MANASTIR STUDENICA

ARHEOLO[KA OTKRI]A

361

Sowa STAMENKOVI]

Sredwovekovno staklo manastira Studenice *

STAKLENOM MATERIJALU iz sredwovekovnih manastira u Srbiji pridavana je ograni~ena pa`wa u dosada{woj literaturi. U fokusu istra`iva~a su bili uglavnom
reprezentativni, tipolo{ki jasno definisani oblici,
dok je rekonstruisana slika o celokupnom repertoaru staklenih predmeta nekog manastirskog kompleksa izostala.
U tom smislu su dragoceni rezultati obrade sredwovekovnog stakla iz manastira Studenice koje je otkriveno
prilikom arheolo{kih iskopavawa tokom osamdesetih i
devedesetih godina pro{log veka i u periodu od 2010. do
2013. godine. U proteklim kampawama na|en je 621 ulomak
stakla iz razdobqa od kraja 12. veka do novijeg doba, odnosno iz IIVIII kulturnog horizonta studeni~kog kompleksa. Nalazi iz I horizonta, koji odgovaraju vremenu
pre zasnivawa manastira, nisu registrovani. Ovaj materijal nije do sada bio predmet izu~avawa, ali je nekoliko
fragmenata sredwovekovnih staklenih posuda i okulusa,
otkrivenih tokom 80-ih godina pro{log veka, poslu`ilo
kao ilustracija u katalogu izlo`be Blago manastira
Studenice.1
Najve}i broj staklenih ulomaka poti~e iz razdobqa
od kraja 13. do sredine 15. veka. Sme{teni u studeni~ki
stratigrafski kontekst, ovi nalazi su opredeqeni u II
(od kraja 12. do kraja 13. veka) i III (14. vek i prva polovina 15. veka) kulturni horizont, koji je podeqen na dva
pothorizonta horizont III-a i horizont III-b, razgrani~ena slojem destrukcije manastirskih zdawa krajem 14.
veka. Stratigrafska celina ozna~ena kao horizont III je
obele`ena ktitorskom delatno{}u kraqa Stefana Uro{a

II, a ona ozna~ena kao horizont III-b obnovom te{ko postradale Studenice u prvoj polovini 15. veka.
Ovako ograni~en period name}e se kao dobar hronolo{ki okvir za izu~avawe stakla iz vi{e razloga. Re~ je
o izuzetno va`nom dobu u `ivotu Studenice, jer to je
vreme osnivawa manastira i podizawa znamenitih manastirskih zdawa. Stakleni predmeti koji su u to doba stizali u manastir pokazuju vidnu raznolikost oblika. Oni
odslikavaju zna~aj Studenice i prikazuju je kao va`no
mesto u lancu snabdevawa tom vrstom luksuzne robe.2 U
tom periodu Venecija ima kqu~nu ulogu u evropskoj sredwovekovnoj staklarskoj proizvodwi. Preuzev{i tradicije vizantijskog staklarstva, wena trgovinska i industrijska mo} bila je posebno zna~ajna u periodu od 13. do
15. veka.3 Pod wenim uticajem odvijala se i proizvodwa
stakla u Dubrovniku, koja je potvr|ena u tre}oj deceniji
14. veka kada je u wemu zabele`eno prisustvo muranskih
staklara.4 To je ovaj grad ~inilo veoma va`nim centrom iz

* Tekst je rezultat rada na projektu Procesi urbanizacije i razvoja sredwovekovnog dru{tva (br. 177021) Ministarstva prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije.
1 Jankovi} 1986, 722; Pejovi} 1988, 7294.
2 Ovom prilikom `elim da zahvalim Anastasiosu Antonarasu
(Muzej vizantijske kulture u Solunu) i Vesni Biki} (Arheolo{ki institut u Beogradu) na pomo}i i korisnim savetima tokom
pripreme rada.
3 Gasparetto 1975, 155.
4 Han 1981, 12.

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

kojeg se Srbija tokom 14. i po~etkom 15. veka snabdevala

proizvodima od stakla, kako onima koji su izlazili iz
lokalnih dubrova~kih radionica, tako i predmetima koji su posredstvom dubrova~kih trgovaca dopremani iz
Italije. Istorijske prilike i nemiri koji su nastali
sredinom 15. veka odrazili su se i na privredu balkanskih
zemaqa. Ve} 1462. godine, usled turskih prodora prema
Bosni i Hercegovini, dubrova~ka vlada se poduhvatila
mera za neposredniju odbranu grada. U dokumentima iz
razdobqa od 1463. godine pa sve do po~etka posledwe decenije 15. veka, kako konstatuje Verena Han, istorija dubrova~kog staklarstva ostala je bez neposrednih dokaza
da je u to vreme proizvodwa nastavqena i da je vlada za
wenu obnovu tada bila posebno zainteresovana.5 U sli~-

362

no vreme datuje se i kraj III studeni~kog kulturnog horizonta i zavr{etak jedne etape `ivota ovog manastira.
Stakleni materijal iz ovog razdobqa je brojan i raznovrstan. Prilikom obrade fragmentovanih nalaza je
uvr|eno da su u najve}em broju zastupqene posude, od kojih su najrasprostrawenije ~a{e ( 38 primeraka ili
50,67%), zatim boce ( 10 kom. ili 13,33%) i zdele ( 4
kom. ili 5,33%). Mali je broj ulomaka posuda ~iji oblik
nije bilo mogu}e identifikovati. Osim trpeznog posu|a,
prisutan je i zna~ajan broj lampi ( 23 kom. ili 30,67%),
a reprezentativan je i uzorak okulusa (63 kom.). Za razliku od ve}ine posuda, okulusi se ne mogu datovati sa sigurno{}u, budu}i da veliki broj fragmenata poti~e iz stratigrafskih celina sa izme{anim materijalom, i to od

Sl. 1. Dekorativni elementi na staklenim ~a{ama iz Studenice

12

13

9
10

15

11

16

14

17

18

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

363

vremena sredweg veka do novog doba. Uz okuluse se, u ne{to mawem broju, javqaju i ravna, ~etvrtasta prozorska
okna. Nakit i drugi predmeti od stakla su veoma retki.

Staklene posude
U izu~avawu studeni~kih staklenih posuda primetna je
ve}a zastupqenost ~a{a u odnosu na druge oblike. Procentualno, one ~ine ne{to vi{e od polovine posuda u Studenici (50,67%). Najrasprostraweniji oblici su tipi~ni
proizvodi sredwovekovne staklarske produkcije (sl. 1 i
sl. 139).6 To su ~a{e uvu~enog kupastog dna, oivi~enog nazubqenom trakom u vidu girlande, ~ije je telo bilo ukra{eno apliciranim plasti~nim kapima (10 kom.), vertikalnim reqefnim rebrima (7 kom.), apliciranim nitima
(4 kom.), kao i kombinovawem ovih elemenata (3 kom.).
Me|u formama sa rebrima izdvaja se jedna rebrasta kupa
na visokoj nozi. Osim ovih osnovnih oblika, javqaju se i
dva primerka ~ije je kupasto uvu~eno dno bilo oivi~eno
cevastim rubom (sl. 1/15). Za odre|en broj ~a{a (7 kom.)
nije bilo mogu}e odrediti izgled tela, jer su od wih o~uvana samo dna oivi~ena nazubqenim trakama (sl. 1/1618).
Nekoliko ~a{a je potvr|eno ulomcima oboda (4 kom.), a
jedna fragmentom dna ~iji rub nije o~uvan.
Tri najra{irenija oblika ~a{a, sa ukrasom od apliciranih staklenih kapi, reqefnih rebara i staklenih
niti, u osnovi su stilski istovetna. Iako se smatraju
standardnim proizvodom goti~kog staklarstva i radionica u oblasti Rajne,7 ovi oblici su izra|ivani u vi{e
evropskih zemaqa i u sli~nom vremenskom rasponu. U
Korintu su pravqeni u 13. i 14. veku,8 u Veneciji od posledwe ~etvrtine 13. veka, sa izuzetkom ~a{a sa nitima
koje se u muranskim radionicama proizvode od druge decenije 14. veka,9 a u Dubrovniku u tre}oj deceniji 14. veka,
gde su ih izra|ivali muranski staklari. Po prestanku
proizvodwe u Dubrovniku tokom 14. veka, ovaj primorski
centar ostaje kqu~ni posrednik u snabdevawu staklom,
prete`no mleta~ko-muranske izrade, zemaqa u svom bli`em i daqem zale|u. Poku{aj da se izvr{i pouzdana identifikacija materijala prema pripadnosti dubrova~kim
ili mleta~ko-muranskim radionicama za sada nije mogu}.10 Budu}i da su pomenuti oblici ~a{a iz Studenice
tako|e proizvodi muranskih ili dubrova~kih radionica,
staklo iz ovog manastira }e u daqem tekstu biti posmatrano u odnosu na nalaze sa podru~ja Italije i sa teritorije centralnog i zapadnog Balkana koji se javqaju u sli~nim kulturnim i socijalnim kontekstima.

