JASON P.

MITCHELL
alglayanlarn dnceleri, hisleri ve dierlerinin fikirlerini nasl kardklarn almak iin
ilevsel sinir grntleme (fMRI) ve davransal metotlar kulland yer olan Harvard
niversitesi Sosyal Bilisel ve Duygusal Sinirbilim Laboratuarnn ba aratrmacsdr.
Mitchell, lisans ve ykseklisans derecelerini 1997 ylnda Yale niversitesinden ve doktora
derecesini 2003 ylnda Harvard niversitesinden ald. uan Harvard niversitesi Psikoloji
Blmnde asistan profesrdr. Ayrca Dartmouth Koleji ve Columbia niversitesinde
ziyareti profesr olarak bulundu. Social Cognitive and Affective Neuroscience dergisinin
danman editr ve NeuroImage and Cortexte e editrdr.

BRBRLERYLE ETKLEEN ZHNLER ZLEMEK

JASON P. MITCHELL
Henz kimseyle tanmam herhangi birisi iin, Homo sapiens yelerinin kesinlikle gezegene
en az ihtimalle hkim olan trler olarak gzkmesi gerekir. Dnyada yaayan dier pek ok
memeliyle karlatrldnda, insanlar olduka clz bir gruptur. Keskin penelerle veya sivri
dilerle donatlm deiliz; zellikle evik veya gl deiliz; umamz salayacak,
potansiyel yrtc hayvanlar zehirleyecek, kamuflajla kendimizi saklayacamz zel fiziksel
adaptasyonlarmz yok. A bir aslan iin, bu tysz, elimsiz ve savanda iki ayak zerinde
duran maymun, en zahmetsiz leden sonra yemei olmalyd.
Ve yine de, bu bariz fiziksel eksikliklere ramen, insanlar Dnyann tartmasz
efendisidiren azndan imdilik. Evcilletirme yoluyla yzlerce bitki ve hayvan trnn
yaam tarihini belirledik, ve baka yzlerce trn yok olmasndan sorumluyuz. Teknolojimiz,
gezegenin kendisinitopra, denizi, atmosferi deitirmeye devam ediyor. Dnyada var olan
hkimiyetimiz o kadar eksiksizdir ki, insanlar, Gney Kutbu ve alak-Dnya yrngesi gibi,
birka canl barndran ya da hibir canl barndrmayan yerlerde varln srdryor.
Bu narin grnml primat trmz, Dnya zerinde yaayan dier canllar hkm
altna almay nasl baarmtr? Bunun cevab, tabi ki doal seilimin bizi dilerden veya
penelerden daha korkun bir adaptasyonla donatm olmasdr: insan beyni.
Herbiri ortalama 1,000 tane baka sinir hcresiyle saniyede defalarca kez haberleen
100 milyar sinir hcresinden oluan bir yetikin beyni, dnyada bilinen en karmak nesnedir,
hayatmzda her gn grmeye alkn olduumuz en gelimi silikon-ipli bilgisayarlar geride
brakacak ekilde alan biyolojik bir sper bilgisayardr. Beynimizin muazzam saysal gc
sayesinde, insanlar, dier pek ok canlnn edinmek iin aba sarfettii silah trlerine olan
ihtiyacn aabilmidir.
Ve hala, olaanst beyinlerimiz nasl tam olarak trmze bir avantaj salyor?
Penelerden ve kanatlardan ve zehirli dilerden farkl olarak, beynimizin evreyle direk bir
etkileimi yok. (u rahatlkla sylenebilir, eer beyninizi aniden evrenizdeki nesnelerle
balant iinde bulsaydnz, baz eyler fena halde aksard.) Bunun yerine, yarm in
kalnlndaki kemikli bir yerin arkasnda tutulan ve vcut enerjisinin yzde yirmisinden
fazlasn a gzl bir ekilde tketen beyinlerimiz biyolojik dnyann primadonnalardr.
Madem beyinler, evrelerindeki dnyann deimesine direk olarak bir etkide bulunmuyorlar,
bize dier canllara uyabilen bir avantaj nasl verdiler?
Dier pek ok adaptasyonun tersine, beyin, yalnzca yapabilecei fiziksel
hareketlerinronlarnn elektrokimyasal atelemesikonuma ve alet yapm gibi evremize
hkim olma ans veren fiziksel hareketlere evirmesi iin bir sisteme ihtiya duyar. 21.

