Η κρίση του πολιτισμού και ο ανθρωπισμός

Ακαδημία Επιστημών, Μόσχα 18/06/92

Ευχαριστώ την Ακαδημία Επιστημών της Μόσχας, ευχαριστώ την Λέσχη Ανθρωπιστι-
κών Σκοπών, ευχαριστώ τους εκπροσώπους του πολιτιστικού χώρου, οι οποίοι είναι
παρόντες. Ευχαριστώ τους εκδότες των γραπτών μου, ευχαριστώ το σώμα των μετα-
φραστών και τους πολυάριθμους φίλους οι οποίοι με προσκάλεσαν για να μιλήσω εδώ
σήμερα. Ευχαριστώ τα μέσα ενημέρωσης για την παρουσία τους, ευχαριστώ όλους για
την παρουσία σας.
Θα συγχωρέσετε, ασφαλώς, κάποιες δυσκολίες οι οποίες οφείλονται στην μετάφραση
και θα κατανοήσετε το ότι είμαστε υποχρεωμένοι να περιορίσουμε τον χρόνο της
παράθεσης για τον ίδιο λόγο, θα πρέπει να συμπιέσουμε περισσότερες από μια ιδέες.
Το σημερινό μας θέμα, «Η κρίση του πολιτισμού και ο ανθρωπισμός» απαιτεί να δούμε
την έννοια του «πολιτισμού» ως βήμα το ποίο προηγείται όλης της εξέλιξης. Έχουν
γραφτεί και ειπωθεί πολλά γύρω από την λέξη «πολιτισμός». Από την αρχή Φιλοσο-
φίας της Ιστορίας αρχίζει να γίνεται κατανοητή, στους διάφορους πολιτισμούς, ως μοίρα
των ιστορικών οντοτήτων τα οποία έχουν την διαδικασία τους, την εξέλιξή τους και τον
προορισμό τους. Αυτή η οντότητα, ο πολιτισμός, μοιάζει σαν ένα περιβάλλον, σαν μια
περιοχή ανθρώπινων συμπεριφορών ο οποίος επιτρέπει ταυτίζονται οι λαοί με κάποιο
τρόπο παραγωγής, κάποιες κοινωνικές σχέσεις, κάποια νομιμότητα και κάποια σκάλα
αξιών. Γενικά, δεν ταυτίζεται η ιδέα του «λαού» ή του «έθνους» με την εκείνη του πολι-
τισμού, αλλά περιλαμβάνεται σε πολυάριθμους λαούς και έθνη, πιο πέρα από τα
σύνορά τους, μέσω του κοινού περιβάλλοντος που αναφέρθηκε. Κατά παράδοση, οι
πολιτισμού έχουν ταυτιστεί με κάποιους από τους «πολιτιστικούς χώρους» οι οποίοι
είναι ριζωμένοι μέσα σε περιορισμένους γεωγραφικούς χώρους και τους έχει αποδοθεί
η ικανότητα να εκπέμπουν και να λαμβάνουν επιρροές από άλλους λίγο πολύ γειτονι-
κούς.
Όταν μιλάμε για τον αιγυπτιακό πολιτισμό ή τον ελληνικό, αναφερόμαστε στα περιβάλ-
λοντα ανθρώπινων συμπεριφορών που ήδη αναφέρθηκαν και δεν σκεφτόμαστε ότι ένα
τέχνημα λίγο πολύ συγκεντρωτικό όπως το Κράτος είναι ο καθοριστικός παράγοντας
στην σύνδεση αυτών των περιβαλλόντων. Το ότι οι μακεδόνες ή οι σπαρτιάτες συμμε-
τείχαν στον ελληνικό πολιτισμό χωρίς να είναι μέρος ενός συνασπισμού πόλεων-κρα-
τών ή συμπεριλαμβανομένου του ότι πολεμούσαν μεταξύ τους, δείχνει ότι δεν είναι το
Κράτος το ουσιώδες στον καθορισμό του. Με κάθε τρόπο, το ρίζωμα σε κάποιο χώρο
επέτρεψε να μιλάμε για τον πολιτισμό της «Μεσοποταμίας», για τον πολιτισμό του
«Νείλου», για τους «νησιωτικούς» πολιτισμούς κοκ. Αυτή μορφή κατάταξης, βέβαια,
υπονοεί μια αντίληψη σύμφωνα με την οποία κάθε πολιτισμός καθορίζεται από γεω-
γραφικές λογικές, με τον ίδιο τρόπο κατά τον οποίο όταν μιλάμε για τους πολιτισμούς
«του κρασιού, του γάλακτος και του μελιού», ή τους πολιτισμούς του «καλαμποκιού»
υπαινισσόμαστε τα μέσα διατροφής και όταν αναφερόμαστε στον «νεολιθικό» πολιτι-
σμό, εννοούμε τα πολιτιστικά στάδια τα οποία δίνονται από την οργανική και τεχνική
παραγωγή.
