Dr ing.

BORIS APSEN

REPETITORIJ VISE MATEMATIKE

IV nro

KOMPLEKSNI BROJEVI I FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMJENLJIVB MATRICE I MATRICNI RACU·N

.... -

TEHNICKA KNJIGA ZAGREB

PREDGOVOR

N ovi zahtjevi nauke i tehnike traze ad inzenjera i tehnleara znatno vile znania iz pojedinih poglavlia vi§e matematlke, nego Ito se do sada redovito predavalo na tehnickim fakultetima i drugim tehnicklm ;§kolama~ Iduci u susret tim zahtjevima znatno je povecan u posliednie vrijeme program matematike u naSim vilim Ikolama uvodeniem posebnih poglavlia iz maternatike potrebnih in!enjerima naleg doba,

Medu ostalim matematickim disciplinama osobito znacenie dobili su teorija funkcija kompleksne promienliive, element! linearne algebre i parcijalne dlferencijalne [ednadzbe, U naso] matematicko] literaturi ta su poglavlja matematicke nauke opsirno obradena, ali nacin izlaganja nije takav d.a bi Airoki sloJevi inzeniera i tehnicara mogli to lako asimilirati, Potrebu prosirenia matematickog znanja i olaksanja usvajanja tog gradiva kod lirih sloieva tehnickog osoblja opazili su i mnogi ruski matematicari te se pojavio niz izvrsnih publikacija na primjer 2:everzeeva, Kalinickoga, Sapogova, Zeljdovica i drugih, kojim je cil] da se popune praznine u matematiekom znaniu.

Iduci u susret ~eljama mnogohrojnih citalaca mojih matematiCkih radova i ostaiuci pri lome dosljedan osnovnom cilju svoga rada, da olaksam studij matematike naloj mladoj generaclii, a u prvom redu onim studentima, inzenierima i tehniearima koji radeci daleko ad kulturnih centara hoce samostalno prosiriti svoie matematieko znanie, obradio sam U ovo] kniizi na temelju radova ruskih matem.aticara, a dielomicno i americkih, dva poglavlja vi§e matematike i to teoriju funkcija kompleksne promienliive i poglavlje iz e1emenata linearne algebre - Mattice i matricni raeun.

Moj zadatak je bio da ta poglavlja obradim na ~to jednostavniji nacin, uvijek S obzirom na primienu matematickog gradiva u tehnickol praksi, dok sam formalne dokaze, promatranie izuzetaka i komplicirajucih faktora po mogucnosti izostavio, kao i dokaze kod mnogih teorema, ali sam ulozio mnogo truda da opsirno obraslozim smisao tih teorema, a niihovu primjenu sam pokazao na mnogobrojnim primierima izrad.enim u svim pojedinostima; takoder sam naveo mnogo primjera za vje~bu.

Nadam se da ce rnoj novi trud dobra doci i onim citaocima mojih kniiga, kojim je matematika hobi i odmor nakon monotoniie radnog dana. Prijelaz od realnog broja na kompleksni otvorit ee pred njima novi svijet kompleksnih brojeva, za koie ie joA Leibniz (1646-1716) rekao: ~Kompleksni hroj jt projinjeno i [rapantno sredstoo boJanskog duha, gotouo amfibija t"zmtdu biti i nebiti.«

Na kraju opet molim svoje uvaZenel~itaoce da mi slobodno jave svoje primjedbe i ~elje i da me upozore na moguce greske koje je tesko izbjeei.

Moja adresa: B .. APlen

Zagreb, Von~inina ul. 8

5

SADR2A)

Predgovor ~ . . . . .. . . . .. . • .. . • .. . . . .. . • .. . • • . . .. . . • t •• S

StrlI1.

I. KOMPLEKSNI BROJEVI I FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMJBNL.JIVB

I t. 0 kompJebn1m broJ evima. .. . . . . . . .. . . . + • • • t T + t • • •• II

I. Pojarn kom pleksnog broia .. . . . • • , . . . . . • t • • • • • + • • ... 11

2. Oblici kompleksnih broj eva i nl ihovo gratiCko predoavanj e . .. . . . . • ~. 12

s. Algebarsk! oblik kompleksnog broia . • • . . . • t • • • • • .. .. • •• 12

b. Vektorski oblik kompleksnog brola 14

c. Geometriisko zna~enje relaciia koje &adrie kompleksne broieve oblika

B = " + t» + IS

d. Trigonometrij ski oblik kompleksnog broi a ~.................. 18

e, Geometrijsko znafenje relaciia koje sadrfe kompleksne broieve U obliku

Z :to!!!II: r' (cos + i sin ({J) t t • .. • • • t t • • • •• 21

f. Eksponencijalni oblik kompleksnog broja . . .. . . . t .. .. .. • • • • ... 23

§ 26 OperaclJe I komplebnim. broJevima ..

. ... . .

• • + ..

• • • • III ..

. .. ..

1. Zbraj anj e i oduzimani e . .

. . ..

• • • + • + ,

• + .. .. •

. .. . . .

• • •

2. Mno:!enje ... • . . • .. . . . • t • • • • • • • • , • • • • .. • • • .. • • 3 ... Oijeljenje .. ~ . • .. . . .. . . . • t • • .. • • t • • • • • ... • • • • •

4 .. Potenciranje (na cijeli pozitivni eksponent), Moivreove formule i njihova primjena

S. Korj enovan.j e .

a. Bks ponen t radikanda z j e 1/ n .'. . . . .. . . ~ . .. .. . . . .. . . . .

b .. Eksponent radikanda z je p/q ¢ n . . . .. .. . . .. . . .. ~ . .. . . ~ ~ .

13. SVOJltV8 konJugirano itompleksnlh broJeva. 0 koriJen1ma 81gebanllh

Jednad1.bl I realnim koeflclJ entima ~ . .. . . .

I 4. Beakoaamd nlzovi I redovl komplek.n1h broJeva

.. . , .

• II • • •

.. .. .. +

27 27 27 28 32 37 37 40

43 47

I 5~ mementarne tunkcl.Je kompleksne promJenllive .... + • • • .. • • • •• S I

I. Eksponencijalna funkcija ...,...................... S 1

2 .. Logarltamska funkcija . . . . .. .. . . . • . .. . . ~ . . . .. . • . ... • •. '2

3.. Trigonometrij ske funkcij e .. .. . • . • .. . . . ~ .. . . . . . • • . • . .. 5 ~

4. Arkus .. funkcije .. ~ . . . . .. ... • • . . + • • • t • .. • • • ~ .. .. • • •• 59

S. Hiperbolne funkciie • + .. • • • • • • '" • • • • • .. • • • • • • • • • t 62

6. Area-funk.cije t • • • • • • t ~ .. • • • • • • • • • • • 65

7 .. Op6a eksponenciialna funkcija • t • • • • • • • .. • • • • .. • , • .. • •• 66

7

. ........

StrutI I. Dert.vacIJ. i dlferenclJat fun1dJe kompleUDe pro mJenljlve. CaacilrRiemannove p.rc:lJalne dlferenclJ.lne ledn.dlbe. An.lld&. funkdJe . 4. 68

I '1. Leplaccova d1ferenclJa1na ,ednadlba. Harmonllike lunkclJe . . . . 4 4. 76

I 8.e GeometrlJ.ko zna~Je analltli!ke ftmkclJe f (.) ~ u (x, ~) + i 0 (X", Y)t . .. 81

. . 133 136 136 137 137 137

I 9. Konformno pre.llb vanJ. 4 • • • • • •

I to. Rlemannove plohe 1'...... 4

... to t •

• • • .. • .. t t t • .. .. •

• • • • .. .. t .. .. + • • ..

• • • • t 4

I t t~ Interrat f'UDkclle komplebne promJen.lJive .

.. • • • t • .. •

. . .. ..

• • 4

11 Pojam. t • • • • 4 .. t • .. • • • • .. • • .. .. •

• .. • • • • ~ ~ .. t • • •

2. Rrumnanje integrala 4 • • .. • • • • • • • ~

. . . .. .. ..

I • • t ~ t

• t •

112. Neov.lenolt integral. 0 putu. CauchyJev In terr_lo1 horem .. . 4 • • .. .. •

I t3. Neodredeni integral.. Newton-Le11mizova formula .... 4 • • • ..

. ..

114.. CauchyJeva integraln8 lorm.ula. Cauc:hyJev intelra) I nJesov. prlmJma u

r.~unanJu konturnlh inte~a1a 4 t .. • • • • • 4 4 • • • •

I IS. Reddul anaUdQe funkciJe 1 nJihova prlmfen. ..... 4 4 .. • • • 4 • ~

11 Rcdovi Tay lorovi i Laurentovi za ftmkcij u 1(.8') It. • • • • • • • • • • •

2. Singularne toi::ke funkcij e f (z) 4 • • • • • t t

3 .. Pojam reztduuma, niegovo odredivanie i prlrniena pri r;elavanju kontu.rDih

in tegraJa . • .. . . . 4 4 • • • • 4 • • • • • t ~ • .. • • • • t .. • • • t

118.. RezlduuaJ. f\ulkcl.Jc f (z) • obzlrom liB bellkona&lo daleku toau

. .. . .

117,. lzra!unavanJe odredenlh realnJh IntearaJa pomoeu rezldu.

. . . . .. . ~

II. MA TRlCB I MA TRIOO RACVN

I 1. PoJam. Vnte matrlc. .. • .

I • I I • • • •

. . . ..

. ... .

• • .. ~ + •

I 2. OperaclJe sa :rnatrlcama . .. . . . . . .. .. 4 .. • • 4 4 • • • ~ t t • • • ..

I. Zbraian] e ....•. 4 • • • • • • t • • • • • .. .. .. • • • t t • • • •

2. Od uzimanie . . 4 • • • .. • • 4 • • • • • • 4 • • • • • • • .. t • • • ..

3. Produkt matrice i broia (skalara) a . . . t .. t • • • • • 4 • • • • t t • •

4. Mno!en; e rna trice s ma tricorn • . . • .. . • • • . .. . . . . • II ~ t t • •

I 3. PredoBvanJe vektora pomo6u matrlea . t I 4.a Tranaponlranle matrica . . . . . . . . .

83 92 93 93 94

98

lOS

107 III 111 112

114 121 124

,

._

.. t •

• .. + • • • • " " t ..

. . 143

t • t

t • • • .. .. .. • • • • • •

145

I a. POle bne vrate kvadra tnih tl1atrlca 4 • • • • • • • • • • • • 4 .. • • • • • 146

1. Simetriene i kosoeimetrlcne kvadratne matrice + + + I • .. • • • • • • ~ .. • 146

2. Regularne kvadra tne matrlce • .. . . . . . ! • • • .. ~ • • • • 4 • • • • ~ 146

3. Inverz kvadra tne matrice ~ 4 • .. • • • • 4 .. • .. • • • • • 4 • • • • •• 147

.. . 152 156

I '" RecJpro~n. matrlca I tran.ponlrana reclproba m.trlca . . 4

I ". RBDI' matrice . . 4 • • • .. • • • 4 • • • .. • • • .. • .. •

• • II- t • •

• • • t • •

I 8~ RJ elavanJe IInearnIh ma trIm) b Jedn.c1lbJ . . .. . .. t • t • • 4 I

. . . . ~

1,1

9. PrimJena m.atri&log ruun8 :a.a rJelavanJe lustava linearnih. Jednadlbi . 161

1 t Sustav nehomogenih linarnih jednadlbi . .. 4 • • • • • .. t • • • 4 • • • • 161

2. S usta v homogenih Iinearnih j ednadlbi t • • t • • • • • • ~ • • • • • •• 166

110~ Ralt. vI) anJe ma trice u blokove .. . 4 • .. .. • • " .. • • • 4 • • • • t • • 171

I 'I. SvojdVa trob tnih matrlea . t .. • • • • • • • t • • • to • • .. .. • • I • 116

8

_6fl'

I.

KOMPLEKSNI BROJEVI

I FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMJENLJIVE

11. 0 KOMPLEKSNIM BROJEVIMA

1. PoJam kompleksDog broja

Poznato [e kako se razvijao broi s uvodenjem novih matematickih operaciia"), Polazeci ad skupa prirodnih brojeoa, tj, cijelih pozitivnih brojeva, prelazi se na ciiele negativne brojeve i na nulu, da se omoguci oduzimanje. Operacija dije1jenja stvara potrebu razlomljenih brojeva, pa nastaje skup racionalnih. brojroa, tj. ciielih i razlomlienih broieva "po.zitivnih i negativnih. Tom se skupu pridruzuie skup iraci'onalnih brojeoa, koji ispunjavaju praznine izmedu tocaka brojnog p rave a. Te brojeve moZemo uvijek prikazati U obliku beskonacnih neperiodskih decimalnih razlomaka. Oni od tih brojeva, koji mogu biti realnim koriienima algebarskih [ednadzbi s cielobroinim koeficijentima zovu se algebarski iracionalni brojeoi, dok su ostali iracionalni brojevi - transcendentni, kao npr, brojevi n, e, dekadski logaritmi ciielih brojeva (osim oblika IO"), vee ina vrijednosti trigonometrijskih funkcija ltd.

Skupovi racionalnih i iracionalnih broieva cini zajedno skup realnih brojeoa.

