AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY

XZR UNVERSTET

HQUQ DEPARTAMENT

Mlkiyyt hququnun v digr ya hquqlarnn mdafisi

mvzusunda

B U R AX I L I

Dekan:
Cabir Xlilov
Elmi rhbr: Akif lizad
Tlb:
Xtai Yusubov

BAKI - 2011

M N D R C AT

GR..............................................................................................3

I FSL

Mlkiyyt hququnun mdafisinin anlay.....5

II FSL

Mlki v ya hquqlarnn mlki-hquqi

mdafi sullarnn sistemi.............................11

III FSL

Mlkiyytinin marann mdafisi

haqqnda dvlt hakimiyyti v idaretm
orqanlar qarsnda qoyulan tlblr.............37

NTC................................................................................43
dbiyyat siyahs................................................................45

Giri
Mlkiyyt hququnun mdafisi mlki, cinayt v digr hquq elmlrinin
n mhm problemlrindn biridir. Mlumdur ki, hquqi dvlt quruluu olan
cmiyytlrd mlkiyyt-iqtisadi mnasibtlri hmi hquqi tminatla baldr.
Bu z ksini respublikann yeni qbul edilmi Konstitusiyalarnda da tapmdr.
Mlkiyyt toxnulmazl, vtndalarn xsi ilrin zbana mdaxilnin
yolverilmzliyi, mlki hquqlarn manesiz hyata keirilmsi, mlkiyyt
hququnun btn formalarnn brabrliyi v s. prinsiplri tsbit etmkl
Konstitusiya

mlkiyyt

hququnun

mdafisini

dvltimizin

mhm

vziflrindn biri hesab edir.

Mlkiyyt hququnun v digr ya hquqlarnn mdafisi dedikd, bu
hquqlarn pozulmasnn aradan qaldrlmasna, mlkiyytinin pozulmu
hquqlarnn brpasna v onun hquqlarnn mdafisin ynldilm, mlki
qanunvericilikd nzrd tutulan vasitlrin mcmusu baa dlmlidir.
Gstriln vasitlr znn hquqi tbitin gr bir ne qrupa blnr.
Mlkiyyt hququnun mdafisi vasitlri irisind hr eydn vvl
ya hquqi iddialar qeyd etmk lazmdr. O vasitlri ki, onlar konkret
vziflrl bal deyldir, vziflri ya mlkiyytinin ya zrind sahiblik,
ondan istifad v barsind srncamn brpa etmk, ya da bu slahiyytlrin
mlkiyyti trfindn hyata keirilmsind manelri v ya bhlri yox
etmkdir. Mvafiq olaraq ya-hquqi iddialara baqasnn qanunsuz sahib
olduu mlakn mlkiyyti trfindn tlb edilmsi
( vindikasiya iddias ), pozulmu hquqlar sahiblikdn mhrumedilm il
laqadar olmadqda da z

hquqlarnn brpa edilmsi (neqator iddia) v

nhayt, mlkiyyt hququnun etiraf edilmsi haqqnda iddialardr. Daha dqiq

desk, konkret subyektiv hquq kimi mlkiyyt hququ qeyd ediyimiz iddialarla
mdafi olunur.
Mlkiyyt hququnun mdafisinin ikinci, mlki-hquqi vasitlr qrupu
hdlik-hquq xarakterli vasitlrdir. Onlara, msln, mlkiyytiy dymi
zrrin dnilmsi, sassz olaraq ld edilmi mlakn alnmas iddialar v s.
3

aiddir. Btn bunlar n xarakterik cht odur ki, onlar tkil edn tlblr
mlkiyyt hququndan deyil, digr hquq institutlarndan v bu institutlara
uyun olan subyektiv hquqlardan irli glir. Msln, mlkiyyti mlak
icary verdikd z hquqlarn mqavil hququ normalar il mdafi edir.
Mlkiyyt hququnun mdafisinin mlki-hquqi vasitlrinin nc
qrupunu onlar tkil edir ki, onlar, n ya-hquq, n d hdlik-hquq
xarakterli vasitlr deyildir, mlki-hququn mxtlif institutlarndan irli glir.
Msln, xbrsiz itkin dm xsin mlaknn mhafizsi, qanunun
tlblrin mvafiq olmayan balanan qdlrd trflrin mnafelrinin
mdafisi bellrindndir.
Nhayt, xsusi, mlki-hquqi vastlrin drdnc qrupuna qanunla
myyn olunmu qaydada mlkiyyt hququna xitam verilmsi zaman
mlkiyytinin mnafelrinin mdafisin ynln vasitlr daxildir.
Azrbaycan Respublikas v ya Naxvan Muxtar Respublikas mlkiyyt
hququna xitam vern qanunvericilik aktlar qbul etdikd hmin aktlarn qbul
olunmas nticsind mlkiyytiy dyn zrrin vzi mhkmnin qrar il
Azrbaycan Respublikas trfindn tam hcmd dnilir.
Dvlt idaretm orqanlar v ya yerli orqanlar trfindn qanuna uyun
glmyn aktn qbul edilmsi nticsind mlkiyytinin v baqa xslrin
onlara mxsus mlaka sahiblik, ondan istifad v onun barsind srncam
hquqlar pozularsa, hmin akt mlkiyytinin v ya hquqlar pozulan xsin
iddiasna sasn, mhkm trfindn etibarsz sayla bilr.
Dvlt

orqanlarnn

mlkiyytidn

mlakn

bilavasit

alnmasna

ynldiln qrar il laqdar olaraq mlkiyyt hququna xitam verilmsin

yalnz Azrbaycan Respublikasnn qanunvericilik aktlar il myyn olunmu
hallarda v qaydada yol verilir. Bu zaman mlkiyytiy eyni dyr malik
mlak verilir v ya dymi zrrin vzi tam hcmd dnilir.
Mlkiyyti, mlkiyyt hququna xitam vern qrarla razlamadqda,
mhkm mbahisni hll edndk hmin qrar icra edil bilmz.

FSL

1. Mlkiyyt hququnun mdafisinin anlay.

Btn ictimai qurulularn iqtisadi sas kimi mvcud mlkiyyt
mnasibtlrinin qorunmas istniln hquqi sistemin vacib vzifsidir. Bel
qorunmann hquqi vasitlri hquq sahlrinin ksriyytind nzrd
tutlmudur. Bel vasitlr

mlkiyyt

mnasibtlrinin mdafisi v

mxsusluun tnzimlnmsinin mumi prinsiplrini myynldirn dvlt

hququnda; zg mlakna hquqazidd qsd etmy gr msuliyyt
myyn edn cinayt v inzibati hquqda; iilrin ivern vurduu
mk zrrin gr maddi msuliyytini tnzimlmk kimi msllri hll
edn mk hququnda; maddi nemtlrin mnsubiyytin aid xsusi
mnasibtlri hat edn torpaq v ail hququnda v digr hquq
sahlrind, o cmldn, lbtt mlki hquqda nzrd tutulmudur.
Sonuncu znn mlki hquqi sullarn v ya mlkiyyt hququnu mdafi
vasitlrini myyn edir.
Lakin mlkiyyt hququnun qorunmas iind mlki hququn mxtlif
norma v institutlar eyni rol oynamr. Onlardan bzilri maddi nemtlrin
bu v ya digr subyektlr mnsubiyytini myynldirir, yaxud tsbit
edir v bununla onlar qoruyur, qanunun mdafisi altna alr (Msln,
vvllr bizim qanunlara mlum olmayan mlak tsrrfatlarn, tsrrfat
cmiyytlrini

irktlrini

mlkiyyti

hesab

etmkl).

Digrlri

mlkiyytilr onlara mnsub olan hquqi hyata keirmy rait yaradr

v bu mnada onlarn qorunmas n hmiyytlidir (msln, ayr-ayr
mlkiyyt hququ obyektlrinin v onlarla qdlrin dvlt qeydiyyatlarnn
vacibliyi haqqnda qaydalar). nclr, zg mlak il qeyri qanuni
faliyyt gstrmkl mlkiyytiy maddi zrr vurmaqla mlkiyyt
hququnu pozanlar n lverisiz nticlr myyn edirlr v verilmi
hququ qanunazidd qstlrdn bilavasit qoruyurlar.
Bununla laqdar olaraq, mlki hquqda bu mnasibtlrin normal v
manesiz inkiafn tmin edn onun btn normalarnn kmyi il
5

mlkiyyt mnasibtlrinin qorunmasn v yalnz gstriln hququn

pozulmas halnda tdbiq ediln daha dar v xsusi anlay kimi mlkiyyt
hququnun mdafisini bir-birindn frqlndirirlr. Bu halda mlkiyyt
mnasibtlrin qar hquq pozuntusunun trdilmsi il laqdar tdbiq
ediln mlki-hquq sullarn toplusu nzrd tutulur.1 Bunlar mlki
hquqlarn mdafisi sullarnn mxtlif nvlridir.
Mlki hquqlar xsusn d bu hquqlarn bir nv olan ya
hquqlar (o cmldn mlkiyyt hquqlar) qanunla mhafiz edilir
(qorunur). Dvltin v hququn n vacib v mhm vziflrindn biri
mlkiyyt mnasibtlrinin mhafiz etmkdn ibartdir. Ona gr ki, hr
bir cmiyytin iqtisadi bazisinin sasn hmin cmiyytd hakim olan
mlkiyyt mnasibtlri tkil edir.
Normal v sivil iqtisadi dvriyy mlkiyyt mnasibtlrinin hquqla
hrtrfli, geni v etibarl qaydada mhafiz edilmsini tlb edir v
nzrd tutur. Bu mnasibtlr hququn btn sahlri trfindn mhafiz
edilir. Xsusi il mlkiyyt mnasibtlrinin hquqi chtdn qorunmasda
konstitusiya (dvlt), inzibati, maliyy, mk v cinayt hququ kimi hquq
sahlrinin rolu v hmiyyti bykdr. bhsiz ki, bu sahd aparc rol
konstitusiya hququna mxsusdur. Konstitusiyan 29-cu maddsi mlkiyyt
hququna hsr edilmidir. Bu normada mlkiyyt hququnun qanunla
qorunmas (mhafiz edilmsi) haqqnda vacib v mhm mdda ifad
edilmidir.

Hmin

mddann

mlkiyyt

mnasibtlrinin

hququ

tnzimlnmsind prinsipial hmiyyti vardr. Hququn sahlrindn biri

olan cinayt hququ mlkiyyt mnasibtlrini cinayt mllrindn
(qsdlrdn) qoruyur v mhafiz edir. CM-in 23-c fsli znd mlkiyyt
mnasibtlrin

qsd

edn

mllr

gr

cinayt

msuliyyti

myynldirn (177-189 maddlr) birldirir 1.

1.Bax: Azrbaycan Respublikas Cinayt Mcllsi kommentariyas / F.N.
Smndrovun red. il. Bak. 2008; R.Quliyev, M.manov. Cinayt hququ. Xsusi
hiss. Drslik. Bak. 2001.

nzibati hququn sas mnbyi olan nzibati Xtalar Mcllsinin

dad

vziflrdn

biri

mlkiyyti

qorumaqdan

ibartdir.

