Krvngkí Mvxól I.

[Gônrî Gônsa]
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Krvngkí Mvxól I.
(Gônrî Gônsa)

=1=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mvle Pong
(2008 nóng, lvpat 85 )
Vmnak, Krvngkí 1990
Revised 2008

Copyright © 2008 by Mvle Pong

Editor: Mvniq Guq

2008

Computing Editor:
Vrå Pongrvm

=2=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Nçmxèkâ nñng xá dvzðrkâ

Krvngkí mvxól I. wa nô ngâ Mvjännâ, Yeejiyðng vl dvgvp vrongyângâ.

Çwe, weboktaq mvxól tiqmaq mvkômyñng rvt, måpvng gínxèrè mvxól tiqmaq
yaboktaq dvbáxè nô vruxèe. Vzñngbaq nö ângwâ wurdimp jvktaq vruxèe.
Yakvtbaq nö Computertaq vruxèe. Yadö vruxè rvt Krvngkí mvxólsñng wa
xvring we môç. Vrá, mvxól webok nö ngâë côm vtèç lçmë ke tènyângè.
Krvngkírè tiqmaq dñmxâ Vpuq kâ xônrè nñng vxírèbóèyðng kånç Vpuq,
Lawngwë (Mvrî) kâ xônámèrè luq rvt, vdå dvsè dvgông mâxvmvngxè lðm
dvpvt mvxól yabukngç dvxat mvyónge. Vrá, Krvngkí mvxól yarèç vdå pñnnë
mvxólrèsñng täwa ngñngdông dö tubîm dvbvngxông nô, dvkômmë we çe.
Ngñngdöng we mvxól yarè vl kvt wa, gvlômxöl, gvlexölsårèç vdåpñn
mvxólrè mâmvng dö rimdárëe, wvng kðmme. Wervt dvsè mvxólrètaq gö dvbá
vdudayðng dvbá lðm dvpvt Krvngkí mvxól wa nô bông tóngë we çe.

Dvsè xêngnönt kånç,

Mvle Pong

=3=
KRVNGKÍ MVXÓL I

=4=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Contents
Bông (Name).............................................................................................. 7
Vl zâng ....................................................................................................... 8
Xônkâ.........................................................................................................10
Låga………………………………………………………… .........................12
Bônyângè we mvxól dong (Brief Background History) ................................12
Nñmlat xvzöngxè we ...................................................................................14
Mvrip mvdë................................................................................................15
Lñngwâng xvzöngë we……………………………………............................15
Gangså mvdë……………………………………………… ..........................16
Gam Mvjâ Kum mvdë…………………………………….. ..........................17
Lukkun (Lukkhun) Sam mvdë……………………………. .........................17
Karël & Dñngka svyâng ..............................................................................17
Yungkaq & Dínëysårè ................................................................................18
Nawng Mvjâ Kum mvdë.............................................................................18
Laq Mvjâ Kum mvdë..................................................................................19
Vpuq Tèpvng måbñn mvdë.........................................................................19
Sumlang Watám gëng we...........................................................................20
Wamut Mîng mvdë (Wamut Phraw)..........................................................21
Wamut Gîmxång (Wamut Gumsheng) ......................................................22
Krvngkí......................................................................................................24
Vháng rvzèrè ................................................................................................26
Rvmå, tèwângrè ...........................................................................................27
Nga ângpñn................................................................................................30
Vwâ ângpñn ...............................................................................................30
Nñmpu ângpñn ..........................................................................................31
Vyíng kvnyâng ângpñn..............................................................................32
Xóngxç ângpñn ...........................................................................................33
Xóng ângpñn..............................................................................................34
Sa ângpñn ..................................................................................................36

=5=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vbô ângpñn................................................................................................38
Bvlöng bvlâng ............................................................................................38
Dönt ângpñn ..............................................................................................39
Rvxâ ângpñn ..............................................................................................40
Zómwâng nèna ...........................................................................................40
Krèng (Gênggwá) ........................................................................................41
Vzó mvnë dômdang ...................................................................................43
Nñmya (Colours) ........................................................................................43
Noqngôm dang nñng kðm dang (Religion & Beliefs) ..................................44
Côm waxè we nñng vl dang (Settlement & Housing)...................................53
Ðmlðm pñn nñng aqlðm pñn (Food and drinks)..........................................54
Ömpkðng dang nñng vrðm vrá dang (Social Structure and administration) .....54
Ângmvdë, ângrvp (Clans and family) .........................................................56
Krvngkí mvdërè..........................................................................................58
Dôngku xvzöngxè we (Marriage) .................................................................71
Sèlså, sèldu nñng mêngdurè (Army soldiers, officer and civil officers)............71
Xvlá röbông nñng âng nirè (Names of Months and Days)............................76
Dvkímxè we bñnlè (Occupations) ................................................................76
Xa vkèke we nñng nga vkèke we (Fishing and hunting)................................78
Wîlaq pvga tvrâ (Trade, business)..............................................................79
Lâtîng vwálë dang (Inheritance) ................................................................79
Xèlëng nñng rvguq (zî) xvloë dang (dead and send soul) ...........................85
Vxaq Mvle Pongë mvxól ............................................................................87

=6=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

BÔNG (Name):
Krvngkí wa bông nö Krvngtè xvnvng vlrè wakâ çe. Lvjöm nö vkrvngxè (vcvngxè)
we rvmå (vtè) xvnvng vlrè, wae. Dñmxâkâ nñng dvzðngkâç vtè vngvt vyö zângtaq vlrè
wakâ çe. Krvngtè nö Dvgôlôm rvzèlap kånç buq nô, Nñmlömplap kånç Svrâwngtè
tuqdaqe. Svrâwngtè nö Langtám bômlap kånç buq nô, xënç wâng vcvngxè dö
vyödaq we çe. Mvliq tètaq Konzömpyðng tuqdaqe.
Gèndîyâng (Gèndîdån) xvnvng Dîri (Bôrèn) döm kånç mvdñm tutsñng
Kîngngáng tè, lñngpvng tutsñng Krvngtè wa tóyângâ. Darè nö xënç tuttaq vdå vsñng
Krvngkírè wa dñn vpvng nô ñlyângè.
Krvngkírè täkaq nö Krvngtè kupa yapa nñng Tènông wâng kupa yapaö vlle. Darè
Krvngkírè tiqmaq nö Zômwâdån (Zômwâ xvlaq dvcitnë zâng), Gèndîdån (akvt,
Gèndîyâng), Du römp (akvt Durip), Mvródîng (akvt Gvjètî), Nñmríng gëng (akvt,
Inrawng Gawng), Krêng II., Pônnën, Rvmådñm (akvt, Dangpä), Mvjenna (akvt,
Myitkyina), Gaqnaq (Gának, akvt, Mogaung), Uru, Kugëng, Dvnây, Nñmríng
(akvt, Namyíng nñng Bangso (darè Basoq) rvgaqhöq ñlyângè.
Darè xaqrärèç xônráâ we nö Krvngkírè nö kadvgvp gö “Lîngmi, Nung (Nong)”
wa bông mvtóxèyñng. Xvngbe mvxungtaq tóë bông nö “Dvxóm mvdë” wa nô
tóyângâ. Dvxóm mvdëtaq xônkâ svmaqmaq mâbêng we mvdërè gvza luqyângè.
Wedö çnè gö xvngbe nö ângnvm ângcvng, ângrè ângyâng, mvyöq- zvmèså wa nô wa
ñlyângè. Çwe, vdå ângnvm ângcvng çnè gö, “nâ, ngâ,” wa nô vkðmxèrèsñng nö
lîngyângâ. Rvmåtèrèç Krvngkírèsñng “Dvmâng” wa tóëe. 1885 nóng dvgvp
Kugënglâm vl vdå vsñngrè nñng Vpuq, Samrèyðng Britishpå nö Nñmlat tiq tuqyângè.
Britishpå nö Krvngkíkaq zðngxè lðm gvzâ rvzaqyângè. Yunnanlap kånç zðngxè lðm
wanè gö, Rvmåtèrç gvsatnë, Myitkyinalap kånç zðngxè lðm wanè gö, Langsetñngrèç
gvsatnë, Gñmdèlap kånç zðngxè lðm wanè gö, Mvsáng, Dèngsâ, Dèngketrèç gvsatnë nô
zðngxè mvlínyângë. Sömbrabômlap kånç dilongnè gö, Mvliq Wânglongrèç gvsatnë
nô gêng mvlínyângë. Tèsi lñngdômtaq Mvliq wânglong vl vdå vsñng Vpuq kâ xarèç
xölë nô, 1932 nóng, lñngdômtaq wa Krvngkísñng Britishpå nö zðngxè línyângâ.
Wervt, Brtishpå nñng Americanpåç Krvngkí rvgaq tiqmaqsñng Maptaq unsurvey wa
nô vruyângâ. Wedvgvp Vpuq kâ xônrèç Krvngkírèsñng “Nung” wa bông
Britishpåsñng zçyângâ. Dvgá Rawang mvdë täkaqsñng gö Nung bông tóyângâ.
Rvzâ deyângèrè mñng nö Vnëng (Vnîng) mvdë çyângè. Jang Mvja mvrèng deyângirè
nö Nînggç Yungnñng mvdë çyângè. Çwe, xvngbe mvxîngtaq kadvgvp “Nung” wa
mvlðngyângë. “Lîngmi” wa bông gö mvlðngyângë. Dånila Krvngkírè nö
“Rawâng” wa we bôngtaq âlèe. Darè nö “Dvxóm mvdëtaq” ñlyñngxâ. Yunnan
Samrèç mñng “Luang Mi” wa tóyângè. Lvjöm nö “Xölxí Vgo vdárè” wakâ çe, wae.

=7=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vl we zâng vwálxè we nñng Röbông (Distribution and Population):

Britishpå tuq dvgvp Krvngkí dîngwa 49 mvrèng ñlyângè. Yalëngtaq Rvmå nñng
Mvliq wânglëng, Mvliq nñng Krvng wânglëng ñlyângèrè mâbá. Dîri dôm kånç
mvdñmtut vlrèsñng wa tóëlëng çe. Wedvgvp röbông luq vtvng nö Rvzâ çyângè.
Tiqkçng, tiqyá, tiqsä dvgôgó (1,119) ñlyângè, wae. Kvmlóm nö 850 rvzä gó ñlyângè.
Svluq Wvr nñng dvgá mvrèngrè nö (700, 600, 500, 300, 100) ângyá ñl we mvrèngrè
dvcóng çyângè. Wedvgvp, Rvzâ nö Xèngkômrè luqe. Kvmlóm nñng Zitong nö Mvriprè
luqe. Svluq Wvr nö Svluq Wvr Kômrè luqe. Tènông Nñmsvrpa nö Svre Kömrè luqe.
Çwe, xvngbe könt dvkóm röbông tóyângâ we nö Dvxóm mvdë ku çyângè.. Wedö
çnègö, webôngsñng gvzâ xñng dö mvlðngyângë.
Krvngkírè måpvng, Yunnan ba kånç vtðngráè we Gam Mvjâ Kôm (Gam Mvjâ
mêng), Nawng Mvjâ Kôm (Mvxoq). Laq Mvjâ Kôm (Ngvlangrè) nñng Tèpvng
måbñn,Vpuq kâ jông xônrè Dîleng, Sun Dumay xâ, Mvgâwng Ngajang nñng
Muqgëng (Mvgëngrè) gönvxí ñllíngè rvt, tiqmaqç rvgaq töl we, mâriq mârðm we
ñlyângè. Vpuq gö Vpuq vxvtyângè. Krvngkírèkaq yðng mvtñmmvm we
dvbungyângâ. Wervt, Tèkótut Vpuq tiqmaq nñng Krvngkí tiqmaq mvzân gö
mvmebaq bônyângè. Måpvng nö xvrðm xvráxè nô mëngzôl dö ñlyângâ. Xvkse:
Lñngdômtaq Svluq Wvrrè nñng Mvgëng Ngvjangrèë mvzân nö Wâlâmî svre bântaq
xvrðm xvráxè we wâyângâ. Pêng mvdaq we dvkñmlëng gö xvriyângâ. [Inmay poq
gingxvnglëng nö dånila Du Gvtëngyðng vlle, wae.] Rvzâsñng côm wðr nñng di we
Vpuqpålasñng Svre Nawngxá Pîngç xñm tvmáç wvpmayângâ. Wervt, ângså Cvng
nö Vpuq yátîç xè nihöq mvhímkäyângâ.
Wedö çrvt, mârðm mârá we mvwâ lðm dvpvt wa nô, rvmá nö vdå tut, vdå rvgaq
èdîngtaq cuámè wa, rvmá wárâ vwályângâ. Rvgaq dvröntlëng vwálë we nö môçyñng.
Mvdñm tutrè, Mvgëng, Nërâyângrè nö Vpuq kâ jông xônrè çnè gö, Rvwâng ç we Vpuq
kâ xônnámèrè çnè gö, Mvgëng lñngpvng vyö we wâng Dèngkrî tè kånç Nñmsvrkaq
rvmá mvcuðm lðm, vrá, lñngpvng tutrè, Mvrip, Inkîm kapâ dvgông çnè gö, Krvngtè
Dîri döm kånç Nñmsvrlapkaq rvmá mvcuðm lðm, wa nô xègaqyângâ. Yalëng nö
Krvngkírè nñng Tèkó tut Vpuq kâ xônrè vxíxèlíngè rvt, kâ luq we ângkvt kvt vl rvt, kâ
mvluq lðm wa nô, rvmá waðmrâ vwálë we çe. Rvgaq dvrönt vwálë we nö môçyñng.
Britishpå Sömbrabôm tuq nô bômdu ríng wâlíngâ kvt, Vpuq kâ xônrè nö Nun tè
kånç Nñmlömplap rvmá wâðm lðm, Rawang kâ xônrè nö Nun tè kånç Nñmsvrlap rvmá
wâðm lðm wa, Sômbrabôm, bômdupåç xônyângâ. Nun tè nö Gñm Mvjong nñng
Tsibaq Kñng dvhô vyö we wâng çe. Çwe, Vpuq kâ xônrè tiqmaq nö xvngarxè nô Nun tè
Nñmsvrlap ðl dñng wae. Tiqmaq nö Vpuq kâ xônámèrè çnè gö, nöngmaq gö Rawang
xvwini çxâe, wa vtaqxè nô vlle. Vrá, tiqmaq nö Svluq Wvrrè nö nöngmaqë mvyöq
(mvyuqjirè) çe wa nô ângmaqë mvyöqlap ðl dñng, wae. Pâwálðm wani, kukaq yakaq
gönvxí rvmá cuðm kvt kånç ângkvt kvt kâ luq rvt, wedö mârðm mârá we mâvl lðm
dvpvt, mëngzôl dö ðl lðm xaqrärèç gö xônyângâ we çe.

=8=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Çwe, mvyöq, zvmèsårè nö, Vpuq kâ xônkaq ðl mvyórè gö ðl línxèe. Vrã, Krvngkí
kâ xônrè gö ângmaq Vpuq kâ xônrèkaq ðl mvyórè gö ðl línxèe. Kagó gö mëngzôl dö
vl lðm dvpvt wa nô Nèngrñn Kñng Krâzëyðng kâ rvtyângâ. Pâwálðm wanè,
Rvwädðm kånç Nñmsvrkaq vtðng nô, Yunnan ba kånç vtðngráè we, Gam Mvjâ kôm
(Dèngsârè), Nawng Mvjâ Kôm (Mvxoq-Mashaw) nñng Laq Mvjâ Kôm (Ngvlang-
Ngalang) nö A.D. 700-720 nóng èdungtaqtaq Krvngkírè ñlbóè måpvng tuqráè.
Lukkín Sam nö Gam Mvjâ Kum tuqbóè måpvng wa tuqráèrè çe. Tvnä A.D. 750
nóng dvgvp, Yunnanlap kånç Lukkhun Samrè nö Svluq Wvr mêng läxè nô, Sçngleng
kåttaq läxèámè nô Gñmdè tuqyângè. Vpuq kâ jông xônrè tèpvng måbñnrè gö Mvriprè
Vpuq kâ xônrè, Rawâng kâ xônrè Gèndîyang kånç kukaq yakaq vkangámè måpvng,
mvme nóng dvgvp tvnä A.D. 1200 nóng èdîngtaq Dîri dömtaq läxè nô Gèndîyang
tuqlíngè. Wemvdë kånç Duleng tiqmaq nö Gèndîyângyðng tiq câm narxè nô,
Lènggâlapsñng tuqlíngè. Måpvng Duleng kånç kutwa, måpvng mvdërè nö Sömlvng
língbuqyðng Naqtë zvmè nñng xvzöngxèe, wa rvt, Sömlvng wâtðm gëngyângè.
(Sumlang Wâtham shang ai.) Vpuq kâ jông xôn we tèpvng måbñn tiqmaq nñng
Mvxoqrè tiqmaq, Mvgëng Ngvjang tiqmaq vkðmxè rvt kâ ângkvt kvt luq we ñlyângè.
Wervt Svluq Wvr (Salaw Wan) nñng mvzân gö 14 dvsiq wâyânga. Lñngdômtaq nö
xvrðm xvráxè nô mëngzôl dö ñlráxâ we çe. Mvdñmyðng xónxè dö Krvngkírè nö
vrím vsar we Assam mênglaphöq vdun dñngwa ñlyângè tvrâ, xaqrärèç xónráâ.
Xvkse, akvt Mogaungyðng Gánaq rvp ñlyângè. Rvmådñmyðng (akvt, Dangpä)
Tèngrç rvp ñlyângè. Ex. Captain Svre Pung dvlömp gö Dvngpäyðng çe. Dangpäyðng
vdå Rawangpñn mâvl kvt kånç nö måpvngrè mvtuq. Tèngrç vxaq tiq på nö U Ru
xvlaq mo kånç xvlaq rçðmmatnè ke, Mogaung vl Gánaq rvppåç xvlaq töllë rvt,
Tèngrçpå nö Nñmríng Gëng vl, ângnvm ângcvngrè xoqxè nô Gánaqpåsñng
Mogaung kånç Kvtzá (Katha)höq lîngâyânga we mvxól vlle. Mvxól yalëng nö dåni
dåyaqhöq Krvngkí xaqrärèç mâmvng dö xônë we çe. Dèng we xvkse nö, akvt
Arunachal Pradesh xvnvng rvzèlëng gö Kèndñng bôm, Lñngpñng rvzè nö Tvwñn
bôm, mvdñm rvzè nö Zogang bôm, Zogang mvdñmlëng nö Pînggân, måpvng rvzè
nö Língkrî rvzè wa tóyângâ. Zogang mvdñm, India lâmkaq vyövm we vtè nö
Ziheng tè (tiqmaq Diheng gö wae.)
Akvt, Mvnloq Zömp (Bènnoq zömp)sñng Dvrung kó, tèwânglëng gö Dvrung tè,
Dvnây wângtaq tuqdaq we tèwângsñng “Taqsîng wâng,” Dvnây tè, môçni
Dðmwâng, Dvbè tè, U ru tè wa nö tóyângâ. Rvgaq bông gö Nñmríng (akvt
Nvmyíng), U Ru, Gaqnaq (akvt Mogaung) Mogaung tèsñng Língcíng tè, Nñmdö
(akvt Nvmdç) Mvyâllâmsñng (akvt Mvyán) wa tóëe. Xvngbetaq Krvngkí tiqmaq
dñn vpvng ñlyângè. Nñmlat yarvgaq kånç Nñmlat mvdë nö tiqyaqç bñnyângè. Wedö
bñn we nö Yunnanlap kånç Dai Dengrè tuqráè rvt çe. Vnç mvdë nö, U Ru
Sängmosñng Mvwârè tuq nö Vpuq, Sam, Rawangrè tiqdö wáxè weç gvsvtyângâ.
Lñngdôm kvt ngðmxèrè gö Indialâmkaq loyângè, wae. Vpuq nñng Sam vxvt rvt çe.
Yarè mvxól nö Vpuq, Sam mvxóltaq gö vbáe. Çwe, Rawang tiqmaqç yarvgaq mvxól

=9=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

xvla mvca mvxáë. Mvxól yarè nö Krvngkí xaqrärè xônrálëng çe.

Yarvgaq kånç bñnbóèrè nö Assam mêng tuqámè måpvng, Vpuq kâ xôn we
luqámè. Tiqmaq nö Ahom Samrè nñng tiqdö vlle. Ahom Samrèyðng Gñmdè kånç
Gvnông tiqmaq gö vxíxèe. Wekaq Rawangrè mvme rvp ñlyângè. Svluq Wvr pvlç,
Zñngyoq tiqpå gö Assam tuqámè ke, Ahom Sam xaqrärèç Swabwá zðngyângâ.
Rvwädðmlap kånç Krvngkísñng lñngdôm tuqráè we mvdë nö, Zanghô ângnçnvm
nñng Zñngyoq nñng Lisu mvzântaq Rá Wângtñng èdungrèç dåbvngvtxâä, alë we
mâdabvngxaq Krvngkílap vtxèráèrè çe, wâráè. Måpvng Zñngyoqpåç wa gvsatnë Lisu
mvzânsñng dðngyângâ. Lisurèç rá Zñngyoqpåsñng zvmi zçë, xvrðm xvráxè we
wâyângâ. Zñngyoqpåyðng Lisumålá tiqmaq sñmrä koqluhöq zçyângâ, wâráè. Xvkse:
Zñngyoq cômmå Lisumå Ahnyi Zöç yarè mvti mvni ngâsñng xônráâ.

Xônkâ (Language):
Rawang kâ nö tvnä mvrèngvrñm svmaqmaq mâbêng dö xôn we luqe. Welëng
dö tiqdvcá, Krvngkírè wanè gö, mvrèng vrñm wâ lðm dðngte xônkâ svmaqmaq
mâbêng. Pvngrènlap mvrèng täkaq xônkâ vbêngnè gö, tö we bông tiqmaq mâbêng
we vlle. Kadö çnègö, vhömmvm dvgvp, vdå rvwá, vdä mvrèng kâç xâjènke we, vtoq
vtip, vrîng we wâyângè. Xvngbe nö ângnvm ângcvng, mvyöq-zvmèså wa ç rvt,
mëngzôl dö ñlyângè.
Krvngkí kâ tiqmaq nö Vpuq kâ nñng vbênge, wa Rawang tiqmaq xônne.
Krvngkí xaqrärè xôn we nö Vpuq kâ môç, dñmxâkâ çe, wâráè. Tèkó tut Vpuq kâ
xônrè tuqlíngè kvt, ângmaq nö dñmxâ gö mâdáyñng. Dvgîr gö mâdáyñng. Mvnë
gö mvdômyñng. Vrá côm yvnggíng gö mvwaxèyñng, wae. Ângmaq zalëng ke,
Krvngkí dvgîr, dñmxârèç wa wvtnayângâ. Sáng kóxè bântaq Rvmåtè dñmxârè täkaq
gö Vpuq kâ dö ca we, Krvngkí kâç wa dñmxâ wâyângè. Werèkâ xá lðm dvpvt
yayðng kâ tiqmaq dvtanxèe.
Xèwânñng vlat,
Kâpung vlat;
Gvsâ wa dôngla,
Rawang kâ dvtsðn we,
Dômxâ kâ dvtsðn lðm;
Dvmôsñng...
Vjâ kwåraq ålvng we,
Xñmnö kwåraq ålvng we;
Zängwa nèngjvng,
Panwa nèngsvng,
Lvmî mvxvt,
Gènding xvlat;
Wesðng sömri mvnvtxí,

=10=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vjâ sömrè dvzômxí;

Mvtóm mvtaq,
Tvnåså, wåsðngså,
Mvxñngså, tvnåså xvlñtdaqâ.
Dvmôç, Lñngsáç;
Mônungç, Mômåç,
Tvnåså xèlatnë;
Wåsðngså xèyatnë nitaq,
Tvnå vdðm,
Sñngzông vdðm;
Môdðm kung rvyange,
Vmô kung lvyange.
Sñngzông vdðmmö,
Tvnåså xvzöngxè.
Rèngtëng mvga luq,
Rèngni mvga luq;
Svngzông zôngðmxâ,
Tongbëng bëngðmxâ, wa nô gvzâ yvng dö dñmxâç gînyângâ we çe. Wervt,
Krvngkí kâ nö Vpuq kâ môç, dñmxâ kâ çe, walëng nö dèngdárè. Krvngkírè
vdëngtaq gö xônkâ svmaqmaq vxáy we vlle. Welëng nö måbñn tvrâ mâbêng, ðlrâ
mâbêng rvt çe. Welëng wa mvtaq, vdå mvrèng, vdå rvgaq wa vl nô dvkímxèlðm
rvmátaq wa rvtô dvbäë rvt, ni vrñm kumvrèng nñng yamvrèng vhöm we mâvl rvt çe.
Cômxîng rvtôtaq cômgun bêy, môçni, vsñng xè dvgvp, môçni, vzó kîng, mvnë
kîngtaq wa kumvrèng yamvrèng tiqdö vhöm we ñlyângè. Dvgá rvtôtaq nö vdå
mvrèngtaq wa täkaq vl nô rvmá tvmutaq dvzaqxè nô ñlyângè. Yadö dvzaqxènè gö, tiq
nóng nóng nö dvkö wângrôm vtit nô, mâdvkö mvrèngyðng dvköq röntnvm nô di
we vsñngrè gö ñlyângè. Kadðngte dvkönè gö, tiqmaq nö xvraqxè nô, dvköq rötnvm
we mvwâ. Vlä, vtömprè rívm nô mvyî xvläë we vsñng gö gvzâ luqyângè. Yadö ç
rvt, xônkâ svmaqmaq mâbêng we luqmvnxèyângè. Kâxvbêng, yakârè åyângë.

Ðmpâ ( food)= ðmpa (Rz., Kl. Wz. Bs.), Zá (Lw.), ðmwâ (Kl.), ímpâ (Pr.).
ðm (eat)= ðm, (Kl. Rz. Pr.), dvcuq (Lw.).
Wur (hand)=ur (Rz. Bs.), wur (Kînglñng, Wuzñng), or (Pvngrèn).
Vtè (water) = vtè (Rz. Kl. Wz. Bs. Pr.) ngáng (Lw.).
Pvngrèn kâtaq “ö” cñng gö mvlángë. Ö cñng tvle nö “u” çe. Krvngkírè vdëngtaq
kamvrèng kadö xônnè gö, vsçng vrâlke we ç rvt, kâ poxè nô xôn we vsñng tiqgó gö
mâvlyñng. Vdå mvrèng kâç xóndñng wâyângè.

=11=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Låga (Lâyga, Lik-Script):

Krvngkí xaqrärèç xônráâ we nö darè nö låga vdáyângè, wae. Çwe, welëng låga nö
sçngtsip låga ç we kâç röqayângâ, wae. Mvwâpå nñng tiqdö vrðm vrá nö vl dvgvp,
tiqdö xóngsipmç vrulðm låga waxè we, rvmásñng dèámè dvgvp, kaç röqdárâ, wae.
Rvwângpå nö to kaç röqdárâ we nö, wa nô mârvtöxèyñng, wae. Mvwâpå nö nönt
xvyvngxè nö tiqkvt xóngsipmç låga rvzvngxèe, wae. Wervt, Krvngkí xaqrärèç Mvwâ
låga nö xóngsip låga alëe. Krvngkí xaqrärèç xase låga tvrâ nö mvxônráë. Kâröq
låga, (xóngsip låga) tvrâ wa xônyângâ.
Vrulðm Rvwâng låga mâxvpoqë dvgvp, Krvngkírè täkaq nö Vpuq låga
lðngyângè. Täwa nö sèldap nñng vzíyaq zîngrètaq lðngyângâ. Gvrayë Mëngkâ gö
Vpuq kâç wa röë nô, vdå kâtaq tiqkvt tvlçngë nô xônyângâ. 1948 nóng måpvng wa
Min låga nö vzíyaq zîngrètaq xñngönt pñngyângâ.