Medutim i u tom skupu realnih brojeva nisu uvijek moguce operaciie vadenia korijena - ne mozemo, na primjer, vaditi korijene parnog stupnja iz negativnih brojeva. Da se omoguci i ta operacija, uvode se kompleksni brojtf)i pomocu tako zvane imaginarne jedinfce i koja se odreduje uvjetom i2 ::;; ...--.1, pa je i korijen kvadratne [ednadzbe xl = -14

Na taj nacin, ukoliko se uzmu U obzir sva riesenia realna i kompleksna, svaka kvadratna [ednadzba ima uvijek dva korijena, kubna [ednadzba ima ih tri, [ednadzba n-tog srupnia - n koriiena, ako se koriieni broje prema svojoj visestrukosti. Treba podvuci da daljnje prosirenie broinog sustava nije potrebno, pa je uvodenie kompleksnih brojeva posllednie prosirenie tog sustava. Stvarno, ako imamo na raspolaganiu kornpleksne brojeve, mozemo vaditi korijene bilo kojeg stupnja ne samo iz negativnih broieva, vee i iz bilo kojih broieva, Kao rezultat dobivat cemo opet kompleksne brojeve,

Osim vadenja 'korljena u matematici postoje i druge operacije koie ne mozemo vrsiti, ako se ogranielmo samo na realne broieve, Tako, na primjer, ne bi postajali ni logaritmi negativnih broieva, jer nema realnog eksponenta ko]i bi s pozitivnom bazom dao negativan broi, Isto tako nepoznanica rp iz [ednadzbe cos rp = 2 ne moze Imati realnu vriiednost, ier znamo da funkcije sinusa i kosinusa primaiu vrijednosti .iz zatvorenog intervala od -1 do + 1. Nastaje pitanje, da li je potrebno uvod:enje [edne nove imaginarne jedinice razlicite od i, koja [e uvedena da se omo-

e) Vidi npr. J,Repetitorij vile matematikcfC'... I dio ad il tOI auton.

"11

guo vadenje korijena parnog srupnja iz negativnih hrojeva? Odgovor je negativan: ~vodenje kO!llpleks.nih bT?jeva st;a~ mo~cnost ~dredivanja logaritama negativnih I k~mple~ruh. brojeva, rJeSavanJ~ J7dna~be. oh.lika ~ rp =.k i .. ~os rp ==:; k, gdje je k bilo koji brol, Ukratko, uvodenie jedne jedine unaginarne JedlD1CC i daje moguc-

nost da vrsimo bilo koje operaciie nad bilo kojim rea1nim i kompleksnim brojevima, a kao rezultat dobivat cemo opet kompleksne broieve, pa otpada potreba uvodenja - novih brojeva.

2. Obllc! kompleksDih brojeva i nlihovo grafi~"o predo~ivanJe

a, Algebarski oblik kompleksDog broja

Algebarski oblik: z = x + iy, gdie su x i y realni brojev.

Kaze se: x je realni dio kompleksnog broja 8, t], x = R (Z)4

Y je.imaginami dio kompleksnog broja B. t], Y = 1(8)

i = + V -·l/j~ imaginarna jedinica odredena uvietom i2 = ~ I, pa je

,0= 1,

j1 = i, j'2= -I,

j3 =;2. i = -1· i = +]

~ ,

i4={;2)1=(_1)1,= 1;

i' == ;4. i = 1 · J- = i, J

i6 --:- ;4. ;1 = 1 · ( -1) = -1,

S"1 = i~ · .i ~ = I· (-i) = =i,

i8 = j4. - i4 = 1· 1 = 1,

i' =;8. i = t · i = i, i'O=i8.jl = ]·(-1):=; -1,.

ill = i8 • j3 == 1 · (-i) = - i, jI2=(j4)3 = 13 = I,

itd ..

Opcenito: i~ =; .... 11+ .. =iltf, tj. il Una period 4, pa je npr.: i31 = i6·,. • i == 1 · (-i) = -i.

Za x = 0 z = i y ~ asto imaginarni bro], za y == 0 s = x -+ realni broj, pa realne brojeve mozemo smatrati kao speciialne slucaieve kompleksnih broieva kojim su imaginami dijelovi jednaki null.

Jednakost kompleksnih bruJeva: Dva su kompleksna broja z, = x, + i YJ i Zl = Xl + i Yl medusobno jednaka, kad su im posebno jednaki realni i posebno imaginarni dijelovi, tj.

Za kompleksne brojeve nemaju smisla ne}ednakosti z, > Zl' 0000500 %1 < $1' kao ni z > O} odnosno IS < o. Kompleksni bro] jednak ie null, kad je posebno jednak nuli njegov realni dio i posebno njegov imaginarni dio, tj,

z = x + iy = 0, kad je x = 0 i y = 04

Spomenimo jo§ da dva kompleksna broja koja se razlikuju u predznaku imaginarnog dijela, tj. z = x + iy i z = x ~ iy Cine par konjugirano komplekmih brojeoa ..

12

~._~~ ~. •• ~ __ ~--.,....-.. __ ~~ -.. __ lIIIIIttilillllilllilill' '1IIoIiI'k_- ~ ~_ ... n ., ..... ,. , •• -. T .... _, _. - .~.... ,,_1 III dl .,. .

Rijeli zadanc sustave jednadfhi lmatrajuo da tu s; jJ, • i t rea1ni brojevt.

1) (1 + .) " + (1 + 2,)'y + (1 + 3 i) ... + (1 + 4,) t ~ 1 + S i (3 ~ a):c + (4 - 2 i)y + (1 + i)" + 4 i I: ~ 2 -- i;

Napisavli zadane jednadlbe U 0 bliku:

eX' + y + • + t) + (x + 2 y + 3 ... + 4 I) i ~ 1 + S i (3 x + 4 y + .1') + (- % ~ 2 y + ;c + 4 t) i = 2 -- i

i izj ednafiv§i real:ne i imaginarne dijelove rib kcmpleksnih broj eva do bi Yam L..J - j ..:1 __

d!be U x, :I, • 1 t: I 0 cenrt eu,u,a.

X+ ),+"'+1=1 I

3%+4,)'+. =2 II

" + 2y + 3. + 4 t == , III

-x-2.,,+ .+41-1: -1 IV

NaBnivii II - I i III ± IV dobivamo tri lednadzbe:

2::c+3y-t=lj 4r%+8t=~; 2x+4y+2a=6.

Iz prve jednadzbe slijedi :

(a)

dok jz ol?lih dviju imamo: % = 1 - 2 t i • ::::!!! 3 - x - 2y .. pa ie 1 - 2 t - ] ..__ x - 2

a odatle je JI ~

x ~ 2 - 2y + 2t~

(b)

Iz (a) = (b) dobivamo:

y=3t+3

(c)

dole uvrltenje (c) u (b) daj e:

1C= -4t-4

Cd)

Uvrstimo Ii sad (c) i (d) u jednadlbu Ill' do bit eemo

11 = 2.

dok iz z ~ 1 - 2 t sliiedi 2 = 1 - 2" pa ie ,. = ...._ .!. .. 2

Iz (c) i Cd) dobivamo konacno y = _! i % = -·2. 2

2) (1 + 2:1) x + (3 - Si)y = 1 - 3 i.

J3

.------ .. -- .. --- - -- -- -- - _. --.------ .___._"'_ .. --.--.----.- _. ----___",. ....w -~) 1I1i11 i * _- .. _ .. -- _ .. _. - .. _- --- --.-" •.. _.. . . I .-. TI ..-r-I'I_. • ...,..,....r.,..."'I"TIr--· I r •

:' Geometrijsku predodzbu kompleksnih brojeva dobivamo na taj nat1n, da svakom kompleksnom broiu z ;::;= x + iy dodijelimo toeku 3 (x)y) u ravnini XOY, koju zovemo ravnina kompleksne promjenJjive z ill krace Tavnina

8. Vidi sliku L.

r itlOginamtl osY

y ------- _ ...... -;?'{zfx,y I /- I

/' I

/.,,-// ~

-x

I r~atna OS I

Slika 1.

Svakom kompleksnom broju z·=== x + i y odgovarat ce odredena tocka z (x,y) ravnine s i obratnn: svako] toeki z (x)y) ravnine z odgovarat ce odreden kompleksni broj z === x + i y. Vidimo dalje da rea1ni broievi z == x Ide na realnoj osi X pa se prikazuju tockama (x, 0),

Cisto imaginarni brojevi z == i y leZe na imaginarnoi 0& Y pa se prikazuju toe kama (0-, y), dok kompleksni brojevi Ide izmedu osiju. Na slici 1 vidimo takoder da par konjugirano kompleksnih brojeva 1eZi. simetricno S obzirom na realnu os X, a da s i -z Ide simetricno S obzirom na ishodiste 0 koordinat-

nog sustava.

b .. Vektorski oblik kompleksDog broja

Kompleksni bro] mozemo prikazati i U obliku vektora, kojemu je pocetak u ishodistu 0 koordinatnog sustava, a krai u tocki z (x,y), tj. & je vektor Oz = z, koiemu su projekcije na koor-

y dinatne osi x i y. Vidi sl, 2 ..

y - -- ---------7-- xlx,y} I

I

1·- ~ lY. .

'- ~ I .

I

1

Kako se vidi na toj slid

duljina iii apsolutna orijednost z === I z l = T = V x2 + y~,

..

l

dok se smjer qJ oektora ... z odreduje iz y

tg9' =~ ..

o

I

x

Stika 2.

~

c

Primiietimo da je vektor z slobodni vektor, pa ga mozemo premiestati

paralelno samom sebi.

14

\

....,.__._..rT--.. -&..-..I.-Io _ ._.........- __ t _ _. dUUIIIIds rtM 71 r d I lEi y I'll....... , .--.---- _ .. __ __ ~ __ d'..-...-.t._h d-- - .. -----~~........t

Prikazemo Ii dva[kompleksna broja

Ij+Jti

- -

-~~~------ ~+~

- __ ---

......... I ~,..., II

~...- I I

.,.~ I 11

-> I"

,...-*" I I

I I I I I I

I I

- -- I

-1/,11 ~ U obliku ~ektoni, tada cemo zbroj

: (z 1 + Z2) tih vektora dobiti grafiCki

_J; /: t U obl~u dijagonala paralelograma

I ,I II II konstrwranog na vektorima z i z

I kao xtrani 1 2

1Xt-Xl I I , ao stramcama, Vidi sl. 3.

~~--~~~/~~------~--~

Xl I Xt li+Xl 1

: /1 ~ apisemo u razliku (a 1 - z 2)

I ,I. U obliku z 1 + ( ~ z 2)' dobit Cemo

I Z;-Z; vektor te razlike tako da zbrojimo po pravilu paralelograma vektore z 1 + (-Z2), pa cemo opaziti kako se :0 vidi na sliei 3,. da je vektor

razlike (Zl ~ z,) druga dijagonala paralelo~ama, .. pri !cemu je vek-

4 • .. tor razlike UVIJek usmjeren prema

mlnuendu, Do istih r~t~ta dolazimo, ~o algebarski zbrojimo, odnosno

oduzmemo Zl = Xl + :lYt 1 Z2 = X2 + tY2:

Zl + Z2 = (Xl + x2) + iCyl + Y2) Zt - Z2 ~ (XI - Xl) + i (Yl - Yl).

I

1

SUka 3.

c. Ge~metriJsko ~nacenJe relaaja koJe sadrie kompleksne broJ ev e

oblfka % = x + 'y. .

1) Zad~n~ su d~je t~e Zl = Xl + iYl ravmru. POWl da je apsolurna

velicina razlike J z 2 - Z 1 I Y

predoeena graficki kao medu-

sobna udaljenost tih tocaka. JJ

•

1 82 = X2 + iYl u kompleksnoj

Ka~o je Z2-Z1 =(x2-xt) + +t(Yl-Yl)" prema slici 4 iz ~rafiranog pravokutnog trokuta slijedi

~

I J -

I

~

i

I

,

I

= V(X2~ X1)2 + (Y2- Yl)2 = = medusobna udaljenost tocairo. Zl i Zl.

o

SIika 4 ..

15

-----.,--____.__.-- ....... - - -- - _ .. - -_. - ... --. -....., .. _.". "T"""'''' , I-rr+ ... - -TO. ••

Iz navedenog slijedi prema slici S,

r

Slika s,

da izrazi I z I = 2, I z --:- i I = 1 i 1.% + i I = 1 predocuiu grafi~ tD. kruim·ca i to prvu polumiera 2 sa sredi§tem. u. 0, dok su. druge dVIJe potu-

mjera 1 sa srediStima u tockama 01 (0, I) 1 0.1 (0, -t).

2) Pomocu kompleksnih brojeva mozemo zadavati razlicite skupove tocaka

..

ravrune s:

gdje [e :l =:= X + ;. y, R realna konstanta.

a) I z - c 1= R; I z - c 1 < R i 1 ~ - ~ 1 > Rj• c = a + i b konstantan kompleksni broi dok Je

Prema slici 6 predoCuje

r

a

x

b

•

I

1

o

Slika 6.