Hmin

Mcllnin 8-ci fsli (69-75-ci maddlr) mlkiyyt qsd edn inzibati

xtalarn dairsini myyn edir v bu xtalara gr inzibati msuliyyt
nzrd tutur.
Maliyy hquq vergini dmmy gr mxtlif sanksiyalar nzrd
tutur. Hququn sahlrindn biri olan ekoliji hququ tbii ektiyyatlarn v
traf mhitin mhafizsi sahsind qaydalar v normalar myyn edir.
Bel tsvvr yaranr ki, mlkiyyt mnasibtlrinin hquqla mhafiz
edilmsi (qorunmas) kompleks (qarq) v ya mrkkb xarakterli
anlaydr.
Mlkiyyt mnasibtlrinin qorunmasnda mk hququ da myyn
rol oynayr. mk hququ myyn edir ki, mk vziflrini yerin
yetirrkn znn hquqazidd hrkti il mssis, idar v tkilatn
mlakna (mlkiyytin) zrr vuran ii maddi msuliyyt clb edilir 1.
Mlkiyyt mnasibtlrinin mhafiz edilmsind maliyy hququ da itirak
edir. Maliyy hquq normalar dvltin maliyy faliyyti sahsind ml
gln mnasibtlri tnzimlyir 2. Bel ki, pul vsaitlrinin ylmas,
blnmsi v ondan istifad olunmas sahsind dvltin faliyyti bu
normalarla tnzimlnir; Bu normalar dvlt bdc vsaiti il bal
mnasibtlri d tnzimlyir ki, hmin vsait Azrbaycan dvltinin
mlkiyytidir (MM-in 153-c maddsinin 3-c bndi); maliyy hquq
normalar hm d vergi msllrini tnzimlyir ki, vergi dvlt mlkiyyt
hququnun ml glm saslarndan biridir.
Gstriln mnasibtlrin qorunmasnda n iri v fundamental
sahlrindn biri olan mlki hququn, bhsiz ki, zn mxsus yeri
vardr.
1. Bax: . smaylov, M.Rsulov, A.Qasmov. mk hquq. Drslik. Bak.1996 (fsil 14)
2. . / . .. . ., 1996(2)

Mlki hququn yarmsahsi hesab ediln ya hququ sas mqsd

v vziflrindn biri subyektlrin mlkiyyt hquqlarn qorumaqdan
ibartdir. Mlkiyyt mnasibtlrinin mlki hququn myyn etdiyi
qaydalar v normalar sasnda mhafiz edilmsi mlkiyyt hququn
mlki-hquqi qorunmas anlay il hat edilir 1. Bu anlay iki mnada
ildilir: geni mnada; mhdud mnada2.
Geni

mnada

mlkiyyt

hququnun

mlki-hquqi

qorunmas

dedikd, mlki hquqda nzrd tutulan v cmiyytdki iqtisadi

mnasibtlrin normal v manesiz inkiafn tmin edn btn sul v
vasitlrin mcmusu baa dlr3. Bu sul v vasitlr mlki hquq
normalarna nzrd tutulmudur ki, hmin normalarn vasitsil mlkiyyt
hququnun qorunmas hyata keirilir. Birinci qrup normalar mlkiyyt
hququnun ml glm saslarnn, ikinci qrup normalalr mlkiyyt
hququna xitam verilmsi sullarn, nc qrup normalar mlkiyytinin
malik olduu slahiyytin hcmini, drdnc qrup normalar mlkiyyt
hquqnun

hyata

mhdudladrlmasn,

keirilmsinin
beinci

qrup

hdlrini

bu

hquqlarn

normalar

mlkiyyt

hququnun

obyektlrinin ayr-ayr nvlrinin hquqi rejiminin, altnc qrup normalar

ya hquqnu pozan subyektlr n mnfi (arzuolunmayan) nticlri
myyn edir.
1. Mlkiyyt hququnun mlki-hquqi mhafiz edilmsi anlay il mlkiyyt
hququnun mlki-hquqi qorunmas anlay eyni mnal v sinonim anlaylar olub,
mahiyyt v mzmunca st-st drlr.
2. RF-d yazlan drsliklrin oxunda mlkiyyt hququnun mlki-hquqi qorunmas
anlaynn bu cr iki mnada ildilmsi dbddir ( .
1 / . ....,1998, .334; .
1 / . .., .. , ... ., 1998,
.302; .. 1 / . ....,1998 .611)
3

Bax:

...

..,1954, .58-78.

Bu

normalarn

oxu

normal,

pozulmam

mlkiyyt

hquq

mnasibtlrii qoruyur. Qeyri-normal mlkiyyt hquq mnasibtlrinin

qorunmas bu normalarn hquqi mhafiz sferas n sciyyvi deyildir.
Mhdud mnada mlkiyyt hququnun mlki-hquqi qorunmas
dedikd, mlki hququn myyn etdiyi el sul v vasitlr baa dlr
ki, bu sul v vasitlr yaln mlkiyyt hquqlar pozulduu hallarda ttbiq
olunur v pozulmu hquqlarn brpa edilmsini tmin edir. Bu sul v
vasitlr d mlki hquq normalarnda ifad edilmidir. Bu normalarn tsir
(hquqi mhafiz) sferasn normal v pozulmam mlkiyyt hquq
mnasibrlri yox, qeyi-normal v pozulmu mlkiyyt hquqmnasibtlri
mdafi edilir. Syldiklrimizdn bel qnat gl bilrik ki, mhdud
mnada

mlkiyyt

hququnun

mlki-hquqi

qorunmas

mlkiyyt

hququnun mlki-hquqi mdafisi anlay il hat edilir.

Bu anlay yalnz mliyyt hquqlar pozulduqda ttbiq edilir 1. Onun
tyinat pozulmu hquqlarn brpa edilmsini tmin etmkdn ibartdir.
Buna gr d mlkiyyt hququnun mlki-hquqi mdafisi dedikd,
mlkiyyt mnasibtlrini pozan xs mlkiyytinin mnafeyini brpa
etmk mqsdi il qanunda nzrd tutulan vasitlrin ttbiqi baa dlr.
N vaxt mlkiyyt hquq mnasibtlri pozulursa, o halda da mlki-hquqi
mdafi sullar (vasitlri) ttbiq edilir. Gstriln sullardan mhdud ya
hquqlar pozulduqdada istifad olunur. Mlkiyyt v ya mhdud ya
hquq

mnasibtlri

pozulmad

hallarda

is

bu

sullarn

tsir

gstrmsindn v tdbiq edilmsidn shbt ged bilmz.

1. Mhafiz etmk v ya qorumaq v mdafi etmk kimi anlaylar mzmunca st
st

dmr.

Mhafiz

etmk

(qorumaq)

dedikd,

mlki

hquq

mnasibti

itiraklarnn hquq v mnafelrinin pozulmasna yol verilmmsini nzrd tutan

tdbirlr sistemi baa dlr. Mdafi etmk is hquq v mnafelr pozulduu halda,
onlarn brpa edilsi n tdbiq ediln tdbirlr sistemidir. Ona gr d O.S.Loffe
Hquqlarn qorunmas v hquqlarn mdafi edilmsi kimi iki anlay bir-birindn
frqlndiridi (... .1967,.427-473).
9

Bellikl, mlkiyyt hququnun (v digr ya hquqnun) mlkihquqi mdafi sullar dedikd, mlki hquq normalanda ifad olunan el
vasitlr baa dlr ki, bu vasitlrin ttbiqi nticsind subyektin
(mlkiyytinin) pozulmu mlkiyyt hququ brpa edilir.
Bellikl, mlkiyyt hququnun (v digr ya hquqnun) mlkihquqi mdafi sullar dedikd, mlki hquq normalanda ifad olunan el
vasitlr baa dlr ki, bu vasitlrin ttbiqi nticsind subyektin
(mlkiyytinin) pozulmu mlkiyyt hququ brpa edilir.
Mlkiyyt hququnun mlki-hquqi mdafisi iki sas funksiya yerin
yetirir:
qoruyucu funksiya
brpaedici funksiya
Qoruyucu funksiya mahiyyt normal v pozulmu vziyytd
mlkiyyt mnasibtlrini mhafiz etmkdn ibartdir; bu funksiyann
kmyi il mlki dvriyyd mlakn nrmal tsrrfat istismar, habel
mlkiyyt manesiz olaraq srncam vermsi v ondan istifad olunmas
tmin edilir.
Bpaedici

funksiyann

mahiyyti

is

pozulmu

mlkiyyt

mnasibtlrini brpa etmkdn ibartdir; bu funksiyann kmyi il

mlkiyyt ediln mxtlif qsdlrin zrli mlak nticlri aradan qaldrlr,
nc xslrin hquqazidd hrktlri il vurulmu zrrin vzi dnilir.

10

II

FSL

1. Mlki v ya hquqlarnn mlki-hquqi mdafi

sullarnn sistemi
Mlki hquqlarn hquqi mdafi sullarnn sistemi v vu sistem daxil
olan ayr-ayr qrup sullarn dairsini nzrdn keirmdn, mlkiyyt
hququnun v digr ya hquqlarnn mlki-hquqi mdafi sullarnn
mzmunununa aydnlq gtirmk olmaz. z d btn bu sullarn tyinat
v mqsdi eyni v vahid olub, hquq pozuntusu trdn subyekt tsir
gstrmkl pozulmu hquqlar brpa etmkdn ibartdir. Gstriln
hmin sullar hquq dbiyyatnada, sasn, drd qrupa blnr:
ya-hquqi mdafi sulu;
hdlik-hquqi mdafi sulu;
n ya-hquqi, n d hdlik-hquqi mdafi sullarna aid ediln
mlki-hquqi mdafi sulu;
xsusi xarakterli mlki-hquqi mdafi sulu.
Birinci qrup vasitlr ya-hquqi mdafi sulu adlanr. Bu sulla
mtlq hquq mnasibtlri mdafi olunur. Yalnz mtlq xarakterli
hquq mnasibtlrinin mdafi edilmsi gstriln sulun sas
xsusiyytini tkil edir. Mtlq hquq mnasibtlrind itirak edn
slahiyytli xsin (mlkiyytinin) hquqlar hr hans nc xsin
(hamnn

hr

ksin)

trtdiyi

pozuntudan

qorunur.

Bu

mnasibtlrd slahiyytli xsl nc xs arasnda konkret hr

hans bir hdlik (hdlik hquq mnasibti) yaranmr. Bel ki, mtlq
hquq mnasibtlrind slahiyytli xs qar qeyri-myyn dairli
borclu xslr durur ki, hmin xslr nc xslr (ham v hr
ks) adlanr. nc xslrdn hr hans birinin hquqazidd mli
nticsind slahiyytli xsin (mlkiyytinin) mlkiyyt

hququ

bilavasit pozula bilr. Msln, xs mlkiyytinin yasn ourlaya

v ya baqa yolla qanunsuz ld ed bilr. Bu pozuntu is
11

mlkiyytinin z slahiyytlrini hyata keirmsini istisna edir v ya

mhdudladrr. Mlkiyyt hququnun hyata keirilmsini istisna edn
v ya mhdudladran manelri aradan qaldrmaq n mdafi
vasitlrin zrurt yaranr. Bu halda istifad olunan vasit ya-hquqi
mdafi sulu adlanr.
Syldiklrimizdn

bel

nticy

glmk

mmkn

olur

ki,

mlkiyytinin mlkiyyt hququ ya-hquqi mdafi sulu il hr

hans nc xsin (konkret xsin yox) trtdiyi pozuntudan mdafi
edilir. Bu mdafi sulunun sas mqsdi ya mlkiyytiy ona mxsus
olan sahiblik, mlakdan istifad v onun zrind srncam vermk
hquqlarn brpa etmkdn, ya da bu hquqlarn hyata keirilmsin
mane olan hallarn aradan qaldrmaqdan ibartdir. ya-hquqi sulun
sas istiqamti v ymm mtlq subyektiv hquq olan mlkiyyt
hququnu bilavasit mdafi etmkl rtlnir.
ya-hquqi

mdafi

ddia

vasitsil

hyata

keirilir

gerkldirilir. Bu, mtlq iddia adlanr. Mtlq iddia el bir tlb

hququdur ki, o, ya hququnu pozan hr hans bir xs (hamiya v
hr ks) qar irli srlr.
Mtlq, yni ya-hquqi iddialara daxildir:
zgsinin qanunsuz sahibliyindn z mlakn geri tlb etmk
bard iddia- vindikasiya iddias
sahiblikdn mhrum edilmkl laqdar olmayan pozuntularn
aradan qaldrlmas bard iddia- neqator iddias
mlkiyyt hququnun tannmas bard iddia.
Gstrdiyimiz iddialar petitor iddia adlanr. Petitor iddia dedikd,
mlkiyyt hququ bard veriln iddia baa dlr. Ona gr d ona hm
d mlkiyyt iddias deyilir. Petitor iddiasnn sas nv vindikasiya saylr.
Petitor iddias sahiblik iddiasndan (posessor iddiasndan) frqlndirmk
lazmdr.