Αλλά πιο σημαντική από την προσπάθεια κατάταξης ήταν η εργασία η οποία ξεκίνησε
από τον Βίκο και μετά για να γίνει κατανοητό ποια είναι τα χρονικά βήματα, ποια είναι η
διαδικασία εξέλιξης ενός πολιτισμού και ποιο είναι το πεπρωμένο του. Από αυτή την
διαδρομή και αναδρομή των ανθρώπινων συμβάντων τα οποία ο λαμπρός ναπολιτά-
νος προσπαθεί αντιληφθεί (βασιζόμενος σε μια γενική ιδέα πάνω στην μορφή της ιστο-
ρικής ανάπτυξης, σε ένα σύνολο αξιωμάτων και με μια φιλοσοφική μέθοδο), μέχρι την
ιστοριολογία του Τόυνμπι (η οποία βασίζεται σε μια ιδέα πρόκλησης-απάντησης, την
οποία είχε ήδη συλλάβει ο Παβλώφ στις φυσιολογικές μελέτες του), έχει χυθεί πολύ
μελάνι και πραγματευόταν να γίνει επιστήμη με ιδέες λίγο πολύ διαδεδομένες. Φυσικά,
τέτοιες προσπάθειες βραβεύθηκαν με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία. Ο Κοντέ ανέ-
φερε έναν νόμο το οποίο επέβαλλε ο πολιτισμός με την έναρξη ηρωικής και θεολογικής
περιόδου, στην πορεία προς ένα μεταφυσικό στάδιο και να εισέλθει, τελικά, σε μια
θετική στιγμή λογικότητας, αφθονίας και δικαιοσύνης. Ο Ένγκελς μας μιλά στην ανά-
πτυξή του για τους πολιτισμούς ως εκδηλώσεις των διαλεκτικών βημάτων του Απόλυ-
του Πνεύματος και ο Σπένγκλερ μας παρουσιάζει τους πολιτισμούς ως βιογραφικές
προφόρμες, ως οργανισμούς οι οποίοι ακολούθησαν βιολογικά στάδια γέννησης, νεό-
τητας, ωριμότητας και θανάτου.
Έχουν πραγματοποιηθεί σημαντικές μελέτες για να κατανοήσουμε την λειτουργία και
τον προορισμό των πολιτισμών, αλλά πολλοί από τους ερευνητές και τους φιλοσόφους
που ανέλαβαν αυτές τις εργασίες δεν εμβάθυναν αρκετά στο πρωταρχικό γεγονός του
να αναγνωρίσουν ότι οι ερωτήσεις και οι απαντήσεις τους βγήκαν από το πολιτιστικό
τοπίο, από την ιστορική στιγμή στην οποία ζούσαν. Και αν θέλαμε, σήμερα, να βρούμε
μια καινούρια απάντηση στο θέμα του πολιτισμού, δεν θα μπορούσαμε να ξεφύγουμε
από την δυσκολία (ή ευκολία) του πολιτιστικού τοπίου στο οποίο έχουμε διαμορφωθεί
και την ιστορική στιγμή στην οποία μας έτυχε να ζούμε. Σήμερα θα πρέπει να αναρω-
τηθούμε για τις συνθήκες της ίδιας μας της ζωής, αν θέλουμε να κατανοήσουμε αυτή
την διαδικασία εξέλιξης και με αυτό θα εξανθρωπίσουμε την ιστορική διαδικασία πάνω
σε αυτό που σκεφτόμαστε. Δεν θα το κάνουμε ερμηνεύοντας εξωτερικά τα γεγονότα
που έχουν παραχθεί από το ανθρώπινο ον, όπως γίνεται σε ένα βιβλίο ιστορίας, αλλά
κατανοώντας, με βάση την ιστορική δομή που είναι προικισμένη από το νόημα της
ανθρώπινης ζωής, αυτό που συμβαίνει στην κατάσταση στην οποία ζούμε. Αυτή η
προσέγγιση μας κάνει να επισημάνουμε τους περιορισμούς που υφιστάμεθα, για να
διατυπώσουμε ορισμένες ερωτήσεις και να δώσουμε ορισμένες απαντήσεις, γιατί η ίδια
η στιγμή στην οποία ζούμε μας εμποδίζει να σπάσουμε το όριο των πεποιθήσεων μας
και των πολιτιστικών μας παραδοχών και είναι, ακριβώς, η ρήξη των πεποιθήσεών
μας, η εμφάνιση γεγονότων που θεωρούσαμε απίθανα, πράγμα που θα μας επιτρέψει
να προχωρήσουμε σε μια καινούρια στιγμή του πολιτισμού.
