 5. Urergay (im a li Mo~ulistan)
6. Yakut
Kat a n ov dfiha sonra

neretmi oldu~u

ve trk

ivelerinin

mu-

kayesei ara-trlmas iin ok mhim ol an di~er bir es erinde (Qpt

issledovaniga urganIJayskogo yazka s ukazaniem glavnegif rod5t'CJen~

. nrQ alnoenli ego k drugim yazkam lrkskogo kornga, Kazan, i903)O'
istifade ettiA'i iveleri gstermek iin, bunlarn isimlerini . kaydetmek-o
tedir. Tasnif ile ' ilgili olmamasna ' ran e n , tasniflerde adlar geen>
bu ivelerin burada zikri faydal grlmtr.
A. TARiHi iVELER
.

2.
3.
4.

Orhun
Uygur
Kuman
aatay

5: Selcuk
B. . CANLI

. .

Altay
2. Azeri

iVELER

3.

Baraba

4.

Bakrt

Trk

ivelerinin

25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40:
41.
42.

5. Beltir (Yenisey)
6.

7.
8.
9.
10.

ll.
12.
13.

14.

ernevo
Gagauz
Hami
Hdavendigar.
lim (Tobol)
.Kaa (Yenisey)
Kamasin (Venisey)
Karagas
Karaman

15.

Kagar

16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

Kazak .
Kazan

.,

tasnm

MariopolGrek
Mier

Nogay .
5a:gay (Yenisey)
Sart
or

Tar
Taran

Telet
T~pter

Tpbol
Tls
Tura
Turfan
Tmen
Trk (Osmanl)
Trkmen
Ufa
4t Yakut
44. Ya'kend

Krgz

Krm .
Krm ( Karaim)

<. y. c;nisey )
Koybal (Yenisey)
Kumul<.
Kerik (Tomsk)
Kzl :

11

ARlsTOV, N. A.
Zametki ob etnieskom. sostave t rkski6 plemen (Jioaya
slarina, i J 1896, s. 45~-456).

Ra d i o f f 'un tasni(ine kar V ~ n b e r y 'nin yapm olduu

itiraz, esas itibar ile haksz bulan Ari s t o v dil hususiyetlerini ~k
ve kavim meseleleri .ile kartrma doru bulmamakta ve Sibirya
trklerinden baka, diker btn trklerin ~ygurlardan ne't ettiklerini,
ne ~arihi ve ne de kavmi deliller ile isbat etmek mmkn olmado
n kaydetmekte~ir. Mamafih Ari s t o v Ra d o f f 'un dil hususiyetleri.
ne gre srala.m olduu ive guruplarn kavmi bakmdan da dOru
bulmakta ve bu guruplarda u kavmi hususiyetleri grmektedir.
i.

ARK

GURUBU

Bu guruba dahil bulunan Altay ve Soyon kavimleri trk"lerin eski

yurdunda oturmakta ve rk bakmndan da bunlar temsil etmektedir

R. Rahmeti Ara t

9'

ler. Bunlar, ancak bir dereceye kadar, Samoyed ve Yen!sey k;avimleri

ile karmla,rdr.
.

GARP GURUBU

Bu guruba dahil trk kavimleri, Alfay'dan knca, nce Samoyed

ve Dinlin kavimleri il; karmlar, daha sonra, imalj garbideki mem~
leketlere vasl olunca, balca Fin-Ugur kavimleri ile ' temasta bulun~
mul ard'f. Garba do~r ileriledik'e, rk i karklklar artar. En ok
karklk Volga havzasnda , 'Nogaylarda ve sonra Bakrtlarda gr'
Ir. Kazaklar nisbeten az ve Krgzlar ise, daha az d te'sir altnda
kalmlardr.
L

ORTA ASYA GURUBU

Buraya dahil kavimlerde ark-iran tabakasnn bulunmas bir husasiyet tekil eder. Bir az da Tibet te'siri mevcuttur. Yaba'nc larn te'sirine maruz kalmadan nce de, bu kavimler kendi aralarnda karm
bulunuyorlard .

LV.

CE.NOP GURUBU

Bu guruba giren trk kavimleri ba lca Kanl ile bir mkdar Kp"
ak unsurlar n dan terekkp etmekte ve rk bakmn~an, Iran. Balkan
ve Anadolu 'daki yerli kavimlerin kuvvetli te'siri altnda bulunmaktad rlar.

12
CAHUN,

Leon

Intr:oduction d l'histoire de I'Asie, 1896, s. 34-3 5.

. Daba ok trk tarihi sahasnda alm olan bu mellif, bu eserinde .. dolays ile, trk iveleri arasndaki mlasebetlere de temas elmekte
ve bunlar gurupta toplamaktadr . .
.
.
i . GARP GURUBU

1. Osmanl -.
2 . . Azer.i (Iran . ve Kafkasya)

Tfirk

ivelerinin

93

tasnifi

.. ii. ~RK GURUm

Uygurar lan ne'et elt~ini syledii

bu guruba u iveler dahil

buturimaktadr.
.

aatay

2. zbek
3 . Rusya trkleri
4. . Sibirya trkleri
5. ' Kagar
6. Trkmen
7. Krgz
S. Altay
9. Taran
lA. Karaim (Krm ~e

Litvany~)

iii. iMAl GRUSU

.

Yakut

2.

Yakutann

ibaret olan

deijk
dier

ekillerinden

iveler

13
K O R , Fedor Evgenevi
(IS43 ~ 1915)

Klassifikatsiya turetski!; plemen po ya~,kam Etnografieskoe

obozrenie, kn. 84-85, Moskva; 1910) .

.Trk ive l erinin . tasnif{ tecrbeleri arasnda ehemmiyetli bir yer

iga eden bu tasnifin esaslar ile.elde edil en neticeleri mellifin kendi
yazsndan takip etmek, phesiz, ok faydal! olurdu, Fakat makaleyi
ihtiva eden me,mua, btn aratrmalara ra~men, bulunarnam ve burada bu tasnif l1akkmda ancak dolays ile ve ri lmi 'olan malumatla
iktifa etmek zarureti has!! olmutur.
.
.
R:a d ) o f f ile K o r 'un tasnifleri:den istifade suretiyle yeni .bir
tasnif tecrbesi v~c1da getirmi olan S a m o y i o v i (bk, 17), kend
grn izah ederken, 'bu iki tasnife s k sk temas et"mekte ve . bylece K o r 'un tasniii hakknda da bir bilgi edinmek frsatn vermek-
tedir, Burad~ K o r un tasnHi hakknda sylenenler S m o y i o v i 'in

R. R3hmeti Arat

kaytlarndan karlm~tr. K o r , daha sonra kendi tasnifinde yapni

_oldu~!J baz tashihler hakknda, Moskova . arkealoji cemiyetinin ark
komisyonunda bir tebliR' yapm ise de. bu tebli I).e:_redilm~mitir ( bk.
Samoylovi, ayn esr., s. 7, not 2 ).
.
.
.
. K o r kendi tasnifini, biri s e s (g .sesinin ayr iv e .guruplarndaki
durumu) ve dieri .e k i i (hilj hazr sigas~n tekili) olmak zere,
balca iki hususiyet zerine esasla ndrm ak ta ve trk ivelerini, so nun.cusu iki blmd~n ibaret olmak ~ere; drt gurup iinde toplamaktadr.

I.

IMAL' GURUBU

Bu gurubun husfsiye ti . g sesinin hece sonunda . '0 ' eklinde inkiSh (ms' tav < tag (da:.) ve 2. hci.l-i haz r siga'Sln,n ' fiillerin -o zarf-

iiil ekli ( bu ekil baza n bir yardmc m ile birleebilir) ile ifade edilmesidir"( m s . 'kele-turur-men <geliyorum ).
" Samoyo~i, Kor:'un bu guruba "idhal etti~i iveleri ayrca
:zikretmeyerek , bunun " Ra d i o f f 'un garp " g ur ...buna tekabl ettikini
kaydetmektedir (R a d of f'ta bu g"uruba dahil ' iveler unlardr: 1.
" Krgz iveleri " - a. Kara-Krgz, b. Kazak-Kr:gz, c.-Kara-Kalpak - 2.
:' Jrrti iveleri +- a. Tura, 9'"' Krd~k, Tobol ve Tmen -~. Bakrt ivesi -.4. Volga h avias " ive:leri).
II.

AR K

GURUBU

Bu gurubun hussiyeti, 1. g sesinin her duru\nda muhafaz.as " (m s'

ve 2. hal-i hazr s' iga snn -r isim-fiH ekli ile ifade edi!.mesi.dir (m s ' hlr-men ( geliyorum~).
. Bil gu ruba u "ivele~ dahildir: e s",k i i e r d e n - " . "Orhun (Yenisey)
.abideleri: 2. Uygur, 3: aatay ve 4. Korn,,"n " metinlerinin dili ve
y e n i i er d e n - 1. Karaga~ ve 2. (baz kaytlar ile) Koybal; Sagay
-ve Salar iveled.
t.g . dat~ )

Bu g"urubun hus'i y e ti .

nszlerden sonra , d mes i

ve; 2. halj haz r sigasn ~, ark guru."
hunda olduu gibi, _r isim-fiil ekli " ile ifade edilmesidir.
S"a n" o Y o v\j- K o i' 'u, bu gurubunun ,)R 7(d r.o~fl'~tas niiindeki .
,cenp gurubtina tamamiyle tekab l etti"ini k,aydediyor (R a d o"f f 'ia"
'bu guruba "u" iveler dah ildi r: 1. Trkm en, 2. A.zerbaycan_ 3. Kafkasy a;
"4 Anadolu, 5. Krm ( Karaim} v"e 6. Ostrfanl ); (ms' /f-nlall

< ~l/g n

g s~sinio,

,k alan ~)

Trk eivelefinin .t asnifi

LV.

KARIIK

."

GURUP

ark il e imal g uruplar arasnda bir mevki alan bu gurup iki bJume ayrlmakta olup, S a ni oy i o v i '.a gre, bunlardan a-blmu.Ra d off 'un Orta-Asya gurubuna tekabl etmektedir (R a d i o f f 'ta bu
.guruba u iveler dahildir: 1. Tar~n 2. Hami, 3. Aksli~ 4. Kiigar ,ve S
..a~atay 'iveleri l bo bmne ise. - Yakut, uva lehceleri. dahil buJun maktadr.

.
.
.. S a.m o y ~. o v ~ Altay, . Telet, -e.rnevo v.b. ivelerinden bahs.ederken, bunlar zerinde ayrica durmayarak, bunlar.n K o r 'ta ksmen
,. i n ii i ve ksmen kar i i tc" gurbun a-blmne idhal edimi oldu~unu kaydetmekle iktifa etmitir.
.

14
RAMSTEDT, G.

J..

.-Ti~tosanaklrja; x, 2039-2040; 1917; Iso Tie losanakirja

XIV, . 295-296 ve ayn esr., iX, 19.38

. Ram S t e d t 'in trk ivelerinin "tasnifi iin kabl ettii es~slar ile
""Varm oldu~u neti celeri mllellifin as;1 yazsndan tetkik etmek imki-n bulunamamtr. Aadaki" tasnif cedveli, bunun lin ansiklope disin..deki k sa bir huasasndan alnm o lduunda n , g~ rek husisiyetlerin
.belirtilmesi ve gerek iveleriri s ralanmas hu susunda tam bir fikir edinmek iin , kafi gelmemekted ir. R ii. s ii. n e n (bk . 20) 'in kendi tasnifinde
::R a m s t e.d t 'i esas alarak, onu daha sonraki tasnif tecrbeleri ile geni
.Jetmi olduunu ifade ettiin e ve bunlar arasindaki f.arklara ay_O
..r c~ iaret edilmedi!ne baklrsa, bu iki tasnifi~; esas hatla~ ile.,
.birbirine be nzedi i dnlebilir. Onun ii n bu hususta RiisaneR
.tasnifi '.1in gz nnde bulun.d ~r ulma s fa yda l ola.caltr.
Mellif nce trken in dahil bulundu~u Ural-Altay dil ailesi hak. knda , ksaca rM lumat verdi.kfen .. sor~a, trk iv~leriii . u guruplar .
-jinde toplamaktadr :
(A. UVA

{lu

DILI

< l f!g.,

.. il (B . YAKUr [?ILI
(ltr<t"i<l c g )

,96

R. Rahmeti Arat
III (C). MAL GURUBU
.

d-blm (tag)
.

Urenbay, Sayet

2. Karagas
2. z-b!m
3, Koybal, or
,4. alm
3. g-b!m ("lo veya iii < taif)
S. Baraba '
6. Altay (Altay Kalmklar,
Teet, Lebecl, Kumand)
LV (D ) .

ARK'

GURI,1BU

(y<d,lail)

1. Sart (Buhadi, Hive)

2.

ark

Trkistan ' (Yarkend, Kagar,

Turf,an, Hami, Taran, aatay)
V (F). CENP GURUBIJ

(dag ve da<tof)
1. Trkmen (Trkmenistan, Stavropol)
2. Trk. veya Osmanl.

15
NEMETH, Julius

Trkische Grammalik (Sammlung Gschen)..

Berlin-Leipzig, 197.

Macar -alimi eserinin ' mukaddimesinde, trkenin dier diller ara.

yerini izah ederken, bt.n trk ivelerinin tek bir aie~
tekil ettiini ve bugnk trk ivelerini balca u iki guruba ayr~ .
. mak ' mmkn' oIdu~unu sylemektedir.
sndaki

. Kelim-e
iveler .

B-

GURUBU

ba~nda, di~er ivelerdeki

y sesi yerine, s sesini kullanan.

Trk

1.
2.

~i\eejniu t:.snifi

Yakut
uva

(bu ivede bir de

trk. > i o lmakta dr)
Y - GURUBU

ll.

Kelime banda 9 sesini muhafaza eden ivel er. Bu guruba btn

trk i veleri ile eskilerden KkTrk, Uygur ve Kuman ivel e r i
dahildir.
canl

16 bk, 18

17
SAMOYLOvI, A.

Nekoforre dopo lneniya k klassijikatsij turetski~ yaz kov

1922); alm. bulasas ii n bk. R. Ra c l mat i,
Zr Klassifikation der TrkSpraelen ( Ungarisehe
}af r biicfer, iX, 321-324).

(Petrograd

Ra d i of f 'un tasnifii esas v e , K o r 'unkini ya r dmc olarak

alan Samoylovi, baz ilavele r de y<:.pmak suretiyle, bu iki tasnifi
birletirmek te ve z ...... r. d > y, tek heceli szler ile birden fazla h eceli
szleri n sonu nd a -g, eklerin bandak i . g- ve 01- -..... boL- hussiyetIerin e
gre, t rk iveler i ni alt gurup iinde toplamaktadr .
i

n -G U~UBU

(BULGAR )

Du guru bun hususiyetleri unla dl': 1. r < z (t;l;r < t alf/l z );"'2,.
r< z. <d (u,a<~dal.). 3. pf- > bol, 4. -t!,-<-g (t;v--/ <tag: 1
5. -< -g, 6. - <g- ( y!1n;<~~ /g:n).
Bu guruba - u ivele r dahildir.
a. Eskilerden:
Bulgar
.