12

ya-hquqi mdafi sulunun sas xsusiyytlrindn biri ondan

ibartdir ki onun obyekti kimi yalnz frdi lamtlri il myyn ediln
yalar x ed bilr. stehlak olunan, cinsi(nv) lamtlri il myyn
ediln, hquqi chtdn vz edilmsi mmkn olan v digr ya nvlri
bu mdafi sulunun tsir sferasna daxil ola bilmz, yni obyekti ola
bilmz. ya-hquqi sulla yalnz naturada saxlanlan obyekt olan ya
hququ mdafi oluna bilr.
Mlkiyyt

hququnun

pozulmas

xarakterindn

mmkn

mdafinin mzmunundan asl olaraq mlki hquqda mlkiyytinin

maran qorunmasn hquqi tmin edn mxtlif sullar istifad olunur.
Mlkiyyt hququnun bilavasit pozulmas (msln, mlakn ourlanmas,
yaxud digr qeyri-qanuni yolla alnmas) zaman onun hr cr qsddn
mtlq mdafisi qvvy minir. Bu mdafi mlkiyyt hququnun z kimi
ya-hquq xarakteri dayr.
Mlkiyyt hquq hm d dolay yolla, baqa hquqlarn daha ox
hdlik hquqlarnn pozulmas nticsi kimi pozula bilr. Msln
mlkiyytinin zn mxsus olan eyi mqavil il verdiyi xs (icari,
saxlayan, dayc v s.) onu mlkiyytiy qaytarmaqdan imtina edir,
yaxud zdlnmi halda qaytarr.
Pozucu

il

mlkiyyti

arasndak

myyn,

xsusi

hquqi

mnasibtlrin (gstrilmi misalda mqavil) mvcudluunu nzr

almaqla hdlik-hquq xarakterli mdafi sullar da ttbiq olunur. Lakin
hr iki halda, nec olursa olsun, mlkiyyt hququ pozulduundan
mlkiyytinin mdafinin iki nvndn-ya hquq, yaxud hdilik
hquq nvlrindn hansna mraciyt etmsi mslsi ortaya xa bilr.
ddiann

rqabti

adlanan

bu

msl

tlblrinin (sullarnn) xeyrin hll olunmaldr.

hmi

hdlik-hquq

nki onlar

trflrin

mnasibtini tnzimlyn mlkiyyt haqqnda mumi qanunvericiliyin

qvvsini istisna edn xsusi qanunvericiliy saslanr.
1.Bax:

.. ., 1967, . 472-473

13

Mlkiyyt hququnun mdafisinin digr mlki-hquqi sullar da vardr.

Bunlarn srasna bu hququn bir ne konkret hallarda mdafi sullar
(msln, xbrsiz itkin dm hesab ediln v ya lm elan ediln xs
gldiyi halda onun mlak hquqlarnn brpas haqqnda normalar (MM-in
19,20,22-ci maddlri), habel eyni zamanda mlkiyyt hququnun
mdafisin kmk edn mlki hquqlarn mdafisi sullar (msln,
etibarsz

qdlrin

itiraklarnn

vvlki

vziyytin

qaytarlmas

(restitusiya) qaydalar) aiddir.

Mlkiyyt hququnun mdafisinin mlki-hquqi sullarnn xsusi nv
mlkiyyt

mnasibtlrinin

stabilliyin

dvlt

trfindn

tminatn

myynldirilmsidir. Bu tminat mlkiyytilr dvltin onlarn mlak

sahlrin sassz mdaxilsinin qarsn almaq n lav xsusi
mdafi verir.
Shbt onlarn z maraqlarn mdafi n hakimiyyt slahiyytin
malik dvlt hakimiyyti v idaretm orqanna qar birbaa iddia
qaldrmaq imkanlarndan gedir. nnvi mdafi sullar is mlki hquq
mnasibtlrinin brabrhquqlu itiraklar n nzrd tutulmudur.
Onlarn yaranmas il mlkiyyti mdafi sullarnn sistemi birtkin xarakter
ald.

14

2. Mlkiyyt hquq mnasibtlrinin formalar.

Mlki hquqda nnvi olaraq iki klassik iddia nvndn istifad
edilir: vindikasiya iddiasndan; neqator iddiasndan.
Bu iddialarn tarixi mnyi v kk qdim Roma hququ il baldr 1.
Roma hququnda mlkiyyt hququ, sasn, ya vindikasiya iddias il, ya
da neqator iddia il mdafi olunurdu2.
Vindikasiya iddias:
Bu iddia mlkiyyt hququnun mdafisi sullarnn geni yaylm
nvlrindn biri olub, Roma hququnda da ilnmidir. Onun ad latn vimdecere(gc ttbiq etmk haqqnda xbrdarlq edirm) szlrindn
gtrlmdr. Bu mlkiyytinin ey sahibliyi itirdiyi hal n myyn
edilmidir v mlak zgnin qeyri-qanuni sahibliyindn mcburi tlb
etmkdn ibartdir (RSFSR-d Mlkiyyt haqqnda qanun, m.30, bnd 1;
Mlki qanunvericiliyin saslar h. 1, m.54). Baqa szl desk bu ey
sahib olmayan mlkiytinin ona sahib olan qeyri-mliyytiy qar
iddasdr.
Vindikasiya hququnun subyekti tlb olunan ey z hququnu,
yaxud

ona

sahibliyinin

sasn

(titul)

sbut

etmli

olan

mk

mlkiyytisidir. Burada borclu subyekt iddann qaldrd anda ey malik

olan qeyri qanuni sahibdir. Vindikasiya obyekti hmi natura klind
qalm frdi myyn edn eydir. ya sahibliyi itirmi mlkiyyti yan
tlb etmk n vindikasiya iddiasndan istifad edirdi. Bzn d el
olurdu ki, ya mlkiyytinin faktiki sahibliyind qalrd. Lakin hr hans bir
xs qanunsuz olaraq mlkiyytiy onun z mlkiyyt hququnu hyata
keirmsin mane olurdu v buna mhdudladrrd. Bu cr qanunsuz
1. .

/ . .. ,

... ,1999,.197,200; ., .-.

2.

.B. Novitski. Roma hququ. Drslik / Rus dilindn M.P.sgrovann trcmsi.

Bak. 1999, s.89; .. . . .1999..29.

15

hrktin qarsn almaq, onu aradan qaldrmaq n neqator iddias

verilir.
Bzi lklrd, o cmldn Respublikamzda mlkiyyt hququnun
mdafisin dair qaydalar Roma hququ nnlrin saslanr. Vindikasiya
iddiasn bir ox xarici lklrin (Almaniyann, Kanadann Kvebek
yaltinin, spaniyann, RF-n, taliyann v s.) qanunvericiliyi d tanyr.
ngilis-amerikan ailsind bu iddia nzrd tutulmur. Bu ail yalnz sahiblik
iddiasn tanyr. ngilis-amerikan (mumi) hququnda mhkm mrlri
ya mdafisinin n geni paradiqmasn (yunanca paradeigmanmun) tkil edir1. Bu hquq sisteminin tarixi inkiaf xsusiyytin gr
yalnz mlkiyyt hququnun mdafisi n istifad olunan iddialar AB-da
v s. yoxdur. Vindikasiya iddias roman-german hquq ailsin daxil olan
Fransa mlki hquna da mlum deyil. Fransa MM-i onun haqqnda
normalar nzrd tutmur. Lakin vindikasiya iddias Fransa mhkm
praktikas v hquq doktrinas tanyr.
Vindikasiya iddias dedikd, z yas zrind faktiki sahibliyi itirn
mlkiyytinin hmin yan naturada zgnin (baqa xsin) qanunsuz
sahibliyindn geri tlb etmsi baa dlr.
Vindikasiya iddiasnn tyinat v mqsdi mlkiyytinin ya
zrind itirilmi

sahibliyini

brpa etmkdn ibartdir;

o, yann

mlkiyytiy qaytarlmasna nail olmaq mqsdin xidmt edir. Sahiblik

ox vaxt yadan istifad v onun barsind srncam vermk
slahiyytlri

il bal olduuna gr vindikasiya iddias eyni zamanda

hmin slahiyytlri d mdafi edir. Demli , vindikasiya iddias il

mlkiyytinin lk (srncam,sahiblik,istifad) slahiyytinin hams,
baqa szl desk, onun ya zrind mlkiyyt hququ btovlkd
mdafi olunur.
1.

.,

...

..1999, . 260

16

Vindikasiyann mzmununu eyi eyni cinsli, eyni keyfiyytli baqa

eyl vz etm deyil, ey sahibliyin brpas tlbi tkil etdiyindn
vindikasiya lamti yalnz cinsi lamti il myyn ediln, yaxud natura
klind qalmam eylr (msln, mbahisli tikili yeni sahibi trfindn
sadec tmir edilmyib sasl kild yenidn ina olunubsa) haqqnda
qaldrla bilmz. Vindikasiya predmeti olmadqda yalnz vurulmu zrrin
dnilmsi

haqqnda

hdlik-hququ

tlbi

qaldrla

bilr

(Mlki

qanunvericiliyin saslar; m.126; MM m.444)

Bellikl Vindikasiya iddasna sahib olmayan mlkiyytinin mlakn
baqa xsin qanunsuz sahibliyindn naturada (frdn myyn ediln
eylr) qaytarlmas tlbi kimi myyn etmk olar.
Sadalanm rtlr olduqda mlkiyyti zn mxsus eyi onun
bilavasit pozucuda olduunu myynldirdikd tlb etmk hququna
malikdir. Lakin i mlkiyytinin lindn xm eyin onu nc xsdn
alm

digr

sahibind

tapmas

kimi

daha

mrkkblir. Msln, r-arvad arasndak nigahn

hmiyytli
pozulduu

hallarda
dvrd

kemi r-arvadn razl olmadan onlarn birg mlkiyyti olan avtomobili

komisyon maazas vasitsi il satmdr. Arvadn avtomobili qaytarmaq
haqqndak tlbini, stlik hmin mann tmiri n kmi yeni sahibi
rdd edir. Burada kimin-mlkiyytinin, yaxud alann mara stn
tutulmaldr?
Qanun

vindikasiya

iddiasnn

tmin

edilmsi

rtlrini

myynldirkn mbahisli mlaka sahibliyin vicdanl v ya vicdansz

(hrnd ki bu hallarn hr ikisi qanunsuzdur) xarakterini nzr alr.
Vicdanl ld edn mlak onu znnkildirmk hququ olmayan
xsdn

aldn

bilmir

bilmli

deyildir.(Mlki

qanunvericiliyin

saslar,m.54,bnd 1). Aydndr ki, onun hrkti zgninkildirnin

hrktinin qanunsuz olduunu biln (msln,ourlanm maln alcs),
yaxud bilmli olan (msln, eyi onun hqiqi dyri il mqayisd
ldn ox ucuz alan) vicdansz sahibin hrktin nisbtd xlaqi
17

baxmdan tmizdir. Buna gr d, vicdansz sahibdn (ld edndn)

mlak btn, vicdanl sahibdn is mstsna hallarda tlb oluna bilr.
Qanun vicdanl ld edndn pulu v tqdim olunan qiymtli kazlar
(Mlki qanunvericiliyin saslar, m.30, bnd 1,abz.2) elc d ona
mhkm qrarlarnn icras qaydasnda, yni aq hrracda satlm
mlak (h.2,m.152,MM) tlb etmyi birbaa qadaan edir.
mlakn digr nvlrini vindikasiya iddias il vicdanl ld edndn
iki halda tlb etmk olar: gr o, mlak vzsiz albsa (balama
mqavilsi zr, vrslik qaydasnda v i.a.) v onun geri alnmas ona
mlak itgisi vurmayb hmin mlakn qanuni sahibinin (Mlkiyytinin)
marana xidmt edirs; ikincisi, vicdanl sahibin mlak vzli ald
hallarda-mlakn mlkiyytinin yiyliyindn xmas sulundan asl olaraq.
gr mlak mlkiyytinin zndn ilkin olaraq onun iradsi il
xbsa (msln, mlkiyyti onu kiray vermidir, sonra kirayi
trfindn nc xs qanunsuz satlmdr) hmin mlak tlb ed
bilmz. nki o, kontragenti serkn diqqtsizlik edib shv yol
verdiyindn z hrktin gr lverisiz nticy mruz qalmaldr. Bel
ki, vicdanl ld edn mlkiyytidn frqli olaraq subyektiv dzgn hrkt
edir. Buna gr d, xsusi halda, kemi r-arvaddan birinin avtomobili
satmas il bal yuxarda gstrili mbahisnin mhkm baxndan
alnmd ki, onlarn mmi mlaknn(avtomann) digrinin razl il
onlardan birinin idarsi altnda olmu v bellikl vvlcdn onun z
iradsi il sahibliyindn xmdr 1.
mlakn mlkiyytinin sahibliyindn onun iradsinin leyhin olaraq
xd (itmsi,ourlanmas v s.) hallar baqa idir. Bel hallarda hm

1. Bax: , 1980, N 11,.9. Vindikasiya

iddiasndan imtina etmk, mlakn qanunsuz zgldirilmsin gr vurulmu zrrin
hdilik normalar zr pul kompensasiyasn tlb etmk imkann aradan qaldrmr.