Όπως καταλαβαίνετε όλοι, μιλάμε για την ζωτική κατάσταση κρίσης στην οποία είμαστε
βυθισμένοι και, συνεπώς, για τη στιγμή της ρήξης των πεποιθήσεων και των πολιτιστι-
κών παραδοχών με τις οποίες διαμορφωθήκαμε. Για να χαρακτηρίσουμε την κρίση από
αυτή την άποψη, μπορούμε να προσέξουμε τέσσερα φαινόμενα που μας επηρεάζουν
άμεσα, δηλαδή: 1. Υπάρχει μια γρήγορη αλλαγή στον κόσμο, η οποία κινητοποιείται
από την τεχνολογική επανάσταση, που συγκρούεται με τις καθιερωμένες δομές και τις
συνθήκες ζωής των κοινωνιών και των ατόμων. 2. Αυτό το χάσμα ανάμεσα στην
τεχνολογική επιτάχυνση και την βραδύτητα της κοινωνικής προσαρμογής στην αλλαγή,
προξενεί προοδευτικές κρίσεις σε όλους τους τομείς και δεν υπάρχει λόγος να υποθέ-
σουμε ότι θα σταματήσουν αλλά, αντίθετα, θα τείνουν να αυξηθούν. 3. Ο απρόσμενος
χαρακτήρας των συμβάντων μας εμποδίζει να προβλέψουμε ποια κατεύθυνση θα
πάρουν τα γεγονότα, τα άτομα που μας περιβάλλουν και, τελικά, η ίδια η ζωή μας. Στην
πραγματικότητα δεν είναι η ίδια η αλλαγή αυτό που μας ανησυχεί, αλλά το απρόβλεπτο
που προκύπτει από τέτοια αλλαγή και 4. Πολλά από τα πράγματα που σκεφτόμασταν
και πιστεύαμε δεν μας χρησιμεύουν πια, αλλά ούτε υπάρχουν ορατές λύσεις που να
προέρχονται από μια κοινωνία, κάποιους θεσμούς και κάποια άτομα που υπομένουν
το ίδιο κακό. Από τη μια χρειαζόμαστε αναφορές, αλλά από την άλλη παραδοσιακές
αναφορές είναι ασφυκτικές και απαρχαιωμένες.
Κατά τη γνώμη μου είναι εδώ, σε αυτή σε αυτή τη ζώνη του πλανήτη περισσότερο από
οποιαδήποτε άλλη, στην οποία παράγεται η φοβερή επιτάχυνση των συνθηκών της
ιστορικής αλλαγής. Επιτάχυνση συγκεχυμένη και οδυνηρή στην οποία κυοφορείται μια
καινούρια στιγμή του πολιτισμού. Σήμερα, εδώ, κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί αύριο,
αλλά σε άλλα μέρη του κόσμου υποθέτουν, αφελώς, ότι ο πολιτισμός προχωρά προς
μια κατεύθυνση προβλεπόμενης ανάπτυξης, μέσα από ένα οικονομικό και κοινωνικό
πρότυπο ήδη καθιερωμένο. Βέβαια, αυτός ο τρόπος να βλέπουμε τα πράγματα πλη-
σιάζει περισσότερο σε μια ψυχική κατάσταση, σε μια εκδήλωση επιθυμιών παρά σε μια
θέση που δικαιολογείται από τα γεγονότα, γιατί μόλις εξετάσουμε αυτό που συμβαίνει
φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος, ιδωμένος σφαιρικά και όχι διαιρεμένος σχι-
ζοφρενικά ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή, βαδίζει προς μια αυξανόμενη αστάθεια. Το
να έχουμε στραμμένο το βλέμμα αποκλειστικά σε ένα είδος κράτους, ένα είδος διοίκη-
σης ή ένα είδος οικονομίας για να ερμηνεύσουμε την διαδικασία εξέλιξης των συμβά-
ντων δείχνει διανοητική ανεπάρκεια και προδίδει τη βάση των πεποιθήσεων που
έχουμε ενσωματώσει στην πολιτιστική μας διαμόρφωση. Από τη μία, αντιλαμβανόμα-
στε ότι το κοινωνικό και το ιστορικό τοπίο στα οποία ζούμε έχει αλλάξει βίαια σε σχέση
με το τοπίο στο οποίο ζούσαμε λίγα χρόνια πριν και από την άλλη, τα όργανα ανάλυ-
σης που χρησιμοποιούμε ακόμα για να ερμηνεύσουμε αυτές τις καινούριες καταστά-
σεις, ανήκουν στο παλιό τοπίο. Αλλά, οι δυσκολίες είναι ακόμα μεγαλύτερες γιατί επί-
σης έχουμε μια ευαισθησία που διαμορφώθηκε σε άλλη εποχή και αυτή η ευαισθησία
δεν αλλάζει με το ρυθμό των συμβάντων. Σίγουρα γι αυτό, σε όλα τα μέρη του κόσμου,
προκαλείται μια απομάκρυνση ανάμεσα σε εκείνους που κατέχουν την οικονομική,
πολιτική, καλλιτεχνική κλπ. εξουσία και τις καινούριες γενιές οι οποίες αισθάνονται με
διαφορετικό τρόπο την λειτουργία την οποία πρέπει να πληρούν οι θεσμοί και ηγέτες.