Måbñn mvxól nñng Bônyângè we mvxólrè (Brief Background History):

Krvngkí xaqrärèç xônráâ dö tiqdvcá, Sñngwáldðm Tiqtaq Rawangrè nö mvme
mvdë ñlyângè, wae. Tongmangdðm kånç mënggâng vsñng nö vxit vzèng nô, luq
mvnxèlíngè rvt, ângmvdë ângmvdë wáxè nô, tèni, tèbo, nñmsvr nñng nñmlömpsñng
vwálxè nô bñnyângè, wâráè. Wervt, Tongmangdðmsñng mñngrîng kâç,
“Tongmangdðm, Mvsí vdðm” wa nô tóëe. [Tongmangdðm nö tvnä darè Persia
(Ancient Persia, darè Iransñng) tvnuë pâ çe.]
Tongmangdðm kånç tèpvngkaq bñn mvdëç Sñngwáldðm Tiq (Rvwådðm) dvtuqxè
nô rvwá, mvrèngrè xvzöngyângâ. Angmvdërèë bông nö Hânghírè, Xvzöngrè, Îzurè,
Îzöngrè, Nètórè, Rvtaqkórè, Särtaqrè, Särtñngrè, Dvzômtñngrè, Sñngzôngrè, Nñmrè,
Vnëngrè, Vlongrè, Nînggçrè nñng Zanghôrè çyângè, wa ráè. Åxônënè nö, dåni Rvwâng
mvdërèni ç ráxâ. Tongmangdðm kånç Sñngwáldðm Tiqkaq nö ka tvrârâ
bñnyângèlëng nö mvxônráë.
Sñngwáldðm kånç gö kukaq yakaq vwálxè nô bñndaqè, wae. Bñn we mvtí nö
ðlrâ, ðmrâ mâpvt rvt çe, wa xônëe. Tiqmaqç xônë we nö ângmaqç aqë we tèníng
tiqlëng bvt rvt çe, gö wâe. Yalëng ladèng kvt kånç nö dåni Tibetan (Tibetrè) nö
Tèbvtsårè ç vdue.
Sñngwáldðm kånç Nñmlömpkaq bñnrè nö Sñngzôngrè çe, wae. Sñngzông wâng nö
Indu tè tèkólap çe. Wervgaqtaq tëng, vya yôm, láyângâ. Xñm nö Sñngwáldðm Tiqtaq
lá línyângâ. Wervgaq bông nö Rvmotñng, Cvngtang, Tëngzông, Xazing,
Sñngzôngdðmrè çe.
Nñmsvrkaq bñnrè nö Xvzöngrè çe. Ângmaqç nö Hânghí wâng xvnvng xvngbe rvmá
wáë nö ñlyângè. Tèpvnglap bñndaqè mvdë nö, Nètórè, Rvtaqkórè tiqmaq, Duruqrè,
Vzurè, Vnongrè, Vlongrè, Nînggçrè nñng Zanghörè çyângè, wae.
Yamvdëç Xvzöng vdðm (Sçgâng) nñng Särcîngtaq xvzöngxè nô mvme nóng
ñlyângè. Sçgâng (Xvzöngdðm) nö Tènông wâng xvnvng nñng Wângba xvnvng

=12=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

xvngbesñng tóëe. Särcîng vsing nö Yangtsi tè (darè Dvrècè) tèkólap xvngbesñng

tóyângâ. Nñmlömpkaq bñnbóèrèç Sñngzôngdðm xvzöngë nô måpvng nö Nñmdðm,
Hêrdðm nñng Mëngkômdðm rvgaq tiqmaq vsçlxèráè. Krvngkíkaq tuq mvdë täkaq
nö Mëngkôm vdðm mvtuqyñng, wâráè. Pâwálðm wani, Sñngwáldðm kånç bñnlðm
tvrâ nö vnç hwáng wa ñlyângè. Nñmlat hwáng nö Särtaq, Dvzômtñng, Pôhaptong,
Lvtzâ, Batvng, Pëngdðm tvrâ çe. Batvng kånç Vtunzuq, Xapá, (Sñngwáldðm II.)
Batvnglap kånç Xègra, Dálè tuq tvrâ bñn mvdërè ñlyângè.
Sçgâng, Särchung vsingtaq vl dvgvp Rvzè vsñngrè nñng Samrè tiqdö wáxè nô
Mvwâ mvzân gvsvtyângâ. Gvsatnë we mvtí nö mêngdân rvgaq töl rvt çe, wae.
Mvzân nö mvme baq gvsvtyângâ tvrâ xônëe. Ângmaq xaqrärèç xônëlëng dèng kvt
kånç nö [mvzân werè nö tvnä B.C. 400-200 çdungtaq ç vdue.] Werè mvzân kånç
Nñmlat tiq vtxèrèç Krvngkí rvgaq, Nñmríng gëng, Zângwang, Rvmådñm, Nñmdö,
Gánaq, Uru, Nñmríng rvgaqhöq deë nô, rvwá mvrèngrè xvzöngyângâ, wâráè.
Wervt, Nñmlat mvdë nö tvnä B.C. 100-90 nóng èdungtaq Krvngkí rvgaq tuq
vduyângè. [Svluq Wvr dvsiq gîn mvxól åyângë ke, Krvngkíngtaq tvnä 3000- 2000
nóng (1950) dðngte ñlráè we xáxèe.
Sçgâng (Xvzöngdðm) rvgaqtaq Duruqpåç xölë mvdërè nö, Duruqrè, Nètórè, Vzurè,
Xvzöngrè, Vnongrè, Vlongrè, Nînggçrè nñng Zanghôrè çe, wâráè. Xvzöngdðmtaq
Duruqpå nö Gâmzô (koqkðm) wáxè nô ñlyângè. Ângcômmå nö Vzu Nvngím (Îzu
Nvngím) çyângè. Duruq nö ângså vnç på vdáyângè. Nñmlatpå Vpung nö, Mñngrîng
vjè, Zâywâ vjè, dômsâ çyângè. Wervt ângsñng nö “Tëngmvng Mvgam” wa tóëe.
Wepå nö Xvzöngdðm rvgaqtaq vzó mvnë dôm nô, Xvzöngnga käyângâ. Ñllðm côm
gö rvgîng vdðm pñn côm vnç vxôm dvtñnghöq língç vrangë nô wâyângâ.
Tëngmvng Mvgampåë ângcômmå nö Xvzöng Nvng çyângè. Ângså vdóë bông nö
“Rvmí Tönnong” wa tóëe.
Xvzöngdðm (Sçgâng) vsing, Mvkômdðm vsingtaq Duruqpå mvgâm wáxè dvgvp,
Särchîng vsingtaq nö Nñmdíng dani (koqkðm) tiqpå ñlyângè. Ângç wervgaq
vsñngrè kîyâ mvzðn vnç xvle gínámë rvt Duruqpå nñng gö mvzân bônyângè. Çwe,
âng xèámè måpvng ângsåpå Nñmdíng Nâbâ nñng Duruqpå xvrðm xvráxè nô
mëngzôl dö ñlyângè. Nñmdíng Nâbâë ângsåpå nö Nanep Zopá çyângè. Nanep
Zopá ângså Vpung, Vdó, Vkwin wa nô vxômpå ñlyângè.
Yapåë ângså Vponggó nö Xëwadðm kånç (darè mvdñm tvrâ wa tóyângâ) Rçma
rvgaq dvtuqxè nô Assam mêng kånç âng tvrâ mvtáxèyñng. Wepå nö tvnä Rvkây,
Minrèë ângkup ângkâng ç vdue, wa xônráâ. Vdógó nö Vpuq kâ xônrèë ângkup
ângkâng çe, wae. Ângmaq mvdë nö Särchîng rvgaq kånç Wângbataq Samba Dvru
läxè ráè nô, Litñng wângsñng rá dvtuqxèámè. Wewâng tiq dvkaqsñng Yarlíng tè wa
tóyângâ. Ya Yarlíng tèyðng Yumbu Lvgangtaq rvpxè nô Xigra rvgaq ñlyângè. [A.D.
60-65 nóng dvgvp, (Yangtsi loap) Yangtsi tègoqyðng “Puq” tiqmvdë ñlyângè. Nakhi
nñng Lolo, Xifanrè xini yarvgaqö mvtuq dvgvp çyângè, wa tiqmaqç xônëe.]
Nanep Zopá ângså Vkwin gó nö Sam çyângè, wa xaqrärèç xônráâ. Âng nö Litñng

=13=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Nñmsvrkaq läxèámè nô, Chunglây, Kinlung tè xvnvng, Chieng Tuq rvgaqtaq mvrèng,
wamâ dexè nô ñlyângè. Pa U Rong nñng Tîng rvgaq ñlyângè we Pa U Rëng,
Litñngrè nñng Mölômsårèç ângmaq tvrâ xáyângâ. Måpvng Nanep Zopáë ângså Kwin
mvdë nö Tali, Yungcðng rvgaqhöq tuqámè.
Krvngkí tuq we vnç mvdör wa mvdör nö, Sñngwáldðm (Ngvwâ I.) kånç Sertaq,
Dvzômtñng, Pöhaptong, Sam, Cñngza, Pëngdðm, Yangtsa rvgaq dvtuqxè nô,
Mvkôm tvrâ alë we Mêndðm kånç Svrángcit, Vlçdðmyðng Rvmåtètaq läxèrè nö Rvngwè
cittaq bñn nô Bîngsvng, Krvngtètaq Nvngängyðng läxè nô, Rvzâpa tuqyângè. Rvzâ
kånç Dèdíng, Dèngsâ rvgaq tuqyângè. [Werè nö Krvngkíkaq tuq we Nñmbvt vnç
mvdë ç vdue. Ângmaq nö tvnä A.D. 90-100 nóng èdîngtaq tuq vduyângè.] Nñmlat
dvtñng Rvzâ, Bîngsvng, Dvtông nñng Mvrkí Pongrè nö måbñn narrâ mvrèngrè wa
tóyângâ.

Nñmlat dvtñng Rvzâ xvzöngë we:

Rvzâ nö Vnîngrvpráç xvzöngyângâ, wae. Ângmaq Vnungrè nö Tsaykólâmkaq
vsçlxèyângè. [Yayðng mvxól dvkaq vlle.) Wervt, Rvzâyðng Vnîng rvpráë dvkvt nö
ângmaq zvmèsårè ç we, Dñngngôrrèç wâámë we çe. Gídvng-Sñrwângrèç Rvzâ wðrbóâ
måpvng Rvzâkaq vtðngráèrèç Rvzâ tiqkvt rá xvzöngyângâ. [Vxansårèë mvxól dvkaq
vlle.]
Díruqpåç xölë mvdëtaq vbárè täkaq nö Sñngwáldðm II. (Xápâ) rvgaq xvzöngë
nô ñlyângè. Vzñng mvdë nö Rvwädðmlap vläámè. Waqlím Pëngkwâng mvdë ç
Xápâ vdðmtaq rvwá mvrèngrè xvzöngyângâ. Nñmlat dvgvp Zanghô mvdë nö
Sñngwáldðm I kånç Shanghai (Xvngháy) rvgaqhöq dvtuqxè nô, måpvng nö Tali,
Xigra rvgaq tuqráè. Werè nö Zanghô mvdë kånç tiqmaq çe. Xápâ kånç Lvkô tvrâ läë
nô Vmvt Wângdîngtaq xvzöngxè nô ðlráè. Wemvdë nö, Tvmî, Nñnghó, Pvlá,
Rvpmá, Rådvng nñng Yöntñngrè tiqmaq çe, wâráè. Tiqmaq nö Lijang kånç
Yungcðng (Yung Chang)kaq vsçlxèyângè.
Xápâ (Sñngwáldðm II.) ñlráè we måpvng mvdërèç Xôngkîng (Sçngkîng) tvrâ láë
nô, mvngjöng måsíngç dvgô dvnggvp gvpyângâ. Welëngsñng Hçyíl dvgô, wuryíl
dvgô (Pëngga gvp) alëe. Werè nö Vnëng mvdë (Cholê) dvgông kånç Waqdðm
Kongrè çe, wâráè. Ângmaq mvdë nö Waqdðm Tongyðng dvtuqxèráè rvt, “Waqdðm
Kong” wa bông vböngráè we çe, wae.
Ya Pëngga Gvptaq lñngdôm tèsi läxèráè mvdë nö “Tvngsårè” çe. Ângmaq nö
Tsitñng dvbñng, Rvnyin Cè dvbñng, Vcñng dvbñngrètaq xvzöngxè nô ñlyângè.
Dånila Dñngsâr (Tvngsårè) mvdë çe.
Xvzöngdðm, (Sçgâng) Nètöq Dvngdðm (Måpvng Nyèrwalong), Sñngwáldðm II.
rvgaqtaq vzó kîng mvnë kîng wâë dvgvp, dômsâ mvkôm lá dvzárë mvdë nö,
Sçngkôm, Xóngkôm lá dvzárë mvdë nö ângmaq vdå dvzèn nô, “Kayðng gö xóng
mvköm, xóng mvköm wa lá däzárèe, sçngkôm, (xóngkôm) lðnxâèê,” wa kâ kånç

=14=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

“Sèngköm, xóngkôm” bông vböngyângè. Ângmaq mvdë gö Rvwädðmhöq dvtuqxè

nô ñlyângè. Durukngë ângså dó dvkaq “Puq Lvpuq” wa ângnvmnöngç tóëpå mvdë
nö Rvwädðm kånç Nñmsvr Yunnan basñng rá vtðngyângè. Måpvng Yunnan Zopá
tiqpå vhaqë ke, rá Svluq Wvr mêngsñng vtðngráè. Werè nö Gam Mvjâ, Nawng Mvjâ
nñng La Mvjâ Kômrè çyângè. [Ângmaqë tvrâ xånñng vruxèyðng åröë.]
Svluq Wvr Dèngsâ debóâ måpvng, Svluq Wvr mvdë kånç Mvzông Tèndó nñng
Mvle Tèndó ângnçnñm nö Rvmåtè Nñmlömppa, Zñngyo Tongsñng rá Redðm Wâng
rvgaq kånç tuqyângè. (Zñngyoq nñng Zñngyo Tong månâbeni. Zñngyoq nö Rvmå
Nñmsvr Tèkólap, Zñngyo Tong nö Vgípa, Rvmå Nñmlömplap çe.) Mvdông Tèndó
nñng Mvle Tèndó mvdë nö Zñngyo Tong, Gátuq rvgaqtaq vl nô Lêngkôm rèngdñng
gö kvtyângâ. [Mvti mvni nö Svluq Wvr Mvle Tôndó mvdë mvxóltaq åröë.]

Má Rip (Mvrip mvdë): [Tvnä A.D. 300-350]

Ya Rvwädðm kånç dvgô tvrâ vwálxè nô bñnbóèrè kånç Krvngkí tuq we, Nñmbvt
vxôm mvdë nö “Má Riprè” çe. [Má Rip mvdë Nñmcông vdðm] mvxól, Krvngkí
mvxól II boktaq åröxè.] Ângmaq mvdë nö Gèndîyang xvzöngë nô ñlyângè. Måpvng
Má Rip mvdë nö “Mvrip” wa bông vböngyângè. Gèndîyang nö Mvriprèë Xvdimp
Ningpvng çaëe. Dumay Sha (Dingmay Dai) Tinmay Dvy nö tèpvng måbñnrè wa çe.
Mvrip mvdëç Gèndîyang kángbóâ måpvng wa tuqrè çe. Kvmlóm nñng Zitong mvdë
nö Tènônglongsñng vtðnglíngè. Tônlñng nö Kvmlómsñng dvtuqxè nô, vzñng kånç
tuqapmè we, Dômsâsårè cap waxè dvgvp tuqlíngè. [Yayðng Tônlñng mvxól dvkaq
vlle.] Mvrip mvdë kånç mâtðng mvdërè nö Tèngnan, Xinan, Nèngrvng, Tèngbran
nñng Xèngsèrè çe. Tèngbran nñng Xèngrèrè nö Svluq Wvr mêng, Wudon, Lâysç
rvgaqsñng vtðnglíngè. Weyðng kånç rá U Ru rvgaqsñng bñnyângè. [Yayðng mvxól
dvkaq gvzâ vlle.]
Tènbáy (Tôn Vbáy) mvdë nö Gvwâ Bâng nñng Kaqgvrðnyang dvhôsñng vsçlxè
nô rvwá, mvrèng dexèyângè. Weyðng Tènbáy Gvtëng dåni dåyaqhöq vlle.
Nèngrvngrè nö Ningrvng gá deë nô ñlyângè. Tèngnanrèç nö Nây Gvbâ nñng Tèngnan
deë nô ñlyângè. [Yayðng Tèngnan rvpmë mvxól dvkaqrè gvzâ vlle.]
Xinan (Singnan) mvdë nö Um Dèngsâ, Um Taq gá deë nô ñlyângè. Måpvng,
yamvdërè xvngbe Tènilap kånç bñnlíngè we Vpuq mvdôngrè nñng vxíxè nô ñlbóè rvt,
Tèkótut Vpuq kâ wawa xônbóè.

Lñngwâng xvzöngë we: [Mvle Tôndó nñng Mvdông Tôndó [A.D. 350-400 èdung ]
Mvle Tôndó nñng Mvzông Tôndó Zvngyo Tong, Gátuqyðng vl dvgvp, Lvzvng
Mvngkvn tvrâ, Tëngze Rêng tvrâ, Lelðm Wângpong tvrârètaq Rvwädðm måbñnsårè
nö Tènông wângdîng long, Krvngtè tèpvng tut nñng Gèndîyang rvgaqtaq rvwá,
mvrèngrè xvzöngxè nô ñlyângè. Mvzông Tôndó nö Bîngsvng kånç Zñngyo Tongsñng
vtðngámè måpvng, Mvle Tèndó rá Lvngë Lñngwângö tuqráè. Âng Lñngwângö vl

=15=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

dvgvp Ngvraq Dîngsñng yñngyângâ. Kvmlóm Dñrtiq Tëng gö ângç yñngyângâ.

Mvle Tôndó Lñngwângö tuqráè dvgvp, Bîngsvngyðng, Sñnglömp Cit måbñn
Muqgëngsårè nö Mvgëng Lvtsa kånç “Mvgëng 5 rvp) dðngte vldae. Ângmaq nö
ângnvmpå Mvzông Tôndóyðng gvzâ vkðmxèyângè rvt, Mvle Tèndóç Bîngsñng gëng
vl, vkðmxè we Mvgëngrèsñng kamtutnç vdôrë rvt, mvzánkälíngâ nô, Mvgëng
rvgaqsñng vsçlxèyângè.
Mvgëng Lvtsarè tvrâ nö yadö çe. Ângmaq mvdë nö Mvgâltaq xvnvng
Muqgëngyðng kånç Sñnglömp Cit lexè nô Xinggrim rvgaq dvtuqxèdángç, Gvsñngtè
tèkó tuqbóè ke, ângmaq mvrèngyðng läxèra we zaqlå (mvnðmrèç) nâmaq nö kadðngte
dðng åñlnônge, wa rötnëe wanè nö, Ângyá rvp alèe, wae, wa. Jôngjóng nö ângsä
rvp gö mvhöqë, wae. Wervt ângmaqsñng Vpuq kâç “Mvgëng Lvtsa” wa nô
tóyângâ.
Ya Mvgëng Lvtsarè nö, Xigrim, Mvsðng rvgaq kånç Tvmi Vkat xègîng läxèráè nô
Lñngwâng tuq, Bîngsñngyðng narxè nô ðl nðnxèrè çe. Mvgëng Lvtsa kånç ângmaq
xini mâsçlxè dvgvp, Tèpvng måbñn Vpuq kâ jông xônrè nñng vxíxèbóè rvt, Tèkótut
Vpuq kâ xôn we wa çe. Mvdông nö Rvwâng Muqgëngsårè çyângè. [Ângmaqë mvxól
dvkaq vlle.]
Mvle Tèndó nö Lñngwâng Ngvraq dîng yângëdángç Kvmlóm, Dñrtiq Tîngsñng
vsçlxèbóè dvgvp, Taqpó rvgaq kånç Dñrtiq Cityðng läxèráè we Dômsâpå ângxðr tuqvp
we vhómyângâ. Ângmaq ângxðr rèpëng wáxè da dvgvp, Tènông wâng dîng kånç
tuqlíngè we Tônlñngrè gö tuqlíngè. Tônlñng nö Kvmlóm rvprèë ângkâng çe.
Dômsâpå nö Dômsâ rvp wa tóë nô, Grongsðrrèë ângkâng gö çe.
Mvle Tôndóç Tônlñngrè nñng Dômsârè ê Dñrtiq Lômleyðng rvgaq dvrönt wâë
nô, Dñrtiq cômpönt xvzöngyângâ. Weyðng Mvle Tôndó nö tiq câm ñlyângè.
Weyðng vl dvgvp vzó lñmyângè. Mvle Tôndó nö Dñrtiq cômpönt lângë nô Poqri
Dðmsñng rá vsçlxèyângè. Nèntó Cit nö, (akvt Vrákóyðng) xvzöngxè nö ñlyângè).
Vrákóyðng kånç zvmèsårè Dvgënrè nñng vhöm nô tiq câm tiqdö ñlyângè.
Mvle Tôndó nö Dvgënrvpsñng lângë nô Vmnak Vmgëng rvgaq xvzöngxè nô
ñlyângè. [Dvgën rvp mvxól dvkaq gvzâ vlle.]

Gangså mvdë: [Kangså nñng Gangså månâbåni.]

Gangså nö akvt Tsaykólâm xvngbesñng tóëe. Kangså nö Bramaputra rvmå
xvnvng xvngbesñng darè Rawangrèç tóyângâ. Gangsålâm nñmlat mvdë nö Krvngkí
mvxól II. boktaq vbáámè. Måpvng vnç mvdë nö Ninzunsårè çyângè, wae. Wemåpvng
kånç mvme mvdë, mvmelâm kånç Tsaykó (Gangså) mêngsñng tuqráè. Dèngsâ
mvdë, Mvsðng mvdë, Dèdíng, Gômzër, Wâbung Xigvp, Dâwng Xèlâ, Dîngdâ
yadðng mvrèngtaq nö Rvwâng kâ xônrè wa vlyângè. Sawngka nñng Mvrawtyðng wa
Dulengrè nö ñlyângè. Ya xvnvng vl we Dulång kâ, Rvwâng kâ gö xônrèsñng Lènggâ
wa tóëe. Çwe, Rvwângrè vnç, vxôm mvdë tuqbóè måpvng wa, Dulengrè nö

=16=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

yarvgaqsñng tuqlíngè. Ângmaq nö Tèpvng måbñnsårè çe. [Gèndu Yang mvxóltaq

åyângë.]

Gam Mvjâ Köm mvdë: [A.D. 600]

Rvwädðm kånç Nñmsvrkaq vtðngámè we Puq Lvpuq (Xôngkömpå) ângså Vpong
dvkaq nö Lèje (Likiang) nñng Yungcðng (Yungchang-darè bông Boxan) rvgaq
tuqámè ke, Vpuq mvdôngrè ê vxíxèbóè rvt Vpuq kâ xôn nô Vpuq vpoyângè.
Måpvng, Yunnan Sam Zopápå vhaqë rvt, mêng xuklíngè. Wervt ângmaq mvdë nö
Lvzñng Mvngkvn lexè nô Svluq Wvr mêngsñng tuqráè. Mvle Tôndó Svluq Wvr
mêng vl ke ângmaq mvdësñng xölxí Inbawppå nñng vhömyângè. Ângmaq nö Puq
Lvpuqpåë ângså Vpong dvkaq çxâe, wa rvt, “Gam Mvjâ Kôm wa nö tóxèyângè.
Ângmaq nö Gam Mvja mêngtaq rvwá, mvrèng dexè nô ñlyângè. Måpvng, Svluq
Wvrrèç zvmè gö zçðmyângâ.

Lukkhun Sam (Khun) [A.D. 620 ]:

Gam Mvjâ Köm mvdëç rvwá, mvrèngrè debóâ måpvng, mvme nóng vläráè ke,
Lukkhun Sam mvdë nö Yunnan ba kånç Svluq Wvr mêngsñng tuqráè. Ângmaq gö
Gam Mvjâ Kömrè läxè tvrâ Lvzñng Mvngkvntaq läxèráè we çe. Ya Lukkhun Samrè nö
Svluq Wvr vxaqrárèsñng, “Xèngkuq niä, anthe ma dusay lê,” wa nô tvrâ jvrönk
röntnvmme. Ângmaq Sam kâ mvdông nö, “Jing Kí” wa kâ çe. Lvjöm nö, “Ângjóng
tiqdö vzômmèrèä,” wae. “Jing” nö jôngjóng, “Kí” nö xvgömp, wakâ çe. Wervt
Svluq Wvr xaqrärèç tvrâ jvrönk zçë nô, Krvngtètaq Lvpáyðng rvpxèyângè. Lvpá nö
Vmnak nñng Mvgëng dvhöyðng çe. Wedángç, Singleng Kåt läxè nô, Pakmasñng
dvtuqxèyângè. Pakmayðng kånç Langdao, Langnuyðng rvwá, mvrèng dexè nô
ñlyângè. [Xvkse, yalëng ding we tvrâ, Langnö Zopá pvlçpå Lambabu, Zopräç
xônráâ. Langnö Zopáç (ângkângmaqç) Svluwvrsñng oqâ wa nô, nëngwâ tiq go
zçyângâ, wa Zoprä ç gö xônëe.]
Karël nñng Dñngka Svyângrè:
Ângmaq nö tiqmvdë wa ç we vnç bông tóyângâ. Ângmaq nö Pa U Rong rvgaq
kånç Ëgâ tvrâtaq bñn nô Rvwädðm tuqyângè. Rvwädðmyðngö kadðng nóng mâvl
ke, Dvtâtaq läxè nô Krvngkí, Kvmlóm nñng akvt Vrákó dvhôö tiq câm ñlyângè.
Weyðng nö Svrägëng alëe. Ângmaq Svrägëngyðng vl dvgvp pvngkaq, taqkaq kånç
dèra we mvnðmrèë dvrårè töl nô, mvme baq wedö wa we xábóâ.
Wervt, Ângmaqsñng nö wexvnvng vl we Mvkëng Dñngkârèç lîngyângâ. Ângmaq
nö Krvngtèyðng Lvpátaq rvpxè nô Singleng Kåt läëdángç, Gñmdèsñng tuqyângè.
Ângmaq tuqámè ke, Langdo, Langnu rvgaqtaq Lukkhun Sam vlda rvt, Kaxitdðm
xvzöngxè nô ñlyângè. Kaxitdðm nö akvt Mînglângdðmsñng wae. Ângmaqç
Mînglang tèsñng Bñnglâng wa tóyângâ. Måpvng Lukkín (Lukkhun) Samrèç

=17=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Nñmlâng (Namlang) wa tóyângâ. Akvt nö Mînglâng Tè çe. Bñnglâng tè kupa yapa,

vkung kvroq vrñmtaq wâsâng kvtyângâ. Wervgaqtaq vl dvgvp gö Samrèsñng gö pâ
mvlánë vkðmxè rvt, Lukkhun Samrèç laqvsçlxèvm dö mvyôn bvnyâç xvgôryângâ.
Mînglâng tè nñmlömppa rvgaq rvmá wavm nô, kudö nö kudö Kaklâng
kakmîngdðm rvgaq tuqyângè.
Kaklang rvgaqtaq mvme nóng vldángç, ângmaq tvrâ mvtáxèbóè. [Rawang nö,
kaq, kak, ka wâèe. Kaklânglâm mvxól gvzâ vlle.] Tvnä Nñmlömpkaqni vleyângè.
Ângmaq gö Rawang kâni xônyñng rvt, Krvngkí xaqrärèç dakngë we, Môlôm mvdë
kånç tiq dvgñng çyângè pâ çe, wâráè.

Yîngkaqsårè nñng Dínëysårè:

Yîngkaqsårè nö Muqgëngsårè Sðnglömp cittaq bñnbóè måpvng bñnámèrè çe.
Yîngkaqsårè gö Sðnglömp Cittaqni bñnyângè, wâráè. Krvngkí Svluq Wvr xaqrärè
xônë we nö Dínëysårè nö Támdvngsårè nñng Gñmdè vdðm kånç vtðngráèrè çe, wae.
Dínëy nñng Díngwè nö tamvdë çe. Dínëysårè nö Gñmdè Sam tiq mvdë kånç ç we,
Támdvngsårè nñng tiqdö vtðngráè nô, tiqmaq Tsaykó rvgaq vl nô, tiqmaq nö
Krvngkí rvgaq ñlráè. Gñmdèyðng ñlráèrè nö Gñmdè Sam nñng tiqdö ñlyângè.
Yîngkaqsårè nö karè Yîngkaqså ç we mvxônráë. Ângmaq nö Káxáså wa nô
tóxèyângè. Måpvng tèpvng måbñn Vpuq kâ xônrè nñng vxíxè nô ñlbóè. Tèpvng
måbñn ç we Pvsikömrè nñng täwa vxíxè nô vlle. Ya Káxásårè nñng Pvsikömrèç
Sumbiyang nö xvzöngvtnâ we çe, wâráè. Dínoysårè Gñmdè Sam tiq mvdë kånç ç we
xvkse nö Manze Khun Samrèç gö ângxðrhöq xônëe. Manze Khun Zopá ângså Zopá
Danç gö ângmaqë tvrâ xônëe. Ngâ vdå, Mvle Pungç gö tángyñngâ.

Nawng Mvjâ Köm [ A.D. 650]:

Rvwädðm kånç Nñmsvr vtðngpå Puq Lvpuqë ângså Dó dvkaq gö Yunnanyðng
Vpuq mvdôngrè nñng vxíxè nô Vpuq kâ xôn, Vpuq vpoyângè. Måpvng, Gam Mvjâ
nñng Lukkhun Sam bñn tvrâtaq, Svluq Wvr mêng läë nô Mvxoqyðng dvtuqxèyângè.
Ângmaq gö Xèngköm Vdó dvkaqni çxâe, wa nö “Nawng Mvjâ Köm,” wa tóxè nô
Mvxoq, Tsiket rvgaqtaq rvwá mvrèng dexè nö ñlyângè. Werè nö akvt Mvxoqrè çe.
Rvwädðm dvtuqxè dvgvp, Naqyut dvkö vtint rvt Lvzñng Mvngkvntaq läxè nô tuqráèrè
çe. Ângmaq gö Krvngtètaq Lukkhun Samrè rvpxè we, Lvpátaq rvpxèyângè. Dåni
Mvxoq Dèngsâ, Mvxoq Kí, Tsiket rvgaqtaq vlrè çe. [Xvkse, måpvng, Svluq Wvr zvmè
zçë nö tiqmaq nö ñlyângè. Mvxoq Kvlang Dawngë ângmâ gö Svluq Wvrmå çyângè.
Mvxoq Kvlang Dawng mvxól gvzâ vlle. “Mvyöq-Zvmè” wa boktaq åröxè.]

=18=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Laq Mvjâ Köm [A.D. 660]:

Puq Lvpuq ângså Vkwin dvkaq gö Yunnanyðng Vpuq vpoyângè. Rvwädðmsñng
rá vtðngráè nô tiq câm ñlyângè. Rvwädðmyðng Tîngzôl dvkö vtintlíngè kvt, Lvzñng
Mvngkvntaq läxèráè nô Svluq Wvr rvgaq kånç Ngvlang rvgaq dvtuqxèyângè. Vzñng
kånç Sñnglömp Cit måbñn ç we, Nga lásårè, Yungkaqså nñng Paqnvngrè vl rvt,
mvdñmkaq mvläxè dö, Ngvlangyðng rvwá mvrèng dexè nô ñlyângè. Ângmaq nö
Vkwin dvkaq çxâe wa rvt, “Laq Mvjâ Köm” wa tóxèyângè. Ya Laq Mvjâ Kömmë
pvlçpå nö Ngvlang Laq çe. [Ngvlang Laqë mvxól dvkaq gvzâ vlle.]
Tèpvng Måbñnrè tvrâ [A.D. 1000-1200]:
Ya Tèpvng måbñn Vpuq kâ jông xônrè måbñn mvxól, (jë lvkðm), Krvngkí
xaqrärèç mvxáè, wae. Gèndîyangyðng dvtuqxèlíngè nô, Sumlang Watham shangèe,
wa kâ wa táèe, wâráè. Nñmlat mvdë nö akvt Dîlengrè çe. Duleng nö Tèpvng måbñn
môçxâ, Mvliq Kí Mvjoy måbñn çxâe, wa rvt, Gñmdè vl Rawang xaqrärèç, “Nöngmaq
Mvliq Kó, Nawngyvng rvgaq alè ke, Vpuq kâ xônrè, Duleng kâ xônrè tiqgó gö,
tiqmvrèng gö mâvlyñng. Mvliq Nñmlömplapsñng nö Britishpå tuqbóè måpvng wa
åñl rvtxâ we çe, wa ñlyângâ. Wekâtaq Sumdu Gam nönt mvxôm nô, “Gñmdè
Samrèç nârêykäèe, dvrâ râe, wâ nô, Gñmdè vl Rawang xaqrärè Gñmdè Gëngsñng
Sampå dvrâlíngâ nitaq, Salang Sumdu Gam nö, dö mâwá pí dö ngaqxèyângè.
Wervt, yapå Sumdu Gamë mvyôn bñnya çdárè wa, xáyângâ. Yadö ç we vsñngrè
nñng nö tiqdö ðl mâdu, dvsè bñnlè gö wá mâxvla, wa nô, 1946 nóng Rñngtíngtaq,
Vxaq Pëngzç Pong nö Mvjang Boq kånç Nñmkvmkaq vsçlxèyângè. [Xvkse: Dulengrè
Mvliq Kókaq mâvl we, 1885 nóng Mvliq Kó lapå French vsñng Prince Henri
d’Oläans ç Mvliq Kó nñng Gñmdè vdðm, Mvliq Nñmlömppataq Rawang Dvkimîrè
nñng Gñmdi Sam vl we tvrâ vruyângâ. See, Searching for the Sources of the
Irrawaddy, pp. 162, 164, 170, 172,175, 176, 179, 198. Britishpåç gö Dulengrè nö
Gvsñngtè tètuqyðng kånç lñngpvngkaq wa vlle, wa vruyângâ].
Gèndîyang tuqlíngè we Vpuq kâ jông xônrè nö Dulengrè, måpvng Lènggâsñng
vsçlxèyângè. Lvxu Wa Bvntang, Yobang Wa Dinggan (Yapånç nö svre çyângè.).
Yobang wa Dinggan mvdësñng Vpuqrèç Kaqkí Mvrân alëe. Dumay Xa (tiqmaq
Sun Dumay, wae.) Ya Dumay xâç Dingmay Daysñng xvt lðm wa nô, Gèndu
Yangyðng dåni dåyaqhöq “Gvmân Lupla” alë we ðllaëe. Ângmaq xèdaq çyângè.
Gvrengrè (Kareng). [Gvring (Karing nñng Dingreng nö môç.] Gvrèngrè nö
Tsangdíngrè çe. Dingreng nö Nawng Mvjâ Kömrè çe. Wamut Phraw, (Dâwng
Bîngkñng gö tóëe.) Wamut Phraw nö vsñng xvlá çe. Mâkðmxè. Ângmaq nö Tsaykó
Dèdíng rvgaq xvzöngxè nô ñlyângè. Ângmaq mvdë vzñng Tsaykólap Rawang gvzâ
tuqyângè, Taqkaq kånç bñnyângèrè nñng Rvzâ xvzöngyângè we Vnîng mvdë,
Pongömmaq nñng vhöm nô tiqdö ñlyângè, wâráè.
Wamut Gîmxång nö Duleng mvdë Gèndîyanglap kånç Sumlang Watham

=19=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

gëngbóè måpvng, Krvngtè Nñmsvrpasñng vtðngráè. Âng nö Gam Mvjâ Kôm ângsåpå
xçabóâ kâ dvtáë kvt, “Vrâ! Ngaypeq xèloq ay, lvgvt lvging go doqsaq.” vya rvt Gam
Mvjâ, Singsè, Tèngbran nñng Mvkong Dñngka tiqdö wáxè nô Wamut Gumxengsñng
wervgaq kånç lîngyângâ. Âng nö Dèngyau Gá deë nô, måpvng nö Dèngyau
Kñngyðng vsçlxèlíngèrè çe. Ângxðrwa, Gñmdè Mvjang Boqsñng vsçlxèyângè. Sumdu
Gam nñng nö ângnçlâ çe. [Wamut Gîmxång nñng Wamut Phraw nö Sumlang
Watham mvgëngyñng mvdënç çe. Wamut Gîmxångë mvxól dvkaq gvzâ vlle.
Xånñng vruxèyðng åyângë.]

