Çöp Bertaraf Bedeli-2: Yakma

Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK

TBMM Çevre Komisyonu Başkanvekili

1. GİRİŞ

Katı atıkların bertarafı, yerel yönetimlerin temel görevlerinden biridir. Belediyeler çöp bertaraf tesisi
planlama çalışmaları yaparken bu yazıyı okumaları yararlı olacaktır.

Çöplerin azaltılması, geri kazanılması ve bertarafında;

1.   Atık oluşumunun minimize edilmesi,

2.   Değerlendirilebilir atıkların (ambalaj atıkları ve organik atıklar gibi) geri kazanması,

3.   Biyolojik olarak bozunabilir organik atıklardan kompost üretilmesi,

4.   Kalorifik değeri yüksek, nem ve kül içeriği düşük atıkların yakılarak hacminin azaltılması ve enerji
üretilmesi,

5.   Kalorifik değerleri düşük, nem ve kül içeriği yüksek atıkların depolanması,

6.   Yanma sonucu oluşan taban külü gibi bakiye inert atıkların depolanması,

esastır.

2. Çöplerin Bertarafını Etkileyen Parametreler

Çöplerin bertarafını etkileyen en önemli parametreler, gelir düzeyi, çöpün kalorifik değeri, nem ve kül
içeriği ve depolama için uygun-yeterli arazinin olmasıdır.

Kalorifik değerleri yüksek, nem ve kül içeriği düşük çöplerin yakılmasındaki temel hedef atık hacmini
azaltmaktır. Çöpler yakılarak hacimleri yaklaşık olarak %80 ila %85 oranında azaltılabilir. Yakılan
çöpün kalorifik değerine bağlı olarak yanma sonucu ısı açığa çıkar. Açığa çıkan ısı elektrik enerjisine
dönüştürülür.
Japonya, Almanya ve Hollanda gibi gelişmiş ülkelerde çöplerin bertarafında en kötü opsiyon
depolamadır. Çünkü çöp depolama alanı geniş alan gerekli, deponi gazını ve çöp sızıntı suyunu kontrol
altına almak çok zordur. Sızıntı suyunun yüzeysel be yer altı suyunu kirletmesi kuvvetle muhtemeldir.
Deponi gazı da havayı kirletir ve küresel ısınmaya neden olur. Çöp depolama metodu nihai bir
bertaraf metodu değildir.

Çöplerin yakılması ve yanma sonucu meydana gelen gazların ve partikül maddelerin kontrolü modern
çöp depolamaya göre oldukça pahalıdır. Çöp yakma tesislerinde oluşan baca gazı kirleticilerinin
mutlaka kontrol altına alınması şarttır.

3. Çöpleri yakma

Kalorifik değeri yüksek, nem ve kül içeriği düşük katı atıkların bertarafında kullanılan başlıca ve hatta
yegane yöntemlerden birisi de çöpleri yakarak bertaraf etmektir. Çöpleri yakmanın ana amacı;

·         Çöpleri inertleştirmek,

·         Tehlikeli organik bileşimleri moleküler seviyede parçalayıp okside edip zararsız hale
dönüştürmek,

·         Tehlikeli anorganik maddeleri ise örneğin baca gazında filtre etmek,

·         Depolama alanına olan ihtiyacı asgariye indirmek,

·         Atıkların ısısından faydalanarak doğal gaz, kömür, mazot gibi fosil yakıtlardan tasarruf etmek,

·         Taban külü v.s. gibi yakma sonucu ortaya çıkan ürünlerden mümkün mertebe faydalanmak,

olarak sayılabilirler.

Kalorifik değeri yüksek, nem ve kül oranı düşük çöplerin yanması esnasında önemli miktarda ısı,
buhar ve ilaveten stabil taban külü ve uçucu kül oluşur. Ayrıca zehirli ve zararlı gazlar meydana gelir.
Taban külü içinde cam, alüminyum ve demir değerlendirilebilir atıklar olabilir. Bu tür
değerlendirilebilir atıklar taban külü içinden mutlaka ayrıştırılmalıdır.