Πιστεύω ότι είναι η στιγμή να πω κάτι που θα φανεί σκανδαλώδες στην παλιά ευαι-
σθησία, δηλαδή: τι καινούριες γενιές δεν τις ενδιαφέρει, ως κεντρικό θέμα, το οικονο-
μικό ή κοινωνικό μοντέλο το οποίο συζητούν καθημερινά οι διαμορφωτές απόψεων,
αλλά ελπίζουν ότι οι θεσμοί και οι ηγέτες δεν θα είναι ένα ακόμα φορτίο που θα προ-
στεθεί σε αυτό τον πολύπλοκο κόσμο. Από τη μία ελπίζουν σε μια καινούρια εναλλα-
κτική λύση γιατί τα υπάρχοντα μοντέλα τους φαίνονται ότι έχουν εξαντληθεί και, από
την άλλη, δεν είναι διατεθειμένες να ακολουθήσουν σχεδιασμούς και ηγεσίες που δεν
λαμβάνουν υπόψη τους την ευαισθησία τους. Αυτό, για άλλους, θεωρείται σαν ανευθυ-
νότητα από νεώτερους αλλά εγώ δεν μιλάω για ανευθυνότητα αλλά για μια μορφή
ευαισθησία που πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας. Και αυτό δεν είναι ένα πρό-
βλημα που επιλύεται με σφυγμομετρήσεις γνώμης ή έρευνες για γνωρίζουμε με ποιο
καινούριο τρόπο μπορεί χειριστεί η κοινωνία. Αυτό είναι ένα πρόβλημα σφαιρικής εκτί-
μησης πάνω στην έννοια του συγκεκριμένου ανθρώπινου όντος το οποίο μέχρι σήμερα
κληθεί θεωρητικά και προδοθεί στην πράξη.
Σε όσα σχολιάστηκαν προηγουμένως ανταποκρίνεται το ότι, σε αυτή την κρίση, οι λαοί
θέλουν συγκεκριμένες λύσεις, αλλά διαβεβαιώνω ότι ένα πράγμα είναι μια συγκεκρι-
μένη λύση και άλλο πράγμα πολύ διαφορετικό είναι η υπόσχεση συγκεκριμένων
λύσεων. Το συγκεκριμένο είναι το ότι δεν πιστεύουμε τις υποσχέσεις και αυτό είναι
πολύ περισσότερο σημαντικό, ως ψυχολογική πραγματικότητα, ότι το γεγονός της
παρουσίασης λύσεων τις οποίες ο κόσμος διαισθάνεται ότι δεν θα τηρηθούν στην
πράξη. Η κρίση της αξιοπιστίας είναι επίσης επικίνδυνη γιατί μας πετά ανυπεράσπι-
στους στα χέρια της δημαγωγίας και του χάρισμα αμεσότητας του οποιουδήποτε ευκαι-
ριακού αρχηγού ο οποίος εξυψώνει βαθιά συναισθήματα. Όμως αυτό, ακόμα και αν το
έχω επαναλάβει πολλές φορές, είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτό γιατί υπολογίζει σε
αυτό κώλυμα το οποίο βάζει το τοπίο διαμόρφωσής μας στο οποίο ακόμα συνχέονται
τα γεγονότα με τα λέξεις που αναφέρονται στα γεγονότα.