VOliII

2. Tun.

b.

Bulgular
BQlgarlar

Bugnklerden:
uva

Trkiyat

M . emuas

- -;o

..

R. Rahmeti Arat
II. D- GURUBU (UYGUR, IMA L. I ARK )

Bu gurubun hususiyetl eri unlardr: . z (to~uz) 2. d (ada~ ). 3.

bl -, 4. -l (laif), 5. -l ('alI'I), 6. I- (~aIlan).
d sesinin deiik ekillerine (d t, z) gre, bu gurup blme
a.yrlr ve bunlara d ahil ivele r u nlardr.

A.
a.

d.bm

Eskilerden
. Orhun
2. Uygur

b. Bugnklerden
1. Soyon (Soyot veya Urenbay)
2. Karagas
3. Saliir
B.

i-b lm
Yakut

C, z -blm
.

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
n .

Sang Uygur
Kamasi n
Koybal
Sagay
Kaa
Beit jr
or
Kzl

Kerik

TAV-GURUBU (K PAK, IMAL.I GARBi)

Bu gurubun hususiyetleri unl a rd r . ]. z (to*'uz ), 2. y < d ( aya~

3. bol-, 4. 'v <-g (tau<tag), 5. - < -j (tavl <taglg) ,

<ada~).

6,

ii-

( ~alilan).

Bu g uruba

u iveJer

dahildir.
a.

Eskilerden
K pak

Trk ivel e rinin tasnili

b.

.9

Bugnklerden

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Altay
Telet
Kumand
Krgz
Kumk

Karaay
Balkar

8. Tobol
9.
10.
11.
12.
13.
14.
IS.
16.

Baraba
I Rusya iveleri
Mier
Bakrt

Krm (cen1p

Karaim
Nogay
Kazak

sahili haric)
olanlar haric)

(o sman lla m

Bu gurupa dahil iveler, birbirlerine olan

blmlerde toplanabilir.

1.

Mo~ul

devrinden nceki

yaknlklarna

gre,

ive ler

a. 1. Altay
2. Telet
3. Krgz
b. 1. Kumk
2. Karaay
3. Balkar

4. Karaim
.

2.

Mo.~il

Tatar

devrinden sonraki

1.

iveler

Kazak

2. Nogay
LV. TAGLl{(- GURUBU (Ad.ATA Y CENBI ARK)

Bu gurubun hususiyetleri un l ard r : 1. z (lolr-uz) 2. y < d (ayalf. <

.adoq, 3. bol-, 4. -g (log). 5. -~ <. g (I"gh~ < (aghg), 6. g- (~agan).

100

R. Rahmeti Arat

Bu guruba u iveler dahildir.

a. Eskilerden

akatay
b. Bugnklerden
.

ark i

'1..

Garbi Trkista n iveleri (Hive

Sart akz hiiric)
zbek (Fergana , Takent
Semerkand ve Buhara)

3.

V.

Trkistan iveleri
ve Salar iveleri haric)

(Sar

Uygur

TAGLI-GURUBU (KIPAKTRKMEN, ORTA .

Bu grubun hu susiyetleri u nlardr : 1. z (to~:z), 2. 9 < d (oya~ <

adaq, 3. bol-, 4. -g (lag), 5.-<-g (/ogh<t ogbg ), 6. g . (~'dgan)_

Bu guruba

u iveler

GAhildir.

a. T omsk vilayeti

1.

olm

2.

Abin

3.

err.evo

b. Ceo'lb-j garbi

g.:rubu

hususiyetleri ile

kar k

4.

olanlar
zbek (H ;ve)

J.

Sar t (Hive)

LV. ve V. guruplar birletirilerek, birbirinden farkl 'iveler ayn

blmler halinde de sralanabLlir.
v. OL-GURUBU (TRKMEN, CENOBI CARB1)

Bu gurubu il hususiyeteri unlardr: . z (do~u z ) 2. y<d (ayel.

< adoif), 3. 01-, 4. -g (d ag <: lag),

- < -g (If -dar..<lfgn).
Bu guruba

u iveler

5. -

< -

(dagt

dahildir.
2.

Hive cmhGriyeli ahalisi

BuLara.
~

3.

Efgan istan Trkistan '

1.

<

toglg),

6~

T ihk

lO,

ivc1el'inin t;snifi

4. Trkmen istan cUmhuriyeti

5. ran '( Azerbaycan, Esterabad,
Horasa n v.b.)
6. Azerbaycan cmhuriyet i
7. Ermenistan
:>
. 8. Grcistan
:>
9. Anadolu
10. Suriye ( ima! ksm)
'11. Istanbul ve ci~ar
12. Balka n yarm - adas
13. Besarabya
14. K r m (cenup sahili)
15,. Trkmen (Stavropol = imali
Kafkasya, Astr h an)
SAMOYLOvi 'iN TASNIF CEDVELI

Li
2.

{~hBr

uraGr.

3.

-5.
-6.

,-

to~u:
ada~.Gr.

ra g -Gr.

-Gr.

k-G r.

~alan (~In:)1
i

II

rGr.

dGr.

BUliar

Un r

--

aga/f.Gr.

bol- {pal pul. ,

t;fJ (tul . Gr.

{da/f.u::;)-Gr.

i
,
i

tav Gr .
-Gr.

if- {tlGr.

LV

tatGr.

tajl/f.-G r

Kpak

akahy

imil- i arki im"1

ol-Gr.

tag (dag)-Gr.

-Gr .

~a/tanGr.

III

bu__Gr.

i~ rbi CeubjarH

v
ta g/ - Gr.
Kpak .

T rkmen
Orta

If-alan Gr.

Vi

ol Gr.
Trkmen

--

C eub.igarbi

102

R. Rahmeti Arat

18
BOGOROOTSKY,

Vasiliy Aleksevi.
(1857-7)

Vvedene

'l.i

tatarskoe yazrkoznanie v svyazi s drugimi

yaz~kami. Kazan, 1934.

lrkskimi

Mellif daha 1921 'de, zvestiya Vsefafarskogo Tsinlr. Ispoln. Komiteta Sovetov gazetesinde (say 237 ve 239), trk dilleri iin, aa4
daki tasnife yakn bir tasnif teklifinde bulunduunu yazmakta (bk.
s. 5, not 1) ve bu makalesi hakknda Seliev'un Veslnik Prosveeniya TSSR (1921, say 6-7, s. 218) mecmuasndaki bibliyografya
notuna iaret etmektedir. Burada zikredilen ,gazete ve mecmua kollek- '
siyonlar stanbul'da bulunmad iin, bu tasnifin esaslar ile ive guruplar hakknda ffialmat edinmek mmkn olmamtr. Fakat ayn
mellifin ertes sene intiar etmi olan Vvedenie v frko'falarskoe
yazkoznanie (I. ksm, Kazan, 1922) adl eserinde, -Ural Altay dil aile~
sinden bahsedilirlcen, trk ivelerinin esas guniplar zikredilmitir ki,.
bu yukardaki makalenin bir hulasas olmaldr (bk. s. 38, not 1).
Burada arktan garba doru u -ive g urupl a r yer almaktadr.

1.
2.
3.
4.
5.

Yakut.dili
Orta Sibirya
Garbi Sibiry_a

iveleri

(Karagas, Urenbay, Abakan ve Altay)(Bara ba, Tobol v.b.)

Volga~Ural iveleri (Tatar, Bakrt v.b.)-e s k i 1e r d e n: Kpak
Orfa Asya iveleri (in tatarlar ve Sart, KaraKrgz, _ Kazak~
Krgz v.b.) - eskilerden: aatay
6. Cenilp ivele ri (Trkiye, Azerbaycan v.b.)-eskilerden :
Seluk
7. uva dili (menei henliz, sari h olarak, tesbit edilmi deildir).
iveleri

Bogoroditskiy, bu son eserinde (1934, yk. bk.) trk kavim

zerinde daha etraflca durmakta ve muhtelif kavimleri n
bulunduklar yerleri tesbitle, bunlarn mene meselelerine, yaay
tarzlarna ve ive hus1siyetlerine de temas etmektedir. Mellif trk
ivelerini, uvaa haric, yedi gurup iinde toplamaktadr.

ve

iveler-i

i. iMAL' ARK GURUBU

Corafi

bakmdan

birletirilmi

olan bu gurup iinde Yakut a

dier ikisinden olduka -farkl bir durum arzetmektedir. Son iki ive
ayrca _ ark gurubuJ olarak da gsterilebilir.

Trk

ive1erinin

..

tasnifi

dier trk ivele rinden bir t~km hususiyetlerle ayn ..

kelime ba ndaki s- sesi kaybolmu (u<su <SU., en~
sen 4Sen!) ve geni diftonglar inkiaf etmitir (q -I;] burada a ile ' e
arasnda bulunur-, ie, UO, ) v.b.
Karagas ve Tuva. ivelerinde ana-trkede kelime bandaki y- sesi
(er <yer) ve asli ise, sesine ink lap etmitir (ap - <ap- (vurmak _lo Ayn hususiyet Abakan gurubuna dahil ivelerde de grlr.

Yakut dili

maktadr; ms'

Yakut
Karagas
Tuva (Urenbay, Soyon
veya Soyot)

2.
3.

11. HAKAS (ABAKAN) GURUBU

Bu guruba dahil ivelerin ilk ikisi sesini S diker de olarak inkiaf eHirmitir (ms' Sag. ve BeIt. iSi-, Koyb., Ka. ve
Kz . i - < i- (imek:. ).

<

1.
2.
3.
4.
5.

Sagay
. Beltir
Koybal
Ka
Kzl

111. ALTAY GURUBU

Bu guruba giren iveler arasnda byk bir benzerlik mevcut eluJl,

ses ve ekil bakmndan K rgz diline yakndr .
.

baz

a.
.

Cenp b lm

Asl

Altay (Altay kii, Altay

)
Telet (Telenget, Telenel)
Kalm klar

2.

b.

ima.

blm

3. Kumand ~
4. Tuba (erneve tatarlar)
5. or (bir ksm - Kondam)

..

R. Rahmeti Arnt

LV,

GARSl SIBIRYA GURUBU

Ii m ivesi haric, bu guruba dahil ivel erin ba lca hussiyetlerinden birini ana-trkedeki sesinin ts olarak inkiaf et mi olm'as te
kil eder.
.

ulm

2.
3.
4. '
5.
6.

Baraba
Tobo,!

( Kerik )

Ii m

Tmen
Tura

V. VOLGA-URAL GURUBU

Bu guruba dahi! iveler dil bakmndan b y k bir benzerlik gs'(erirl er ve nlleri n inkia.t (o > u, > ) hussund a da ay n durumda
'bi lunm aktad ri ar .
Bakrt i vesind e eski sesi ye rine s sesi ge mi t ir ve -bu bakm - '
dan garbi Sibirya i ve,l e rin e benzer.
.

2.

Tatar (Kaza n, Ufa, Astrhan, Kasm;

Mier Tatar istan, Penza,
Saratav, Simbir, Niigorod.).
Ba k rt (Yurnat, Bun.~an, Kvakan ;
sonun cusu . yaz diline esas
olan a~zd r ).
Vi.

ORTA ASYA GRUBU

Baz

tali farklar mevcut olmakla ber2.be r, bu guruba "dahil ilk

drt ive, esasnd a bir birlik arzeder ve bunla r bazan ~ K ag ar ivesi:o
ismi altnda birletirilir .
Kazak ivesi nde, s < inkiaf do lay s ile. eski ve s sesleri birl emitir (~us < ~u -k u - ); di e r taraftan esk i sesi ' ( a' <a
ca- ) ve kelime . bandaki y sesi d e c olmutur.
Kara-K alpak ivesi iyice tetkik edil memitir. fakat zbekeye
YiI;k ndr .

1. . a.

arki

Trki stan

( Kiigar, .

Ya rken d, Turfan , Hami) .

b.

Taran

'O,

Trk ivelerinin tasnili

c. San- Uygur
d. Salar
2. Kazak-Krgz (Kaz ak)
3. Kara-Krgz ( Krg z)
4. O,bek (O,bek ve Sart)
5. Kara-Kalpak
Y l .

1.
2.
3.
4.
S.

CENOB-,I GARBY ( TRK) GURUBU

Trkme n (Trkmenistan, Efgani stan

Trkistan, Esterabad, Iran)
Azerbaycan (Azerbaycan, Iran).
imali Kafkasya (Karaay, Balkar,
Kumuk)
Krm

Trkiye

B o g o r o cl i t s k i y ilk tasnifinde (1922 yk . bk.) uyaay, trk

yedincisi olarak zikretmiken, bu defa bu lehceyi
trk dil ailesi iinden kararak, Mou! ve Mancu-Tunguz srasnda,
Altay dilleri gurubuna idhill etmitir,

:ive guruplarnn

19

LIGETI. Lajos

[bk. Barezi Geza, Magyar st6fejt

s!Cr,

Budapest, 1941].

L ilg e t i 'dn kendi tasnifin hangi esaslara gre yapt ve hangi

busCisiyetleri gz nnde bulundur!=uu hakknda malCimatmz yoktur.
Aadaki cedvel, macar arkadalarmz Eckmann 'n yardm ile,
Bar c z i 'nin yukarda zikredilen eserinden alnmtr.
Lig e t i trk ivelerini alt gurup iinde toplamaktadr.
.

uz (. OGUZ)

DILLERI

. Azerbaycan
2. Krm A
3. Trk (Osmanl)
4. Trkmen

Buraya bir de Seluk, K a g ari 'de guz

iareti

ile gsterilen

106

R. Rahmeti Arat

malzeme, H o u t s ni a ve di~er Kpak lgatierind eki Trkmen malzemesi dahildir.

KPAK

ll.

DILLERI

8.

1. Balkar

Krm

B.

2. Bakrt
3. Karaay
4. Karaim
5. KaraKrgz
6. Kazan

9. Kumuk
10. Kurdak
11. Mier
12. Nogay

7.

14. Tobol

13. zbek A.

Kaz akKrg z

15. Tura v.b.

Buraya birde Peenek, Kuman ve Hout s ma, bn Mhenna,
Eb Hayyan lugatl eri malzemesi dahildir.
iii. SIBIRYA DiLLERI

10.

Kumand

2. Altay

LL.

Kerik

3.

12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

Lebed

Abakan

Baraba
4. Kaa
5. Kandak
6. Karagas
7. Kzl
8. Koodom
9. Koybal
v .

TRKI DILLERI

1. a~atay
2. . Yo~ur
3. in trk

iveleri

4. zbek B (Hive

5. Salar
6.
7.

or '-

Sagay
Soyot
Telet
Tuba
Urenl]ay

Taran
Asl

Trki

v.