R === I z - c 1 = + vex - a)2 + (y - b)2 skup tocaka na kruZnici polumjera R sa sredistem u tocki C (a, b);

III - C \ < R slcup tocaka kruga unutar kruZnice I z - c 1 -= R;

I • - c 1 > R skup toCaka ko]e leze izvan kruznice I % ~ c t = R ..

16

..

btttz _._~~ ..• ~_ ..• ~. ' , , .

. .... - ............ "'''''''''1

b) R (e) = x > 0 predocuie skup tocaka kompleksne poluravnine demo od imaginarne osi Y, a 1 (z) = y < 0 predocuje skup donje kompleksne poluravnine z.

t

s 1 to

tocaka

c) I R (z) t < 1; t]. 1 x I < 1 predocuje prugu prikazanu na 81. 7 ..

y

x

1

Slika 7 ..

Sve tocke te pruge osim granicnih udaljene su od imaginarne osi Y za manje od 1 ..

Iy I < 1

i I R (z) I

I x ~ < 1.

Yj
~= ... 1 x:;;.t
D(-~l) .. ct 1~ l}
,
"'111'" "'0lil ~ ... 1It .......... y=1
OlD .." g 0 ~ 09 .:. III !;I II!
1II(t0 II}..," ~ .." -0 -1:1
"'" ... lit II' -0 o ..:09 lit 0-
D ""11111> oD.[) ~111""D~IDO
","(10.[)"'"D~ o-GI 6 I'"~ :
D (I. (J 0 '" 0 ~ ~
.po " .. Ii' I!I o .ad 'II" If> ..
[)~O (I. ~ ~ .[) fl e .. -
~1 DI}-(l..q.fJ-~ofJ""l!It:I oOo~ : 0- r;. .::I f 1
i'=' 0 -II .fl
Q ,,0. I!I CI 01} 0 -1:1 0- II!-
'" (t
!;I 0-oofJ "'"<- ""' 00-11' G~
0(1. O[) Il100 11111
t:I "" <- ~ I}-'" ~ .. iJllI[I- ...... 1Il
.. " y=~1
A(~', ~i) . at I,-i 1
-I
~ Stika 8.

Skup tocaka odreden tim nejednakostima lefi u nutrini kvadrata ABeD stranice 2. Vidi 81. 8.

2 B. Apsen: Repetitorij 'Ii~c rna tematlke

17

•• ..- ••• _._-_ •• - .~ •• _ ••••• _-- •• -- •••••• _.- •••• • •• _ •• _. _ •••• ~. _ ••• - _ ••• _ •• _ ._ __ II1II1II1II ' • I.e iin 11iI".' n.~ ••• b · IIIIiIIIIII-.:.... __ - .. - . - .• . .•. , • . v, ., ••• _. ••• ~ ••• • • -..,. • •

3) Izrazi pomoeu nejednakosti, odnosno jednakosti a 'takocSfw i graficki zadane skupove toeaka kompleksne ravnine z ..

a) Prvi kvadrant koordinatnog sustava

[R (s) = x > 0 i I (e) === y > 0]

b) Poluravninu koja se nalS:Zi ~nad re~e osl, a sastoji se od tocaka kojima udaljenosti od realne OSI nisu marne od 2.

[I(z)=y>2]~

c) Polukrug polumjera 1 (bez kruznice) sa sredistem u tocki z == 0, koji se nalazi slijeva od imaginarne osi

[! z ] < 1 i R (z) < OJ.

4) Prikazi graficki i analiticki zadane udal jen osti,

. ,

a) Udaljenost od ishodista a do tocke z.

[j z I, jer je 1 z I == 1 z - 0 11·

b) Udaljenost od imaginarne osi do tocke z:

[I R (z) l ~ I x u·

c) Udalienost od realne osi do tocke z.

u 1 (z) I == 1 y ~, jer je ! y I == I y - 0 11·

5) Prikazi graficki skupove toe-aka, koje su odredene zadanim relaciiama:

a) i z 1 < 1~

[Krug polumjera 1 sa sredistem u 0].

b) 1 z - i 1 > 1.

[sva kompleksna ravnina z osim kruga i kruZ-] nice polumiera 1 sa sredistem u tocki (0, i) .

c) 1 z + i I " 24

[Krug polumjera 2 sa sredistem u tocki (0, ~i)].

d) I < I z - 1 l < 3.

[VijenaC omeden kruznicama polumjera 1 i 3 sa zajednickim sre-] distem u tocki (1, 0). Tacke kruznica ne ulaze u zadani skup tocaka .

• Trigonometrijski oblik kompleksnog broJa

Neka je r =- 0 z = udaljenost locke z od ishodista i

fJl ~ kut sto ga r zatvara s pozitivnim smislorn osi x. Vidi sliku 9.

Kaze se da ie T modul kompleksnog broia z, dok [e qJ argument toga broja.

Ukratko: T ~ mod (z) i rp = Arg z.

8

Prema sliei 9: x = T cos 9'

y

...

y = r Slnrp,

a uvrstenie u z === x + i y daje

y ---...- ....-..._ z

(1 )"

I I

~

t r

•

z = r (cos q; + i sin 9'). (1)

Vidimo da je prema slici 9 modul

[ednoznacno odreden, dok je

if I

J I I

r

I

y tg91 = -, x

y qJ = Arg z == Arc tg x "

Stika 9.

pa za svaki kompleksni broj z argument rp prima beskonacno mnogo vriiednosti, koje se medusobno razlikuju za pribrojnike mnogokratnika 2 n, jer je Arc tg! beskonacno mnogoznacna funkcija*), te je

Arg z === arc tg L + 2 k n, x

(2)

gdie je k = 0, ± 1, ± 2, ± h ••

Iz navedenog slijedi da su dva kompleksna broja [ednaka, kad su im moduli [ednaki, dok se argumenti mogu razlikovati za mnogokratnik od 2 teA Primijetimo da za z === 0 Arg z nije odreden, Izdvojimo li iz beskonaeno mnogo vriiednosti Arg z [ednu, koja se nalazi u intervalu (-n, nJ ill [0; 2 n) i oznacimo Ii [e s arg s, dobit cerno t. zv. glavnu orijednost argumenta e, tj. rp = arg z;

~1l < arg z <: + n ill 0 < arg 8 < 21t~ Cesce se primjenjuje prva nejednakost.

Postupak za odredivanje qJ = arg z ie jednostavan: pomocu tablica logaritamskih ili prirodnih vrijednosti trigonometrijskih funkcija odredujemo kut ({lo, koji odgovara za tocke I kvadranta i to pomocu fonnule

(2)'

£Po = arg Zo = arc tg 1 ~ II '

(3)

dok za to eke ostalih kvadranata vrsimo preracunavanje kako slijedi :

za I I kvadran t : rp = arg z :::;;;: n ~ r.p 0)

za III kvadrant: rp = arg z = - (n ~ 'Po) ill rp = 3t + 9'0'

za IV kvadrant: qJ = arg s = - f/Jo iii 9' === 2 .n ~ 'Po.

(3a)

*) Vidi npr, od istog autora Repetitori] me matematike, I dio, § 6;) 2. a).

19

,

~ - _- -. _ • ....-.-....... _ \bcL_tIlllililMn .. OMMiiiI •• llililit 1'''7 'tt~, ~ "' 'F __ ,_F..........,...__ .....-.-... 1 k ,:I::IO_6:rrIr ., __ ••

r = l z·f i = arg z su polarne koordinate tocke e, pri rernu ie Zt ~ Zl' ako je I ZI I = r Z:z I i arg z. = arg Z:z. do~ ie za jedn~ost para konjugirane kompleksnih broieva z i z potrebno, da je r z 1 = I z I, dok J~ arg z = - arg z ·

Vidi sl. I O~

Prema toj slici imamo:

y

____ --- 1

1) Za tocku ( I ~ 0): T t = 1 i rp 1 == arg z 1 = O~ pa je prema (1)

z 1 == I == 1 (cos 0 + i sin 0).

•

1

Ocito je da je .za sve realne pozitivne brojeve q; 1 = arg z == o.

2) Za tocku (0, i): r2 = 11' P2 =i arg a, ~ ;;~

x

•

pa Je

82 = i = 1 (cos~ + isin ~).

.,.

Svi cisto imaginarni pozitivni brojevi

n

argument rp2 = 2 _

3) Za tocku (-I, 0): 73 = 1; f[J3 = arg Z3 :=;;;.3t (iii -,11), pa je Z 3 == - 1 == 1 (cos n + i sin 1l")~

-

z

.. ..

ImaJU

Slika 10.

Za sve realne negativne brojeve je 'PJ -= arg z ~:Jl (ill -:It).

4) Za tocku (OJ -i): r4 = 1; 0/4 = arg Z4 = - -f (ili -}n), pa [e

Z4 ~ -i = 1 [cos (- ;) + t"sin (- ~)]"

Za sve cisto imaginam~ negativne broieve '1'4 = - ~ (ili ~ n)_ Kompleksni broj, npr. z == 1 + i V3 u trigonometrijskom obliku prema formulama (1) glasi, ukoliko se ne ogranicimo na glavnu vriiednost:

1 +iV3=2[(cos~ +2kn) + isin (-j-+ 2k~)],

jer je r = Vi + 3 = ~ a rp = Arc tg f = Arc tg? = arc 600. + 2 k", = = -1- + 2 k :rt.

PrimJeri

Zadane kornpleksne brojeve p rikazi U trigonomerrilskom obliku, a takoder i grafi&i uzevsi samo glavne vri jednos ti.

1. z = 3 + 4 i i z == 3 - 4 i,

T = V;:2"+y~2 =- Y9+'"i6 = 5.

-

4 ~

rpo = arg z = arc tg 3 ~ arc tg 1 ... 333 .. = arc tg J}3.

20

Pomoeu tablica z.a prirodne vrijednosti trigonometri.jskih funkcija i tablica. za prijelaz od kutne mjere na Iucnu, doblvamo:

e = 5 (cos 53}2° + i sin 53;2Q) ~ 5 (cos 0.828 + i sin 0,928).

Za z = 3 - 4 i: ,. = 5 i qJ 0 = arc tg ( 3 4) = arc tg ~ ·

Kako je y (iii sinus) negativan, a x (iii kOSIDUS) poznivan, kut 'Po le~i u IV kvadrantu

~ . ,

pa Je

Slijedi:

ili z = 5 [cos (~53j2tJ) + i sin (-53~2°)]~ a u lucno] mieri kuta z = 5 [cos (-0,928) + i sin (-0,928)] .

2. z = -1 + i i z = -1 - i.

r = VI + 1 = V2; tgtpo = { = II -+ tpo je u II kvadrantu, pa je 9'0 = 180" - 450 =

1350 ·1· 1't 3 odn 3 -

= I 1 9'0 = :Jl - "4 = "4 st, os no ~ -4:rr za z ..

z = V2(cos J35° + i sin 135°) = V2 (Cos ~ :n; + isin ~ 11");

z = V2[cos(~135Q) + i sin (-135°)] = V2[cos(- : n) +isin(-c In)J "

3-z=-1+5i;z=-I~5i

[z = V26 (cos 101020' + i sin 101 °20') = V26 (cos 1}769 + i sin 1,769] ..

e. Geometrljsko znacenje relaclJa koje sadrle kompleksne broJeve .u obliku z == r (cos fP + i sin qI)

I) r == I ..

Time su odredene toeke kompleksne ravnine z), ko]e leze na jedinicnoj kruinici sa sredistem u O. Vidi 81. 11.

r

2) rp = a.

6

Tocke leze na poluzraci koja izlazi iz ishodista 0 pod kutom -i- prema realno] osi. Vidi sl, 11.

3) 0 < arg z < ~. 6

Slika 11.

Tocke leze izmedu realne osi X i poluzrake qJ = ~ .. Vidi sl. 11 ..

21

_ -.. ..........rJ_.,...,... _~LE __ ~· .

4) a == < arg z < fJ.

Tooke leie na beskonacnom sektoru, koji je omeden poluzrakama arg z 1 == a i arg Sz = p, dok su same zrake iskliucene. Vidi s1.. 12.

f .. Ebponencljalni obHk kompleksDog broJa Pomocu I i II Eulerove formule") .

o

I

1

Slika 12.

2

o

I

1

Slika 13.

5) r = 2 i ~ < arg z < st.

Tocke leze u nutrini II kvadranta kruga polumjera 2. Vidi 81. 13.

:n: ~n < arg z < - 2 ..

nutrini III kvadranta kruZnog

7) -jt < arg z < st,

Tocke ispunjavaju citavu ravninu Z osim onih koje se nalaze na negativ .... nom diielu realne osi, Vidi sl, 15.

6) 2 < r < 4

•

1

Tocke leie u 14.

SEka 14.

22

vijenca prikazanog na sliei

Slika 15.

.... __ _......_.._.-..........._.-.....&...IIIII. h _._ +-=

etq. = cos 'P + i sin f e~itp = cos qJ ~ i sin p

mozemo kompleksni broi z == x + j y prikazati jnS u eksponencijainom obliku.

U tu svrhu zbroiima, a zatim oduzmemo te dvije formule pa dobivSi na taj nacin

itp ~ifp

e + e

cos rp = 2

~

up -iJp

· e - e

SID 9' == 2

•

1

Uvrstimo te vrijednosti u trigonometrijski oblik kompleksnog brcja

Z == T (cos q- + i sin qJ).

