Gemiten Gelecee

SAMSUN

II

SAMSUN
BYKEHR BELEDYES
KLTR VE ETM HZMETLER DARE BAKANLII

Gemiten Gelecee

SAMSUN
Yayna Hazrlayan (Editr)
Do. Dr. Cevdet YILMAZ

2006 / SAMSUN
III

Samsun Bykehir Belediyesi

Kltr ve Eitim Hizmetleri Daire Bakanl
Btn haklar sakldr.
Yazlarn ieriinden yazarlar sorumludur. leri srlen fikir ve
neriler Samsun Bykehir Belediyesinin resm gr deildir.
Kitaptaki bilgilerden kaynak gsterilmek suretiyle alnt yaplabilir.

ISBN: 975 92296-1-7

Birinci Basm: Ekim 2006
Yayna Hazrlayan (Editr): Cevdet YILMAZ
Sayfa Dzeni ve Baskya Hazrlk: Cevdet YILMAZ
Kapak Tasarm ve Kompozisyonu: Cevdet YILMAZ
Kapak Fotoraflar: enol KOCATEPE ve Samsun Bykehir
Belediyesi Fotoraf Arivi

Bask:

otak FORM-OFSET
Basm San. ve Tic. A..
Tel: 0 362 228 81 01 228 81 02
Fax: 0 362 228 81 03 / e-mail: otakofset@ttnet.net.tr
Adres: Sanayi Sitesi 11. Sokak, No:2, 55080 SAMSUN
Datm:
Samsun Bykehir Belediyesi
Kltr ve Eitim Hizmetleri Daire Bakanl
Adres: Gazi Caddesi, No:172, SAMSUN
Tel: (0 362) 435 11 18, Faks: 435 41 81
IV

NDEKLER
SUNU YAZILARI

IX

Yusuf Ziya YILMAZ ..................................................................

Cevdet YILMAZ

I. T A R H S E L G E M

X
XIII
1

Mehmet Z; XV. Yzyldan XVII. Yzyla Samsun Yresi .....

Orhan KILI; Osmanl Dnemi dar Uygulamalar Balamnda

Canikin Ynetimi ve Yneticileri ..................................................

31

Emine ERDOAN; XVI. Yzylda Canik (Samsun) Sancanda

Ekyalk Faaliyetleri ......................................................................

55

Rza KARAGZ; II. Merutiyet Dneminde Canik

Sancanda dari Yaplanma .................................................. 65
brahim SERBESTOLU; Krm Sava Sonrasnda Samsunda
G ve Gmen Sorunu ..................................................................

83

Pelin SKENDER; Berlin Antlamasndan Sonra Samsun ve

evresinde Ermeni Olaylar ...........................................................

99

Hasan BABACAN; Birinci Dnya Harbinde Samsun ve evresinde Ermeni Tehciri Uygulamalar zerine Birka Belge ................. 115
Zekai GNER; Mill Mcadele Balarken Samsun ve Havalisinde
Pontus Faaliyetleri .......................................................................... 135
Mucize NL; Tanzimat Sonrasnda Samsun evresinde Gayrimslimlerin Kilise ve Mektep na ve Tamir Faaliyetleri ..............

149

Rahmi DOANAY; stiklal Harbinde Samsundaki Amerikan

Filosu ..............................................................................................

163

Erdal AIKSES; Amerikal Misyonerlerin Samsun ve evresindeki

Faaliyetleri ...................................................................................... 175
Enis AHN; ngiliz The Times Gazetesine Gre Samsun
(1908 1925) ..................................................................................

199

II. K T S A T T A R H

229

Mehmet Ali NAL; XVI. Yzylda Sinop Tersanesi in

Canik Sancandan Malzeme Temini ....................................

231

brahim GLER; XVIII. Yzylda Sinop - Samsun likilerine

Ait Baz Gzlemler ..................................................................

253

Osman KSE; 18. Yzyln kinci Yars Osmanl-Rus

Savalarnda Karadeniz Liman Kenti Samsun .......................