Φτάσαμε σε ένα σημεία όπου είναι εμφανής η ανάγκη να αναρωτηθούμε μια γι απάντα
αν είναι κατάλληλο το βλέμμα που χρησιμοποιούσαμε για να κατανοήσουμε αυτά τα
προβλήματα. Αυτό που σχολιάζω δεν είναι κάτι τόσο παράξενο γιατί πριν μερικά χρό-
νια οι επιστήμονες άλλων πεδίων έπαψαν να πιστεύουν ότι παρατηρούσαν την ίδια την
πραγματικότητα και ενδιαφέρονται να κατανοήσουν πώς παρεμβαίνει η ίδια η παρατή-
ρησή τους στο φαινόμενο που μελετούν. Αυτό, ειπωμένο με δικά μας λόγια, σημαίνει ο
παρατηρητής εισάγει στοιχεία από το δικό του το τοπίο τα οποία δεν υπάρχουν στο
υπό μελέτη φαινόμενο και ότι περιλαμβάνει το βλέμμα που ρίχνεται σε ένα πεδίο μελέ-
της το οποίο έχει ήδη κατευθυνθεί σε συγκεκριμένη περιοχή αυτού του χώρου και θα
μπορούσε να συμβεί να προσέχουμε θέματα που δεν είναι σημαντικά. Αυτό το θέμα
γίνεται πολύ πιο σοβαρό όταν δικαιολογούμε πολιτικές συμπεριφορές λέγοντας πάντα
ότι όλα γίνονται λαμβάνοντας υπόψη το ανθρώπινο ον όταν καταλήγει να είναι λάθος
γιατί δεν ξεκινάμε έχοντάς το υπόψη μας αλλά σε άλλους παράγοντες οι οποίοι τοπο-
θετούν τα άτομα σε εξαρτώμενη θέση.
Με κανένα τρόπο δεν σκεφτόμαστε ότι μόνο όταν κατανοήσουμε τη δομή της ανθρώ-
πινης ζωής θα μπορούμε να δικαιολογήσουμε πλήρως τα γεγονότα και το πεπρωμένο
του πολιτισμού και αυτό μας κάνει να κατανοήσουμε ότι το θέμα της ανθρώπινης ζωής
εκδηλωθεί και δεν έχει ληφθεί πραγματικά υπόψη γιατί υποτίθεται ότι η ζωή των ατό-
μων δεν είναι παραγωγός των συμβάντων αλλά υπομένει μακροοικονομικές, εθνικές,
θρησκευτικές ή γεωγραφικές δυνάμεις. Γιατί υποτίθεται ότι πρέπει να απαιτήσουμε
αντικειμενικά από τους λαούς εργασία και κοινωνική πειθαρχία και, υποκειμενικά, ευπι-
στία και υπακοή.
Αμέσως μετά από τις παρατηρήσεις που έγιναν σχετικά με τον τρόπο της μελέτης των
φαινομένων του πολιτισμού λαμβάνοντας υπόψη το τοπίο διαμόρφωσής μας, τις
πεποιθήσεις και τις εκτιμήσεις μας, συνιστάται να επιστρέψουμε στο κεντρικό θέμα.
Η σημερινή μας κατάσταση κρίσης δεν αναφέρεται σε χωριστούς πολιτισμούς όπως θα
μπορούσε να συμβεί άλλες εποχές κατά τις οποίες αυτές οι μονάδες μπορούσαν να
αλληλεπιδρούν αγνοώντας ή ρυθμίζοντας παράγοντες. Στη διαδικασία της αυξανόμε-
νης παγκοσμιοποίησης την οποία υποφέρουμε πρέπει να ερμηνεύουμε τα γεγονότα
δρώντας με σφαιρική και δομική δυναμική. Ωστόσο, βλέπουμε ότι όλα αποδομούνται,
ότι το εθνικό κράτος είναι πληγωμένο από τα χτυπήματα που του δίνουν από κάτω οι
τοπικισμοί και από πάνω η περιφερειοποίηση και παγκοσμιοποίηση. Ότι τα άτομα, οι
πολιτιστικοί κωδικοί, οι γλώσσες και τα αγαθά ανακατεύονται σε ένα παράξενο πύργο
της Βαβέλ. Ότι οι συγκεντρωτικές εταιρίες υποφέρουν από μια κρίση ευελιξίας την
οποία δεν καταφέρνουν να εφαρμόσουν. Ότι οι γενιές εκπλήσσονται η μία από την
άλλη, σαν να υπήρχαν την ίδια στιγμή και τον ίδιο χώρο χωριστές υποκουλτούρες στο
παρελθόν και τα σχέδιά τους για το μέλλον. Ότι τα μέλη της οικογένειας, οι συνάδελφοι
στη δουλειά, οι πολιτικές, εργασιακές, κοινωνικές οργανώσεις υφίστανται την δράση
φυγόκεντρων και διασπαστικές δυνάμεις. Ότι οι ιδεολογίες, σαρωμένες από αυτόν τον
ανεμοστρόβιλο, δεν μπορούν να απαντήσουν ούτε μπορούν να εμπνεύσουν την δράση
με συνοχή των ανθρώπινων συνόλων. Ότι η παλιά αλληλεγγύη χάνεται σε ένα
κοινωνικό πλέγμα κάθε φορά περισσότερο διαλυμένο και ότι, τελικά, το σημερινό άτομο
το οποίο υπολογίζει σε μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων στο καθημερινό του τοπίο και με
περισσότερα μέσα επικοινωνίας από ποτέ, είναι απομονωμένο και χωρίς επικοινωνία.