UVA

V.

YAKUT

tatarlar ivesi)

Trlt

ivelerinin

tasnifi

107

Trkenin e ski edebi dilleri: . Trk, 2. Uygur ve

.3. Trkistan dil yadigarlar (buraya K a g ari lugatindeki malzemenin de bir ksm dahildir).

20
RAsANEN, Ma rtii
Malulalien zur Lautgeschichte der Trkischen Sprachen
(Studia Orienialia, edidi t Sosietas Orientalis Fennica,
XV). He.lsinki, 1949, s. 2-31.

R ii S ii n e n, esas olarak, Ra n s t e d t 'in tasnifini a lm ve bunu

Radloff ve Samoylov i 'in tasnif/eri ile tamamlama~a al m t r.
Tasnifi n temelini burada da seslerin inkiaf tekil etmektedir (r ...... z :
uv. th"ar __ trk . tolf,uz; .g: tag>taY, tii, lo, t; g> - , -l ~; ~algan
> '~alan; ortada ve sonda d (4
t, z, y , r; bataki b-'nin durumu:
bol- ve 01-). Mellife gre, uzun ve k sa n ller ile sadas z kapanma, ldama ve kapanmasrtnme yolu ile meydana gelen nszlerin
sonda, iki ' nl arasnda ortada, bilhassa . ve 2. hecelerin hududun daki durumlar da tasnifte dikkate al nm ald r.
Mell if, ayn zamanda, trk. kavimlerinin ktimat bnyesi ve tarih lerinin seyrinden do~an artlar iinde, tr.k dil ve i veleri zaman-zaman
ka y n aa r ak, ar ala rnd ak i farklar ortadan kalkm o ldu~ un d a n, eski
devirlerde grlen ive farklarnn tarih boyunca takibinin ve seslerin
tarihi ink ia fnd a n, tasnif iin , istifadenin glemi o ld u~un u da belirtmektedir.
Trk ive l e ri burada all (S a m o y i o v i ' teki bir gurubun ilavesi
ile, yedi) gurup iinde toplanmaktadr.
i (A)". UVA DILI

uva dilinin, bilhassa etnografik sebeplerden dolay, trklemi

bir FinUygur kavmini~ kark dili ol du ~u nu ileri srenl er olmutur .
Fakat uvaa kark bir dil olmay p (ms . e re m ienin te'siri pek
azdr), di ~e r trk ive l eri nd e kaybolan bir ok eski hussiyetleri muhafaza eden, tam manas ile, bir trk ives id ir. u vaay altaycann
. ayr bir gurubu olarak kabul etmek ( P o P pe) veya yakuta ile birlikte bir s- gurubu iinde birletirmek iin, bir sebep yoktur.
u v aan n balca hussiyetleri : r> r.. d> r j ' tag > tu ....... if/v
v.b.; sonda (ve bata) - sadasz nszler ve ortada - sa d al patlay c l a r .

108

R. Rabmeti Arat

Bu guruba Tuna ve Volga

Bulgarlarnn

dilleri de dahildir.

ii (B). YAKUT DtLl

D j~er ivelerden f arkl olmasna ramen" yakutay mstakil bir
gurup olarak almayp, bunu .imal-j ark gurubuna id hal eden S 84
n o y i O v'i Le kar hayretini gizlerneyen mellif, yakut ann, aslnda
z-ivesi olmakla beraber, yabanc di llerin (Sameyed ve Tunguz) baz
hususiyetlerini benimsemi _ve uzun zaman dier trk ivele rin
d en ayr kalarak, kapal bir ' nkiaf takip etmi olan bir ive olarak
kabul edilebilecein i ileri srmektedir. fakat yakuta her halde ayn
bir gurup telakki edilmelid ir.
Yakutann balca hususiy etleri : z > s, i; d> i; tag> ia .. orman)
v.b. ; d eiikli k yalnz kapan yolu ile meydana gelen art-damak ve
dudak nszleri saha3ndadr (bk . IV).

III (C). IMAL-I ARK GUROBU

(Ram te dt: imi! . )

Bu guruba, umurniyetle, Altay civarnda konuulan diller

olup, d sesi nin durumuna "gre, u blmlere ayrlr"

1.

dahil

dbm

1.

Eski trke dil malzemes i

Soyot (Urennay) : imcil-"j garbi Mo~ulistan,
bugnk Tannu-Tu va cmhriyeti )
3. Karagas (Sayan daklarnm imal yamac ":
tag muhafaza edilir)
2.

2.

z - blm

Abakan ve yz istepler inde

iveler; bugn- . Hakas -,
. Kaa
2. Sagay

3. Koybal
4. Kzl
5. or
6: Kerik
7. olm
"8. Beltir

konuulan

Trk

ivelerinin

tasnili

9. Kamas

10. San'Uyg-ur (in)

3. y_ blm
imali

Altay iveleri

2.
3.

Baraba (B<raba
Kumar.da (log)
Lobed ("il)

4.

Tuba (Y kii) ("la!!)

Asl Alt<y iveleri

bazkn)

(AlLay

Ialmklan;

bug-n - Oyrat)
5.
6.
7.

Altay

(til)

Telet (lfi)
Tls

()

Bu ivelerin iyice . aratrlmem olm a s ve birbirlerinin te'siri anda

bu l unmalar tasnifi gletirmekledir.
Bu ive gurubunda son da (ve bala) - sadasz, ortada - sadah
nszler bulunur; Karag-as, bu bakmdan, VI. guruba daha yakndr.
v (D). lMAL! GARBI GURUBU
(Ram~t e dt: c Ga~p")

Bu gurupla deiikJik yalnz kapanma yolu ile meydana gelen

arldamak ve dudak r.szleri sabasndadr (bk. 11.).
Buraya dahil iveler unlardr:
.

. 2.
3.
4.

5.
. 6.
7.
8.

9.
10.

Krg-z (KaraKrgz; t<lag)

Kazak (KazakKrgz; [ru<[ag)
Kara- Kalpak (Kazak .~z; iaa < leg.)
Nog;y ( i m aH Kafkasya ve Krm)

Kumk
('
Karaay
(Kafkasya)
Balkar
.
Karaim (ark Kar.-Krm, garp Kar.
- Lehi3tan ve Litranya)
Volga trkleri (Talar, Mi~er)

Bakirt

R. Rahmeti Arat

110

11. Koman (Peenek, Polovets)

'12. Kpak (Houtsma, TA G; Eb Hayyan)
Bu guruba bir de

u ive l er

dahildir.

Samoylovi 'e gre

1. Oyrat
2. Telet
Ligeti 'ye gre
3.
4.
5.
6.

Tobol
Kurdak
Tura
zbek A

CE). CENOBt ARK GURUBU

(Ramstedt: . - r lc )

Bu gurupta umurniyetle seslerin asli durumu muhafaza edilir; art

damak ve dudak seslerindeki deiiklik ancak 2; ve 3. hece hudutl arnda v.e szlerde grlr.
Buraya dahil

ive ler u nlardr.

. Turki (arki Trkistan) (

1
.
tog1i k < ,ag
g
2. Taran (yen Uygur)
.
3. zbek B (Hive tatarlar)
4. Sart (Buhara ve Hive ehirleri ahalisi;
aslnda iranh olup, farsa da konuurlar).
5. a~atay
Vi (F). CENO Sj GARSf GURUaU
(Ramstedt:

ceenup .)

'I

hussiyetleri: ol. < bol-, da < tagltg; sadasz !:-' k, p, t~

ksa nll erden sonra, 1. ve 2. hece hu dtlarnda muhafaza edilir; asli uzun nllerden sonra, ayn durum~a ve szlerde sadahlar (bu durum ksmen sonda da varittir).
Balca

sesleri - asli

Bu guruba dahil
.

2.

iveler unlardr.

Trkmen (Hazer denizinin ark41 ve

Azerbaycan ( Kafkasya ve han)

cen1bu)

Trk

~iveerinin

tasnifi

3. Osmanl (Anadolu, Balkanlar,

4. Gcigauz (Rumanya)

111
Krm 'n

cenbu

VII (G). ORTA VEYA TRKMEN KPAK GURUBU

(Samoylovi 'e gre)

Tomsk vilayeti

' iveler i

1. ohm
2. Abin
3. ernevo

21
BASKAKOV,

I vopros

N. A.

klassifakatsii lrksklIJ. yazkov (Izvest. Akad. Nauk

yazka, 1952, Xl, 2, s. 121-134).

SSSR, otd. Literatun i

tasnifi tecrbelerinde, trk iveleri arasna, ksmen

.:ayn ive ' guruplarnn eski devirlerle olan alakasna iaret etmek ve
ksmen de mevcut dil malzemesini bu guruplara balamak maksad ile.
yaz dili malzemesini yerletirmek temay ummiyetle mev cttur.
:Fakat bunlarda esas gaye bugnk ivelerin tasnifi olup, tarihi devir
Jere ait malzeme daha ok izah mahiyetini tamaktadr . B a s k a k o v
'un bu tecrbesi ise, bu ereveyi amakta ve imdiye kadar bilinen
btn trk dil malzemesini bir tasnife tabi tutmak gayesini gtmekte
_dir. Daha nceki tecrbelerde de o ldu u gibi , burada da dilin tarihi
jnkiaf ve bunun ay n merhalelerine iiit hususiyetler ile bugnk i.
'velerin dar manada ive hususiyetini tekil eden hususlar, .aralarnda
.hi bir fark gzetilmeksizin , ayn s r aya konulmu bulunmaktadr.
Mellif trk dil malzemesi y l e tasnif etmektedir.
Trk

ivelerinin

A.
TRK DILLE..q,iNIN GA R S HUN DAL

Bu daim, bilhassa bunu arki Hun dalndan ayran, balca husfi~

:siyetleri unlardr : s e s b i l .g i s i s aha s n d a - a. eski z, d ve t sesleri yerine r veya 9 seslerinin b ulunmas (ms' ado~, a::a~, ata/ v.b.
yerine [Ira, ogclf. v.b.), b. sadal ve sadasl. s esler arasndaki byk fark
...derecesi ( b - p, k - g s - z, ri - t), c. birbirinden farkl nszlerin

R.

12

(b,

Rlneti

Arat

h ,v.b.)mevcudu; . gramerbnyesinde-a. mrekkepcmle

daha ok inki.!if e tm i _olmas ve aralarnda dier diHer.
den de geenler olmak zere, bir ok baklama edat l ar nm mevcdiyeti",
b. sim ve m ekillerinde klsaltma-bJrlemeer~ daha az .tesadf edil
mesi; sz haz i n e s i n cl e - meyct farklar, arap ~e han dil!erinden\
geme bir ok ve moulcadan nisbeten az ' kelime bulunmas,
Bu dala dahil diller u gurup lara ayrlmaktadr: i. Bulgar, IL
Ouz, III. Kpak ve . IV. Karluk guruplar.
'tl,

teekklnn

BULGAR GURUBU

Eski dillerden Bulgar ve Hazar dilleri ile bugnk uva dilini'

iine. alan Bulgar gurubu, Volga havzasnn en eski ahalisi. Bulgarla
(VI.- X I Vasrlar) ile tarih bakmndan bir az daha sonra gelen Tuna"
Bulgarlar ile Hazarlar gibi, do~rudan-do~ruya garbi Hunlann teekk
lne 'd,a hil kavimlerin muhilinde vficut bulmu olup, bunlarn halefieri.
olan uvalann dilinde eski bnyesini muhafaza etmekted ir.
Bu guruba dahil dieri ve bunlar arasnda uvaay di~cr gu -
ruplarnkinden ayran husfisiyeller up.lardr: S e s b i l.g i s i s a l a s i nd a'- a. geni ve alts dar nlden teekk eden ayr bir nl sisteminin mevcfidiy eti, b. kelime banda, di~er' dillerdeki "baz nszlerin
yerine, diftong ve diftonga benzer birlemelerin gemesi (ms' ert ~ yeriney eri- - gtfmeb, egev yerine yekev (e~e iz yerine y'::r iz 0, ol yerine
vai ea te :t, ortn yerine vran eyer :t v.b.), c_ r-Ieme, yan i di~er
dillerde biri yerine di~eri geen sIz ....... t jd......,y nszleri yerine r sesi nin:
gemesi (nsl. kelime 'sonunda zls ......, r: ogz./I avz yerine cuvar - a~z~ .
buz. yerine par cbuz~ ~IZ yerine IJ-~ r, kz. yerine ker _ gz~ v.b., keli.
me ortasnda ada~, aza/" ayc/, v.b. yerine ua v.b.id. l-Ieme, yani '
diker dillerdeki ""- s ye ine Lses inin gemesi (ms' Ir- , ""-/, s yerine!Jel ekp, i ""- ts yerine teJ'ek ,d:t, iik.-... esi k yerine a/ak (kap _
v.b.); gr a n e r b n y e s i n d e - di~er guruplarlOkinden mhim nisbette ayrlan farkl ekil ve cmle husfisiyetlerinin ' bulu nmas; sz.
hazinesind e - a. di~er lrk dillerinde bulunma}'p, yalnz bu gurupta bulunan mhitn bir kelime tabaka :; nm mevcdiyeti (ms' camsa
cburun ." , curam, kacun o arka, aram ekad r " , calma c tava~, kurkw
ckepe :t c~ce ;"aya~ ~ , lulu (bu~day ' , muy:Jr "ceviz, fndb, v.b.), b. is
lav. ve fin-o gur mene'li mhim bir kel ime tabakasnn bulunmas.
ii. 'OGUZ GURUBU

Ouz gurubunun h.:ssiyelleri: ses

bilgisi sahasida-a_

Trk

ivelerinin

tallDifi

,di~er

dillerde (ms' Kpak ve Karluk) Alt ile dokuz arasnda dei

nl yerine, kaide halinde, sekiz ksa nlrin mevcdiye ti. Q.
ek lerde darodudak ii.nll erinin bilunmas (ms' yar* yerine yarD!
" aydnlk, le ~ ), c. beg <bey ve dag "da> gibi kelimelerde sondaki g .. g seslerini n muhafazas ve baz eklerde bu sesle rin dmesi (ms1.
kelgen yerine gelen, ' agon . yerine aian v.b.), d. kelir.e band~ -.ik
ve i seslerinin sadallamas (ms' kr- yerint: gr, iii yerine dil)..-J!01- <olmab (bol, pol-, pul- yerine) kknde bataki blp sesinin d
mesi, f. baz kelimelerde dar nller nnde ve sonunda y sesinin
d mesi (ms' yu yerine ir - ar,kp, .'yi yerine it <kpek, it ~ v.b.);
gr a m e r b il y e s i n d e - a. isim tasrifinde ilgi ve ykleme haerine
iar et eden eklerin tam ~killeri (-nii!.- niii ve -n l- ni) yannda, bunlarn
bir de ses bak mndan ksaltlm ekillerinin (-n / -in , il / - iii ve - i) bt
lunmas, b. verme haline i aret eden ekin, nsz nnde, ses ba"'....
mmdan ks<iltlm ekli (m s. adama v.b.), c. birinci ahs cemi ekinin.
ses bakmndan ksaitim eklini n bulunmasi (ms' buermiz yertne
berer/'s <veriri z> v.b.), d. dilek s gasnda, -gu./-gii yerine, -as /- esi elcini n kullanlmas (ms' k t lgii yerine keiesi - gelesi , e. gereklik sgas ':'
nn -m.a" J mefi ekli, J. kp akadak i isim-fiil ekli -ganlgen yerine
- m/-71l i ' eklinin kullanlmas; sz haz i n e s i nd e - dier gurupla;..
rnki nden farkl baz kklerin mevcdiyeti: ms'
en

O~U'l

Kpak

ilgeri

burun ence,
bri <kurt:_
~ol eb
moi1loy <aln)

~urt

el
aLn

O~uz

gu ru bu blme ayrlmaktadr:
O~u'l - Bulgar ve 3. Og-uz-Seluk.
, 1.