Dobivamo eksponenciialni oblik

z = r e*'.

(4)

Tu ie, kako znarno, r == V x2 + y2, dok [e t:p == arg z ;;;: arc tg L, x

Arg z = Arc tg y_ = fP + 2 k n~ pa ie takoder »

odnosno

z ;:;;:::;;; r . ei(fP+ an)

(4')

r

..

l

k == 0) + 1, + 2,

.. ... .

Imali smo primjer:

z == 3 + 4 i, pa smo dobili r = 5 i arg z = arc 53,2° = 0,928 ..

U eksponenciialnom obliku taj broj glasi :

-1

odnosno

z == 5 ei( 0 ~ 9' 2 8 + lit :I'i)

k == 0, ± I; ± 2, .... .

Izrazimo u eksponencijalnom obliku brojeve 1, i, -I, ~i prikazane na slici 16 ..

*) Vidi Repetitorij vise Matematike I dio § 21.

23

-

__ :~. __ ... _. ' ........ d ... Lz's ............... p____.,..._ ......... -_---. ............. ~~. __ I 1IIIIIiII$ .... 51i1,1I5 .... r.· •• vill-· .Im.· , ...... -_ .............. ---. ................. - ...... __ .. _ ............... __ .. _........--....._-............_.~_ ......... """-J.u. ............. 'I'

... ~ ••• !_,.. ~... •

... _ ... ",:, . -

.. : .. : ...

Prema toi slici i fonnuli (4) dohivamo:

s ;;;::;; 1 : r === I, fjJ === A rg z == 0 + 2 k n, pa j e

(5)

r = I, Arg z = ~ + 2 k n:

«:11+ "'III(" ) sr. ~1Ir.-~ n. n.

'-.u.n -I....,..rq - i -J

i=1-e2 =e2·e =e2·1=el.

z ::::;:;; ~ 1 : r = 1, Arg z = n + 2 k n

enl == -I.

•

M - t~

,.::, ~ - .

r == 1 j Arg z == - ~ + 2 k n 2

,-.:.

--1

e 1 === +i.

J .

..irn -

t: = ~:z ..

Do istih rezultata dolazimo pomocu formule z == r (cos n + i sin n):

e±:W = I, jer je cos (+ 2 n) + i sin (+ 2 n) = 1, e±ni =- -1, jer je cos(+ n) + isin( + n) = -1,

±~i () ()

e 2 = ± i, jer je cos ± ~ + i sin ± ~ - ± i.

Na isti naein mozemo pokazati da je

4

_~~ __ ~ __ . __ ,_._ ~.~_~~ ................ .... _~ ......... __ ...... 'lIiIIIihe .. t .Wllllliitz Illilll'O.".MIII' _---......,~,~~ __ ~~ ~~ .........-....--'iIiI .......... ·+.T.n.r!![ .. ~ __ -..b_. _~_ . _ .~~~...........-

PrbnJeri

I- Prikaii. z~ ~ brojeve u trigono_mstrijskom i eksponmcijalnmn oblt"laJ., a takoder grefiBti uzevsi za argument glavnu vrijednos t arg z = ffJ.

I) %1 = V3 + i; Z:z = ~ JI3 + i; %3 ~ V3 ~ i; z ... = - V3 - i. Za sve zadane z

(- .

% 1 je u I kvadrantu: fP o!;::; arc tg L = arc tg V~ ~ arc tg Vl ~ arc 30° = !!__.

x 3 3 6

2 ( ;11: •• n ) ~i

z 1 = cos 6* + i sin 6 = 2 et •

!!z je u II kvadrantu: fPz = !PI' - (/10 = :n: - ; = ~ x,

n ~) je u IV kvadrantu: f/J3 = -9"0 = - -. 6

2 [ ( n ) ~ ~ ( n )] ~~i

Z3 = cos - '6 + t sm ~"6 = 2.e 6.

%"4 je u III kvadrantu: pc = ~P1. = - ~ n.

z. = 2 [COS ( - fJE) = isin (- -! n)] = 2'-~.

r=V4+1=YSi rp;eu IIkvadrantu: tgrp= 12= -0,5.

Pornocu tablica dobivamo ; rp == 1800, - 26g34' = 153°26"'. s = Vs (cos 153°26J + i sin IS3Q26').

....

Pomocu tablica za lucnu mjeru kula imamo: arc IS3a26' = 2}67 03S

0-,00 750 + ~ 2:>678

2,67785

115 2~G7"

Z = r e •

3) z = -I - 2 i.

V V- -2

r= 1+4== 5;tg'P=~=2 -1

(9' j e u III kvadrantu).

....

f/Jo ...:.. 63°26"'; tp _:_ ~ (n - ;Po) = - 116°34', arc tp ;:;:: -2~03S .. z = V 5 [cos ( ~ 2,035) + i sin (- 2 .. 035)] = Vs, - 2~ ~' '1 ..

as

..... _ • _ ~ ..--.... ". - .-.-. -.-L - rr-i.l' ...- .--. __ ' _. 'Illt r.n-.ZIlliF.72 1iIiII!! hlil· -'1_15:1"..., , """_.,,. _11 -.-...1."- -.&.11"1_ .l.."_.____..~_--.-........ ...:...... _.

4) z == 2 + V3 + i;

r = V(2 + yJ)2 + 1 == V 4 + 4 V3 + 3 + 1 = Vs + 4 V3.

Da poj ednostavimo taj rezultat, stavimo

~! 8 + 4 ,I) = Va + Vb 12

8+4V3~a+2Vab+b~ pa mozemo uzeti: a+b=8 i V"iib=2y3 ili a b = 12, pa je a = 162. Uvrstenie u a + b = 8 daje kradratnu [ednadzbu b'- 8 b + 12 = O~ a odade je b = 6 i a;;;: 2.

Sli j edi: r = ~l2 + Y 6

tgrp =~1"= = 2 _- V3 =2- V3,

2 + V3 (2 + V3) (2 - YJ)

•

pa te

Slijedi: arc 2 II' = ~ > pa je arc If = :; .

. /- V- (n JI" ) ~

z = (r 2 + 6) cos 12 + i sin 12 = 3,863 e12 •

5) Z = - 5 + 12 i:

6) z = 4 ~i- 4 i.

7) z = -Y2 - V2i

:!'f.

[4 V2 e·"].

l ~

[2 e-~ J.

[V 17 «: 0.244'].

n. - -II.

[3 e 1.

[5 eO .. '].

{5 en'}.

8) z = 4 - i.

9) z = ~3 i ..

10) z = .5.

11) 11 = -5.

2. Prikaii sadane brojeve u algebarskom Obliku.

". -J.

1) Z =- 6 e3 •

( '1l ... n ) ( I · V 3) "i (1 · 1! 3)

z = 6 cos T + l Sin 3 = 6 2 + I 2 = J + 'V •

2) z = 17es.3015! ..

Kako ie 5,306 = arc rp ~ arc 304Q = arc (270° + 34Q)~ imamo

z = 17 (sin 34° - i cos 34°) ~ 17 (O~5.59 - i O~829) ...:... 9~50 - 14,1 i,

3) z = 10 (cos 207Q + i sin 207°).

[-8,91 - 4,54 i]4

IJ. -I

4) Z = 20 eel •

5) z = 2 enl•

[20 (cos; + isin ;) = ::Oi] .

[-2]. [-4 i) ..

:r1. - =-1

6) ;: = 4 e ~ ..

26

_~I.I. __ . ..&. ...... 11---1.... ._ • .&..&.. __ ..... _ _ .. _ • __ ._ • __ .. .... _. •

,

§ 2. OPERACI)H S J[OMPLEItSNlM" BROJEVIMA

I. ZbrajanJe i od\lZimanje

Znamo vee da je

•

1

Za zbrajanie kompleksnih broieva vrijede zakoni komutacije Zl + Z2 = Zz + Zl

asocijacije Zl + Z2 + Z3 == (Zl + Z2) + Z3 = Zl + (Z2 + Z3) •

Vee smo pokazali da se zbrajanje i oduzimanje kompleksnih brojeva vr!i po pravilu vektorskog zbrajanja i oduzimania, ako kompleksne brojeve prikazemo U obliku vektora. Vid.i na str, 15 sl. 3.

Z. MnolenJe

Kompleksni brojevi zadani u algebarskom obliku mnoze se kao binomi pri cemu se uzima da je i2 = -1.

Za mnozenje kompleksnih brojeva vrijede zakoni komutaciie ZJ· Zl = Z2 • Zl'

asocijacije (s 1 • z 2) • Z3 = Z 1 • (z 2 . Z3), distribucije ZI· (Z2 + Z3) = Zl .. Z2 + Zl"" Z3.

z· z ==(x+ iy) r (x - iy) ===x2 +y2 = iz f2,.

ti. urnnozak uzajamno konjugirano kompleksnih brojeva [ednak je kvadratu niihove apsolutne vrijednosti (modula).

Prikazemo Ii kompleksne brojeve u trigonometriiskom obliku

Z 1 = r 1 (cos 9" 1 + i sin fP I) dobit cemo

•

1

Z 1 .. Z 2 == Tl · r l [(cos 9'1 COS l]J2 - sin q:t 1 sin 1J12) + i (sin 9' 1 COS qJ2 + + cos rp 1 sin '9'2)] = rl r2 [cos (9" 1 + lP2) + i sin (fPi + (12)].

(6)

27

_~_~~)_"~~'W .. q.**."t!i.'._)~ __

•• ~.........._... __ ............. __ ,....;.,.,~,Nj ......... I ... :.. ..... _.I ... · _..=----.I_~ .... ·I -......-.- ....... .........._.._.- ..... _ __. _1 __ ••.. 1... $t.'I: .............. ~ -.. .... _ .... I.I.. ............. ~ .......................... I ............ .&..I..I..I...' ...... I..l'.._~ ~

h

idimo: mod Ie , · %2) =rl - T2 =modz1 • modz2"

ti, modul produkta jednak je produktu modula faktora, i

a rg (z 1 • z 2) ~ rp 1 + rp 2 ;;:::: arg z 1 + arg z:z) ti. argument produkta [ednak je zbroju argumenata faktora,

r

t

t

o

1

I

Slika 17.

Na slici 17 prikazan [e taj produkt grafieki tako da su faktorima z 1 i Z 1 dodijeljeni vektori z 1 i Z2. Iz slicnosti trokuta sliiedi: T 1 ~ d = 1 : r 2~ pa je d = r1 • rJ,.

Formula (6) vrijedi i za n faktora:

Z 1 • Z 1. • Z 3 ... Z n = r 1 • T 2 • T 3 •• " T 11 [cos ('P 1 + qJ 7. + ..... + tp n) + + i sin (tpt + ((J2 + ..... + (,On)] ..

3. DiJeljenje Kvociient dvaju kompleksnih brojeva

Zl X,+iYl

z 1 : z 2 = - = ., 22 ¢ 0

Zl X2 + 'Y2

odreduje se tako da se brojnik i nazivnik pomnoze s broiem koji je konjugiran S obzirom na nazivnik:

(XI + iYl) (X2 - lY2)

~=

(X2 + iY2) (X2 - iY2)

(Xl X2 + Yl Yl) + i (XlYl ~ Xl Y2)

-

Xi + yi

28

_ ~...&...-.:. I ._ ••• ...&.. • ._.._ _ • _-"-.l. ._. _. _ ~=+ !tirOllllllillilll'_tr(_m .""11.,"_1 ' ~.&I.I.. .1'.. .....• 1.&.11-'- _ ~_ .-. .&..1 ........:. ".. ....•• ..-N..&.. ....

Prikazemo Ii z 1 i z 2 u trigonometrijs/wm obliku

dobit cemo postupajuci na isti nacin:

Z 1 r 1 (cos (}' 1 + i sin 9' 1) r 1 (cos fP 1 + i sin qJ 1) (cos if 2 - i sin 9' 2) -Z-2 - r2 (cos 9'2 + i sinqJl) =::; Y-;-(cos ~2 + i sin fP2) (cos tp2 - i sin fP-;)

T t (cos tp 1 COS ~ 2 + sin qJ 1 sin if2) + i (sin 9'1 COS 912 - COS 'PI sin 9'2)

-.~ ~

r 2 COS 2 9' 2 + sin 2 tp 2

== ~ [cos (9' 1 - t.p2) + i sin (9' 1 - 9'2)]~ '2

(7)

Vidimo, da ie mod (::)

'1 mod (Zl) ·

_~-~-r--- 1

T2 mod (Zl)

arg (::) = rpl - (j'z = arg ZI - arg Z;z,

ti. modul kvocijenta dvaju kompleksnih brojeva jednak je kvociien:tu njihovih modula, dok je argument kvocijenta jednak raelici argumenata dividenda i di-

.

vizora.

Prikazemo Ii kompleksne brojeve u eksponencijalnom obliku

dolazimo jos brze do istog rezultata

(8)

P:fimjeri

I. Odredi raCunski i graficki,

I) z ::::;:;:; Z I -I-- z 2 - Z J ~

ako ie zl~3+2i; Z2=~1+3i, %3 = 5 - i.

z == (3 + 2 £) + ( ~ 1 + 3 i) - (S - i) = = -3 + 6 i,

GrafiCki: vidi sl, 184<

Slib 18.