Όλα όσα αναφέρθηκαν δείχνουν ότι ακόμα αυτά τα αποδομημένα και παράδοξα γεγο-
νότα ανταποκρίνονται στην ίδια διαδικασία που είναι σφαιρική και δομική και αν οι
παλιές ιδεολογίες δεν μπορούν να απαντήσουν σε αυτά τα φαινόμενα είναι γιατί αυτές
αποτελούν μέρος του κόσμου που φεύγει. Ωστόσο, πολλοί σκέφτονται ότι αυτά τα
γεγονότα σημαδεύουν το τέλος των ιδεών και το τέλος της Ιστορίας, της ανθρώπινης
σύγκρουσης και προόδου. Από τη μεριά μας, όλα αυτά τα ονομάζουμε «κρίση», αλλά
είμαστε πολύ μακριά από το να θεωρήσουμε αυτή την κρίση ως μια τελική παρακμή
γιατί βλέπουμε ότι στην πραγματικότητα διάλυση των προηγούμενων σχημάτων αντι-
στοιχεί στο σχίσιμο ενός ενδύματος που είναι ήδη μικρό για το ανθρώπινο ον.
Αυτά τα γεγονότα που άρχισαν να συμβαίνουν περισσότερο επιταχυνόμενα σε ένα
σημείο από ότι σε ένα άλλο δεν θα αργήσουν να καλύψουν όλο τον πλανήτη και σε
εκείνα στα μέρη όπου μέχρι σήμερα διατηρείται μια αδικαιολόγητη θριαμβολογία, θα
δούμε να εμφανίζονται φαινόμενα τα οποία η καθημερινή γλώσσα θα χαρακτήριζε
«απίστευτα». Πάμε προς ένα πλανητικό πολιτισμό ο οποίος θα δώσει μια καινούρια
οργάνωση και μια καινούρια σκάλα αξιών και είναι αναπόφευκτο να το κάνει με αφετη-
ρία το πιο σημαντικό θέμα του καιρού μας: να ξέρουμε αν θέλουμε να ζήσουμε και σε τι
συνθήκες θέλουμε να το κάνουμε. Σίγουρα, τα σχέδια των άπληστων μειοψηφικών και
προσωρινά ισχυρών κύκλων δεν θα λάβει υπόψη του αυτό θέμα το οποίο ισχύει για
όλα τα μικρά ανθρώπινα όντα, απομονωμένα και ανίκανο και, αντίθετα, θα θεωρήσουν
σαν αποφασιστικούς τους μακροκοινωνικούς παράγοντες. Ωστόσο, αγνοώντας τις
ανάγκες του συγκεκριμένου και σύγχρονου ανθρώπινου όντος θα εκπλαγούν σε
κάποιες περιπτώσεις από την κοινωνική αποθάρρυνση, σε άλλες περιπτώσεις από το
βίαιο ξέσπασμα και, γενικά, από την καθημερινή φυγή μέσω κάθε τύπου ναρκωτικών,
νεύρωσης και αυτοκτονίας. Τελικά, τέτοια απάνθρωπα σχέδια θα κολλήσουν κατά την
διαδικασία της πρακτικής εφαρμογής γιατί ένα είκοσι τις εκατό του παγκόσμιου πληθυ-
σμού δεν θα είναι σε συνθήκες να υποστηρίξει για πολύ καιρό ακόμα την προοδευτική
απόσταση η οποία τον χωρίζει από αυτό το ογδόντα τις εκατό των ανθρώπινων όντων
οι οποίοι έχουν ανάγκη τις ελάχιστες συνθήκες ζωής. Όπως όλοι γνωρίζουμε, αυτό το
σύνδρομο δεν θα μπορέσει να εξαφανιστεί με την απλή προσφορά των ψυχολόγων,
των φαρμάκων, των αθλημάτων και των εισηγήσεων των διαμορφωτών απόψεων.
Ούτε τα ισχυρά κοινωνικά μέσα επικοινωνίας, ούτε ο γιγαντισμός του δημόσιου θεάμα-
τος θα χρησιμεύσουν για να μας πείσουν ότι είμαστε μυρμήγκια ή ένα απλό στατιστικό
νούμερο, αλλά θα καταφέρουν, αντίθετα, να τονιστεί η αίσθηση του γελοίου και του μη-
νοήματος της ζωής.