yzylda, oumuz benzer bir evrimsel sisteme ainayzdr: bir bilgisayar ilemcisinin
fiziksel hareketlerini (ikili diyotlarn elektriksel deiimi) bilgisayarlar kullanl hale getiren
fiziksel hareketleremesela, bir monitr zerindeki renkli noktalars kelime veya resim gibi
anlaml simgelere eviren iletim sistemleri ve dier yazlmlar. nsan beyni tarafndan
kullanlan zel evirim sistemi, algoritma olarak tanmlanabilen akl olarak bilinir, ki iindeki
bir takm fiziksel hareketler, beyin tarafndan farkl bir takm fiziksel hareketler zerine
haritalandrlr.
Bu algoritmalar tanmlama giriiminde bulunan bilim dal psikolojidir ve psikolojinin
nihai amac, altprogramlarn ve insanolunun evreden aldklar fiziksel bilgileri (k
fotonlar, titreen hava dalgalar) kafalarnn iinde fiziksel temsillere (sinirsel sinyal verme)
ve sonra tekrardan evredeki fiziksel hareketlere (kmldama, konuma ve dier
gzlemlenebilir davranlar)evirmekle beraber dier ilem basamaklarnn tam bir
katalounu toplamaktr.
Mesela, grmeyi ele aln. nsan alg sistemi, retinadaki iki-boyutlu foton modellerini
her naslsa evremizde -boyutlu alanda var olan renkli, belirli bir yaps olan nesnelerin
sinirsel deneyimine eviren bir takm ilem basamaklarndan oluur. Bu temel ilevlerin
aratrlmasnn ne kadar zor ve saysal olarak byleyici olduunu anlamak uzun bir zaman
ald. Ska dile getirilen (muhtemelen uydurma) bir rivayette, Marvin Minsky, yapay zeka
alannn kurucularndan biri, bir yaz projesi olarak bir rencisini bilgisayar gr
problemiyle grevlendirdi. Otuz yl sonra, biz hala temel alg ve motor sistemine yol gsteren
evrimsel algoritmay, bunun yan sra dil, muhakeme ve sosyal dnce biimleri gibi insan
zek repertuvarnn esiz bir ksm olarak grnen davranlar tanmlamakla urayoruz.
Yirmi yl ncesine kadar, beynin akl ortaya koyduu yol hakkndaki bilgimizin ou,
bir darbe veya kafa incinmesine uram belirli beyin hasarl hastalarla ilgili almalara, veya
insan olmayan hayvanlar zerindeki deneylerden ileri gelen deneysel tahminlere dayand.
Ancak, son zamanlarda ilevsel grntleme ve grsel doku bozukluu iin gelimi teknikler
nihayet aratrmaclara yaayan, bilgi ileme iini yapan salkl insan beynini incelemeye
imkn verdi. levsel manyetik rezonans grntleme (fMRI), onun nceli olan pozitron
emisyon tomografisi (PET) gibi metotlar ve yakn kzltesi spektroskopi (NIRS) gibi daha
yeni teknikler, uan aratrmaclara, katlmclar belirli bir grevi yerine getirirken,
metabolizmaya ait aktiviteninmesela, daha byk kan aknnartt alanlarn yerini
saptamalarna olanak tanr. Buna ek olarak, daha egzotik teknikler kortikal ilevlerin (grsel
beyin yaralarnn) ksa-mrl elektriksel aksamalarn yaratmak iin iinde hzlca deien
manyetik alanlarn kullanld kafatasndan iletilen manyetik uyarm (TMS)
gibiaratrmaclarn, beynin belirli bir blgesi tarafndan yaplan ilevler geici bir ekilde
etkisiz klndnda insanlarn yapabildii veya yapamad davranlar kataloglamasn
salad. Bu teknikler, zihinsel algoritmalarmzn zerinde alt temel donanma dorudan
bir baka olanak vererek, insan zihnini anlamamz arpc bir ekilde hzlandrd.
Beyinle ilgili iki varsaym, insan bilisellii almasn bilgilendirmek iin bu yeni
beyin grntleme metotlarna olanak verir. lk olarak, genellikle farkl beyin blgelerinin
farkl ilem portfylerine sahip olduunuyani, farkl beyin blgelerinin muhtemelen zihnin
farkl altprogramlarna hizmet ettiini varsayarz. kinci olarak, beyin blgelerinin snrl
miktarda ilem operasyonlarna, belki de yalnzca belirli tek bir tr lme hizmet ettii
dnlr. Bu iki alan varsaym, akln ileyiine dair kuvvetli anlamalara izin verir.
Bir aratrmacnn, dier insanlarn yzlerini (Bu John Travolta!)tanma ve
alglamann cansz nesneleri (Onun giydii beyaz gndelik bir giysi midir?)tanma ve
alglamayla ayn eit bilgi ilemine dayanp dayanmad sorusuyla ilgilendiini hayal edin.