273

K. Tuncer ALAYAN; ngiliz Konsolosluk Raporlarna

Gre 1841 Ylnda Samsun ve evresinde Ticaret ................

283

Bnyamin KOCAOLU; Mtareke Yllarnda Samsunun

Ekonomik Durumu (19191920) ...........................................

299

Cokun TOPAL; Cumhuriyetin lk Yllarnda Samsun Liman

327

Nedim PEK; Samsun Sahil Demiryolu ...................................

333

Seher BOYKOY; Bir Sava, Bir Kent; kinci Dnya Sava ve

Samsun ....................................................................................

349

nder DUMAN; Samsun Basn Tarihinden Bir Kesit: Haber

Gazetesi ................................................................................

367

zlem YILDIRIR-KOCABA; Trk Kooperatifilik Tarihi

erisinde Samsunun Yeri ......................................................

385

III. M M A R V E K L T R E L M R A S
M. Sami BAYRAKTAR; Samsunda Trk Mimarisinin
Geliimi ...................................................................................

397
399

Mustafa Kemal AHN; Anadolu Seluklu Dneminin nemli

Yaptlarndan akall Han zerine Baz Dnceler ........... 427
A. evki DUYMAZ; XIX. Yzylda Samsun'un Kentsel Geliimine Dair Bir Ka Mimari rnek ..........................................

449

Yakup AFAK; XIX-XX. Yzyllarda Samsun Mevlevihanesi

463

Mehmet BERL; 19. Yzyln Ortalarnda Samsun Vakflar

ve Gelirleri .............................................................................

473

VI

IV. E K O N O M K Y A P I V E C O R A F
EVRE

501

H. brahim ZEYBEK; Sosyo-Ekonomik Kriterlere Gre Samsun linin Karadeniz Corafi Blgesi ve Trkiyedeki Yeri ....

503

Cevdet YILMAZ; Samsun Semt Pazarlar .............................

521

Ali UZUN; Samsun Deltalar ve Beklenen Deimeler ..........

541

Osman SAMSUN - Ferhat KALAYCI - Sabri BLGN - Necati

SAMSUN; Trkiye Su rnleri Avcl Sektrnde Samsun li
Balklnn nemi, Sorunlar ve zm nerileri ............... 549
Necdet AMA; Ttn retimi, Yaprak Ttn Ticareti ve
Sigara Sanayinin Samsunun Tarmsal ve Sosyo-Ekonomik
Yaam zerindeki Rolleri ......................................................

565

Dilber ULA; Kresel Rekabet Karsnda Samsundaki

hracat Firmalarn Rekabet Stratejileri ...............................

585

V. E F S A N E, D L, K L T R, S A N A T V E
EDEBYAT

599

Hlya ALTUNYA; Modern Samsunun Efsanev (Mitolojik)

Gemii ..................................................................................

601

Ergin AYAN; Dnimendnmede Samsun ............................

609

aban SALIK; Romanc Gzyle Samsunun Yz Yllk

Tarihi .....................................................................................

623

Mehmet Dursun ERDEM; Samsun Azlar ..........................

637

ahin KKTRK; Samsun Manilerinde Sosyal Temalar ........ 643

lknur KARAGZ; Samsun ve lelerinde Yemek Adlar ........

663

Selim ZCAN; XX. Yzyln Balarnda, Canik (Samsun)

Sancanda simleri Deitirilmek stenen Kaza, Ky,
Mahalleler ve Yeni simleri ..................................................... 671

VII

VI. S E M L E R V E S Y A S A L Y A P I

687

Mustafa MJDEC; TBMM I. Dnem Samsun (Canik)

Mebuslar ve Meclisteki Faaliyetleri .....................................

689

Dilen nce ERDOAN; 1946 Genel Seimlerinin

Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti Asndan
Deerlendirilmesi: Samsun rnei .......................................

701

D. Ali ARSLAN; Yerel Seim Sonular Temelinde

Samsunun Siyas Yaps .........................................................