Sl. 2. Delovi ~a{a iz Gra|evine V

U manastiru Studenici su najvi{e kori{}ene ~a{e

ukra{ene sitnim i krupnim kapima (Nuppenbecher i
Krautstrunk) (sl. 1/19). Me|u brojnim analogijama u balkanskim zemqama,11 izdvajaju se primerci koji se sa dosta
sigurnosti datuju u kraj 14. ili po~etak 15. veka.12 Studeni~ke ~a{e ovog tipa na|ene su na prostoru uz spoqnu
stranu jugoisto~nog bedema (sonde 3/87, 2/2011), zatim u

5 Han 1981, 88.

6 Slike 16 su sastavni deo priloga, dok se sl. 139142, kao i
katalog staklenih predmeta na koji se u daqem tekstu pozivamo,
nalaze u glavnom delu ove monografije, na stranama 222225.
7 Biki} 2011, 296.
8 Davidson 1952, 107122; Whitehouse 1991, 7382.
9 Gasparetto 1975, 147, Tab. I, figs. 13; Han 1981, 40.
10 Han 1981, 4344.
11 Neki od primera su: Beograd (Popovi}, Biki} 2004, 94, sl.
55/4748), Stala} (Mini}, Vukadin 2007, 105, sl. 67/1), Ras (Popovi} 1999, 240, sl. 196/3), Kru{evac (Han 1981, 41, nap. 228), Novo
Brdo (Ze~evi} 2009, 416, fig. 2b), Sv. Petar kod Novog Pazara
(Han 1981, 41, nap. 228), Mile{eva (Bunarxi} 2013, 274, sl. 3),
Crkva Sv. Tripuna u Kotoru (Kri`anac 2001, 4344, sl. 3031,
T. XI/6568), Bobovac (An|eli} 1973, 130131), Veli~ani (Koji},
Wenzel 1967, 149, sl. 10, T. III/5), Zgo{}a (^remo{nik 1950, 416),
Gacko (Koji}, Wenzel 1967, 144, 151, sl. 12/5, T. III/8), Blagaj
(Koji}, Wenzel 1967, 143144), Kolovrat (Han 1981, 40, tab. VI/1),
Medvedgrad kod Zagreba (Han 1981, 41, nap. 228), Kori{a (Han
1981, 41, nap. 228).
12 Koji}, Wenzel 1967, 143; Han 1981, 40, 41, tab. VI, 2; Kri`anac
2001, 58, tab. 4.

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

gra|evinama I, V, VII i IX, kao i ispred gra|evina II i

VII, i opredeqene su u III studeni~ki kulturni horizont
(razdobqe 14. i prve polovine 15. veka). Kao uslovno najstarije, uslovno, izdvajaju se dve (?) ~a{e na|ene ispod
ravni poda u prostoriji 1 Gra|evine V, datovane u vreme
od kraja 13. do ranog 14. veka (sl. 2 i 139, kat. br. 110a).
Primerci iz 14. veka poti~u iz ukopa sa spoqne strane
jugoisto~nog bedema, iz sonde 2/2011 i iz sloja destrukcije ispred Gra|evine VII. Jedna posuda je otkrivena u
nivou obnove Gra|evine I i poti~e iz prve polovine 15.
veka (kat. br. 110b).
^a{e ukra{ene vertikalnim reqefnim rebrima (Rippenbecher) na podru~ju centralnog i zapadnog Balkana,
gde su tako|e bile u upotrebi u periodu od 14. do sredine
15. veka,13 poznate su i pod nazivom ~a{e tipa Biskup
po jednom primerku na|enom u selu Biskupu kod Kowica. Ova ~a{a je karakteristi~na po izra`enijim plasti~nim rebrima, {to je pojedine autore navelo na mi{qewe
da je re~ o razvijenijem tipu, tipu koji treba datovati
ne{to kasnije, u 15. vek.14 Nije iskqu~eno da su neki
primerci iz prve polovine 15. veka proizvodi dubrova~kog staklarstva, ali se tako|e mo`e pretpostaviti i da
me|u wima ima primeraka koji su proiza{li iz muranskih radionica, jer su tamo ~a{e s rebrima (bicchieri
incostati) izra|ivane jo{ od druge decenije 14. veka.15 Izu~avaju}i nalaze iz Furlanije (^ividale), A. Gaspareto
je pretpostavio da oni predstavqaju duga~ke gambasinske
~a{e, koje se pomiwu u muranskim izvorima, a kao tip su
specifi~ne za radionice u mestu Gambasi, u dolini reke
Else, leve pritoke Arna.16 Najve}i broj ~a{a sa rebrima
je u Studenici na|en u Gra|evini V i u ukopima na prostoru uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 3/87 i
sonda 2/2011). Jedan primerak poti~e iz Malog konaka I.
Kao uslovno najstarije mo`emo izdvojiti ~a{e na|ene
ispod nivoa podova u prostorijama 1 i 2 Gra|evine V, datovane u razdobqe od kraja 13. do ranog 14. veka (sl. 1/11
i sl. 139, kat. br. 114cd). Primerak iz jame/trapa u podrumu Malog konaka I, zajedno sa ostalim kerami~kim materijalom i nalazom srebrnog novca ugarskog kraqa @igmunda (13861437), datovan je u kraj 14. veka (sl. 1/10 i sl.
139, kat. br. 114b),17 dok su ~a{e otkrivene u ukopima van
bedema okvirno opredeqene u razdobqe 14. i prve polovine 15. veka (kat. br. 113, 114a, sl. 139). Me|u ~a{ama sa
rebrima iz Studenice izdvaja se jedan primerak rebraste kupe na visokoj nozi (Rippenkuppa), od koje je o~uvan
deo recipijenta sa veoma nagla{enim rebrom pri dnu
(sl. 139, kat. br. 118). ^a{e tog tipa su poznate u Nema~-

364

koj18 i u Velikoj Britaniji,19 a E. Baumgartner i I. Kruger ih datuju u 14. vek.20

Uz ~a{e sa kapqolikim ukrasom i vertikalnim reqefnim rebrima kori{}ene su i one dekorisane apliciranim horizontalnim nitima (sl. 1/1314). U studeni~kom
materijalu ima ~etiri takva primerka, pored tri komada
sa kombinovanim ukrasom od apliciranih kapi i staklenih niti (sl. 1/2, 5, 8 i sl. 139, kat. br. 111). Ovako dekorisano staklo datuje se u 1415. vek. Brojne analogije su,
izme|u ostalog, potvr|ene na teritoriji centralnog i zapadnog Balkana.21 Sve studeni~ke ~a{e ovog tipa na|ene su
u ukopima na prostoru uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema, u sondama 3/87 i 2/2011 (sl. 139, kat. br. 111, 112ab),
i izra|ene su od bezbojnog stakla. Dve od wih imaju ukras
od bezbojnih niti, a dve su dekorisane nitima kobaltnoplave boje. Datovane su u razdobqe 14. i prve polovine
15. veka i pripadaju studeni~kom horizontu III.
Osim ta tri osnovna i najra{irenija oblika, na|ene
su i dve ~a{e koje, umesto nazubqene trake nalepqene na
ivicu dna, imaju prstenast cevast rub (sl. 1/15). Jedna
ima rebrasto telo (kat. br. 117), a druga verovatno glatko, bez dekoracije (kat. br. 116). Neukra{ena ~a{a je starija, budu}i da poti~e iz sloja pre nastanka Gra|evine
IX, podignute u drugoj deceniji 14. veka, dok je rebrasta
~a{a na|ena u nivou destrukcije Gra|evine V datovanom
u razdobqe na prelazu izme|u 14. i 15. veka.
Osim ~a{a, u Studenici je registrovano i 10 boca,
koje su prepoznate na osnovu karakteristi~nih ulomaka
i pore|ewa sa primercima koji poti~u iz sli~nih kulturnih konteksta. U neznatnom broju ima fragmenata trbuha za koje se ne mo`e sa sigurno{}u tvrditi da poti~u od
boca, a isti slu~aj je i sa ulomcima dna, koji su mogli
pripadati i zdelama. Zanimqiva je raznolikost ove vrste
posuda u studeni~kom manastiru. Prisutni su slede}i
oblici: boce rebrastog trbuha, boca visokog koso kanelovanog vrata, verovatno loptastog tela i kupasto uvu~enog
dna, boce prstenasto oja~anog grli}a, boce sa diskoidnim i prstenastim su`ewem na vratu, boca dugog cilindri~nog vrata, zatim boca levkastog vrata i ravnog, blago
zadebqanog oboda, kao i cilindri~na mala boca od kobaltnoplavog stakla sa festonima.
Tri boce iz Studenice imaju rebrast trbuh (Rippenflasche). Od jedne od wih je o~uvan samo deo dna ukra{en
plitkim emajliranim rebrima, u beloj boji, koja se radijalno {ire ka trbuhu boce. Ova posuda je na|ena u Gra|evini II i, prema stratigrafskom kontekstu, {ire je datovana u period od 13. do sredine 15. veka (sl. 3/7 i sl. 139,