Sumlang Watham gëngrè tvrâ: (Vpuq kâ, Sumlang Watham shang ai lam)
Svluq Wvr xaqrärèç yadö xônráâ. Ya Tèpvng måbñn tiqmaq Krvngtè Dîri
dömtaq vwâ xôç rvpxèbóè ke, Sumlang Língbuqyðng tuqámè dvgvp, Naqtëmåç,
ângë yè raq we cemâç vbuqë nô dvxçdárâ, wae. Âng xvnvngyðngö vnyñngrè vyâlë
nô, Naqtëmå nö yè raqxè dae, wae.
Svrepånç ç we, Lvxu wa Bvntang nñng Yëbang wa Dènggan nö xini Krvngtè
Nñmsvrlapmö vlle. Ângnç gö vzñngrè rvpxèbóè we Dîri dömyðng rvpxè nô
Gèndîyang- pasñng tuqráè. Çwe, Gènduyangyðng vsñng xvp mvwada rvt, vzñngrè nö
kadö çdárè má? wa nô, ângmaq kangrè sânë taqsêrç Sumlang Língbuqlapsñng dèráè,
wae. Sumlang Língbuqyðng nö Naqtëmå vl da nô, måbñnsårè xvngbe dvxçdárâ,
wae. Svrepånçç, “Kadö ç nô, nöngmaq vsñngrè åxatnëe. Nâsñng gö ngânçç xvt lðm
çe,” wa Naqtëmåsñng xègengëe, wa. Naqtëmå gö, “A, xvtjóng nö måxvtxâni, ngâç
xvngvt lðm çe,” wa nô, âng yè raqxè nô rung we pvlu lñngpvng kånç xä lâwötnç,
vnyñngrèsñng hwâmhwâm, alëe, wa. Wekvt ângmaq nö vxó, vxó, vtç vtç, wa nô
vngvtlíngè, wae.
Wekvt, ângmaq tèpvnglap kånç ângxðr tuqlíngè we Vpuq kâ jông xôn mvdë
nñng Naqtëmå nö Sumlang Língbuqyðng (Sumlang Lungbu) Natëmå nñng
xvzöngxèyângè, wae. Xvzöngxè nitaq waq tiqgo vbuqkäyângâ. Yalëngtaq Dulengrè
gö vbáyângè, wae. Mvxól welëng nö lågataq vruxè nô, kâç gö xônë we çe. Ângmaq
vzñng tuqyângè we, Gam Mvja Kumrè, Nawng Mvjâ Kum, (Mashaw) Laq Mvjâ Kum
(Ngvlang) nñng Káxárè, wetuttaq ñlyângè we Dvxóm mvdërè kagó gö, yalëng
Sumlang Watham gëngèe, wa kâtaq nönt mâráyñng. Vpuq kâ xônrè Inkumrè nñng
Rawangkâ xônpå Wâmut Mîng (Wamut Phraw) gö Sumlang Watham gënge, wa
kâtaq nönt mârãyñng. Sumlang Língbuq nö akvt Gèndî Yang Tèkó-Nñmsvrkaq çe.
We mvdñmyðng Nèngrñng Kñng Krâzo nñng Dèngyau Ga vlle.
Xvkse nö, Mvliq-Krvng Wânglong vl Vpuqrè xvngbe dvkómxè nô Nèngrñng Kñng
Krâzo mvnëtaq gö wekâ dvbáë rvt, Gèndî Yang kånç vkangyângè we Mvrip mvdë
tiqmaq nö wekâtaq nönt mâráyñng. Ângmaq Mvrip mvdë dðng nönt mârá kvt kånç
nö dvgá Vpuq kâ xônrè, Mvrî kâ xônrè, Rawâng kâ xônrè Mvrip, Inköm, Mvrñn,
Lvtë warè nö welëng mvxól mvgðmtaq bvttut mådåbáxâni, vlyângâ, Welëng

=20=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

mvnëtaq Svluq Wvr xaqrärè gö límyângè. Ya Nèngrñn Kñng Krâzo kånç mñng nö
Mvrip, Lato, Mvrân, Inkîm warè Vpuq çnè gö, Rawang çnè gö, rôngdñng kadö kvtxè
nô, mvyuq xvwi vdurè, mvyuq xvwi, gvpî gvnau (ângnvm ângcvng) vdurè ângnvm
ângcvng wa nô, mëngzôl dö âlè, wa nô kâ rvtyângâ. Weni kånç Svluq Wvr zvmèrè gö
ya Vpuq kâ xônrè mvdësñng vzñng mvdñm tewa zçë we çe. Krvngkípålá tiqmaq gö
wetut Vpuqmålá luxè we ñlyângè. Xvkse nö Zvmè zçámëyðng åröë. (Krvngkí mvxól
II boktaq gö åröë.]
Lñngdômmö, ya “Sumlang Watham shang ai,” wa kâ dvkâ, yakvt ângxðr
Èndëyðng (Indaw Gáyðng) dvkómxè nô xônlíngâ nitaq Svluq Wvr vxaq vnç på di
nô, “Nâmaq Èndërè gö nöngmaqë Svluq Wvr zvmè zçèrèni åçnônge, wekâtaq
nâránông má?” wa rötnë ke, Indë xaqräpå nö kâ mvxônyñng,dö mâwá ñlyângè,
wae. Weyðng di nô táyângè we Krvngkí xaqräpånç nö, Vmnak vxaq Kèngzëng
Gam, vxaq Nawngrvm Sönnç çe.
Dingyau nö vnç zâng vlle. Nëráyang nñmxñng kånç tvrâtaqlâmkaq åzðngxè vm
ke, Jikåt tvrâtaq Dèngyaî Kñng mvrèng tiq mvrèng vlle. [Tèpvng måbñn Wamut
Gîmxeng vsçlxèyângè mvrèng çe. Akvt nö Nërâ Yang, Ningdñng Gëng rvgaq
xvngbetaq Krvngkí Rawangrè wa vlle.]

Wamut Phraw [Dâwng Bîngkñng gö alëe.]:

Wamut Mîng (Wamut Phraw) mvdë nö Rvwâng kâ ni xôn we tèpvng måbñnrè
çe. Ângmaqsñng “Dâwng Bîngkñng” wa gö tóëe. Ângmaq nö vsñng xvlá, nönt
rñngnèmså çe, wâráè. Wamut Gîmxång dö mâkðmxè. Dvgá mvdë nñng vrðm vrá nô
vlle. Ângmaq mvdë nö Tèpvnglap kånç Svluq Wvr rvgaq dvtuqxè nô, Krvngtètaq
Nungrângyðng rvpxè nô Mvxoqkí tuq, Sönyvngkí tuqdángç, Tvwa Wêng xègîng
läë nô Wabawng Xigvp tuqyângè. Ângmaq mvdëç, Dèdíng, Gômzër rvgaq rvwá
mvrèng xvzöngyângâ. Yamvdëtaq Rvkwirè gö vbáe, wâráè. Yamvdësñng Vpuq kâ
xônrè tiqmaqç Kaqkí Mvrân wa tóëe. Mvgëng Lvyang alërè nö Mvliq Tè xvnvng
Vdðm rvgaq vlrèsñng tóë we çe.
Ya Dâwng Bîngkñng (Wamut Phraw) mvdë mvme luqlíngè rvt, Dukdî wa tóxè
nô, Pîngján rvmå xvnvng Dukdî mvrèng, Dñnggíbômyðng Intâwng wa tóxè nô
xvzöngxèyângè. Ângmaq måpvng wa Mvliq Tè xvnvng kupa (Nñmlömppa)yðng
Ènpîn, Èndâw nñng Ènxurè tuqlíngè, wâráè. Ya Ènpím, Èndâw nñng Ènxurè nö Kaqkí
Mvrân mvdëtaq mâbá. Mvrip mvdëtaq lå vbáe.
Måpvng tuqlíngè we tèpvng måbñnrè gö, vzñng tuqyângè we Káxá, Yîngkaqsårè
nñng vxíxè nô vlbóè rvt täkaq Vpuq kâ xônámè, wa Svluq Wvr xaqrärèç xônráâ.
Tsaykóyðng vlrè wa Vpuq kâ nö mvxôn. Tsaykó vlrè gö Sumbrabôm, Myitkyina rvgaq
vsçlxèámèrè nö Vpuq kâ xônnámèrè luqe. Sömbrabômyðng Urarè, Myitkyinayðng
Wabawng Xigvp kånç Intîng Kárè nñng dvgá nö, Paqnvngrèhöq Tèkótut Vpuq kâ
xônrè ñlbóè.

=21=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Wamut Gîmxång:
Tèpvng måbñnrè kånç Kîngngáng Tè mêngsñng zðngxèlíngè we nö Xvlong Put
lñngpvngyðng Wamut cômpönt xvzönglíngâ. Wexvnvng Sñngmäng Cåt
mvdñmyðng nö Tèngbran rvp nñng Xèngsè rvpnç ñlyângè. Ângmaq nö Gèndu Yang
Mvrip mvdë kånç tuqráè we çe. Wamut cômpöntyðng kånç kupatámmö nö Zingmá
Dot çe. Weyðng nö Gam Mvjapå ñlyângè. Ya Svluq Wvr mêngtaq, Tèngbrân, Xèngsè
Wamut, nñng Svluq Wvrrè, yadö vbè mvdë ñlyângè. Vsñng luq we Svluq Wvr çyângè.
Rvgaq ângkâng gö ângmaq Svluq Wvr mvdëni çyângè.
Wamutpå nö nënggîn zaq, nönt mvsçn gumxång nö, ngâ wa dö wa ç râe, wa
rvmnvng nñng mârðm. Rvmnvngsñng timvlðn nô vkðmxè nönt vl nô vsñng dvrårè
töl, pâ tiqpñntaq gö vra mâxvla. Wervt ângsñng nö Wamut Gumxång wa tóyângâ.
Xvkse nö, ângmaq mvrèng kånç vbè mvrèng dvhðng we Dèdå Tuq ngvlongrè, dvrèrè
garámë nô nakungrè ângwa waxèe. Wervt, Dèdå Tuq xvnvng vl we Mvkëng
Dñngkarè gö ângsñng gvzâ mvwðmxè.
Wedö ç rvtôtaq, Zingmá Dutyðng vlpå Gam Mvja xaqräpåë ângså tiq på
xçalíngâ. Wekâsñng (xiqsñng) Wamut xaqräpå gö dvtábóâ. Wedö xñngkâ
dvtáëpånç côm vngámlap läxè weê, “Ngai hpe shinglaw ai lagat lakung langai gaw
diqsa.” (Rw. Kâç, “Ngâsñng åxôrkeng we tvrvng dvgñng nö gílámè, Vrâ!” vyae, wa.
Wedö Wamut Gîmxång xônkâ, xaqrärèsñng dvtábôâ. Gam Mvja vxaqpåsñng
dvtáë kvt vtvngxaq xñmná rçyângè. Wenóngtaq Mvliq waqxñng ränîng (pinðm
waqrä) tuqráè rvt, waqxñng wangkee, wae. Weyðng nö Zingmá Dët lñngpvng dang
çe. Akvt höq weyðng nö “Waqwang Dang” alëe.
Tèngbran rvp, Gam Mvjarè, Wamutrè nñng Svluq Wvrrè, yavbè mvdë waq
wangvm nô waqxñng ângyá mvdñm xvtkäbóâ, wae. Werètaq tä vtvng nô
niqgungdong waqlá tiq go vbáe, wa. Ângmaq vbè mvdë waq vwálkäè wâlíngè wanè
nö, Wamut xaqräpåç nö, we waq midong gosñng, “Yago nö ngâ nô vxömp gö
mvluq, månâkoqaxâni,” wa âng mvngjöng måsíngç vjuqlíngâ, wae. Dvgárè nö
nâwálkänông, âng gö wa rvt vwálkäë nô loráè, wae.
Dvgá vsñngrè nö gvzâ nönt mvxômámè, wae. Wekvt, Tèngbran rvp kånç vxaq tiq
på nö, “Gâning jñngä, dåniq rá ngâ wvngëta åwâránông gê;” vyâe, wa. Tèngbrân
rvprè nñng Svluq Wvrrè nö waq vwálkäbóè nö, yapatám kånç, Tèngbrân xaqräpåç
xölë nô, “Nîmnîm wa támxè nô, vrîe, wíhí hí!, wíhî! wa xvráxè nô, vhaqxè
taqsêrç, ângmaqë xñm, mñngjông, dvngpå mvkarè nö, kupatámö waq vcvpke we
Wamutrèsñng diq diq alëe, wa. Lvjöm nö xvngamë we ç we, (Weni kånç
Tèngbranrèsñng nö “Xèngsè nö xöl rvt, Xèngsèrè vlyângâ. ) “O, waq gvzâ línbóxâ rvt
dvbî nô wa we çe, wa Wamutrè lánëe.
Måpvng kadvngte mâle ke, Gam Mvjâpå nö Tèngbrân rvpyðng dèráè nö, “Lê,
yarè Wamut Gîmxång mvdë nö kadö lvwâèni, wâráè, wa. Ângmaqç Mvkîng
Dñngkarèsñng gö vrábóâ. Wamut Gîmxång mvdësñng wervgaq kånç lîng lðm

=22=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

dvpvt ângmaq vxôm mvdë nönt vrábóèdángç, Svluq Wvr xaqrärèsñng rá dvtábóâ.
“Nâmaq Svluq Wvr Nèngdîng svrerè, mvzân svre lânglèrçç åxölxâ,” wâráè, wa. Vrá,
dåni Wamutrèç ámë rvgaq gö nâmaq Svluq Wvr rvgaqni çe, wervt rvgaq ângkângrè
nâránông kvt kånç yarvgaq kånç lîngè, wa vraxèráè, wae.
Jôngjóng Svluq Wvr sèlsvrerèç, Gam Mvja, Tèngbrân (Xèngsè), nñng Mvkîng
Dvngka mvdërè xölë nô, Wamut Gîmxångrèsñng nö lîngyângâ. Ângmaq nö Gam
Mvjawng kupalapsñng vtxèyângè. Måpvng wa Dèngyau Kñng tuqlíngè we çe. Wedö
Wamut Gîmxångrèsñng xèngsèyângrè dvkaqsñng “Xèngsè rvp” wa tóë nô, måpvng
U Ru Tèkólapsñng bñnyângè. Wemvdë nö Tèngbran rvp Vpong mvdë çe. Ângmaq
gö vnç dvkaq çyângè. Tèngbran Nawng Ângsåmå Vgä nö Mvle Nawng Gamë
cômmå çyângè. Çwe, ângså mâdá vdóm çe.
Ya Tèngbrân Nawng gvzâ svróng nô vgo mîngráè ke, ângsåmå Vgä, luxèpå Mvle
Nawng Gamyðng, vxáng nñmjñng rvtôtaq dvtuqxèráè nô yarè mvxól xônyângâ.
Måpvng, Tsikåt tvrâ xvnvng, Dèngyau Kñngö, yaWamut Gîmxångsårè ñlyângè. Darè
Tsikåt nö Krvngkírè Gñmdèlâmkaq di tvrâ ç we, werè ñlbóèyðng kånç wetvrâtaq
vsñng gvzâ mvdi. Lñngpvng tvrâ ç we Mvxoq Kí tvrâtaq wa di we çe.
Måpvng nö Dèngyau Kvng kånç Gñmdè, Mvjangboq rvgaqsñng vsçlxèyângè.
Wepåë ângpvlçpå nö Dèngyau Zumay çe. Yapåç mvxâmrè Krvngkí lå åxvtvtnâxâ we
çe. [Dèngyau Zumay tvrâ mvxól dvkaq gvzâ vlle.]
Wamut Gîmxångsñng lîngyângâ we, Xèngsè nñng Tèngbranrè nö U Ru Sängmo
rvgaq vsçlxèyângè. Sängmoyðng Britishpå tuq nitaq, ângmaq rvpsñng xigengkäo
nitaq, Kaqkókaq vnvm vcvngrè gvzâ vdáè rvp çxâ wa rvt, ângmaq rvp xôn dö, Pvlik
vnç på Zitung rvgaqsñng dvzðryângâ. Zitungrèç, Kvmlómrè, Rá Wângrèsñng
tvnuyângâ.
Gam Mvjarè tiqmaq nö dåni dåyaqhöq Gam Mvja mêngö vlle. Tiqmaq nö
Myitkyina rvgaqsñng vsçlxèyângè. Mvxól yarè nö Dèngsâ Janç, ângxðr, 1958 nóngtaq
xônráâ we çe. Mvkong Dñngkârè nö Mvkëngrè nö môç. Rawang kâni xôn we
Mvkëng rvgaq tuqráè we tiqrè çe. Ângmaq gö Wamut Gîmxång dö vkðmxè rvt,
måpvng, Mvkong rvgaq kånç Krvngkírèç lîngyângâ. Ângmaq mvdë nö karvgaq
vsçlxèyângè we Krvngkí xaqrärè mvxônë. Tvnä Assamlapsñng tuq vdu na çe, wâráè

=23=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

KRVNGKÍ
Krvngkí mêng rvgaq rvzè, rvmå, tèwâng, xóng ângpñnpñn nñng xóngwvt
ângpñnrè xèni mvxónxè vzñng yayðng svra, Mvniq Guqç Krvngkí dang dvzðngyângâ
dvzðngkâ åröë. Kâ vgo,
“Ngâë puqrèl vlömp mêng”

Xädîng ângkä vpvng mêng,

Krvngkí vdöq çe.
Tè vngvt vyö we gö,
Krvngtè wa wa çe.
Tèngây, tèuq, tèdå,
Tènöng nñng tènông;
Xègoq, dvrè, ngvhðng long,
Ngvhoq, ngvrvt, ngvjeng;
Svmèl nñng rvmå lênggvp vl,
Krvngtè tèrèn kupa yapa;
Mvxä tvra wvt wvt.
Gîrhöm dåjaqënè gö,
Rvzè U rëng, Sçngkîng,
Kângrè, Lângtám. dvgôlôm,
Riqsîng nñng Bñngrô bôm;
Dîngtñng nñng Tèçså,
Ningxå bôm nñng Svton bôm;
Nñmpî nñmbvn nñng sèsvp ângpñn luq.
Rvmá tvrâ, nñmdöng xvnvng;
Vzór, vpân, gômbang wvt,
Mvlông xóngtaqtaq gö,
Pënggíng sðngngî yoxè kâ;
Nñmlómlâm vpoámè, wa.
Sçhwä yoxèkâ táxè.
Xóngxç ângpñn söq lðm.
Nñmxvng tvrâ xvnvng,
Gvtgî, tvrñng nñng xèlongtông yo.
Dvgñm xvnvng mvgâ wvt wvt,
Mvxä nñmya wvtne.
Nöntxôm ngôrngon mêng,
Gvray èxönt dñnzông rvgaq;
Vsè vkâng, vtâ vmâmaq ñlyângè rvgaq,
Ngâ puqrèl vlömp zâng;

=24=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Ngôrngon Krvngkí.
Cômpvng cômtaq gîrhöm,
Vzvp, xvyöm, mvrîdí, dvkri tông yo.
Vkung kvroq, zôngkângö gö,
Vlä vtömp, vbî, bîngsaytông yo.
Vsè vkângmaqë mvxðlpvrá.
Língtîng, vgilêng gö vl,
Kvláng língdông, vbôm lîngkrung,
Ciqgîng vkup gö böm.
Líng bðngkâ, pâdáwng rvcit,
Nñmdaq lvyang dvná xvlá.
Mvyî zömpdóng dvgvp,
Tè mvnyá tètâr poq kâ;
Dñmxô, xvmö tôngtaq,
Vgôm, kaö yoxi kâ;
Mvngáy rñngtíng laqgára.
Zñngkap kvloq åmöntnông.
Cômyo langbângmåláç gö,
Poqrâng lvgwè la nñng di.
Nñmjñng ðmpâ mvceq lðm.
Mvlóm gåsô ådórnông.
Tèni tèpvng wânwân vtán
Bñngrô língtám dåjaqë.
Vyáng yaqdông sêr.
Vnyingë bðngrô língsîngngá.
Kríng åalënè gö kríng waë.
Díng åalënè gö díng waë.
Buk, åalënè gö bík wâë.
Á, åalënè gö á, waë.
Í rëng, Xóngkîng tvwñn bôm.
Vyáng yaqdông sêr.
Tvwñn bângzèç gö,
Krvngkí vdöq sorë.
Tènông, Tvrå xädîngä,
Vrákó gômsîng dudðng nö.
Mânyá lñngkaq çámè.
Zômwâ xvlaq, xñmdîngrè,
Vná lñngkaq vnáyângâ.
Bñngrô língbuq ågëngra.
Daylêng xóngtông dåjaqë.

=25=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mvrönt vrç gvt rae.

Ngâ puqrèl vlömp mêng.
Krvngkí vdöq ç.
Bñngrô zângmäng tông kånç,
Rvloq nâbðn banè nâ!
Bñngrô língbuq língdîngá.
Dvgô mvdôm döm.
Vkung kvroq zôngkângyðng.
Lvmîng, lvkrá, wârá nñng maytêng ring.
Vsè vkângmaqë dvkvt.
Rvmðng, dåmâ, mårî yo.
Zuqnñng xvri, xvtngâ ngvlá
Xvlá vdöm saë nô,
Vtîng xvlaq laq nñng di.
Rvzè kvroq xîlë we,
Zómwâng nènârèç.
Ngôrngon Krvngkí mêng.
Ngâ puqrèl vlömpyðng,
Bvttðng nñmyo vwaq lðm.
Lñngca xvlá laqtuqra.
Composer,
Mvniq Guq
2000 nóng Dvdvm rón lðm dvpvt.
Vháng we rvzèrè:
Rvzè, xègîng, bôm, mvdèn, wa kâ nö Vpuq kâ môç. Rawangrè dung vrâmç tóè
bông çe. Krvngkírè nö vháng we rvzèsñng “bôm” wae. Yakâ gö Vpuqkâ môç. Vpuq
nö “Bum” wae. Krvngtè kupa yapa (Nñmsvrpa nñng Nñmlömppa) vl we vháng
xègëngrè (xègâwngrè):
U Rëng ( U Rèng) 11523
Dvgôlôm 10516
Langtám 10310
Kângrè 11845
Sänñm bôm 8679
Svton bôm 9838
Vzêr bôm 7732
Gvni gvna bôm 8574
Ninggun bôm 10512
Ginja bôm 6851 (Zèngwa Rèng mvdñm)
Támyin rvzè 2288

=26=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mñngtau Yang Xègawng 4259

Riqsîng 8000
Tèçse 9087
Dîngtñng 8873
Vkuq
Tvmi vkat

RVMÅ, TÈWÂNG BÔNGRÈ

[Krvngkíyðng vyö we rvmå, tèwângrè nö yarè çe. Tèsvngrè mvröxè.

Krvng Tè Nñmlömppa, (Rvzâ, Lñngwângpa):
Svrâwng tè (Krvng tèsñng tuqdaqe.) Yatètè kâng di rvt wedö tóëe.)
Krvng tè (Kîngngáng tè)
Dñngyîng tè (Dvri gvzâ longe. Lñngwânglap kånç röxè we çe.)
Bvxit tè (Svlá Put xvnvng vyó we vtè çe.)
Tiç tè (Tènöngsñng tuqdaqe. Tènöng nñng Tènông månâbåni.)
Tènöng (Wuzñng xvnvng tvnutaq Tè Mvnyá tètâr må vlle.)
Tèrîng tè (Tèrîngyangyðng Krvng tètaq tuqdaqe.)
Ngvlut tè (Krvng tèsñng tuqdaqe.)
Ziheng tè (Tiqmaq Diheng, wae. Vbô nñng vxvt pñn Ziheng gvzâ vlyðng ç rvt
wedö tóëe. Mvdñm tuttaq Vdóm sè yoe. Weyðngyðng nëngwâ xölë ke, nëngwâ
nënggömp wvmma râe. Vdóm sè mâðm lðm dvpvt çe.
È baq tè
Dèngkrî tè (Mvgëng lñngpvng dangyðng vyö wâng çe.
Xèrâ tè
Sinyang tè (Mvxoq kí nñng Mvxoq Dèngsâ dvhôö vyö wâng çe. Tètuqkaq nö
Ningdñng Gëng mvrèng vlle. Tèkóyðng nö Sinyang kí vlle.
Zômwâ xvlaq tè (Xvlaq dvcityângâ. Zômwâ dñn rvwåö vyöe.)
Zeng tè
Nun tè (Gam Mvjong nñng Jibaq Kñng dvhôö vyöe. Tiqmaqç Dvgîng tè gö alëe.
Gôpvt gvzâ vl zâng çe. Britishpå tuq nitaq, Yawâng tapataq Vpuq nñng Rawang
vl lðm xônyângâ. Nñmlömplap Vpuq, Nñmsvrlap Rawang Krvngkírè vl lðm
vwályângâ wâng çe.
Gèndu tè (Gèndu Yang nñng Nay Gvbâ dvhôö vyö tè çe.)
Tèngnan tè (Tèngnan mvrèng xvnvngö vyö wâng çe.)
Nung wâng (Nunggang mvdñmyðng vyö wâng çe. Yayðng kånç Mvliq Tè çamè.)

=27=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Krvng Tè Nñmsvrpa (Kvmlóm-Svluq Wvrpa):

Vgi xvrâwng wâng- Tingåö tuqdaqe. Rvmå tèlap kånç nö Tvyö tè xapmë nô
Rvngwè Cit nö läxè nô, Vgi svrâwngsñng sânëe. Måbñn tvrâ çe. Rvmåtèlap kånç
vháng we rvzè mâlexaq mvdêng dñngwa dç xvla tvrâ çe.
Tèngå (Tiqmaq Tèngây wae. Lëngtón dvcitnëpñn lêng vlle. Gobek alëpñn long
we vtè çe. Nga gvzâ mâvl rvt tiqmaqç gvzâ svreë tè çe.
Waqni sáng- Tèuqsñng tuqe. Kvmlóm mvrèng xvnvngyðng wâng çe.
Tèyuq (Tiqmaq Tèuq, Tèyut, wae. Vsñng ângkvt kvt vmvng rvt vsñng dvbä wâng
wa tiqmaq ç tóëe. Yawâng kånç wa Krvng tètaq xä (xi, za, jâ) vbáe.
Tvrå tè (Tèyuqtaq tuqdaqe. Tvrå kótaq xädîng vlle, wa xônëe. Nñmsvrlapkaq
Tènông tè buqe. Xënç wângtaq xä vlle.
Tèsaq Sáng- Tèyuqtaq tuqdaqe.
Tèsçt tè-Svrä Gâwngyðng vyö tè çe. Sáng kóxè dvgvp gvzâ svreë tè çe. Vsñng
vmðng lðm dö gö mvca we tèwângså ç we Pñngrèn kånç Kvmlómkaq xvloë we
tiqmå vmðngyângè tè çe. We tè xvnvng tvrapvng gvditsåyvng Nvngzun Nñnggä
yiqxèyângè. Tèsçt tè nö Bvngtíng nñng Nvngluq ja dôm dvhôö Kîngngáng tètaq
tuqdaqe. Bñngtínglap tä nçxèe.
Vrá tè (Vrá wâng- Vrákó mvrèng xvnvng vyö tè çe. Yawâng tèkóyðng Gômsîng
du dîyângâ.
Dèdåtè –Bñngrô mvrèng nñng Svluq Wvr dvhôö vyö wâng çe. Dvrè, nñng nga
gvzâ longe. Vzêr bôm nñng Svton bôm dvhô kånç mvme wâng dvkómxè nô
vyödaq wâng çe. Krvng tèsñng tuqdaqe.
Muq tè- Vzêr bôm nñng Gvni Gvna bôm dvhô kånç mvme wâng dvkómxè nô
Krvng tèsñng tuqdaqe.
Sçngcet tè- Vmnak mvrèng nñng Sçngcåt mvrèng dvhôö vyö wâng çe. Krvng
tèsñng tuqdaqe.
Prvt tè- Prvt tè nñng Pvt tè månâbåni. Pvt tè nö Kaqkí Vpuqrèç Kaqkí Mvrânrè vl
rvgaq wa zângtaq vyö tè çe. Tèkókaq nö Sinyang kí çe. Nñmlömp Tèkökaq nö
Ngvlang rvgaq çe. Prvt tè nö Zèngmá Dët nñng Wânghîm, Wângtíng dvhôö vyö
wâng çe. Krvngtèsñng tuqdaqe.
Put tè- Tiqmaqç Kindáwng tè gö alëe. Put tè xvnvng rvzèsñng Mñngtau Yang
xègâwng alëe. Vpuqrèç Kinjâ kaq alëe.
Tinông wâng- Gvni Gvna bôm nñng Sänñm bôm dvhô kånç buqe. Xæ gvzâ
vbáe. Krvng tèsñng tuqdaqe. Tènông Wâng nö Zitongyðng vyö wâng çe. Tènông
wâng (Dânlwin) nñng månâbåni. Tènôngwâng nñmlömp Tèkókaq nö Mvlèng
dðm wâng nñng tèsang mvme wâng tuqdaqe. Nñmsvr tènikaq nö Sänñm wâng,
Tvli wâng, Pyatong wâng, Mvtau wângrè tuqdaqe. Pyatong wâng kånç Ngoqyè
Ngoqlahöq Svrä köm rvgaq wa nô tóyângâ. Pvngtut nö Gvdo Lvto mêng çaëe.
Kaqkí Vpuqrèç Tènông wângsñng Svning wâng alëe. Täwa nö Nînggang Umâ
lðnxèrèç tóëe.
Ginxvng wâng- Tènôngsñng tuqe. Zânghö ângnçnvm lîngë dvgvp Ginxvng

=28=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

sáng le sáng wa wâng çe. (Yawâng mvxól dvkaq vlle.)

Kvmoq wâng- Mvtau xvnvngyðng vyödaq wângsñng Kvmoq wâng alëe.
Zanghô ângnçnvmsñng lîngë ke, lângráâ wâng çe. Kvmoq wâng lñngpvngkaq
nö Laqxen Uma, Mènzi, Mvrvm, Loqkômrè, Mvwînrè, Lvpä, Lvpðng warè vl
rvgaq çaëe.
Svti wâng- Svti wâng nö Gñmdè, Rvcit tè mvdñmkaq gö tiq wâng vyöe.
Wewâng nñng månâbåni. Rawangrè vlyðng nö vtè, rvzè, vbôm, mvrèng nñng
rvgaq bông vbêng we luqe. Kâxvdín: Krêng mvrèng gö Rawangrè vlyðng
pëngwâ mvrèng dðngte vlle. Krvngkí lâm Svti ti nö Xvdñn Kñng rvgaqtaq vyö tè
çe. Wervgaqtaq tèwâng te wâng çe. Weyðng kåni pñngtutkaq wa Nñmríng gëng
vsing wâyângâ. Dåni Vpuqrèç Inrawng Gëng alëe. Darè nö Krvngkí, Tèngnan,
Gvjè Tî, Sômbrabômlap kånç, yavbèlap kånç Nñmríng Gëngsñng nö dèyângè.
Tèngnanlap kånç Nñmríng Gëngsñng ångangvm ke, “Gômrâng Lvgang” wa we
tiqzâng vlle. Rawângrè xvt zâng wa Zómwângrèç vruyângâ zâng çe.
Tvraq wâng- Tvraq wâng nö tvnä Nñmtöm tè dðngte te we tiqwâng çe. Yawâng
mvdñm tuttaq nö Mvjâng Dèngsarè ñlyângè. Wewâng xvnvng lñngpvngkaq nö
Xvdñn Lvpâyrè ñlyângè. Tvraq wâng lñngpvng, Dvngpå (Rvmådñm) mvdñmkaq
nö Krêng II. Mvrèng çyângè. Krêng I. nö Pvngrèn Jang Mvja mvdñmkaq çe.
Måpvng tuqlíngè we Vpuq kâ xônrèç Rvwá, mvrèng, tèwâng, rvmå nñng rvzè,
xègëng tiqmaq bông lçngbóâ rvt wa çe. Kâxvdín: Rvmådñm (Dangpä) mvdñm
darè Rawangrèç “Za ânggvng tóë zâng, Vpuqç “Zâtawng gá” wa lçngbóâ.
Nñmríng Gëng, “Inrawng Gâwng,” wa lçngbóâ.