715

VII. Z B I R A K A N L A R

735

Recep DKC; Trkiye Ktphanelerinde Arapa Yazma ve

Matb Eseri Olan Samsunlu limler ...................................... 737
Yavuz BAYRAM -Avni ERDEMR; Samsunlu Divan airleri..

741

Zekeriya ULUDA; Ali Fuad Bagil ve Demokrasi Terbiyesi

749

Ayegl ARAL; Mzikologlar Gzyle Orhan Gencebay ...... 757

VIII

SUNU YAZILARI

IX

Aziz Samsunlular, deerli okuyucular

Greve geldiimiz gnden beri yaadmz ehre ve
hemerilerimize kar vazifelerimizi yerine getirme abas iinde
olmaktan byk mutluluk duyduumuzu belirterek szlerime
balamak istiyorum.
Yakn gemiimizde yok edilmek istenen bir milletin dnya
tarihinde ei grlmemi bir mcadele ve onur savann ilk
mealesinin yakld Samsunumuzu; bu tarih misyonuna layk
olarak, an gereklerine uygun bir cazibe merkezi haline getirerek
yeni Trkiye Cumhuriyetinin ve modern dnyann nemli bir ehri
yapmak azmi ve kararll iersindeyiz.
Deerli okuyucular, hepimizin bildii gibi yaadmz ada
toplumlar, bilim ve teknoloji anlaylarn ve alt yaplarn deien
dnyaya uyum salayacak ekilde yenileme, aratrma gelitirme
etkinliklerini de toplumsal faydaya dntrme ynnde aba sarf
etmektedirler. nk modern toplumlarn baars, bilgiyi retebilme
yannda, bunu sosyo-kltrel faydaya dntrebilme srelerine
bakarak llmektedir. Bu nedenle Trk Milletinin miladnn
yaand ehrimizin bilimsel ve teknolojik imknlar kullanlarak
tarihi ve kltrel deerlerinin tantmnn yaplmasna byk nem
veriyoruz. Bu yndeki almalarn bir rn olarak grdmz
elinizdeki bu eser ve bundan sonra yaynlanacak olan daha kapsaml

almalarn meydana getirilmesini ve bunlar samsun kamuoyu ile

paylamay zerimize den nemli bir mesuliyet olarak gryoruz.
Kltr ksa zamanda zorlamalarla ya da ynlendirmelerle
olumamakta, kendi tarihi ve tabii srecinde meydana gelmekte ve
olgunlamaktadr. yleyse bu deerlerin olumas iin tarihin de
yaanmas gerekmektedir. Kazanlmas uzun bir sre alan tarih ve
kltrel deerlerin kaybedildii zaman geri dnmnn imknsz
oluu, bizi gerekli tedbirleri nceden almaya zorlamaktadr. nk
kltr ayn zamanda bir yaama biimidir, dnya grdr. Mill
kltr ise kendine ait isimler ve deerler manzumesini tana
toprana kazyarak, bir corafyay vatan, oradaki halk ynlarn
millet yapan bir kavramn addr. Kltrn temel unsuru olan insan
srekli deiim ve geliim halindedir. Bu nedenledir ki, ister yerel
anlamda olsun isterse genel anlamda olsun gelecei plnlarken tarihi
ve kltrel deerleri gz nne alarak alma yapma mecburiyetimiz
vardr. nk kendi kltrn koruyamayan ve yaatamayan
toplumlar, an gerisinde kalmaya ve zamanla dier kltrler
tarafndan asimile edilmeye mahkmdurlar. adalk ise geleneksel
kltr, an gerek ihtiyalarna gre sentez etmeyi baarabilmektir.
Kltr deerlerimizin salkl bir ekilde korunmas ancak onun
ada bir anlayla yaatlarak korunmas ile mmkndr.
Korunamayan deerlerin zamanla yok olduunun bilinci ile,
yaadmz kentin tarihsel ve kltrel deerlerinin korunarak
gelecee tanmas bizim iin byk nem tamaktadr. Bu
nedenlerledir ki kltr envanteri almalarmz, kent mzesi
giriimlerimiz ve Bandrma Gemisi ve evresi gibi ak hava mzeleri
oluturma abalarmz devam etmektedir.
Deerli dostlarm, biz belediyecilii sadece altyap ve st yap
almalar olarak deerlendirmiyoruz. Bir kentin, bir milletin
kimliini oluturan kltrel deerlere sahip kmay, doal gzellikleri
korumay, tm halkmza ynelik sosyo-kltrel faaliyetlerde
bulunmay, Samsunun fiziki grnmnde yaanan deiim ve
gelimeleri kltrel alanda da gerekletirerek Karadenizin incisi
olan ehrimizi bir tarih ve kltr merkezi haline getirme faaliyetlerini
en az dier yatrmlarmz kadar nemsiyoruz. nk tarihsel, kltrel
ve doal varlklarn korunmas yannda, kentlilik bilincinin
oluturulmas ve yaatlmas konularnda da yerel ynetimlere byk
sorumluluk dtnn bilinci iersindeyiz. Bu nedenledir ki,
Samsunun zenginlikleri, tarihsel ve kltrel birikiminin korunmas ve
XI