18

mlkiyytinin, hm vicdanl sahibin hrktlri subyektiv dzgndr, lakin

axrncnn vziyyti obyektiv olaraq hquqa zidd olmas(nki o, vicdanl
sahib olsa da, qanunsuz sahibdir) il sciyylnir. Buna gr d, qanun
bel hallarda mlak ondan tlb etmy icaz verir.
Btn rh olunanlar zg mlakn vicdanl ld edn bard
vindikasiyann mhdudladrldn gstrir. vvla bel mhduduiyytlr
yalnz vtndalarn mlak barsind qvvd idi v zgnin qanunsuz
sahibliyind olan dvlt v ictimai (sosialist) mlak tlb etdikd ttbiq
olunmurdu. Deyilnlr sasn sonuncuya qeyri-mhdud vindikasiya ttbiq
olunurdu v bu zaman vicdanl, yaxud vicdansz sahibliy rq qoyulmurdu.
Bu is onun xsusi, yksk drcd hquqi mhafizsini tkil edirdi.
Vtndalarn, tkilatlarn v digr mlkiyytilrin mlkiyyt hquqlarnn
brabr rtl dvlt trfindn mdafisinin tminat qaydalar bu sassz
stnlklri aradan qaldrmdr.
mlakn zgnin qanunsuz sahibliyindn tlb edilmsi zaman
hmin mlakn gtiridiyi v ya gtir bilcyi glirin taleyi v faktiki sahibin
mlak saxlamaq, tmir etmk v yaxladrmaq n kdiyi xrclrin
dnilmsi il bal msllrin hlli zrurti meydana xa bilr. eyin
qanunsuz sahiblikdn qaytarlmas zaman aparlan bel hesablamalar
sahibib vicdanl, yaxud vicdansz olmas nzr alnmaqla MM-in 155-ci
maddsin sasn hyata keirilir.
Vicdansz sahib zg mlakna sahib olduu mddtd hmin
mlakdan ld etdiyi v ya ld etmli olduu btn glirlri mlkiyytiy
qaytarmaa, yaxud dmy borcludur. Vicdanl sahib n bel vzif
onun z sahibliyinin qanunsuz olduunu bildiyi, yaxud bilmli olduu
(msln,

Mlkiyytinin

vindikasiya

iddias

il

laqdar

olaraq

mhkmy ar ald) anda yaranr. mlakn saxlanlmasna gr

zruri xrclri mlkiyyti vicdanl sahib olduu kimi, vicdansz sahib d
dmlidir.

19

Vindikasiya iddiasna sasn tlb olunan mlakn yaxladrlmasna glinc is, onlarn eydn ona xll gtirmmkl ayrlmaq rti il
yalnz vicdanl sahib saxlamaq olar.
ks halda, bel sahib mlkiyytidn kdiyi xrclri tlb ed bilr.
Qanun vicdansz sahib n gstrilmk imkanlar birbaa nzrd tutmur.
Eyni zamanda, vicdansz sahibdn mlak yaxladrmaq kild
alm mlkiyyti v avtomatik olaraq onu qanuni ld etmi hesab edil
bilmz. gr o, vicdansz sahib ayrlm yaxladrman qaytarmazsa v
ya

eydn

ayrlmayan

yaxladrmann

dyrini

dmzs,

onlar

mahiyytc mlkiyytinin sassz ld etdiyi mlaka evrilir v bu halda

dvlt mdaxilin alna bilr (msln, Qazaxstan MM, h.3, m. 147-d
nzrd tutulduu kimi)
Mlkiyyt

hququnun

mdafi

olunmasnn

mlki-hquqi

vasitlrindn biri kimi baqasnn qanunsuz sahib olduu mlakn

mlkiyyti trfindn tlb edilmsi-vindikasiya iddiasn gstrmk olar.
Byk nzri v praktik hmiyyt ksb edn vindikasiya qaydalar ox
vaxt yrniln institutun hdudlarndan knara xr.
Qvvd olan qanunvericiliy gr vindikasiya iddiasnn irli srlmsi
n myyn rtlrin eyni vaxtda olmas zruridir.
1.

Hr

eydn vvl mlkiyyti z mlakna faktiki sahiblikdn

mhrum olunmaldr. gr mlak mlkiyytiddirs, lakin ona sahiblik v

zrind srncam hquqlarn baqalar mnimsyir v ya bu hquqlarn
hyata keirilmsin mane olursa, onda mlkiyyt hququnun mdafisinin
digr sullar, konkret misalda mlkiyyt hquqlarnn etiraf edilmsi v ya
mlkiyytinin hquqlarnn sahiblikdn mhrum edilmkl laqdar
olmayan pozuntulardan mdafisi ttbiq edilir.
2.

Vindikasiya iddiasnn irli srlmsi n mhm rtlrdn biri

d odur ki, mlkiyytinin sahibliyindn xm mlakdigr xsin faktiki

sahibliyind natura halnda qalm olsun.

20

gr mlak mhv edilmi, baqa hala salnm v ya istifad edilmidirs,

ona olan mlkiyyt hququna xitam verilir. Bu halda mlkiyyti ona dymi
zrrin dnilmsi tlbini irli srmk hququna malikdir. Vindikasiya
iddias, bu iddiann mahiyytin uyun olaraq yalniz frdn myyn ediln
yaya- yni mlkiyytinin lindn xan v onun qaytarlmasna ynln
mlaka ynl bilr.
Bu zaman yadda saxlamaq lazmdr ki, frdn myyn ediln ya
il cismn myyn ediln ya arasndak frqlr nisbidir v mlki
dvriyynin konkret raitindn asl olur. Buna gr d vindikasiya iddias
hmin nv n mumi xasslr malik olan btn yalara, msln,
taxl, tikinti material v s. Iri srl bilr.
gr mlak faktiki sahibliyind olann cinsn myyn ediln yalarndan
(mlakndan) ayrmaq mmkn deyils, onda vindikasiya iddias deyil,
mlak sassz ld etmkdn v ya saxlamaqdan ml gln hdliklr
gr iddia irli srlmlidir.
3.

Nhayt, vindikasiya iddias mqavil hdliklrindn irli glmir,

o, mlkiyyt hququnu mtlq subyektiv hquq kimi mdafi edir.

Vindikasiya

iddiasna mlaka

sahibliyini itirmi mlkiyyti malikdir.

Bununla yana olaraq, vindikasiya tlbi mlkiyyti olmasa da qanuna v

mqavily sasn, mlaka sahiblik edn d mxsus ola bilr. Adtn
mlaka titul sahibliyi edn bel xslr kirayi, komisyonu, podrat v s.
qismind

ed

bilrlr. Burada

mlak

baqasnn

qanunsuz

sahibliyindn mlkiyyti deyil, mlaka mvqqti sahib olan xs edir.

mlakn mlkiyyti trfindn deyil, mvqqti sahib trfindn geri tlb
edilmsi n xs qanuna v ya mqavily sasn, mlakn mvqqti
sahibi olmasn sbut etmlidir. Bu zaman hmin xs trfindn

istr

vindikasiya, istrs d neqator iddia verildikd bu cr iddia, hm onun, hm

d mlkiyytinin mnafeyin uyun olur.
Vindikasiya

iddias

zaman

cavabdeh

qismind

vindikasiya

prosesind mlaka qanunsuz sahib olmas sbut olunmal olan xs durur.

21

Hquq dbiyyatnda vindikasiya iddiasnn predmeti haqqnda

mxtlif fikirlr, mlahizlr mvcuddur. Bzi hquqnaslar qeyd edirlr ki,
vindikasiy iddiasnn predmetini mabahisli mlak tkil edir. Lakin bu fikirl
razilamaq olmaz. Bel ki, mlak mlki hququn obyekti hesab
edildiyindn, mbahisli mlak da vindikasiya iddiasnn ancaq obyektini
tkil ed bilr. Vindikasiya iddiasnn predmeti is qanunsuz sahiblikdn
mlakn qaytarlmas tlbidir.
gr iddia mlakn dyri mblind ona pul konpensasiyas
verilmsi tlbi irli srrs, o, z hquqlarn mdafinin dymi ziyana
gr iddia sullar il tmin ed bilr.
Mlkiyyti iddiann predmeti il yana olaraq cavabdeh qar
tlblri il bal olan hquqi faktlarn sasn mlakn sahiblikdn xmas
sbblri, mlakn cavabdeh atmas rtlri, mbahisli mlakn
naturada olmas, iddia il cavabdeh arasnda tlb olunan mlaka dair
hdlik xarakterli laqlrin olmamas tkil edir. Gstriln sbblrin
mcmusu il mbahisli msly iddia hququ v onun vindikasiya iddias
tlb edilmsi imkanlar tsdiq olunur.
Qeyd etmk lazmdr ki, vindikasiya iddias irli srn tkc mlaka v
sahiblik imkanndan mhrum olmasnn deyil, eyni zamanda bu hquqi
imkann konkret subyektiv hquqa saslanmasn da sbut etmlidir.
Mlkiyyti trfindn mlakn baqasnm qanunsuz sahibliyindn geri
tlb edilmsind cavbdehin vicdanl v ya vicdansz sahib olmas
mslsinin myyn edilmsinin byk nzri v tcrbi hmiyyti
vardr.
Azrbaycan Respublikasnln Mlki Mcllsinin 157.3-c maddsin
sasn, mlak onu zgninkildirmy hququ olmayan xsdn vzli
ld edildikd v ld edn bunu bilmdikd v bil bilmdikd (vicdanl
sahib) mlkiyyti bi mlak ld edndn ancaq o halda tlb ed bilr ki,
mlak mlkiyytini z trfindn v ya

mlkiyytini sahibliy verdiyi

xs trfindn itirilmi v ya onlarn hr hans birindn ourlanm v ya

22

zlrinin iradsindn asl olmayaraq baqa yolla onlarn sahibliyindn

xm olsun. mlak onu zgninkildirmy hququ olmayan xsdn
vzsiz ld edildikd mlkiyyti mlak btn hallarda tlb ed bilr.
Bundan frqli olaraq mlkiyytinin vicdanl sahibindn mlakn geri
tlbetm mslsi bir qdr mrkkbdir. Mlkiyyti mlak vicdanla ld
edn xsdn aadak 3 rtlrdn biri mvcud olduqda tlb ed bilr:
1.

mlak mlkiyyti trfindn v ya onun razl il sahibliyin

verilmi xs trfindn itirilmi olduqda.

2.

mlak hr birindn ourlanm olduqda.