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

kat. br. 128). Druge dve boce su tipi~ni i ~esti nalazi na

sredwovekovnim lokalitetima. Za prvu, izra|enu od providnog bezbojnog stakla i s trbuhom ukra{enim kosim rebrima, direktnu analogiju predstavqa boca iz Nirnberga,
~iji je trbuh po izgledu identi~an s na{im nalazom. Kako
za rekonstrukciju studeni~ke boce (sl. 3/2 i sl. 139, kat.
br. 121) nedostaju delovi, na osnovu boce iz Nirnberga
mo`e se pretpostaviti da je imala du`i vrat i levkasto
pro{iren obod. E. Baumgartner i I. Kruger ovaj tip boce
datuju u 1415. vek.22 Jo{ jedan primerak iz Nema~ke bi,
mo`da, mogao poslu`iti kao eventualna analogija za bocu iz Studenice. Vrat ove boce se blago su`ava ka grli}u i ima prstenasto pro{irewe od tankog presavijenog
stakla.23 Studeni~ka boca je na|ena na prostoru uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema, u otpadnom ukopu u sondi
2/2011 i, zajedno sa kerami~kim materijalom, datovana je
u 14. vek. Od druge boce je o~uvano samo prstenasto pro{irewe na vratu (sl. 3/1 i sl. 139, kat. br. 122), tipi~no
za bocu tipa Panik, tako nazvanu po primerku na|enom
u jednom grobu na lokalitetu Crkvina u Paniku.24 Re~ je
tako|e o boci s rebrima. Morfologija pani~ke boce mo`e
se pratiti tokom gotovo ~etiri veka: od Korinta (1112.
vek?), preko ^ividala u Furlaniji (1314. vek) i sredwovekovnog Budima (druga polovina 13. veka), do prikaza na
fresci Ro|ewe Bogorodice u glavnoj crkvi manastira
Hilandara (druga decenija 14. veka), kao i nalaz u Korintu za koje se navodi da su nastali u venecijanskom i turskom periodu (1415. vek). Primerak tipa pani~ke boce
na|en je i na prostoru oko Crkve Sv. Nikole u Kur{umliji.25 Jedna takva boca ~uva se u Nema~koj. E. Baumgartner
i I. Kruger bele`e da ona poti~e ili iz Italije ili sa
prostora nekada{we Jugoslavije, a sa rezervom je datuju
u 13. vek.26 O poreklu pani~ke boce izneto je u stru~noj
literaturi vi{e mi{qewa. Smatra se da je taj tip boce
mogao nastati u korintskim radionicama tokom 1112.
veka (?), u Veneciji u prvoj polovini 14. veka, ili u Dubrovniku u tre}oj deceniji istog veka, kada su u tom gradu
delovali muranski staklari. U prilog mi{qewu o dubrova~kom poreklu pani~ke boce govorili bi i rezultati
analize wenog sastava, koja je pokazala neznatno prisustvo srebra kao u sastavu anti~kog stakla sa istog prostora (rimska vila u Paniku). M. Vencl i R. Bril su pretpostavili da bi to mogli biti proizvodi nekih lokalnih
radionica koje su se u razli~ito vreme snabdevale sirovinama sa istog izvori{ta.27 Studeni~ka boca tipa Panik na|ena je u sloju ispod Paraklisa Sv. Dimitrija i,
zajedno sa ostalim predmetima, datovana je u 1415. vek.28

365

Osim boca rebrastog trbuha, u Studenici je registrovan i tip boce dugog kanelovanog vrata (sl. 3/4 i sl. 139,
kat. br. 127). Najraniji sredwovekovni nalazi ovih boca,
iz sredine i druge polovine 12. veka, poti~u iz Tor~ela,
Konstantinopoqa i Egipta. Wihov broj se uve}ava u poznijem sredwovekovnom razdobqu, a nalazi su grupisani
u sredi{wem delu Balkanskog poluostrva, na dalmatinskoj
obali i u Italiji.29 Tip boce sa kanelovanim vratom
predstavqen je na freskama manastirskih crkava Manasije i Kaleni}a iz druge decenije 15. veka. Zbog vernih
prikaza tih posuda na predstavi Carske gozbe u Manasiji, za boce sa kanelovanim vratom ustalio se u doma}oj
literaturi i naziv boce manasijskog tipa. Primerak iz

13 V., na primer: Stala} (Mini}, Vukadin 2007, 105, sl. 67/4), Trnava kod ^a~ka (Han 1981, 81, nap. 247), Mile{eva (Han 1981, 81,
nap. 247), Trgovi{tePazari{te kod Novog Pazara (Mini}
1982, 1922, sl. 1), Novo Brdo (Ze~evi} 2009, 416, Fig. 2c, d),
Crkva Sv. Tripuna u Kotoru (Kri`anac 2001, 4546, T. XI,
6972, T. XII, 7374), Sv. Ilija na Lopudu (Han 1981, 43), Kraqeva Sutjeska (An|eli} 1973, 190), Biskup kod Kowica (Vego
1957, 132134, tab. V; Han 1981, 43, tab. VIII, 1), Stari Kakaw
(Tomi~i} 1975, 183186), Blagaj (An|eli} 1975, tab. III, fig. 9).
14 Han 1981, 43.
15 Han 1981, 8081.
16 Gasparetto 1975, 148.
17 Jankovi} 1986, 1415, sl. 6/3: crte` ne odgovara fragmentu iz
navedenog konteksta; Pejovi} 1988, 77, kat. br. 50.
18 Baumgartner, Krueger 1988, 245, Kat. 246247.
19 Charleston 1975, pl. 2, fig. 2.
20 Baumgartner, Krueger 1988, 245, Kat. 246247.
21 Neki od primera su: Beograd (Han 1978, tab. I, 3), Ras (Popovi}
1999, 240241, sl. 196/16), Novo Brdo (Ze~evi} 2009, 416), Stala}
(Mini}, Vukadin 2007, 104, 67/2, 3, kat. br. 84), Bawa (Han 1981,
42, tab. VII, 2), Sv. Sr| na Kolo~epu (Han 1981, 42, tab. III, 2;
IV, 2, 4), Sv. Ilija na Lopudu (Han 1981, 42, tab. II, 2), Split
(Han 1981, 42), Zgo{}a (^remo{nik 1950, 416), Kraqeva Sutjeska (An|eli} 1973, 188), Bobovac (An|eli} 1973, 129130), Stari
Kakaw (Tomi~i} 1975, 183186, fig. 1), Soko na Plivi (Bojanovski 1972, 54), Mogorjelo (Han 1981, 42), Stjepangrad (Han 1981,
42), Lisi~i}i (^remo{nik 1954, 214, 216, tab. III/48).
22 Baumgartner, Krueger 1988, 326, Kat. 391.
23 Baumgartner, Krueger 1988, 327, Kat. 393.
24 Popovi} 1973, 363.
25 Biki} 2011, 287, sl. 10/8.
26 Baumgartner, Krueger 1988, 271272, Kat. 303.
27 Han 1981, 3839.
28 Jankovi} 1986, 15, 18, sl. 6/1; Pejovi} 1988, 77, kat. br. 49.
29 Antonaras 1999, 3740; Biki} 2011, 294.

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

366

Sl. 3. Ulomci boca i zdela

Studenice je izra|en od kobaltnoplavog stakla, {to se

obi~no povezuje sa muranskom proizvodwom u drugoj polovini 15. veka.30 Najbli`a i najvernija analogija na{oj boci je boca iz Stala}a.31 U Studenici su na|ena dva
ulomka ove boce,32 oba na prostoru uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 3/87). Na osnovu stratigrafskog konteksta, ona je opredeqena u razdobqe 14. i prve
polovine 15. veka.
Me|u studeni~kim materijalom nalaze se i dva prstenasto oja~ana grli}a sa o~uvanim delom vrata, koji se blago {iri ka trbuhu boce (sl. 139, kat. br. 125). Ne mo`e se
sa sigurno{}u utvrditi kom tipu boca su oni pripadali.
Grli}i takvog oblika javqaju se kod dvokonusnih boca,33
koje su u periodu od 14. do 17. veka bile rasprostrawene
na {irem evropskom podru~ju,34 kao i kod lentikularnih
boca iz 1516. veka.35 Kako se na{i primerci ne mogu
bli`e odrediti tipolo{ki, wih samim tim nije mogu}e
ni preciznije hronolo{ki datovati.
Sa dva fragmenta su u Studenici potvr|eni i tipovi
boca sa diskoidnim su`ewem na prelasku iz vrata u trbuh
(sl. 139, kat. br. 123) i sa prstenastim su`ewem na vratu.
Oba fragmenta su na|ena u ukopu uz spoqnu stranu jugo-

isto~nog bedema (sonda 3/87). Stratigrafski su opredeqena u III studeni~ki kulturni horizont i datovana su u
period od sredine 13. do sredine 15. veka.
Dva ulomka ukazuju i na prisustvo boca loptastog
trbuha (?), blago uvu~enog dna, a poti~u iz Gra|evine I i
iz nasipnih slojeva severno od Paraklisa Sv. Dimitrija
(kat. br. 120ab, sl. 139), dok jedan ulomak poti~e sa prostora uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 10/87,
jama 5) i ukazuje na bocu levkastog vrata, ravnog i blago
zadebqanog oboda (sl. 139, kat. br. 126).
Me|u nalazima delova boca izdvaja se i jedan posebno
zanimqiv ulomak od kobaltnoplavog stakla, ukra{en festonima (sl. 3/5, kat. br. 130). Na osnovu wegovog izgleda,
dimenzija i unutra{weg zakrivqewa, pretpostavqa se da
je re~ o maloj cilindri~noj boci, kosih ili zaobqenih
ramena, kratkog i uzanog grli}a i ravnog ili neznatno
ispup~enog dna. Wenu najbli`u analogiju nalazimo na
primercima boca iz Crkve Sv. Tripuna u Kotoru. Izu~avaju}i ovaj tip posuda, M. Kri`anac je pretpostavila da
su one slu`ile za ~uvawe mira i u crkvenim obredima.
Kao najsli~nije nalazima iz Kotora, autorka navodi boce iz Egipta datovane u vreme od 10. do kraja 14. veka i