gelecek kuaklara en iyi biimde aktarlmasn, kentimize ve insanla

kar nemli bir sorumluluk kabul ediyoruz.
limizin tarihi ve kltrel deerleri ve doal gzellikleriyle
ilgili bildirileri ile lkemizin eitli niversitelerden 60a yakn bilim
adamn Samsunda bir arada grmek bizi onurlandrmtr. Deerli
bilim
adamlarmzn
katlmyla
gerekletireceimiz
ve
Samsunumuzun tarihi, kltr, corafyas ve doal gzelliklerini konu
alan Gemiten Gelecee Samsun Sempozyumu Samsunda bir ilk
olarak tarihteki yerini alacaktr. En byk arzularmzdan biri de bu ve
benzeri toplantlar nmzdeki yllarda Samsunda uluslar aras
dzeyde yapmaktr. ehrimizin ve bir btn olarak ilimizin geleceini
plnlarken, bu bilimsel toplantlar ve onlarn neticesinde oluan
elinizdeki kitap ve benzeri yaynlarda ileri srlen ilm gr ve
nerilerden de yararlanacamz, bu bilgileri azami llerde dikkate
alacamz nemli belirtmek isterim.
Deerli okuyucular, srekli g veren bir il olan
Samsunumuzda bu tr almalara daha fazla nem vererek Samsunu
bir kltr ve turizm ehri haline getirmek ve entelektel birikimi
salayarak Samsunla ilgili herkesi Samsuna kazandrmay nemli
vazifelerimizden biri olarak gryoruz. Bu itibarla, yukarda
bahsettiim kent mzesinin oluturulmas, kentimizin kltr envanteri
ve yresel folklor haritasnn kartlmas, kentimizin her platformda
tantlmas almalarna tm sivil toplum kurulularmz ile
niversitemizin deerli katklarn bekliyoruz. Kentimizin kltrel
faaliyetler asndan belirli bir seviyeye ykseltilmesi almalarmz
hi bir n yarg tamakszn yrei Samsun diye atan herkesin ve her
kesimin katklaryla, grevde kaldmz sre iersinde devam
edecektir. Samsunun bu anlamda rnek bir ehir olaca gnleri
grmek en byk arzumuz ve hedefimizdir.
Bu dncelerle Samsunda kendi alannda bir ilk olan bu
eserin Samsunumuza en yksek seviyede katk salamas ve faydal
sonular vermesini diliyorum. Samsuna kadar gelerek bilgilerini
bizimle paylaan deerli katlmclara ve bu eserin hazrlanmasnda
emei geenlere teekkr eder, sevgi ve sayglarm sunarm.
Yusuf Ziya YILMAZ
Samsun Bykehir Belediye Bakan
XII