Bu olurken, bu iki zihinsel beceri, farkl bilisel ilemleringelen bilginin farkl
dnmlerininfotonlarn birisinin retinas zerine arpt noktayla, birisinin ya bir yz ya
da cansz bir nesneyi algladna dair bilin deneyimine sahip olduu nokta arasnda yer

aldn nererek komu, ama farkl beyin blgelerini megul eder. te yandan, eer yz ve
nesne algs ayn beyin blgelerinin operasyonuna dayansayd, aratrmaclar, ayn tr bilgi
ileminin, retina ve birisinin neye baktna dair bir kavrayn arasna girdii karmn
yapmak iin makul bir nedene sahip olabilirlerdi. Eer bu iki varsaymdan birisinin yanl
olduu ortaya karsamesela, eer farkl beyin blgeleri genellikle ayn zihinsel
operasyonlar yerine getiriyorsabeyin grntleme kullanm psikolojiyi bilgilendirmek iin
olduka snrl bir eyi kantlam olacak. Neyse ki buraya kadar, psikologlarn beynin zel ve
farkl ilevleri yerine getiren ksmlardan oluan dier makineler gibi almasndan
phelenmeleri iin bir gerekeleri yok.
Bylece, nrolojik grntleme insan psikolojisinin baz beklenmedik
zelliklerinieskiden hesaba katlmayan zelliklerini ortaya kartt. Mesela, yle grnyor
ki bizim gemi olaylar hatrlamamz, tek, yekpare bir operasyondan ziyade, farkl birok
ilem mekanizmalarna blnebilir. Hafzaya katkda bulunan beyin blgeleri, hangi tr
bilginin hatrlanacana (yzler, szckler, yerler), birisinin bir olayn belli ayrntlarn veya
sadece bir zetini hatrlamaya ihtiya duyup duymayacana ve hafzann ne kadar sre nce
kodlandna bal olarak deiir. Dier taraftan, nrolojik grntleme almalar bizim
baka bir tanesinden farkl olduunu dndmz baz zihinsel deneyimlerin gerekte ayn
bilgi-ileme devrelerine dayandn ne srer: mesela, bir nesneyi hayal etme, (kedinin
kulaklar diyelim, noktal m yoksa sarkk m?) gerek-dnya alglamasnayani, gerekten
de nnde bir kedi grmeye hizmet eden ayn grsel-ilem alanlarnn bazlarn megul eder.
Baz zihinsel deneyimlerin blnmez hissettiini fakat oklu ilemlerden olutuunu, buna
karn dierlerinin farkl hissettiini ama ayn ilem alanlarna dayandn gsterme yoluyla,
nrolojik grntleme, zihnin zerinde alt sinirsel donanm olduka kolay bir ekilde
incelememizden nce gelien ou sezgisel ayrmlar ve teorik yaplar tekrar dnmeleri
yolunda psikologlar zorlad.
Belki de beyin grntlemenin psikoloji bilimine en ngrlen katks, sosyal
dncenin merkezilemesi iin insann zihinsel repertuarna ani bir deer kazandrmasdr.
Homo sapiens, tabi ki, esnek ve deiik yollarla akl yrtmek iin evrimsel baarsn paralel
olmayan yeteneimize borlu olmasna ramen, trmzn yaylmyla ortaya konulan en
dramatik yenilik bireysel akln cesareti deil, birok bireyi karlkl altran koum takm
olma yeteneidir. Gerekte, insan davrannn lei ve karmaklnn byk bir ksmu
anda dnyadaki egemenliimizi de iin iine kataraktek tek bireylerin yerine getiremeyecei
amalar baarmak iin geni insan gruplarn koordine etmemizi salayan mekanizmalar
tarafndan desteklenir. Bir ua tasarlamak, yapmak ve altrmak iin, bir binay dikmek
iin veya milli bir devleti ynetmek iin gereken insan saysn bir dnn.