O~u'l -Trkmen

1.

O~u! Trkmen,

.:2.

blm

O~uz Trkmen blm, tarih bakmndan, O~uz dillerinin daha esk

bir devirdeki birlig-ine ait olup, buraya Mahmud Kagari 'de tesbit
edilen Og-uz dili ile bugnk Trkmen ve imali Kafkasya 'daki Tru\}men dilleri dahildir ve .daha sonrak i bir kavmi b irlik olan Ouz-Sel...
.uk blmne mukabil, u hussiyetleri tamaktadr; ses bi l gi.si
sa h a s 1n d a '- o. OguzSeluk blmndeki di eti sesleri s - z seslerine
mukabil, t1rkmencenin ba.:i ivelerinde di aras s. -.ii seslerinin mev~
cdiycti (r,sl. Trk. sz yerine Trkm. s.~z. cSz v.b.), b. kelime banda
).Iatlayc b sesinin muhifazas ve szclamas- trkede fJ sesin i ge-.

T. rkiyat

Mecmuu - J ,

R. Rahmeti Arat

mektedir (ms' ver- yerine ber- <vermek ), .c. asli uzun nlleri n mevcdiyeti; bu, bu blmn daha eski oldu una ve a rk trk dilleri ile
olan ilgisine delalet eder (ayni asli uzu nluklar iin kr. md. Yakut;
lTkede bu asli uzunluklar art k mevct d e i ldir): gr a m e r b nye s i n d e - a. mazi iin, O uz-'Sel uk blmne dahil trk edeki - dl~J
-dik ve -m/-mi yerin e, isim-fii! on/-en ' gon/-gen) ekli n in kull inlmas , b. gelecek zaman s gasnda, trkedeki -acek{-ecek yerine,
-a ' nn dmesi ile, -cak /-cek eklinin bulunmas (ms' Trk. 'Verecek
yer ine Trk m. bereek). c. nlye biten fi illeri n -p zarf-fiil ekillerinde
y.,sesinin kaybolm'as (m s ' Trk. o/f.ugup ve vermeyip yerine Trkm .
okup ve berme- p) v.b.
2.

Ouz - Bulgar

blm

Ou z -Bul gar bt.mne bir taraftan e s k i d i II e r d e n - Peenek

ve Uz (Tork, Berendi, Kovuy v.b.) ve bu g nklerd e n - Ga gauz
dili dahildir. Esa s nda Ouzlar il e mterek bir dile sahip bulunan
ve bugnk Gagauzl arn kavm i bnyesine d e karm olan Peenek
ve Uz kavimleri, Bulgar ve sonra Kpak muhitine girince, nce Bulg,.~ ve daha sonraki devirlerde Kpak dili hususiyetlerini benimsemil er ; fak at ayn zamanda Ouz lugat hazinesi ile gramer bnyesini
muhafaza etmiler dir.
Mahmud Kagari 'nin de ia ret e tmi olduu gibi, Bulgar hususiyet. leri y alnz peenekeye girmekle kalmam, ayn zamand a bugnk
tfrrk dillerinin bnyesi ~d e d e muhafaza edilmitir: bu bilhassa n nller nndeki. n s lerin incelm esi hususiyetini tayan Karaim veGagauz dillerinde grlmekte ve uvaann da bir hususiyetini tekil
etmektedir ki, bu Bulgar unsu run bu lund u~una delalet eder. n nll er nndeki nszlerin incelme kanunu Karaim ve Gagau dillerin de bir de bu seslerden sonra gelen n nllerin eki l de~i.ti rme s in,e
ve bunlarn muk abilleri olan art nl/ere inkhibO! intac ettirmiti r
(ms' e'lJe yerine ev'a . eve" kesme ye rine kes'm'n <kesme l' v.b.).

3.

Ouz - Seluk

blm

".

Ogtlz-Seluk. ddleri, tarioh bak n :: dan , diker iki blme nisbetle

d aha sonraki bir birlii temsil etmek tedir. Bu blme e s k i e r d e n
Seluk dili ve eski Osmar,h ile b u gn k i e r-d e n trke dahitdir.
Bu blmn hususiyetleri yukarda Oguz Trkm en L!.imndek i
tekabll erde gsterilmitir.

Trk
III.

ivelerinin
KPAK.

115

tasnifi

GURUBU

Kpak gurubu u blmleri ihtiva eder: Kpak-Bulgar, Kpak

Ouz veya Uz-Kpak (Polovets) ve Kpak-Nogay.
Kpak gurubuna dahil dillerin bailca hususiyetleri: s e s b i i g i s i

s aha s n d a - a. sekiz-dokuz nl mevcut olup, bunlar arasnda dar

nllerin (, i, U~ ) henz tamamiyle te ekkl etmemi bir durumda
bulunmas, b. nl ve nsz birlemelerinin daha eski ekilleri olan
og, eg, Qg v,b. yerine av, ;g, g birlemelerinin tekabl (ms' tag
yerine tav . da~, teg- yerine tig- cde1'mek~, gren- yerine gren:' c
renmeh v,b.) ve bir de baz ekil ve lgat hu susiyetleri' (bk. Ouz
ve Karluk hususiyetleri arasnda gsterilen karla t rmalar).
1.

Kpak-Bu l gar

blm

Kpak-Bulgar bI,mne o rt a - a n AltnOrdu edebi dilinin

garp ekli ile bugnk iki trk dili (Tatar ve Bakrt) dahildir.
'Tatar ve -Bakr t dilleri, mene'leri itibar ile, Kpak ve Bulgar kavmi
dillerinin karlkl te'sider altnda vcde gelmi olup, Kpak - Bulgar
blmnn balca U , lJIterek hussiyetlerini tamaktadr: s e s b i Lg i s i s aha s i l d a - a. bu blme dahil dillere. has dokuz nlden ibaret nl sistemi Bulgar gurubundakine (ms' uva} yakn' olup, bu so'Ouncudan ancak kklerde, rusadaki e (a) sesine tekabl eden sesin
yerine a bulunmas ve tamamiyle teekk etmemi olan l' "ve 1', o'
"Ve ' nllerinin Tatar ve Bakrt dillerindek i telaffuzlarnn bir az farkl
.olmas (buradaki o' ve " nllerini n telaffuzu uvaadaki didak nlJeleri olan II ve seslerine "ok yakndr),
nszler sisteminde Kpak-Bulgar blm, u'{aadan bilhassa
baz nszlerin incelmi ekillerini n bulunmas ile ayrlr (p, p'; b. b;
m, m'; d. d' v.b.), s' (bunun yerine y. j veya c sesleri geer") ve v
,( J5:lpak Bulgar dillerinde' b u sesancak son devirlerde ve yahane keli. m,elerde kullan l maa balanmtr) ses lerin in bulunmas.

"2.

Kpak-Ouz

Kpak-Ouz

nJz.Polovets) .

b . m

-,

blmne e s k i i e r d e n - Polovets ve b u gn k -

: e r d e n - Karaim, Kumuk v.b, dahil olup, balca -hussiyetleri u"nlar

l

-dr: s e s b i i g i s i s aha s i n da - a. K pak-Nogay biimndeki s

.yerine (ms' tas yerir.e te dap) ve yeriRe (ms. *a: yeri',e ~~_
-c kamak> bulunmas (baz Polovets ive ve azlar ile karaimeada
. Kpak.NogilY hussiyetteri de mevcuttur):; b. kelime banda diker
~blmlerdeki j lc Y8rine y bulunur (ms' jolicol yeriie goL" c.yol _).

R. Rahmeti Arat

liG

3.

Kp ak -N ogay

blm

Kpak dillerinin yalnz bugnk Nogay, Kara-Kalpak ve Kaiak

dillerini ihtiva eden bu blmn vct bulmas, yukarda da iaret
edildi~~ gibi, Altn-Ordu devletinin da~lma devrine tesadf etmekte
ve di~er dierin inkiaf ile ilgili bulunmakt~d r.
Kpak-Nogay blm, tarih bakmndan daha eski olan Kpak Bulgar ve Kpak_O~uz blmlerinden u husUsiyetler ile ayrlmakta
dr: a. ve $ sesleri yerine $ ve s seslerinin gemesi (ms' ~a- yerine'
~a - .. kamab, k yerine Ips (k) v.b.); b. baz durumlarda ve bir.Iikte bu l undukl ar unszlerin te'siri altnda, mlhlp ve nldll seslerinin.
de~iik ku ll anlmas .

LV.

KARLUK GURUBU

Karluk gurubu trk dillerinin ark ve garp dallar aras n da orta.

bir durumda bulunmaktadr. Nisbeten son devreye (X.-XI. asr"Iar).
ait olan bu dil birligi, KaraHanllar devrinde bir taraftan garbi ve_ arki trk dilleri ile dier tarafta n orta Asya Iran dillerinin karlkl ,
te'sirleri neticesinde vct bulmu.tur.
Karluk gurubu, Karluk-Uygur ve Karl:.k-Harzem olmak zere. iki.
blmden ibarettir.
Bu gurubu n hussiyetleri: ses bilgisi sahasnda - a. gerek
ayn dillerde ve gerek bunlarn ivelerinde, nlii say snn alt-dokuz ara.sndan (bazan daha fazla) deimesi, b. k nsznn muhtelif incelm~
dere :eleri: c. p, i , k nszlerinin sadallamamas; d. g sesinin muha
fazas veya kelime sonlarnda k olmas (ms' sang veya sar yerine
sarrg/$ar~ sar', iirik - diri), liik _ . v.b.): gramer bnyesin.
d e -:- a .. gan/gen isim.fiil eklinin yaygn o lm as (O~uz dillerinde bunun .
yerine ya ksaltalm ekli olan ' an /-en veya . d~ / .dik ekill e ri kullanlr ),.
b. -ma~ /-m~k yerjne, -gu/-g isim ekillerinin kullanlmas, c. ilgi halinde~
-n n! nin ekinin tam ekli ile kullanlmas ve nszlere gre, de~iik .
e!<illerin bulunmamas ve kma halinde din ekli, d. toplama say s
fatlarnda eg (si) (. O~uz -ile (si) ve K pak -au (l, -ev (i) yerin~) ek.
linin kuanlmas (I1lsl. O ~ uz . ikkile(si) ve Kpak eke'f.i{i) yerine,
ikeg(si) <ikisi, her ikisi),. . e. hareket iS11inde un/. jn (ms' ~')r
/.f.un - ), f. nc ahs zamiri iin ol yerine r (I).
Tarihi bakimdan muhtelif devirlere ait bir ka dili ihtiva eden
Karluk gurubu, yukarda da iaret edilmi oldu~u gibi, birbirinderk
farkl hususiyetieri havi iki b hme ayrlmaktadr.
.

Trk

1.

ivelerinin

tasnifi

117

Karluk-Uygur blm

Karluk-Uygur dil blm, X.-XI. asr lard a teek k! eden ve tarihte

devleti ismi ile ta nn a n kavim ve halklar top lulu ~u n a
ait olup, balca iki dilden teekkl etmektedir. Bunlardan biri - Uygur, T rge, Yagma 'v e Karluk kavimlerini ii ne alan Kara-Hanllar
devletinin edebi dilidir. Iran kavimlerinin dilleri ile ka r lamada galip
kan bu dil, bu karlkl te'sirler a ltnda, ayniamanda mhim mk
darda, nce arap ve sonra Samfmi devletinin Iran edebi dillerinden
-olmak zere, iran-arap lfigat hazinesini benimsemi~ti r. Kara-Ha nll a r n
dil abideleri nden, biri Balasagunlu Yusuf Has Hacib 'in Kutadgu Bilig 'j
ve di~e ri Mahmud Kagari 'nin Di()a~ [Ilgati 'i -trk ' olmak zere, iki
byk eser mevcuttur, \
Bu blme dahil i.ki nci dil ise, daha sonraki bir devrin edebi dili
olup, XII.-XIV. asrlara, yani M o ~ur i stilasnclan so nraki bir devreye
.ait bulunmaktadr. Bu dil esasmda Kara-Hanhlar ( Uygur ) dilinin an'ane ve husfisiyetlerini muhafaza etm i olmakla beraber, ayr edebi
eserl erin yazlm' olduu muhit ve mahallerin hususiyetlerini a lm ve
bundan dolay, daha sonraki eski zbek dilinde g rld~ gibi, umumi kaidelerin d na km t r.
Bu dilde yazlm edebi eserler un l a rdr: Nasreddin . Rabg)zi, K
sasu 'l- enbiya ( XIV. asr), Edib Ahmed Yg neki, Atebet ' [-Hakayk
(XL -XII. asr ). Bu edebi dilin un su rla rn , Uygur katipleri elino.en
k a n Al tn-Ord u yarhk la rnda da grmekteyiz.
Karluk-Uygur blm husfisiyetl eri unla rdr: a. y' >..: veya d
t ekablnn mevcudiyeti (ms' dier dillerdeki iygi yerine ez.k. ........ edk .
( iyi>, aygr yerine a*gir ........ adgir v.b.), b. ' u,' -yu zarf-fiil ekli nin buI~nmas (m s' oilayu), c. _ina, -gina zarf-fiil ekli, d . gus isim.fiil
ve . g[u/.:/- g.[.k hareket is im ekilleri ve e. ilave n sesinin bulun.
mas (ms. iinde v.b.) ile gramer bnyesinde ve esas sz hazi nesindeki hususiyetler.
KaraHanllar

2.