Çöplerin yakılması işlemi 785 oC’den daha düşük sıcaklıkta yapıldığı zaman baca gazından salımlanan
gazlarda koku problemi meydana gelir. Koku, dioksin, furan, uçucu organik maddelerin (VOC) ve diğer
zararlı gazların emisyonlarını minimize etmek için çöp yakma tesisi fırınında sıcaklığın 980 oC’nin
üstünde olması tavsiye edilir.

Çöpler yüksek sıcaklıkta yakıldığı için azot oksit emisyonu yüksek olur. Yakma işleminde yakıcı gaz
olarak hava kullanılır. Yüksek sıcaklıkta yakma yapıldığı için hava içindeki azot gazı parçalanır.

Taban külü inert bir atıktır. İnert atıkların tekniğine uygun şekilde bertaraf edilmesi gereklidir.
Çöplerin yakılması sonucu oluşan taban küllerinin depolanması için yeterli araziye ihtiyaç vardır.
Taban külü miktarı çöpün bileşenine bağlı olarak değişir. Karbon oranı yüksek, inorganik atık oranı
düşük çöplerin yakılması sonucu minimum miktarda taban külü oluşur. Aksi özelliklerdeki çöplerde
çok daha fazla miktarda taban külü oluşur.

Yanma sonucu oluşan inert atıkların bertarafı için depolama tesisi kurmak şarttır.
 

 Şekil 1. Taban Külü

Yanma sonucu çöp içindeki bir kısım kül gaz fazına geçerek uçucu kül oluşur. Yine katı atık içinde
olması muhtemel toksik ağır metaller, yüksek sıcaklıkta gaz fazına geçer. Bu yüzden baca gazı içinde
sınır değerlerin üzerinde toksik ağır metal kirleticiler olabilir. Ayrıca katı atık içinde PVC gibi yüksek
miktarda klorür içeren organik maddelerin yanması sonucu baca gazında dioksin ve furan gibi kanser
yapıcı klorlü organik kirletici gazların oluşması kuvvetle muhtemeldir. Japonya’da atık PVC’lerin çöp
yakma tesislerinde yakılması yasaklanmıştır. Uçucu küllerin mutlaka elektro filtre tarafından tutulması
şarttır. Ağır metal ve klorlu organik maddeler içermesi muhtemel uçucu küllerin tehlikeli atık olması
kuvvetle muhtemeldir. Bu yüzden uçucu küllerin taban külü ile karıştırılması fevkalade sakıncalıdır.
Uçucu küllerin ayrı ve özel bir şekilde bertaraf edilmesi gereklidir.
  

 Şekil 2. Uçucu Kül

Burada inert sözcüğünden anlaşılan, atığı çevreye karşı neutral emisyon duruma getirmektir.

Yine yanma sonucu meydana gelen kükürt dioksit, azot oksit ve asitler gibi gazların arıtımı şarttır
(Şekil 3). Kirletici gazların arıtımı sonucu oluşan arıtma çamurlarının susuzlaştırılması ve bertarafı
gereklidir. Susuzlaştırma sonucu oluşan süzüntü suyunun arıtılması şarttır.
 

 Şekil 3. Baca Gazı Arıtımı Sonucu Oluşan Arıtma Çamuru

Almanya'da katı atıkların yakma işlemine tabi tutularak bertaraf edilebilmesi için, atığın kalorifik
değerinin asgari 11 000 kJ/kg ve yakma tesisinde yanma verimliliğinin % 75 veya üstünde olması
şarttır. Burada kalorifik değeri yüksek, nem ve kül içeriği düşük çöplerin yakılarak bertarafı
amaçlanmaktadır. Kalorifik değeri düşük, nem ve kül içeriği yüksek çöpleri ilave yakıt kullanmadan
yüksek verimlilikte yakmak mümkün değildir. 

4. ÇÖPLERİ YAKMA TESİSLERİ VE BEDELİ

Almanya koşullarında günde 500 ton kapasiteli evsel katı atık yakma tesisi inşa etmek için yaklaşık
olarak 130 milyon avroluk bir yatırıma ihtiyaç varken bu miktar 1 000 ton/gün kapasiteye çıktığında
inşaat yatırım miktarı 215 milyon avro’dur.  