Birok insann davrann birletirmek iin, insan zihni en azndan iki tr zel ilemi
yapabilmelidir. lk olarak, dierlerinin akllarn koordine etmeye dair herhangi bir umut
tamak iin, onlarn iinde ne olduunu anlamann bir yolunuyani, evremizdekilerin ne
dndklerini ve ne hissettiklerini; amalarnn, arzularnn ve nceliklerinin ne
olabileceini; hangi kiisel zelliklerinin ve huylarnn onlar dierlerinden ayrdn
karmak iin, bir takm ilemlere sahip olmamz gerekir. Dier bir deyile, evremizdeki
insanlarn zihinsel durumlarn alglayabilmemiz iin zihin okuyucular olmamz gerekir.
kinci olarak, yalnzca dierlerinin akl ieriklerini pasif bir ekilde anlamak iin deil, ayn
zamanda dierlerinin dndkleri ve hissettikleri eyleri aktif bir ekilde etkilemek iin baz
aralara sahip olmamz gerekir. Baka bir insann aklndaki eyi bilmeyi salayan en gvenilir
yol, birisinin kendi dnce ve hislerini baka bir zihne nakletmesidir ve insanlar bunu yapan
esiz ve dikkat ekecek derecede gl aralara sahiptirler. nsan dili, ncelikle, birisinin
kendi zihinsel durumlarn baka bir zihne tamak iin kulland bir ara olarak
dnlebilir. nsanlar, dorudan talimat yoluyla baka zihinlerin ieriini etkilemeye ak bir
ekilde teebbs eden tek hayvandr. Dier primatlar, trde zihin durumlarn (aldatma)

kontrol etmeyi deneyebilmelerine ramen, dier akllarda kendi zihinsel durumlarn tekrar
retmeye teebbs ediyor gibi grlmezler.
Sosyal sinirbiliminin ortaya kan alan, bu kiileraras yeteneklerin, insan beyninin
birok umulmadk zelliine neden olduunu ortaya koyar. Doal seleksiyon, aktivitesi
zellikle dier insanlarn zihinlerinde nelerin olup bittiini anlama grevine adanm gibi
grnen zellemi blgeler tasarlad. Birok nrolojik grntleme almas, baka bir
insann zihin durumunun gz nne alnmasna (Bu insan fotorafta ne kadar mutlu
grnyor?) ihtiya duyulmasyla ve bir uyarcnn zihinsel-olmayan niteliklerinin gz nne
alnmasna (Bu insann yz ne kadar simetrik?) ihtiya duyulmas grevleri arasnda
farkllaan sinirsel aktivitenin rneini inceledi. Bu almalar, zihin okuma srasnda bir
takm beyin blgelerinin ncelikli olarak megul edildiini ortaya kard: dorsomedial
prefrontal korteks (alnnzn hemen arkasnda olan ve burnunuzla ayn izgide olan blge),
temporo-pariyetal balant (bu ekilde adlandrlyor, nk pariyetal ve temporal kortekslerin
bulutuu yerde, kulaklarnzdan iki in yukarda ve iki in arkada bulunur) ve medial
pariyetal korteks (banzn en yksek ksmnn hemen altnda). Gerekte, sosyal grevler
boyunca bu blgelerdeki aktivitenin gzetimi, tm bilisel sinirbilim iindeki en tutarl bulgu
olabilir.
Daha artc olan, bu beyin blgelerinin normal olmayan bir zellik tarafndan
iaretlenmesidir. nsanlar herhangi zel bir grev olmakszn MRI veya PET tarayclarna
sessiz bir ekilde uzanmaya brakldklar zaman, beyinlerinin ounun aktivitesi der.
Ancak, akl-okuma ii boyunca tanmlanan beyin blgeleri almaya devam eder. Sosyal
beyin blgelerinin bu kronik ball, insan beyninin, dierlerinin zihinlerini dnmek iin
bir tercihe sahip olduunu ne srer. Antropomorfizmecansz nesnelerdeki veya doa
glerindeki gibi hi kimsenin gerekten de var olmad zihni grmeyeolan eilimimiz,
sosyal dnce ierisinde kartrlan bu beyin blgelerinin kronik aktivitesinden ileri
gelebilir. nsan zihinleri, dier zihinsel etmenlerle dopdolu olan dnyay alglamamza sebep
olabilen bir eilimin stesinden gelmeye, baka bir zihnin stesinden gelmeye her zaman
hazr grnr.