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

izdvaja primerke iz 1314. veka na|ene u egipatskoj luci

Quseir al Qadim.36 Boce sa festonima su mnogobrojne na
teritoriji islamskih zemaqa (Egipat, Sirija), a re|e su
u evropskim zemqama (Engleska, Francuska, Gr~ka itd.).
Primerci ra|eni u fatimidskoj tradiciji iz 1112. veka stizali su preko Sredozemnog mora do vizantijskog
Korinta i Male Azije. Wihova proizvodwa je na Istoku
nastavqena i u 13. i 14. veku. Mala boca sa festonima
predstavqena je i u Crkvi Sv. Dimitrija u Pe}koj patrijar{iji, na fresci u sceni Ro|ewa Bogorodice.37 Iako
se fragmenti boca sa festonima javqaju sporadi~no i u
korintskim vizantijskim radionicama, ipak se najve}i
broj tih posuda nalazi u islamskom Egiptu.38 Boca cilindri~nog oblika i ukra{ena belim festonima na|ena
je u Studenici u ukopu na prostoru uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 3/87). Ona pripada studeni~kom
horizontu III i, na osnovu konteksta nalaza, datuje se u
14. rani 15. vek.
Za razliku od ~a{a i boca, zdele su u Studenici veoma
retke, a javqaju se u slede}im oblicima: koni~na zdela
ravnog blago zadebqanog oboda, zdela bobi~astog tela i
dve male kalotaste zdele, od kojih je jedna ukra{ena vertikalnim rebrima. Zdela jednostavnog kalotastog oblika
objavqena je u katalogu Blago manastira Studenice, gde
je datovana u period od sredine 15. do sredine 17. veka.39
Me|utim, budu}i da je re~ o zdeli ~iji oblik nije karakteristi~an i ~iwenici da je na|ena u unutra{woj priprati Bogorodi~ine crkve u nejasnom kontekstu, weno datovawe nije pouzdano (kat. br. 136). Druga zdela je izdvojena
na osnovu dna, na|enog ispred Gra|evine II, ukra{enog bobi~astim ispup~ewima koja se radijalno {ire ka trbuhu
(sl. 3/6 i sl. 139, kat. br. 133). Ukras identi~an na{em
primerku nalazi se na jednom ulomku dna posude iz ^ividala, datovanom u 14. vek.40 Cela takva zdela otkrivena
je u Kumanici na Limu.41 Na osnovu konteksta nalaza i
analogija,42 zdela iz Kumanice je datovana ne{to kasnije, u prvu polovinu ili sredinu 16. veka.43 Pretpostavqa
se da je izra|ena u muranskim radionicama ili radionicama pod wihovim direktnim uticajem, a mo`da i u samom
Dubrovniku u kojem je krajem 15. veka staklarska proizvodwa bila obnovqena.44 Tu su i dve male kalotaste zdele koje su mogle imati ravno ili aplicirano prstenasto
dno. Jedna od wih je izra|ena od kobaltnoplavog stakla
(sl. 139, kat. br. 131), a druga, ukra{ena vertikalnim rebrima od sivkastog/mle~nobelog stakla (sl. 3/3 i sl.
139, kat. br. 132). Za posudu sa rebrima ne treba iskqu~iti mogu}nost da je, mo`da, u pitawu ~a{a na visokoj

367

nozi, koja veoma podse}a na primerak iz Splita,45 datovan u 15. vek. Me|utim, budu}i da nema ulomaka no`ice
ili stope i da nije o~uvan dowi deo recipijenta, koji bi
svakako pomogao u tipolo{kom odre|ewu ove posude, ona
je zbog svog oblika tretirana kao mala zdela. Oba primerka su u Studenici na|ena u otpadnom ukopu sa spoqne strane jugoisto~nog bedema (sonda 3/87) i pripadaju
IIIII kulturnom horizontu, te se {ire datuju u period od
sredine 13. do sredine 15. veka.
Osim trpeznih posuda, iz Studenice poti~e i veliki
broj lampi ( 23). U Bogorodi~inoj crkvi je na|eno ~ak
14 primeraka, i to osam u unutra{woj priprati, ~etiri
u naosu, dok za dva primerka nije poznato preciznije mesto nalaza. Dve lampe su otkrivene u Gra|evini IX, a pojedina~ni primerci na|eni su u sloju gari u gra|evinama I i II, zatim iznad nivoa destrukcije u Gra|evini V, u
sondi 2/82, u Paraklisu Sv. Dimitrija, kao i u spoqnoj
priprati i wenoj ju`noj kapeli. Izdvojena su ~etiri
osnovna oblika. Preovla|uju koni~ne lampe izvijenog
prstenastog oboda, sa tri male dr{ke koje spajaju obod sa
trbuhom recipijenta (15 kom.), dok se u mawem broju javqaju lampe uskog cilindri~nog dna (3 kom.), zatim lampe
koni~nog oblika sa presavijenim pro{irewem (rebrom)
u gorwem delu trbuha (2 kom.), kao i primerci uskog, blago koni~nog tela, izvijenog oboda, koje se su`ava pri dnu
(1 kom.). Na osnovu dva ulomka potvr|eno je i prisustvo
lampi bikoni~nog oblika.
Koni~ne lampe sa malim dr{kama na rubu oboda, koje
su slu`ile kao kandila (sl. 4/17, 9), veoma su ~est nalaz
30 Han 1981, 98.
31 Mini}, Vukadin 2007, 105, sl. 67/9.
32 Na osnovu konteksta nalaza i sli~nosti fragmenata, pretpostavqa se da je re~ o jednoj boci.
33 Katalin 1981, VIII. Tbla, 8; IX. Tbla, 13, XI. Tbla, 1, 3.
34 Biki} 2011, 293.
35 Antonaras 2001, 199202.
36 Kri`anac 2009, 411412.
37 Whitcomb 1983, 103, fig. 2; Bajalovi} Haxi-Pe{i} 1981, sl. 18.
38 Kri`anac 2001, 26.
39 Pejovi} 1988, 84, kat. 84.
40 Gasparetto 1975, 149, Tab. VIII, fig. 25.
41 Radi~evi}, Ze~evi} 2002, 79, 98, sl. 28.
42 Kri`anac 1993, 77.
43 Radi~evi}, Ze~evi} 2002, 79, 98, sl. 28.
44 Kri`anac 1993, 8283, 97.
45 Han 1981, 264, tab. XI, 3.

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

368

Sl. 4. Staklene lampe

na teritoriji Srbije,46 i opredeqene su u 1415. vek. U
@i~i su datovane u sam po~etak 14. veka,47 u Magli~u u
kraj 14. ili u prve decenije 15. veka,48 a u sredwovekovnom
Trgovi{tu, odakle poti~e vi{e ulomaka lampi ovog tipa,
u sredinu 15. veka.49 Ove i wima sli~ne nalaze sa teritorije Srbije D. Mini} smatra proizvodima dubrova~kih
staklarskih radionica.50 Me|utim, najve}i broj koni~nih lampi iz Studenice su pli}i oblici (sl. 140, kat. br.
134be), {to je zanimqivo, jer se oni iskqu~ivo nalaze na
podru~ju sredwovekovne Srbije u periodu 1415. veka.51
Pojedini autori pretpostavqaju da su lampe ra|ene u lokalnoj produkciji, mo`da u arealu Novog Brda, gde je taj
tip lampi bio veoma rasprostrawen i gde su potvr|eni i
ulomci staklenih otpadaka koji ukazuju na sekundarnu
proizvodwu.52 U Studenici su zastupqene u Bogorodi~inoj crkvi (10 kom.), u Gra|evini I (2. kom.) i Gra|evini II,
u spoqnoj priprati i u Paraklisu Sv. Dimitrija, odakle
poti~u i wihovi pojedina~ni primerci.53
Drugi oblik staklenih lampi u Studenici odlikuje
usko cilindri~no dno. Gorwi deo lampi nije o~uvan
mo`da je bio kalotast ili bokast, bikoni~an (spqo{teno sferi~no telo i visok vrat koji se navi{e {iri).54
Dva primerka poti~u iz sonde 2/82 i datuju se u 1516.

vek (kat. br. 137bc), a jedan je iz unutra{we priprate

Bogorodi~ine crkve (sl. 140, kat. br. 137a) i, usled me{awa materijala iz perioda od sredweg veka do novog doba, ne mo`e se precizno datovati.
Tre}a vrsta lampi u obliku ~a{e koni~nog oblika sa
presavijenim pro{irewem u gorwem delu trbuha (truncated
conical beakers ili beakers shaped lamps) zastupqena je
u Studenici sa dva primerka (kat. br. 138ab), oba na|ena u unutra{woj priprati Bogorodi~ine crkve. Jedan
primerak (sl. 140, kat. br. 138a), ranije objavqen u katalogu Blago manastira Studenice, datovan je u period od
sredine 13. do sredine 15. veka.55 Sli~ni oblici poznati su sa Atinske agore. Dno ovih lampi je izrazito konkavno. Jedna lampa je otkrivena ispod apside u crkvi posve}enoj Sretewu i datovana je u 1516. vek, a druga poti~e
iz groba u Crkvi Hrista i opredeqena je u period od sredine 14. do u 15. vek. Me|utim, kako stratigrafski kontekst ovih nalaza nije potpuno jasan, one bi verovatno, a
na osnovu neobjavqenih primeraka lampi ovog tipa iz
oblasti ju`ne Pijerije u Gr~koj, mogle pripadati mla|em
periodu.56 Lampe ove vrste, sa presavijenim pro{irewem u gorwem delu trbuha, postavqane su u metalne dr`a~e, {to potvr|uje i jedan primer iz Tabalije, u blizini