29

...... .-......... ......._ __ ._ _ •. _.__I_ ,,_.. _ .. p_' _ _ • , .. IIIIIIIIIIId ~ .. H.'r.r'""".lIMt .. ·iIII .. dll~"I _ __....._ _ ~ -.-..........-......... .-.....-.....~ __ I.P."'I.II__ .

Zl 3) z = ~ J

Z2

;;

.... " -......_ --- -- -- - - - - -

-

I,

3. Izrafunaj 1) -~~.

"

- _ ......

Z .!!!JZ, +zl

______ ........... • __ .......- -- -- - - -- - - - - ~----r""ll"""'"

1

- ---

--. -

,

I

+

-l -:I ,

---:-----:-- - - 'I

i(-I} -)-.=.

-- --

-...._

-......._

--. --

3i

I - i

2) 1 .~ i·

(cos 71° + i sin 77~) (cos 23° + i sin 23°)

3) z = cos 55~ rf~ i sin 55"

Prelazimo na eksponencijalni 0 blik za danih kompleksruh brojeva:

[ -·1 ..

8

Slikil 19 ..

(3 - 4 i) ( - 24 - 10 ') 10 + 7 i

4) ~ 1 + 3 i + 5 i ·

[10 + 38~2 iJ ..

ako je z 1 = 2 + 2 i ~ Z 2 ~ -1 + 3 i,

4. Prikazi zadane broieve

Z = 31 ~ %2: = (2 + 2l) (-1 + 3 i) = (-2 - 6) + i (-2 + 6) = -8 + 4 i,

z, = 1 + i; .2'2 = V3 + i ; z) = 1 + i V3'

G raficki: vidi 81. 19.

y

u trigonometrijskom i eksponencijalnom obliku i izracuna] z = Z 1 •

%2 • Z3

3i z,: T2 = 2,
Z3: '3 ~ 2,
2i 1 ( ):rz:~

;n; - n n -:r

'1 = arc tg. ~ 4; Zl = V2 cos4 + isin4 = V2 e •

1 V3 n 2( Ie .• 1t.) 2~

'P2 = arctg y3 = arctg 3 = 6; Z2 = cos(j + I Sln(j = e •

1/- n

V 3.n 2 ( 1(. ,~n ) 2 Ji

rpl~arctg-I-~T; Z)= COsT+ls1nT = e·

ako je Zl = 3 + 4 i, Z2 = j + 2 i.

(3 + 4 l) (3 - 2 i) (9 + 8) + i (12 - 6)

z = --,- _. = ~ ~~ :;::;::::!!

(3 + 2 i) (3 - 21) 9 + 4

17 + 6i 4

= ······--i·3 ~ 1,31 + ~ O}46.

,

l

Grafieki: vidi sl. 20, u kojo] [e rp = rp. - q; 2 i

r I [ Iii di +, + k J

r = - S je 11 z slicnosti tro uta: T 1 : T = r.1 : 1 .

r2

= Vi(V2 _ i Vi:) = !.(I ~ i)

422 4 ·

Dokai.i identitet

Slika 20 ..

5. Poiednostavi cos rp + ~ S~_f1' . cos tp - I SIn y

COS cp + i sin.-p _ (cos f.P + i sin "p) (cos 'P + i sin '1') ~

coS'P - t S1n V' (cos If - i sin 'P) (cos e + i sin tp)

X4 + 4 ~ (x _. 1 ~ 1) ex - 1 + i) (x + t + I) (x + I ~ J).

Kako ie [(x ~ I) ~ 11 [ex - I) + iJ = (x - I)~ + I = x:! - 2 X' + 2 = (x2 + 2) - 2x, a [(x + 1) -f- 11 [(x + 1) - i] = (x + I) 2 + 1 := x2 + 2 x + 2 = (x:! + 2) + 2 x,

_ (co S qJ cos 1p - s in ~ si n 'P) + i (sin fP cos y + cos -rp sin tp) (+) + ~ . ( + )

~. . - ,.~ . = cos rp 'P J SID tp V' •

cos" 'P + sin 2. 11'

desna strana zadanog identiteta prima oblik:

[(x2 + 2) - 2x] [(x.! + 2) + 2 x] == (x2 + 2)2 - 4x' = X4 + 4 x2 + 4 - 4 x2 = =- Xl + 4.

6. Pokazi da je

(t - i Y3) (cos tp + i s~_ntp) == V2 [cos (2 _~) + i sin (2 _ ~)].

2 (1 - ,) (cos tp ~ i sin fP) 2 rp 12 q; 12

31

___ ~u~~~~~~ .. ~~ ... ~~. _~~~_ ... • • ~___ _ ·7 m $"e'ht ., n t t $$ 1*'« r

_ ......... __ ._ ........... III • I ... --.........,....· ... -___...,__,........, __ .............. ~ ............... __ 'I_I_, ........... ·11i1 •••••• 11IiI11[1 .. ' L .. o'r.h ........ _~ __ ...:....-....., __ .............. .......... ....,__ .. ,....,..__.......................................... ............-..-. .........

... ~'~:<

.. :, . :.:.

...... 'I_'

.v .; .::-: I,

-, ':".'

4. Potenciranje

-

Potenciranje (na cijeli pozitivni eksponent). Moi"Vreove formule i nJihova pri-

..

mjena.

Uz pretpostavku da je n prirodan broj dobivamo prema binomnom poucku")

ex + iy)JI = x" + (~)X"-l iy + (;) xn-2 (iy)2 + (;) XIl-3 (iy)3 + ... ... + (7) X (iy) It- 1 + (iy)ft,

pri cernu uzimamo U obzir da i~ ima period 4, pa je

PrimJeri

. 4. 4·3. 4·3·2. 4~3·2~1.

1. ex + l Y)" ~ x'" + T x 3 'Y + 1 . 2 x 2 (, y r~ + ] . 2 . 3 X (I y) J + 1 . 2 . 3 . 4 (I jJ)'''' =

= X4 + i4xJ y - 6x2y2 - i4xyl +y4 = (x4 - 6x2 y2 +y4) + i(4x3y - 4xyl)~

6~5 6 .. 5'4·

2. (1 + 2 1) 6 = 1 + 6 . 1 . (2 i) + . 1 . (2 i)2 + · 1 · (2 I) 3 + 15 · 1 · (2 i)4 +

1·2 1~2·3

+ 6 .. 1 . (2 i)'- + 1 ~ (2 t) 6 = 1 + 12 i - 60 - 160 i + 240 + 192 i - 64 ~ 117 + 44 i.

3. (i5~.3_)2:=(i+~)2=( i+2)2==.1+4i+4=~+4i~Q._+4()i_

it9+1 il+l -i+1 -1-2i+l -2i -2i.i

3i-4 3 .

~. 2 = -2 + 21.

1 + 5i-l0-10i+ 5 +i 1~3i-3+i

6 .. (1 +i)l!.

(1 + IOy1!§ = (1 + £)24 . (1 + i).

(1 + i)l = I + 2 i ~ 1 ~ 2 i; (1 + ;)4 = (2 i) 2 = ~ 21 ; (1 + i)24 ~ [(I + i)4.]6 = (_22)6 = 2l2.

Prema (a): (I + i)2S = 212 ~ (1 + ,).

7. C -; 21f·

8 .. (2 + i VI2)6'.

[ -27J.

*) Vidi od istog autora: Repetitorij elementarne matematike, 1~ § 10 ..

32

Imali smo formulu (6)'

Z.I t z'l · · · z. = r 1 .. r 2. .... r II • [COS (9' t + 11'.2 + ,.... + t.p,,) + + i sin (9'1 + 9'2 + ... + 9'11)].

Pretpostavimo Ii da je

Zl ==Zz = ... =z" = Z, 'I =r2 = ... =s r .. = r

•

1 tp 1 = q> 2 = .. tt = 9'. = '1',

dobit cemo:

ZR = r" (cos n fJ + i sin n qJ).

Uz r == I, tj. za z :;;:;; cos 9' + i sin tp, dobivamo

(cos tp + i si.n 9'l)" == cos n tp + ~. sin 7J 9'.

Uvrstenje -9' mjesto rp daje

(9)

To su I i II Moivreove formule.

Do II Moivreove formule mozemo doci i drugim putem:

Ako je z == cos rp + i sin 9', tada je

1

.. .

cos 91 - , sm rp

~ - = - ~-----:------=-~7""""':"""-----=-~----

Z cos 9' + i sin 9' (cos 'I' + i sin fP) (cos lP ~ i sin ,)

I

cos tp - i sin 9' . . .

2 + · 2 == COS tp - I 81n f ..

cos tp SIn rp

Odatle slijedi:

z + {- = cos 'P + i sin f{J + cos 'P - i sin f{J = 2 cos ((I.

Kako [e gil = cos n 9' + i sin n 91, a

(a)

1 _ ( ~.)-" I

ft-cosqJ~ts.mrp =( ... )'

z cos 9' + :I sin 'f II

dobivamo

n + 1 + . · . · 2

z zn = cos. n ~ :I SIn n rp + cos 11. rp - J sm n qJ = cos n rp.

Prikazemo Ii kompleksni broj u eksponencijalnom obliku, imat cerno:

(10)

3 B .. Apseu: R.epetitodJ 'rile mafft'QatJko

.33

-...,_... _ ... __ • _. ........ __ , _ .............. , ................ _, ... ......:-=- ............... ...,_~ ...... ' ......... _' ........ 1 _: .. illllllia .-JIiY IiIW.,.ilr_h ttz_r ... ' I"'· -""'-"""O"+_~----.........____ __ ... II ... __............_ .................. III.· .......... ~.- ......... __ ...... _,:zIa::W~ .. ·

...... :~.<" .. :/:'~~~ -.

. .

PrhnJerJ.

. ,

• ~ • J~ n ... n .

1. (cos 20 + i sin 2;4-5 = (elan: 2 )4~ = ,rlit'"c gO = e Z = COB 2 + J sin 2 = .!:

2. Malo prije izraeunali smo (I + 2 f) 15 pomoeu binomnog poucka, Rije~imo isti zadatak izvriiv~i prijelaz na trigonometriiski oblik:

1 + 2 £ = [r = )15; rp = arc tg 2 ~ arc 63,5°] = V 5 (cos 63,,51) + i sin 63:,5°).

(I + 2 i)6 = 125 (cos 381 [J + i sin 3810) = 125 (cos 21 Ct + i sin 21 C) =

= 125 (0,,934 + i 0,388) --=-. 117 + i 44~

[ ] n

- n l--.i - :"I

1. (I + i) 1 6 = r = V 2; ffJ ;;;;;:; arc tg ] = 4 ;;:: (t 2 e 4) 1 fi = 256 e 4,; ~ =

= 256 (cos 4 n + i sin 4:r:) = 256.

-

n

Prema pnmieruj.: (1 + i)8 = <V2' e'4). ~ 2" . e2"~ = 2"' ..

(1-£ V3)-6 = 1 _ ~ [r= 2; f{J~ arctg(-V3) = -~J =-:a::;

(I - i V 3)6 1 . 3

1

1

24

Z ~ -_. = - ~- ..

2 6 . e - 2.111 4 4

1

-

5. Izracuna] ~

2) (1 + ty: l ..

3) (~ + i~3r

4) (2 + i V 12) 6

(~1 + i V3) 1 ~ (-1 _. i V;1)l '.

5) . - (1 _ i) '20- + _ .. (( + ;t; 2, (J . ~

[- 64].

[ -1].

[ -27].

6. PokaZi da j e

34

,

. ,

7 .. Izrafunaj:

1) (1 + cos : + isin ~r.

( n ~.:R). ( ':!).... ~ 4 . 3 ~ :1

I + cos "4 + BIn""4 = I + e 4 = I + 4 i. + 1 . 2 e'l + 4,,'in + ,''I' . ,

= I + 4 (cos : + i sin ~) + 6 (cos -; + i sin T) +

+ 4 (cos! n + isin in) + (COS;II: + ;sin;lf) ~

= I + 4 (Y} + i~~) + et + 4( - ~2 + i~) - 1 = = i 4 V 2 + 6 i = 2 (3 + 2 Vi) i.

( n ~ ~ :1l)6

2) 1 + cos j ~ + :i SIn T ·

3) (1 + cos 20~ + i sin 20Q) 3.

8. Pokaii da je

(1 + i' V3) (1 + i) (cos 9' + i sin IF) = 2 Y2 fcos (1~ n + IF) + isin (l~:'If + 9l)JUp uta: sva tri faktora prruii u eksponencijalnom obliku.

9. Izraeuna] oo~ + ro~, gdje je n cio broi, dok s u

J 4 V 3 +

Wl=-2-+~-2- I

10.. Pokazi da ie

1 .V3

W:z = - - ~ "J ~.

2 2

( 1 + i tg ")" = 1 + i tg en tf) .

1 ~ i tg 'f 1 - i tg (n 9')

Upu ta: Izrazi tg cp U obliku SID 9'.

cos 9'

Pomocu Moivreovih formula mozemo izrazlti

1) cos n qJ i sin n lfJ, dakle i - tg n r:p pomocu potencija funkciia cos r:p i sin rp,

2) cos" rp U obliku polinoma 1. stupnia u cos '1', ••. , Cos n q; i sin" r:p u

. .

sin tp, .. ~) sin n r.p.