Gemiten Gelecee Samsun isimli bu eser Bykehir

Belediye bakan Sayn Yusuf Ziya YILMAZn Samsunun her trl
alt ve st yap sorunlarn zm, eitli istihdam olanaklarna sahip,
ada ve gelimi bir kent haline gelerek blgenin ekim merkezi
olmas yannda, bir kltr ehri kimliine kavumas iin verdii
abalarn sonucunda ortaya kmtr.
Bu eser 4-6 Mays 2006 tarihleri arasnda, Samsun Bykehir
Belediye Bakanlnn ev sahipliinde, Byk Samsun Oteli
salonlarnda dzenlenen 1. Ulusal Gemiten Gelecee Samsun
Sempozyumuna sunulan bildiriler iinden seilmi ve sunum sonras
yeniden gzden geirilmi bilimsel makalelerden olumaktadr.
Kitaptaki bilgilerin kaynan oluturan Sempozyumun bir
fikir olarak ortaya kmas yllar sren hayal ve giriimlerin bir
sonucudur. nceki dnemlerde Samsunu konu alan bu tr bilimsel
toplantlarn yaplmas gerektii, ilgili ynetici ve kiilere defalarca
iletilmesine ramen bir sonu alnamamt. Bykehir Belediyesi
bnyesinde Kltr ve Eitim Hizmetleri Daire Bakanlnn
oluturulmasnn ardndan, Bakan Sayn Yusuf Ziya YILMAZ ve
Genel Sekreter Sayn Kenan ARAnn destekleri ve nihayet uygulama
safhasnda ilgili Daire Bakan Sayn Necmi AMAn duyuru, davet,
organizasyon, brokratik ilemler, misafirlerin arlanmas ve bilimsel
toplantlarla ilgili her trl ykmll stlenmeleri ile Samsunda
bir ilk gereklemi, Bykehir Belediyesinin ev sahipliinde 1.
Ulusal Gemiten Gelecee Samsun Sempozyumu problemsiz ve
byk bir baar ile sonulandrlmtr.

XIII

Samsunun bilimsel ve kltrel altyapsna katkda bulunmas

amacna ynelik olarak hazrlanacak olan bir seri kitabn ilkini
oluturan bu eserin aadaki faydalar salamas umulmaktadr;
1. Kendi alannda Samsunda bir ilk olan bu akademik lenin,
gelecek yllar iinde geleneksel hale getirilerek devam ettirilmesi
durumunda, ileleri ile birlikte tm Samsuna ait gerek ve doru bilgi
birikiminde nemli artlar salanabilecektir. Ayrca, Samsunun il
dzeyinde bilimsel altyapsnn tamamlanmasnda ve yeni aratrma
alanlarnn ortaya kmasnda da kayda deer katklar olacaktr. Bu
tr etkinlikler Samsunla ilgili aratrma yapan bilim insanlarn bir
araya getirerek fikir alverilerini salayabilecei gibi, dier bilim
insanlarnn da dikkatlerinin Samsuna evrilmesine neden olacak,
bylelikle lke apnda Samsunla ilgili daha fazla aratrma
yaplmasnn yolu alm olacaktr.
2. Bilindii gibi btn niversitelerimizde, zellikle enstitler
bnyesinde ok sayda tez ve aratrma yaplmakta, fakat bunlarn
byk ksmndan akademisyenler dnda kimsenin haberi
olmamaktadr. Samsunda gerekletirilen bu ve benzeri faaliyetlerle
tozlu raflar arasndaki bu bilgiler ilgili kii, kurum ve halkla
paylalaca gibi, bu aratrmalar ve onlarn ortaya koyduu gr ve
nerilerin uygulama safhasna konulmas Samsunun gelimesinde
itici bir g olabilir.
3. Milli Eitim Bakanlnn okullarnda uygulamaya
koyduu yeni mfredat ana hatlar ile renci merkezli olup, sistemin
z rencilerin kendi evrelerinden ve daha ok internet ortamndan
bulduklar bilgileri derleyip snf ortamnda sunmalarna
dayanmaktadr. rencilerin doru bilgiye ulamalar ancak
aratrdklar konularn daha nceden bilgisayar (internet) ortamna
aktarlmas ile mmkndr. Bugn internet ortamna bakldnda
Samsunla ilgili bilgilerin yetersiz birbirinin tekrar olan basit
bilgilerden olutuu grlecektir. Bu ve bundan sonraki faaliyetlerin
kitap haline getirilmesi ve ayrca pdf formatnda ilgili internet
adreslerinde yaynlanmas ile kitabn ulamad veya kitaba
ulalamayan yerlerdeki ilgili herkes gibi, renciler de Samsunla
ilgili bu bilgilere kolaylkla erimesi salanm olacaktr.
4. Halka ak olarak yaplan bu tr bilimsel faaliyetler
sonucunda vatandalarmz arasnda Samsunla ilgili olarak
arivlerinde bilgi ve belge olan kiilerin de bu konuya dikkatlerinin
XIV