=29=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

KRVNGTÈ VL WE NGA ÂNGPÑN

Ngðla
Nga xvlap
Xvmèl
Ngvhðng
Lênggvp
Zñngráng (Sñmpñn tepñn, mîngpñn, mvxåpñn vlle.)
Sumbrîm (Nga kâng dîng dö vxðmme.)
Xvmin (Sumbrîm dö vxðm we vgo vsór çe.)
Ngvgðm
Ngvxvng (Rmtrèç ngvsí alëpñn çe.)
Ngvgwèng
Ngvmå
Nghoq
Ngvrvt
Ngvkrëng (tiqmaq ngvhöng, wae.)
Ngvdi
Ngvceeng
Ngvpin
Ngvgala,
Ngvbvt
Ngvyannong
Ngvní
Ngabô
Ngabôtun
Bâkam
Ngvzöq
Ngvru
Nga bñnghó
Tèkwånga,
Nga mvxóng,
Nga kángdíng
Nga zðngkut

VWÂ ÂNGPÑN:

Dñngsè
Vbîm

=30=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mårî
Xvráng
Lvdçng
Xvmå
Gëngpvt
 ah
Vrîl
Vru
Rvlñng
Sîmting
Vsôr
Oh kvt
Tvyí
Dèjèl (tiqmaq dvjèl, wae.)
Vdå
Måzu
Dåmâ
Wânaq
Wâká
Wîdon
Wâsâng
Rvlok, (tiqmaq rvluq, wae. )
Wâra
Mâybang
Lvkrá
Maytêng
Lvmâydvng
Dvxat
Xvlêng
Wåga
Vrö

NÑMPU WVT ÂNGPÑN

Tvraq (tèrènyðng yoe)
Vzór (tvrâ xvnvng nñng dvná xvnvng katnëe.)
Kvraq (xègîngyðng yoe.)
Målâ wvt
Xvngönt tvp (rose)

=31=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Gônxñng wvt (orchid, mvme pñn vlle.)

Dëngrâ wvt
Mvwâ xipan
Kêjep wvt
Gîngne wvt
Riqîm wvt (vzór wvt dö vxðmme.)
Nangbñn wvt (ngêrxông vngae.
Tôrla wvt (ângsvp mvxålong dvgvp vrím kånç yðng vnvpme.
Båtîng wvt
Këlè wvt
Xvyöm wvt
Göönggá wvt
Vpân wvt

VYÍNG KVNYÂNG ÂNGPÑN

Zómwângyðng yo pñnrè
Towang svp
Mðlôm, mðlîm
Vyöq
Xaqpå (svkpå, zaqprây tiqmaq wae.)
Jåsâm, sâytsâm, xåtvt, doqä, (Ráxå)
Nimkç
Gíxîm, vtëm
Mvnyeqngang, xvlåbè (svlâybè, Rmt. Zðnghezè)
Dëngrâ
Nimdong (tiqmaq ninduung, wae. Rmt. Yvndong,)
Waqmvnga
Mvrkê mvnuq (tiqmaq mvrkí)
Dvrñng mvnuq
Tvrvng mvnuq
Lvgím, jånñm (Rmt. Nñmgwå)
Koqbím mvkuq (tiqmaq kuqbím)
Vwâ mvkuq
Dvbè (bñnyaq)
Tvrio, gvdvngo, mvnuq
Vtump, (vtömp)
Vlä (vláy)
Zñnggê, (tiqmaq zñnghî, Rmt. Xóngsçt
Vkrîng gëmbî (gëngbô, Rmt. Cëng kîngbô)

=32=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Cîngxô rungpvng
Cîngxô xðrkå

Ângxçpñn: (Ângsç ámëpñn)

Sñngká sètî mvnö
Bðngzö svröm
Dñngraq (Rmt. Sñrrå)
Nëngwâ vno
Gvdvn
Bðnggöt, bðnggut
Rñngzâ xôm
Vwâpñn xôm
Cirëng, cirung
Rñngmîn
Vdê, vzôn
Nñmkå, waqzá
Je rvmå
Kaxim
Xçngnung, zóngnong
Måkaq (mâykaq
Yvngkeq
Xvnggðn (tiqmaq lvngan, wae.)

Sçngsç (xóngxçpñn) Vkwangxaq nö Rvmåtè kâç tóë bông çe.

Mvrvn
Muqâng (puqâng)
Jånñm, laqmáy (Nñmgwå)
Xvyo, svyo (svyo)
Vlvt (Naylon)
Riqôm, rvôm (Vpuq kâ, Sumlang )
Ek mvkuq, e mvkut (Ye mvkut)
Bvngkím (bñngkóm)
Mvnër (mvrôl)
Gvtî
Duca
Waqmvya
Xvnani
Bñnxo (bônsau)
Vbë, vbî
Gîmproq, mvjuq

=33=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mvnikxç (mvtvng vbî)

Xðrrå
Tvri, vrvtsç
Praksak, mvnö, (zaqxöq)
Vlå dvpîm zêngbut (taqdông mvnö)
Dvkni (bñnghó mvnö)
Nñmrëng (nñrrîng mvnö)
Båmxç (bèm)
Goongxat
Båkrñng (Båcñng)
Xvmixç
XÓNG ÂNGPÑNRÈ (SÇNG ÂNGPVN):

Xóngrèsñng Krvngkírè nö Sçng wae. Mvkôm nñng pñngnvmram yo we

xóngrè nö yadö çe.
Tvmâram yo xóng (Mvkômram):
Tñngla
Dvxô
Rvwál
Xñrece
Xóngnaqram yo we xóng ângpñnrè: (Pñngnñm):
Tvnôn
Xvru
Xóngzè
Vdvr (Vzvr, tiqmaq wae.)
Nñmsô
Pvlá
Xóngsang
Xóngxå, (Sây, xóngcçng tiqmaq wae.)
Bñngkung
Senaq (Cårnaq, tiqmaq wae. Vxôl, vsèl wárëe.)
Vzór (Vsèl wárëe.)
Xñrgak
Lênggâng sñngma –(Sñngmaq dop, tiqmaq wae.)
Mvköm xóng (Dñmxâ mvköm wâë pñn xóng çe.)
Rvnå (Gvnoy, Gîngne xçng gö alëe.)
Xvrè xóng
Riqîm (Raqîm, tiqmaq wae.)
Yemvkut (Emvkut, Ek mvkut tiqmaq wae.)

=34=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mvrvn
Muqâng
Xóngyi (Xvni, sçng è, tiqmaq wae.)
Xvmö
Xñrnaq
Xvrdçng
Tvrvng
Gvtgî
Svpzè
Bñngkím (Bëngkím tiqmaq wae.)
Nvrâng (Nârâng tiqmaq wae.)
Xá (Sá tiqmaq wae.
Vxå
Gojång (Vgojång tiqmaq wae.
Dëngsöp (Vrên tiqmaq wae.
Mvxu mvxaq (Bèsu tiqmaq wae.
Xóngxar (Kamxuk, tiqmaq wae.)
Ka rvt xóng (Vpok xçgëng, tiqmaq wae.)
Vbî
Bñnxo (Bônsau tiqmaq wae.
Xvpñng sçng
Dñnggwè sçng (Dînggrè sçng tiqmaq wae.)
Dñngkë (Dñngkî, tiqmaq wae.)
Xvrå
Rñngzâ
Xñrdç
Nñmgwå (Laqmáy, tiqmaq wae.)
Mvlông xóng
Lvza (Lvzaq tiqmaq wae.)
Gîngyö (Gômrông xóng tiqmaq wae.)
Xázè xóng
Waqmvya
Mvnër
Mðrgá
Dñrdèng
Zvpto
Dvjîn (Svgrñng, tiqmaq wae.)
Xvyë
Pvnñm
Taqcewr

=35=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Bënglâng
Xvmö
Tvbung
Xèlon (Xónglak tiqmaq wae.
Xóngbin
Xèlâ
Dñngka xarö
Sñngma (Sñngmaq tiqmaq wae.
Tvrung
Sðngngî nèngsçn
Këjop
Waqpí rçnñng
Sðngzâ dådóm (Xvrëng lvtóm tiqmaq wae.)
Xñryö
Dvke
Dvcå
Vmxvk tñng
Svyawng
Bärîng, yadðng pñn yo we xá línxèe.

SA (CA) ÂNGPÑNG: (BIRDS)

Tvmâ zêrzint (tvmâ sêzönt)
Dvdç
Samå
Xvdñng
Nvngrä
Mvzu (bèzu timaq wae.)
Vdëngkak, Vdîngka (Kadvgðr)
Ciqñm (Bëngngñm)
Wîgro (Bvhaq)
Pizul (Bvzu, Bizu, Dvzôr)
Ciqê (Ciqí, Svyí)
Zçgreq (Nçjårvm sön)
Lñngjiing (langsing)
Xçnggoqru (Xónggoqru)
Bînggíng (Pñnggíng)
Gënggè legak
Naqdör
Vdårä

=36=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Gvlêng sasön,, zçgreq,)

Tvrönt, tvrint
Kômbâng lvngjong
Vjong, kayge
Kômbâng udut
Lângdâ
Tvmô, Tvmî
Lângci (Lângcç sön)
Sçkwär (Vnin bôyär)
Dñngká, dñngka
Dñngka han
Svri
Kaqrâwng bçyoong, karâwng bçyoong, (Paqrîng zçkwin)
Pí
Pízè
Manglèq mang, Kuqmang maangtang (Manglèn mang)
Kaö, kâö
Krudí, kuqsôl
Gvnñngjoy singli (Nvnglip)
Nèndë dëdi
Vnen lègâ
Hètsöq (ngângmå)
Zènggram (Sëngjám)
Tèsvng vset
Tèkâng dítet
Svkuq
Cårnñng, Cènrñng
Xñrwaq (Lvnîng u sènli)
Cami rvcät (cani rvcit)
Nèrä (nîngân caceeng)
Vgôm
Bðngkâ kákung
Mitek laq
Zðngkut måráng
Goqläká
Mvwa bçong
Cènnaq
Gvdöt (koqdîn)
Gvdë nawng (gînggring)
Nâyteq (sñm vtvng pñn)

=37=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Kayge
Xvngma
Kamvgôy
Tsðngngî (Svngî)
Vtè kaybek

XÐLXÈPÑN (VBÖPÑN NÑNG DVGÁRÈ)

Bîm bvlêng (bôrèn koqkðm)
Bôrèn
Bôtä, bôtáy
Bônaq xvrâng
Bônoq
Bôkîng
Bôzèng (Kamkç)
Bôtut
Bôxå
Böxur (böxñr)
Dvngrö dvngxâ (Nñngla dvgô vxvt)
Gñng xvwðng
Bôdvngjiq (Bô mvxóng)
Bôxing
Cômgîng roq
Xðgë bö (svgau vbô)
Bôtä rñmcîng
Bôtóm
Vtèbô
Bôdå (bôdeq)
Vbô xvriq
Muqhây, muqhây mvdèm (muqhå)
Paqzñng
Lvyâm
Hây (hå)

Bvlöng bvlâng (käëpñn nñng mvkäëpñn):

Vyô, sîmtëng
Xvnvt
Tvlôm
Há (kwá)
Xèngbay (juqbâng)

=38=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Gvtceng (Mvnggáng)
Gvtxvng
Xêr
Pëng tvlôm
Vnvng päzi (xvlôm)
Gènyâm (Bðngxut)
Gvtbu (bðngxut)
Beláng (vya)
Ciqë, cityô, tipyô (svwåmå)
Xanngyá
Bånêng, mâyní
Svrçká bånêng
Vrömp, rómp
Dènggôn
Zingmâng, Zingmâ (Xälang)
Gîngceq
Li (kokdå)
Gëteek
Díngsit
Díngsçt lvkâwng
Gvdon, gvdawn
Döntpñn (rats):
Mibong (tvmâram vlle.)
Sèya (tèwâng xapmëpñn)
Yôgá
Nñmgo
Döntnaq (yônaq)
Mvzëng, bèzîng
Mvxç (wângsñng xvnvng vlle.)
Yôcit (gvlêng sönså)
Pålalap
Mvzölså
Vbîm svrô
Wâpòng svrô
Zan xvnaq
Sèlång (mvxêng)
Xñryö
Vmxaq tvng
Mvkç

=39=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Svyong
Bärîng. Gîmbrung
Ziheng, Diheng

Rvxâpñn (vwñy, vyåpñn):

Vbap (Rmt. Vbap, gvzâ tepñn çe.)
Vyå, vwñy (Rvxâ)
Dñngsë, Dñngsî (Sñngsí)
Kagî, kagô (gólè)
Wñybëng (sðm vtvngpñn)
Wñysä (rvxâ mvxä)
Wvynung (rvxâ ângrä)

Mvtvngpñn (bôtvngpñn):
Mvniq mvtvng (mvliq bôtvng, te pñn)
Bètvng (mvtvng)
Dñngsç (sñmpñn)
Cèrå (svrå)
Gëri, këri (sðm vtvng)
Mðryîng
Bèxî (mvxî)
Cvla, cèla (sñllá)
Påbç (Mvbi)
Zómwâng nènapñn:
Mvgôy
Poqlðm
Dun
Xvtnga
Svpây
Svri
Svri zè
Kâng, svrîng
Rîngdång
Söqóy (Rmt. Xvwç)
Vzuq
Kângkè (ânggo mâvl, çwe bông nö vlle)
Bâynvm (Rmt. Dñngcå)
Ayiit
Vyñng (ânggo mvrimë, bông vlle.)

=40=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vgöy, dvgöq, dvgi

Waq
Ngvpoq, (Ngvpuq)
Ngñnsô (Ngñnsu, xèwâö nîngâ gö wae.)
Vlôy,
Cènðm (Pvnðm)
Dînggôr
Gômrâng
Lëzå
Golauq (kadvgvp gö ânggo mvyñngdárë.)
Mçnawng, miyong (Rmt. mç)
Dvbrî (Dvzë)
Pvrô (xvrö)
Dîngsing (zënghong)
Brñngday
Daugu, daugawk
Svcây

GÊNGGWÁ KRÈNG (Custom and dress)

[Gênggwá krèng xvrôm bålaq, lvngârä nñng svmârärè pñngtut taqtut

svmaqmaq vxáy we vlle. Çwe, täkaq nö vbênge. Zá lðm pñn nñmya nñng
lángë we yèpñn (èpñn) nö vbênge. Nñmya (Colours) Ditsöq nö naq nñng
mvxä wâëe.) Ditsöq naq nö katnëe.Yè nö, vzè yi, dâ u, bvlöng yi yadðng
pñn lðngyângâ.

Svluq Wvr Krèng nñng Rvzâ, Kðmlóm krèng svmaqså mâbêng walëng nö,
Svluq Wvr svmarärè nö nâxö mvxä gwexèe. Rvzâ, Kvmlómrè nö vwâ
wâtanså gwexè, welëngtaq tiqmaq nö mvlönt, xaji, lêngtónrè zvngxèe. Svluq
Wvr nö Svmasvrä 13, 14 nóng kånç nèngwvt wvtxèe. Rvzâ, Kðmlómrè nö
wedö mvwvtxè. Lëngkriq nö xënç mvdë dë gwae..
Lvngârä: (Man) gênggwá nñng dvrårè
Vzó lñmlong ke, ângkâng liqxèyñng wâlíngë dvgvp ângkângpåla nö
kadðngpå çnè gö, mvdây bålaq yvnggíng (xánzö nö môç,) Vnvm vcvng
Dñngsâr nñng Kwènpvngrèç gwáëpñn tadîng waxèe. Nëxawngpå nö xãnzö
bålaq nñng vgo mvnvttaq svkuq vgo dvsaqë nô xölxí wáxèe.
Xñrôm (Rvziq, Buxut, Dvngbñy, Buxutsñng Rvmåtèç Pvlêng alëe.)
Rvziq, ângmvtí yâyâ wae. Dâ u ç raqëe.

=41=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Tsoqgðy
Bvlawng, Bçlâwng (Bålaq)
Vzi bålaq
Sutjå bvlawng
Xñm
Mvnggring, Mvngjöng
Kangli
Pëngdvn
Dñnggâng
Vgo dömp (Lvngârä nö mvxä çe.)
Nèba, Wântu dvngpå, dèngkudoq
Lvmjè, lðmbè (Dñnggíng )
Tëngzôn (Tâwngbån tiqmaq wae.
Nènggrau (Paqdñngsñng wae.)
Boqrawng gaq
Xâwngpây
Prôm (Xñmsi)
Lvhó
Svmgíng
Ciqá
Zvm
Bñndâ
Xðmbeq
Dîngrñng (Dvrñng)
Gôbvn
Mvliqtaq (Mvlönttaq)
Nôdíng (Gëziq, dñnglaáng gö wae.)

Svmarä (Woman) gênggwá nñng dvrå göyârè:

Xvrôm (Poqgvng naq, Puqgvng mvxä, mvxóng, naq vxíë, mâxíë we gö raqëe.)
Rit nö vzi, môç dâu
Bålaq (Vdëng dîng, vdâm lawngkriq, gômsîng dvsaqëlëng, wurdíng vdá
nñng wurdíng mâdá vnçpñn vlle.)
Vzi bålaq,
Dâu bålaq wurdíng vdá
Gvdâ lawng
Pâjåt
Nâsö, nâbðn
Mvró, dñngnak
Serî
Rvxan (lâxan tiqmaq wae. Ângkômpñn nñng ângbin pñn)
Wur dvcömp kagó gö mvgwexèyñng.

=42=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Buxut gâ
Buxut zè
Vzi xvrôm –mvtíyðng, vzi çnè gö, dâ u çnè gö vkaëe.
Vzè bålaq- bñnlè wa dvgvp gwáëe.
Poqgvng mvxä
Poqgvng naq
Gobam
Dvciq
Xingnðm
Bñndân
Bñngkvp
Xirun
Xçgra
Xçzè
Yidíng
Wutse
Mvlönt ep
Há (Házç)
Lvn (Lvnzç)
Xñm
Dvláng (Gëziq, Dñnglaáng tiqmaq wae.)
(Note: Svluq Wvr krèng nñng krèng dang tiqbok vruxaq vlle.

VZÓ MVNË DÔM DANG

Krvngkírè nö toni kånç ângwâ mvnë dôm rvp, yanrè wa vzó mvnë dômme.
Vwawadö nâjër ngâ jër nö mvdôm. Svluq Wvr Ningdongyðng (Svluq Wvr Dèngsâ)
vzó dvpëng gîn rimë we nö Nèngká Gvlî rvp çyângè. Yarvpyðng kånç vzó dvpëng
gîn luxè we ângnvm ângcvngrè nö;
Nong Mvmuq (Dvgoq, Nawngrvm mvdë)
Tñngnë Kok (Kônzëngrè ângkâng)
Laqxen rvp (Vkwèn dvkaq mvdë çyângè.)
Rvzâtaq (Tènsê, Dñngngôr mvdë)
Zñngrçm (Yèngtñngrè)

(Note: Vzó lðm, mvnë dôm tvrâ ângbok vruxaq çe. Weboktaq mvti mvni
röxè lðm wâè.)
Nñmya (Colours):
Mîng (white)
Naq, nak (black)
Naqdó (dark) Rmt. naqcôr

=43=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Ceeng (red) mvxä

Karîng- ka xvwi, waq xvwi dö çpñn
Mvsèng (green) mvxóng
Grèng (blue) kwing
Wârwâr (pink) xäwâr
Xvmít (brown)
Wâr (yellow)
Xvmoq (purple) dönaq
Rômnaq (grey)
Xvmoqjôr (violet)

KÐM WE NÑNG NOQNGÔM TVRÂ (Religion & Beliefs):

Kritusñng xini mvnoqxè dvgvp, Krvngkírè nö sáng kóxèyângè. Sáng nö Xèlap,
Xèdimp nñng Dînglâng Sönyðng kånç pângë kôëe. Sángsñng nö mvnoqë. Kôë we
wa wâëe. Kôëe, wa kâ nö vyèngëlëngsñng wae. Sángsñng tiqlvng dvpvt nönt
dvxômëlëngsñng wae.
Krvngkírè kðm we nö vháng xvlapyðng Gvray, Dvmô vlle. Wemåpvng wa
Mvdây vlle, wae. Mvmô, xèwânñng (nature) kånç lômvle nö (Supernatureyðngö) gö
Xèlap Nvt, Nñm, Svlá, Kîrnip Kîrtâ nñng Muqsñng Muqnu, Muqxeq, xèlap wa nô
kôëe. Xèlapsñng kôlíngë nitaq sômgoç (golá) Svlá, Nñm, Kîrnip sômla wâë nô
cîngëe. Muqlâng nñng rvgaq dvhôyðngö gvzðmxí nvt vlle, wa kðmme. Sing nö
mvmô rvmöntyðng, vkung kvroq, língbuqyðngö vl nô, vsñngkaq vnâ ngvdó ç
dvzðrre. Sing nö Waqkîng mvsçngsñng (Mvxóng månin), wae. Nñmbôngsñng gö
Xèlap nvtrè zçlíngë nitaq râ kvt kånç nö dvzðnnëe.
Wervt, vgi vtuqë nô wárëdángç, vgi vgolëng dvrñng tiq lëngtaq lñngsè nñng vgi
vgo tvpwa cungë nô mötnëe. Cômsang cômtaq, gêrni gêrtong vyèngëe. Yadö
wâëlëngsñng Sing sîngëe, alëe.

Xvdimp Nvt:
Xvdimp Nvt nö rvgaq roqxí sángsñng wae. Rvgaq roqxí sángsñng kôlíngë
nitaq, rvgaq yacñngsñng dômsâç tiqë we çe. Sáng lamvyñnglíngë kvt nö rvgaq
yacñngsñng vnç vxômpoq tiqyângâ, wae. Rvgaqsñng kôlíngë nitaq, nëngwâ nö
mvngjôngç yaqëe. Wenitaq, Dînglâng Sönsñng gö waq tiqgo zçëe. Dînglâng
Sönyðng kånç, Sâput, Sazing sángrèsñng nö waq vtuqëe.
Dômsâpåç sángsñng dvrâlíngë ke, “Dvruq Lvkrip” bông lángë nô dvrâëe.
Durukpåë bôngsñng lángë we çe. Dvmôsñng toqë we, Môgá jâë we, ya vnç nitaq
wa rvgaq römp dvtsðn we, môgá jâ we wá línxèe. Nëngwâ mö åxatnënè gö, vwa
wa dö Môgá jâ lðm dvrá mâvl. Xvzöng Nvngsñng zçlíngë nitaq, dômsâ kâç, “Xvzing

=44=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

ènî; xèngkðy èdu,” wa nô dômsâ wá pângëe.

Krvngkí Mvjoyë zë lvbaí dvbáë nô dômsâ pñnglíngë dvgvp Tongmvng vdðm
kånç bñn tvrârè, Nvmdêng Dâni (koqkðm) nñng dvrá vzië nitaq mvzñn wâë dvgvp
xèyângè we svrerè, Nñmdêng Nâba bântaq xvrðm xvráxè tvrâ nñng ângsåpå Nanep
Zopá ângsårè tvrâhöq xónaë we çe. Díruk Gâmzô nñng Ângsåpå Tongmvng wa
Mvgâm vzó lðm tvrâ gö dvtsánëe. Yalëng nö Vzó lñm ni, bëy wâë nitaq täwa
dômsâç gînë we çe. Vzó lñm nitaq Tongmvng Mvgâmë tvrâ mâdvbá mvwaë.
Ângsåpå Lvtxðng Pîngkwáng tvrâ gö dvbáëe. Vzó lñm nitaq gö râ we sángrè gö
zçëe.
Dvmôsñng oqâ wa nitaq nö “Nñmdoq nñmdvn måwani” wa nô pângëe we
dômsâ tiqmaq gö vlle. Vsñng tiq gógó zalong ke, rvgaqtaq vl we sángrèsñng dômsâç
láë we çe. Wedö láë dvgvp, rvgaqç mâcânglíngë ke, rvgaqsñng tiqëe. Dômsârè wa
we, rvgaq yacñng nö lâxan dö vkwvng we tiqyñngxâ, wae. Ç we mvdñmmö
môóngâ wa we Nvt rèngtëngrè gö svmiç wðryângâ. Vbôm tvrurè gö svmiç hôlë we
wâyângâ. Yadö wâë dvgvp dômsârè gö vtvngxaq vzaqxè nô wá râe, wae. Wekvt
wa, rvgaqç kapâ sáng (nvt) ç we vcânglíngëe, wae. Welëngsñng dômsâç lutnë nô
kôë we çe. Sáng nö taq Mvjoy Xèngrâyðng kånç wa dvbíngëe. Xvnvng rvgaq vl we
sáng nö gîmgun wa çe. Gîmgun nö ângsè ângkâng sángsñng wae.
Wervt vsñng tiq gógó zalong nitaq dômsâ wâ we kâ: [dvtsðn we)
Dvsô sayong yongpå,
Tñnglá sayö yöpå;
Nâ mit månên má?
Rvgaq döngtáng kånç,
Wðr lðm rvt,
Sí nö nâ wawa måç má?
Xvtnga ngvyá vse we gö,
Nâë wa çe.
Waqkô vxôm, vbè nóng ç rè gö,
Nâë wa wa môç má?
Ngvkô rèngtëng vsenè gö,
Nâ dvpvt wa wa laqçni.
Kadö wa nô nâç vsñng yagó zá dåzárëe.
Vbôm tvru höntwa wá dåzárëe.
Vbôm tvru roqxí nvt,
Vkung kvroq rimxí sáng;
Satan dvlönt pñn,
Nönt dvgoq pñn xvngbe;
Satan dvgoq nötnç,
Rèngdí kîng dåzárë we ç má?
Rèngdaq kîng lðng dåzárë we;

=45=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vsñng rvguq bä dåzárë we nö,

Nâ låçni nö....

Nâç mñng nö,

Pâmñngmö zá dåzárëe.
Lñngging dvtsçkâ,
Ciqí vyákâ mådèngtaqni.

Vdá tôngnö sânranè nö,

Kîngngång sångrâni nö;
Kîngngång mvnungtaq,
Dvzðnxè we;
Vyá zvlç lvng pñn,
Vyá tsîngmå lap we kâ åtáë weç;
Vnyingë rçxâ xvdñng (or rçxâ zvmè)
Vgung vna wá dåzárë má?
Vsñng yagó (yapå or yamå),
Vgung vna bônne.
Vbôm tvru höntwa, wae.
Wervt, ngâ Vmô mîndðng lángë we,
Ngvtlðng mîndðng lángë we;
Ngâ gvsâ wa dôngla,
Dômsâ krñngwaç;
Rèngdí kîng,
Rèngdaq kîng vroqlíngëe.

Nâ môgá nö,
Xvwç waqsñng xvtbóëlëngtaq,
Waqbâng waqlá vrômbóëlëngtaq;
Xvtnga ngvlá vrômbóëlëngtaq,
Nâ nvrôm åza má?
Yarè rvt mñngrô åróxè we ç má?
Nâë waqkô mårötnë we çe?
Nâë ngvkô mårötnë we ç má?
Wervt vsñng yagó (yapå or yamå) zá dåzárë we laqçni.
Pâmñngmö mårötnë rvt çe.

Ngâ gvsâ wa dônglâ,

Rawangkâ dvtsðn lðm;
Dômsâkâ dvtsðn lðm,

=46=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vlíntñng rung weç;

Dômsâ krñngwaç, dvrângë we,

Nvt dôngmîn rönt dðngbóngâ.

Gín dðngbóngâ.
Mvgvm we nvt rèngtëng gö,
Svmiç wðrbóngâ.
Nvt ângpñnpñn dvköqxè we,
Vbôm tvrurè gö svmiç vhôlbóngâ.

Wervt, môgáç nâcângbóè.

Vbôm tvruç nâcângbóè.
Vsñng yapå dåzâë we,
Vbôm tvru höntwa wá dåzárë we;
Nâ sángni åçe.
Nâ nvtnç åçe.
Kagóç vmçng åzi rvt çe.
Rvgaqç dåzðr má?
Vbôm tvruç dåzðr we çe.

Wervt, dåni kånç,

Vsñng yapåë rvguqsñng;
Nâ måsing, nâ månâbamxèni.
Dåni kånç vsñng yapå nö,
Umay ningdang laqwalongä!
Nâ sáng nö,
Vsñng yapå gônxaqsñng måsing.
Vrím dóngnisñng ålo.
Naqrâng dëngjômsñng ålo, alë nô dvrâë we çyângè.
Krvngkírè vdëngtaq gö lvmâng vbêngnè gö, Rvzâ, Kvmlóm, Svluq Wvr, Zitongrè
sáng vyèngë, kôë we dvtç nö svmaqmaq vxáy we vlle. Vbêng we tiqpñn nö Dômsâ,
Kènzëng, Kènnvngrè nö lvngârä wa wáxèe. Ângë vya nö yadö çe.
Krñngwâ ( Zî xvlo, Jë xèwên Krñngwâ.)
Dômsâ (Dñmxâ, nëngwâ ânggo dômsâënè gö zî xvlo mvlínxè. Rvgaq jâ mvlínxè.)
Wâng Nvlong(Xvmå, Guqsër wa dvciqpåsñng wae. Waq, nëngwâ dômsâ mvlínxè.)
Kènzëng-Dômsâpåç lutdaqëlëng, mvgîng nñng tvpwa vtuqëpåsñng wae.
Kènnvng- Kènnvng nö Kènzëngpåsñng dvbvngxípåsñng wae.
Kènsu-Kènsu nö Kènnvngpå xvnvng rung nô, kukaq yakaq dvzárëpå çe.

Mvrîng: Mvrîngsñng Nñnsóm, gènjñng gö alëe. Mvrîng nö Ângkâng mvrîng,

=47=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mvyöq mvrîng, Nñmxñng mvrîng, Xônke we mvrîng wa nö vwálëe. Dômsâpåç

kapñn mvrîng ç we watnë nô vyèngëe. Mvrîng vyènglíngë ke, te pñn nènâ
mvxatnë. Mvrîngç gö vsñng gônxaq rvt ngutnëe, wa kðmme.
Gîmgun: Gîmgun nö ângsè ângkâng sángsñng wae. Gîmgun nö dômsâç
mvsîngë. Dvgërç wa wâëe. Dvgër nö lvngârä, svmarä wáxèe. Dvgërtaq nö Måbñn
dvgër, Gîmgun vyèngë we dvgër nñng Rvzç dvgër wa nö vwálëe. Krvngkítaq
dvgër wâyângèrè xáxè dðngte nö yarè çe. Gîmgun vyènglíngë ke, pângë kâ nö,
“Mvlîm gëy ènî, Sènyang gëy èdu,” alëe.
Måbñn dvgër: Måbñn dvgîrç nö vsñng mâgômloë. Gômlëëe, wa kâ nö vsñngsñng
xvtçnëlëngsñng wae. Måbñn dvgîr wâyângèrè nö Î Rawng rvp nñng Nèn Dvgër
(Tinsê Nin) çyângè. Nèn Dvgëryðng nö Bñngrö língbuq rim gîmgun, Vmin Minsing
zðngxèyângè. Måbñn dvgër wá pângëkâ nö yadö çe.
Mvde dvbðn sñngbñn,
Raqsîng dânne;
Sñngzo dvbðn,
Sñngbñn riqsîng dânne;
Pñngnñmsåwaqsñng kâ xônrángâ.
Sènnaq mvsôn sënne, wñngrángâ, wae.

Vlëng Pung (Yungkaq Pung):

Vlëng Pung nö Rvzâ rvgaqtaq gvzâ bông xñngyângè.Vlëng mândan letnë nö,
dvgër walëng ke, vlä mvkuq, vmxçrèhöq dvjá línyângâ. Ngâ xônglong nitaq
mångónôngni. Dvgô ni, wa nitaq zunlonge, wa lvpyângâ. Çwe, ângcômmåç sa
mvjër nô, dvgô ni, wa nitaq ngö rvt, mvzunyñng, wae. Wemåpvng ângmaq
Yîngkaq rvppåyðng, Dvgër Guq (Yîngkaq Guq, or Gîmlë Yawngyðng) lánxè nö
zðngxèrái ke, rvmålëng ba mvdðngbóngâä, wâyângè, wae. Krvngkíyðng dvgër
wâyângèrè nö Pîngbör Sön (Lñngwâng), Nñng Dvgër (Redvng Nvng, Kvmlóm), Nèn
Dvgër (Tinsê Nin, Rvzâ), Yîngkaq Guq, Rvzâ, Dvrñng Yîngkaq, Kînglñng,
Mvkong Dí, Mvkëngpå çe. Yîngkaq Guq nñng Dvrvng Yîngkaq nö dvgër
pñnvrñm wá línë nô, kâ vxëç gö dvtutpånç çe. Gîmgun vyingë we gö yapånç tä
wâyângâ. Krvngkíyðng dvgër lñngdômpå nö Dvrvng Yîngkaq çe. Zómwângrèç gö
tvpbóâ nö, Gèndîyângyðng Vpuq dvgër dômsâ lðnxèrè xvngbesñng dvgër kâç
dvrâyângâpå çe. KIArèç xvt lðm wâë ke, dvgër, dômsâ nö mvxvtpñn çe, wa Vpuq
dvgër, dômsârèç garyângâ. Wervt Krvngkíkaq dvtñngyângâ.