Ad I) Postupak pokazimo na primierima.

PrimJeri

1.. Izra.z.i funkcije cos 5 9' i sin s 'P pomocu potencija funkcija cos'9' i sin 9'.

cos 5 qJ + isin 5 if = (e''')' = (COSf' + isin If)!' = cos" 9' + (V ros4'P isin9' +

+ (~) ooS3 'P i:l. sin2 9' + G) cos2 If fl' 8m3 'P + (V cos 1f;4 sin" tp + i5 sin~ p =

(~ 5~4 3, ~:l ... )

= cos 9' - 1. 2 cos tp sm tp + S cos 9' SIn tp + .

+ i (s cos+ f' sin 9' - ::~ cos? If II in 3 IF + sin" Ij:l) .

3S

; "ttft· 1 's Iik&a I Is: III ............... _........_....._ ........... _ ... _ ..... ~ .......... _--..:.11..&. __ ~~,_..,h~~ __ .............

2. Izrazi tg 6 fj) s tg tp.

., ~S~J':"\· .

.... '.; ~.~

··.<·f .

Iz j edna.kosti kompleksnih brojeva slijedi:

cos 5 tp ~ cos$" tp - 10 cos 3 9' sin2 rp + 5 cos rp sin • f .. sin 5.., ~ sin"'., - 10 sinS. tp cos~ -tp + .5 sin 9' cos· 9.

6 sin 6 'P

tg r.p:!:!!! cos 6 q;

Postupamo na isti naein kao u primieru I., pri lernu odmah uzimamo u obzir, da su parne potencije imsginarne [edlnice i realne, a neparne lmaginarne,

Dobivamo prerna cos 6 f1 + i sin 69' = (cos tp + i sin tp)6:

sin 6q> = (1) cos! q; sin 91 - (~) cos3 'II sin3 'II + (~) COS'P sin' 'P = = 6 cos" ..., sin 9' - 20 COS 3 fP sin3 "p + 6 cos 9' sin! '1'.

cos 6'P = cos (; rp - (~) COS491 sin" 'P + U) cos2 'P sin4, - sin" = = cos" 'P - 15 COS49' sin' 9' + 15 cos2, sin· tp - sin" 9'.

6 sin 69' [b ~ _'::L- .. ivnik podi] li 6 1 2 (3 tg tp - 10 tg3 9' + tg.5 tp)

tg tp = 6 - = rOJ IlIA 1 nazi Je imo s cos tp ~ -I - 15 1: + 15 4 6 ·

COS r.p - tg tp tg .., - tg tp

3. Israzi cos 8 % i sin 1. x pomoCu poteneija CQS x i sin".

[COS 8 x = OOS8 X - 28 CO'86 x sinz x + 70 cos" x sin" x ~ 28 COS 6 x sin 2 x + sin8 x,]

sin 7 x = 7 cos 6 x sin x - 3.5 cos .. x sin 3 x + 21 cos 2 X 'S in ~ x - sin? x .

Ad 2} Neka [e

a-II =cosntp -isinnrp

tada Je

a = cos qJ + i sin 'P~ PI + tada je a- 1 === cos tp - £ sin ~

a + a-1

. cos." === 2

1

(a)

an == COS n tp + i sin n !p

+

.. a ~ a-I

sm tp ==== --2-i~

a" + a--.II cos n rp = ~.-----

~ 2

1

dok je

2 cos n 'f' = u" + a - ft 2 i sin n 'f' = an - a - ,..

pa je

(b)

• all - a~.a )

sin n tp = ~-2-i-

Primjeri

. Prikafi zadane p.otenci je trigonometrii skih funkciia argumenta q; u 0 hliku trigonometriiski h

pohnOm1 mnogokratnika tp. .

1. sin 3 tp.

(a - (J - I) 3 a 1 ~ 3 a 1 a - 1 + 3 a a - 2 - a - 3

sin3w~rprema(a)1= 2i = -8i

_ a3 - 3a + 3a-1 - a-3 (aJ - a~l) ~ 3(a ~ a-1)

- r = .-- .. ~.. = [prema (b)] =

-81 ~8 t

= 2 i s i~_ 3 9? - J .. 2 £ sin 9' ~ -81

sin 3 tp - 3 sin r.p ~ ~4

3 sin tp ~ sin 3 fP

..

4

36

..._---.....:.........:.. .... ..a........&......&.. __ ................. _1.1. _. _. _ •• _ • _.1. __ • ._ ••• '-'-. '.. b b rmrabt

, h=

2. cos .... '1'.

COli 4 , = [prema (a)] ~ (a +2a-If = R(a" + 403 a-I + 6«2 a-J + 4 a a-3 + a-4) ~

I 1

= 16(a4 + 4a1 + 6 + 40-2 + a-") = 16[(04! a-4) + 4(al + «-1) + 6]-=

= [prema (b)l = .16 (2 cos 4, + 8 cos 2 rp + 6) = COB 4 tp + ~ COB 2" + 3 .

.. 4

3. sin rp ..

[ I .

8 (COB 41]' - 4 cos 2'11 + 3)] •

U6(COS 5 rp +.5 cos 3 rp + lOCOS,,)] • [3~ (cos 69' + 6 cos 4 tp + 15 coa29' + 10)].

4.. cos" '1'.

5. Korjenovanje a. Eksponent radikanda z [e .L.

n

. - . ~ .

lit

Trazimo izraz za Vz, gdje ie z = r (cos rp + i sin r:p), dok je n cijeli

poziti vni broj ..

ill!

Pretpostavimo da je V z neki kompleksni broj (! (cos 1p + i sin 1jJ), t].

!II:

liz = e (cos tp + i sin "')4 (a)

e i 1p odredirno tako, da jednakost ,Cal dignemo na n-tu potenciiu. Dobivamo:

z = r (cos tp + i sin 1'1') = el! (cos n'P + i sin n 'P) ..

Iz iednakosti kompleksnih brojeva sliiedi:

..

e" = r, pa je I.! = Vr

· rp+2kn .

1 n1jJ =v + 2kn, pa je 11' = n ,gdJe ie k =0, ± 1, + 2, .. 4".

Uvrstenje u (a) daje:

(11)

gdje za k uzimamo sarno n vriiednosti i to k = OJ I, 2, ... (n .- 1) .. Formula (11) kazuie da svaka od n vrijednosti V s ima isti modul y"ii:) dok je argument prve vriiednosti :) a povecava se svaki put za 2nn pri poveCanju k za jedinicu .

~_~_.:-.~ - _ .. ~ _ .._ ~ _ _.._. __ _ _ __ r .-liiIi. '_ ••• ..."lIItt.' 181.... _" t , _ .. .............__ -.. ~ -..... ......-. _.-..... ~ ~.-.....- --.._~". • •

38

• - ....... ~ ':I: ••

... . .~~, ..... '

. :- ' .. ~ .

•

Odatle sliiedi da Vz za bilo koji broj z #- 0 ima n razlifitih vriiednosti,

koje leze u vrhovima pravilnog n-terokuta upisanog u kruznicu polumjera fir sa sredistem u ishodiStu koordinatnog sustava.

Iz gore navedenog sliiedi, da su zbraianie, oduzimanie i potenciranje na cijeli stupanj jednoznacne operacije, dok vadenje korijena n-log stupnia, gd j e je n cio bro j, daje uvijek n razlieitih vrijednos ti.

PrimJeri

IzraCunaj i prikdi grafiCki 6

I. w ~ V z, gdje je z ~ ~6 + i 6 V3.

Prelazimc na trigonometriiski oblik radikanda z:

r -= V36 + 36 · 3 = V36 · 4 ~ 6 · 2 = 12.

6 V 3 1/-:n; ( ;if ) 2

9'0 ~ arc tg 6 :::.::;; arc tg f 3 ~ 3; za II kvadrant tp ~ n: - 3 = 3 n: ~ arc 120°,

.

pa je

Zo = 12 (cos ~;- n: + i sin ; n) = 12 (cos 120° + i sin 120").

Prema (II):

6V~ ~/- . ( 1200 + 3600 • k .. 1200 + 36(r) · k)

w = :s = r 12 cos 6 + t s in -p. 6 =

= '. ,51 [cos (20° + 60° ~ k) + i sin (200 + 600 ~ k)] k = 0:) I., 2,. 3, 4J 5.

k = 0; w, = 1}51 (cos 20° + i sin 20°) ~ 1~51 (0,94 + i 0)34) ~ 1,41 + i 0,,51.

k = I: W2 = Ij51 (cos 800 + :i' sin 80°) = 1,51 (0,17 + i 0,98) ....:..... 0,26 + i 1,47.

k = 2: (03 = 1~51 (cos 1400 + i'Sin 140°) = 1,51 (-0:)77 + i O~64) ..:.. ~ 1)15 + i 0:197 ..

k = 3: W4 = 1:151 (cos 200° + i sin 200°) = 1,51 (~O,94 - i 0,34) ..:. -1,41 _. i 0,51 ..

k = 4: (t)$ = 1:t51 (cos 2600 + i sin 2604)) = 1)51 (~O)17 ~ i 0:)98) ....:._ ~O;,26 - i 1:,47.

k = 5: Wli = 1}51 (cos 3200 + i sin 320°) = 1,.51 CO} 77 - i 0,64) ...:.. 1~15 - i 0,97.

y

Iderno Ii dalie pa uzmemo da je k = 6, dobit eem.o

w, = 1,;51 (cos 3800 + i sin 380°) = = )j51 (cos 20° + i sin 200) = en 1"

J

6

Vidimo da ie vrijednosti y. ponavljaju.

Buduci da ie stupan] korijena paran (6)}

. ~ ~

001 1 (04) W2 1 W.s~ 00;) 1 Wei

Cine tri para kompleksnih broieva, koji le~e simetrieno S obzirom na is hodiite o.

SUb 21.,

Vidi sl, 21.

r-

I··· ..

'r., I ff

.........-- ~ -

___ • J_. ._ ••• _._ •• _. _. ._......",_!oiIM1 ........... 15.-' ...... - ~ __ ~~_~. __ ._. _._ • ......:...._ •• ~~~~ ...

! , ~

j

2. OJ = V-S -+-i.

•••• ' I

:;- ( 7°10~ + 3600 + k .. ~ 7°10' + 3600 • k)

w = V 8)06 cos 3 .- + 1. sin ~- 3 uz k = 0, I_, 2.

WI __:_: 2~OO + :i 0,08; (1).2":" ~ 1;t08 + i 1:170; roJ"":" ~O)92 - i I~ 78

•

r

3. ro = V 8 - 6 i.

Tai zada tak rijc§j na dva naeina: prema form uti (II) ~ a za tim pomoeu sup s titucii e

Vs - 6 i = x + iY4

[ru 1 = - 3 + i~ ru 2 = 3 - i].

44 Na isti nacln izracunai

a) VI + i .

b) V' 2 - i 2 V 3.

[± (1}11 + i 0,456)]. [± (Vl - i)] ..

Slika 22.

Taj zadatak rijesimo tako da numeriCki odredirno samo ro 1, a zatim prema slici oatanw vrijednosti w 2-' (I) l i (04.

...

z = -4; r = y4 = V2 ...:.... ],42; prema slici 22: fo = It.

0) = V 2 [cos ~ .±_ 2 k n: + i sin n: + 2 k JI: ]

4. ' 4

k ~ 0, 1 Jo 2, 3.

Za k == 0:

WI = l!2(COS~ + isin ~) = y'2 (Vi + i ~2) = 1 + i.

Riserno w! ~ W 2, OJ:I i ru 4 i OCitavamo te vrijednosti p rema slici 22.

fi

6. Na Isti naeln odredi Q) = V---2-7.

[ V 3±iV3 ~3=f2iV2].

± i 3; 2 ;

~ 'M'~.' .. ' .. '··~·'~.~~ _

III !;III.iII I .. ..__........,.. I._ I.-..&..&....I.~ .J."..&...&. .......-.......I.P...I...'I.I.·-~~~~~

.... -- ....... - .... _. ... ........_........._._..,.,.,_ ........ I .. III ... _·I~ ............... ~..__.............. - -

" ". :... .. . ...

PrimJeaa formule (II) Da rJeiavaale binoma" Jedaadlbi. Pomoeu

•

formu1e (11) za raCunanje vrijednosti yZ rjeSavaju se binomne [ednadzbe.

PrimJerl

Ri;eii uz grafi&i prikaz zadane binomne jednadibe.

I. x' + 32 i ~ o.

,~-

Kako je x ~ V -32 i, prikaiemo broj =i u trigonometriiskom obliku uuvii u ohm

da j e x' = - 32 i = 32 .. (-- .... ):

pa je

.x:" ~ 32 [cos (-90°) + i sin (-90~]

i

_ [ -90~ + 360 • k .... _900 + 3600 • k]

x-2 cos S +Ism 5

iIi

x = 2[ cos (-18~ + 72"1) .. k) + i sin (-18"0 + 72° • k) 1,

gdje j e k = 0, 1, 2, 3 ~ 4.

Xl = 2 (C08 ISQ ~ i sin ISO) ~ 1,90 - i OJ62 .. %1 = 2 (cos 540 + i sin 54°) ...:_ 1,18 + i 1,62.