Almanya’da 1980’li yıllarda 6,3 milyon ton/yıl çöp yakılırken bu miktar 1991 yılında 9,3 milyon
ton/yıla çıkmıştır.  Almanya’da bu gün yılda 31,5 milyon ton katı atık oluşmaktadır. Bu atıkların 13
milyon tonu çöp yakma tesislerinde bertaraf edilmektedir. Almanya’da evsel katı atık yakma tesisi
sayısı yeni yapılanlarla birlikte şu anda 60 civarındadır ve bunlar ortalama 28 milyonluk bir nüfusun
katı atıklarını bertaraf etmektedir.
Almanya gibi çoğu gelişmiş ülkelerde çöp yakma tesislerinden elektrik enerjisi üretimi yanında buhar
enerjisi ısınma amacı ile kullanılmaktadır.

Japonya’da çöp yakma tesisinde fırın kapasitesinin asgari 100 ton/gün olması istenmektedir. Böylece
yakma tesisi ölçeğine bir sınırlama getirilmiştir. Japonya’da yakma tesislerinde oluşan taban külünün
kül ergitme tesisine gönderilmesi ve taban külünün slag haline dönüştürülmesi istenmektedir. Elde
edilen slag ise altyapı malzemesi olarak kullanılmaktadır.

Çöp, taban külü ve slag hacmi karşılaştırılması Şekil 3‘de verilmiştir. Şekil 3’de görüldüğü yanma
sonucu çöp hacmi fevkalade azalmıştır.

        Şekil 4. Çöpün Yanması Oluşan Kül ve Külün Ergitilmesi Sonucu Oluşan  

            Slag

Almanya’ da 28 adet tehlikeli atık yakma tesisi mevcut olup bu tesislere yılda yaklaşık olarak 800 bin
ton tehlikeli atık gönderilmektedir. Bu tesislerden 21 tanesi sanayinin kendi ihtiyacını karşılamak için
kurulmuştur; 7 tanesi ise kamunun istifadesine açıktır.

Hollanda da 2,5 milyon ton/yıl çöp, 11 adet çöp yakma tesisinde yakılmaktadır. Hollanda’da oluşan
çöplerin %70’i yakılmaktadır. Hollanda da bir ton çöp yakıldığı zaman 580 kWh elektrik enerjisi ve 299
kWh buhar enerjisi üretilebilmektedir. Buhar enerjisi ısınma amacı ile kullanılmaktadır. Hollanda’da
oluşan çöpün kalorifik değerleri çok yüksek, kül ve nem içeriği çok düşüktür. Ayrıca bir ton çöpün
yakılması sonucu taban külünden yaklaşık olarak 1.6 kg alüminyum ve 34 kg demir elde edilmektedir.

Hollanda da elektrik üretim maliyeti ortalama 3,6 Euro centtir. Bu bedel, çöp yakma tesisi işletme
maliyetini ton başına %21 oranında düşürmektedir. Ayrıca depolama alanına giden çöp miktarı %90
oranında azalmaktadır. Bu atık depolansaydı elde edilecek elektrik enerjisi ton başına sadece %4
olacaktı. Geri kazanılan alüminyum ve demir malzemenin maliyetini de buna katarsak çöplerin
yakılması sonucu önemli miktarda gelir elde edilmektedir.

Yanma sonucu önemli miktarda taban külü ile baca kontrolü sonucu oluşan uçucu kül oluşur.
Almanya ve İsveç gibi ülkeler bu tür küllerin önemli miktarını geri kazanmaktadır. Hollanda taban
külünün %90’ı geri kazanmaktadır.

Hollanda’da taban külü %8-12 demir ve %0,5-1,5 demir dışı malzeme içermektedir. Taban külü çöp
depolama alanında üst örtü malzemesi olarak kullanılabilir.