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

Jerusalima, gde je uz lampu ovog tipa sa~uvan i metalni

okvir. ^ini se da je jedna lampa sa Atinske agore kori{}ena kao relikvijar.57 Staklene ~a{e kori{}ene u ovu
svrhu poznate su iz nekoliko crkava u ju`noj Nema~koj i
u [vajcarskoj.58
^etvrti tip lampi odlikuje izvijen obod i usko, blago
koni~no telo koje se pri dnu su`ava. U Studenici je potvr|en jednim primerkom, otkrivenim u unutra{woj priprati Bogorodi~ine crkve (sl. 140, kat. br. 139), koji svojim izgledom najvi{e podse}a na lampe tipa cesendello
sa su`enim zaobqenim dnom. Oblik veoma sli~an studeni~koj lampi jeste primerak iz 16. veka poruxbina
Mehmed-pa{e Sokolovi}a u Veneciji.59
Prisustvo bikoni~nih lampi potvr|eno je u Studenici na osnovu dva ulomka trbuha sa tragovima malih
dr{ki. Lampe ovog tipa su ~est nalaz u sredwovekovnim
crkvama. U Crkvi Sv. Tripuna u Kotoru, na primer, potvr|ene su u velikom broju.60 One su karakteristi~ne za
islamsko staklarstvo, a posebno su ~este u 13. i 14. veku,
kada su najve}im delom proizvo|ene u Siriji. Zbog `ivih
veza sa zemqama Bliskog istoka, Venecija u to vreme preuzima karakteristi~an oblik xamijskih lampi, te po~etkom 15. veka, nakon osmanskog osvajawa Damaska, kada su
sirijske radionice stakla prestale sa radom, ona izvozi
ove lampe tipi~nog islamskog oblika u Tursku i uop{te
na Istok. Zahvaquju}i dubrova~koj arhivskoj gra|i, poznato je da je i Dubrovnik bio proizvo|a~ stakla koje je
izvo`eno u evropski deo Turske. Pojedini autori smatraju da su bikoni~ne ili xamijske lampe mogle biti proizvo|ene u Dubrovniku. Osim pomenutih nalaza iz Kotora,
primerci tih lampi su na|eni i u okolini Dubrovnika
(Sv. Sr| na Kolo~epu), u Bribiru i u Splitu, kao i na Novom Brdu. One su datovane u 1415. vek, a pretpostavqa
se da su dubrova~kog ili muranskog porekla.61 U Studenici je jedna bikoni~na lampa (?) na|ena u Gra|evini V, u
sloju iznad destrukcije koji je datovan u prvu polovinu
15. veka, a druga u unutra{woj priprati Bogorodi~ine
crkve (sl. 4/8), u sloju sa izme{anim materijalom od sredweg veka do novog doba.

Prozorska okna
Drugu zna~ajnu grupu staklenih nalaza iz studeni~kog
manastirskog kompleksa ~ini veliki broj ulomaka prozorskog stakla. U najve}em broju su zastupqena okna kru`nog oblika (okulusi), dok su primerci ~etvorougaonog
oblika znatno re|i.

369

Iako u Studenici nisu na|eni celi okulusi, grupisawem fragmenata prema nekim osobenostima (boja, debqina, zadebqawe na sredi{wem delu, pupkovi i dr.)
izdvojena su 63 komada. Oni poti~u iz razli~itih celina, uglavnom iz slojeva sa izme{anim materijalom, {to
ote`ava wihovo preciznije datovawe. Najvi{e primeraka
je otkriveno u Bogorodi~inoj crkvi (20 kom.), Paraklisu
Sv. Dimitrija (11 kom.), u otpadnom ukopu sa spoqne strane jugoisto~nog bedema (11 kom.), zatim u spoqnoj priprati (6 kom.) i wenoj ju`noj kapeli (1 kom.), u Gra|evini V
(5 kom.), unutar Gra|evine II i oko we (3 kom.), u Gra|evini I (2 kom.), Gra|evini VII (2 kom.), Gra|evini III-a (1
kom.) i u Crkvi Sv. Jovana (1 kom.). Osim okulusa iz pomenutih crkvenih gra|evina, zanimqiva je i wihova ve}a koncentracija u ukopu na prostoru uz spoqnu stranu
jugoisto~nog bedema (sonda 3/87).
Okulusi iz Studenice su raznobojni (sl. 5),62 a javqaju se u slede}im bojama: qubi~astoj (10 kom.), prozirnoj
46 V., na primer: @i~a (Vukadin 2000, 255), Trgovi{te (Mini}
1989, 6367), Magli~ (Popovi} 2012, kat. br. 121122), Gradac
(Popovi} 2012, kat. br. 121122), Ravanica (Popovi} 2012, kat. br.
121122), Petrova crkva (Popovi} 2012, 168), Manasija (Popovi} 2012, 168), Novo Brdo (Ze~evi} 2009, 417, fig. 4b, de).
47 Mini} 2000, 230232, T. I, 3.
48 Popovi} 2012, 168.
49 Mini} 1989, 6367.
50 Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-Pavlovi} 1990, 3031, sl. 13.
51 Biki} 2011, 297.
52 Ze~evi} 2009, 417, Fig. 5bd.
53 Pejovi} 1988, 77, 84, kat. br. 4547, 8586.
54 Baumgartner, Krueger 1988, 437438, Kat. 550552.
55 Pejovi} 1988, 77, kat. br. 48.
56 Koristim priliku da jo{ jednom zahvalim A. Antonarasu (Muzej vizantijske kulture u Solunu) na podacima o ovom nalazu.
57 Stern 2010, 113114.
58 Baumgartner, Krueger 1988, 202, 337338, 370371, nos. 180,
403407, 458; Stern 2010, 114.
59 Han 1981, tab. XIV/4.
60 Kri`anac 2001, 50.
61 Han 1973, 163178; Han 1981, 2425, 258259; Kri`anac 2001, 51.
62 Zbog pote{ko}a oko datovawa okulusa i ravnog prozorskog stakla uop{te, a naro~ito kada je re~ o primercima iz slojeva sa
izme{anim materijalom, {to je slu~aj sa zna~ajnim brojem studeni~kih komada, wihova detaqnija analiza }e ovom prilikom
izostati. Fotografisawe odre|enih primeraka ima za ciq da
prika`e koloritnost prozorskih okana u studeni~kom manastirskom kompleksu. Datovawe izvesnog broja komada verovatno
izlazi iz vremenskog okvira ovog rada.

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

370

7
4

6
5

10
11

12

13

Sl. 5. Okulusi (foto: N. Bori})

sa sivkastom nijansom (7 kom.), `u}kastoj (7 kom.), zelenoj (6 kom.), mrko`utoj (5 kom.), zelenoplavoj (5 kom.), zelenkastoj (3 kom.), `utoj (2 kom.), plavoj (2 kom.), kobaltnoplavoj (2 kom.), beli~astoj (2 kom.), plavi~astoj (1 kom.),
braonkastoj (1 kom.) i mrkozelenkastoj (1 kom.). Za nekoliko okulusa nije bilo mogu}e utvrditi boju usled visokog
stepena iridacije. Po na~inu na koji je rub oblikovan,
izdvojena su dva osnovna tipa: okulusi sa prstenastim
presavijenim rubom (sl. 5/110, 1213 i sl. 141, kat. br.
140cg, 141d, 142ab, 143c, 147e)63 i okulusi sa zaobqenom i blago zadebqanom ivicom (sl. 5/11 i sl. 141, kat. br.
146ab). Tela studeni~kih okulusa su uglavnom ravna,

ali se me|u onima sa presavijenim rubom javqaju i blago izvijeni primerci. Prema dimenzijama, me|u okulusima se razlikuju sredwi i veliki, sa rasponom pre~nika
izme|u 17 cm i 27 cm i {irinom ruba od 5 mm do 15 mm.64
U zavisnosti od dela okulusa, wihova debqina varira u
rasponu od 1 mm do 6 mm.
Na teritoriji Srbije, okulusi sa povijenim rubom
nala`eni su u Gradcu, Gra~anici, Ravanici, @i~i, Crkvi
Sv. Nikole u Kur{umliji i u drugim crkvama,65 kao i u
okviru profanih gra|evina na Magli~u,66 Beogradskoj
tvr|avi67 i Pe}koj patrijar{iji,68 i vremenski su opredeqeni u period od 14. do 16. veka. Okulusi sa ravnom za-

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

371

vesti ni o slikarima vitra`a ni o majstorima koji su

izra|ivali prozore sastavqene od okulusa u vi{e boja.70
Uz okuluse, u Studenici su nala`eni i ulomci ravnih
~etvorougaonih prozorskih okana (kat. br. 150158),71
prisutnih tako|e u razli~itim bojama (sl. 6)72 qubi~astoj, beli~astoj, braonkastoj, zelenoj, sivkastoj, mrkosivoj, plavi~astozelenoj, `u}kastoj, `u}kastozelenoj i kobaltnoplavoj. Na nekoliko fragmenata su uo~ene ravne i

obqenom ivicom su poznati iz otpadnih jama u Crkvi

Sv. Spasa u @i~i, gde su datovani u kraj 13. ili sam po~etak 14. veka. O poreklu okulusa, odnosno o proizvodnim
centrima iz kojih su oni stizali na na{e podru~je jo{
uvek se ne zna dovoqno. Sude}i po raspolo`ivim podacima, verovatno su dopremani iz Venecije, ali i iz Dubrovnika, gde su izra|ivani po~etkom 15. veka.69 Ve} u posledwoj deceniji tog stole}a u Dubrovniku nema vi{e

Sl. 6. Ravno prozorsko staklo (foto: N. Bori})

4
7

11

12

10

13

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

nepravilne zaobqene ivice (sl. 6/1, 5, 8, 11, 13 i sl. 142,

kat. br. 151a, 153, 154). Delovi ravnog prozorskog stakla
na|eni su u najve}em broju u slojevima u Paraklisu Sv.
Dimitrija i u Bogorodi~inoj crkvi, a samo po jedan fragment u spoqnoj priprati, gra|evinama III-a i V/1 i u ukopu sa spoqne strane jugoisto~nog bedema (sonda 3/87).