Dvgër Guq (Yîngkaq Guq) Yapåyðng zðngxèyângè we Gîmgun nö, Kenlíng

Mvday, Nvmlíng Mvdây,” çe. Kenlíng Tè nö Yangtsi tègoq nñmsvrlapyðng vyö we
tèwâng çe. Yangtsi rvmåtaq tuqdaqe. Darè nö Särchung vsing, Svm nñng Rawângrèë
rvgaq dvrönt wâyângâ wâng çe. Wewâng tèkókaq Lîngngan rvgaq çe, wâráè.

=48=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Nvmlíng nö Sçngkîng bôm roq sáng çe. Rvzâyðng vl dvgvp, Riqsîng gîmgun
Vkâng Gëgöm gö zðngxèyângè. Krvngkí wðrbóâ måpvng, Gñmdèkaq loyângè.
Gñmdèyðng nö Sam nñng Lisu gîmgunrè wa zðngxèe. Sam nñng Lisu kâ nö bvttut,
tiqkâså gö mvxáëpå ç we, dvgër walong ke, Sam nñng Lisu kâç wa, wae. Mëngôr
mvrèng vlrè tiqmaqç vtáxaq çe.

Dvrvng Yîngkaq: Yapåyðng nö Rawang, Vpuqrèë gîmgunrè xvngbe zðngxèe.

Xègawn rvp, Vjawn rvprè nñng dvgá Vpuqrèë gîmgunrè zðngxèe. Vjawn rvpmë
Gîmgun nö Dvrung kó kånç zðngxè nô, gvzâ ngñn taqsêrç, tvk tvk wa dvröqe.
Dvrung kó nö Mvnloq zömp çe. Xègawn rvpmë gîmgun nö Zaykó Mvjoy roq
gîmgun çaëe. Xègawn rvp gîmgunç nö vsñng gômloëe, wae. Vpuqrèë gômgun nö
Lêngtám rvzè tiqlëngtaq xvloëe. Wervzè, môçni, bômsñng tiqlap kånç wa dç xvlae.
Webôm kånç ângmaq Vpuqrè gîmgîn nö zðngxèra we çe. Dvrvng Yungkaq nö
mandan wa we, gîmgun vyèng we, zarè síngaë we, vzñngkaq bôn lðmrè dvtá we,
wae. Dvgá dvgërrè nö dvgër wa dvgvp mvyin pvlua râe. Dvgîr wa cômsñng vgi
dvgêng mâdvzárë. Çwe, Dvrñng Yîngkaq yapå nö dvná rvgaq, vgi vlnè gö, mâvlnè
gö, mvyèn mâpvluaënè gö, pvluaënè gö, tvrâ rvgaq, rvmá cap, kayðngtaq gö dvgër
wae.

Rvzç dvgër: (Rvxîngså)

Rvzçså nö xômxaqç vgwâkälíngë dvgvp dvgîr tiqmaq wae. Çwe, kadðngte nö
mvkâmë. Tiqlvng dvpvt wa çe. Krvngkí nñng Rvmåtèlaptaq rvzç dvgër warè ñlyângè.

Ânggo dvcömp we sáng pñn: [ Yapñn nö zómwâng xa pñntaq dvcömp we çe.]

Mvxñng xèwoy Naqtî ( Naqtî svná bñngtðng, ènduq lim, alëe.) Naqtëç gö vsñng
bëyvmme. Xinglang- Dînglâng sáng tiqpñn çe. Vsñng vzôm bëy we sáng alëe.
Gobek- dñngcå dö mðr ç nô, hçca nö vgi mal dö çe. Ângcer yoe. Mènrèç
jëjègâwng alë pñn ç na çe. Tèçse tvrâ nñng Nungdíngtaq sángç vsñng bëyyámëe,
wa nô, tvrâ xöyângâ. 1968 nóng dvgvp wa Tèçså tvrâ nö Krvngkí-Tsñykó tvrâ
puqë we çe. Ningxå bôm nñng Bñngrô bôm gö svmiç vwðrkäyângè.

Vtè mvzåmå: Vti mvzåmå mvxól nö gvzâ vlle.

Dvhô sáng:
Vzôm nñmpvn gvláxè we dvhô sáng tiqpñn gö vlle, wa nô kðmyângè. Yarèsñng
mvmðng çnvt, pvlâ, pvlâsårè wa tóyângâ. Kôlíngë ke, vgi nñng kâ wa zçë nô yiqë
we wâëe. Nènârè xvwi mâxvyóë, yiq wa yiqëe. Dômsâ kâtaq, “Lvmin krñng; lvzang
krñng” wa nô dñnggí rîngpårèhöq yiqyângâ.

=49=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Yátî:
Yátî nö Vpuq kâ xôn we Tèpvng måbñnrètaq vbáe. Nönt mvbyogósñng yátî
dvzárëe (datnëe,) wae. Vrím kånç vsñng wegósñng mvhîmkäë dö, vze lvbônlëng
dö wâëe. Xvkse: Nërâyang, Mvgëng rvgaqtaq, Mvgëng ngâjangrè, Bîngsvng kånç
vsçlxèámè we, Muqgëngså (Mvgëng 5 rvp) tèkó Vpuq kâ xônámè nô Tèpvng måbñnrè
nñng vxíxèámè. Wedö ângmaq tiqdö vl dvgvp, Kvmlóm kånç vsñng vxômpå,
Mvgëng tiq rvp cômtaq gvbatxè we, svmè xvlá wa mvwáaë nô côm vkatyângè.
Welëngtaq xvngðnxè nô Mvgëngrè nö Rvzârèë côm wðr nñng dèlíngè. Rvzârè nö môç
we, wetutrè kånç çe, wa kutaq côm wðr di we çe.
Wedö dilong we xáë rvt, Rvzâ svregvbâpå Nawngxá Pung nö xñm pvndvn
lvngxè nô Dvcáhvng nñmdaqyðng sayângâ. Jôngjóng dèlíngè kvt, xñm tvmáç
mvmepå ngaså dö dvzóyângâ. Welëng rvt, mñngrô róxè nô ângsåmå Nawngxá
Cñng nö ângså vbè gó vdáámè måpvng, yátîç xè nihöq mvhum käyângâ. Ângcômpå
nö Rvzâ Tvrâtaqpå vxaq Mvniq Tin çe. Yadö mëng mvzôllëng nö mâdu wa rvt,
Svluq Wvrrèç Mvgëng-Nërâyangrèsñng svma tiq må zçë nô mëng dvzôlyângâ. Wervt
dåni dåyaq Mvgëng-Nërâyangrèç nö we xvtnayângâpåláë gîmgun gîmpaysñng
zçëe. Wervt, wetutrè sáng kóxè ke, “pâsáng åzçnônge, wa nô rönt mvdaq.” Ladðng
årötnë kvt nö, “Ni Lvjaç ðmmvy Nvt xeq joqgëä,” wa nô ngñn we çe.

Dvxi, Pvlâ, Pvlâså:

Krvngkí rvgaqtaq Dvxi, Pvlâ, pvlâså wa tóxè we vnç må nñmlat bungyângè.
Pvngrèn kâtaq nö Vcç (Vchç) wae. Mvxól nö yadö çe. Zitongyðng vzó lñm, Mvnë
dôm nitaq Tènông tè Nñmsvr lap kånç pënggwårä vnç må nö ângså tagó baqxè nô,
Mvnë kîngsñng límráè. Ângnç tvrâ di dvgvp,(Pvngrèn kâç dvtsánë we,) Vlâ koqá,
zôngtó nö, laq mâtókäxè. Zôngrâl nö laq mâlvnkäxè. [Lvjöm nö, Pvlâ, dvxè nö
laqmâlvnkäxè, wa kâ çe.] Jôngjóng Zitongyðng tuqráè ke, vsñngrè vzó lñm da nô,
gvzâ ngôr we yñngbóâ, wae. Wekvt, Pvlâmåç, Dvximåsñng, “Vlâ Koqá, ngâ vzñng
lñmböngnöng, ngâså åyñngdáë. Wemåpvng, nâ rá ålñmrani,” alëe, wa. Jôngjóng,
kudö nö kudö lñm nô, kumvdë yamvdë tvlexènè gö, âng nö mvlðngxè. Dvximåç
yðngaë we ângså ngö nô, kadö xvlènënè gö mvtvngbóâ rvt, “Lvxaq vcç nö ângså
ngöë gö mvwa; pâmñngmö lðm mvnarbóâ,” wae, wa. Dvxáyângè Pvlâmå narxèráè
nô ângså xvlinxèe, wae. To kârvtdárâ dö tiqdvcá, Dvximårá lñmbóè, wae. Pvlâmåç
rá, Dvximåë ângså nñng ângë ângså roqëe, wae. Wedö lñm dvgvp jôngjóngni,
Dvximå ângså ngö nô mvtvngë, wae. Kadö çnègö, tvrâyðng laqmâcñngkäxèe, wa
dárè rvt, dö mâwá Dvximåë ângså xvlçn dvzaqxè ke, tá dárâ we svmarärèç, “Vgêä,
Sñngkoqá, to nâ ålñm dvgvp, nvså ngö nô mvtangë rvt, kumåç nö,“Lvxaq vcçmå
(pvlâmå) nö ângså ngöe, gö mvwâ, pâmñng nö xvlñmkäbóâä,” lvwae, alëe, wa.
Pvlâmåç wemålasñng, “Ngâ nö lêngzông dvgëså, kalôm dvgësåç gö vmvnge. Âng
mñng nö kapâç gö xvmvng mâxvla we, Dvximå çe,” wa vcñngkäyângè. Wervt, wetut

=50=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

vl we xaqrärèç dómbóâ, xábóâ kvt, wemånçsñng gômlëayângâ. Gômlëëlëng nö

yadö wâyângâ. Dômsâç gômlëë nô, ângnçë dvrå talëng rvgaqtaq lömpmâë we çe.
Wedö lömpbóë kvt, vsèng tagômç welëngsñng wammaëe.
Wedö wâëlëng nö laqvmðngaë, wa we çe. Çwe, Dvxèmåë dvrå lömpbóâyðng
kånç nö, vsèngså gö töng jaqë nô vcîng tiqgîng yêlíngè, wae. Wervt, wetut vl
xaqrärè nñng dômsârèç dvdvmë we, Pvlâ, pvlâså xvmðng nö xvlae. Çnègö, Dvxi
vsaqrè nö gômlëënè gö mâmðngadárâ, wae. Dvxè, pvlâ, pvlâså nö vsñng mvsin,
nvrôm ke we sáng tiqpñn dö dvdutyângâ.
Kristusñng noqxèbóxâ måpvng, wedö çrèsñng Yesu Kristuë xvwiç zðlbóâ rvt,
xvmðngbóâ. Çwe, Mëngkâ boktaq rá “Pvlâså” vrubóâ rvt, dvdvm xáë we xaqrärèç
nö kadö çráè, wa dvdvm vtiqe. Krvngkírè ângxðr noqxè dvgvp, Xânxär Hangsñng nö
Vpuq kâ ku “Wenyi” wa lå tóyñngxâ. Pvlâ, Pvlâså nö Krvngkí lâmtaq mvxól vl rvt
mvtóë. Xón gö mvxônbóâ. Wepñn nö vwawadö gö, mvtóëpñn çe, wa xaqrä lvpkâ
vlle. Tä åxônë tä longpñn çe, wâráè. Darè dômsârè, Krvngkírè çnè gö, Rvmåtèrè çnè gö,
“Vsñng rvguq, hang” wa tóyângâ. Pvlâ, pvlâsåç wâámëgósñng pvlâ rvkummaëe,
wa tóyângâ. Zî xvloë nitaq gö pvlâ xvloëe mvwa. Zî xvloëe, lå wâyângè. Pâ gö
sum vmaq wa xvloë we çyângè.

Nñmrîl: Nñmrîl nö tölbump nö xîxî wa tçmkäëlëngsñng wae. Nñmrîl bônrè nö

svmisñng wa dvdöntxè nô wðrxèe. Wervt, Svmi sáng tiq pñn dö gö sunëe. Mvdông
dômsâ kâtaq, Nñmhç vna wa tóëe.

Mvsç: Mvsç mvnangsñng gö dômsâç vyçngaëe. Mvsç nö muq kånç línxè we (cancer)
vna tiqpñn dö dvdutnëe. Mvnë dôm rvprátaq, tiqgógó bônne. Welëngsñng dômsâç
vyçngaëe.

Mîn vna: Mîng vna (Cancer) nö kçpñn ðm vläxèböyðng kånç bôn we çe, wa
kðmme. Wervt, xaqrärèç, Nñmoy, kvmîng, Sam nay, gwäpñn sñmrärèsñng
vwawadö, dívna mâxvámë. Yadö mîn vna bônrèsñng mînsè xvaqë nô dvzóm
dvbanëe. Tiqmaq nö mâmðngaë.

Sñrnñm: Sñrnñm nö vtè zðl vläxèbö ke bôn we vna tiq pñn çe. Gêngtaq mîng
teqteq wa vrulëngsñng wae. Vtè tiqwâng wâng nö sñrnñm vbáe, wa kðmme.
Tiqmaqç dvdamë we nö Nñm hçtaq kånç gö sñrnñm vna línxèe, wa kðmme.
Yalëngsñng gö dômsâç vyèngë we wâëe. Kôlíngë nitaq, goláç Nñm sômla, Xvlá
sômla wâë nô vyçngaëe.

Kaqlè (Malaria): Krvngkí mêng tiq yðngyðng wa kaqlè vna vlle, wa kðmme. Rvzâ
rvgaqtaq Tèsingyangyðng vlle, wae. Dvgá rvgaqtaq tiq yðngyðng kaqlè vlle, wae.
Kaqlè naq nö svre dvkäe, wae. Kaqlè naq nö Maqkvlawngsñng wae. Vsñng tiqgógó

=51=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

gêng tiq yðngyðng naqdñng wabö kvt, Sángç vdôrëe, wa gö kðmme. Tiqmaqç kaqlè
naq bôn we çe, wa kðmme. Noqxèbóxâ måpvng nö, maqkvlawng tíxè we, heqxè we
wâëe. Sñmrärèsñng nö, kalôm dvteë we vdëngtaq bäxân mvxäpñn tiqgôm zángë,
laqtun mîngsåç mvceqëdángç, gêng xvngbe vgötnëe. Buqjîngjuk sè ñllíngè ke,
maqkvlawng sè, xvaqëe. Kaqli zarè nö svyvng ðm nô banrè gö vlle.

Dînggrèng vna: Nènâ ka, waq, nëngwâ dînggrèng vbá we xa kä nâdubö kvt,
môçni, xa vzôm tiqpñnpñn ðm vdubô kvt, dînggrèng vna línxèe, wa kðmme.
Dînggrèng sè nö svyvng nñng xo (xau) vxíë nô xvámëe. Wekvt, puqwá kånç
nñmdöm didaq kvt, dînggrèngrè vtôm vtut läxèdaqe.

Mvsaq: Mvxaq vna, kaq xômbrñm gö dômsâç vyèngë we wâyângâ. Mvdñmyðng

xónxè we xvngbe nö sángç gvzñmyðng kånç bôn we çe, wa nô kðmyângè. Yarè
xvngbe dômsâç watnë nô kôë we wâyângâ. Wedö vyèngë dvgvp sáng kóxèe, wa
tóyângâ. Gvzñm sáng Nvt çdðngte, dômsâç lutdaqërè xvngbe kôë we wâyângâ.

XVZÖNGXÈ WE NÑNG CÔM WAXÈ WE (Settlement & Housing):

Darè xaqrärèç xônráâ dö tiqdvcá, Krvngkí mêng xvzöngë tvrâ nö yadö çe. Mvwâ
(Hå) mvzânmå kånç Nñmlat mvdëç Krvngkí mêng xvzöng pñngyânga wa rvt, tvnä
3000 nóng dðngte vläráè.
Mvle Tôndó nñng Mvzông Tôndónç Zñngyo Tong vl dvgvp, Krvngkírè tiqmaq nö
Lvzñng Mvngkvn tvrâ, Tëngze Rêng tvrâ, Lelám Wângpung tvrâ kånç måbñnrè nö
Kîngngáng tè mêng, Tènông wânglong, Mvliq nñng Krvng wânglëng, Rvmå nñng
Mvliq wânglong, Kônduyang, Nñmríng gëng, Rvmådñmhöq vsñngrè nö vpvng nô
ñlyângè. Nñmlat mvdë tuq dvgvp yaèdungtaq dvgá pñn dvsè xini mâvlyñng, wae.
Mvle Tôndó nñng Mvzông Tôndó Krvngkílap kånç Zñngyo Tong vtðngámè
måpvng, Têdö rá Mvle Tôndó nö Lvngë Lñngwângyðng tuq nô vlle. Kadðngte
mâlä dvgvp, Sðnglömp cit måbñnrè Mvgëngrè (Muqgëng) nö Gvsñngtè rvgaq tuqámè
ke, Tèpvng Vpuq kâ xônrè nñng vhöm nô tiqdö ñlyângè. [Briitshpå tuq dvgvp,
Dulengrè nö Gvsñngtè tètuq kånç pvngkaq wa vlle, wae.] Ya Muqgëng (Mvgëngrè) gö
Vpuq kâ xôn we pëngwâ rvp dðngte Bëngxvng gëngyðng dvtuqxèráè. Ângmaq nö
Vpuq laqyâ lvng nô vkðmxè rvt, Lvngë Lñngwâng vlpå Mvle Tôndóç lîngë nô,
Mvgëng, Nërayang rvgaq vsçlxèámè. Weyñngö gö Tèpvng måbñn Mvgëng Ngâjangrè
nñng rá vxíxè nô ñlyâng. Nërâyang Ningngä tóxèrè nö Ränèrè çe, wâráè.

=52=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

CÔM WAXÈ WE (Housing)

Krvngkí mvxóltaq côm wá pângë we nö vnç dang vwálë nô xônëe. Tiqdang nö

dakman mvxól (legend) ku xônë nô, vrá tiqdang nö jôngjóng kadöwa côm waxè
dang çe. Nñmlattaq nö Dvmôç kadöwa côm waxè lðm xñngöntnëe, wae. Wedvgvp
kaö (kakró) nö yömpyó vngômxè nô xvla mvca mvtaxè, wae. Wervt kaö dñng
mânvp; kaö mâzèng, wae. Pâwálðm wani, côm wa xñngötnë dvgvp xvla wa
mvtaxèyñng rvt çe. Wervt, ângç xáë dö mvlan dñng wâëyðng kånç ânglômrè vjáaë
rvt mâzèng we çe, wae.
Vsñng nñng vtèsa nö Dvmôç kadöwa côm waxèlðm xñngötnë dvgvp xvla mvca
taxèyângè, wae. Wervt, vtèsa nö sa çdðngteë ângdñng kånç vnvp vtvng çe, wae.
Welëng dö tiqdvcá, vsñng gö côm xvla waxè nô vl we çe, wa xônëe. Nñmlattiq côm
wa pângëyðng nö Têngmâng dðm çe. Côm xini mvwaxè dvgvp vsñngrè nö, “Vzî
língbuq, xvzöng língbuq; mvsí lêngrðm, têngmâng lêngrðmtaq ñlyângè,” wae.
Yarè nö cômgun bêy wâë nitaq mñngrîng kâ nñng zâywâ kâç dvtsánë nö xônëe.
Vnç dvtñng wa dvtñngtaq, Sñngwáldðm I. vl dvgvp xñm lánë nô, xñm römp
pñngyângâ. Xñm lá línbóâ måpvng Dvruqpåë ângså Dó lvpattaq côm wayângâ,
wae. Wedvgvpmë côm nö rvgîng vdðm ç nô, lîngç, bagamç wâyângâ, wae. Wervt,
Zâywâ nñng Mñngrîng kâç ângsñng nö, “Rvmu Tönnong,” wa tóoå. Yapåç rvgîng
vdðm ç we cômdông yanbóâ måpvng, vzó gö lñmyângè, wae. Côm vngámlapmö
bînxóng rèngdñng (sçnghâ rèngdñng) kvtyângâ. Ângxðrhöq Krvngkírè nö Mvnë
dôm rvp vrñm bînxóngç sçnghâ rèngdñng kvtxèe.
Krvngkí xaqrärè xônráè we nö, Yoqraqgâng nñng Xápâ (Xangpa) rvgaq kånç wa
vwâ côm, xóng côm, tvnôn côm, dvyèl sapmç vzömp waxè we çe, wae. Krvngkírè
tiqmaq nö côm yvnggíng waxè nô tiqyan xvngbe tiqdö vl we mvme dvsiq çyângè.
Gâmzôrèë côm nö cômdông dvgô kwánghöq waxèe. Mvgâm môçni, vdárärè nö
vcuq kwáng waxè we luqe.
Cômdôngtaq nö vdðmlap (vngámlap) kånç gëng lðm çe. Côm rvgîng mvdông
tvríng (dëlôm) gîng nö gvza te we çe. Gèlâ vnç vxômpå wur dvtutxè nô, gîrhöm
lámë dðngte tee. Dëgvng nö dëlômë vgwä vbñngpaqtaq katnëe. Tiqmaqç doxang
côm wa tóëe we vlle. Vdðmlâm cômköm xóngkôm nö tvnôn xóngkômç kömëe.
Welëngtaq nènâ ângpñnpñn sômla vkaëe. Vzuq, svpå, xvtngâ sômlarè cuqë we çe.
Vdðmlâm zuqmuq lñngpvngyðng nö xóng môçni, tvrèç ângkwang wâë we taq vwa
sñm we ângdíng tiqrè ângkwang cîngëe. Welëngsñng “Gvbëng bëngkvng”
dvcîngëe, alëe. Wekwang mvdñmyðng Sñrwaq (Lvnîng U Sinlç) vnç go (cami rvcit
mvdñm tepñn) sa ânggí ângmâ vgo vhöm dö sômla xvríngëe.
Cöm vngám tiqpa, (vgotaqlapmö) nö gëngkvng dvcîngëe. Vwâ, wedíngrè
lñngpvngyðng nö gñndèng gñndawng alë we vwâ dëkvng tiq lëng cîngëe.
Welëngsñng nñmbôngç vtåratnë kvt, vwâ díngrè dingding, dawngdawng lvgóng dö
wâëe.

=53=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Cômvrñm nö vdðmlap kånç wa gënglðm dvrá vlle. Zaqlårè vgotaq môç

gômcanglap kånç gëng kvt kånç xvwaqëe. Wekaq kånç côm ângkâng wa gêng
línxèe. Côm ângkâng gö vwawadö nö mvgëng. Tiq mvrèngtaq tiqcômcômmö
vjèngtñng (vbåntñng, vzèngtñng) wa we, cômyo gurcâng xâjènkelðm tñng mângmâng
gñlyângâ. Çwe, dívna nènâ dö wa we môçyñng. Toni kånç vdå luxè vdurè wa xâjèn ke
we çe. Mâdu we tiqgógó nñng vläxèbö kvt kånç xvwaq lðm dvrá ñlyângè.
Vnç tñng watñng nö waq ðmpâ könt dóng alëe. Vsñng luq rvp nö wedóngtaq gö
tiqrvp vlle. Wecôm xvngbe dvpvt ðmpâ kötnë dóng nö mvrvp dóng alëe. Yadóng
tiqpa rvgîng xvrèmtaq cômkömpmë góvrñm puqril zðldíngtaq puqrèl gðllaëe.
Welëng nö ânggó xèlong niwa líaëe.
Wemåpvng nö xaqrä dóng çe. Yadóngtaq nö dvgá kånç vsera we mvnðmrè vtoë
dóng çe. Mvnðm, dôngpñngsårè vse rake, rungdóng, môçni, mêng xèngën dóng
alëe. Côm ângkâng xaqrägónçë dóng çe. Yadóngtaq vwawadö dvgárè gêng
mvlínxè. Tiqcôm cômtaq nö ângsè ângkâng dóng gö alëe. Wervt ângkâng nñng
ângsè vl kvt kånç ângsårè nñng pvlç pvlaqrè xvngbeç vpó gôngâ we wâyângâ. Ângsè
nñng ângkânggónç gvzâ svröngra kvt nö xôngxang tiqdóng wáaë we gö vlle.
Rvpdoq dóng, lñngdôm dóng nö vrím mvnðmrè xvyöpmë kwáng çe. Mvnðmrè
mâvl dvgvp, ângkâng gîrcângrärè vl dóng çe.

Ðmlðm Aqlðm (Food and Drinks):

Ðmlðmpñn nö ðmpâ, nga, ka xa, nñng vyíng kvnyâng täkaq ðmme. Nëngwâ,
waq xa nö tiq baqbaq wa kee. Aqlðmpñn, sáng kóxè lvpattaq xaqrärè nö nô täkaq
aqyângè. Paká gö aqyângè. Akvt nö paká täkaq aqe. Xóngsç tè nö aq we mâvlyñng.

Ömpkðng dang nñng vrðm vrá dang

(Rules, Social Structure and Administration)
Krvngkírè vdëngtaq mêng ömpkðngxè dang nö Vnç bok waboktaq gö tiqmaq
dvbáxèbóè. Sçgâng, Särcîng , Xápa rvgaq vl dvgvp kånç Gômrëng gômsa dvrá
lángë nô ömpxèyângè. Rñngnèm mvgâm (Koqkðm), Gâmzôsårè (Princes), Gâmzaq
mvgâm, vdá mvgâmrè, Gâmset mvgâmrè (sèlwângtaq gvsvt nö mvdaqrè) wa nô
ñlyângè. Çwe, Krvngkí rvgaq tuqbóè måpvng yarè mvtóbóâ. Mvme mvrèng dvkômë
nô ângdung ku ömpxí wáxèrèkaq Vgè gvbâ (Townchuke), Mvrèng vgè (Chieftain),
Vgè (the head of village) wa vwálë nô ömpxèyângè. Yalëng nö Britishpå tuqráè rvt
yadö vwályângâ we môç. Koqkðm Duruk bân kånç Gômrëng gômsa dvrá
lðngyângâ. Gômjing gômsâ palvsi nö Nñmdíng Dâniç lðng pñngyângâ. Yapåë
palvsèpñn nö Tèpvng kånç tuqlíngè we Kaqkí Vpuqrèç lángë rvt Krvngkí xaqrärè
nñng gvzâ vzôngyângè. “Gômjing gômsâ U mvgi xá,” alëhöq xvpëyyângâ we çe.
Mvlèngdðm vxaq nñng Zitong vxaq vnçpå yapñn palvsi (dvrápñn) lðngxèe, vyâ rvt,
Svluq Wvr xaqrärè tëng di nô ngñnyângâ we çe.

=54=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Demokrisè bân (1952-1968):

Yabântaq mêngömp dang nñng sing dö bñnlè wâyângèrè nö yarè çe.
Lamdu, Nvngkeq Min (Du Ahmin, Bâyhum Min), Civil Enginer, GTI, Insein
Sam mêngtaq vsângç xvtyângâ.
Du, Dvrvng David (Dvrvng Kwin) Zñngyoq T.O. Måpvng Bhamo A.T.O.
Du, Kangrvm Guq, Tèngnan, T.O. Måpvng Gámay A.T.O.
Goligêng, Vxaq, Mvle Pong (1954-1989)
Medical Doctor, Vrå Pung, MKA.

Gëngsè bântaq (1968-1989):

Du, Dvrvng David, Bhamo, A.T.O.
Du, Kangrvm Guq, Gámay, A.T.O
Du, Mvniq Robert (Mvniq Min) Byanjayemí, PTO
Vxaq, Mvniq Kwin (Jonathan) Dvráyämí, MKA
Lñngdömp Dó, Mvcðngboq-Kënglñngpó
Mvlèngdðm Nawngdvng, SPM
Xipan Min, Pîngbôrdñm
Svlömptaq Tinrvm, PTO
Mvkong Dó, SPM.
Dórvm Pung, SPM.
Kènzëng Sein, SPM.
Bâyhum Tin, TRD Ukzuqmí
Nvngkeq Pung Jr., (Bâyhum Pung) B.L. (Law)

Paqzç zîng svrarè: (post-WW II.-1980 höq)

Svra, Kvmlóm Pung- Kðmlóm, Nokmêngyðng zîng
Svra, Dvgoq Yosep, Wudonyðng zîng
Svra, Tönsê Pung, Rvzâ zîng
Svra, Kamrvm Pung, Kvmlóm zîng
Svra, Dînggîn Pung, Rvzâ zîng
Svra, Dînggîn Dó, Rvzâ zîng
Svra, Kvmlóm Pung, Krvngtè Dðm zîng, Middle School
Svra, Sñrwâng Pung, Bîngxvng, High School svra
Svra, Sñrwâng Dó,
Svramaq, Kvmlóm Nin, Teaching trainning vlínxaq (xè)
Svramaq, Mvrân Gaytvng, Dvngpä zîng
Svramaq, Gîmrèng Nin, Mvlèngdðmmå, måpvng sèldu.
Svra, Pîngya Pongrvm, Zion, Tvrvngdðm zîng
Svra, Bâyhîm Pung, Tvrvngdðm zîng (xè)

=55=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Mëngkâ svrarè: (1950-2000) höq:

Svra, Xipan Sön, Rvzâ, Xvnggîng, MKA (xè)
Svra, Dvgoq Yosep, Vmnak, Wudon
Svra, Yintñng Min, Naga mêng Missionary (Nagayðng xè)
Svra, Sângdíng Yohan, Naga Missionary, Mvsðng, Låga Committee
Svra, Yèntvng Pilemon, PCS Mëngkâ zîng, akvt Låga Committee mvdë
Svra, Gvrí Min, Krvngkí, måpvng MKAlâm
Svra, Bîngxvng Luka, Bungxvng (xè)
Svra, Nvngzun Isak, Nokmênglâm, måpvng Tvrvngdðm
Svra, Bâyhîm Dó, Rvzâ, måpvng Nokmênglâm, akvt Língzut
Svra, Dvngngôr Marko, Ningdñng Gëng
Svra, Kinzëng Sön, Gvdí Missionary
Svra, Gvrí Yohan (Gvrí Dó, Rakay Missionary, måpvng Gátuq
Svra, Yîngkaq Robin, Dâmuy, Ygn.
Svra, vxaq, Mvniq Jonathan, Sängmo, akvt MKA, Evangelizing Committee
Svra, Kvmlóm Tông, MKA, Evangelizing Committee, akvt Mëngkâ zîng
Svra, Shemyan Pung (Matthew), MBI. Mëngkâ zîng svra, 20 nóng
Svra, Kvmlóm Yaku (James), MBI. Mëngkâ zîng svra 20 nóng
Svra, Mvniq Guq (Samuel) Mëngkâ zîng svra CBI 16 nóng
Svra, Yintñng Esayaq, Mëngkâ zîng svra CBI. 20 nóng
Svra, Vgrîng Pung, Rakay Missionary, måpvng Maymyo
Svra, Kvmlóm Pung, EBI,
Svra, Gvrí Abraham, TGG
Svra, Changkôm Timothy, TCLpa
Svra, Nvngkeq Nawngdin (Bayhîm Dó), Datgone
Svra, Mvniq Pung, Mëngngôrpå,
Dvdvm rónxè we durè, zîng svra, mëngkâ svrarè nö yadðnggó çe. Dvgá gö ðl na çe.

Âng mvdë nñng ângrvprè, ângsó ângsårèë bông dang

(Terminology of Kin-groups)

Senior:
Lvngârä (Male) Svmarä (Female)
Ângkâng (grand, grand father) Ângkup (grand grand mother)
Ângkâng (grand father) Ângsè (grand mother)
Ângpây, ângtâ (3rd prs.) Ângmây, ângmâ (3rd prs.)
Nvpây, nvtâ (2nd prs.) Nvmây, Nvmâ (2nd prs.)
st
Vtâ, (1 prs.) Vmâ, (1st prs.)