KarJuk .H ~lT zem .

blm

Karluk-Harzem blmne, tarih bakmndan, dahil so nraki devire

ait yaz ve ko nu ma dilleri dahildir. Bunlarn en eskisi XII. asra ait
olan Hoca Ahmed Yesevi 'nin Di'Oan- Hikmet 'inin dili olup, Ou z ve
K pak husfisiyetlerini tayan bir konuma dilinden meydana gelmi
tir. Yesevi: ve ayn zamanda onun halefi-tilmizlerinin (ms' Har.
zemli Sleyman Bakrgani, Hakim Ata), yaayan Ouz-Kpak ive
leri ile Kara-Hanllar ede bi dili. zerine kurul an dili, orta ' a Kara-

R. Rahmeti Arat

118

Haillar-Harzem

dili olarak da isimlendirilebilirdi. Bu dil, bilindii gibi,

daha sonra, artk Maul istilasn mteakip, tarih bakmndan, daha
yakn bir devirde meydana gelen ve ayn " blme dahil iki dilin esasn tekil etmitir: biri- Cuci ulusunun arki ksmnn, yani Harzem 'in
edebi dili (en byk abidesi - air Harezmi 'nin 1353 'te kaleme ald
Muhabbe"t.n.me ' dir)t dieri - aatay ulusunun edebi eski-zbek dili.
Bu sonuncusu, yani eski zbek edebiyatnn parlak devri. TimurIular devrinn sonlarna doru, eski zbek dilini yaratan dahi air Ali
it Nevai (1441-1501 )'nin faaliyet ve icat devrine rastlar ve Zahiteddin
Muhammed Babur (1483- 1530; Buhur-name )t Muhammed Salih ( lm .
"1535; Slbani-n6me) v,b. eserlerini bu dilde yazmlardr. Bu dil, Timurlular devletinin daA'llmas ile ortaya kan Buhara,' Hive ve Hokand
hanlklarnn da edebi dili olmutur.
Bylece Karluk-Harzem blmne u diller dahil bulunmaktadr:
. Q. orta a dillerinden-Kara Hanllar-Harzem (Hoca Ahmed Yesevi 'nin
eserleri ile tilmizleri Haki"m Ata v.b. dili), Harzem edebi dili zerine
teesss eden Altun-Ordu dili ve en yksek eklini Timurlular devrinde bulan eski zbek dili, b. bugnk dillerden -Uyg'ur (muhtelif
iveleri ile birlikte) ve zbek (bt~ iveleri ile) dilleri. Bunlardan
ilki - Uygur dili , Karluk-Uygur blmnn baz hussiyetlerini ihtiva
ettii" gibi, ikincisi - zbek dili, yalnz Karluk-Harzem blmnn
hussiyetlerini havidir.
.
Bu blm Karluk-Uygqr blmnden ayran balca hussiyetler
unlardr: a. ~
y (ms' azr ___ ndgr yerine aygr . caygp), b.
i- > orta i, c. ykleme hali ekinin tam ekli (ms' ~zn yerine
kzm ckzn) ve ilave n sesinin bulunmamas (ms' iinde yerine iide
~iinde.; orta-aA' dilleri haric), d. n-damak ahenginin kaybolmas ve
nllerde dudak ahenginin zayf te'siri, e. baz dillerde hussi nl
uyumu, /. isim ve m ekillerindeki farklar ve bilhassa Karluk ve OA'uz
ekillerinin yan-yana bulunmas (ms' fiil isimlerinde. u /.g, -gulu~1
.gk ile yan-yana -ma~/-mek, -ma~l~/-meklik; isim-hil ekillerinde
-gus, aca~ ve -kay ve g. sz hazinesinde grlen hussiyetler.

>

B.
TORK DILLERiNIN ARK HUN DAL
arki

Hun dalna dahil dil ve halklar, sras ile, arki Hun ka'/mi
Gk Trk hakanbA'I, eski Uygur devleti ve Krgz kavmi
birliini tekil eden trk kavimlerinden ' terekkp etmi ve bunlardan,
birliA'i~ arki

Trk

ivelerinin

tasnili

by lece, biri- Uygur ve di ~er i - Kr gz-Kpak gurubu olmak zer:c, .

iki kavmi birlik ve bunlarn dili meydana gelmit i r.
a rki Hun dahn garbi Hun dalndan ayran balca husOsiyeller
unlard r: s e s b i i g i s i s aha s i n a - eski d iller (Gk-Trk, Yeni sey.
Orhun ve eski Uygur) haric, a rk dalna dahil dillerin o~unda, -oKI-eg
ses gu rupl ar nn birlemesi neti cesinde vcOda gelen uzun nllerin
. bulunmas (bu hussiyet yeni Moul i ve l er ind e de mevcuttur),.b.
Trk dilinin garp dalndaki y yerine, muhtelif ivelerde z, d, t seslerinin kuanlmas (ms' ayo~ yerine adolf.laza~ v.b.; nisbeten yeni olan
Krgz ve Altay dilleri haric) , c. sadah ve sadasz d-t, b- p, k-g,s-z
nszleri arasndaki farkn zayf veya hi bulunmam as ; bunlarn her ifti
ayn sesi n farkl ekilleri gibi telakki edilmektedir (ancak bugnk
Altay, Hakas v.b. edebf dillerinde bu sesler birer ay r kymet ka zan.
maa balamtr), d . garp dal~da umGmiyetl e kullanlmakta olan t4
l seslerinin ar k dalnda bulunm amas ; gr a m e r b n y e s i n d e - a..
mrekkep cmle eklinin daha az inki af etmi olmas ve bundan do.
l ay balama edatlannn a:zl~ , b. isim ve fiii terkiplerinde ok inki af
e tmi olan ek il birlemeleri; sz ha z i n e s i n d e - sz hazinesinde
grlen farklar ve bir de, garp dalndaki arap-fars kelimeleri yerin~
ark d a lnda mhim miktarcia m ou lea kelimelerin bulunma s .
Burada ancak ark daln garp dalndan ayran esas farklara ia
ret edilmitir: her iki gurup iinde kendilerine has dah a bir ok husOsiyetler mevcuttur.
.

UYGUR GURUBU

Uygur g urubu ark dalna d ahil dillerin o~unu ne alm aktaCilL.

Bu gu ruba dahil btn diller, Uygur kavimlerinin , mil adn ilk asrla
nndan balaya r ak, Hun, Siyanbi, Gk-Trk, Uygur v.b. kavmi birlik...
lerin iinde bulunduklar ve uzun s ren bir devirde te ek kl e tmitir.
Uy gur gurubunun bu d a ln ikinci gurubu olan Krgz- Kp ak gurubundan ayran ummf va s flar unlardr: a. kelime ortasnda...y ye.
rine, t --- d ........ .z seslerinin bulunm as (m s ' aya/:. yerine alal ........ ada~~
azo~ ( ayab), b. kelime sonunda, y yerine, t---s seslerinin bulunmas
(ms' ~uy- yerine ~ut . cdkmeb ve boy; boym yerinepos, po%m - ken-dim } ), c. keli_me sonunda sadah Ksesinin muhafazas (ms. tog (dak~
v.b.).

Uygur gurubu, bunlardan baka, gramer bnyesi ve kelime hazi-nesi bakmndan da mh.im farld ar arzetmektedir.
Uygur gurubu, Uygur-Tukyu, Yakut ve Hakas olmak zere, :ij,
blme ayrlmaktadr.

R. Rahmeti Arnt

!2t)

1.

Uygur-Tukyu b.!m

Uygur- Tukyu blm, tarih bakmndan, Uygur gurubunun en esTt'!;ini tekil etmekte ve eski dillerden - Yenisey-Orhun abidelerinin dili
ile eski-Uygur dilini ve bugnklerden - Tuva il e Karagas " dillerini
i n e almaktad r. ,
Bu blmn b alca hussiyetleri: ses bilgi s i sahasnda
a .. kelime ortasnda, di~er dillerdeki t- ........ z ........ 9 yerine, d sesinin bullihmas" (ms"!. ata!;, aza~, agalf yerine ada~ ayab, agrlmaz yerine
admlmaz (aynlmazlt, iggi yerine edg ciyh, ~1.l!Jr~ """' ~uzrl.l~ yerine ~udru~ ekuyrub v.b.), b. kelime sonunda, di~ e r dillerd eki s -g
yerine f (m s ' ~ug - ........ /f.us- yerine #.ut - cdkmeb), c. lt, ri nszle!ndeki ben ze memezlik (m s . krdi yerine krti cgrd" ldi yerine
lti <ld v.b.), d. nllerde dudak lhenginin "bulunmamas, e. kelline sonunda sadlh g, g seslerinin muhafazas (m s' tog c~aR" - ,
&eg ebep v.b.), f. gelecek zaman iin, -ar-er yerine daha ok -ur/-r
ve .r/- ir ekillerinin kullanlmas, g. n sesinin mevcdiyeti. Bu blme
dahil dillerde "SZ hazinesinin e sk ili i ve mhim mkdarda in ve sans_
i:rite kelimelerin "bulunmas da bir hussiyet tekil eder. Bu blmn
sz haz inesind eki hussiyetleri gstermek zere, Orhun abid elerindeki ,
kelimelere iaret edilebilir: sabm szm , budun _halb, sle- <harbelmek " ssi e askeri, nen cnes ne, hi ., du#. emukadd es-, balt~ ee
i]ip ve yardmc edatlardan ermi. erin v.b.
2.

Yakut

blm

Yakut blmnd e yalnz Yakut dili bulunmaktadr. Yakutlar, di ie:r tr"k kavim ve dillerinden, ok dilli kavimler. bilhassa TU!'l gu ve
eski Asya kavimleri ile tecrit e dilmitir .
Bugnk Yakut dili, Uygur dili ile mterek blz hussiyetlere
sahip olmakla beraber, Uyg ur gurubundan u noktalarda ayrlmakta
du:: a. kelime ortasnda, g ......... d ........ z yerin e, f sesinin bulunmas (m s '
ay.a~ ......... ~da~ -- a%o& yerine aiaa cayab.), b. kelim e ba nda. g ........ j ......... c .........
dr.-- yerine, $ sesi nin bulunma s (ms' gzl .......jl ........cl ....... d'zl. zl yerine
sl yl' , g~l-....-jal ........ cai.......,ol yerine su.al (yol ,), c. baz kelimel erde
sz bandaki s sesinin kaybolmas (ms' segiz yerine ags sekiz'. sen
~ine e~ (sen-), d. kelime ortasnda s<) sesinin h olmas (ms'
hrsa!. = h a#. . pa/f. yerine b/ha!J cbab). e. diter trk dillerinde
bnlunmayan ve a, ie, uo eklinde ykselen diftonglarn "mevcdiyeti.
Rtn l ardan b<ka Yakut dili gramer bnyesi ve bilhass, ekil bilgisi
He sz hazinesindede bir ok hussiyetlere m"Alik bulunmaktadr._

Trk
3.

ivelerinin

H""akas

121

blm

ksma-Hakas dili
- Sagay. ve Beltir
:ive l eri, 2. czldayan - Ka, Koybal, Kzl ve or iv eler i; or dilinin
",uras ive s.i, Sar-ygur ivesi, bugnk Hakas diline dahil olmayan
Kamas ve Kerik a~zlan). ikinci ksma -.:. or dilinin Kondam ivesi,
.Altay dilinin imal iveleri (ernevo veya Y-Kiji (Tuba) ivesi, Ku~
mand (Kuband) ivesi, Lebed veya KuuKiji (alkanduu, alkan-
,duu ivesi) dahildir.
Bu blmn hususiyetleri: a. kelime ortasnda, diter dillerdeki
y ....... d .-.. t sesleri yerine, z sesinin bulunmas (ms' aya~ . ada~, atal;.
"yerine azal; c'ayak_ v.b.; K'o ndom i vesi ile Altay dilinin imal iveleri
..haric), b. kelime sonunda, diger dillerdeki y yerine, s - z seslerinin bu.dunmas (ms' kiy yerine kes cgiymeb v.b.; Kondam ives i ile Altay
dilinin imal iveleri haric), c. kelime banda, di~er dillerdeki Y""'" j.-... c
.-... d ...... s sesleri yerine, ve n'-" nt seslerinin bulunmas (ms' yl, jl,
.cd, d'l, szl yerine l cyl, ve yagmr ....... yamglr yerine namr/fn'amrff
..n.aburl/nanrriu r .. ya~mur v.b.,) d. kelime ortasnda m lb,....... n seslerinin kark kullanlmas (ms'
, keme yerine kebe cgemh, temir yerine
iebir (demip v.b.), e. pilgeil/pileei cbilen, bilici . tipinde isim-fiillerin
'mevcudiyeti ve dier ses ve ekil hususiyetleri ile sz hazinesinde
.grlen farklar.

Hakas blm iki

ksmdan

tasnlfi

ibaret olup, birinci

!( iki ive gurubu nu iine almaktadr:

KRGZ-KPAK

. sdayan

GURUBU

Trk dillerinin mstakil bir gurubu nu tekil eden K r gz-Kpak

gurubu bugn, Krgz ve Altayolmak zere, iki yaayan dil ile temsil
.edilmektedir.
Bu gurubu n balca hususiyetleri unlardr: a. tam teek kl etmi
olari sekiz normal ve sonradan vcuda gelen alt-sekiz uzun nl, b. nllerde dudak uyumunun daha' ok inkiaf etmi olmas, c. sadah ve sa.dasz nszlerin ivelen:e zayf ayrt edilmesi, d. Kpak-Nogay gurubundaki -s sesleri yerine, - seslerinin bulunmas (ms' ~a- yerine
lf,a- kama b ve bas yerine ba c bap), e. kelime banda umumiyetle
sadasz nslzlerin bulunmas (bilhassa Altay dilinde), f. nller ara'..
.snda bulunan nszlerin sa dahlama s (bilhassa. Altay dilinde i bir ok
.ivelerinde mahede edilmekle' beraber, bu hussiyet ' K"irgz di!i iin
'umumi deildir), g: eski trk dilleri ile mterek bir ok gramer e
killerinin mevcudiyeti, h. ahs eklerini ksaltma temayl (birinci ve

R. Rahmeti Arat

ikinci ahslarda iyelik ekleri ile, ekil bakmndan, birlemii oldu~it.

halde, manaca ayrt edilmektedir) v.b.
Krgz-Kpak gurubuna giren diller, trkenin ark dalna dahil.
bulunduklarndan, gar.p dalna dahil dillerden byuk mikda.r da mo~ul
ve daha az miktard ~ (Altay ,diline nisbetle, Krgz dilinde daha fazla}
arap-fars kelimelerinin bulunmas ile de ayrt edilmektedir.
Bylece trk dilleri, tarih bakmndan ve dil hussiyetlerine gre~
yl e bir tasnife tabi tutulabilir:
A.
TORK DtLLER:'iiN GARBI HUN DAL
.

BUl...GAR .GURUBU

a. Eskiierden
1, Bulgar
2. Hazar .
b . Bugnklerden
3. uva
11, OGUZ GURUBU
Ouz

1.

Trkmen blm

a. Eskilerden
1. Ouz (X.-XI. asrlar; Mahmud Kagari)

. b. Bugnklerden
2. Trkmen
3. Truomen
2.

Ouz - Bulgar

blm

a. Eskilerden
1. Pee nek
2. Uz
b. Bugn klerde:
.. 3. Gagauz
3.