X3 = 2 (cos 1260 + i sin 126~ ...:... ~ I., 18 + i 1,62 .. %" = 2 (cos 1980 + i sin 198°) == -1}90 - i O~62. x~ = 2 (cos 2700 + isin 2700) = -2;.

2 .. x3 ~ 8 ~ o.

3. x6 + 64 = o.

4. ;(4 - 81 ~ 0 ..

[2; -1 ± in] .. [±2 is ± Y3 ± i1. [± 3; ± 3iJ.

b. Eksponent radikanda z Ie : '* n

40

Sad uzmimo opcenitiji sluca]: neb eksponent radikanda z nije *' vee : #- n, gdje su p i q pozitivni cijeli uzajamno prosti broievi, ti, uzmimo

.... ._. • __ • -,... ..... _... ... ._ ....... __ ._ .... __ ._ •• __ ._ ... _ ............... _ ......... _.~_~~_ .............. (iWIII' _' - ... tillS.' ..... -.......... .. _. __ ...................... ..1..1. ... ...l.1.&.l"I. _____

Prema fonnuli (4)1 prikatimo s U opcem eksponeneiialnom obliku:

gdie ;e

k = 0, ± 1, ±2, +" ....

Tada je

G' P II ;,.,~ -"'''' fJ

._ I t::; 'PY" i.uL.oq

Y zP = zi = .,,1' .. e tJ • e

(12)

2tp-~

pri cetnU je e ., = t tocno onda, ako [e k mnogokratnlk od q i stoga k 1'. cio,

Zato [e dovoljno uzeti k = 0, 1, 2, ..... , q - 1~ . f

Neka je p == 1. Tada ie

·ZA:n: .~

a logaritmiranje treceg faktora e fl daje

i2kn. Ine=i2k~"

q 1 q

Z da i 2 n: opseg kruga· akli x, .. • :,- .. razliX! ih namo a Je - .:=;;;; = arc tp, pa Z jucuremo da r S" .IDl3 q cmn

... . qq.

vrilednosti za k ~ 0, 1, 2, .. r' (g. --:- 1), koje Ide u vrhovima pravilnog

q-kutnika upisanog u kruznicu polumiera ~ sa sredistem u ishodistu koordinatnog sustava .. Taj mnogokut ima stranice kojima odgovaraju sredisnii ku-

t ~ 2 k n p . x k'" ... dn · () iied

OVl ,. pn cemu prima vnje osn 0, I, 2, .... , q ~ 1 ,. dok za vnj -

. q

nosti k koje su vece od. (q - 1) vrijednosti korijena se ponavljaju ..

Prerna tome formula (12) u trigonometrijskom obliku tj. s === r(cosfP+isiof) glasi:

:/p Jfr::r, [ rp p + 3600. P • k + ... rp p + 360° P . k]

rZ =vr cos . Ism ,.

q q

(12)'

gdje je

k == 0, 1, 2~ ..... (q - I) 4'

41

- 1

J _

1. ro = V (2 + i) l = (2 + ,)3.

z = 2 + i = [r = V5; w =arctg ~ · arc 26Q]O'] = YS (cos 26°30' + isin 26"30').

Racunarno prema (12)' uzevsi U obzir, d.a je r = V 5} P = 2, q = 3} tp = 26°30' 1 k = o, I" 2.

'"

1'"----.--,,---

2. Izracunai II (1 + i V3)3 prema formuli (12)'.

[2~37 (I + i); 2,37 (1 - t); 2,37 (-1 - i); 2.,37 (-1 + i»).

PrimJerJ

Dobivarno:

V3 ~ ~ 1l, V- .2 [ 26(]30' . 2 + 360 . 2 .. ~ + . . 26Q30"· 2 + 36(r~ . 2 . k]

w = .z - V (S) cos 3 ' sin 3

ill

J

ill ~ V 5 [cos (17°40' + 240° · k) + i sin (I T'40' + 2400 • k)}} gdje je k = 0, I, 2.

k = 0: Wt = 1,71 (cos 17Q,40' + i sin 17°40') _:_ 1~71 (0,95 + i O~30) k = 1: COl == Ij71 [oos (17°40' + 240°) + i sin (17°40' + 2401)}] =:J:

;;;;::: 1,71 (-cos 77°401 - i sin 77C40') == 1)11 (~O,,21 -iO~98).

k = 2: 003 = 1~71 [cos (17°40' + 480°) + j sin (17D40' + 48011)] ';:;;;;;

= I} 71 (-sin 47°40' + i cos 47°40') ...:..-.1,71 (-O~74 + i 0,67).

Vidi sl, 23.

r

x

Slika 23.

42

"_~...........a.... __ P ••• _._ ••• __ .l...". •• ......_ .. _ .___._., _ ~~~' """"'-flllllllltIllililflMMIlilajDIIIiIII' IiIIIIIIIIIIIIohd t _-..,~........&. .l'. __ .,_ • ..&..I I.__.I'..JJ.~ __ " IIIIIIIIIiIIIl MI' tlll"1."1 ••• W7'''' ' ••• c...__,

.r

§ 3. SVOJSTVA KONJUGIRANO KOMPLHltSNIB BROJEVA. o KORI}ENIMA ALGEBARSKIH JEDNADtBI S REALNIM KOEFlCgENTIMA

Znamo da dva kompleksna broia, koja se razlikuju Santo u predznaku irnaginarnih diielova, cine par koniugirano kompleksnih brojeva. To su

z = x + iy

•

I

z ==== x - i y iii z· = x - i y,

odnosno u trigonometriiskom obliku

z = r (cos qJ + i sin 9') i z = r (cos tp ~ i sin 9') iIi u eksponenciialnom obliku

..

1

Kako je z == 0 kad je x ~ 0 i y === 0, tako [e i z = 0, kad je :J = 0 .. Ocito je da je

z + z = 2 x = 2 J1t(z), z-z=2iy=2i5(z)

(simaginami dio« Ef (z) je po definiciji realni faktor od i).

z .. z = r z 12, jer je V'~2 +yl. VX2 +yZ =x2 +y2 = Iz 12,

(z) ;:::::= "z* = z, [er je z === z-. ~ x ~ i y, pa je z = ·z* = x + i y = 8.

-

P k ..... · x d .. ZI - k ~ 21

n aZlmo JO~ a Je -=;- == (OJ: a 0 ,e ~ ~ W ..

Z1. Z2

Iz Zl = w slijedi d.a je .3'1 = Zl • 00, pa je

Z2

~ ( -) , ~ - d 1 · 31 -

. Z 1 = Z 2 . W == Z l • lcJ) a 0 at e Je =-- = 00.

Zz

Vrijedi opcenito:

Ako smo nad kompleksnim brojevima

izvr~ili konacan broj operaciia (zbrajanja, mnozenja, dijeljenja, potenciranja i korjenovanja) pa SInO dobili rezultat w, tada iste ope.racije izvedene u istim redosliiedu nad pripadnim konjugirano kompleksnim broievima

- -- - ---

Zl' 82' .2'3' .. r,. Zil

daju koniugirano kompleksni rezultat W4

Drugim rijecima, ako u jednakosti sve kompleksne brojeve zamijenimo pripadnim konjugirano kom pl eksnim , dobit cemo opet jednakosl~

:43

............................ k _. 1IiIIti'E ... _' .''''_5 ; .... _lir~ii ........... ...._..__............. ~:....-r-.II • ...._._ .. ....__ ............ ,_,.-.., ...... _ ........ _ .. ~~-.......... ...... ..:..-u.....-.. ..... _,_._ .•

_.. - .. ..--.-........_._ I • ...:..- __ ........ .........__ ............ ~......_........ ........ ~_ ..........

Npr.

%1 + Z2 = (Xt + Xz) + i(yr + Y2) = W~ Zt + z'_ = (Xl + ):2) - i(Yl + Yz) = W"

Zl· Z2 =(X1Xl -Y1Y2) + i(XIYl + X2Yl) =00, it " Zl = (Xl Xl- - YtY2) - ;(X1 Yl + %2Yl) = (J).

(a) (b)

Uzmemo li u (a) i (b), da je ZI = Z2 = B i III == Zz == z, dobit cemo

Z2 = (x2 - y2) + i (x2 + yl) = 00,

Z2 = (x2 ~ y2) - i (x2 + y2) = 00, tj. (Z2)* = (Z)2 ..

Z3 = Z2 • Z = 00,

Z3 = {i)2 · Z = (Zl)* ~ i = 00, ali (3'2)* = (Z)2, pa je (i)3 = (Z3)* = w.

Iz navedenog slijedi:

I) Ako je Xo = x + iy jedno riesenie algebarske [ednadzbe n-tog stupnja s real-

nim koeficijentima: .

all x" + an-l X"-l + ."" + a,2 x2 + at 'X + ao = 0,

tj.

tada je Xa = :c ~ i y takoder korijen te iednadzbe,

tj"

-II + -.It-l + + -2. + ~ + 0

a~ Xo 4ft - t Xo ..... a z .%0 a 1 Xo a 0 = ·

2) Kompleksni korijeni algebarske iednadzbe s reaInim koeficijentima dolaze uvijek u parovima kao konjugirano kompleksni, pa polinom s realnim koeficijentima moze imati sarno parni broj imaginarnih nultocaka,

3) Iz osnovnog teorema algebre, d.a polinom n-tog stupnja s rea1nim koeficijentima ima uvijek n nultocaka realnih ili kompleksnih, sliiedi da [ednadzba neparnog stupnja mora imati bar jedan rea1ni korijen, dok [ednadzba parnog stupnja De mora imati realne koriiene.

Znamo da lijevu stranu a1gebarske [ednadzbe

a,. x" + a,._ 1 xll- 1 + " .. + a 2 x2 + a 1 x + ao = 0 mozemo rastaviti u faktore

an (x ~ Xl) (x ~ X2) .. " (x - XII) = 0,

gdie SU Xl' X2, " ... , x .. korijeni te jednadzbe. Ako ie X == ao + i bo korijen te jednadzbe, tada ce u rastavlienom obliku jednadZbe doci faktor oblika

(x - ao ~ i bal·

Buduci da ce u tom slucaiu iednadzba imati i pripadni koniugirano kompleksni koriien x :::::: ao - i bo, uci Ce u jednadzbu i faktor

(x - ao + i bo).

44

• ! d1 W $ MC' 1 t *. ~.u, ... .L _~.~_~

_~...&.. __ _ _ ._ _ .. I ....&..l..._ ._ •• 1 • _ •• _ ._. __ •• _. -'-..:.-..._.~$ MillllllZO ttlilllfl'rtlillllto' t>_-.. _. ___., __ _ .. _ .. ._ _

~

Spojimo Ii ta dva faktora u [edan, dobit cemo kvadratni trinom s ~ealnim koeficijentima :

Prema tome: svaki polinom s realnim koeficijentima mozemo rastaviti u faktore

s realnim koeficijentima koji su polinomi prvog iii drugog stupnja. '

Primijetirno jol da broj razliCitih nultocaka polinoma moze biti manji od stepena n polinoma, jer se neke nultocke mogu medusobno podudarati (mestruke nult oek e) , ali bro] nultocaka, odnosno korijena algebarske jednadibe n-tog s~pnja bi~ ce uvijek n, =. koriiene brojimo prema njihovoj mnogostrukosti, . Npr. Je~dZba 5-stupnJ~ x2 (x ~ ~)3 = 0 ima dvostruki koriien %1,2 = 0 1 trostruki X3 ...... 5 = 8, pa Ih ukupno rma 5.

PrlmJeri

Odredi s ve nultoeke zadanih polinoma, odnosno sve koriiene zadanih jednadlbt

1 . .x4 - 4 Xl - 2 %2. + 44 ~ - 39 = O~

ako j e poznato, da je :c J ~ 3 + 2 i j edan od korijena te jednadZbe.

Kako kornpleksni korijeni jed nadzbe do1aze uvijek u parovima tao konjugirano kompleksn]

bi t ce % l = 3 - 2 i drugi korijen zadane jednadibe.. '

U drugu ruku znamo, da algebarska jednadzba IV stupnia ima 4 koriiena rea!na iii kompleksna. Da odredimo taj drugi par koriien a, podiielimo jednadfbu I

[x - (3 + 21)] · [x - (3 - 2 i)] = %2 ~ 6 ~ + 13.

Dobivamo

a odatle je

%3 = 1 i x ... - 3.

2. X4 + 6 x3 + 9 x2 + 100 = O.

Prikazemo li iednadzbu U obliku

moitmo nj enu lijevu stranu rastaviti u dva faktora:

[x (x + 3) + 10 i] · [x (x + 3) ~ 10 i] ~ 0

pa imamo dvije kvadratne [ednadzbe koje rijelimo:

xZ+3x+l0i=O

.

1

x' + 3 x - 10 i = O .

45

Ri;elimo prvu jednadtbu:

3 1 V .. 3 I die i 1'9 40 . ..

~ - - ± ~ 9 ~ 40 t ~ ..__ ..• ± - w} g Je Je ro =, - I, pa Je

2 2 2 2

:3 I XC:l ~ - 2 ± 2 w.