      Tablo 1. Çeşitli Gelişmiş Ülkelerde Atıkların Yakılması Oranı, 2007

Ülkeler Çöp Yakma Oranı

(%)

Toplam Avrupa 33

Avusturya 10

Belçika 34

Danimarka 54

Finlandiya 9

Fransa 34

Almanya 25

İrlanda 0

Yunanistan 0

İtalya 10

Lüksemburg 55

Hollanda 33

Portekiz 22

İspanya 6

İsveç 47

İngiltere 7,5

Japonya 75

A.B.D. 16

 
Hollanda, Danimarka ve Japonya’da çöplerin %40-74’i, İsveç’te ise %50’i yakılarak bertaraf
edilmektedir. Yerel yönetimlerin ısı enerjisini %30’u çöp yakma tesislerinden temin edilmektedir.
A.B.D. çöplerin sadece %1,8 yakılmaktadır.

Çöp yakma tesisi işletme bedeli Almanya’da ton başına 100 ila 182 dolar, İsviçre’de 53 ila 62 dolar,
Hollanda’da 105 dolar, İngiltere’de 80 ila 91 dolar ve A.B.D’de 65 ila 131 dolar arasında
değişmektedir. Bir başka çalışmaya göre Amerika’da çöp yakma tesisi işletme bedeli 125 dolar/ton
ila 200 dolar/ton arasında değişmektedir.

Çeşitli ülkelerde katı atıkların yakılarak bertarafında uygulan bedel ve veri değerleri Şekil 5’de
verilmiştir.

      Şekil 5. Çeşitli Ülkelerde Atık Kabul Ücretleri ve Vergi Bedeli, 2006.

Karbon içeriği yüksek, nem ve kül içeriği düşük çöplerin, çevreyle uyumlu olarak, yakılarak bertaraf
edilebilmesi için yakma tesisi işletme bedeli kaynağı doğru olarak belirlenmelidir. Yeterli işletme
bedeli kaynağı belirlenemediği ve temin edilemediği zaman çöp yakma tesislerini işletmek mümkün
değildir. 

A.B. ülkelerinin çoğunda çöp yakma tesisleri işletme maliyeti çöp depolama tesislerine göre çok
yüksektir. Çöp depolama tesislerinden enerji elde etmek daha ucuzdur.

Çöp yakma tesislerinin sadece kamu tarafından kurulması ve işletilmesi çok zordur. Bu tür tesislerinin
verimli, çevre ile uyumlu işletilmesi için bu alanda çevre sanayi sektörünün oluşturulması şarttır.
Ülkemizdeki çeşitli örneklerde görüldüğü gibi, bürokratik yapıdan dolayı, kamunun işletmeciliği
yapması teknolojik takipte, rekabette ve çevreci takipte çok geri kalmaktadır.

5. KAYNAKLAR 
1.   Bülent İnanç, Doç. Dr. “Japonya’da Evsel Katı Atık Yönetimi”, Çevre ve Orman Bakanlığı, 2007.

2.   Behram Turan, P.E.,  “AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİNDEKİ KATI ATIK UYGULAMALARI”, Çevre ve
Orman bakanlığı, 2007.

3.   Prof. Dr.-İng. Oktay TABASARAN, Stuttgart Üniversitesi, “AVRUPA BİRLİĞİNDE KATI ATIK
UYGULAMALARINDA ALMANYA ÖRNEĞİ”, Çevre ve Orman Bakanlığı, 2007.

4.   Çevre ve Orman Bakanlığı, “Evsel Katı Atık Tarifelerinin Belirlenmesine Yönelik Kılavuz” Final,
COWI Anadolu, 2007.

5.   Elbert Dijkgraaf, Herman R.J. Vollebergh, “Burn or bury? A social cost comparison of final waste
disposal methods”, Ecological Economics 50 (2004) 233– 247.

6.   Marie Lynn Miranda and Brack Hale, “Waste not, want not: the private and social costs of waste-
to-energy production”, Energy Policy, Vol. 25, No. 6, pp. 587-600, 1997.

7.   Alessandro Lombrano, “Cost efficiency in the management of solid urban waste”, Resources,
Conservation and Recycling xxx (2009).