Ouz-Seluk

a. Eskilerden
1. Seluk

blm

Trk

ive !erinin

tasnili

2. Eski Osmanl
b. Bugnklerden
3. Azeri
4. Trk (Osmanl)
LU.

1.

KPAK

GURUBU

K pak - Bulgar

blm

a: Eskilerden
1. Altn-Ordu (garbi)
b. Bugnklerden
2. Tatar (Ka s m,. Mier v.b. )
3. Bak rt
2.

K pak - O~uz

( Uz - Polovets) blm

a. Eskilerden
1. Polovets

(Mo~ul

sonra =

devrinden nce ve
K pak, Kuman)

b. Bugnklerden
2. Karaim
3. Kumuk '
J

3.

Kpak - Nogay

blm

Bugnklerden
1. Nogay
2. Kara-Kalpak
3. Kazak
LV.

KARLUK GURUBU

1. Karluk - Uygur

b l m

Eskilerden
1. Kara - Hanl lar devleti trk dili
(Divan lugall 'i-trk, Kuiadgu Bilig)
2. Kara-Hanllar devrinden' sonraki trk
dili (Hibei 'I-hakay'k, Ksas u 'I-enbiya)

R. Rahmeti Arat

124

2.

Karluk-Harzem

blm

a. Eskilerden
. Karluk - Harzem
(Ahmed Yesevi, Divan- Hikmet v.b.)
2. Altn- Ordu (arki; Muhabbet-name v.b.)
3. Eski zbek
b. Bugnklerden
4. zbek (Kpak iveleri haric)
5. Uygur ( yeni, btn iveleri ve bunlar '
arasnda Salar ve Hoton)

B.
TRK DI LL ERN iN ARK HUN DAl
.

UYGUR

GURU~U

1. Uygur-Tukyu blm
a. Eskilerden
. Orhun abidelerinin eski 'Okuz dili
(- Tukyu)

2. Eski Uygur
b. Bugnklerden
3. Tuva ( = Urenlay . Soyot, Soyon)
4. Karagas (Tofa)
2. Yakut blm
Bugnkerden

Yakut (Dolgan ile birlikte)

3.

Hakas blm
Bugnklerden
1. Hakas (btn
2. Kamas
3. Kerik
4.

o r

iveleri)

Trk

ivelerinin

taenifi

126

5. Altay dilinin imal iveleri

(Tuba, alkanduu, Kumand) .
6. Sar Uygur
.

KIRGIZ-KIPCAK GURUBU

Bugnklerden
.

Krgz

2. Altay ( Altay, Telet,

Telengit iveleri)
n.

TORK

IVELERINi

TASNIF TECRBE LERINDEN

NETICELER

KAN

1. Tasnifin

esasn

te k il

eden ses hussiyetleri.

Yukarda neir tarihlerine gre srala nm o:lan mevcut tasnif

tecrbeler'j gzden geirpirse, bunlarn byl bir ksmnn ive tasnifi
olmaktan ziyade, trk kavimlerini co~rafi esasla~a gre sralama tecrbesinden ibaret o ldu~u grlr. Trk iveleri arasndaki esas farklarn azl~ndan dolay kavimler ile ive hudutlan ok defa birletii
iin, bunlar ancak bir dere : eye kadar ive tasnif i gibi telakki edilebilir; fakat asl gaYe bakmndan, ive tasnifi olmaktCln uzaktr. B e rez i n
zamannda ive tetk:klerinin henz balang devrinde bulunduu d'
ni'rs.c:. asl ta~ni'f teerbesi Ra d i o f f ile balamtr denilebilir.
K o r ~un tasnifi buna yeni bir gr tarz ilave etmi ve S a m o y] o v i ise, bu iki esas birle.tirmek, ive gurup larna bunlarn tarihi
malzemesini eklemek ve guruplan co~rafr-tarihi kavmi isimler ile adlandrmak suretiyle, daha vazh ve kullanl bir ekil vermitir.
Bogoroditskiy ile Rasanen .bu esaslar bir az daha geniet
mi ve derinletirmilerdir. N e m e t h 'i iaret etmi oldug-u ses un~
su ru ok mhimdir; kendisinin bu meseleye anc;:.k dolays ile temas
ederek, iveler i n tasnifini bir btn olarak ele almam olmas te'essfe
ayandr .
. .T~k 'ivel.e rinin:7tetkikinde R a'd i o f (.'un malzemesi, btn; ku"sl).r~,
Ianna "rag-men, nasl hala bir temel tekil ediyorsa, trk ivelerinin
tasnifinde de en mhim esaslar yine bu alime borluyuz. Trk ive
lerinde grlen balca farklar sesleri n muh.telif iv~lerde alm olduku.
ekiller tekil etliki iin, ivelerin tasnifinde de, esas olarak, ses hususiyetlerinin alnmas tabiidir. Ra d i o f f 'un s('s hususiyetlerini. tas ni-

126

R. Rahmeti Arat

ii olmaktan ziyade, tavsifi bir ekilde ele alm olmas . trk dil bilg,isinin o zamanki durumu ile ilgilidir. Daha sonraki tasnif tecrbeleri:d e, ive l erin bir oklar iin mterek olup, ive guruplan arasn
daki m~nasebetleri gstermek bakmndan byk ehem'lliyeti olmayan
hususiyetler yerine, her ive gurubunda ayr - ay r inkiaf yolu takip '
etmi olan baz mhim sesler zerinde durulmak suretiyle, daha umumi
esaslara doru gid ilmi tir.
imdiye kadar trk ivelerinin tasnif i tecrbelerinden elde edilen
neticeye gre, tasnifin esas n tekil eden ses husfisiyetleri, bunlarn
daha yakndan belirtilmesi ile, yle hulasa edilebilir:

..
2.

3:
4.
5.
6.

asli veya inkiaf yolu (ms' d> z) ile meydana gelen z ses
nin muhafazas veya r sesine inkilap etmesi;
" t ve d sesleri ile d sesinin z ve y ekl i nde inkiaf;
tek heceli szlerin sonundaki sesinin muhafaza edilmesi
veya'U U.) o lm as;
birden fazla heceli szlerin sOhundaki g sesinin muhafazas
veya sadaszlaarak J:. olpas yahut dmesi:
lasrif eklerinin bandaki g sesinin muhafazas veya dmes i :
kelime bandaki y""'" s sesleri hussiyeti.

~una gre, trk ivelerinin tasnifinde esas tekil eden hususiyetler z"""'r, y . ........,s ile d (t) ve g seslerinin muhtelif iv e g uruplarnda
airn ' odu~u ekillere inhisar etmektedir. 0/' ve bol- sz fark tasnifin
esasna ait olmayp, daha ok bir tek ive gu.rubunun vashn tekil
.eder. -Jan ve -sn ekleri ekil bilgisi sa hasna girmekle beraber, aln.an
midlde, ekten ziyade, g sesini n eklerin bandaki durumu ile ilgilidir.
Ileride bu esaslarn bir az daha genil etilmesi mmkndr. ive
lerin tasnifinde ses hususiyetIerinden baka, ekil bilgisi sahasnda
g~ren hususiyetlerden de istifade edilebilir. Trk dilinde mevcut ek- .
leri n bir ksm trkenin tarihi inki.iif seyrinde ayr merhalelerin ' mal
olmu, bir ksmi ise, bugnk ivelerde ve bu ivelerin birer hu su
siyetini tekil edecek mahiyette, ekil, mana ve elimledeki kullanlna
gre, kymetini , az ok deg-itirmitir. Bu bakmdan ' baz eklerin de
tasnifte muayyen bir yer almas mmkndr. Bunlara bir de, bir tas nif unsuru olarak, baz kelim~lel. a:\,rl ive guruplarnd a ktijl~J)lp.",:,
kullan lmamas ilave edilebilir .
, Trk ivele rinin tasnifi henz tatmin edici bir hile gelmemi olmakla bember yukardaki tecrbelerden aka grlildli gibi, gittike vah bir ekil almaa doru gitmektedir. Bu sahada daha saih
bir neticeye ulalma s ise, daha evvelce de i aret edildi~i gibi, ivede .

Trk

127

i vel erinin tasifi

:rin ytasnifinde gz nnde bulundurulmas idip eden esas meseleler

',zeri ndeki aratrmalarin gelimesine baldr.
2. ivelerin

adlandrlmas

' Trk ive:l erinin tasnifinde karlalan mhim meselelerden birini

eden ivelerin adlandrlmas zerinde ayrca veya dolay s ile
durulmu olmakla beraber, henz sarih bir netice elde edilememitir.
Yalnz tasnife ait olmayp, ayn zamanda trklk bilgisinin btnn '
d e ilgilendiren bu meseleyi ileride de srarla takip etmek lazm gele.cektir.
,Trk i velerinin bu ivele ri konuan kavim isimleri ile adlandnl
-mas en tabii bir hal aresi olabilirdi. Fakat trk kavimlerinin bir
ksm on zamanlara kadar kendi kavmi bnyesini ve dolays ile
kavnii ismini muhafaza etmi o ldu u halde, di,e r bir ksm, bilhassa
..ok eskide n yerleik hayat ve medeniyete gemi olan ksm, artk
kavmi' bn yesini ve bununla birlikte kavmi ismini terk et mi bulunmak
tad r. Trklerin kavmi teekkl henz ay r bir tetkik mevzuu olarak
,ele a lnm f1m olduundan, mevcut kavimler a rasndaki mmisebet!er
il e bunlarn tarihi devirlerde mensup bulunduk lar kavmi guruplarn
,;tesbiti, imdilik, im~an szdr. Onun ii n trk kavi:nlerinin ve dolays
ile ivel er i ni n bir ksmnn kavim is iml eri ile, bir k sm nn da corafi
mevkilerine gre adlandrlmas, isteristemez, daha bir mddet devam
,edecektir.
Trk 'kavim ve ivelerin in adlandrlmasnda grlen tuhaflklardan
'biri de. ayn kavim ve ive ' iin muhtelif isimlerin kullanlmakta olma
,.gd,r. Bunlar arasnda bu kavimleri n kendi leri tarafndaA kullanlan
:isimler yannda. bunl ara komular tara fndan verilen isimler ile ze'rin'd e veya yakinnda yaadkla r e hir, nehir, da~ v.b. veya idari
:taksimalta , dahil bulunduklar idari blgelere gre verilen isimler de
mevcuttur. Bunlarn ok defa gelii gzel kullanlmas ve bir ok ilmi
.eserler ile el kitaplarna gemi bulu nm as , i i n aslna va kf olmayanlar
iin, bazan 'iindeiii klmas g ', bir durum yaratmaktad,r. Bu, vflziye
:tin birdenbire de~iLirilmesine imkan yoktur, Fakat bu meselenin, ayr
bir me vzu olarak ele alnmas ve her kes tarafndan ' teredd tsi kulJanlabilecek ' bir sistemin \cfida getirilmes i zarurid ir .
'tekil

. 3.

ive

gurupla

Trk iveleinin tasnifinde karlalan glklerden biri d e mev

,cut i ve!enn muhtelif guruplar i i n dek yer inin ak o:arak ~yiDi ' ~e

128

R. Rahmeti Arat

imdiye kadar hi tetkik edilmemi OlmaSir

ise, mevcut bilginin kati gelmemesi, bunlarn u veya bu:
ive guruQuna idhali nde tereddt yaratmaktadr. Kavmi teekkl veive bakmndan, komularnn kuvvetli te'siri altnda kalm olan ive .
lerde de ayn glklerle karla lmaktadr. Trk ive l erin in tasnifind e,.
bilhassa cehb-i ark i Sibirya ile Trkistan mntakalarndaki ivel erin .
guru'pl an drlma snda grlen k a r k durum, bu iveler hakkndaki
malumahn azl~ n da n ileri gelmek tedir. imdiye kadar ayr -ayn ive l e r
halinde guruplarda ' yer alan b az dil zmrelerinin birlet i ri l mesi d e belki mmkn Qlacaktr; bylelikle bir tarafta n tasnif guruplar ha fifler, dig-er taraftan da ive l erde ki azlarn tesbitine doru gidil ebili r .
Trk ivelerinin tasnifinde grlen vuzfihsuzluun sebepleri nden
b ir,ini de asl ive mefhfimunun henz sarahatle tay in edilmemi olmasL
ve tas niJte bu mefhfimun d na klara k, umfirniyetle mevcfit btn,
dil malzemesin in, ufki bir ek ild e, yan-yana s r a l anm bu l unmas te
kil etmektedir.
Mevcut .iveler, muayyen artlar alt nda ve dilin her hangi bir
devresinde ,cana dilden J ayr l arak , dilin um~mi i nkiah ile birlikte, bir
de kendi hu dfitl ar iinde ve husfisi bir inkiar seyri takip etmi olduklarnd an, buplarn balca farklarn teki l eden ,s es, ek ve kelim e
hususiyetler i o devrenin dil malzemesi ile izah edil ebilmelidir; baka.
bir' tabirle, byle bir devrenin malzemesi ile iiah edilebilen ivele r bir'
gurup iinde toplan maldr, (Ms' trk .ivelerinin tasnifinde esAs un.
sur olarak kabfil edi len baz seslerin farkl inkiaflar iin kr . i. L~
t a,g, log, do. t o'U(~ ), da, fo , fii < lag: 2. b a. pag, bav(y), paul!!) bo,.
pii < ba; 3. yag, yog, ag, yau(!;!'), yo,. o, yu < ya; 4', sa. sau(!!),.
sa; s, sii < so; 5. yo- , go'U!!) , cau(Yh ya- , eli-, ij - <yo - , II_ 1.
talg, tah g, t al~, tav(!!)l, tav(y)dy, tolii < togli 2. bal, b al ~,_
bavl!!)lu, bav(Y )II, pav{Y)lu, bolii <balg i 3. yo/, yol*. yagh, yal
yiiliI<y c: fg. e. . tas- toz-), (oy-, doy-, tuy- <iod-; 'l o tlS- Iz-)'
Iy-, tf-<tdj 3, os~r, olf.sr , a!J' r <adtr v,b. v.b.). Bugnk t rk
~ ivel e rinde grii!en farklar bylece bu seslerin . hen z asl ekil l erini.
. muhafaza ' eden bir devreye gtrl.:bilmektedir. Bunlar kendinde
b irlet iren dev e, umfimi olarak, ceski trke~ tabiri ile adlandnla-
bilise de, ~u tabir a ncak her hang i bi r de vreye nisbetle bir ky
met ifade 'etmekte, fakat . muhtelif .r devreler bahis . mevzuu olunca.
sarahati n k ay.betm~l<tedir. Bug nk duruma nisbetle ceskiJ olan bir
devrenin, trk dil.nin tarihi inkiaf b ak mndan da (eski ~ Cmas icap
etmez. lstan bul'd-a toplanm olan ikinci' dil kurultaynda (1 934), trk.
ivelerinin m ene ' ve guruplandrlmasna dair yapm olduum bir

selesiclir.