=56=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Sñngkâng Sñngkoop
Sñngkâng Sñngcè
Sñngtâ Sñngmâ
Sñngkô, Sñngkî Sñngnyè
Sñngsñng Sñngsñng
Sñngtsñl Sñngså

Junior: (Sons) (daughters)

Vpung, Vpong, Kang Vnvng, Vmeng, Vgä
(Pîngkang) (Nñngkuq, Nñngkok)
Vtin, Vdó, Vdí, Nungnë, Vnok,Vnin, Vnen
(Tèndó) (Nènkuq, Nånkok)
Vgrîng, Vgrâwng, Vxen, Wânghîm, Vcvng, Kook, Vhîm
(Singgrîng,) (Cñngko)
Vko, Vsin, Dírawng Vtöq, Vbó, Vbí, Vtuk
(Svko, Svkook) (Töqrawng)
Vmin, Dvngrâwng Vkây, Vkwâr, Vkå
(Mèntint) (Ziqkây)
Vguq, Vgok Vtám, Vkaq, Goong
(Dèguq) (Támbîng)
Yîngkaq, Dñngkaq Vtvng, Vxan, Tènaq
(Dñngkaq) (Tvngzè)
Kaqrawng, Tènnaq, Vrå Lvyönt, Vtoêm
Xiroy, Mvdêm Mvdêm, Lëy Kinsa
Yönttvng Yèkook
Tvng Yibôn

(Note: (Dírawng) yadö vkwangxaq nö ângmaqrvp dvzðngkâç vtöke we nñng

Zâywâkâç tóë bông çe. Kâxèdín, Xèngêyâ Pungkâng, (Nñnggôyâ) mèdvtnâ! Lvyöntrè
nö Xèngngêyyâ dírawng mvmvtnä! wa nô dvzðngxèe.
Vxaq vraq Nvmkö nvmríng
Xvdñng Zvmè
Ângtsó Ângtsñl
Pvlç Pvlaq
Ângnvm Ângcvng (Sñngnvm sñngcvng)
Ângwñng Ângtsó, ângtsí
Pvdí Pvdí
Vmgînaq Vmgînaq (Rvlè)
Nñnglâsiq Pômasiq

=57=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vlat (Nñnggôy) Vlat

Lvyönt Lvyönt

Mvyöqlap: (Senior) Zvmèlap:

Ângkô Ângkô
Ângnyè Ângnyi
Ângsñng Ângsñng

Mvyöqlap (Junior): Zvmèlap:

Ânglâ (lvngârä xvdaq) Ânglâ
Ânglâ (svmarä xvdaq) Ânglâ

Note: Krvngkírè nö vdå ângsåmåla zçámë lvpkaq, ângmaqë ângså zvmèmålasñng

“ngâsñng” wae. Mvyöqlap lvngârä, ângmaq ângsårè lvngârä xvngbesñng “Vkô”
wae. Vdå luxèlap lvngâräpåë ângcômmåsñng gö ‘Vlâ, Vmvt” wa mvdaq. Vnyè wa wá
râe.

KRVNGKÍ MVDËRÈ DANG

Krvngkírè ângmvdë, ângyan, ângdvgông nñng ângrvprèë bông nö lñngpvngyðng

vruxaq dö çe.
Rvzârè:
Rvzâ xvzöng pñngyângâ mvdë nö Vnung mvdë kånç Pungôm çe. [Ângë mvxól
dvkaq vlle.] Måpvng Pungôm nö Tsaykókaq vtxè nô wervgaq kånç zvmè luxèyângè.
Ângmaq Vnîng mvdëë dvkvt nö ângmaqë zvmèsårè ç we Dvngngôrrèç wâámëe.
Dvngngôr mvdë:
Tinsê
Nëngxá
Mvle
Bayhôm
Maysç
Gumren
Mènteq
Nongmång
Nga Mvna
Tënggong
Dèngkong
Mying Tvni

=58=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Laqsvng mvdë:
Yîngkaq (Gômlë)
Dèguq
Ènbe
Gampvng Yung mvdë:
Nawngday (Tèndó Rvm)
Dînggîn
Laqkräng (Dînggîn)
Vjeq
Bîm (Dînggîn mvdë çe.)
Cñngkôm (Dînggîn mvdë çe.)
Dvgoq
Mvzîm
Nvngzun mvdë:
Xèpân
Rvngbë (Rvmbë)
Vxan
Ninzun Tin mvdë:
(Ângmaq nö Gídvng-Sñrwângç Rvzâ wðrbóâ måpvng, mvme nóng vläráè ke, Xèpñn
rvp côm wadáë nitaq, Tsaykó, Dèngsâ kånç Rvzâkaq vtðngráè mvdë çe. Mvniq rvprá
xvngbe 25 rvp Rvzâtaq wa ñlyângè. Måpvng wa Kënglñng, Gñmdi, Myitkyina rvgaq
tiqmaq vsçlxè nô vlle.

Kvmlóm mvdë:
Dômsâ (Dumsa) mvdë: (Kvmlóm nñmlat tiq tuq mvdë çe. Mvle Tèndó nö Lvngë,
Lângwâng tong kånç vsçlxèráè ke, vhómyângâ. Tènlñng mvdë gö tuqlíngè.
Dômsa (Dumsa) Nawng Mvdë
Yñmbñn mvdë
Taqpó mvdë
Vgrîng mvdë
Vsin Cvng mvdë
Yintñng Cvng mvdë
Dónôy mvdë
Nñngme Sin mvdë
Dvhñm mvdë
Grîngsðr (Pîngzç gö tóëe.)
Rådvng mvdë
Boqnin mvdë
Sènlvm mvdë
Kvmlóm mvdë (Tènlñng pvlç pvlaqrè çe.)

=59=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Svko Nawng mvdë

Nñngkoq mvdë
Dèngpvng Ren mvdë
Kangrvm mvdë
Kodvng mvdë
Pungsðr mvdë
Dvtông, Vkå Tong, Pöqôm, Rvluq Gëng mvdë:
Pungrvm mvdë (Vkå Tong or Vkâl Tong)
Xèngrðm mvdë (Rvluq Gëng, Kðmlómrè çe.)
Rådvng (Pöqôm)
Gwädvng (Yèntvngrè çe. Dvtông)
Yintñng (Dvtông)
Rvmdvng
Vsin mvdë
Vguq Dvng (Måpvng, Kvmlómyðng vsçlxèyângè.)
Lñngwâng nñng Bîngxvng mvdë:
Tènñm Zâng
Rèngdðm
Pîngzç (Zñngrçm)
Mvluq Dðm
Pîngbör
Gômrèng
Redðm Wâng
Yîngkaq
Waqdðm Kong
Zðrtaq
Yintñng (Zñngrçm)
Tènsän
Mvyoq (Bîngsvng)
Koqkðm
Yñmbñn
Dvhñm
Sñrwâng
Ngamdðm
Rvkwè
Cñngdáwng
Lñngwâng
Pîngnok
Gvrí
Satot

=60=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Pîngxän
Koqrvm
Wuzñng, Kënglñng mvdë: (Uzâng, Kînglñng)
Lñngdömp (Kënglñng)
Dèngbrî
Nenrvm
Kënglñng
Laqsvng
Nongrvm
Pîng Dvrvt
Lvbyåm (Rvbyèm)
Rvngbë (Rvmbë)
Dvrvng
Gvmpân
Mvniq (Rvzâ kånç vsçlxèyângè.)
Dñngkaq (Língzut mvdë)
Vrá Nènzè (Kënglñng xvzöngyângârè çe.)
Ângmaq mvxól dvkaq vlle. Måpvng Kugëng mêngsñng bñnyângè. Kugëng mêng
tuqámè ke, wervgaqrèç “Insenxâ, Jisänxâ wa nô bông lçngyângâ.

Pvngrèn Svluq Wvr (Xiloq Wñn) mvdë:

Dvgoq
Nongrvm
Gumsvng
Dísoq
Gîmle
Vdeng
Boqnin
Tvngnë
Mvle
Dígong
Laqxen
Kônzëng
Laqme
Diqhîm
Vnoq
Dñngnok
Nèngká Gvlî
Wvdun

=61=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Xóngcit
Vrå
Rvzîm
Dñngba
Nongmång
Mvkong
Lvgñng
Laqsvng
Rvme
Gîmsvng
Wâlâ
Dvci
Pëngmîng
Nvpðng
Xvroy
Mvmat Dvng
Vwe
Xångç
Vpvng
Mvrvng
Ömbñng
Lvnan
Wânghôm
Wânghôm Dvnggam
Dímå
Ngvlâ
Kësôn
Dvgën
Vsön
Dvgá rvgaq kånç Pvngrènkaq (Svluq Wvr-Xvloq Wñn) rvgaqtaq ñlráè (Svluq
Wvr) mvdëtaq dvbáxè we ângrvprè:
Kangxän
Vnë
Munsvng (Ya vxôm rvp nö Pñrdðm Yála rvgaq kånç tuqlíngèrè çe.)
Dí Ngñn (Mvgo gö alëe.)
Mångam (Dëngxómså alëe.)
Vsáwng (Mvrip mvdë kånç çe. Ya vxôm rvp gö Zitonglap kånç tuqráèrè çe.)
Wádaq (Gômrôngrè çe. Pñrdðm Yála kånç)
Pëngya (Redðm Wâng kånç Dónôn dvkaq çe.)
Dvhñm (Karîlså mvdë kånç çe.)

=62=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Zingma Dot
Krêng
Laqdèn (Zèngma Dot –Laqdèn vxôm rvp nö Gam Mvjâ mvdë kånç çe.)
Tôngkang (Wazip Gëja rvp çe.
Sângdêng (Lvtvng rvp çe.) Ya vnç rvp nö Svluq Wvrrèç goyângârè çe.
Sômbrabôm xvnvng Pônnon mvrèng nñng Mvxoq Kí xvnvng Watsip, Lvtvng
rvwá xvzöng pñng we gö Lvtvngsårè çe. Lvtvng nö Vpuqrè môç.

Svluq Wvr mêngtaq vlnè gö Svluq Wvr (Xiloq Wñn) mvdëtaq mâdvbáxè
we
Ângrvprè nö;
Dingbâ
Kánong
Îdè
Îlvm
Mvgëng (Mvgëngrè nö Nërâyang kånç vsçlxèráèrè çe.)
Jvng Mvjâ (Yarè xvngbe nö Svluq Wvr mvdëtaq mâdvbáxè nô Jvng Mvjâ mvdë
wa tóxèrè çe. Jvng Mvjâ gö Nînggç Yîngnângç xvzöngyângâ mvrèng çe. Vpuq kâ
jông xôn we nö vxôm rvp wa vlle.

Gam Mvjâ mong ângrvprè: ( Vpuq kâ xônrè nñng Pvngrèn kâ xônrè gönvxí vlle.
Gam Mvjârèë ângkâng Nètó ângså Pong dvkaq Puq Lvpuq mvdë kånç çe.)
Dèngsâ
Inbop (Inbawp)
Krêng
Svmadu
Nèngkáy
Gvdvng
Dñm
Nènggraî
Gvlîn
Yí
Tîngme
Dízong

Ângmaqsñng Ngoqrâng mvdë gö alëe. Ângmaq mvdë vl we mvrèng nö Gvzî Yang

Pñyra mvrèng, akvt Nñmrot Yang alëe. Svmadu, Gvdvng, Ngorang, Dñm nñng
Poqlâng mvrèngrè çe.

=63=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Singling Kvndênglap ângrvprè bông:

Dvcvng
Grëngyvng
Kvndêng
Pvngdôm
Zâywâ
Lñngdömp
Gômnñng
Wílè
Gamdvng (Gômnvng, Wílè, Gamdvngrè nö Gômnvngrè çe.)
Gvlîn
Díyang
Grëngdvng
Bya Wa
Gotang
Nongme

Bèzëngrè mvdë:
Tèngnan
Gômrông
Ímâ
Bacåt
Ma Ri
Rvzun
Påye
Kangsän
Vnoq
Zèdðm
Bèzîng
Xånnak
Vcvng
Grëngsðr
Grëngtñng
Dvgong
Dumsa Grëng
Díbe
Wângkîm
Dvbây
Rvme
Vtin

=64=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Zèngwarèng mvdë:
Tèngnung
Dídîng
Dímång
Bèzëng
Zâwang
Bènzung
Kinzè
Grëngdvng

Lêngpot mvdë:
Koya
Vkím rvp
Vsvng rvp
Nèngbîm
Sângdêng
Mènzè
Mvwâ
Sawngkîm
Wulè
Kangrvm

Mvlèng Dðm mvdë:

Mvlèng Dðm rvp
Vrå rvp (Gômrôngrè çe.)
Svlâ
Nîngnoq
Wîngbum
Lvtvng
Vxan
Vcvng
Dèngkâng
Xongkîm
Zitong mvdë:
Vkong
Zitong
Sådang
Díyang
Grëngsðr
Loqnvng

=65=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Jâhung
Mvwâ
Nâzon
Dvbe (Ränèrè çe.)
Rvmo
Wânghîm
Gê rvp
Vsë Dvng rvp

Xóngtaq Kran mvdë:

Vmin Nong
Vkím
Dínak
Xånmän

Vbömp (Vböp, Vbup) mvdë:

Vböp
Titdvng
Titgam
Lñngdömp
Mvzêr
Mvzo
Titdvng
Kângdvng
Tèngzçng
Rvmnë
Vkong
Rvzây
Dvgong
Yîngkaq
Dírvm
Vsáwng
Grëngtvt
Dålâwun
Dímyeng

Vmyá mvdë:
Bèguk
Grëngtvt
Dírvm
Grëngyvng

=66=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Vtsçyá mvdë:
Vtsçyá rvp
Dumsâ
Bîngsâ
Rvcet
Lvdñng
Vdeng
Kensang
Laqko
Grëngtvng
Zèpí
Lvmo
Kângnoq
Rvzç
Rämon

Nîngga rvgaq ângrvp bôngrè:

Waqlo
Paudang (Nînggá rvprá alëe.)
Lvlong
Poqlðm
Zèlá
Bålá
Mônlá

Wvto mvdë:
Mönzè (Mènzè; Minji)
Paqbyang

Nènggang Mvwîn mvdë

Nènggang
Mvwîn
Xvngkí

Ingím Laq Mvdë:

Ingím Laq (Mvrip mvdë kånç çe.)
Loqkîm mvdë (Mvrip mvdë kånç çe.)
Loqkîm
Muq

=67=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Gvdoq Lvtong mvdë:

Lvdñng
Sângdáwng
Ngoqcet
Ngoqlâ

Sèngköm, Mvrip, Lvto nñng Mvrân bông vbôngráè dang

Sèngköm (Xôngköm) Má Rip (Mvrip), Lá To (Lvto) nñng Mâ Ran (Mvrân) bông
vbôngráè we nö yadö çe. Wedö bông vbönglëng nö wemvdë nö wemvdëë
bñnlèrèsñng sanë nô tóyângâ we çe. Krvngkí måbñn mvxóltaq nö ângmvdë ku
xônyângâ we çe. Çwe, Vpuqrèç nö ângrvp bông ku täkaqç lðngbóâ. Vpuq kâ xônámè
we Rawangrè nñng ângwâ kånç Vpuq kâ xônrè vxíxèbóèyðng kånç Vpuqrèç ângrvp
bông ku täkaqç lðngbóâ. Ya Sèngköm, Mvrip, Lvto nñng Mvrân bông ângkä vbông
we mvtí nö yadö çe. [Mvxól Vpuqrèyðng kånç luxè we môç. Vpuqrè mñng nö
Rvwâng kånç luxè we çe. Zómwângrèç åtvp nô Vpuq mvdôngrè wur åhángxènông vllë
nitaq tiqgó dvrvt gö mvhángxèyñng. Welëng gö xvkse tiq pñn çe. Vrá, Vpuqrèë gènrî
gènsa mvxól täkaq nö ya Mvliq-Krvng Wânglëng nñng Krvngkí Mvjoy, Mvliqkí
Mvjoy, Tsaykí kånç wa pângëe. Krvng Mvjoy kånç kukaq, vzñng bônyângèrè mvxáë
Laxônë we tiqpñnpñn vlnè gö, vwawadö bauë,(mánë) nô xônë we wa çe. Xvkse,
Mvliqkóyðng tèníng yñnglëngsñng “Nawng Yang” Rawangrèç tóyñngxâ. Ângmaqni
vl dèng kvt kånç nö, “Nawng galu” wa tó râ we çe. Lvjöm nö “Tèníng Yvnggíng,”
wakâ çe.

Sèngköm, Xôngköm Mvdë (Vpuqç, Inkhum):

Sçngkôm bông línë we nö Sçgâng rvgaqtaq vl dvgvp çe, wâráè. Xaqrä tiqmaqç
nö Rvwädðm kånç tóxèráè na çe, wae. Mvxól mvdông nö yadö çe. Vzó lñmdaq baq
vrñm dômxâpå rínglðm mvköm lá dvzárëe, wa. Xóngkôm láë mvdë nô ângmaq
dvjènkâ, “Jará, kayðng gö kubaq nö, kubaq nöngmaq mvdë wa mvkôm lá dåzárèe,
sçngkôm lðnxâèê!” wa dvjènyðng kånç, ângnvmrèç “Sçngkômrè,” Xóngkômrè” wa,
dvjèn nö tóëyðng kånç “Sèngköm” bông línyângâ. Wekâsñng Vpuqrèç “N Hkum”
wa tóatnâ we çe. Vpuq låga ângkä ku “N” naq ç rvt “Naq Hkum” dö çaëe. Wervt
“In Khum” lå vruxè râ we çe. Assam, Kaqkí Vpuq kâ xônrèhöq Jingpoq mvtóxè:.
Sèngpoq lå tóxèe. Krvngkí xvnvng Vpuqrè nö, vsñng nâ nö måzñngä! wa xôn ke,
“Singpoq nvngä! wae.
Xvkse: Rvzârè täkaq nö Tsit Khum tóxèe. Lvjöm nö “Inköm mvdôngrè” (In Khum
vjet) wa kâ çe, wae. Svluq wvr mvdë nö “Xiloqwñn Köm” (Shilaw Wan Khum)
tóëe. Svrä rvgaq tuqámèrè nö Rawang çnè gö, Vpuq kâ xônnámèrè ç we Rawangrè çnè
gö, Mvrîrè çnè gö, Vpuq kâ xônrè çnè gö, “Svrä Köm” (Sare Khum) wa tóxèe.
Wedángç, Rvwädðm kånç Yunnan bakaq vtðngámè we Puq Lvpuq ângsåpåla

=68=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

dvkaqsñng ângwâ kånç Sèngköm (Inkhumrè) çxâe. wa rvt, Yunnan ba kånç Vpuq kâ
xôn nô vtðngráènè gö, Inkhum bông mâxvmángxè. Gam mvjâ mêng tuqrárè nö
“Gam Mvjâ Köm” (Gam Maja Khum), Mvxoq rvgaq tuqámèrè nö “Nong Mvjâ
Köm” (Nawng Maja Khum) wa tóxèe. Vrá Ngvlang rvgaq tuqámèrè nö “Laq Mvjâ
Köm” (La Maja Khum) wa nô tóxèyângè. Yadö tóxè we nö Krvngkírèç tóë we
môçyñng. Ângmaq tuq nitaq ângmaq vdå tóxèyângè we çe.

Má Rip (Mvrip) mvdë:

Zitong, Kvmlómrè nö Mvriprè tä luqe. Vpuq kâ xônámrè Tingnan, Tingbran,
Xèngsè, Xèngnan, Tônbáy (Thingbay), Mvnñm) nñng Nèngrvng lðnxèrè xvngbe nö
Mvrip mvdë wa çe. Ângmaqë ângnvm ângcvngrè nö Zitong, Kvmlómrè çe. Ângmaq
xvngbeë ângkä dvbêng nö “Nñmcôngdðm” kånç “Má Rip” bông línë nô,
“Gèndîyâng” nö ângmaq xvngbeë “Daydoq” rvgaq çaëe. Mvxól dvkaq tiq lëng
tiqmaqç xônë we nö, svmrä kånç yátîç mvhumkäë nö rip mâxvla rvt “Mvrippå”
wayðng kånç ângsó ângsårèsñng “Mvrip” wa tóëe, wa gö xônëe. Çwe, Krvngkí
xaqrärèç nö, Nñmcông vdðmtaq svmrärè mámá wa ke, tiq på nö “máxè, rip mvnxè”
wa rvt, wámvdërèç to yângëyðng kånç “Má Rippå” (Mvrip) bông línyângâ, wae.
Vpuq kâ xônrè tiqmaqç Gèndîyang nö Mvriprèë Daydoq bígá môç, Jibaq Krvng lå
çe, warè vlle. Ângmaqç xvkse wâë we nö “Dèngmay Dayë Gvmân Lupwa” dvtíëe.
Dumay xâ ângpvlçpå Dèngmay Day nö, Krvngkí, Gam Mvjâ, Mvxoq, Ngvlangrè
ñlbóè måpvng ângyá nóng vläámè måpvng wa, Tèpvngkaq kånç tuqlíngè we pëngwâ
mvdëtaq vbárè çe. Krvngkírèç Gèndî Yangyðng dånihöq vl we, Dingmay Dayë
dvlömpsñng “Gvmñn Luplâ” wa tóëe. Ângmaq Vpuqrèç “Gvmân Lupwa” wa nô
tóëe. Ângmaq ângnvmnöngç wepåsñng xvt mvlínyângë rvt, ângë dvlömpsñng
“Dvlömp Xèlâ, Dvlömp Vhíng” wa kâ çaëe.

Lá To (Lvto) mvdë (Vpuqç Lahtaw, Lahtawng):

Lá Të bông línë we nö, Sçngkômpå, Singköm, Xèngköm dômxâ mvköm lá
dvzárë dvgvp, Lá Topå nö xayit ç nô, xóng xvlá toni, láë nô yñngdárë rvt, “Lápå
Topå” wayðng kånç Lvto bông vböngráè we çe. Wervt xóng xvla to yângëpå, láëpå
wayðng kånç Lá To, Lvto, Lahtaw, Lahtawng bông vböngráè we çe. Lvtorèë daydoq
rvgaq nö Gvdo Lvto mêng çe. Jårông Pongjðng rvgaq kånç Lvto mvdë nö Lvzñng
mvngkvttaq läxè nô, Tènông wângdîng (Zitongyðng) vyö tèsñng dvtuqxèyângè.
Tèpvng kånç bñnlíngè we Vpuq kâ xônrè nñng vxíxèbóè mvdësñng Lvto, Lvpa,
Lvpe, Xèdñn Lvpây, Gvring (Karing) Lvtung wa bông tóxèámè, we çe. Mvdông
åxônënè nö Sângdíngrèë pvlç pvlaqrè dvcóng çe.
Gvdoq Lvtong mêng kånç vtðnglíngèrè nö Tônkâng, Sângdíngrè çe. Xvkse,
Tônkâng, Sângdíng måbñn mvxól åröë. Zitong xvnvng nñng Rvmå côm, Ngvya,
Cëngdñm rvgaqtaq Tônkâng, Sângdíngrè nö luqe. Ângmaq nö toni kånç mvyöq,

=69=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

zvmèså vsñn we ç rvt, kayðng gö tiqdö wa vlle.

Mâ Ran Mvdë(Vpuqç Mvrân):

Zanghô ângnçnvm nö Langhô Sön xègîng kånç läxèráè nô Tëngze Buqtaq vl nô
vzuq vngvt tapmëdángç, vzó lñmyângè. Akvt Mvlôngdðm nñng Kvndíng dvhô
Lvgang Bungding wângyðng lêngxè nô vl ke, wervgaqrèç Zanghô wa nö tóyângâ,
wae. Svluq Wvr vxuq vnçpå xvlaq rç dvzðrapmâ we mâtðnglong rvt, láámâ wanè,
Gam Mvjâ Dôngsârèç vtðnglíngè we lvçni, alëe, wa.
Jôngjóng xvlaqmo kånç xvlaq rçë nô vtðnglíngè we, Zanghô ângnçnvmsñng
rötnëe wanè nö, “Ngânöng nö mvxáèä, vsñng xvt sáng vlle, wâè ke,” wa vtðngxèe,
wae. Yapånçç xvmðngdárâ mâwá, wa nô, Svluq Wvrrè nñng Gômrèngrè tiqdö wáxè
nô Zanghô ângnçnvmsñng lîngbóâ, wae. Ângnç namç Gônxvng wâng lädaqâ wanè
nö, “Gônxvng sáng lå sáng vyâe,” wae. Yayðng nö môç, ådèxè, wa lîngërèç alëe,
wa. Jôngjóngni, Kvmoq wâng tuqdaqè nô, “Kvmoq sáng le sáng” wae, wa. Yayðng
kånç mñng nö dåduxèxè, wa nö lângráâ, wae.
Weyðng kånç Zanghô ângnçnvm nö Ninggang rvp cômyðng dvtuqxèámè, wa.
Ninggang rvp nñng Mvrim rvp nö mvzân vxvt nô vl dae, wae. Ninggang vxaqpåç
ângnç nvmsñng Mvrim rvpsñng mvzân wâ lðm xoqë nö, mvzân dðngayângâ. Wervt
Ninggang vxaqpåç ângså pëngmåyðng kånç ângså lñngdômmå Ninggang Pritñm,
vzñngpåsñng zçámë nô Mvrân nö vzèngráè we çe. Ângkôpåç dvkámë we nö,
“Svdñng, Lvngârä åxöqdaqnông kånç ådèdaqnông, svmârä zvmè åxöqnông kvt kånç
dç mvrâ,” alëe wa.
Jôngjóngni, Zanghô ângnvm vlatpå luxèbóèmå Ninggang Pritâmç nö ângså
lvngârä xöqdaqâ, wae. Lvngârä åxöqdaqnông ke nö, ådèdaqnông wa vkôpå
xônnvpme, wa nö ângkôpåyðng dèámè. Ângkôpåç Ngoqyi Ngoqla rvzè kånç neç
yðngxè dðngte xvngbesñng nâmaqç åwâðmnông, wa ðlrâ rvgaq vwállayângâ.
Ângkôpåç ângnvmnôngç, “Mâran Wðngzâ” xádaqârè çe, wayðng kånç Mâran, Mvrân
bông línyângâ. Gônxvng wâng xvnvng vlrèsñng “Ginxang Dung Mvrân,” Mvwun
rvgaq vlrèsñng “Mvwun Dung Mvrân” Cômdöng kånç rvmágëngyðng waq
nangvmbönge, wa mvdësñng “Waqyoq Dung Mvrân” wa nö tóxèyângè. Ângmaq
nö mvdôngpå dvkaq çyângè.
Rvmå Tèpvngkaq vtðnglíngèrè nö Yöntñngrè çe. Mvrân bông vböng we nô
Zanghô ângnçnvm kånç Vlatpå Ninggang Pritñmyðng kånç línë we ângsó ângså
dvkaqrè kånç çe, wa Svluq Wvr xaqrärèç xônráâ. [Xvkse: Zanghô måbñn mvxól
boktaq åyângë.]

=70=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

ZVMÈ XVZÖNGXÈ DANG (Marriage and family)

Zvmèsårèç mvyöqrèsñng nö tiqdvtñng vpó râe. Zvmèlap kadvgvp gö mvyöqlap-

sñng vkðmxè we, kâpî kâsaq xôn we wá mvdaq. Sángkóxè lvpat nö zvmè dvpó
ðmyângè. Mvgâmsåë zvmèrè dvpó nö gêng dvgñng sunë nö tóðmyângâ. Nëngwâ
wa ângsä gohöq zçámë we gö ñlyângè. Yadang gö Vpuq kâç låga ângbok vruxaq çe.
Weboktaq röxè lðm wâè.
Mvnðm zaqlå vtolëng
Krvngkí lâmtaq nö tvnä mvrèng vrñm vl lðm dðngte mvnðm dvpvt wa nô Côm
vrñmtaq, ðmlðmpñn gðlaëe. Mvnðmrèç gö ângkâng dvpvt tiq pñnpñn gðlaráëe.
Mvnðmrè nö râlong kvt kånç nö, ngvtêngrè gö yðngðm línxèe. Çwe, nga xvngbe
rixèlðm vtêng mâvl. Mvnðm dira ke, ângkâng vl kvt kånç xvla mvca vto lðm vtêng
vlle. Lamâtoë we côm vl kvt kånç mvrèng vgè, môç xaqrärè di weç, wervpsñng nganë
we çe. Darè dvgvp nö lamvta kvt kånç nö mvrèng kånç gö lîngyângâ, wae.

MVZÂN ÂNGPÑN NÑNG SÈLDU, SÈLSÅRÈ

Mvzânrè:
BC. bântaq Nñmdíng Dâni mvzñn tiq lëng ñlyângè. Welëng nö Gumjing gîmsâ
dvrá lvng nö tax gínnvmlëng çyângè. Çwe, ângsåpå bântaq xvrðm xvráxèyângè.
Måpvng nö Mvwâ mvzân mvme kvt wâyângâ, wae. Welëngtaq lñngdôm kvt sóm
nô, gâmzôsårè tiqmaq nö dvrvtså dö wáxè nô akvt Rawang mênglapsñng vtxèyângè,
wae. Mvzân welëng måpvng Krvngkí nñng Rvmådñm rvgaqhöq rvwá mvrèng deë
nô ñlyângè. Måpvng nö Svluq Wvr nñng Mvgëng Ngajang mvzân 14 dvsiq
wâyângâ. Måpvng nö xvrðm xvráxèyângè. Welëng nö Wâlâmî svrepå vl rvtôtaq
Mvxoqkíyðng xvrðm xvráxè we mvno boy må wâyângâ.
Krvngkí kånç Inglik, Japan mvzân (WW II.) nñng Min mêng Xvnglot línbóâ
måpvng sèldapsñng zðngxèbóè nô dvbung ângpñng gvsvttaq dvzaqxèyângè. Xvkse,
Dupå Zðrtaq Sônë lågataq gö Rgn vzíyaq wa ngðmxè bóè ke, Kachin daprèç
gvsvtyângâ we lvçni nô, wae. Kachin Rifles dap Tiq kånç Pëngwâhöq ñlyângè.
Welëng wa mvtaq UMP dap gö ângsä rvzä dap ñlyângè. Yadaprètaq Rawângpålá
nö ângmín rvzä vbáyângè. Lñngpvngyðng Krvngkírèwa xê, ângmaqë bông
åyângë.

Inglik wurtaq sèlså wáxèyângèrè (Nñmlat mvdë):

1. Subedar, Dèguq Dvng, MC., BGM., Bîngmâ, Rvzâ (Måpvng Major
línyângâ.), 1st Kachin Rifles, Lashioyðng vl ke, Loyjå ba, K.T.M
mvzântaq sómyângè. Vgomotaq mvxä vsaqe. Ângpå Dèguq Pung,

=71=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

ângmå nö U Rawng Nvng çe. Ângcômmå nö Dvgâwn Lu (Dvgawn

Nen) çe. Dvgâwn Luq nö Dvgâwn Nawngë ângnvmmå çe.

2. Subedar, Vgrëng Pung, MC., BGM., Kvmlóm, (Måpvng Capt.) ç nô,

puqá vnaç zae, wa rvt India, Gvlâgvdâ sèríngtaq xèyângè. Nñmbvn dupå
çe. Vgomotaq mvxä vsaqe. Ângë Nñmbvt nö (No. 67500, sèldap
spelling Ah Grawng Hpung) 4th Burma Rifles, Old Battalion, Kutkay,
Rgn. Ângç lîyângâ we nñmbvn nö London koqkðm kêyðng dåni
dåyaqhöq yoe, wae. Nñmbvn du wa nô bông xñngyângè. WW. II. taq
Sittaung rvmå xvnvng rvgaq gvsvttaq dvzaqxèyângè. British sèldurè ç we,
Major, Ian F. Gordon, Major, d. Silver nñng Vpuq du, Major, Ènphán
Nawmaq nñng tiqdö dvzaqxèyângè. Nexómrèç ângsñng nö Londonkaq
mâdvzðryângë. Pvla lå naë nö dvxçyângâ.

