Professional Documents
Culture Documents
Yapay Sinir Ağları - 1 Giriş - Temel Bakış
Yapay Sinir Ağları - 1 Giriş - Temel Bakış
YAPAY S N R A LARI
4.1 Giri
Yapay sinir a lar ya da ksaca YSA; insan beyninin al ma sisteminin yapay olarak
benzetimi abalarnn bir sonucu olarak ortaya km tr. En genel anlamda bir YSA insan
beynindeki birok nronun (sinir hcresinin), ya da yapay olarak basit i lemcilerin
birbirlerine de i ik etki seviyeleri ile ba lanmas sonucu olu an karma k bir sistem olarak
d nlebilir. nceleri temel tp birimlerinde insan beynindeki nronlarn matematiksel
modelleme abalar ile ba layan al malar, geti imiz on sene ierisinde, disipline bir ekil
alm tr. YSA bugn fizik, matematik, elektrik ve bilgisayar mhendisli i gibi ok farkl
bilim dallarnda ara trma konusu haline gelmi tir. YSA'nn pratik kullanm genelde, ok
farkl yapda ve formlarda bulunabilen informasyon verilerini hzl bir ekilde tanmlama ve
alglama zerinedir. Aslnda mhendislik uygulamalarnda YSA'nn geni apl kullanmnn
en nemli nedeni, klasik tekniklerle zm zor problemler iin etkin bir alternatif
olu turmasdr. nk bilgisayarlar insann beyinsel yetene inin en zayf oldu u arpma,
blme gibi matematiksel ve algoritmik hesaplama i lemlerinde hz ve do ruluk asndan
yzlerce kat ba arl olmalarna ra men insan beyninin renme ve tanma gibi i levlerini
hala yeteri kadar gerekle tirememektedir. izelge 4.1'de bilgisayar ile insan beyni arasndaki
al ma sistem yaps kar la trmal olarak verilmi tir.
izelge 4.1 Bilgisayar ile insan beyni arasndaki al ma sistem yapsnn kar la trlmas
B LG SAYAR
NSAN BEYN
Saysal
Analog
Seri
Paralel
Komut Kmeli
kendisini farkl cevaplar verebilecek ekilde ayarlayabilir. Ancak son derece karma k bir
iyaps vardr. Onun iin bugne kadar gerekle tirilen YSA; biyolojik fonksiyonlarn temel
nronlarn rnek alarak yerine getiren kompoze elemanlar olmu tur.
4.2.2 Nronun biyolojik yaps ve nron modeli
nsann bilgi i leme olay beyninde gerekle ir. Gerektende en karma k sinir a Cerebral
Cortex denilen beyindir. Sinir sisteminin en basit yaps nronlardr. Beyinde yakla k
olarak 10 10 sinir hcresi vardr. Yine hcre ba na ba lant says ise 10 4 mertebesindedir.
Beyin iin al ma frekans 100 Hzdir. Fiziksel boyutlar ise 1.3 kg ve 0.15 m2 kesitlidir.
Vcudun de i ik yerleri ile bilgi al veri i yapan nron hcresidir. ekil 4.1 de basit bir nron
hcresi grlmektedir.
ta yan aksonlar ve dendritlerle iie gemi nronlar bir sinir a olu tururlar. ekil 4.2'de en
basit formda gsterilen nron modeli, bir e ik birimi olarak alglanabilir.
X0 Kutup+1
I=X1W11+X2W12
I
X1
W11
Yi
W12
X2
GR
RENME
BM
IKI
STENEN IKI
lem Eleman
YSA temel olarak, basit yapda ve ynl bir graf biimindedir. Her bir d m hcre denilen
n. dereceden lineer olmayan bir devredir. D mler i lem eleman olarak tanmlanr.
D mler arasnda ba lantlar vardr. Her ba lant tek ynl i aret iletim yolu (gecikmesiz)
olarak grev yapar. Her i lem eleman istenildi i sayda giri ba lants ve tek bir k
ba lants alabilir. Fakat bu ba lant kopya edilebilir. Yani bu tek
k birok hcreyi
besleyebilir. A 'daki tek gecikme, k lar ileten ba lant yollarndaki iletim gecikmeleridir.
lem elemannn k istenilen matematiksel tipte olabilir. Ksmen srekli al ma
konumunda "aktif" halde eleman bir k i areti retir. Giri i aretleri YSA'na bilgi ta r.