Baz ivel er in

bazlarnda

Trk

129 ._

ivelerinin :tanili

tebligde, bu devrenin _ adlandrlmasna tem~sla, bunun, <eski trke~ . .

malzemesinin en mhim 'ksmn tekil eden ;Uygur metinler.ine. nisbet
ile, <Uygur devri .ta:bir.i ile karlanmasn teklif etmitim. Trk dilinin
tarihi inkiaf 've bunun muhtelif " devreleri tesbit edilerek, muay.yen
bir stlah sistemi vcde getirilinceye kadar, bu tabiri n ya~ut bunun- o
la' .ifade edilmek .istenilen mefhmu iine 'alan diker bir . tabirin .. kullamimas, karlklar nlemek . bakmndan; faydal olacaktr ..
4.

Yakut : ve

uva

J.ehceleri

Trk dili ailesi iinde: bulunmakla beraber, diker. ivelerinkine nis_

betle daha-: farkl. hussiyetler .gsteren ve bu hussiyetlerin -bir ksm,
dier ivelerde olduu gibi, trkenin mevct eski miilzem.esi ile izah
edilemeyen .ikj lehce (ive tAbiri ile kasdedilen mefhmu kartrmamak
iin, ive yerine; bunlarn lehce 'tabiri ile karlanmas daha mnasip olacaktr) mev'cttur: Yakut ve uva lehceleri. Bu iki lehce dik.e r ive- ..
lerle ayn hizada mtalea edilmeyip, bunlara tasnif cedvelinde h.ussi bir
yer ayrlmas . daha d.oru olacaktr. Bu lehcelerde mahe"<;!e edilen. ve
dier . ivelerinki.den farkl olan. hussiyetler trk dilinin (daha eski~
bir devrind mevclunsurlarn farkl inkiaf ile izah edilmelidir.. Buna
gre, bugnk ive hussiyetlerinj kendinde ' birletiren (eski~ ~bir
devirden baka, Yakut ve uv.a lehceleri. ile dier ivelerin - eski~
devrini bitletiren _daha esk~ . bir. devrenin kabl edilmesi lazmdr.
Bugn iin daha ok nazart ,olan bu devreyi aydnlatacak malzemeye.
sahip bulunmamakla. beraber, .zamanla byle bir malzemenin, daha eski
devirlerden kalan l11etiilerin- .. b!lunmas veya mukayese yolu ile te'sis
edilmesi suretiyle, elde edilebileceini mit .etmemek iin de bir sebep
yoktur. Trk . ivelerinin tasnifinde, mevct ive guruplarm y~r1etjrir
ken, .bunlarn .yalnz . ufki deki, ayn zamanda amudi sralarn da: d.
nmek doru olaaktr.
.
.
.

:5. T' ariht

i ' veler

v'e

yaz

dili- malzemesi

",.

Trk ivelerinin tasnifinde mevzuun esasna muhalif olan cihetler~ ,

den biri de, bugnk _iveler zerinde .. durulurken, trk dilini~ ~arihi
inki4f meseesinin gz nnde tutulmayarak, dilin muhtelf: iJlkiaf
merhalelerine ait olan malzemenin do:udan~dokruya bugnk :iv~
gunjplan iinde mutalea edUrnek istenUmesidir. Bir dilin umumi .bnyesine' ve dolay.s .i1e onun btn ~elerine amil bir gelimesi Qldu; _
u. gibi r yalnz . ayr ube hudutlar iinde kalan nussi bir gelimesi d~
Trkiyat

Mecntua. . ___

so

vardr. Bunlardan: dilii bnyesine ~ait oanlar~dilin:. inkiaf -IU'erlalle

rini .v.e: ~, uhelere . ait olanl{ir ;,ise ~ :ive guruplarn' . ereveetl~r:..:'!("

'.Trkleriri' kavpr ' bn"y'es,' ictimM teeKk tari; siyasi ve ' kltr '
tarJhinin seyri, 'zaman~zanan- ve yer-yer ' vukua gelen ' kaynamalara '.'
raa-men, - muhtelif ivelerin meydana gelmesin~ "ve, muayyen artlat':al,; ',~
tnda bunlarn iindeki husst: gelimelere msait' bir zemin hazrlam-:,;
hr. Tarihin en"-eski devirlerinden beri -trk kavimlerinin kendi-d8(:, mu- hitleri iinde de. birbirinden az-ok farkl, iveler vcuda gelmi olduu tasavvur edil;Q.i!ir ,'- ivbusjl.iy.t~rini .teb.a~~z.':~ttirql.ek bakmndan
bugnk ihtiyacar tamame~ karlamamakia beniber XI. asr ortalarnda trk kavim , ve iveleri ,.hakknda: -Mahmfid K.i g cl t i ~jin :MetJhi
olduku' malmak mhimdir : v.er bu "mCs_c.lenin . i~ce'l.eninesindeJ~,-y-a:rdm,"1
edecek ' mahiyetteClir. Daha sonuki:. devjrlerd~ killem~ --alnm: :b\l.na :>
benzer di-er , eserleren de:;_bu ' hususta istHad~ etme"- m01knd."r.: :,
Eski devil'lere a:if 'dil malze'mesinin tetkikinde iv.elere iare.t ola.bil~c,e~ : .
hususiyetler 'z-eiinde daha ..dikkam durul!Das ile, bu m.eselenin;" aygp-.';
laWmas iin baz~ esasn.rn -elde, edilqesi. de 'mmkndr:,;'
,.. tt ...i-; ~~
ive ' ve. ive gur.uplarmn tarihi . inkiafin " takip hus1s,nda- i_stif'iide \,
edilebilmekle beraber, ' yalnz -ive-.:mahst , olatak tbaklo:anasl .:I~I~.-;
gelen'!-''malzemenin en mhim ksm n'ri , bilhassa taTihi: : dev:irler i-iin, !Uj:l~~J-'
. dilk.~ahsfil tekil etmektedir_ Her yaz diliriin 'iibahtpg(ta muayy~Q. p
bir:i'veye .dayand . kabfil edilebilir:, Trk ...yaz ;dilinin daha sQO!oaki ~.
inkiat ! merhalelerinde de muhteliLiveleiin "byk te~:Siri 0Im4tur_~ F.A~~t !,
yazJ ~ dili, hi 'bir deYirde, yalnz 'o devrenin~ ":.Vey.a bir r tekr,ive "ve - ,ivE::
guiubunun dar.. ~hud.tlan ' iinde. -,kalmamtr;': Yaz dilini, :, um1mi te'-ir:-"
lerhrie kadar>*uv-vetli olursa.-olsun, muhfelif kltn: evreleri; jle " ~u:;
dOUandrmak da mmkn ' deildir: Yaz, dili muayyen . artar~ ij;lhoda
meydana g~lmi olmakla 'beraber, ..kendi inkiaf seyrind.e -bir'N9k-,jve
gur-uplann, bir- ~ok klt.,..idairelerini .Ji~e alm ' ve btnl.ar " bi":-,J:tt,iin ,:..:
halinde, birbirine batlamhr. Bu durum ,karsmda yaz dili~rv;'taliem~,~i:.
sinin ivelerden ve hatta ive guruplarndan yalnz bir tanesine ait
telakki edilrresiMr {tapii:. Hnk~[! yokt!1:. 'Yaz dilil).e . J:ft-yj.mler, . ktQr
daireleri, ' devirler, ve iveler stnde, trk milletinin kltr faaliyetinin
tarih /seyri iinde vcfida rgetirmi oldutu bir varlk : olarak , baki.mas
ve . bir but'rPofafak ,. ele '-, alnm'asdcap eder, T.rk oO yaz djlirh ipkiaf ~:
merlialeleriir tayln :,ederken, dilin i bnyesinde vcfida, gelen j.ssi- ,
yetler esas olmak ze:e; trk fikir hayatnn s,eyri ve dolayis ,Ue t;u~;~,
nun.-dile; mal etmi oldu::, kynietlerin :,de gz nnde bulu'ndu.ul::a,s ';.
azindr:.~. .. "
' ",'~~'
!.". "-': , . ~.
Trk iv.eleri ile y:az dillernin tasoifinae birbirinden ,farkl <:sa.-slar ::.

Ttit'k

ivelerinin

tasnif!

181

bahis mevzuu oldu~undan, bilhassa bugnk aratrma ve tecrbe

,devrinde, bunlarn ayr-ayr meseleler halinde ele "alnmas ve her birinin kendi erevesi iinde incelenmesi faydal oiacaktr . Heride, bu
,sahadaki tetkiklerin gelimesi ile, iveler in tarihi devirlere do~(u gtrlmesi hussunda yaz dili mahsllernin bir ksmndan istifade' ediJebilece~i tabi'idir.
Ayr ive ve ive guruplaroa ait hussiye tleri daha eski devirlere
. do~ru takip hussunda trk dil bilgisi olduka msait bir durumda
bulunmaktadr. ive hussiyetlerinin mhim bir ksm, hi de~ilse esas
temay~er bakmndan, yaz dili malzemes.ine ba~lanal:1llmekte ve bu
.durumda bulunmayan iveler iin de bir asrda n beri toplanmakta olan
.ive malzemesi, bir dereceye kadar, bu vaziteyi grecek ehemmiyettedir .
6.

ive

gurupla .r

ve

adlandrlmas

ive guruplarnn say s ve bunlarn adlandrlmas, tasn if saha_

.slnda elde edilen tecrbelerin artmas ile mtenasip olarak, bir tekaml seyri takip etmitir . Bu tekaml tabirinden artk bir neticeye
-va rlm oldu~u manas anlalmamaldr. Bu tabirler ancak ortaya atl
m .birer teklif olup, bunlar zerinde, bu mesele .ile yakndan ilgili
olanlar arasnda bile, henz bir anlama husle gelernemitir. Onun
iin bilhassa guruplarn adlandrlmas iin _kuanlan tabirlerin, toplu
,halde, gz nnde bulundurulmas faydal olacakt r.
Trk ivel eri hakkndaki bilgilerin artmas nisbetinde, tasnitlerdeki
.gurup saylar da tedrici bir art gstermektedir; ms' i k i (biri - 2
blm; bk. 1, 2), (bk. 4, 5, 7, 12), drt (bk.~, 10, ll), drt
(biri-2 blm; bk. J3),be (bk.9), alt (biri -3 blm; bk. 7),
. alt (ve eski diller; bk.19), yedi (biri -3 blm; bk. 20) yedi
,( uva haric, biri - 2 blm; bk. 18).
ive guruplarn adlandrmak iin kuanlm olan tabirler ok
kalabalk bir yekn tekil etmektedir. Bunlarn balcalar, gUl'uplar
.halinde, u nl a rdr.

A.

Co~rafi .
.

2.
3.
4.

cihetlere gre

im'l (bk. , 2, 7, o, 2, 13, 14)

Ce",ip (bk. , 2, 8, 10, ll, 14, 18)
ak (bk. 7, 8, 10, ll, 12. 13, 14)
G.rp (bk. 7, 8, 9, , 2, 13, 14)

132

R. Rahmeti Arat

5.
6.
7.
8.
9.
10.

B.

imal~i arki (lk.

17, 18, 20)

garbi (bk. 17, 20)
Cenh-i arki (lk. 17, 20)
. Cenih-i garbi (lk. 17, 18, 20)
Orta (bk. 10)
.
Merkez (bk. 10)
im.l-i

Corafi

isimlere gre

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Abakan (bk. 18)

Altay (bk. 18)
K,pak (bk. 7)
Orta Asya (bk. 8, 9, 11, 16, 18)
Pontus (bk. 9)
Sibirya (bk. 9, 19)
Garhi Sibirya (bk. 16, 18)
Orta Sibirya (lk. 16, 18)

9.

Trkistan (bk. 7)

10. Volga (bk. 9)

11. Volga Ural (bk. 16, 18)
C.

Kavmi isimlere gre

.

Bulgar (bk. 17)

.2. agatay (bk. 7, 17)
3. uva (bk. 4, 14, 16, 19, 20)
4. Hakas (bk. 8)
5.

Kpak (lk.

7, 17. 19)

6. K,pak-Trkmen (bk. 17)

7. Tatar (bk. 7)
8. As.tata, (bk. 1, 2)
9. Cenlp tatarlar (bk. 1, 2)
10. Mogu-tatar (bk. 1, 2)
. Saf tatar (bk. , 2)
12. imil tatarlar (lk. I, 2)
13. Trk-Tat'r (bk. 1, 2)
14. Trk (bk. 1, 2, 4. 7, 18)
5. As. trkler (bk. 5)
16.

Kark

trkler

(lk.

5)

Trk

17.
18.
19.
20.
21.

22.

iveler i nin

tasnifi

Trke konuan, fakat trk

olmayan kavimler (bk . 5)
T,kmen (bk. 17)
Kpak- T,kmen (bk. 17)
Uygu, (bk. 17)
Uz (bk. 19)
Yakut (bk. 4, 14, 16,19,20)

133
aslndan

D. Dil hususiyetlerine gre

, 1.

2.
3.
4.
5.
6.
, 7.
' 8.
9.
10.
11..

d-Gurubu (bk. 17)

,-Gurubu (bk. 17)
s-Gurubu (bk. 15)
g -Gurubu' (bk. 15)
ol-Gurubu (bk. 17)
tav-Gurubu (bk. 17)
t agl - Gurubu (bk. 17)
' Iagl~-G"mbu (bk. 17)
Kark (bk. 12, 13)
Orta (bk. 17,20)
Tu,ki (bk. 19)

E. Tabirlerin
1.

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

kark kullanlmasna

gre

Cenbi g"bi (trk) (bk. 'l8)

Cenp tatarlar (trkler) (bk. 1, 2)
imal tatarlar (Asl tatarlar) (bk. 1, 2)
Orta (T,kmen-K pak) (bk . 20)
akatay,' ark (T,kistan) (bk. 7)
Tat", im"1 (Kpak) (bk. 7)
Trk, Garp (bk. 7 )
Hakas (Abakan) (bk. 18)
r-Gurubu (Bulgar ) (bk. 17)
d-Gumbu (Uygur, im"l-i ark) (bk. 17)
ol-Gurubu (Trkmen, Cenb-i garbi) (bk. 17)
tav~Gurubu (Kpak, imal-i garbi) (bk. 17)
laglk-Gumbu ( akatay, Cenbbi arki )(bk. 17)
taglr:Gurubu (Kpak-Trkmen, Orta) (bk. 17)

-Y ukardaki Hi.birlerin ifade ettikleri mana ve

kullanl

tanar

,,<

R. 'Rahmeti Arat

hakknda

bir fikir edinmek iin, dil husisiyeti bakmndan ayn gurup. gelen ivelerin muhtelif tasniflerdeki yerleri ile
bunlarn dahil bulunduu gun.plarn isimlerini gzden geirmek kafidir.
Ms' ivelerin olduka mGhim bir ksmn toparlayan tav (lo, iii) < tat'"
husOsiyeti alnrsa. yle bir manzara ile karalr . ~

iinde

bulunmas lazm

. imal Tatarlar (Asl Tatarlar) (bk. 1,2)

2. Trk (bk. 4)

.
3. a. Asl trkler, b. Kark trkler, c. Tr.ke konuan ..
fakat trk aslndan olmayan kavimler (h"e r gurupta:
dank) (bk. 5)
4. a. aatay veya ark gurubu (Trkistan'), b. Tatar veya.
im.!! gurubu (Kpak) (iki gurupta dank) (bk. 7)
5. a. ark iveleri, b. Garp iveleri (iki gurupta dank)
(bk. 8)
6. a. Sibirya trkleri, b. Orta Asya trkleri, c. Volga trkleri,
d. Pontus trkleri (her drt gurup iinde da~nk) (bk. 9)
7. a. Orta veya Merkez gurubu, b. ark gurubu (iki gurupta
da nk) (bk. 10)
8. ark gurubu (bk. 12)
9. im.1 gurubu (bk. 13)
10. tav-Gurubu (Kpak, imal-i garbi) (bk. 17)
ll. a. Altay gurubu, b. Garbi Sibirya gurubu, c. Volga-Ural
gurubu, d. Orta Asya gurubu (her drt gurupta dank)
(bk. 18)
12. a. Kpk dilleri, b. Sibirya dilleri (her iki gurupta dak
nk) (bk. 19)
13. a. imal - i arki gurubu. b. im al-i garbi gurubu (her iki
gurupta dank) (bk. 20)
v.