***
Pri izu~avawu staklenog materijala iz sredwovekovnog
razdobqa manastira Studenice zapa`a se izuzetna koloritnost i raznovrsnost oblika, {to nimalo ne ~udi kada
se zna da je re~ o znamenitoj zadu`bini Stefana Nemawe. Ukqu~ivawe studeni~kih formi u okvire sredwovekovnog staklarstva pru`ilo je zna~ajne podatke o trgova~kim vezama sa zemqama u Evropi, a i {ire, kao i o
repertoaru staklenih nalaza koji su u to vreme dopremani u manastir.
Kao najrazvijeniji isti~e se sna`an kontakt sa Italijom i Dubrovnikom, ostvaren verovatno jo{ od 13. veka.
Stakleni materijal ra|en u dubrova~kim, odnosno muranskim radionicama je te{ko razdvojiti, pa se iz tog razloga upravo i isti~e taj dubrova~ko-muranski uticaj u
Studenici, bilo da je re~ o proizvodima koji su dospevali iz Italije ili o onima koji su nastajali u dubrova~kim
staklarskim radionicama. Tipi~ni proizvodi muranskih
ili dubrova~kih radionica jesu posude ukra{ene apliciranim kapima, vertikalnim rebrima ili staklenim nitima, kao i primerci od kobaltnoplavog stakla tipi~ni
za muransku proizvodwu u 14. i 15. veku. O tome da su ~a{e sa kapqolikim ukrasom u Srbiju dopremane iz Dubrovnika govori i dokaz o uvozu stakla koji se odnosi na
1398. godinu, kada dubrova~ko Ve}e umoqenih potvr|uje
ugovor sa |akonom Marinom iz Skadra o visini carine za
raznu robu koju dubrova~ki trgovci zetskim putem uvoze
u Srbiju, a me|u kojom se pomiwe i staklo. Posebno isticawe stakla u pomenutom carinskom ugovoru navodi na
zakqu~ak da su Dubrov~ani u to vreme razgranali prili~no `ivu trgovinu staklom u Srbiji.73
Osim iz Venecije i Dubrovnika, o dopremawu staklenog materijala u Studenicu iz nekog drugog proizvodnog
centra te{ko je govoriti. Izuzetak ~ine boca sa festonima i dve bikoni~ne lampe islamskog tipa, koje su kao
tipi~ni proizvodi isto~nih staklarskih centara (Egipat, Sirija) distribuirane u unutra{wost Evrope ustaqenim tokovima mediteranske trgovine. Me|utim, iako
najve}im delom predstavqaju tipi~ne sirijske proizvode,

372

wihov oblik je tokom 1314. veka preuzela Venecija, koja je po~etkom 15. veka, nakon prestanka rada sirijske radionice stakla, lampe tog tipa ~ak i izvozila na Istok.74
Pojedini autori, kao {to je ve} istaknuto, smatraju da su
bikoni~ne, tzv. xamijske lampe mogle nastati i u Dubrovniku.75
Pretpostavku o mogu}oj lokalnoj proizvodwi odre|enih staklenih oblika tako|e ne treba iskqu~iti. Pojedini autori smatraju da je ona izvesna kada su u pitawu pli}i oblici koni~nih lampi, prstenastog povijenog oboda,
sa tri male dr{ke. Wihova iskqu~iva pojava na podru~ju sredwovekovne Srbije u periodu 1415. veka76 navela ih
je na pretpostavku da je re~ o lokalnoj produkciji koja se
mo`da odvijala u arealu Novog Brda, gde su, pored velikog broja takvih lampi, dokumentovani i otpaci stakla
koji ukazuju na sekundarnu proizvodwu.77
Prilikom obrade staklenog materijala iz manastira
Studenice izdvojene su dve podjednako va`ne grupe nalaza prozorska okna i staklene posude. Ako se na ovom mestu ostavi po strani prozorsko staklo, zbog pote{ko}a u
wegovom datovawu, koje u slu~aju Studenice ote`ava jo{
i to {to je najve}a koncentracija ovih nalaza u slojevima sa izme{anim materijalom, za sredwovekovne staklene posude iz studeni~kog manastira mo`e se re}i da su u
najve}em broju datovane u 14. i prvu polovinu 15. veka.
Svakako ne treba iskqu~iti mogu}nost da su odre|eni
primerci stariji i da poti~u iz druge polovine, odnosno
sa kraja 13. veka, pri ~emu se pre svega imaju u vidu ~a{e
sa rebrima na|ene ispod nivoa poda Gra|evine V. Isto
tako, pojedini oblici verovatno pripadaju mla|em periodu, naro~ito kada je re~ o lampama, poput formi uskog
cilindri~nog dna, tipa cesendello ili primeraka sa presavijenim pro{irewem u gorwem delu trbuha, kao i boca
sa prstenasto oja~anim grli}em.
Kao najrasprostraweniji oblik posuda, ~a{e su u
Studenici najprisutnije u gra|evinama manastirskog
obzi|a (gra|evine I, II, V, VII i IX) i u otpadnom ukopu na
prostoru uz spoqa{we lice jugoisto~nog bedema (sonda
3/87 i sonda 2/2011). Ovde se pre svega misli na ~a{e koni~nog ili cilindri~nog blago zaobqenog oblika, uvu~enog kupastog dna oivi~enog nazubqenom trakom, koje su
imale ukras od apliciranih kapi, livenih ili apliciranih plasti~nih rebara i staklenih niti. Tu su i rebraste i neukra{ene ~a{e cevasto oivi~enog dna kao i jedan
redak primerak rebraste kupe na visokoj nozi. S druge
strane, lampe poti~u uglavnom iz priprate i naosa Bogorodi~ine crkve, dok su u gra|evinama I, II, V i IX na|eni

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

samo pojedina~ni primerci. Najve}i broj boca registrovan je u otpadnom ukopu uz spoqa{we lice isto~nog manastirskog bedema (sonde 3/87 i 2/2011), a pojedina~nih primeraka ima u Gra|evini II i Gra|evini X. Retko prisustvo
zdela zabele`eno je tako|e u otpadnom ukopu sa spoqne
strane jugoisto~nog bedema (sonda 3/87), ispred Gra|evine II i u unutra{woj priprati Bogorodi~ine crkve.
Prozorsko staklo, s druge strane, svojim koloritom dopuwuje na{u sliku o lepoti studeni~kih zdawa. Okulusi
i ravna prozorska okna zastupqeni su u Studenici u najrazli~itijim bojama. Na osnovu konteksta nalaza mo`e
se zakqu~iti da su wima bili zastakqeni kako sakralni,
tako i profani objekti. Ipak, najve}a koli~ina prozorskog stakla poti~e iz Bogorodi~ine crkve, iz Paraklisa
Sv. Dimitrija, kao i iz otpadnih ukopa na prostoru uz
spoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 3/87). Okulusi
su umetani u tranzene na prozorima i nalazili su se, u
zavisnosti od debqine, na razli~itim mestima.78 Analize u tom smislu nisu mogu}e na prozorskom staklu iz
Studenice. Slika o tome koji su delovi crkvenih i profanih gra|evina bili zastakqeni mo`e se ste}i na osnovu likovnih i materijalnih izvora. Izgled tranzena sa
okulusima i ~etvrtastim prozorskim oknima prikazivan
je ~esto na ktitorskim modelima crkava (Kraqeva crkva u
Studenici, Sopo}ani, @i~a, Gra~anica, De~ani i dr.).79
Pitawe porekla prozorskog stakla je veoma slo`eno.
U periodu koji nas zanima, ono je, kao i ve}ina staklenih
posuda, uglavnom dobavqano iz Venecije ili Dubrovnika. Me|utim, u Dubrovniku su prvi poku{aji proizvodwe
okulusa, izme|u zidina dominikanskog samostana, potvr|eni od 1418/19. godine,80 {to izgleda prili~no kasno
kada je u pitawu odre|ivawe vremena proizvodwe studeni~kih okulusa. Pretpostavqa se da je ve}i broj na{ih
primeraka nastao ranije, u vreme kada su podignuta i
zna~ajna studeni~ka zdawa, te stoga smatramo da centar
proizvodwe okulusa iz manastira Studenice pre treba
tra`iti u Veneciji.
Sude}i po celokupnom materijalu, manastir Studenica se mo`e pohvaliti izuzetnim repertoarom sredwovekovnih staklenih oblika, sa odlikama prepoznatqivim
za razdobqe od kraja 13. do sredine 15. veka. Obrada stakla je pokazala niz op{tih osobina koje su uo~ene na {irem podru~ju centralnog i zapadnog Balkana, ali i pojavu
nekih novih formi koje na ovim prostorima ranije nisu
zabele`ene ili su, mo`da, ostale nezapa`ene. Raznovrsnost proizvoda, od raznobojnih prozorskih okana do
razli~itih staklenih posuda, prikazuje manastir Stude-

373

nicu kao va`no mesto na karavanskim putevima trgovine sredwovekovnom staklenom robom. Pore|ewem ovog materijala sa staklom sa drugih sredwovekovnih nalazi{ta na podru~ju Srbije, pre svega utvr|enih gradova i
naseqa,81 uo~ava se razli~ita slika o zastupqenosti pojedinih posuda. Me|utim, za detaqna razmatrawa obima
i karaktera staklenih predmeta, kao i upotrebe stakla u
sredwovekovnoj Srbiji nedostaje, pre svega, obrada gra|e
iz sredwovekovnih crkava i manastirskih kompleksa.
Primer manastira Studenice je, nadamo se, pokazao da
analiza stakla svakako mo`e zna~ajno doprineti boqem
razumevawu na~ina ustrojstva jednog manastirskog kompleksa, a naro~ito u domenu tokova nabavqawa robe, i to
ne samo za opremawe svetovnih i sakralnih zdawa nego i za
svakodnevno funkcionisawe manastirskog doma}instva.