3. Jemadar, Nvngkeq Pung (Bâyhôm Pung), Rvzâ, (Lt.) pendap spelling

Nanghke Hpung, vgomotaq mvxä vsaqe. Sèl gênggwáç vnvp vtvngpånç
nö Lt.Nvngkeq Pung nñng Lt. Kong Sön çyângè. Lt. vyaç pension lo nô
Datgoneyðng ñlyângè.
4. Jemadar, Svlömptaq Dó, Kvmlóm, Sèlwângtaq sómyângè.
5. Jemadar, Gumxçn Sön (Pendap spelling, Gumshing Tu, MC., BGM.,
Bîngsvng kånç çe.
6. Jemadar, Xèngrðm Dvng (Pendap spelling, Shingram Tang, BGM,
Rvluq Gëng, No. 8285 Gvwâ Bangyðng Jap gvsvt dvgvp BGM, dvzönk
línyângâ. BGM=Burma Gallary Milatary medallëng çe. Georgri
VSVDGOR Reindiae, awardlëng línyângâ. 3rd Kachin Rifles
Promeyðng vlyðng kånç pension loyângè. 2009 dånihöq sínxèe.
7. Jemadar, Dvgawng Gam, MC., Vbump kånç çe. (Pendap spelling,
Dagawng Gam.)
8. 2nd Lt. Mvkong Xiroy (Pendap spelling, Mahkawng Shiroi), Mvkëng, 1st
Kachin Rifles, Lashio vl dvgvp Nawng Seng mvdëkaq wáxè nô surrender
wáxè rvt, xvloyângâ.
9. Sgt. Nawngday Dí, Rvzâ (Pendap spelling, Nawngdai Tu) American
Ranger (Koya dap 101)taq ñlyângè. Sèl training nö Malaysia, Dalatyðng
luxèyângè. WW. II mvzân gvsvt nö Singapore, Princep zônlong gvsvtyðng
kånç Sangpêtaq Gvlâgvdâ tuqyângè. Gvlâgvda kånç Wingate ç Ledo tvrâ
wâë ke, dvbvngxè nö Mèn mêngkaq vtðngyângè. Japan gvsvtyðng, Japan
sèlsårèç Ambush wâë ke, tapmë nô, ângë pistol tölbóâ rvt, Jap sèlså
ângsäpåç gîr kwang nô jipmë dvgvp, Jap tiqpå mñngwa tíyëdángç
vtèsñng dvgupxè weç lutxèyângè. Wervt, vya tiqhñn líaë nô, Cpl. dvsaqë
nô pension loyângè.

=72=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

10. Sgt. Mvle Laq, Wudun kånç çe.

11. Rfm. Wâlâ Nawng, Wudun
12. Rfm. Vpvng Laq (Pendap spelling, Ah Hpang La) Wudun kånç çe.
13. Rfm. Dvgoq Nawng (Japan Nawng) Rvzâ, Sömbrabôm gvsvt dvgvp
kvlaqë nô wur tiq pa vze çe. Wervt, ângsñng nö Japan Nawng wa tóëe.
Dangkóyðng ñlyângè.
14. Sgt. Major, Vtám Pung (Dînggîn Pung, Pendap spelling Dawnggawn
Hpung) Rvzâ, Pension lo nô Nñmkvmyðng vsçlxèyângè.
15. Havilar, Rvzîm Dó (sèldap spelling Razum Nawng) Pvngrèn, Kachin
Levies A Company, Capt. Gosh (CC) wáxè dvgvp límpå çe.
16. Knight, Gômrèng Pung, (Sèldap spelling Gumring Gam),Mvlèngdðm kånç
çe. Kachin Levies, A Company, Capt. Gosh (CC) wáxè dvgvp vbáyângè.
17. Rfm. Rvzîm Laq, Svluq Wvr Dèngsâ
18. Rfm. Mvkong Pung (Sèldap spelling, Mahkawng Gam), Mvkëng
19. Cpl. Gumsvng Dvng (Sèldap spelling, Gumsang Tang) Bñngrô
20. Rfm. Vxan Gam (Sèldap spelling, Ah Shan Gam) Vrákí
21. Cpl. Yungkaq Pung (Sèldap spelling, Yunghka Gam) Zitong
22. Rfm. Díyvng Dó (Sèldap spelling, Tuyang Nawng) Zitong
23. Rfm. Vsön Vxen (Sèldap spelling, Ah Sin Ah Shen) Pöqôm
24. Rfm. Laqsvng Pung (Sèldap spelling, La Sang Gam), Kînglñng
25. L\Cpl. Pungrvm Yong, Vkå Tong, American Ranger dap
26. Sgt. Dèguq Nawng, Rvzâ Yamvdë kånç Mänç Mënggâng (WW. II)
mvzântaq vmvng we mvmepå vl we gín mvlínxè. Mänç Mënggâng
mvzân (WW. II.) måpvng zðngxèrè
27. 2nd Lt. Mvniq Dvng, Rvzâ, 3rd Kachin Rifles, Paanyðng vl ke, pension lo
nô, Datgoneyðng ñlyângè.
28. RSM. Vguq Dvng, Kvmlóm, 3rd Kachin Rifles, Promeyðng vl ke, pension
lo nô Datgoneyðng ñlyângè.
29. Sgt. Major, Mvle Naw, Rvzâ 5th UMP dap Sömbrabôm, ângcômmånö
Mvxoq Goq (Mashaw Kaw) çe. Ângsårè Datgêneyðng vlle.
30. Sgt. Major, Mvniq Pungím, Rvzâ, 3rd Kachin Rifles, Paan Kayin dvbung
gvsvt ke, sèlwângyðng sómyângè.
31. Cpl. Cvngkôm Pung (Sèldap spelling Chang Hkum Gam), Rvzâ Pension
lo nö Dukdangyðng vl ke, xèyângè.
32. Cpl. Cvngkôm Dó (Sèldap spelling Chang Hkum Nawng), Rvzâ,
pension lo nô, Dukdangyðng xèyângè.
33. Rfm. Bayhôm Dí 1. Rvzâ
34. Rfm. Bayhôm Dí II. Rvzâ
35. Rfm. Nawngday Gam, Rvzâ
36. Rfm. Mvniq Laq, Knight, Ranger, Parachute Trooper, 6 Free Jump and

=73=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

32 jumping stars. 4th Kachin Rifles, D Company, Maymyoyðng vl ke,

pension lo nö Datgoneyðng ñl nô, Tvrvngdðmyðng xèyângè. Army sport
medals awarded. Sèldap gvsömp dvzönk mvmelëng línyângâ.
37. Rfm. Dînggun Grîng (Sèldap spelling, Dawng Gawn La) Rvzâ
38. L\Cpl. Tönsê Laq, Rvzâ
39. L\Cpl. Tönsê Nawng, Rvzâ
40. Rfm. Tönsê Nawng, Rvzâ
41. L\Cpl. Tönsê Gam, Rvzâ
42. Yîngkaq Pung (Sèldap spelling Yung Hka Gam, wvpxèyângè.)
43. Dvgoq Pung, Rvzâ (Pîng Dvrvt Pung)10th UMP, Maypingyðng ñlyângè.
44. Cpl. Nvngkeq Dó, Rvza, Boqnin Gammä tiqdö vtxèyângè.
45. Cpl.\Pol. Bayhôm Dó, Sadonyðng vl ke, Atsimå luxèyângè.
46. Cpl. Xèpân Nawng, Rvzâ Nawng Seng mvdë nñng vtxèyângè. Måpvng
Majorhöq línyângâ. Pension luxi nô Wa Statetaq vlle.
47. L\Cpl. Xipân Nawng II. Rvzâ, sèlwângö sómyângè.
48. Rfm. Xèpan Gam, Rvzâ
49. L\Cpl. Rvngbë Nawng, Rvzâ, sèlwângö sómyângè.
50. Rfm. Vsin Dí, Kvmlóm
51. Rfm. U Rawng Gam, Rvzâ, 1st Kachin Rifles, Katha kånç pension lo nô
Datgoneyðng ñlyâng.
52. Sgt. Clk. Yungkaq Laq, Rvzâ, Pa Oomå luxè nö Kalawyðng ñlyâng.
53. Rfm. Pîngmëng Gam, Vmnak
54. Rfm. Kènzëng Nawng, Sçngcåt
55. Rfm. Sèngköm Pong No. 82601, Sçngcåt (Mvle Pong) akvt Yeji
56. Rfm. Sèngköm Nawng No. 82602 Rvzâ, akvt Shitapruyðng vlle.
57. Rfm. Pungsðr Guq, Kvmlóm
58. Rfm. Dômsâ Nawng Guq, Pöqôm
59. Rfm. Lñngdömp Dvng, Vbump
60. Rfm. Mvzêr Gam, Vbump
61. Rfm. Nawngmång Gam, Svluq Wvr Dèngsâ
62. Rfm. Sånggç Nawng, Svluq Wvr Dèngsa
63. Rfm. Kang Mvle, Svluq Wvr Dèngsâ
64. Rfm. Vrå Kang, Svluq Wvr Dèngsâ
65. Rfm. Vrå Laq, Svluq Wvr Dèngsâ
66. Rfm. Vmång Nawng, Vrákí
67. Rfm. Laqxen Gam
68. Rfm. Dvhñm Kwin, Vrákí
69. Rfm. Lñngdömp Nawng, Èbaq
70. Rfm. Pëngbör Pung, Lñngwâng
71. Rfm. Ngamdðm Tin, Lñngwâng

=74=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

72. Rfm. Tèlôm Zâng Gam, Lñngwâng

73. Rfm. Vnoq Gam, Sñngmäng Cåt
74. Rfm. Mvwâ Gam, Krêng
75. Rfm. Krêng Gam, Krêng
76. Rfm. Zitung Nawng, Krêng
77. Rfm. Wâlâ Min, Wudon
78. L\Cpl. Yintvng Pung (sildap spelling Yin Htang Gam), Dvtông
79. Rfm. Pungrvm Gam, Vkå Tong, 3rd Kachin Rifles, sèlwângyðng sóm.
80. Rfm. Gumxçn Dí, Bîngsvng (sèldap spelling, Gum Shin Tu)
81. Rfm. Pîngzç Pung, Lñngwâng
82. Rfm. Mvyoq Pung, Bîngsvng (sèldap spelling, Mayaw Gam)
83. Rfm. Lñngdömp Nawng II. Kînglñng Mènmêng Xvnglot línbóâ
måpvng, (1948) Mèndap vxíbóâ måpvng zðngxèrè.
84. Capt. Dñngnok Awng (Yosep), Major línbóâ måpvng pension lo
85. Rfm. Dñngnok Gam, Sñngmäng Cåt
86. Rfm. Dñngnoq Dó, Dèngsâ
87. L\Cpl. Dînggîn Dó, Rvzâ (Awngmin, Robert) Transportation and
Motor Supply. pension lo, Datgêngyðng vl ke, xè.
88. Sgt. Clk. Yîngkaq Khen, Rvzâ, Supply dap, Maymyo vl ke,xè
89. Rfm. Svlömptaq Tinrvm, Kvmlóm, Sgt. Clk xokxè ke, lo. Supply dap
90. L\Cpl. Vsin Sön, Pöqôm, pension lo. Supply dap
91. Rfm. Mvle Sön, Vmnak, Supply dap Asia Game, Marathoon vnç baq
awards vlínxaqpå çe. Rvmnvngrèç pvla naë nö xè.
92. Rfm. Vnë Laq, Vrákí
93. Rfm. Kènzëng Nawng, Vrákí
94. Rfm. Pîngmëng Pung, Diheng
95. Rfm. Kènzëng Min, Sçngcåt
96. Lñngdup Nawng, II. Kënglñng
97. Rfm. Dvgoq Pung, Língzut
98. Rfm. Laqxen Gam, Sñngmäng Cåt
99. Rfm\Pol. Dvhñm Dó, Rvzâ, MKA.
100. Rfm.\Pol. Yèntñng Pung, MKA, xè
101. Rfm.\Pol. Rvngbë Pung, Wuzñng, Band Staff.
102. Pol\Sgt. Dvrvng Nawng, Kînglñng
103. Rfm. Mvniq Pung, Jr., Rvzâ (Tvrvngdðm) sèlwângyðng sóm
104. Sgt. Mvniq Kwin Jr., Rvzâ (Tvrvngdðm) 46th Rgment. PTO.

Möntlðm ângpñn (Music and songs):

Boce, Bison, Bîbî, Bçlån, Dërë, Tôrôgrung, Tólingtöq, Gënggvng, vzèng, vsèng

=75=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

ângpñn, Kvloq, wâpâwng, Bñngtðng kvloq, Dômkret, Gñnding gñndawng etc.

Måpvng sômla nñng tvpwa ângbok vru lðm laqç.

Gvsömplðm ângpñn (Sports)

Kangli (tvli) nñng bñndñn wvp xèjong we, dvngpå wvp dâlönt ke we, hç pvlong
ke we, vlñng dê we, yvng dê we, má má wa we, dënnuq dê we, måpvng nö,
bolíng tâwng we, bolçbê dê we nñng cènlíng dê we gö wâëe. Kvlðng dâlönt ke
we, dvgup dâlöng ke we nñng jun dâlönt ke we gö wâyângâ. Zîng vl mvrèng
vrñmtaq bëlíng ba gö dîyângâ. Vtè lðng dâlönt ke we nö tiqkvt kvtså wa wâëe.
Welëng nö tätä vtè zaq we vtè mvyolëng láng dâlönt ke we çe. Kagó tä nënggîn
kðnge, walëng dâlönt ke we çe. Vtètaq nö lvngârä wa dâlönt kee.

XVLÁ RÖ WE

Rz. Kl. Kl. Wz. Prin/Slw. English

Vmáng Cômsîng Jan.-Feb.

Dvjit Vmáng Feb.-Mar.
Vmîng Böntxar Mar.-Apr.
Vbo Koqdîn Apr.-May
Svyö Dîngsum May-June
Pîngngâl Vbok June-July
Sômyñng Svyu July-Aug.
Soro Pëngngå Aug.-Sept.
Langbang Sokrok Sept.-Oct.
Vrîl Langbang Oct.-Nov.
Nñmgrèng Nñmgrèn Nov.-Dec.
Nñmríng (Cômsîng) Nñmríng Dec.- Jan.

Tvmu bñnlè wâvm dang (Occupations):

Krvngkírè mvdông dvkímxè we bñnlè nö rvmá wâvm we bñnlè çe. Krvngkírè nö
nâjër ngâjër vdå nexèyðng rvmá mvwa. Mvrèngvrñm wâ lðm dðngte âng yñnwa
kuwa rvmá wavm we çe. Xvlíng wâvmlëng nö mvkôm rvgaqtaq wa çe. Tiq yñnwâ
nö tiqsä nóng vhömra dvgvp wa rvmá tiq kvt cuë we çe. Vwawadö dí vna cuvm
gósñng, rvpsñng mvrèng xaqrärèç nganë we vhómme. Pâwálðm wanè, xini mâdvcu
we rvmágëngrè xèroq svmiç vkvtlong ke, waqxè râe.
Rvmá tvrâ, xvnvng tvrâtaq tvrâpvng rvgaqö ðm xvlapñn xóngxè tông nñng vzór
tôngrè katnëe. Vzór tôngrè gvzâ vxára nö, ângwvt mvwvtlong kvt, rómë nô vxèl
wárëe. Mvrèng vrñm dç tvrâtaq dvná wâëe. Mvrèng xvnvng rvgaqtaq vbî, måwâng
(mvrvnzö), bîngsay (bëngse ), mvjuq, xvyñng, dvgriyö, vzðp, mvtsâng, kvnka,
=76=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

ziduq, katnëe.
Rvmá wa dvgvp, xèroq svmi wárëyðng kånç vm dvkômë nö vzáyðng zángëhöq
Krvngkírè nö lânghîng kâç vmsñng dvzángë nô langhîng hîng we çe. Welëngsñng
lângwvt langhîng alëe. Vm zuënè gö, rvgaq ângkâng wáxè rapmç vm mvlaë dðngte,
nâjër ngâjër vm mvzu. Ângmaq rapmç vm labóë kvt wa vm zuvm we çe. Mvrèng
kömp tiqdö wáxè nö vm zu we vtêng vlle. Vm gö ânglvmâng ku dvdèë nö zuë we
çe. Ângwâ sðn xáëgóç sânë nô dvgárè nö âng måpvng dvzðnxè nô, tiqrvp rvmá
måpvng tiqrvp, tiq yñnwâ dðnghöq vm zuë we wâëe.

KRVNGKÍRÈÇ KATNË WE VM ÂNGPÑNRÈ

Mvkôm rvmátaq:
Mvkôm (xègîng) rvmáyðng katnë we vmpñn nö, longlá (Rmt kâç yunglä)
sñngmágâng (tsñngmá tiqmaq wâe.), vmhoq ( Nñng vlëng, Vm mvxä tiqmaq wae.),
vmprê, lvxi vm yarè çe.

Nâbvn hðngyðng: (Tiqmaq Gvzung hðng gö wae.)

Gojång, vmbong, dumjvng vmbung wâri çe.

Vwat hðngyðng:
Ingoq vm, goqzung, redin, xalå vmrè kvtyângâ. Tiq rvgaqgaqtaq nö zñngmá
mîng gö katnë we vlle. Rvmátaq dvgá dö katnë pñnrè nö, vyíng kvnyâ, vkóm,
kômsöq, dînggâ, vnoyvng, noqdo, noqgyu, svrðng, vbut (vbönt) je, (guiy), lvgong,
noqpu, vnyâ, vsak (vsaq), wâkâ, lvsvr, xvna, lasoq (laqgoq), xvnvm, mvnga kak
(mvnga kaq), zîbâ, mvyâng (mvzang), zônglôm (zinglim) xvgo (gobån) bvnzè
bñnyang, lvxap (pongxöq) gômrul (gorông), vrông je, (ci), alu (sçngtông guy), yari
hðng vrñmtaq kvtxèyângè.
Pvngrèn, Rvzâ nñng Lângwâng rvgaqtaq koná hðngrè dí vlôntyângâ. Çwe dvtç vl
dö wá mvlínë rvt måpvng nö mvwâyângâ. Rvzârèç Tèsingyangyðng koná mvme
nóng dîyângâ we, kaqlè vnaq luqe, wa rvt lângyângâ.

Pâká katnë we
Pâká nö mvrèng vrñm, ângrvp ku kvtxèe. Çwe, nvm lðm dvpvt môç. Vdå aq lðm
dvpvt wa kvtxèyângè. Pâká nö gutpñn ç rvt sñmrärè, svmarärè nö mvaqyñng. Xaqrärè
wa aqyângè. “Gani ya nö kângç mvkäë; Pâkáya nö kângç käyângâ,” wa kâxvgömp
vlle. Pâkáya nö gutlongke, mvgágá pâká an nñng di ke, kângç vhómë nô käë rvt,
wedö dvzðngë we çe.

=77=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Xa vkèke we nñng nga vkike we (Fishing and Hunting):

Zómwâng nènâsñng vwa wa dö xvtlðm vtêng mâvl. Xvtgósñng nö mvrèng
xaqrärèç xvwaqë we çe. Ângså rivm we zómwâng nènâsñng bvttut xvt mvdaq. Xayit
çnè gö mângmâng xvt kvt kånç nö mvrèng xaqrärèç xvwaqëe. Vrá, zómwâng nènâ
tiqmaqsñng ângpñn behöq xvtgósñng xvwaqëe. Kâxvdín, xvrñm mâvl dö xvt
gósñng gö xvwaqëe. Zómwâng xa vkiðm línxèe. Çwe, vwawadö mvkä lðmpñn xvt
mvdaq.
Nga gö bîm la we, batterryç dvxç we bvttut wá mvdaq wa wemvrèng nö
wemvrèng xaqrärèç vgámëe. Akvt wa, dvm lvng nö vkðmxèrè ñllíngè rvt, vgám, gar
mâxvla dö çlíngè we çe. Côm rim nènâsñng vräxè we, kâng, dñnggwôr, vyit, tvmô,
tsèlèngrè mñng nô, vräxè go xvt, wvp línxèe. Çwe, vzór, tvwvt, dvca, xñm mvdèm wa
nô bvttut vkç mvdaq. Wedö wâëlëngtaq vsñng xvtxè, dvláxèbö kvt nö, xènè gö,
mvxènè gö, mñngrô rôlðm dvkâ nö vnç dvtñng waqxè lðm vtêng vlle. Dñnggwôr,
tvmó, kângrè xvtbóë ke, kumvrèng yamvrèng di nö rågau tóo we vlle.
Xñm, wvrdi, kungmâ nö rvmá wâðm lðm dvpvt çe. Mvngjöng, xñm nñng
dñnggângrè nö lvngârä dvpvt çe. Svmarä nö dvhîng nñng xñm rixè nö rvmá wae.
Vrá Britishpå xini mvtuq dvgvp (1932 nóng vzñngkaq) Krvngkírèç lðngyângâ we
sèldvrå [dvm dvrårè) nö, gungpå (dvngpå) ângpñn, xèkîn, mèba, tîzan (wñntî),
kangli (tvli), bñndvn (pñndvn nö bînggîl nñng tvmá láng pñn) vnç pñn vlle.
Krvngkírèç xënç pñn lðngyângâ. Xñm tvmárèhöq lðngyângâ.
Xa vkè dvgvp ziëpñn hóng ângpñn gö lángëe. Çwe, vsñng mvdè rvgaq, di rvgaqçnè
gö, wepñn vzixaq ç we xá lðm dvpvt mvxðlpvrá wâëe. Zië we hóng ângpñn nö,
lvngaq (lóngjvngyðng xvwáëpñn), vcðn (hçjím, vjím), vkríng, (gotep, kwintvng)
gvnsoq sa xvwáëhóng (svyung, lóngjvngyðng dvcitxè dö wâëe.), dvcep (Rmt kâç
sëngjèm alëe.) pvnaç linë pñnsñng wae. Satèm, rvnåç löqë nô gëngpôr cîngëpñnsñng
wae.
Leë pñn bñngkung nö, mvgup bñngkîng, zömtzá bñngkîng, tèbðm bñngkîngrè
çe. Vrá sa xvwá lðm se gö leëe. Hçyðng xvwálðmpñn, mvtip gö lángëe. Hwervmkaq
kånç yaqë pñn nö Krvngkírèç bvttut mvlángë. Wedö wagósñng nö mvrèng xaqrärèç
jip we vhómëe.

Nga vkç dvrårè:

Nga vki ke we dvrårè nö, xñmgín (svmgín) svyá (ciqá), zñm, lvhó, ngvmek, tun
taë we, bîn (vlñmtaq rvzóë nô ngvsisårè laqtçmkäë dö wa pñnsñng bîn alëe.).
Dvgá nö ngvtal nñng ngvkrup (ngvtêng) wâëe. Ngvlong nö hö xvngârrëe.
Wedângç, ngvruq rukvm we, tèxôl dvbvt ke we wâëe. Vdí lángënè gö, vtè xânyðng
ngarè tuqvm kvt todö vróng vtðnge. Tèxôl dvbvt kelong nö mvrèng kömp, môçni,
kumvrèng yamvrèng mvme mvrèng tiqdö wáxè nö wâë we gö vlle. Kapñn xa nâki ke
we çnè gö, ângyô dvthöq wá mvdaq. Nènâ måwani, xóngxç ângpñn xç we xóngtông

=78=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

gö róm mvdaq. Tñngmînglîngç römpðm línxèe. Dvgñng gö vtuq mvdaq. Mvme

nóng ðm lðmpñn ç rvt, vdå nexè dö bvttut wá mvdaq.

PVGA YÑMGA WA DANG (Trades):

Krvngkírè pvga (wîlaq) tvrâ nö yadö çe. Krvngkí kånç xñm (Mvjoy xñm) wa we
röpmë nö nvmyângâ. Lêngtaq, vbataq, mvró (dñngnak) röpmë nô, Vpuq,
Mvrurèsñng nvmyângâ. Xvlaq nö Zômwâdñnyðng dvcitnë we, mvluq rvt, U Ru
xvlaqmo rvgaq kånç wvnxèyângè. Gani pvga wa we vsñng nö mâvlyñng. Krvngkí
kånç ângpå lvpat kånç vsçlxèyângèpå vxaq Dvgën Nawng (Shitapurpå) wa gani lobñn
gvbâ wáxèyângè. Ângpå nö Dvgën Pung (Dvgën Gam) ç nô, Xigrè Kaw luxèyângè.
Tvnôn xóng tiqyðngyðng yonè gö, nvmlðmrâ mâvlyñng. Wervt mvgâmrè nö
tvnôn xóngkôm côm waxè nö ñlyângè. Ka, waq, ngñnxô, baynvm (dñngcå), vlöy
(vlå), ngvpuqrè nö xa kä lðm nñng sáng kóxèlëngtaq wa lðngyângâ. Nëngwâ nong
zutnë we gö mvwâyângë. Nëngwâ ângsårè dvpvt dvxá za râe, wa rvt, nëng zut nô,
tobvt wâ lðm nönt gö mvnöntyângë.
Svmban nñng vsèng nö Assam mêng Ahom Sam, Mogaung Sam (Shan Deng)
nñng Yunnan Samrè kånç wvnxèyângè. Vzi, dâwu, bvlöngyi svmbanrè mñng nö
Krvngkí rvgaqtaq raqyângâ. Vzi nö darè kånç katnë nö gênggwá dvpvt wa
lðngyângâ. Vzi wvt, vzi svp nvm we, aq we bvttut mvwayñng. Mvlönt mñng nö
katnë nö xaqrärè tiqmaq aqyângè. Bvlöngyi mñng nö Yunnan lap vl we Samrè kånç
lîyângâ. Vrá, dâwu (wusç) xç mñng nö tèpvng måbñn Vpuqrè kånç rötxè nô
kvtyângâ. Nñmlat dvgvp, Tèkótut Vpuq nö vzi nñng bvlöngyi laqtun mvgwayñng.
Tèpvng måbñnsårè tuqlíngè dvgvp ângmaq nö gênggwá naqpñn wa gwaxèyângè.
Dâwu laqtun míng pñn gwaxè we nö âkvt ângxðr wa çe. Svmarä gobam, lvngârä
gobam nö naq pñn wa ângmaq bamxèyângè.
Tèpvng lap kånç ângmaq Vpuq kâ xônrè tuqlíngè dvgvp, svmarä gö, lvngârä gö
laqtun naqpânç wa vgo dupxè we wáxèyângè. Måpvng mvme nóng kånç wa gobam
bamxè we, nâbðn bvnxè we wâyângè. [Xvkse: Gênggwá krèng wa tutyðng åröë.]
Xo, (xau) nö vdå mvrèngvrñmtaq dvcitnë nö yñm dóryângâ. Gân nö Myitkyina,
Sömbrabôm, Yunnan, Xápá, Tali rvgaq kånç wvnxèyângè. Mvró xvlaq nö
Nñmsvrlap kånç wa wvnxèyângè. Paká nö vdå mvrèng vrñmtaq kvtxè nö aqyângè.

ZAQXÖMP, LÂTUNG VWÁLXÈ DANG (Inheritance):

Krvngkírè ângpå ângmå, ângsè ângkângç lâtung dvrå, zaqxömp ângpñn ângsó
ângså, pvlç pvlaqrèkaq vwálaë dang nö yadö çe. Vpong (Vlatpå, Nvnggôypå) nñng
lñngdômpå, (Nongtômpåsñng) yapå kånç tiqpåsñng täwa lâtung dvrå, nènâ, rvmá,
dvkvt vwálaëe. Vpëng môçni, lñngdômpå dôngku vdávm kvt, wepåç ângpå

=79=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

ângmånç xè nihöq dvkumlðm vtêng vlle. Dvgárè nö dôngku vdávm kvt kånç nö
ângpå ângmå côm kånç rðlxè lðm vtêng vlle. Tiqmaq nö mvrðlxè xvngbe tiqdö vl we
ângrvprè gö ñlyângè.
Zvmèsårè nö xvríngámë we ç rvt, zvmè dvpó ðmyângâ. Çwe, ângmaq gö dvxâ nö
râlong dvgvp zvmèmå ângpå ângmålap kånç yângë we gö vlle. Vdá kvt kånç nö
kadðngte mvyñngë. Lâtîng dvrå vpvt góç ângnvm ângcvngrèsñng vwál mvyó we
tiqpñnpñn vlnè nö vwálaëe. Welëng nö âng nönt wa çe. Tiq mvrèngtaq dðng tiqdö ðl
vdu kvt kånç nö, rvmá tiqmaq vwálaëe. Nènâ gö ângyô vwálalðm vtêng vlle.
Ângpå ângmå tiqgó gó, ângsè ângkâng tiqgó laxèlongnè nö mvyöq zvmèsårè
xvngbe dvkómxè nö lömplðm, dvpu lðm vtêng vlle. [Xèlëngyðng åröë.] Krvngkírè
nö xä, gômsîng mâdánè gö cômyðng rimë we nènâ ângpñn, dvkvt, rvmá vdá we ç
rvt, ângpå ângmå, ângsè ângkângç lângráë we lâtung dvrårè nö xvla mvca vyâë nö
lvngxè we çe.