3.

mlak onlarn iradsindn asl olmayaraq sair yollarla onlarn

sahibliyindn xm olduqda.
Gstriln bu rtdn biri mvcud olarsa mlkiyyti z mlakn
vicdanl sahibindn geri tlb ed bilr. gr mlak mlkiyytinin kobud
diqqtsizliyi nticsind onun sahibliyindn xmdrsa, barada mlakn
geri tlb edilmsi mslsi bir qdr mrkkblir. Mlkiyyti z mlakn
saxlamaq n baqasna vermis v hmin xs mlkiyytinin
etibarnda sui-istifad edrk onu vicdanl ld edn satrsa, bu halda
vindikasiya iddias vicdanl ld edn qar qaldrla bilmz. Bu hallarda
qanun mlak vicdanl ld ednin hquqlarn qoruyur v o mrkkb
hquqi trkiblr sasnda ld etdiyi mlakn mlkiyytisi olur.
Mlkiyytini lind lind mlakn onun iradsil xd halda
mlak vzli surtd vicdanl ld edn mlkiyytiy dyn ziyann
vzini dmli olur. Bu zaman mlkiyytdn frqli olaraq mlak ld
edn mlak satan haqqnda daha ox tsvvr malik olur. Buna sasn,
mlak mlkiyytiy qaytarlr, mlak vzli surtd vicdanl ld edn ona
dymi ziyann satc trfindn dnilmsi tlbini irli srmk imkan ld
edir.
Mlkiyyt
vindikasiyasnn

formasndan
mumi

nvndn

asl

rtlri beldir. Lakin

olmayaraq

mlak

qanunvericilik mlak

vindikasiyasnda bir mstsna hala yol verir. Mlki Mcllnin 157.3-c

23

maddsin sasn, pul, habel adsz qiymtli kazlar vicdanl ld

edndn geri tlb oluna bilmz. Baqasnn qanunsuz sahibliyind olan
mlak tlb olunarkn, ox vaxt hmin mlakn gtirdiyi glir gr trflr
arasnda mbahislr yaranr. Qanun burada mlakn vicdanl v ya
vicdansz yolla ld olunmasn frqlndirir. Mlkiyyti zgsinin qanunsuz
sahibliyindn mlakn geri tlb edrkn, bu xsin mlaka sahibliyinin
qanunsuz olduunu bildiyi v ya bilmli olduu halda (vicdansz sahib),
mlakn onda olduu btn vaxt rzind onun gtrdy v ya gtrmli
olduu btn glirlrin qaytarlmasn v ya vzinin dnilmsini d tlb
ed bilr; vicdanl sahibdn is onun mlaka sahibliyinin qanunsuz
olduunu bildiyi v ya bilmli olduu vaxtdan v ya bilmli olduu vaxtdan
v ya gtrmli olduu btn glirlrin qaytarlmasn v ya vzinin
dnilmsini tlb ed bilr. Shbt o glirdn ged bilr ki, o qanunsuz
sahiblikd olan mlakdan ml glsin. Bununla laqdar veriln iddialar
mlkiyyti trfindn saslandrlmaldr. Istr vicdanl sahib, istrs d
vicdansz sahib is z nvbsind mlakdan glirin mlkiyytiy ddy
vaxtdan sonra mlaka srf etdiyi zruri msrflrin vzinin dnilmsini
mlkiyytidn tlb ed bilr.
Zruri msrflr dedikd, mlakn qorunmasna, saxlanmasna, cari
v sasl tmirin srf olunan msrflr baa dlmlidir.
Glir v msrflrin hesablanmas il yana, qanunvericilik mlakn
yaxladrlmas n ediln lavlrin taleyini d hll edir.
Vicdanl sahib mlaka zrr yetirmdn ondan ayrla biln z
yaxladrmalarn znd saxlaya bilr. Yaxladrmalar bu cr ayrmaq
mmkn olmadqda, vicdanl sahib mlakn dyrindn artq olmamaq
rtil, onu yaxladrmaq n kdiyi msrflrin vzinin dnilmsini
tlb ed bilr.

24

Neqator iddia:
Mlki qanunun nnvi olaraq nzrd tutduu ya hquq iddiasnn
(peditor iddiasnn, yni mlkiyyt iddiasnn) nvlrindn biri neqator iddia
adlanr. 1964-c il MM-i neqator iddiaya ayrca norma (147-ci madd) hsr
edilmidir. Neqtor iddiasnnda tarixi kklri v mnyi qdim Roma
hququ il baldr. O, mlkiyytinin mlkiyyt hququnun hyata
keirilmsi qanunsuz olaraq mhdudladrld hallarda verilirdi. Lakin ya
mlkiyytisinin faktiki sahibliyind qalrd. Bel qanunsuz hrktlrin
ksimsi mqsdil mlkiyyti neqator iddia ver bilrdi.
Mlkiyyt hququnun mdafisini bu formas da hl Roma hquqna
mlum olmudur v onun ad (actionega-toria- hrfi trcumsi inkar edn
iddia) bunu sbut edir. O mlkiyyt hququnun hyata keirilmsind
manelrin aradan qaldrlmas: yni mlkiyytinin mlaka sahiblikdn
mhrumetm il bal olmayan pozuntulara xitam verilmsi haqqnda
tlbdir. (Mlki qanunvericiliyin saslar, m.54, bnd 2)
Bel nvdn olan klassik nmunsi qonu tikili v torpaq sahlri
sahiblrinin hquqlarnn hyata keirilmsi zr mbahislridir (onlardan
biri z hrktlri il, digrinin z hquqlarn hyata keirmsin mane
olur.Msln, qonunun pncrsin iq dmsinin qarsn alan v ya
qonunun z sahsin srbst gedi-gliin mane olan bina v tikili ina
edir. v s.)
Neqator iddia tkc mlkiyyt hququnun mdafisi n ttbiq
edilmir. Ondan hm d mhdud ya hququnun, msln servitut
hququnun mdafisind istifad olunur. Mhz bu sbbdn Roma
hququnda neqator iddia neqatoria servitutis (servitut neqatoru) adlanrd.
Servitut neqatoru mlkiyytinin verdiyi el bir iddia idi ki, bunun
nticsind onun mlkiyyt hququnun servitutla iddiann yklnmsi
mmkn olmurdu.

25

Neqator iddiann anlay MM-in 157-ci maddsinin 4-c bndind

verilmidir. Neqator iddiasna gr, mlkiyyti sahiblikdn mhrum
edilmkl bal olmayan pozuntulara son qoyma pozuntu trdndn
mhkm vasitsi il tlb edir. Bu iddia mlkiyytinin yaya sahiblik
hququnun itirlmsi il bal deyil. Neqator iddias yalnz mlkiyyt
hququnun hyata keirilmsin mane olan hallarn aradan qaldrlmas
bard tlbdir. z d drhal qeyd etmliyik ki, bu hallar yaya sahiblik
salahiyytinin yox, yalnz yadan istifad v onun barsind srncam
vermk slahiyytinin hyata keirilmsin mane olur. Neqator iddia
mlkiyytinin yadan istifad v onun barsind srncam vermk
slahiyytlrinin hyata kemirilmsin mane olan hallarn aradan
qaldrlmas bard tlbdir1. Bu iddia o halda verilir ki, pozulmu hquqlar
sahiblikn mhrum edilm il laqdar v bal olmasn (MM-in 157-ci
maddsinin 4-c bndi)2.
1. Mlliflrdn Prof. A.P.Sergeyev gstrir ki, neqator iddia yaya sahiblik
slahiyytinin hyata keirilmsin mane olan hallarn aradan qaldrlmas n d
veril bilr. Aydn bir hqiqtdir ki, bu fikir hqiqtn ox uzaqdr (
. 1 / . A.., ... .,1998,.447)
Neqator iddian yalnz yadan istifad v onun barsind srncam vermk
slahiyytlril bal olmas fikrini dstklyn mlliflr d var. (
. 1 / . ... .,1998, .341;
. 1 / . .., ... ., 1998, . 310).
2.

Neqator iddia nzrd tutan gstriln bndd ya gtrmk v ya ondan

mhrum etmk kimi qeyri-mnasib anlay ildilir. Bunun n qanunvericilik

sahiblikdn mhrum etm adl hquqi termin ildilir. Neqator iddiaya leqal anlay
vern Almaniya qanunvericiliyind mhz bu termindn istifad olunur: mlkiyyt
hququnun sahiblikdn mhrum etm il bal olmayan pozulmas halnda v ya
restitusiyadan imtina olunan halda mlkiyyti onun hququnun hyata keirilmsin
mane olan xsdn pozuntunun lv edilmsini tlb

ed bilr. (Almaniya Mlki

Qanunnamsi 1004-c paraqraf).

26

Neqator iddiasnn predmeti onun elementlrindn biridir. ddiann

mhhmdn baxlmas v hll olunmas xahi etdiyi maddi-hquqi tlb
bu iddiann predmetini tkil edir. Hmin tlb is sahiblikdn mhrum
edilmkl laqdar olmayan pozuntularn aradan qaldrlmasndan ibartdir.
Neqator iddiasnn sas dedikd, iddia trfindn mhkmy
veriln tlbin sasland baa dlr. Bu hallar znd iki sas chti
hat edir: iddainn yadan istifad v onun barsind srncam vermk
slahiyytini rtlndirn hallar; nc xsin bu slahiyytlrin hyata
keirilmsin mane olan hrktlrini tsdiq ed hallar. ddia bu iki hal
saslandrmaa borcludur. Lakin idda cavabdehin etdiyi hrktin
hquqazidd olub-olmadn sbut etmy v saslandrmaa borclu deyil.
Bu haln myyn edilmsi iddiann sasna dazil deyil. Ehtimal olunur ki,
cavabdeh z hrktini hquqauyun olmasn sbut edn kimi, onun
hrkti hquqazidd saylr.
Neqator iddasnn mqsdi mlkiyytinin v digr titul sahibinin
yaya sahiblikdn mhrum etm il bal olmayan digr salahiyytlrini
(istifad v srncam slahiyytini) mdafi etmkl pozulmu hquqlar
brpa etmkdn ibartdir. Bu iddiann mqsdi niyytl rtlnir:
birincisi,

hququ pozulmu hrktlrin qarsn

almaq (msln,

mlkiyyti evini zbana tutan xsin hmin evdn xarmaq mqsdi);

ikincisi, glckd mlkiyyt hququnun pozulmasna gtirib xara biln
hrktlrin qarsn qabaqcadan almaq mqsdi (msln, yadan
istifady mane ola bilck tikintinin aparlmasn qadaan etmy nail
olmaq mqsdi); ncs, hququn pozulmas anna kimi mvcud olan
vziyyti brpa etmk n myyn hrkt etmyi cavabdeh hval
etmk (msln, mlkiyytinin evini pncrsini qarsnda tikiln hasar
skmk v s.)
Neqator iddiaya iddia mddti amil edilmir(MM-in 384-c maddsi 4c bndi). Cavabdeh z hrktinin hquqauyun olmasn sbut etmlidir.
gr sbut etms, neqator iddia tmin edilir.
27

Neqator iddian tmin edn mhkm pozuntu trdn xsin zrin

yaratd maneni aradan qaldrmaq vzifsi qoyur. Bu vzifnin icra
edilmsi nticsind mlkiyyti ya barsind istifad v srncam
slahiyytlrini hyata keirmk imkan ld edir.
Neqator iddia bir qayda olaraq danmaz yalara mlkiyyt
hququnu mdafi etmk n ttbiq edilir. Masir raitd torpan
dvriyyy clb edilmsi il bal olaraq bu iddia nvndn istifad daha
geni xarakter almaqdadr.
Bel iddia qaldrmaq hququnun subyekti eyi z sahibliyind
saxlam mlkiyyti olur. Borclu subyekt eyi z sahibliyind saxlam
mlkiyyti

olur.