63 Pejovi} 1988, 72, 80, 8485, kat. br. 15, 60, 9497.
64 Analogije za okuluse ve}eg formata nalazimo u zbirci hilandarskih okulusa, gde ima primeraka ~iji pre~nici iznose do
31 cm (Nenadovi} 1988, 82).
65 Han 1972, 199; Vukadin 2000, 252; Popovi} 2012, 169170.
66 Popovi} 2012, 169170.
67 Han 1972, 193207.
68 Han 1972, 199200.
69 Vukadin 2000, 252.
70 Han 1981, 2930.
71 Pejovi} 1988, 85, 89, kat. br. 9899, 134.
72 V. napomenu 62.
73 Han 1981, 41.
74 Kri`anac 2001, 5051.
75 Han 1973, 163178; Kri`anac 2001, 5051.
76 Biki} 2011, 297.
77 Ze~evi} 2009, 417, Fig. 5bd.
78 Nenadovi} 1988, 90.
79 Han 1972, 198, sl. 57.
80 Han 1972, 198.
81 Neki od primera su: Stala} (Mini}, Vukadin 2007, 103106),
Beogradska tvr|ava (Popovi}, Biki} 2004, 9395) i Magli~ (Popovi} 2012, 168170).

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

LITERATURA
An|eli} 1973 P. An|eli}, Bobovac i Kraljeva Sutjeska. Stolna mjesta
bosanskih vladara u XIV i XV stolje}u, Sarajevo 1973.
An|eli} 1975 P. An|eli}, Un apercu de la typologie du verre medieval en Bosnie et en Herzegovine, u: Sredwovekovno staklo na
Balkanu (VXV vek), ur. V. ^ubrilovi}, Beograd 1975, 167176.
Antonaras 1999 A. Antonaras, Two Venetian Vessels from Thessaloniki, Museum of Byzantine Culture 6, Thessaloniki 1999, 3040.
Antonaras 2001 A. Antonaras, Venetian glass pilgrim vessels found in Thessalonica, in: Annales du 15e Congrs de lAssociation Internationale pour lHistoire du Verre, New York 2001, 199202.
Bajalovi} Haxi-Pe{i} 1981 M. Bajalovi} Haxi-Pe{i}, Keramika u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1981.
Baumgartner, Krueger 1988 E. Baumgartner, I. Krueger, Phnix
aus Sand und Asche, Glas des Mittelalters, Mnchen 1988.
Biki} 2011 V. Biki}, Posu|e iz nekropola kasnog sredweg veka na podru~ju centralnog Balkana, Starinar LXI, Beograd 2011,
285306.

374

Han 1972 V. Han, Prozorsko staklo XVXVI veka u Srbiji,

Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 8, Novi Sad 1972,
193206.
Han 1973 V. Han, Fifteen and sixteen century trade in glass between
Dubrovnik and Turkey, Balcanica IV, Beograd 1973, 163178.
Han 1978 V. Han, Zna~aj nalaza stakla na Beogradskoj tvr|avi,
Godi{njak grada Beograda XXV, Beograd 1978, 169176.
Han 1981 V. Han, Tri veka dubrova~kog staklarstva (XIVXVI
vek), Beograd 1981.
Jankovi} 1986 M. Jankovi}, Zatvorene arheolo{ke celine manastira Studenice, Saop{tewa XVIII, Beograd 1986, 722.
Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-Pavlovi} 1990 V. Jovanovi},
D. Mini}, S. Ercegovi}-Pavlovi}, Nekropole sredwovekovnog
Trgovi{ta, Novopazarski zbornik 14, Novi Pazar 1990, 1944.
Koji}, Wenzel 1967 Q. Koji}, M. Wenzel, Veli~ani sredwovekovna nekropola i pregled sredwovekovnog stakla Bosne i
Hercegovine, Starinar XVIII, Beograd 1967, 139152.
Katalin 1981 H. Gyurkey Katalin, Az veg. Katalogus, Budapest 1981.

Bojanovski 1972 I. Bojanovski, Sokol na Plivi, Na{e starine XIII,

Sarajevo 1972, 4169.

Kri`anac 1993 M. Kri`anac, Sredwovekovno staklo iz crkve

sv. Mihaila u Kotoru, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 9,
Beograd 1993, 7683.

Bunarxi} 2013 M. Bunarxi}, Arheolo{ka svedo~anstva o podizawu manastira Mile{eve, Me|unarodni nau~ni skup Osam
vekova manastira Mile{eve, Manastir Mile{eva 2013,
263276.

Kri`anac 2001 M. Kri`anac, Sredwovekovno staklo iz katedrale Sv. Tripuna u Kotoru, Beograd 2001.

Charleston 1975 R. J. Charleston, Some English finds of medieval

glass with Balkan analogues, u: Sredwovekovno staklo na Balkanu
(VXV vek), ur. V. ^ubrilovi}, Beograd 1975, 101108.
^remo{nik 1950 I. ^remo{nik, Iskopavanja Crkvine u Zgo{}i 1948,
Glasnik Zemaljskog muzeja, n. s., IVV, Sarajevo 1950, 411416.
^remo{nik 1954 I. ^remo{nik, Izve{taj o iskopavanjima na Crkvini u Lisi~i}ima kod Konjica, Glasnik Zemaljskog muzeja, n. s., VIII,
Sarajevo 1954, 211223.
Davidson 1952 G. R. Davidson, The Minor Objects, Corinth XII,
Princeton, New Jersey 1952.
Gasparetto 1975 A. Gasparetto, La verrerie venitienne et ses relations avec le levant balkanique au moyen age, u: Sredwovekovno
staklo na Balkanu (VXV vek), ur. V. ^ubrilovi}, Beograd 1975,
143156.

Kri`anac 2009 M. Kri`anac, Scent bottles from Kotor, Montenegro, AIHV annales du 18e congrs, ed. D. Ignatiadou, A. Antonaras,
Thessaloniki 2009, 409413.
Mini} 1982 D. Mini}, Staklena ~a{a iz sredwovekovnog Trgovi{ta, Novopazarski zbornik 6, Novi Pazar 1982, 1922.
Mini} 1989 D. Mini}, Boca i kandila od stakla iz crkve III
u Trgovi{tu, Novopazarski zbornik 13, Novi Pazar 1989, 6367.
Mini} 2000 D. Mini}, Arheolo{ki podaci o manastiru @i~i,
Manastir @i~a, Zbornik radova, Kraqevo 2000, 223246.
Mini}, Vukadin 2007 D. Mini}, O. Vukadin, Srednjovekovni Stala},
Beograd 2007.
Nenadovi} 1988 S. Nenadovi}, Prozorski ramovi i stakla na
crkvi kraqa Milutina i priprati kneza Lazara u Hilandaru,
Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo 1988, 69102.

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

375

Pejovi} 1988 E. Pejovi}, Katalog arheolo{kih nalaza, u:

Blago manastira Studenice, ur. V. J. \uri}, Katalog izlo`be 63,
Galerija SANU, Beograd 1988, 7294.

Tomi~i} 1975 Lj. Tomi~i}, Contribution ltude de la Verrerie

medieval, u: Sredwovekovno staklo na Balkanu (VXV vek), ur. V.
^ubrilovi}, Beograd 1975, 183187.

Popovi} 1973 M. Popovi}, Crkvina u Paniku, Glasnik Zemaljskog

muzeja u Sarajevu XXVII/XXVIII (19721973), Sarajevo 1973,
347375.

Vego 1957 M. Vego, Nadgrobni spomenici porodice Sankovi}a u

selu Biskupu kod Konjica, Glasnik Zemaljskog muzeja, n. s., XII, Sarajevo 1957, 128141.

Popovi} 1999 M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Beograd 1999.

Vukadin 2000 O. Vukadin, Dve jame u crkvi Svetog Spasa u

@i~i, Manastir @i~a, Zbornik radova, Kraqevo 2000, 247259.

Popovi} 2012 M. Popovi}, Magli~ki zamak, Beograd 2012.

Popovi}, Biki} 2004 M. Popovi}, V. Biki}, Kompleks sredwovekovne mitropolije u Beogradu, Beograd 2004.

Whitehouse 1991 D. Whitehouse, Glassmaking at Corinth: A reassessment, D. Whitehouse, Glassmaking at Corinth: A Reassessment,
in: Ateliers de verriers: De lAntiquit la priode pr-industrielle,
Rouen 1991, 7382.

Radi~evi}, Ze~evi} 2002 D. Radi~evi}, E. Ze~evi}, Manastir

Kumanica na Limu rezultati arheolo{kih istra`ivawa u
1999. godini, U`i~ki zbornik 28, U`ice 2002, 59100.

Whitcomb 1983 D. Whitcomb, Islamic glass from al-Qadim, Egypt,

Journal 25, 101108.

Stern 2010 E. M. Stern, Medieval glass from the Athenian Agora

(9th14th c.) and some thoughts on glass usage and glass production
in the Byzantine Empire, in: J. Drauschke, D. Keller (eds.), Glass in
Byzantium Production, Usage, Analyses, Mainz 2010, 107120.