Sonu ise k i aretlerinden alnabilir. ekil 4.4 'de genel bir i lem eleman (nron, d m)
gsterilmi tir.
X2 G R LER X3
0 (Aktif Yapma areti)
X1
TRANSFER
FONKS YONU
YEREL
BELLEK
bilinmesi gerekir. De i ik blgelere gre i aretlerin snflar tamamlanabilir. Ska izlenen bir
yap ise merkezde evet/evrede hayr (on centre/off surround) yapsdr. ekil 4.5'de bu yap
gsterilmektedir. Meksika apkasna benzer ba lant tipindedir.
Yasaklayc
giri ler
giri ler
(snf 1)
lem
(snf 2)
Eleman
k
ekil 4.6 Tetikleyici ve yasaklanan giri lere sahip bir i lem eleman
Bir i lem elemanna gelen giri ler matematiksel tiplerine gre etiketlendirilerek snflandrlr.
YSA, giri veri tiplerine gre ikili giri (0,1) ve srekli de erli giri olmak zere a a daki
gibi snflandrlr ( ekil 4.7).
Burada giri i areti olarak seilen I , w ve yk olarak kullanlan DC motordan gelen ykn P
saysal de erleri, bu de erlerin lmler boyunca okunmas srasnda srekli-de er de (reel
say) oldu undan, snflandrc olarak reticili renmeye sahip olan ok katmanl
perseptrona ba l olarak ileri-besleme sinir a ve hzl hatann geriye-yaylm algoritmas
(Fast Backpropagation Algorithm) kullanlm tr. Bu arada klasik hatann geriye-yaylm
algoritmasyla yaplan e itme sonular da kar la trmal olarak sunulmu tur.
w11
w12
. . w1n
w21
w22
. . w2 n
wij = .
. .
. .
wn1
wn 2
. . wnn
En fazla N2 ba lant olur. Ba lantlar e itli geometrik blgeler arasnda demetler halinde
d nlebilir. Bu ba lant demetlerinin uymas gereken kurallar unlardr.
1- Ba lant demetini olu turan i lem elemanlar ayn blgeden kmaldr.
2- Ba lant demetinin i aretleri ayn matematiksel tipten olmaldr.
3- Ba lant demetinin i aretleri ayn snftan olmaldr.
4- Ba lant demetinin bir seim fonksiyonu ( ) olmaldr.
Hedef blgesindeki her i lem eleman kaynak blgesindeki her elemana giderse "tam" (full)
ba ldr. (rn:ok katmanl perceptron). E er her hedef blgesi eleman N kaynak blgesi
elemanna ba l ise " dzgn da lm " (uniform) olasldr. Ayrca her bir elemana, yine bir
kaynak eleman ba l ise buna "bire-bir" ba l denir.
4.3.3 A tipleri
e it A Tipi Vardr
1- leri beslemeli a : Her bir katmandaki hcreler sadece bir nceki katmann hcrelerince
beslenir.
2- Kaskat ba lantl a : Hcreler sadece nceki katmanlardaki hcrelerce beslenir.
3- Geri beslemeli a : En az bir hcre sonraki katmanlardaki hcrelerce de beslenir. (Bu
al mada hem ileri, hem de geri beslemeli a tipi birlikte uygulanmaldr).
4.3.4 E ik fonksiyonlar
Transfer veya i aret fonksiyonlar olarak da adlandrlan e ik fonksiyonlar, muhtemel sonsuz
domen giri li i lem elemanlarn nceden belirlenmi snrda k olarak dzenler. Drt tane
yaygn e ik fonksiyonu vardr. Bunlar, rampa, basamak ve sigmoid fonksiyonudur.
4.8'de bu fonksiyonlar gsterilmi tir.
f(x)
f(x)
(a)
(b)
f(x)
f(x)
1 1
+1
x
0.5
-1
(c)
0
(d)
ekil
: i lem elemannn x aktivitesini ayarlayan reel de erli bir sabittir. Lineer fonksiyon [-,+]
snrlar arasnda kstland nda (b)'deki rampa e ik fonksiyonu olur ve denklemi;
+ : eer x ise
f ( x) =
x : eer x ise
: eer x - ise
eklini alr.