Borclu

subyekt

is

qanunsuz

hrkt

edrk

mlkiyytinin hququnu (adtn, bu, sahiblik v srncam vermk

slahiyytlrin deyil, istifad etmk slahiyytin aiddir) pozan olur. gr
mlkiyytinin slahiyytlrini hyata keirmy mane qanunauyun
hrktl (msln, mvafiq dvlt orqanlarnn razl il mlkin
yaxnlnda xndk qazlmas) yaradlarsa, neqator iddia qaldrla bilmz,
ya bel hrktlrin qanuniliyini mbahis etmk (neqator iddia qaldrmaq
yolu il yox), ya da onlarn nticlrin mruz qalmaq lazm glir.
Bu iddia zr tlbin obyekti uzanan v iddiann qaldrld anda
davam

edn

hquq

pozuntusunun

(hquqa

zidd

haln)

aradan

qaldrlmasdr. Buna gr d, neqator iddia zr hquq mnasibtlrin

iddia mddti tsir (onun tsirini ttbiq edildiyi vindikasiya iddiasndan frqli
olaraq) etmir. Neqator tlbi hquq pozuntusunun davam etdiyi mddtd
istniln anda qaldrmaq mmkndr.
Mlkiyyt hququnun etiraf edilmsi haqqnda iddia. Mlki hquqlarn
mdafsinin mumi sullarndan biri onlarn myyn subyekt mnsub
olmasn tanmaqdr. Mlkiyyt mnasibtlri n bu iddia xsusi
hmiyyt malikdir. nki mlkiyyt hququnun z htta titul v faktiki
sahiblr arasnda mbahis predmeti ola bilr. Bu tlbin tcrbd daha

28

ox rast gln sas nv mlakn hbsdn azad edilmsi (mlakn

siyahdan xarlmas) haqqnda iddialardr.
mlakn hbsi, yni onun siyahya alnmas v ona aid srncam
vermy qadaan qoyulmas qanunda birbaa nzrd tutulmu hallarda
zrrin dnilmsi haqqnda mhkm qtnamsinin v ya mlakn
msadir haqqnda hkmn icrasn, mhkmd iddiann qaldrlmas
(bel hallarda o,adtn, mhkm icras trfindn hyata keirilir)
zaman vtndalarn v hquqi xslrin digr mk hquqlarn tmin
edn, yaxud vrsliyin almas zaman vrslrin mlak hquqlarn
qorumaq mqsdil (bu halda o, notarius trfindn hyata keirilir) ttbiq
ediln tdbirdi.
Siyahya bzn yaln olaraq, baqa xslr srvtlr (mlak) daxil
edilir. ksr hallarda shbt r(arvadn) mumi mlakdak paynn v ya
xsn ona mxsus eylrin siyahdan xarlmas haqqnda tlbindn
gedir.
Bel iddiann hquqi tbitin dair vahid fikir yoxdur. Bir sra hallarda
ona vindikasiyann nv, digr hallarda istifad il bal deyil, mlaka aid
srncam vermk slahiyytin qar manenin aradan qaldrlmasn
nzrd tutan

neqator iddia, nc halda is hququn tannmas

haqqnda iddialarn bir nv olan mlkiyyt hququnun tannmas haqqnda

xsusi iddia kimi baxrlar (Mlki qanunvericiliyin saslar,m.6, bnd1).
Sonuncu nqteyi-nzr hqiqt daha ox uyun glir. mlakn ksr
hallarda mlkiyytid olmasna (onun faktiki alnma anna qdr) gr
vindikasiya haqqnda damaq lazm glmir. Gstriln iddian neqator
iddia da saymaq olmaz. nki burada mlkiyytinin salahiyytinin hyata
keirilmsi n sadc mane yaradlmr, mahiyytc mlkiyytinin
mlak zrind hr cr hquqdan mhrum etmkl hmin mlakn
zrindki hr cr hquqdan mhrum etmkl hmin mlakn ondan
hquqi (bzn faktiki) alnmas ba verir. Onu mlkiyyt hququnun
mdafisinin hdlik suluna da aid etmk tindir. nki bel iddia ya
29

xarakterini saxlayr, o, tlbin sasn mlkiyytinin mlaknn siyahya

alnd istniln tlbkara veril bilr. rh olunanlar, sasn bu iddia
mlkiyyt hququnun mdafisini mstqil ya hquq sulu sayla bilr.
Bu iddiann verilm v tmin edilm rtlri ali mhkm orqanlarnn
aktlarnda nzrd tutulmudur1. mlak hbsdn azad etm haqqnda
iddiaverm

hququnun

subyekti

mlak

sahvn

siyahya

alnm

mlkiyytidir. Lakin bu, mlak siyahya alnm xs aid deyildir.

Borclunun z v ya mhkum (istintaq altnda olan) bel iddia ver
bilmz. nki bu halda o, znn mlkiyyt hququnu (bu mnada onu he
kim mbahis etmir) sbut etmyib, mki v ya cinayt msuliyytin clb
olunmasnn qanuniliyi v sasln mbahis edir. Shbt mlakn
mcburi tdbirin ttbiq edildiyi borcluya (mhkum) mxsus olmayan baqa
xslrdn gedir.
Borclu subyekt (iddia zr cavabdeh) hmi bir deyil, n az iki xs
olur: birincisi, mlakn siyahya alnd borclu; ikincisi, maraqlarna uyun
olaraq mlaka hbs qoyulmu tkilat v xslr (tlbkar,kreditorlar).
gr mlak onun msadir olunaca mlahizsi il laqdar hbs
edilmidirs, iddia zr cavabdeh mhkum (istintaq altnda olan) v mk
mlkiyytidn dvltin xeyrin tutulduuna gr dvltin maran tmsil
edn mvafiq maliyy orqan olacaqdr.
Tlbin obyektini naturada mbahisli mlak tkil edir. Bu zaman
tlbin saslnn qanunda nzrd tutulmu subutetm vasitlri il
tsdiqi zruridir. Bel ki, siyahda olan mlakn cavabdehin baqa ail
zvlrinin xsi vasitlri hesabna alnmas haqqnda onlarn mddas
ahid ifadlri il deyil, sndlrl tstiq edilmlidir. (m. 44, 46 MM).
Bax1:

..

, . ., 1987, . 103

30

Qiymtli mlakn r-arvaddan birin balanmasna istinad is

notarial qaydada tstiq edilmi sndlr il tstiq edilmlidir.(m. 257 MM)
v i.a.1
gr mhkmnin hkm v qtnamsi il siyahya daxil edilmi
(hminin r-arvaddan digrinin payna dn) btn mlakn cinayt yolu
il ld olunmu vasitlrl alnmas myyn edilmidirs, onda cinayt
nticsind vurulmu zrri zr dm r-arvaddan hr ikisinin, kolxoz
hyti v ya kndli tsrrfat zvlrinin payna ynldil bilr. Buna uyun
olaraq, bel mlakn (onun bir hisssinin) siyahdan xarlmas haqqnda
iddia rdd edilmlidir (SSR Ali Mhkmsi Plenumunun 31.03.1978 tarixli
qrar, 8-ci bnd)2.
Baqasnn qanunsuz sahib olduu mlak tlb etmk hququ il
yana, pozulmu hquqlar sahiblikdn mhrum edilm il laqdar
olmadqda da mlkiyyti znn btn pozulmu hquqlarnn mdafi
edilmsini tlb ed bilr. Neqator iddia dedikd, mlkiyytinin ona
mxsus

olan

mlakdan

istifad

onun

zrind

srncam

slahiyytlrinin hyata keirilmsin mane olan pozuntularn aradan

qaldrlmas haqqnda nc xs qar mqavildnknar tlbi baa
dlr. Vindikasiya iddias kimi, neqator iddia da mlkiyyt hququnun
1.

trafl

mlumat

bax

( ) ( )
. 1989, N 1, .46.
2.
mlak

Bax:

SSR Ali mhkmsinin Plenumunun 31.03.78 tarixli Mhkmlrin

hbsdn

azadetm

(siayhdan

xarmaq)

qanunvericiliyin ttbiq edilmsi haqqnda Qrar.

ilrin

baxmas

zaman

, 1988, N4: RSFSR Ali Mhkmsinin Plenumunun 23.04.1981 tarixli plenumunun,

SSR Ali Mhkmsinin Plenumunun 31.03.1978 tarixli Mhkmlrin mlak hbsdn
azadetm (siyahdan xarmaq) ilrin baxlmas zaman qanunvericiliyi ttbiq etmsi
haqqnda qrarnn RSFSR mhkmlrind yerin yetirilmsi haqqnda qrar.
, 1985, N7.

31

mdafisinin ya-hquqi vasitlrindndir. Neqator iddia mbahis

douran yaya gr mlkiyyti v nc xslr hdlik v sair
mnasibtlrd olmadqda v ba vermi hquq pozuntusu xitamna sbb
olmadqda irli srlr.
Neqator iddia irli srmk hququna mlkiyyti, habel titul sahibi
mlaka sahib olduqda, lakin ondan istifad v onun zrind srncam
imkanlarndan mhrum olduqda malik olur.
Mlkiyyt hququnun hyata keirilmsin znn qanunazidd
hrktlri il mane olan xs cavabdeh qisminddir.
Neqator iddiann predmeti sahiblikdn mhrum etm il laqdar
olmayan pozuntunun aradan qaldrlmasna ynln iddiann tlbidir.
ksr hallarda nc xs znn qanuna zidd hrktlri v ya
hrktsizliyi il mlkiyytiy mlakdan istifad slahiyytlrini hyata
keirmy mane trdir. Msln, qonu trfindn torpaq sahsinin
qanunsuz prlnmsi aparlan tikintiy mane ola bilr v ya bilavasit
tikinti anbarlarna yaxn aaclarn kilmsi v s. El hallar ola bilr ki,
manelr

mlkiyytinin

mlaka

srncam

keirilmsin imkan vermsin. Msln,

slahiyytlrinin

hyata

borclunun mlakna hbs

qoyularkn, ola bilsin ki, mlakn iind nc xs mxsus ya olsun

v bu zaman o, bu ya zrind srncam slahiyytlrini yerin yetir
bilmsin v s. Maliyy, vergi orqanlar trfindn mlakna qoyulmu
mhdudiyytlrin gtrlmsi bard mssislrin iddias da neqator iddia
hesab oluna bilr.
Neqator iddia mlkiyyt hququnun hyata keirilmsin ynldiln
mane thlksinin olmas imkanlar olduqda da irli srl bilr. Msln,
neqator iddia mlkiyyti, onun mlakdan istifad slahiyytlrin mane ola
bilck tikintinin inasnn layihldirilmsin qar da qaldrla bilr.
Neqator iddiann sasn iddiann mlakdan istifad, barsind srncam
hquqlarnn saslar v bu slahiyytlrinhyata keirilmsin nc
xsin faliyytin il mane yarandn tsdiqlyn rtlr tkil edir.
32

Iddia hquq pozuntusunun davam etdiyi v onun nticlrinin aradan

qaldrlmad mddtd qaldrla bilr. Mlkiyyt hququnun hyata
keirilmsin olan manelr aradan qaldrldqdan sonra neqator mdafi
n saslar aradan qalxm olur.
Demk, vindikasiya iddiasndan frqli olaraq neqator iddia zr hquq
mnasibtlri iddia mddtinin tsirin mruz qalmr. Burada, hquq
pozuntusunun ba verm mddti hmiyyt ksb etmir, nki iddia bu
pozuntunun davam etdiyi vaxtda istniln anda qaldrla bilr.
gr nc xs znn hrktlrinin hquqa uyun olduunu
sbut edrs, neqator iddiann tmini rdd edilir.
Vindikasiya v neqator iddialardan baqa mlkiyyt hququnun
mdafisi daha bir ya-hquqi vasit il - mlkiyyt hququnun etiraf
edilmsi haqqnda iddia il tmin oluna bilr. Qeyd olunmaldr ki, bu balq
altnda olan iddialar daha ox mhkm praktikasnda ildilir v onlarn
byk ksriyyti ya hdlik-hquqi xarakter dayr ya da trflrin nisbi
hquq mnasibtlrindn ml glir. Bel mnasibtlr mqavil
hdliklri, vrslik hququ normalar v s. il tnzimlnir. Nisbi hquqi
tellrl bal olmayan, nc xslr ynln iddialara da rast glinir.
Bel hallara misal olaraq tikinti sahibinin onun tikintiy mlkiyyt
hququnun tannmasn tsdiqlyn hquq myynedici sndlrin
verilmsi bard yerli idaretm orqanlarna tlbini gstrmk olar.
Mlkiyyt hququnun tannmas bard iddia dedikd, el bir maddihquqi tlb baa dlr ki, bu tlb sasnda mbahis obyekti olan
yann mlkiyyt hquqi sasnda mlkiyytiy mxsusluu myyn v
tsdiq edilir.
dbiyyatda bel tlblrin hquqi tbiti mxtlif cr qiymtlndirilir.
Bzn mlliflrin fikrin gr, mlki qanunvericilik mlkiyyt
hququnun etiraf edilmsin dair mstqil iddia tanmr. Mlkiyyt
hququnun etiraf edilmsi tlbi, onlarn fikrinc, vindikasiya v neqator
iddiann trkibi kimi x edir.
33