Sosyal dncenin zel sinirsel konumu bu beyin blgelerinin baka anormal zellii
tarafndan daha da ok ortaya konulur: bir insan bir zihinden daha farkl bir eyi dnd
zaman, bu blgeler etkinliklerini yitirme eiliminde olurlar. Dier zihinsel ilevleri yerine
getiren beyin blgeleri, genellikle zel bilgi-ileme servisine ihtiya duyulmad zaman bu
gibi azaltlm aktiviteleri gstermezler. Mesela, aritmetik hesaplamalarla megul olan beyin
blgeleri, saylar dnda baka bir eyi dndn zaman kapanmaz; basite,
metabolizmann alma deerinin altna ve stne cevap vermeyi durdururlar. Kullanmda
olmad zaman dzenli olarak azalan bir aktivite gsteren sosyal dnceye dhil edilen
beyin blgeleri iin byle olmaz. Sosyal-beyin blgelerinin bu allmamve yetersiz olarak
anlalanyn, sosyal dncenin dier bilgi ileme trleriyle uyumayan bir aktivite
olabileceini ortaya koyar. Belki de, zihinsel algoritmalarmz, dier zihinlerin varl iin ve
ayrca doutan aklsz olan varlklarla (matematiksel operasyonlar veya cansz nesneler)
etkileim iin ayn anda tetikte kalamyorlar ama bunun yerine akil olmayanlarla yz yze
geldii zaman, dnyaya sosyal bir biimde yaklama eilimini askya almaldrlar. Eer btn
eyleri bir akla sahiplermi gibi grme eilimini bastramasaydk, sadece kaynam suyu
kulplu bir bardan iine boaltmak iin, bir iviyi akmak iin veya bir basketbol topuyla
sma basmak iin nasl da ta kalpli olmamz gerektiini dnn.
Son olarak, sosyal sinirbilim, yalnzca, zihinlerimizin evremizdeki zihinlerde neler
olup bittiine dair nasl da zarif bir duyarlla sahip olduunu, beyinlerimizin kendiliinden
dier beyinlerin faaliyet rneklerini yansttn ortaya koyarak gstermeye balad.
Korkmu grnen bir insan grdmzde, beynimiz ayn yollabeyinde amigdala olarak
bilinen kk bir blgeyi aktif hale getirerek, korkuyu kendimiz yaadmz zaman

verdiimiz tepkiyi verir. Birisinin parman bir kapya hzl bir ekilde arptn veya
rngayla ine vurulduunu grdmz zaman, beynimizanterior singulat korteksi aktif
hale getirerek sanki biz de acy hissetmiiz gibi cevap verir. nsanlar ayrca dierlerini bu tr
deneyimleri yaarken grdkleri veya dndkleri zaman, sanal aclardan sk sk ekinirler.
Eer baka bir insan kokumakta olan p derin bir ekilde koklarken grseydik, beynimiz
insulay aktive ederek sanki biz kendimiz irenmiiz gibi cevap verebilirdi. Ve eer baka bir
insan belirli bir amac gerekletirmeyi (arzu edilen bir nesneyi almak gibi) denerken
grrsek, beynimiz pariyetal ve frontal loplardaki ayna alanlar olarak isimlendirilen yerleri
faaliyete geirerek sanki biz ayn eyi yapyormuuz gibi cevap verir. Bu tr gzlemler, insan
zihninin, haliyle beynimizin etrafndaki beyinlerle e olmay tercih ettii komu zihinler
gibi ayn tr bilgi ilemleriyle uramaya teebbs ettiini ortaya koyar. Geri bu
olgunlamam kefin sahip olduu sakl anlamlar tam olarak aratrlm olmasna ramen,
dier insanlar gibi ayn zihinsel sayfada yer alma drtmz, beynimizin ayn anda renmek
iin mcadele etmesini ve dier insanlarnki gibi ayn ilemsel durumlar benimsemeyi ieren
insann sosyal etkileimlerindeki gizli bir karmaklkta st kapal olarak kendisini hissettirir.
Beynin sosyal eilimleri hakkndaki bu gzlemler, yalnzca zihnin dier zihinlerle
nasl megul olduu problemi zerinde temellenen hi de fena olmayan bir psikolojik
aratrmaya tekrar odakland. Baka birinin zihniyle etkileime gemedeki, onu tahmin
etmedeki veya onu etkilemedeki baar, olaanst bir takm bilisel yeteneklere ihtiya
duyar. Ne tr bilgi-evirim ilemleri, bir ein yukarya kalkan kalarn veya o insann
dncelerini ve hislerini anlamaya ynelik yandan bir bak evirir? Birisinin zihinsel
durumlarn karmak ifadelere dntren, bir dinleyicinin kavrayabilecei eyleri (rnek
olarak, ocuklarla ve yetikinlerle konuma tarzmzdaki farkllklar gsterilebilir) faydac bir
farkndalk ile tamamlayan ilemler nelerdir? Bu sorularn cevaplarn renmeye yeni
baladk, ama yaayan insan beynini grntlemek iin yeni teknolojilerle ve sosyal
dncenin nemi iin yeni bir deerle donanrsak, zihin, etkilere cevap verirken ve dier
zihinler tarafndan etkilenirken, psikoloji bilim adamlar akln kark danslarn ok
gemeden zebilirler.