Dvkâ ângpñn (Cases):

Mñngrô dvkâ (vgo dvkâ)
Mâxç mñngrö
Sômrây
Vsñng svmasñng vläxè ke
Cvnvnðn xvtbóë dvkâ
Mângmâng xvt dvkâ
Kö dvkâ
Vyâ dvkâ
Timvlðn, yðng mvtâmvm, xvpëy dvkâ

Vrákó gômsîng du tvrâ:

Vrákó rvgaq nö Mvle Tôndó nñng Tônlñngså, Dômxâsånçë rvgaq dvrönt
wâyânga we Svluq Wvr rvgaq çe. Çwe, Rvzârèç Svrägëng, Tèxit tè xvnvng xvngbe
cîámëe. Vrá, Svluq Wvr Dvgoq, Nongrvm rvp ângkângç Vrákó rvgaq nö deyângâ.
mvme dvsiq vläráè bântaq Dvgoq xaqräpåç Vrákó du nö yñngbóâ nö xñm römp
vlöntyângâ. Tvnä tiq säka dðngte römpbóâ we, måpvng nö xñm römp mâxvla dö
yungyung wa çlíngè rvt lângyângâ.
Måpvng, Inglikpå tuqráè nô, bângvlâ durè dèlíngç dvgvp, du ângpñnpñn láyângâ.
Wedvgvp, xñm römp mâxvla we du tiqpñn vl we sñng dvtáyângâ. Wepñn du vxôm
joy dðngte årçdaqnông wa, Dvgoq Laq, Wâlâ Laq nñng Krêng Laqmaq
vxômpåsñng lvpyângâ. Mvjäna vyäbeng ríng kånç lvplíngâ dö, ângmaqpålaç
rçayângâ. Wekvt gîmsîng du ç we tvrâ xá línyângâ.
Inglikpå loámè nô, du Lvpây Zaujín vyäbeng du wáxèlîngç kvt, gômsîng du
mvxól yñngbóâ nö gînlíngâ. Vrákó rvgaq ângkâng nö kagó çe? wa nô Mvxoq

=80=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Gam, Krêng Gam nñng Xñnrawng Gammaqsñng röntyângâ. Ângmaqpålá Mvjänna

tuqámè kvt, Krêng Gam nñng Xñnrawng Gamnçç nö mvxáè, alëe. Çwe, Mvxoq Gamç
nö Ngvlang Laqç xáëe, vlyângâ. Wekvt, Ngvlang Laqsñng Myitkyina vyäbeng ríng
kånç goyângâ. Ngvlang Laqç nö Vrákó nö Mvxoqrèç öpmë rvgaq çe, wa ñlyângâ.
Wemåpvng nö, Vrákó gômsîng du dî lðm çe, wakâ dvtuqlíngâ. Mêng
vsñngrèsñng nâranông alë nô, gani 8 mvceq tvleyângâ. Ngvlang Laq nö vbè mvceq
waxè nô, wádö vbè mvceq nö Mvxoqrèsñng tvleyângâ. Wevbè mvceq kånç vnç mvceq
nö Mvxoq Gam waxè nô, tiq mvceq nö Dînggîn Vmkengsñng zçyângâ. Rëng nitaq
lðng lðm wa nô tiq mvceq nö Rvzâsñngni tvleyângâ. Wemvceq kånç Vrákó rvgaq
vlpå Vxan Gamsñng vbè gín (kðn) zçë nö Vrákó nö Rvzârèë rvgaq çaëe, åwaraä!
vlyânga, wae.
Weyðng kånç Vrákó rvgaq nö kayðng kånç Rvzâ rvgaq çaráè má? wa nö Svluq
Wvrrè, Rvzârè nñng Mvxoqrè vnç nóng vrîngyângè. Mvxoq kånç nö Mvxoq Zauáwn
vbáyângè. Nñmlat poq vrîngnè gö kâ mvgiq rvt, Tèngnan Township ríngyðngö jâm
dvngxèhöq çyângè.
Vnç baq wabaq vrîng dvgvp, Lñngwângrè, Bëngxvngrè, Kënglñngrè gö táxí wáxè
nô vbáyângè. Webaq, Kînglñng kånç Mîxeq Laq wa tóë we, Lñngdömp Laqç mónsè
yanë nö, dvrá vtungdaq lapmç mónsç hóng årvtnông alë nö mónsç kulap yalap kånç
dârâkä lðm wâyângâ. Vnç ni vrîngnè gö kâ nö Rvzâlapwa vtung we çnè gö, tiqpåç
tiqdvng ceë nô he we dvcóng çe. Nñm dödaqè kvt Gômlo Gamç (Yungkaq rvppå) nö
“vpa mvt môç.. sê atdè” wa nö mónsè hóng ratnë nô vkangyângè. Wemåpvng,
Bômdu ríng Sömbrabômhöqë gö dârâkäyângè. [Bômdu ríng höqë nitaq jâm
dvngxè nô dârâ ke we wâyângâ.]
Wedö kâ luq we nö mâdu wa nô, 1949 nóng kånç 1950 nónghöq Vrákó
gômsîng du dvkâ nö mvxônbóâ. 1950 nóng kånç nö gômsîng du dîng dí
pñnglíngâ. Gômsîng du dîng rvt kâ luqe, wa kâ táxè rvt Krvngkísñng 1951
nóngtaq Vyäbeng dupå dèlíngè nô rvgaq dang gînyângâ.
Nñmlatbaq rîngtaq vbáyângè we xaqrärè nö, Svluq Wvrlap kånç Nawngrvm Sön
(Vrákólap mêng xaqrä), Mvkong Laq (Mvkëng dongchukepå), Dñngnoq Laq
(Svluq Wvr Dèngsâ Dëngchukepå), Rvzâlap, Gômlo Gam, Rvzâ dongchukepå.
Dînggîng Vmkeng, Rvzâ mvrèng vjèpå, Vxan Gam Vrákó mvrèng vjèpå, Mvxoq Zau
Awng (Mvxoqkí mvrèng vjèpå)maq çyângè.
Táxílap kånç xaqrärè nö Muxeq Laq (Lñngdömp Laq) Kînglñng, Kömlóm Pong,
Kvmlóm, Kodvng Pong, Kvmlóm, Mvyoq Luka, Bëngxvngpå çyângè. Vyäbeng
Lvpay Zaujínç Vrákó gômsîng du xvnayë nô nëngwâ 6 go xatnë nô vcuq ni rîng
ríng lðm wâyângâ. Vrákó rvgaq ângkângrè dang gînë nô, måbñn tvrâ xónxè
dvzðryânâ.
Svluq Wvrrè gínxè we:
Nöngmaq nö Urông måbñn çxâe. Bêngxvng gëng kånç yöntxèdaqxâ kvt,

=81=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Kvmlómrè nñng Dñrtiq lômleyðng rvgaq dvrönt pånâm dvbómè nô, pvngkaq
yöntxèyñngxâ. Prvt tè wângtaq xvzöngxâèdángç, Kvmlómlap xvnvnghöq vtángè nô
Vrákó Koksër rvcittaq kånç Dvgoq rvp ângkângç gômsîng dulëng nö yñngatnâ we
çe. Gídvng-Sñrwâng mvzânç Rvzâ wárë nô, yapasñng åmáxèráxâ rvt Tèsit yñnwâ
cuðm dåzðryñngxâ we wa çe, alëe.
Rvzârè xôn we:
Nöngmaq gö Urông måbñn çxâe. Vkupmaqç Rvzâ xvzöngë dvgvp Kîngngáng tè
kupa rvgaqsñng yângë nô, xègîngç vkwang dðngte nö Rvzâç ðmlðm kâ gñlyângâ wa
rvt, rvmá gö cuðmnvtxâ we çe, wae.

Xvkse, Kvmlómlap kånç xôn we:

Kvmlóm Pong xônkâ, Svluq Wvrrè nñng vkângmaq nö Dñrtiq lômle kånç rvgaq
dvrönt wâyânga, wakâ vlle. Wervt, Kvmlóm nö rvgaqlëng mâkoqè nô alèe, wae.

Mvxoqlap kånç xôn we:

Vyäbeng Lvpây Zaujínç, nâmaq Mvxoqrè nö kalap måbñn åçnônge, wa röntë
ke, Mvxoqkí kånç Mvxoq Zau Áwng vtðngxè nô, “Iteng gaw gvrâ na míng inráy,
ngâdung ngâxâ ni ráygoq ay,” (nöngmaq nö kalap måbñn gö môçxâ; ngâdung
ngâxâ wa çxâe), wâlîng rvt, Vyäbengpåç vhöë nô, mvxól nâmânnôngrè åçdðrxâ.
Tvrâ nâmânnônge, (lam dam mvnuq, mvxâ go pín goq ná pru ai çnráy. Gvwá goq
ná pru ai ènráy; Gènrî gènsa gê ngâ râ ay,” vlyângâ. Xvnvng tiq rvgaqgaqç
Mvxoqrèë mvxól måxánông má? wa röntlíngâ kvt, Sñngmängcit kånç Dñngnok
Laqç, “Xaqräpåä, ângmaq Mvxoqrè nö Puq Lvpuq ângså Dó dvkaq ç we, Yunnan
basñng vtðng nô Yunnan baö vl dvgvp Vpuq kâ xônámèrè çe. Yunnan Zopápå
vhaqë rvt yarvgaqsñng vtðngráèrè çe. Vgí Pungç Vpuq kâtaq dvtutnaëe. Wemåpvng,
Rvzârè nñng Måbñn tvrâ nö månâbêngnông we kalap kånç gvpî gvnau (påbong)
nâlvnnông we çe má? wa rötnëe. Mvxoq Zau Áwn xônkâ; “Krvngtè tèkólap nö vsñng
vl mâvl gö mvxáyângè. Gídvng-Sñrwâng mvzân xèdê mvngutnè, mvzân gvsvt
dåbvnglêngxâ wa, Rvzârè xôndaqè rvt, nöngmaqë xvrerèç gvnli gvnpây mvkí
xvngoyè nô, mvzân gar dvbvngyñngxâ. Weyðng kånç pådongså vlanè nô côm wá
dâbvngkälðm, tèxöl gö tiqdö mvngílðm, zvmè dvpó gö tiqdö ðmlðm kâ gñlyâng nô,
Lêngtîng kômbang kvtyñngxâ,” wa xónxèlíngè.
Yadðngte gînbóâ måpvng, Vyäbeng dupåç, “Lê, akvt nö Mvkëng dongchukepå
Mvkong Laq nñng Svluq Wvr Dèngsâ dongchukepå Dñngnoq Laq nânç ngâ
måpvng, Mvjännasñng åzñnxè, wa xölbóâ. Rvzâlaprè nö mvxölë we, måpvng nö
ngvpuq tiq go xölë nô Tèngnan dongömp ríngsñng dèdaqè weç Vrákó gômsîng
dulëng nö kalapsñng åwâbóxâ, wa nô nëngwâ go zçyângâ. Tèngnan ríng kånç nö,
gômsîng du tvrâ nö Myitkyina Vyäbeng ríngsñng tuqámè rvt, nöngmaqç pâ xón
lðm mâvl. Çwe, nëngwâ go nö to åxöldaqxâ we nö dangpå tiqcöm åbaqxèbónông,”

=82=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

wa Tèngnan Gumjâç dvtñngyângâ.

Vrákó gômsîng du mvxól måpvng dvtut nö yadö çe. Mvkong Laq nñng
Dñngnok Laqnç nö Shitapru mvrèng deyângèpå Dvgën Nawng cômyðng yöpmámè.
Vyäbengyðng nö, Ngvlang Laq, Mvxoq Gam, Krêng Gam nñng Xñnrawng
Gammaq tuqámè. Ângmaqpålaç, dupåä, gômsîng du rvgaq nö kadö dö ç rvgaq çe?
Kadö ku gö åyñngráxâä! wa röntbóâ. Wekvt, Vyebengpåç, “Rvgaq nö xègîng kånç,
tè kånç gö dvrönt we vlle. Rvzâ kånç Vrákó pa nö Krvng rvmå vläe. Tèsit yñngwâ
kånç Vrákó wânglapsñng nö Rvzârèç mvbaë, wae. Rvgaq dvrönt dangtaq Svluq
Wvrlap kånç Kömlómrè gö xvkse wáxè we ç rvt, Svluq Wvr rvgaqni çaëe,” wa nô
xônne, wae.
Wedö dvmñnyðng kånç lodaqè ke, Vyäbeng ríng xvnvng pâlvp sengyðng rung
ke, Ngvlang Laqç, Du yapåç, “Vrákó gômsung du nö Rawangrèsñng zç lðm wâëe,
yapåsñng mä râe,” wa nô xônne, wae. Ângjóng welvbántaqni Mvxoq Gamç
gômsîng vxôm kçng lvp zçë nô pënggè gvbâpåsvng tíëdángç, Vyäbengpåsñng mä
dvzðryângâ, wae.

Måpvng gín línxè we Vrákó gômsîng du dang:

Vyäbeng Lvpây Zaujín dèlíngè dvgvp, jâm dvngxè kâ rvtxèyângèrè nö, Rvzâlap
kånç Vxan Gam(Vrákópå), Gômlë Gam (Rvzâpå) çe. Svluq Wvrlap kånç Nawngrvm
Sön, Mvkonglaq, Dñngnok Laq nñng Dvgoq Dvng çyângè. Vxan Gam nö
vyäbengpå lobóè måpvng, tiq xvlá mâlä ke lñngdângç xèyângè. Gômlë Gam nö
mvme vläráè ke, wa xèyângè. Çwe, âng jâm dvngxèbóè måpvng, vnç xvlá dðngte vläráè
ke, Tingnan kånç zçë we Rifle cömmç ângsåpå (penlapå) wvpxè nô xèyângè.
Svluq Wvrlap kånç Dvgoq Dvng nö KIArèç xvtyângâ. Dvgápåla nö Gñmdè
rvgaqtaq svróng kóngkup vldángç xèyângè. Dvngnok Laq nö lñngpvng Xvnggîng-
yðng ñlyângè. Mvkong Laq nö Tungtuq (Mvliqkó) mvrèngyðng ñlyângè. Nawngrvm
Sön nö Dukdang mvrèngyðng ñlyângè. Mvkong Laq nñng Dvngnok Laqsñng Mvxoq
Gamç kuni kuni rêngsñng goë we Vyäbengpå mvdira. Vxôm xvla çrái kvt, Mvkong
Laq nö Vyäbeng rêngyðng dvröqdángç loyângè. Ângnçlvngâ Myitkyina kånç
Sômbrabômsñng lo nitaq Shitaprupå Dvgën Nawngç tègâng dvpó tançlvp zçën nô
lolíngè. Ângnçlvngâ Dvyvng Zömp vlelíngâ kå, Zömpká höq lðm zâmç, Jeep modoç
vjerlíngâ. Vxaqpånçä, Vyebengpå xèapmèä, wa dvtálíngâ. Âng xè bëytaq rvzè mêng
kånç xaqräpenç mâlím mvdaq wa xaqrärè xôn rvt vjærlêngxâ we çe. Nâtðngxè nö
xvlae, vllíngâ. Çwe, ângnçlvngâç, “Ngânçlvngâ gö límxè ká laqç wa, gômsîng vnçlvp
zçë nô, vjærlíngâpålasñng dvtñngyângâ.
Wedvgvp Myitkyinayðng bôn we tvrâ xvngbe nö Krêng Gam nñng Xñnrawng
Gamnçç Dvgoq Nawngrvmsñng dvtáyângâ. Shitaprupå Dvgën Nawngç mñng nö
Mvkong Laq nñng Dñngnoq Laqnçsñng bôn mvxólrè dvtáyângâ. Mvkong Laqç
Dukdangyðng Mång Gam rvp cômyðng Mång Gampong, Mvkong Dí (Mvkëngpå),

=83=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Dvci Gam, Nawngrvm Sôn, ngâ Mvle Pong yadðngpåyðng pëyaq gîngyângâ tvrârè
çe. Mvxól mvdôngrè mâmðng lðm mvzöngxè we çe. Vdå pñn vdëngtaq nö pâ xôn
lðm mâvlnè gö, dvgá wðngzârèç ya Vrákó gômsîng du dang mvxól dvkaq
ângpñnpñn, ceë we vl rvt vruxè we çe. Vdå pñn nönt vyñng kä lðm rvt môç!

Paqzç zîng vl pðngxè we:

Mënggâng Mvzân (WW. II.) dvdðngbóâ måpvng, 1946 nóngtaq British sèldap
kånç vkín, dvjvt lorèç Rvzâyðng âng ni ângdong zîng poq pñngyângâ. 1948 nóng
Månmêng dông Xvnglut línbóâ måpvng Rvzâ, Tèsing Yangyðng côm vnç dvtñng
wâë nô Krvngkí mêng xvngbe, Wudon kånç mvdñmtut xaqrärè vraxè nô Committee
zîng poqyângâ. Mèn låga nö Kvmlómyðng kånç Mën tiq må luxèyângèpå, wemåç
xñngönt dvzðryângâ. English nñng Sunpvn paqzçrè nö Penla dèngsâpålaç tvliq tvle
xñngöntyângâ.
Wemåpñng Krvngtètaq mvyî dvgvp kukaq yakaq dè lðm svre dvkäe, wa rvt
Rvzâpa nö Rvzâtaq, Svluq Wvr, Wundon kånç mvdñmkaq xvngbe nö Kvmlómyðng
zîng ríng lðm kupa yapa xaqrärè vraxè nô, Sömbrabôm paqzç ríngsñng xoqyângâ.
1952 nóngtaq Rvza zîng nö vzíyaq zîng poqlíngâ. Svra nö Svramaq Bvt Goq
(Bat Kaw, Nây Gvbâ mvrèng, akvt Du Gvtëngtaq vl må) dvzðrlíngâ. Kðmlóm zîng
dvpvt nö svra Dèngrèn Naw dvzðrlíngâ. Çwe, Vpuq tiqmaq mvnên nô Kvmlóm Zîng
nö Vzíyaq zîng dö mâtoë rvt, Rvzârè gåjñmnônge, Kvmlóm xaqrärè tiqmaq wâ rvt
svmaq nönt gö vyñngkäyângè. Jôngjóng gvzñm we nö ângmaq Vpuq tiqmaq lå ç
we, måpvng xá línxèe. Kvmlóm zîng tvle nö Mvxoq Dèngsâyðng Vzíyaq zîng
poqxèyângè we çe. Tèngnanyðng Primary zîng poqyângâ. Måpvng nö pëngwâ
dánhöq poqyângâ. Bômwang (Bawm Wang) nö Kaqkí Baptist Mission zîng ku
poqyângâ Sômbrabôm nö British vzíyaq vl dvgvp kånç zîng poqyângâ. Måpvng
nö Middle School (7) dán dvtñng poqyângâ. Krvngkísårè vdán terè nö Tèngnan
zîng nñng Sömbrabôm zîngtaq ríngyângè we luqe.
1956 nóng kånç Kvmlóm zîng nö Mission zîng poqyângâ. Wemåpvng nóng
Wudon zîng gö poqyângâ. 1965 nóng kånç zîngrè xvngbe Zómwâng mvdë wurtaq
laqç dö wâlíngâ. Måpvng zîngrè xvngbe vmðngyângè. Akvt, nö Nèngdñng gëng
nñng Krvngtè Dðm zîng wa poqëe. Krvngtè Dðm zîng nö Middle School ku poqë
we çe.
Zitong zîng nö vnvm vcvng A.G. Xvngômrä dvzaqxè nô Mission zîng tiq cam
poqyângâ. (Paqzç zîng mvxól âng ni ângdëng wa vruxèe. Mvti mvni môç. Wervt
tiqmaq nönt mvxôm we mâxá. Ya paqzç zîng nñng paqzç dang sing dö låga ângbok
vru mvyóng we rvtô laqvlra.

=84=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

XÈLËNG NÑNG ZÎ XVLËË DANG (Dead and send soul):

Xè we:
Svróng môçni, za nô xèrèkaq nö xvla mvca lvmâng wáaëe. Xöqë ke xèrèsñng nö
lömpdñng wâëe. Svróng ra nô xèvm gó nö darè nö lömpwa lömpxèyângè. Pñngnñm
rvgaqtaq dvgá dvsè kånç svnxè nô wðrxè we gö vlle. Wárërè nö capså wâëlëngtaq,
vwâ díngö xarô zðngaëe. Löpmërè nö dvpu bëy wáaë nitaq dîë nô xarö lîëe.
Xënilëng xarö nö cômsñng dvtñngë nô zu xvla, bëy wâëe. Xarörè mvzam dvgvp
tiqsä nóngtaq wervp nö wervp xèyângè vl kvt kånç nö dvpu bëy waxè we çe. Rvzâ
nñng Kvmlómrè nö dvpuë nitaq mvngla kvtnaëe. Dvgárè nö mvngla mvkvtxè.
Krvngkí xvngbe nö dvlömp duaë we wâëe. Dvpu bëytaq lègâ gâ we, gvbön gëng
we, rvngxvng wa we, gangpëy gâ we, mvzvn zvn we wâëe.
Krvngkí mêngtaq wervp nö wervp dvpu bëy wâë nitaq, ângwa zî xvlë we
Krñngwâpåç zî nö xvloëe. Dômxâ zèlungrè nö zî mâxvlë. Nènâ tepñn gö mâdômxâ.
Yadvpu bëy dang gö mvtimvni nö môç. Xá vdurè, kâ vgoså wa vrongëe.

Lñngdñng, sâwa kö we: (Sáng kóxè lvpattaq bôn we)

Lñngdñng nö svmarä ângså xöq mvdángë xèrèkaq wae. Sâwâ nö lvngârä,
svmarä, vdåwa xvtxè we, pvla vm we, dvgá tiqpñnpânç dvláë, xvtnë we, vtètaq
vmvng we yarè xvngbesñng xônëe. Yadö ç nô xèrèsñng Nñmlömpkaq dvgñm wáaëe.
Xvngbe wárëe. Mvlöpmë. Dvpu we gö mvwâë. Yarèsñng sáng língaëe. Mvtimvni
nö mâruxè. Sáng kóxè bântaq bônyângè we:
1. Kvmlómlâm kånç di we mvnðm vnçpå, Pëngöm kâ rvt Tèsing dvbâ dángë
nitaq xvtnayângâ.
2. Zanghô ângnçnámç, Svluq Wvr Dèngsâ vxuqpånç xvlaq rç nñng dvzðrrap-
mâ pånçsñng xvtnayângâ.
3. Díngngín Laqç Rvzîm rvp xvtyângâ.
4. Zingmádut rapmç Pëngwây Nñmle rvp xvtyângâ.
5. Mvkong Titså rvpsñng gö xvtyângâ.
6. Mvle Wânghîm mvzân wâë nô vsñng xvtyângâ.
7. Gam Mvjâ vl Krêng Gamç Dum rvp tiqpå xvtyângâ.
8. Gîmle tiqpåç Nawngrvm tiqpå xvtnayângâ.
9. Mvkong Laqç ângnvmpå xvtnayângâ.
10.Rvzâtaq ângnçla ç we, tiqpåç capyðng ânglâpåsñng vtuqyângâ.
11.Grënggrç rvp gö vxvt käyângè.
11. Kristusñng noqxèbóè måpvng bôn we, Vxôm xvlá vdëngtaq wa, Zómwângrèç
Krvngkí 335 gó xvtyângâ. Yarè xvngbe nö dåni dåyaqhöq dvpu we, môçni vjí
röntna we mâwáxaq çe. Darèrè kvm we nö mådåpî kvt kånç sèng gëngra pñn çe,
wâyângè. Yadang rvt dvdvm rónxèrè dvbvng noqxèbóxâ måpvng nô, sínxè ngvmxèrè
dvpvt vjí rönt râe, wvng mvme kvt, dvkðngxông we nönt mârá, vgámrè vl rvt dåni

=85=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

dåyaqhöq vjí mâröntxaq çe. Yadö carè nö pâwálðm vruëe, wa tiqmaqç dvdvm na
çe. Mvxól xvlá wa vruëpñn nö môç. Yadö ca we mvxól mvgðmrè gö xá vdurè xaxè
râe. Pâwálðm wanè nö, jôngjóng kapâ bônyângè we måxáë kvt kånç nö, vsñng dvrâç
dðngkä ra pñn çe. Jôngjóng wa vdurè, vtêng lvmâng gö vl rvt, wá vdurè mâwáxaq
xvjäxè rvt xônë we çe.

=86=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

MVLE PONGË MVXÓL DONG

Ângpå: Mvle Rvmdvng (Mvle Gam)

Ângmå: Sçngcit Laq Nin (Sçngcit Nin)
Ângsårè: 7 gó vdáyângè.

Xöqë zâng:
Ângpå ângmånç nö Svluq Wvr kånç Bñngjutaq rvgaq vsçlxè nô, Mvle Pong nö
Bñngjutaqyðng xöqyângâ. Bñngjutaq mvrèngyðng ângpå dvxáç gvzâ yvng we tvnôn
côm tiqcôm wâë nô ñlyângè. Bñngjutaq rvgaqtaq dvkô wângrôm vtit nô, tvnôn
cômdông lângëdángç, Krvngkí Sçngcit rvgaqsñng rá rvpkömp vtðngyângè.
Mvle Pong nö Sçngcit rvgaqtaq vl dvgvp gvcâng svrä ç rvtô tvnä 14, 15 nóng
dvgvp Mënggâng mvzân vnç (WW II.) bônlíngè rvt, Japan Facist gvsvt lðm dvpvt
gvzâ nönt límyângè. Wervt Tèngnanyðng Kachin Levies dap poqlíngâ dvgvp
sèldapsñng zðngxè we lvpat sñm rvt mâtoë. Çnègö, cômsñng mâtðng, Kachin
Leviestaq vbá we Rvwângpålaë dvrå rç dvbvngxè nô dvbáxèyângè. Sömbrabôm
gvsatnë dvgvp gö vrím kånç âng neçni yñngyângâ. Webaqtaq Dvngkí ñlyângèpå
Dvgoq Nawng (Japan Nawng) wur tiq pa kvlaqë baq çe, wae. Mënggâng mvzâ
zèmbóè måpvng Mvle Pong nö Myitkyina rvgaq di nô vxaq Dvgawn Nawng côm,
Shitapruyðng mvme nóng ñlyângè. Wedvgvp Vpuq låga gö vxaq Mvniq Pongyðng,
(MKA, Datgonepå) svnxè línyângâ.
Måpvng, âng nö sèl gvsvt paqzç mâsvnxè mvdaq wa nô, MKAyðng poqë we
sèldapsñng zðngyângè. Ângë Rgt. No. 82601 çe. Âng bông nö Svluq Wvr
Sèngkômpå (Salaw Wan Khum) ç rvt Sèngköm Pong wa nô tóxèyângè. Âng lângrut
zðngxèbóè måpvng sèldap tètongrè dvxân dvxär dvzárë nô kâ sômbrâm svmaqså
vsaq rvt, nönt dvgoq Vpuq svrapåç pen måong alë nô xvloyângâ.
Wedö çnè gö âng nö nönt mvdöm. Nönt mvtin, mvnawn mvxám warè nö ângwa
kayðng gö vlle, wa nô, Sçngcit rvgaqsñng rá ngñnxô tiqgola gutxè nô vtðngyângè.

=87=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

Måpvng, âng nö Sômbrabôm nñng Gènduyâng, Tèngnan tvrâ wâlíngâ, rvt Goliså
wáxè lðm zðngxèyângè. Golisåyðng kånç Mvdvm lamdurèç Goligêng zðngyângâ.
Wedvgvp Goligêng lín lðm nö gvzâ rvzaq dvgvp çe. Måpvng âng nö Sömbrabôm
Gñmdè, Sömbran nñng Gèndîyang tvrâ zñndvtut wâ lðmtaq Goligêng kî
dvzaqxèyângè.
Goligêng kånç tiqcâm lángxè nô Vmnak rvgaqtaq rá vl nô, ângmaq rvp xvngbe
Kristutkaq noqxèyângè. Âng noqxèbóè måpvng Pong svra râlíngè rvt, Gñmdèsñng
svra rönt nñng dèyângè. Mvrèng xñngöntxí svra nö mvlínë ke, dupå Dingra Dvng
nñng rá vhóm nô, Krvngkíkaq nâtðng nô KNC mvdë tvle (representative) kutaq,
KNC dungkung tiq pêng nñng mä rvkul lðm dvkang lågarè rçë weç Krvngkí
rvgaqtaq KNC mvdë tvrâ dvxvng dvzaqxèyângè.
1950 nóngtaq, Zñngyoq rvgaqsñng di nô ângmaq rvpmë ângrè ângyâng ç we,
Anyi Zö nñng vhómyângè. Yamå nö Zvngyoq (Vsön ç má? vpong ç má) cômmå
Lisumå ç we Zñngyoq kâ wa xôn nô, kadöwa Svluq Wvr Mvlerè nñng Zñngyoqrè
çyângè tvrâ mvtimvni xñngöntyângâ. Webaq, Särtñng, Nidai (Sçngkîng xvnvng)
mvrèngrè vriqë nô, Vmvt Jîng, Mvttñng pasñng gö dèyângè. Xvlângdðm, Dvbo, Lvbç
nñng Lânghô Sön rvgaqhöq tuqyângè.
1956-58 Necá bântaq, sèlsårèë dvzöm dvrå rçaë nô, Gñmdè-Nokmêng kånç
Dvzîngdðm, Bñngnángdömhöq dçyângè. Mêng gvzâ xuk we rvtôtaq Dvrungkó
(Mvnloq zömp, akvt Binnoq Zömp, darè Dvríngkó, Mvnloqlâm) rvgaqtaq mðn
nñng mvdóm lá nñng dèyângè. India Lam çámè we, Virginagarhöq tuq nô, Gvlánaq
sèldupå nñng gö vhómyângè. Sèldupåç, nâmaq Rawangpñn nö yamêngtaq gö vlle.
Nönt ådöngnông we dvsè åçnônge. India vzíyaqç gö bông xvlá åzçnônge. Çwe, Mènç
åömpnông rvt, wekaq nö gvzâ ðl rvzaq na çe. Minpñn nö Bukdaq noqnè gö, vsñng
målëng nñng kólðm dvrá wâëlëng mâxvla,” wae, wa. Gvlâ dupåç Mvle Pongsñng
nö mëgâ bålaq tiqdîng zçyângâ.
Mêng zèmmámè måpvng, Gñmdi-Sömbra bôm tvrâtaq Goligêng râe,
Gongligêng rñngxápå Mvle Pong, Gñmdè lamríngsñng laqdira wa nô Lamdu
Kareng Brangç goyângâ. Dupåç, “Gñmdè nñng Sömbrabôm tvrâ tiqkvt dvsömp lðm
çe, vsñng mâvl goligêng åwaxèra,” wa goyângâ. Vxaq Mvle Pong, âng gö vdå rvgaq
tvrâ dåsömpxèlëng nö vdue, xvlae, wa nô vtobóâ. Langdo Zopá Pvlçpå Zoprä
Lambadupå nñng tiqdö wáxèxè nô Muqlângtè dvbâ, Mukyak tè dvbârè tiqkvt wâ
lðmtaq dvzaqxèyângè.
Kadðng nóng mâle dvgvp, ângmaq rvp nö Myitkyina rvgaqsñng vsçlxè nô Yeji
mvrèngyðng ñlyângè. Wedö vl dvgvp, Myoq rvgaq ç nô gômsîng mâdá nö ðl mâxvla
rvt Sängmo rvgaqsñng rá lêng lá nñng dèyângè. Uru mêng Sängra rvgaqtaq 3 nóng
ñlyângè. Kugëng (akvt Hukaung) Dvbç kó rvgaq, mura nñng nga vki kä nñng gö
dèyângè.
Dvbèkóyðng nga lá nñng di dvgvp, lemvt mâdá nga åtvpkänônge, wa KIA Sgt.
du tiq påç simp láë nô âng xvlá rvmá cu dvzðryângâ. Jôngjóng nö lämvt waxè nô di

=88=
 KRVNGKÍ MVXÓL I

we, mângmâng vpo, simp lá we ç we sñng måpvng dómyângâ. Ângsñng vpo, vxíë
nô mvme simp láë we, vyáng yaqdông Rvwâng, Vpuq, Mvru Wunpawngrè kadö ç
ráxâ we tvrâ Jë mvxól wâ gîngngaë nô xvlângyângâ. Xvlângbóâ måpvng çnè gö,
KIA gènjoq Pajau kånç gö vnçbaq goë nô dèyângè. Weyðng gö Jë mvxól, “KIA nö
xvwi nâwálnông Rawang wa råsvngnông åxvtxâe, Mêngdân Xvnglot bñnlè nö wedö
lamôçni,” wa, vgo zómxí, Du gvbâ Zaumai mðrdñng vtvngxaq vzaqxè nô
dvrayângâ. Wedöni ângsñng nö xvlângë nô ângcôm Yejisñng loyângè.
Mvle Pong nö âng gvcângrä ç dvgvp, Mvliq-Krvng Wânglong, Mvliq-Pîngmây
wânglong, Zatawng Gá, Dvru ba, Dírimp nñng Rawang mêng nö kayðng mâyðng
tvrâ jaq vrñm dèyângè. Gam Mvjâ, Nawng Mvjâ, Laq mvjâ, Káxá rvgaqhöq gö
vriqyângâ. MKA vl dvgvp, Mèwâ mêng Mînggâ rvgaqhöq tuqyângè.
Vxaq Mvle Pong ânglvpat 85 nóng ç ráè ke, Thai mêng Bangkok rvgaqhöq vse
nô, Chiang Maiyðng ângnóng ñlbóè. Chiang Mai vl dvgvp, âng nö svróngrángâ
mvwâ, Rawang Låga Ângkä dvbêng, Gvrayë její mvxólrè svn dvzaqxèe. Vta vbân
rvtôtaq, Krvngkí mvxól Tiq nñng Vnç bok vruráa. Chiang Mai vl, Tëngkring
mvdësñng gö mñngrîng, Zâywâ wáaë nô, Rawangmvxólrè xónaráâ.
Vxaq Mvle Pong nö 2009 nóngtaq 86 nóng çráè. Wedö çnè gö, âng vgo mvsè
nñng nönt vdëngtaq, bônyângè we Rawâng mvxólrè, ângmvdë, ângrvp mvxólxè xá
vdurè xvngbe tömptömp wa xón línë we nönttóng xaqrä tiqpå çe. Rawangrèë
måbñn mvxólrè wa môç, Sam, Mvwâ, Gvlá mvxólrè, ângç táyângârè xvngbe mvzöng
línëe. Låga ângboktaq mâruënè gö, nönt mvsön, vgo mvsè kånç gíng línëe.
Dvsè kutaq åxônënè gö, Måbñn mvxól, dvsè mvxól, mñngrîng, zâywâ, lânghîng,
gangpëy, mvzvn nñng yoxè pñn kârè xvngbe xón, dvsðn línëe. Wá gö wá línëe.
Xvnvng vl dvgá dvsèrè, Sam, Vpuq, Mvrî, Lisurè tvrâ gö xá vdurè xáë nô xón línë
we vxaq tiqpå çe. Gvray bñnlètaq gö Xvngômrä dvzömxí bñnlè vya, Xvngômrä
xaqrä bñnlè vyataq mvme nóng dvzaqxèyângè.
Mënggâng paqzç dang kånç åxônënè nö, vkín vyä (opportunity) mvlínë nô
vdán vlhöq mvsvnxèyñngnè gö, ângç táë nô xáyângâ mvxólrè nö dvtç vl dö âng vgo
mvsitaq rç línëe. Dvgá dvsèrèç nö yadö ç gósñng mvxól dang daqjang lânglè
(Scholar) môçni, Professor wa nô dvgîng zç degree vmo xvmoë we çe.

Samuel Mvniq Guq

=89=