Digr mlliflr, tamamil, haql olaraq deyiln iddiaya mstqil

ya-hquqi vasit kimi baxrlar.
Hqiqtn d deyiln iddian mstqil iddia kimi qbul etmdikd
mlkiyytilrin bir ox konkret halda tlbinin hquqi tsnifini vermk
mmkn olmaz. Msln, mlkiyyti maddi kmklik mqsdil z
yasn mvqqti olaraq vzsiz

lombarda qoymaq n baqasna

verir. Trflr razla glirlr ki, ssuda borclar verildikdn sonra ya

mlkiyytiy qaytarlacaqdr.
Bel mqavil, hrnd mqavil tiplrinin hr hans birin uyun
glms d hr halda hdliklr yaradr. Hesab edk ki, yan
mlkiyytidn alan xs ssuda borclarnn dnilmsin qdr vfat edir.
Mlkiyyti yaya olan hquqlarn nec mdafi ed bilr? Bu halda
tlbin vindikasiya iddias zr ynldilmsi dz olmazd, bel ki, lombardn
yaya sahibliyini qanunsuz hesab etmk olmaz, bel ki, girov qoyan
mlkiyytinin iradsin sasn hrkt etmidir. Bu zaman neqator
iddiann kmyin d arxalanmaq olmaz, nki mlkiyyti sahiblikdn
mhruz olmudur. Bel olan tqdird mlkiyyti yalnz mstqil tlbl,
mlkiyyt hququnun etiraf edilmsi iddias il x ed bilr.
Bellikl, mlkiyyt hququnun etiraf edilmsi dedikd, mbahisli
mlak zrind iddiann mlkiyyt hququ faktnn nc xslr
qarsnda tsdiq edilmsi v tannmas il bal mqavildnknar tlbi
baa dlr.
Iddia mlkiyyti trfindn, onunla mbahis dourdan yaya gr
hdlik v sair hquq mnasibtind olmayan, mlkiyytinin hmin mlak
zrind hquqlarn bln, inkar edn v tannmayan nc xs qar
qaldrla bilr. Deyiln iddian qaldrmaq hququna eyni zamanda mlak
zrind titul sahibliyi, xsusil tam tsrrfatlq aparan v operativ
idarilik edn subyektlr d malikdir.

34

Cavabdeh kimi bel hallarda yaya z hquqlarn elan edn v ya

etmmkl iddiann hmin yaya mlkiyyt hququnu tanmayan
nc xslr x edir.
Mlkiyyt hququnun etiraf edilmsi haqqnda iddiann predmeti
cavabdehdn hr hans bir hdliyin icrasn tlb etmyn, yalnz
iddiann mlkiyyt hququnun v baqa ya hqqlarnn tannmas
faktnn tsdiqi hesab olunur. Mlkiyyt hququnun etiraf edilmsi hquqda
bhlri dadr, hquqda lazm olan inam tmin edir, trflr arasnda
hquq mnasibtlrin

aydnlq gtirir, mlak zrind sahiblik, ondan

istifad v barsind srncam slahiyytlrinin hyata keirilmsinin

saslarna xidmt edir. Iddiann sasn iddiann mlak zrin mlkiyyt
v s. ya hquqlarnn olmasn tsdiq edn halla tkil edir.
Mlkiyyt hququnun mdafisinin onun etiraf edilmsi yolu il tmin
olunmasnn sas rti iddiann mlaka z hquqlarnn tsdiq etmsidir.
Bu onun mlaka mlkiyyt hququnu tsdiq edn hquq tsdiqedici
sndlrdn, habel mbahisli yann ona mxsus olmasn tsdiq edn
digr vasitlrdn irli gl bilr.
Neqator iddiada olduu kimi mlkiyyt hququnun etiraf edilmsi
haqqnda iddia zr hquq mnasibtlrin d iddia mddti tsir etmir.
Bel ki, iddia mddtinin kemsinin asl olmayaraq, pozulmu hququn
mdafi edilmsin dair tlb istniln vaxt baxlmaq n mhkm
trfindn qbul edilir.
Btn yuxarda gstrilnlrdn bel nticy glmk lazmdr ki,
mlkiyytin v digr ya hquqlarnn mdafisi n qanunvericilik
trfindn lazmi v tsirli sullar myyn edilmidir. Bu sullar lkmizd
mlkiyytin Konstitutsiya il tsbit edilmi formalarn mhkmlnmsin v
onun inkiaf etmsin xidmt edir.
Mlkiyyt hququnun tannmas bard iddiann sasn ddiann
mlkiyyt hququnun tannmas bard mhkmy verdiyi tlbin
sasland hallar tkil edir. Bu hallar nticsind iddiann iddia vermk
35

hququ tsdiq olunur. Demli iddiann mlkiyyt hququnun tannmas

bard iddia vermk hququ ml glmsini rtlndirn v bu hququn
yaranmasna dldlt edn faktlar nzrd tutulan iddiann sasn tkil
edir.
ddiann verilmsi n lazm olan rtlr olduqda, iddia tlb irli
srr. ddiann tmin olunmas da myyn rtlrl baldr. n vacib rt
ondan ibartdir ki, iddia mbahis obyekti olan yaya z hququnu
tstiq etmlidir. Bu, mxtlif sbutetm vasitlrindn istifad olunmaqla
hyata keirilir. Bu vasitlrin tyinat yann mlkiyytiy mxsusluunu
sbut etmkdn v tstiqlmkdn ibartdir.

36

III FSL
1. Mlkiyytinin marann mdafisi
haqqnda dvlt hakimiyyti v idaretm
ordanlar qarsnda qoyulan tlblr.
Mlkiyytinin marann mdafisi haqqnda dvlt hakimiyyti v
idaretm ordanlar qarsnda qoyulan tlblrin anlay v nvlri.
Mlkiyyt hququnun mdafisinin mlki-hquq sullarnn bu qrupu ilk
df olaraq mlkiyyt haqqnda qanunda nzrd tutulmu. Onlar mlak
mlkiyytilrinin qanuni maraqlarnn dvlt v idaretm orqanlarnn
slahiyytli aktlar il pozulmas hallarnn da bu maraqlarn mdafisi n
hmin orqanlar qarsnda qoyulan tlblrdir.
Baqa szl desk, bu iddalar mlak mnasibtlrinin brabrhquqlu subyektlrinin trfindn deyil, hakimiyyt slahiyytlrin malik
olan dvlt v ya onun orqalar trfindn mlkiyytinin mara pozulduu
hallarda hmin maraqlara ml olunmasna tminat verir. Bel mdafi
mlkiyyt mnasibtlrinin sabitliyinin sas tminatlarndan birin evrilir.
nki bu, mahiyytc dvltin vtnda v ya mlkiyyti-hquqi xs
qarsnda onlarn mlak sferalarna qanunsuz hakimiyyt mdaxilsin
gr msuliyytinin yaranmas imkanna sbb olur.
Dvlt

orqannn

slahiyytindn,

onun

qrarndan

(aktndan)

mlkiyyti n yaranm nticlrdn asl olaraq axrnc mxtlif

tlblr vermk hquqna malikdir. Bu, birinci, dvlt hakimiyytinin yerli
orqannn v ya dvlt idaretm orqannn mlkiyytinin hququnu pozan
aktnn etibarsz hesab edilmsi haqqnda rizdir. kincisi, dvlt
idaretm orqannn mlkiyyt hquqnun xitamna sbb olan, lakin
mlakn mlkiyytidn bilavasit alnmasna (msln, mlkiyytiy
mxsus tikilinin yerldiyi torpaq sahsinin alnmas il bal qrar)
ynlmmi aktna qar mbahis etmkdir. ncs, ali dvlt
hakimiyyti

orqannn

mlkiyyt

hququna

(adtn,

millildirm

37

formasnda) xitam verilmsi zaman mlkiyytinin maran mdafi

haqqnda iddiadr.
Mlkiyyt hququnu pozan aktn etibarsz hesab edilmsi haqqnda
tlb. Mlkiyyt haqqnda qanunun 32-ci maddsinin birinci bndin,
saslarn 56-c maddsin sasn Mlkiyyti dvlt idaretm orqannn
v ya dvlt hakimiyytinin yerli orqannn onun slahiyytlrini pozan frdli
aktnn ( yni qanun qvvli aktnn ) qanuniliyini mbahis etmy
hquqludur. Bu qaydada dvlt idaretm orqannn hr hans birinin
(lknin nazirliklrindn v idarlrindn balayaraq yerli icra orqanlarnn
vilayt, diyar v xalq deputatlar Sovetlrinin aa tkilatlar v yerli
idarlrin aktlarnn ( lakin yalnz qeyri-normativ xarakterli aktlarn - Mlki
qanunvericiliyin

saslar , m.6, bnd 1 ) etibarsz hesab edilmsi

mmkndr.1
Bu aktlarn etibarsz saylmas n sas tkc onlarn mlkiyytinin
hquqlarnn pozulmas deyil, ali dvlt hakimiyyti orqannn akt olan
qanunla (msln, Mlkiyyt haqqnda qanunla) ziddiyyt tkil etmsidir.
Mbahis ediln aktlar qanuna tam uyun olduqda tmin edil bilmz.
Tlbin tmin olunmasnn nticsini tkc qanun qvvli mvafiq
aktn etibarsz elan edilmsi deyil, hm d onu qbul etmi orqana
mlkiyytiy vurulmu zrri mbahis edilmi akt xarm dvlt
orqannn srncamnda olan vsait hesabna tam hcmd dmk hval
olunmas tkil edir.
Bellikl, bu riz bir cavabdeh-dvlt orqan qarsnda frdi aktn
etibarsz elan edilmsi v mlkiyytinin kdiyi zrr gr vz edilmsi
kimi iki tlbi znd birldirir.
1. hr Xalq Deputatlar Sovetlrindn birini mlkiyyti vtndalarn z mlakna
aid srncam vermk azadln qismn mhdudladrmadan qrar bel etibarsz
hesablanmdr (bax: 1992
N1, c.12).