Πιστεύω ότι στην κρίση του πολιτισμού την οποία υφιστάμεθα υπάρχουν πολυάριθμοι
θετικοί παράγοντες από τους οποίους πρέπει να επωφεληθούμε με τον ίδιο τρόπο
που επωφελούμαστε από την τεχνολογία όταν αναφέρεται στην υγεία, την εκπαίδευση
και τις καλύτερες συνθήκες ζωής, ακόμα και αν την απορρίπτουμε αν εφαρμόζεται για
την καταστροφή γιατί είναι απομακρυσμένη από τον σκοπό που τη γέννησε. Τα
γεγονότα συμβάλλουν θετικά στο να αναθεωρήσουμε σφαιρικά όλα όσα πιστεύαμε
μέχρι σήμερα, για να εκτιμήσουμε την ανθρώπινη ιστορία από άλλη οπτική, να
ωθήσουμε τα σχέδια μας προς άλλη εικόνα για το μέλλον, να κοιταζόμαστε μεταξύ μας
με μια καινούρια συμπόνια και ανοχή. Τότε, ένας νέος Ανθρωπισμός θα ανοίξει δρόμο
σε αυτόν τον λαβύρινθο της ιστορίας τον οποίο το ανθρώπινο ον πίστεψε τόσες φορές
ότι θα εξουδετερωνόταν.
Η σημερινή κρίση αναπαράγεται προς όλες τις κατευθύνσεις του πλανήτη και δεν ριζώ-
νει απλά σε μια Κοινότητα των Ανεξάρτητων κρατών ή στη Μόσχα, τα οποία κάποτε
ήταν τα περισσότερο διακεκριμένα σημεία έκφρασης της λεγόμενης κρίσης. Ο παγκό-
σμιος πολιτισμός, σε κίνηση σήμερα, δεν μπορεί να κάνει χωρίς τις πρωτοβουλίες
αυτού του μεγάλου λαού γιατί από τις λύσεις θα βρει για τα προβλήματά του εξαρτάται
το μέλλον όλων μας καθώς συμμετέχει στον ίδιο παγκόσμιο πολιτισμό.
Μιλήσαμε για έννοια του πολιτισμού και εκείνο που λαμβάνουμε υπόψη μας είναι ότι
σήμερα ο πολιτισμός που παγκοσμιοποιείται. Αγγίξαμε επίσης το θέμα της κρίσης και
εκείνο των πεποιθήσεων στις οποίες στηριζόμαστε για να ερμηνεύσουμε αυτή στη
στιγμή στην οποία ζούμε. Όσον αφορά την έννοια του «Ανθρωπισμού», η οποία φαίνε-
ται ότι συνθέτει τον τίτλο αυτής της διάλεξης, θέλω μόνο να κάνω νύξη για κάποια
θέματα. Πρώτο σημείο, δεν μιλήσαμε για τον ιστορικό Ανθρωπισμό, για εκείνον των
γραμμάτων και των τεχνών ο οποίος εμφανίζεται ως ο κινητήρας της Αναγέννησης και
ο οποίος έσπασε τα σκοταδιστικά δεσμά εκείνης της μακράς μεσαιωνικής νύχτας. Ο
ιστορικός Ανθρωπισμός έχει τον ακριβή χαρακτηρισμό του και αισθανόμαστε συνεχι-
στές του, παρά την υποκρισία κάποιων εξομολογητικών σημερινών ρευμάτων που
αυτοαποκαλούνται «ανθρωπιστικά»… δεν μπορεί να υπάρχει Ανθρωπισμός εκεί όπου
μπαίνει κάποια αξία πάνω από τον άνθρωπο. Πρέπει να τονίσω, επίσης, ότι ο Ανθρω-
πισμός εξάγει την ερμηνεία του από τον κόσμο, τις αξίες, την κοινωνία, την πολιτική,
την Τέχνη και την Ιστορία, βασικά από την αντίληψή του για το ανθρώπινο ον. Η κατα-
νόηση της δομής του ανθρώπινου όντος είναι αυτή η οποία δίνει καθαρότητα στην
προσέγγισή του. Δεν μπορεί να προέρχεται με άλλο τρόπο, δεν μπορεί να φτάσει στο
ανθρώπινο ον από άλλο σημείο εκκίνησης εκτός από το ανθρώπινο ον. Όσον αφορά
τον σύγχρονο Ανθρωπισμό δεν μπορεί να έχει σαν αφετηρία θεωρίες σε σχέση με την
ύλη, το πνεύμα ή τον Θεό… είναι αναγκαίο να έχει σαν αφετηρία τη δομή της ανθρώπι-
νης ζωής, την ελευθερία της και την πρόθεσή της και, λογικά, καμιά αιτιοκρατία ή
φυσιοκρατία δεν μπορεί να μετατραπεί σε ανθρωπισμό, γιατί η αρχική τους υπόθεση
μετατρέπει το ανθρώπινο ον σε εξάρτημα.