ekilmesi salanm olacaktr. Bylece halkmzn elinde bulunan ve

Samsun kltrne katkda bulunacan dndmz birok deerli
materyalin de gn yzne karlabilecei dnlmektedir.
Sempozyumun gereklemesinde her trl destek ve kolayl
gstermenin yan sra, Trkiyenin eitli niversitelerinden katlan
bilim insanlarmzn Byk Samsun Oteli gibi ehrimizin en nemli
meknlarndan birinde konaklama ve bilimsel faaliyetlerin
gereklemesini salayan bata Samsun Bykehir Belediye Bakan
Sayn Yusuf Ziya YILMAZ olmak zere, Bykehir Belediyesi Genel
Sekreteri Sayn Kenan ARAya, Bykehir Belediyesi Kltr ve
Eitim hizmetleri Daire Bakan Sayn Necmi AMAa, ad geen
dairenin deerli alanlarna ve sempozyum sresince sekreterya
grevini stlenen ve tm yazmalar ve teknik takibi byk bir baar
ile gerekletiren Sayn Mustafa EMBERCye teekkr ederiz.
Sempozyum fikrinin olgunlamas ve gerekletirilmesi aamalarnda
bilgi ve fikirlerinden yararlandmz, deerli akademisyenler; Do.
Dr. Nedim PEKe, Do. Dr. Ali UZUNa, Do. Dr. Yavuz NALa,,
Do. Dr. Halil brahim ZEYBEKe,, Do. Dr. K. Tuncer
ALAYANa, Do. Dr. aban SALIKa da teekkr ederiz.
Sempozyum resm bir yaz ile tm niversitelere bildirilmi,
ayrca www.samsem2006.org.tr adresinde iln edilmitir. Belirtilen
zaman dilimi iinde 100e yakn mracaat olmu, bunlardan 60 tanesi
sempozyum akademik danmanlar heyeti tarafndan szl sunum
olarak kabul edilmitir. Elinizdeki kitap bu 60 bildiriden bilimsel
kriterlere en fazla uyan ve bunlar iinden de zellikle Samsun ehri ile
ilgili olanlar dikkate alnarak seilen 47 metni iermektedir. Kitabn
olduka hacimli olmas nedeniyle Samsunun ilelerini konu edinen,
baka yerde daha nce yaynland anlalan ya da yeterli bilimsel
veri iermeyen 13 bildiri sonraki yaynlarda deerlendirilmek zere
ayrlmtr.
Samsunda bir ilk olan bu sempozyum ve onun en nemli
rn olan bu kitaba en ksa zamanda yenilerinin ve daha
kapsamllarnn eklenmesi dileiyle, emei geen herkese gnl
dolusu sayglarmz sunarz.
Do. Dr. Cevdet YILMAZ
19 Mays niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi,
Corafya Blm retim yesi

XV

XVI