38

Mlkiyytinin qanuni saslarla pozulmu marann mdafisi haqqnda

iddia. Bu halda i slahiyytli dvlt orqannn qanunda nzrd tutulmu
hallarda v qaydada qbul etdiyi v mlak mlkiyytidn bilavsit almaa
ynldilmi, lakin daha hyata keirilmsi faktiki olaraq mmkn olmayan
mlkiyyt hququna avtomatik xitam vern (xsusi halda, torpaq sahsinin
alnmas il) frdi (qeyri-normativ) qrarnn yaratd vziyytlr aiddir.
Lakin bu halda mlkiyytiy ya brabrqiymtli mlak vermli, ya da onun
hququna xitam verilmsi il ona dymi zrr tam hcmd dnilmlidir.
(Mlki qanunvericiliyin saslar, m.31, bnd 2, Mlkiyyt haqqnda RSFSR
qanunu, m.31 bnd 2).
Lakin bel qrarn qanuna saslanmasna (he olamasa onu qbul
etmi dvlt ryin gr) baxmayaraq, mlkiyyti onunla razlamaq
hququna malikdir. Onda qrarn icras mbahisy mhkmnin v ya
arbitaj mhkmsinin bamasna qdr dayandrlr. (RSFSR-d Mlkiyyt
haqqnda qanun m.31, bnd 2, abzas 2).
Yqin ki, mbahis ediln qrar qbul etmi dvlt orqan i zr
cavabdeh kimi mlkiyyt hququna xitan verilmsin sbb olmu
qrarnn yalnz qanuniliyi deyil, hm d mqsduyunluunu, habel
mlkiyytiy dnilck itkilrin tamln sbut etmy borcludur.
Sadalanm hallar sbut etmdikd mhkm v ya arbitaj mhkmsi
mbahis ediln qrar etibarsz hesab edir, yaxud onu qbul etmi orqana
mlkiyytiy lav vz vermk vzifni hval edir.
Bellikl, bu iddiann obyekti hm mlkiyytinin dvlt orqannn
qrarnn qanuniliyini mbahis etmsi, hm d mlkiyyiy dymi
zrrin hcmi v dnilmsi qaydas ola bilr.
Mlkiyytinin hququna ali dvlt hakimiyyti orqannn akt il xitam
verildikd onun marann mdafisi haqqnda iddia. Burada shbt
dvltin
xslrin

(respublikann) ali dvlt hakimiyyt orqannn bu v ya digr

mlkiyyt

hququna

xitam

vern

frdi

v ya

normativ

qanunvericilik aktlarn qbul etmsindn, yni mahiyytc onlarn

39

mlaknn millildirilmsi hallarndan gedir. (Mlkiyyt haqqnda qanun,

m.31. bnd 1. saslar, m.55, bnd 1). gr bel aktlar mlak millildirn
mlkiyytiy vz nzrd tutmursa, axrnc hmin qrar qbul etmi
dvlt hakimiyyti orqanndan laqdar ona dymi zrrin tam hcmid
odnilmsini mhkm qaydasnda tlb etmk hququna malikdir.(lakin
mlak naturada tlb ed bilmz) 1.
Mlkiyytinn hququna xitam vern qanunvericilik aktnn znn
qanuniliyini v sasln gstriln iddiann kmyi il mbahis etmk
olmaz. nki bu, suveren dvltin ali hakimiyyt orqan trfindn qbul
olunur. Bu nqteyi-nzrdn hmin iddiann nvlrindn birin aid etmk
olar. Lakin bu zaman, ziyann cavabdehin-dvltin hquqa mvafiq
hrktlri il vurulmas nzr alnmaldr.

1.

Bax: 26.06.91 tarixli RSFSR-da investisiya faliyyti haqqnda qanun m. 15 v

04.07.1991 tarixli RSFSR qanunu: RSFSR-d xarixi investisiyalar haqqnda

m.7.

.1991, N 29. . 1005, 2008.

40

2. Digr ya hquqlarnn mlki-hquqi mdafisi.

Digr ya hquqlarnn mlki-hquqi mdafisi sullar. Mlkiyyt
hququnun mdafisinin btn mlki-hquqi sullar qanunun birbaa
gstriin gr, mlkiyyti olmayan, lakin digr ya hquqlarna sasn
(tam tsrrfat faliyytinin sahiblik v s.) mlaka sahib olan xslr d
aiddir. Bu hquq onlarda qanun v ya mlkiyyti il mqavil sasnda
yaranr (Mlkiyyt haqqnda qanun, m.30, bnd 5; Mlki qanunvericiliyin
saslar, m. 54, bnd 3).
Bu

ya-hquq

iddialarna

da,

dvlt

orqanlarnn

mlkiyyt

hququnu pozan qrarlarn mbahisetm tlblrin d aiddir. Baqa

szl desk, ya hququnun subyekti z maran mdafi etmk n
mlkiyyti il eyni imkanlara, ya hquqlar is mlkiyyt hququ il eyni
mlki-hquqi mdafiy malikdir.
Qeyd etmk vacibdir ki, ya hquqlarnn mdafisini iddialar onlarn
subyektilri trfindn mvafiq mlakn mlkiyytisin qar da qaldrla
bilr v bu qanunda birbaa gstrilmidir. Demli, ya hququna malik
olan xs mlkiyytiy qar, msln vindikasiya v ya neqator iddia
qaldra, onun mlak marana toxunan idar aktlarnn qanuniliyi mbahis
ed bilr.1 Bel imkann verilmsi zg mlak il tssrfatlq zr ya
hququna malik dvlt tkilatlar v digrlri n xsusi il hmiyytlidir.
nki bu, onlar hquqi mdafi faktiki olaraq mlkiyyti vziyytind
qoyur.
1.

Buna gr msln, arbitaj mhkmlri dvlt msisilrinin dvlt mlakn

idaretm zr komitlrin qrarna sasn onlarn tam tsrrfat faliyytindn

saslandrlmam kild alnan mlakn qaytarlmas tlblrini, elc d icar
msisilrinin icary gtrdy, lakin dvlt mlak orqanlarnn qrar il onlardan
vaxtndan vvl alnm mlaklarn qaytarlmas haqqnda iddialarn tmin edirlr.
( Bax:

17 1992 . Mlkiyyt haqqnda qanunvericiliyin ttbiqi il

bal mbahislrin praktik hllin aid bzi msllr haqqnda.

41

Sahibliyin mlki-hquq mdafisi. Mlki qanun mlak hquqlarnn

ya-hquq v digr mdafisi sullarnn yalnz mlkiyytilr v digr
ya hququnun subyektlrin deyil, hm d mlakn btn qanuni (titullu)
shiblrin aid edir. zg mlaknn mvqqti sahiblri (saxlayanlar,
icarilr v s.) v bu keyfiyytd x edirlr. Onlar bu mlaka mlkiyyti
il mqavil (mqavikd gstriln hdd) sasnda malik olurlar.
Buna gr konkret mlak zr z hquqlarn mdafi n mlki
hquqi iddialarn, o cmldn ya xarakterli iddialar qanuna v ya
mqavily sasn sahiblik slahiyyti olan istniln xslr qaldr bilr.
Burada mqavil zr sahibin slahiyytinin yalnz mlkiyytinin deyil,
hm d digr ya hququna malik olanlarn slahiyytlri il mqayisd
qat-qat az olmasnn hquqi hmiyyti yoxdur. stniln qanuni (hquqi)
sahibliyin mxtlif hquqi iddialarla mdafisi sahibiliyin mdafisi
anlayn tkil edir.
Sahibiliyin mdafisi inistitutu inkiaf etmi mlki qanunvericiliy
oxdan mlumdur v vicdanl (qanunsuz) sahibliyin d qoruyur. Bu fakt
bizim hquqda yol veriln imkan (sas) kimi ldetmk mddti anlaynn
brpas da tstiq edir. Bu da mahiyytc faktiki sahibliyin qanunvericilik
sistemlrinin oxuna mlum olan mlki-hquqi mdafisini ifad edir.

42

NTC
Bununla da bel nticy glmk olar ki, mlkiyyt hququnun
tannmas son drc mhm hmiyytli hquqi nticlr sbb olan
mlkiyyt hququnun mdafisi suludur. Mhz mlkiyytinin myyn
mlaka mlkiyyt hququnun tannmas bu hququn pozulmasnn v
mbahis

edilmsinin

qarsn

alr.

Azrbaycan

Respublikas

Konstitusiyasnn 13-c maddsin sasn Azrbaycan Respublikasnda

mlkiyyt toxunulmazdr v dvlt trfindn mdafi olunur.
Mlkiyyt mbahislri zaman mlkiyytin mdafisi mfhumunu,
mlkiyytin mhafizsi mfhumundan frqlndirmk lazmdr. Mlkiyytin
mhafizsi tdbirlri onun toxunulmazln, salamatln qorumaa
ynlmi tdbirlr olduu halda, mlkiyytin mdafisi tdbirlri is
pozulmu mlkiyyt hququnun brpasna, onun zrrli nticlrini aradan
qaldrmaa yni onun df edilmsin ynldilmi tdbirlr daha da
mqsd mvafiq sullardan istifad etmkl iin nticsinin msbt hll
edilmsin sbb ola bilr.
Mlkiyytin mhafizsi v mdafisi msllri bir sra hquq
sahlrind

myyn

edilmidir.

Bel

ki,

mlkiyyt

hququnun

pozulmasna gr mlki hquqda myyn edilmi mlak msuliyyti

xbrdaredici tdbirlr kimi xslri baqalarnn mlkiyyt hququnu
pozmaqdan kindirrk, mlkiyytin mhafiz edilmsin ynldilmi
tdbirlr sistemi formasnda hyata keirilmsi daha hmiyytli ola bilr.
Mlkiyyt hququnun tannmas son drc mhm hmiyytli
hquqi nticlr sbb olan mlkiyyt hququnun mdafisi suludur.
Mhz
hququn

mlkiyytinin myyn mlkiyyt hququnun tannmas bu

pozulmasnn

mbahis

edilmsinin

qarsn

alr.

Mlkiyytinin z mlknn baqasndan geri tlb etmk hququ onun

iradsindn asl olmayaraq mlkiyytindn qanunsuz yolla xm mlkn
geri almaq v onun zrind pozulmu mlkiyyt hququnu brpa etmk

43

imkan

verilir.

Mlkiyytinin

mlkn

baqasnn

qanunsuz

sahibliyindn geri tlb etdiyi halda mlkn qaytarlmasnn v dymi

zrrin vzinin dnilmsinin xsusi qaydalar myyn edilmidir.
Mlkiyytinin mlkn sahibliyindn gtrmdn mlkiyyt hququnun
hyata keirilmsin manelr trdn hrktlrdn mdafi sulu da
nzrd

tutulmudur.

Bu

halda

mlkiyyti

bel

hrktlr

son

qoyulmasn tlb ed bilr.

Bellikl

bir

hququn

hyata

keirilmsi

digr

hququn

mhdudladrlmas v ya mumiyytl, nzr alnmamas il mayit

edil bilmz.

Bu baxmdan mlkiyyt

hququnun v digr ya

hquqlarnn mdafisini hyata keirilrkn Konstitusiya mddalarna

riayt etmli v hr iki hquq arasnda mtnasiblik tmin olunmaldr.
Btn hquqlar hyata keirilrkn biri digri il rqabtd olur v ona gr
d qanunun mnvi zrrin dnilmsini nzrd tutan mddalar ttbiq
edilrk bir hququn mdafisi digr hququn mhdudladrlmas
hesabna hyata keiril bilmz.
Xsusi qeyd etmliym ki, mlki qanun vericilikd mlkiyyt
hququnun v digr ya hquqlarnn mdafisi il bal pozuntularn
nticsind dymi zrrin dnilmsi nzrd tutulmudur.
Mlkiyyt hququnun v digr ya hquqlarnn mdafisinin
sadalanan sullar pozulmu v ya mbahislnn mlkiyyt hquqlarnn
brpasnn hquqi tminatlar Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasna,
Azrbaycan Respublikas Mlki Mcllsin uyun dyiikliklr edilmkl
yeni sul v metodlarn ttbiqi glck dvrlrd mlkiyyt hququnun v
digr ya hquqlarnn mdafisinin sadlmsin , asanlamasna
sbb olar.

44

dbiyyat sihahs
Azrbaycan Respublikas Cinayt Mcllsi kommentariyas / F.N.
Smndrovun red. il. Bak. 2008; R.Quliyev, M.manov. Cinayt
hququ. Xsusi hiss. Drslik. Bak. 2001
2. . smaylov, M.Rsulov, A.Qasmov. mk hquq. Drslik. Bak.1996
(fsil 14)
3. . / . .. . .,1996(2)
4. . 1 / . .
...,1998, .334;
5. . 1 / . ..,
.. , ... ., 1998, .302
6. .. 1 / . ....,1998
.611
7. ... -
..,1954, .58-78.
8. ... .1967,.427-473
9. . / . .. ,
... ,1999,.197,200; ., .
10. .B. Novitski. Roma hququ. Drslik / Rus dilindn M.P.sgrovann
trcmsi. Bak. 1999, s.89; .. . .
.1999..29.
11. ., ...
..1999, . 260
12. , 1980, N 11,.9.
13. . 1 / . A..,
... .,1998,.447
14. . 1 / . ...
.,1998, .341;
15. . 1 / . ..,
... ., 1998, . 310
16. ..
, . .,
1987, . 103
17. . 1989, N 1, .46.
18. , 1988, N4: RSFSR
19. 1992 N1,
c.12).
20.
.1991, N 29. . 1005, 2008.
21.
17 1992 .
1.

45