Ο σημερινός Ανθρωπισμός καθορίζει το ανθρώπινο ον ως «…εκείνο το ιστορικό ον του
οποίου ο τρόπος κοινωνικής δράσης μετατρέπει την ίδια του τη φύση.» Εδώ βρίσκουμε
τα στοιχεία τα οποία, αν αναπτυχθούν δεόντως, μπορούν να δικαιολογήσουν μια θεω-
ρία και μια πρακτική η οποία να δίνει απάντηση στη σημερινή επείγουσα ανάγκη. Το να
επεκταθούμε σε εκτιμήσεις για τον δεδομένο ορισμό θα μας οδηγούσε πολύ μακριά και
δεν έχουμε αρκετό χρόνο για να το κάνουμε.
Δεν διαφεύγει από κανένα ότι η γρήγορη περιγραφή που κάναμε για τον πολιτισμό και
την σημερινή κρίση, ξεκινούν λαμβάνοντας υπόψη την δομή της ανθρώπινης ύπαρξης
και ότι μια τέτοια περιγραφή είναι ακριβώς αυτή την οποία εφαρμόζει ο σύγχρονος
Ανθρωπισμός σε ένα δεδομένο θέμα. Οι όροι «Κρίση του Πολιτισμού» και «Ανθρωπι-
σμός» συνδέονται όταν προτείνουμε μια οπτική η οποία μπορεί να συνεισφέρει στο να
αποφύγουμε κάποιες από τις σημερινές δυσκολίες. Αν και δεν υπερβάλλουμε πολύ
στον χαρακτηρισμό του, είναι σαφές ότι θεωρούμε το θέμα του Ανθρωπισμού σαν ένα
σύνολο ιδεών, σαν κάτι πρακτικό το οποίο πρέπει να γίνε , σαν ρεύμα απόψεων και
σαν πραγματική οργάνωση η οποία φέρνει μπρος στόχους κοινωνικής και προσωπικής
μετατροπής, το οποίο δέχεται στους κόλπους του συγκεκριμένες πολιτικές και πολιτι-
στικές ιδιαιτερότητες, χωρίς αυτές να εξαφανιστούν σαν διαφορετικές δυνάμεις αλλα-
γής, αλλά συγκλίνοντας στις τελικές τους προθέσεις. πολύ μικρή χάρη θα έκανε αυτή
στιγμή της αλλαγής όποιος θα αισθανόταν προορισμένος να ηγηθεί και να γενικεύσεις
μια συγκεκριμένη τάση, ακριβώς τη στιγμή της αποκέντρωσης και της κραυγής της
αναγνώρισης των πραγματικών ιδιαιτεροτήτων.
Θα ήθελα να τελειώσω με μια πολύ προσωπική εκτίμηση. Αυτές τις μέρες είχα την
ευκαιρία να παρευρεθώ σε συναντήσεις και σεμινάρια με πολιτιστικές, επιστημονικές
και ακαδημαϊκές προσωπικότητες. Σε περισσότερες από μία περιπτώσεις μου φάνηκε
ότι υπήρχε ένα κλίμα απογοήτευσης όταν ανταλλάζαμε ιδέες για το μέλλον που θα
ζήσουμε. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν ένιωσα την ανάγκη να δοκιμάσω να έχω αφε-
λείς εξάρσεις, ούτε να δηλώσω την πίστη μου σε ένα επιτυχημένο μέλλον. Ωστόσο,
αυτή τη στιγμή πιστεύω ότι πρέπει να προσπαθήσουμε να ξεπεράσουμε αυτή την
αποθάρρυνση, ενθυμούμενοι άλλες στιγμές σοβαρής κρίσης την οποία έζησε και ξεπέ-
ρασε το ανθρώπινο είδος. Με αυτήν την έννοια θα ήθελα να επικαλεστώ εκείνα τα
λόγια τα οποία συμμερίζομαι απόλυτα, τα οποία πάλλονται ήδη στην προέλευσή της
ελληνικής Τραγωδίας: «…σε κάθε δρόμο, φαινομενικά κλειστό, το ανθρώπινο ον βρί-
σκει πάντα την έξοδο.»
Τίποτε άλλο, ευχαριστώ πολύ