TORK IVELERI TASNIFININ BUGNK DURUMU

Yukarda verilen izahattan da anlalaca gibi, trk dili bilgisi ve
umurniyetle trklk bilgisinin bugnk durumunda, her bakmdan
tam bir tasnif vcOda g.e tirmek mmkn de~i1dir. Fakat mevciit
. malzemeyi yeniden gzden geirerek, tasnifi daha va.zh ve daha kll anl bir hale getirmek yollarn aramak faydal olacaktr .

Trk

1. Tasnifin

ivelerinin

esasn tekil

ve

ive

tasnifi

so

eden dil 'hususiyetleri

guruplar

Trk dilinin lehce ve iveleri, vaktiyle J. N en e t h 'in de iaret etgibi, kelime bandaki y- ......... s- hususiyetine g re, bir tarafta
Yakut ve uva lehceleri .i1e . di~er tarafta btn di~er iveler olmak
zere, iki byk ksma ayrlmaktadr. ivelerin tasnifinde kabUl edilmi
.olan umumi esaslardan z-.Jr ve z d) . . . . . r hususiyetine gre de uva
lehcesi hem Yakut lehcesinden hem de di~er ivelerden farkl bir durumda bulunmaktadr; buna bir de bu lehceyi di~er ' lehce ve iviIer
den ayran "" i hususiyetini eklemek mmkndr. Trk dilinin btnn gz nnde tutan btn tasnitlerde (lk. ms' B o g o r o d i t s k i y,
18 ) uva lebcesinin .trk dili iinde ayr bir gurup tekil etmesi icap
etti~i neticesine varlm olduundan, bu hususun mnakaas artk
bahis mevzuu d eildir.
Yakut lehcesi de, y- ......... s- hususiyetinden baka, d ........ i hususiyeti
ile, di e r lehce ve ivelerd,en ~arkl ayr bir grup t ekil eder. Bu lehcenin S a m o y i e v i 'te d-gurubu (Uygur, imal-i' arki )'nun i-blmne tek ba na ve B o g o r o d i t s k i y ' de, Karagas ve Tuva ive
leri ile birlikte, imaj. ark i gurubuna idhal edilmi olmas yanltr.
Bu iki lehce zerinde duruhrken, bilhassa u n oktalarn gz nnde bulundurulmas lazmdr. uva lehcesi ndeki. Z cl) ....... r hususiyeti
. nisbeten son devirlere ait bir durum olarak kabul ~dilse bile, bu inkiAfa rehberlik etmi olan z __ r hususiyeti ile ....... l ve y- . . . . s- mnasebetleri ve Yakut1ehcesindeki y- ....... s- ile t ....... d hususiyetieri , dier trk
iv.elerinin bug n.k durumlar ile ilgili olmad gibi, bu ivelerin irca
edilebildikleri eeeki> devrenin nialzemesi ile de izah edilememektedir.
Onun iin, yu~ar,da da iAret edildii gibi; bu farkl inkialn sebeplerini kendinde bulunduran ,daha eski, bir devrenin kabul iaruridir
ve bundan. dolay bu lehcelerin. tasnifte, dig-er iv e guruplarnn ufki
srasna konulmayp, tarihi i n kiiif beli:tmek ze re, amtidi bir s raya
mi oldu~u

yerletirilmesi do ru olacaktr.
Die.r ivelere gelince, bunlar ilk nce ivelerin tasnifinde esas
olarak kabUl edilen ses lerden d sesinin inkiaf ekillerine gre ayr
mak icapeder. Buna gre, bir tarafta-d sesin.in muhafaza edilmesi ve
dier tarafta:-bu:un .. se.sine inkilap etmesi hususiyetleri ile, kendiliin, den iki gurup meydana kmaktadr.
.
. Geri kalan bhtn iveler, d > y bakmndan, y ksmna dahil bulunduklarndan, bunlarn tasnifinde bu .hususiyetin d~nda, baka bir esas .
bulmak lazm gelmektedir; bu da sesinin muhtelif durumlarda ive

1:36'

R. Rahmetl t Arat

lerde arzetli~i inkiAf e killerinde bulunmaktadr. .su suretle tek he~

celi kelim elerin sonunda g > v(~) hususiyetine gre, ayr bir gurup ve
bird en fa zla heceli szlerin so nundaki iJ sesinin , sedas zlaarak, if sesine
inkilap etm esi hususiyetine gre d e, b aka bir gur up 'ayrlabilmekted i r.
Yukardaki ive gu r uplan b ylece tanzim edildiken son ra,_ geride daha iki ive g urub u kal maktadr . Bu guruplarn ik'isi de tek heceli szleri n so nundaki iJ ses inin muhafaza edil~esi ve ' birden fazla
heceli szlerin sonundaki iJ sesi ni~ dmesi husu sunda birlemekte,
faka t tasrif eklednin band a ki iJ sesi nin durumu bakmndan, birbi:
riild ~ n ayrlmak t ad r. Tasrif eklerinin bandaki iJ sesi ni .d ren i
ve gurubu ay n zamanda kelime ba'indak i 1- sesi ni sa dall atra rak, dekline sokmakta d r. i ve gurupla r nn iar~tirde birlig-i muhafaza etmek bakmndan, bu son hu sus iy etin d e tasnitin esas unsurlan a r asna
alnm as faydal olur.
Bu hususiyetlere gre, trk lehce ve ive g uruplan ve h.ususiy ~ t - .
le,ri u .ek i lde sra lanab ili r .
A. Turk lehce guruplan
..

. II :

r-Gurubu (r ....... ~, I ....... . ! t-Gurubu (t ';'-' d, s ...... g- )

B. Trk

....... y-)

ive gu ti p l ar

i d Gurub u ( a d o k , trg, [oghg, Ifa/c n)

ii. z-G utubu (ozoJ:,. tag, t ag l g , *"algan)
. III. tav-Gurubu (ayaif . t av, tarh : *"algan)
IV . tagl-Gurubu (ayoJ:" l og, lagl, lf.aliJun ).
V. . tagbJ:"Gurubu (a yaif, [ag, to g h J:,;. J:,algan ) .
VI. dagl Gurubu (a yo*-, dag, daiJ l , *-o l on )..

2.

ive

gur upl .a rrnn

ad land -rlma S"t .

Tas nif 't ecrbeleri nd en de gr l d~ gibi, lehce v,e ive gurqp:lann" as l maksada uygun bir ekilde adla'ndrmak iin mnasip tabi r~
ler bulmak cidden gtr. imdiye kadar bilhassa . b u noktada ameli .
bir , neticeye henz yakla lmam oldu~u yukard ak i karlat rmada _
(bk . ILI. 5) a k olarak grlmektedir. Bu karklk bilhasa iv e l~ r in..
tasnifinde henuz kat ' ilememi bwlunan ve bir oklanDI n, ahs i temayllere gre, farkl imlalmas mmkn olan tabirIeri n kullanlm as ndan')
ileri gelm ektedi r.

Trk ivelerinin tasnili .

tasnifi ile dorulan-doruya ilgili olanlar ve trk

iin, ive guruplarnn dil hususiyetlerine gre
.ad l andrlmas m him d ir. Her gurup iin tasnifte esas olan bir ses
veya bu sesin durumuna i are t eden bir kelimenin zikri maksad anJatmaa kafi gelmekt edir. T:k dil bil gisi ile dorudan-doruya ilgi.li olmayp,. d o l ay s ile bu meseleye temas eden ilim ubeleri ~ensup
lar ile daha gen i okuyucu kitlesi iin, bu guruplar n daha ummi
bir isimle ia r e tlenm es i, tabii, d aha faydal olacaktr. Byle bir i aret in
umumi o lma s ve fazla ince teferrua ta girmemesi, fakat ayn zamanda
maksada uy g un bulunm as icap eder.
So n devirlerde trklerin kavm i, kltr ve siyasi bnyesindeki inkia! sey ri, bu guruplara k'lvmi teekkllerine gre bir isim ve rm ei
:zorlatr~aktadr. imdiy.e kadar en ok tatbik edilen, ive guruplarn
eorafi Hi.birleile adl andrmak usuu de pek muvaffak olm u bir usul
saylamaz; bu maksatla cihet isim lerin in kulla n lmas ile de bir taraftan
k noktasnn tesbitinde gr bir li in in te'min edilememesi ve di er
t araftan birden fazla ive gurubu iin ayn tabiri kullanma zarureti kar. sn d a karkli nl emek mmkn olmamtr . Btn gu rupl a r co~
raH isimlerle a dl a ndrm akta da ayn mahzurlar mevcuttur . .
imdiye kadar yaplm olan tecrbelerdahilinde kalmak zere.
: i ve guruplar, dil hususiyetini gsteren iaretler yannda, bir de 1. kav.mi, 2. corafi, 3. cihet isimleri ile ad l andr l abilir. Bu gu ruplardan ikisi
- eskiden beri kavmi isimleri ile tannan uva ve Yakut guruplardr_
JII. ve v . guruplara dahil iveler i kon uan kavimleri n mene durumu
. ak olarak belli olmad nda n, bunlarn kavmi isimlerle ad landrlmas
. :sarahat bakmndan, bir fayda te'min etmez i bun l ar n bulunduklan
mntakal ara gre jsimlendirilmesi, imdilik , . daha iyi olur. VI. gurup
iin mnasip bir isim bulmak gt r. Tom ismi asl nd a cokran bir
isi m olmakla beraber. ayn zam.a nda idari bir blgenin ad d r. Buna
.rakmen. dier guruplara uymak ve cokraU isim manasna gelmek ze.re, imdiljk bu ismin k uanlma snda byk bir mahzur yoktur. Zaten
bu ive gurubu daha ok dilcileri ilgilendiren kok bi~ zmreden iba-
:rettir. Trk kavimlerinin byk k s mlarn iine ala n ve trk dilinde
gerek ive ve. gerek yaz dili malzemesi bakmndan mhim olan diker
.\i gurup (V., VII. ve vn.). kavmi ve co"rafi isimleri n kafi gel m eyecei
bir durum arzeder. Bunlarn trk muhitinde ok yaygn tabirleri olan
cilet isimleri ile adandrlmasnn maksada daha uygu n decei ka. naatindeyim: Bu ekil ayn zamanda trk yaz dili tasnifi iin d e en
~mm il e rrii bir keyfiyetti\".
Buna gre, mevct lehce ve ive gu ru pl arn y l e s ralayabiliriz_
Trk

<Iili

i ve l erinin

137

sahasn d a alanlar

138

R. Rahmeti Arat

A. Trk lehce

g u ruplar

i. r-Curubu (uva)
Il. '-Grubu (Yakut)
B. Trk

ive

gur uplan

i.

d-G urubu (Sayan)

II . %Gurubu (Abakan)
III: tav Gurubu ( imal )
IV. taglr-Gurubu (Tom)
V. "iol~ Gurubu (ark)
VI. dal-Gurubu (Cenup)
Bu k saltlm isimler, ko n uma dilinde, umumi ifadede-t~rkes ..
iin-gurubu ve lehce ve iveler kasdedildi i vakit - leh- '
esi, iveleri tabirleri ile gen i l eyec ekt ir .
ive gu ru plarn tarihi de"vir ler ile baklama ve bunu tasnifte beHrtme meselesine gelince, bunun bugnk trk ivelerini n tasnifinde
zarr bir mecb riye t alnadlkI ve trk dil bilgis inin bug nk purumunda
bunun sa rih olar ak belir tilmesine imkan . bu l u nm ad~ kanaatindeyim.
imd iy e kadar yapla n tecrbeler b unun ok yan l neticelere gtre.
bileceg-ine ak bir misal tekil eder. (Ms!. uva le ncesi iin, bunun
m enei olarak dnlen Bu lgar tabiri bir dereceye kadar bir iaret
saylabilir; fak at bu da Bulgar tabirinden kasdedilen mana nn mp.
hemlii nden dolaydr. Bulgar isminin kavmi veya siyasi bir isim olup '
-olmad g- henz bir mnakaa mevzuudur. f o, do, z- ve ve g -gurup
l arn iine alan bir gurup ' ile Uygur tabiri arasnda bir mnasebet ta
savvur .etmek, cidden, gtr. Kpak isminin tarihi bakmdan doru
olabileceg-i d nise bile, bu tabirin ifade ettii kavim ve saha ile
bu gu rubun mmessillerini birletirmenin ne kadar g olduu aikar
dr. Trkm en tabiri bugn bir ive ile bir siyasi teekk ln ismi ol
dU undan , bunun daha ge ni bir mefhm iin kullanlmas, sarahatten
ziyade, bir ok karklklara sebebiyet verebilir) . Bu mesele, ivelerin
tasnifinden ziyade, trk dilinin tarihi inkiaf merhalele rinin tesbiti ile
ilgilidir.

ive guruplar

3.

ive

g u rup larnn

tasnif ce d veli

Trk ivelerinin tasnifi hakknda verilen izahat, ema halinde, y'lc

hu~sa edilebilir.

ANA TRKE
v eya

ESKi

TRKE

s- O U"R U B U

Y-CUR U BU

SGURUBU

ESKiuVAA

ESKI TRKE vey U "YGUR DEVRI

ESKI YAKUTA

I.

,.-Orubu

lI.t-Guru bu

UVA

YA K UT

II.

d- Ourubu

SAYAN

%-

Curbu

""'BAKAN

tafl'

III.
Gu ru bu

IMAL

In gi'

IV.
Gu ru bu

TM

(aibi!' Gurubu

VI.
dail" Gurubu

ARK

CENP

V.