Ze~evi} 2009 E. Ze~evi}, Glass of Novo Brdo and its significance

in Late Medieval glass production, in: Annales du 18e Congrs de
lAssociation Internationale pour lHistoire du Verre, Thessaloniki
2009, 414418.

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

376

Sonja STAMENKOVI]

MEDIEVAL GLASS FROM THE STUDENICA MONASTERY

Summary

LITTLE ATTENTION has been paid in scholarly literature to the

assemblage of glass from medieval monasteries in Serbia. Researchers
have mostly focused on representative, typologically clearly defined
forms, while there has been no reconstruction of the overall inventory
of glass objects at a single monastery complex. Invaluable in this respect, therefore, are the results of an examination of the medieval glass
discovered at the Studenica Monastery during archaeological excavations in the 1980s and 1990s and between 2010 and 2013. In the course
of the excavations, 621 glass shards were unearthed dating from the
late 12th century to more recent times, that is, from Horizons IIVIII of
the Studenica Monastery complex. There are no finds from Horizon I,
which corresponds to the time prior to the foundation of the monastery.
The majority of the glass shards come from the period between
the end of 13th and mid-15th centuries. Within the Studenica stratigraphic context, they were determined to belong to Horizon II (end
of 12th to end of 13th c.) and Horizon III (14th and early 15th c.), the
latter being divided into two sub-horizons Horizon IIIa and Horizon
IIIb, demarcated by a layer related to the destruction of the monastery
buildings at the end of the 14th century.
The glass finds from this period are numerous and diverse. An
examination of the fragmented finds has revealed that vessels are the
most numerous and that the majority of them are beakers ( 38 items
or 50,67 %), followed by bottles ( 10 items or 13,33 %) and bowls
( 4 items or 5,33 %). Besides the tableware, there is also a sizeable
number of oil lamps ( 23 items or 30,67 %) and, in addition to these,
there is a representative sample of oculi (63 items). Unlike most of the
vessels, the oculi cannot be dated with any amount of certainty due to
the fact that a large number of fragments come from stratigraphic
wholes containing mixed materials from between the Middle Ages
and more recent times. Apart from the oculi, there is also plain, squareshaped window glass. Glass jewelry and other glass objects are
extremely rare.
As stated above, a substantial portion of unearthed glass shards
comes from tableware (Fig. 139). The most numerous items in this
group are beakers. They include conical and cylindrical forms with a
flared rim and a pushed-in base bordered by a pinched glass ribbon,
and diverse types of decoration, such as: applied prunts (Fig. 1/19
and Fig. 139, Cat. 110a, 111), vertical ribs (Fig. 1/1011 and Fig. 139,
Cat. 114ac, 118), applied glass threads (Fig 1/1314 and Fig. 139,
Cat. 112a), as well as beakers featuring a combination of the above
elements (Fig 1/2, 5 and Fig. 139, Cat. 111). Outstanding among the
beakers decorated with ribbing is a ribbed cup with a long stem (Fig.
139, Cat. 118). In addition to these basic forms, there are also the rare
examples of beakers with tubular footring. Besides the beakers, about

10 bottles have also been found at Studenica. They were identified as

such on the basis of shards typical of them and by comparing them with
items originating in similar cultural contexts. The diversity of this
type of vessel at the Studenica Monastery is intriguing. The following shapes have been identified: bottles with a ribbed body (Fig. 139,
Cat. 121122, 128), bottles with a long obliquely faceted neck (Fig.
3/4 and Fig. 139, Cat. 127), bottles with a ring-shaped reinforcement
at the mouth (Fig. 139, Cat. 125), bottles with a discoid (Fig. 139,
Cat. 123) and a ring-shaped narrowing on the neck (Cat. 122), a bottle
with a long cylindrical neck (Fig. 139, Cat. 124), a bottle with a funnellike neck (Fig. 139, Cat. 124), and a small cylindrical bottle of cobalt
blue glass with festoons (Fig. 3/5 and Cat. 129). Unlike the beakers and
bottles, bowls are rather rare at Studenica. They are of the following
shapes: a conical bowl with a flat, thickish rim (Cat. 130), a bowl
with a prunted body (Fig. 3/6 and Fig. 139, Cat. 133), as well as two
small, spherical bowls, one of which is decorated with vertical ribs
(Fig. 3/3 and Fig. 139, Cat. 132). Apart from the tableware, originating
in Studenica is also a large number of oil lamps ( 23). As many as
14 of them were found in the Church of the Mother of God, eight of
which in the inner narthex, four in the naos, while the exact spot where
the remaining two were found is not known. Four basic shapes have
been observed. The most common are shallow, conical lamps with
three small handles joining the rim with the body of the receptacle
(Fig. 4/14, 67, 9 and Fig 140, Cat. 134ae), whereas there are only
a few lamps with a hollow stem (Fig. 140, Cat. 137a), followed by
truncated conical lamps with an in-turned widening (rib) in the upper
section of the body (Fig. 140, Cat. 138a), as well as a lamp with a
narrow, slightly conical body and elongated rim, which tapers at the
base (Fig. 140, Cat. 139). The presence of lamps that are biconical in
shape has been confirmed by two fragments (Fig. 4/8).
Another important group of glass finds at the Studenica Monastery
complex comprises a large number of window glass shards (Figs.
141142). The vast majority of window panes were circular in shape
(oculi), while much less represented were shards from square panes
(Fig. 6). The oculi at Studenica were made of glass of diverse colors:
purple, light gray, yellowish, dark yellow, light and dark green, greenblue, shades of blue ranging from light blue to cobalt blue, brownish
and whitish. Based on the manner in which their edges were formed,
two basic types have been observed: oculi with folded edge (Fig.
5/110, 1213 and Fig. 141, Cat. 140cg, 141d, 142ab, 143c, 147e)
and oculi with a rounded, slightly thick edge (Fig. 5/11 and Fig. 141,
Cat. 146ab). The body of the Studenica oculi is mostly flat, but among
the oculi with folded edges there are some with a slightly curved body.
According to their dimensions, there are medium-sized and large oculi,

MANASTIR STUDENICA
ARHEOLO[KA OTKRI]A

ranging from 17 to 27 cm in diameter, with their edges 5 to 15 mm

wide. Depending on which part of the oculi is measured, their thickness varies from 1 to 6 mm. Along with the oculi, also found at Studenica were fragments of flat, square window panes (Cat. 150158), also
of diverse colors (Fig. 6) (purple, whitish, brownish, green, grayish,
dark gray, bluish-green, yellowish, yellowish-green and cobalt blue).
Evenly regular (Fig. 6/ 10, 14) and irregular rounded edges (Fig. 6/1, 5,
11 and Fig. 142, Cat. 151a, 154) can be observed in several fragments.
The inclusion of the Studenica assemblage of glass in the framework of medieval glass production has provided important information on the monasterys trade links with countries in Europe and
beyond and on the assortment of glassware that was procured by the
monastery during this period.
The strongest trade links were developed with Italy and Dubrovnik
from as early as the 13th century. Glass objects manufactured by
Dubrovnik and Murano workshops are difficult to ascribe to either and
for this very reason the compound expression DubrovnikMurano
influence at Studenica is used in reference to the products regardless
of whether they came from Italy or were manufactured by glass-makers
at Dubrovnik. The typical products of the Murano or Dubrovnik
workshops are the beakers with applied prunts, vertical ribs or glass
trails, as well as the items of cobalt blue glass, typical of the 14th and
15th century Murano production.
It is difficult to speak with certainty about deliveries of glass articles to Studenica from any manufacturing center other than Venice
and Dubrovnik, also bearing in mind their role in glass trade. Exceptions are the bottle with festoons and the two biconical lamps of the
Islamic type, which, as typical products of Oriental glassmaking
centers (Egypt, Syria), were being delivered to the interior of Europe
by established Mediterranean trade routes. However, even though they
were for the most part typical Syrian products, Venice adopted them
in the 13th and 14th centuries and, in the early 15th century, after the
Syrian glassworks had stopped operating, even exported lamps of
this type to the Orient. There are opinions that the biconical, or socalled mosque, lamps may well have originated in Dubrovnik.

377

Judging from the total number of glass items, the Studenica

Monastery may boast of an exceptional assortment of medieval glass
forms, with features characteristic of the period between the late 13th
and mid-15th centuries. Analyses of the glass revealed not only a
number of general features that had been observed in the broader
area of the central and western Balkans, but also several new forms,
which had either not been recorded before or may not have attracted
sufficient attention. The diversity of glass products, from window glass
of various colors to a variety of glass vessels, points to the monasterys
importance to traders in glass wares. A comparison of this assemblage
of glass with the glass finds from other medieval sites in Serbia, most
notably from fortified cities and settlements, reveals a different picture
of the territorial distribution of certain vessels. However, the lack of
studies of the glassware from medieval churches and monastery
complexes does not allow for more detailed analyses of the volume
and character of the glassware and the use of glass in medieval
Serbia. We hope that the case of the Studenica Monastery has demonstrated that an analysis of glass may substantially contribute to a better
understanding of the organization of a monastery complex, most
notably in the area of the procurement of goods not only for equipping secular and sacral buildings, but also for the day-to-day functioning of a monastery household.
Translated by Ivan Dela~

List of illustrations:
Fig. 1. Decorative elements on glass beakers from the Studenica
monastery
Fig. 2. Fragments of glass beakers from the building V
Fig. 3. Fragments of glass bottles and bowls
Fig. 4. Glass lamps
Fig. 5. Oculi (photo: N. Bori})
Fig. 6. Window panes (photo: N. Bori})