: dier durumlar
eklindedir.
Son ve en nemli e ik fonksiyonu (bu al mada kullanlan) sigmoid fonksiyonudur. ekil 4.8
(d) de gsterilen S biimindeki sigmoid fonksiyonu; seviyeli, lineer olmayan k veren,
snrl, monoton artan fonksiyondur. Denklemi;
f ( x) =
1+ ex
biimindedir
Her i lem eleman kendisine verilen yerel veriye gre, kendisini ayarlayacak btn YSA'nn
enformasyon blgesinin renmesini sa lar. (Enformasyon blgesi olaslk-yo unluk
fonksiyonu ile de tanmlanabilir). Enformasyon blgesi birok uygulamada, gerek de erin
"0" ile "1" arasnda normalize edilmesi gerekir. (Normalize etmek:gerek de eri 85 olan bir
giri i 0.85
eklinde a a uygulamaktr.)
uygulanabilir.
w1 = .
w N1
wN2
......... w N =
w1n
w Nn
YSA a rlk vektr N, n boyutlu orkid uzaynda yaylr. YSA'nn enformasyon i leme
performans, a n a rlk vektrnn belirli bir de eri ile bulunacaktr.
Hata de i imini inceleyen iki e it kural vardr.
1- Hata dzeltme kurallar ,
2- Gradyen kurallar.
Hata dzeltme kurallar; Her bir giri rntsnde a rlklar yeniden a rlayarak kt hatasn
en aza indirmeye al rlar. Gradyen kurallarnda ise, a rlklar yeniden ayarlanarak ortalama
karesel hatay (MSE) en aza indirilmeye al lr.
Bu noktada gradyen kuralndan ksaca bahsedecek olursak, hatay dzeltmenin (yani
minimize etmenin) geometrik bir yorumunu yapmak mmkndr. Bunu yapabilmek iin
a rlklarn mmkn olan tm de erleri, hatalarn kareleri toplamna kar gelecek ekilde
boyutlu koordinat sisteminde izilir. Bu izim sonunda hata yzeyi kresel bir top eklindedir.
Bu yzeyi bir tasa da benzetmek mmkndr. Tasn en alt ksm hatalarn kareleri toplamnn
en kk de erlerine kar gelmektedir. E itme srasnda ama a rlklar kmesinin en iyisini
bulmak olan, en alt ksmna ula maktr. Geriye-yaylm algoritmas o andaki a rlklar yerine,
yzey hatasnn e imini hesaplayarak amacna ula r. Daha sonra da bu a rlklar tasn alt
ksmna do ru artmsal olarak de i tirir.
f ( x) G ( x, w) ( x)dv( x)
F ( w) =
A
zellik, a rlklarn verilen e itme rne ine nasl ayarlanaca nn belirtilerek renme
kuralnn olu turulmasdr. renme kuralnn olu turulmas iin bir rne in, a a defalarca
tantlmas gerekebilir. renme kural ile ili kili parametreler a n zaman iinde geli me
kaydetmesiyle de i ebilir.
4.4.2 Bellek
YSA'nn nemli bir zelli i bilgiyi saklama
biimleridir. A rlklarn de erleri a n o anki bilgi durumunu temsil eder. Mesela; bir
giri /istenen k
da tlm tr. Bellek niteleri ile di er sakl bilgiler, bu bilgiyi payla rlar. Baz YSA
bellekleri ili kilidir. yleki e itilen a a bir ksm uygulanrsa, a bu giri e belle indeki en
yakn k bu giri iin seer ve tam giri e ba l k ortaya kar. E er YSA oto-ili kili ise,
ksmi giri vektrlerinin a a verilmesi bu giri lerin tamamlanmas ile sonulanr. YSA
belle inin yaps; eksik, grltl ve tam seilemeyen bir giri uyguland zaman bile
mantkl k retmeye uygundur. Bu kurala "genelleme " ad verilir. Bir genellemenin
kalitesi ve anlam, uygulama e idine, a n tipine ve karma kl na dayanr. Lineer olmayan
ok katmanl a lar (zellikle geri beslemeli a lar) gizli katmandaki zelliklerden renirler ve
bunlar k lar retmek iin birle tirirler. Gizli katmandaki bilgi, yeni giri rntlerine aklc
zmler olu turmak iin kullanlabilir.