(a)

Stavimo V9 ~ 401;;;;;:; a + b i 1:1

9 - 40 i = (a2 - b Z) + 2 a b iJ

-20 pa je a2 - b:J. = 9, a b = -20, a odatle je b = . a .

Uvrstenie u a2 - b2 = 9 daje a" - 9 a2 - 400 = o.

S1 ijedi : a 1 .. 2 = ± 5, a a .. 4 = ± 4 i ~ pa je ro l. 1 ~ ± (S - 4 ,).

Uvrstenje u (a) dale

Xl = 1 - 2 i i Xl ~ ~4 + 2 i,

Na isti naan rjeiavamo j drugu jednad!bu

x2 + 3 oX - 10 i ;;;: 0 ..

Dobivamo:

X3 = I + 2 i i X4 ~ -4 - 2 i,

3. x~ + 2X1 - 24x + 72...: o.

Prikazimo zadanu jednadzbu u obliku:

X4 + 4;);3 - 4 x3 - 16 x2 + 12 Xl + 6 Xl - 48 x + 24 ¥ + 71 = 0

L _, '- ~ , '__~_.,.J

o + ax· - -24x

xl: (x2 + 4% + 12) - 4x(xl + 4x + 12) + 6(x2 + 4x + 12) = 0

T

I

(XZ + 4 x + 12) (x2 - 4 x + 6) = O.

Slijedi:

xl+4x+12=O I x1.1=~2±i2V2,

x2-4x+6=0 i Xl,,4=2±iV2" ..

ako je x 1 ~ 2 ~ i,

ako [e Xl = 3 + i V 6.

[ 1/- V3]

Xl = 3 ~ if 6; %3.4 = ± 2 ·

46

_+ ....... ·)illlllt#lIIIIiir·_~ .... __ ._ .. _._ ... .&....-_ ............ ... __ ...,jJ"._ ~~d ·illllllt __ .. ......._w __ :-..... ...... .- .. 1 ..... 1 ..... .-.....--.._ • ..&..1

~......-........~ _.II _ __ -'_ •• .....&.. ..&....&. - • •• - •• __ • __ ._. .........

§ 4. BESKONACNI NlZOVl I REDOVI KOMPLHKSNIH BR0.fEV A

Nizovi kompleksmh broJeva imaju opceniro oblik:

gdje je

z* = x" + iYII (n = I) 2, 3, ... ).

Grani~na vriJednost ili limes niza kornpleksnlh brojeva definira se na isti nacin kao u realnom podrucju: niz kompleksnih brojeva, koiernu je opci clan ZIt' ima za limes cvrsti broj c = a + b i, ako apsolutnu velicinu razlike I z. - c I mozemo naciniti po volji malenom cim n uzmemo dovoljno velik, t] .. am idemo u nizu dovolino daleko ..

U tom slucaiu pi!emo

lim ZM = C ..

;n-..-.oa

Nuini i dovoljni uvjet da broj c = a + b i bude limes niza kompleksnih

broieva

glasi da u tom -slucaju mora bin:

lin) XJI == a i lim y ... = b.

Konvergencija, odnosno divergencija beskonaenih redova kompleksnih brojeva definira se takoder kao u reaJnom podrueiu (Vidi Re pet it ori j vise matemarike, Dio I):

Red WI + fD2 + W3 + ... + lOft + "4., kojemu su elementi kompleksni brojevi

konvergira, ako konvergira njegov niz purcilalnih suma i ima za limes konabU

odredeni bro], ,

I

Da red kompleksnih brojeva konvergira nuzno je i dovolino, da konve giraju posebno red realnih dijelova

ired imaginarnih diielova

cianova zadanog reda.

47

___ ~.;)_ .. ~t~.·.+.EM.> ~_ ~

;;. • __ ••• rt Ott' ~ .l.l'.. .-.........&. .. __ _. .&........:._ _ •• ..I....I.....I. ...&...&II.&.....:.................. ....-..&... .

__ 1.11'- •• I· •• ..&._~ · ~ ·_....I I .&.- -.&.. ...

Ako su S liS 2 sume db redova, tada je komplet8ni; bro] S = S 1 + i S 2 suma zadanog reda kompleksnih brojeva

U tom je slucaju

lim fO .. === 0, tj.

lim n... == 0 i lim II.. == O.

" co

Ako konvergira red apsolutnih vrijednosti zadanog reda kompleksnih bro-

tada se kaze da red

konoergira apsolutno.

Kao i u realnom podrue]u definiraiu se redovi potencija kompleksnih brojeva

gd je su a 0' a1, a2, . 1<1, a R) .... kompleksni broievi, pri cemu su koeficijenti reda razliciti od nule, a z je kompleksna promjenljiva.

Kao u realnom podrueiu radii konvergencije reda R odreduje se prema formuli

all

R ~lim

•

Ako taj limes postoii, red konvergira u krugu ! z - %0 1 < R, a divergira izvan tog kruga, tj. za one vrijednosti z koje zadovoljavaju nejednakost J z - Zo I > R.

PrimJerl

I. Ispita] konvergenciju zadanih redova i odredi njihove sume,

1) (I + i) + (l_ + l_£) + (l_ + _!_i) + (_!_ + ~i) + .&.

2 3 4 9 8 27 •

Rastavimo zadani red u red realnih ired asto imaginarnib brojeva:

( 1 1 I ). ~( 1 1 1 )

1+-+~+-+ ... +. I+~+-+~+ ......

2 4 8 3 9 27

[Dba reda konvergiraju, jer su n;ihovi ~lanovi Banovi Pada-] juah geometriiskih redova, kojim su kvocijenti ~ i ! < 1 •

48

('t • fir 'h t_ _ ~. _. ~. __ • __ ..-_. ~ __ ._. __ ~ __ .~__.....__$ •• mIlilT_' .................. ~_ J.~ .. _~J_ ~ _~ ,_.,~ t_~~__"

---...........,__ -_ ....... _-_._._. - .. •• __ • - • ••• • ._.I _._ ••••• - _ •• _ •• ...

Prema pozuatoj formuli S -=:' ai' '1 za

l-q

imamo:

1 3

S2 = =-.

I _ _!_ 2

3

Sliiedi : zadani red kompleksnih brojeva konvergi~ i suma mu ie S = Sl + Sl = 2 + ti.

2) (l + 0,1 i) + (~ + o,OU) + (-! + o,OOU) + ....

Promotrhno redove realnih i .imaginarnih clanova zadanog reda:

1 1 .' . _

1 + 2 + 3 + .... 1 0)1 + O}O] + 0,,001 + ... _

Prvi red divergira, jer je harmonicki red. Slijedi: zadani red kom.plebnib brojeva di '.

jet divergira red realnib B1nova zadanog reds. vertpn.,.

( 1 2~) ( 2 3") ( 3 4)

3) 2+3' + 3+4' + 4+5; + .....

Promotrimo_ red re.alnih j red imaginamih &nova zadanog reda:

123 -+-+-+ ... 234

Dba rc~ divergira~.}er~ su ~ovi tib redova veci od pripadnih ~ova divergentnog

narmoniekog reda. Slijedi = zada m red komp leksnih brojeva divergira. .

4 (l_ _ l_ ") (_!_ __ I.) (1 1 .)

) 5 2 I + 25 4'" ;J + 125 - Sl +....

Oba retia konvergiraiu, [er su geometriiski, kojim j e kvocijent q < I. S =, _!_ - i . 4

2. Da Ii zadani red kon vergira apsolutno

Prikaiimo U eksponencijalnom obliku opel Ban w. = C ; 'r zadanog reda potencija.

Kako ie

ft

(1 + i) II' [ V~ ::rr:] 21 ,." 1 JJ~

W .. = ~2 = r = 2; tp = arc tg 1 ~ 4 = 211 e .. = ! e 4,

. 22

bit Ce

4 B. Apsen: Repeti torij vile matematike

Red apsolutnih vrijednosti rnodula zadanog reda r].

I I 111

J + 2 + ! + 22 + 7. + ......

22 2' 21

1

i::ini beskonaeni geometrijski red kvocijenta -,- < 1" pa taj red konvergira. Sliiedi: zadani

22

red kom pleksnih brojeva konvergira apsohr tno, [er konvergira red apsolutnih vrij ednosti njegovih clanov3.

3. Pokazi da red

konvergira ap s olutno.

4. Odredi podmcja konvergeneii e zadanih redova potencija

1) V\+ i (z - 1) + (V33+ ifcz - 1)2 + (V33+ i) \z - 1)3 + ....

Kako red potenciia konvergira u krugu polumjera j z - Zo I < RJ odredimo radij R kruga kon vergenciie zadanog reda.

3 3

1 ¥J + ; r = T·

~ 'I' all 1 I"

R -. lim = im

n~DO a. + 1 11-00

Podrucie konvergencile zadanog reda je krug I ~ - 1 l < --~- polumiera 1_.

2 2

Prikazi ga grafi&i r

zl. Z3 z" Zlll+ 1

2) z + 2! + -3! + ..... + n l + en + I)! + "" ~ ..

Raeunamo

~ lim en + 1) I = lim en + 1) = 00.

tJ--1rooc n ! " ...... 00

R = lim

tt----Io'- 00

Zadani red konvergira u titavoi kornpleksnoj ravnini s.

3) (z - I - i) -i. 2! (z ~ t - 1)2 + 3' {z - 1 - ;)3 + .". ~

[Red konvergira same u tOCki z = 1 + I].

5. I s pi raj konve rgenciju zadanih redova ~

(1 i) (1 i) (1 i)

11 + T + 21 + -2- + 3! ~- 3 + ~ ....

[Di vergi rajn].

50

_~...,_. __ I •••• _ ._..."'_. __ • __ • _ ••• • •••• __ .&.. •• _..........-_....id Sb "X 1IiIIII __ ~,j 11 •• .....&. _.I.._ __ .. ,' 1 _ .......-lIIIIIIIIIIrt '_&b_m lIIIIiIi---........ • _ •• ~ ,.o,j _..........-

§ 511 ELBMBNT ARNE PUNItCIJE KOMPLmtSNE PROMjENLjIVE

1. EksponcnciJalna fUD);dj_

Tu funkciju definiramo za bilo koji z = x + i y formulom

w = r == ec+l, = r(cosy + i sin y).

(13)

Pretpostavimo Ii da ie eksponent realan, t] .. da je y = 0, dobivamo

Ii' = eX (cos 0 + isin 0) =~.

Vidimo da se za realne z === x definicija podudara S obienom i da je modul izraza r = ex+I1 jednak e", dok je njegov argument y.

Za eksponencijalnu funkciju vrijedi

.. ~

jer je

.eZl • e'Z. ~ rt. (cosy 1 + i sin Y 1) · trs (cos Y2 + .j sin Y 2) =

= tr-I +xs {cos (y I + Y2) + i sin (y 1 + Y2)] == e(XI+XlI)+ i(71 +7_) =

Dokazi na isti nacin drugu formulul

Eksponencijalna funkcija ie periodska s cisto imaginarnim periodom 2 1l i, jer za bilo koji cije1i k imamo

pri cemu je prema formuli (5) e2'1lf == I ...

Uzmerno li u formuli (13) x = 0 i y = rp, dobivamo Euleroou formulu e'" = cos 'P + i sin 9'.

PrbnJerl Izraeuna]

11

Iii . t

1 .11 ~ -1-

I e 1.

Prem.a (13) imamo:

i~ [0 n.] 0 ( n + . r 1J) ..

e » =- X= ;y=z- =e COST 181n"2 =.!:

1- i!'2· [ ( :n ) .. ( :JI' )] ... ( 1) .

, ~ e cos - 2 + I sin - 2 :;::; e .. 1 - = - e I ..

51

_.:-. .. .. .__..................._ _ ~...- ~ ~== '2.t'0 5 .. · 'iiIIlf ~_ ~ . __ __...__.. _J.'...&.. ......• '..&.. .._. ......-.II.I' I..._ I II....I..I.~~_ .. --.u..&.... _ _. •

: I· •

• • : 'I I

, '., f - " ',...:11' ':.,. ~ _

" . J . ~.. ,. '

_

, .

,

3. ,-1-3'4

e" 2- 3,1 = e,-:1 [COS (-3) + i sin (.:.....3)] == ,~(cos 3 -- i'sin 1) =

e

.,...!....,. 1 [cos (3 . 57,3°) ~ l sin (3 + ,57,3°)] ~

- 2,722 , , ' ,.

= _I (cos 171 °54' -, i sin 171 o 5;4') -:- O~13.5 (- 0)99 -:- i O~14) :;::;; - 0,134 ~ i 0,019.

7~4 ' , ,

[ -7-,3IS + i 1~Q43J.

•• I • .. _ I

, ,

[cos 2 - i sin 2].

2. Logaritamsb fuuciJa

Logaritamsku funkciju definiramo kao Inverznu funkciiu od eksponencijalne funkciie:

Broj to [e logaritam broia z ,¢ 0, tj.' 'm === Ln Z (oznaka funkcije je Ln),

ako [e eW = z. ..

Uzevsi da [e z = T elf}, a to = U,+ io dobivamo

iIi

a odatle slijedi: eU == r i efp = e'P, pa ie

t1__'= ,lfJ, + ,2 ~ n",' gc:ije je _ k -:- 0, + 1)." + ·2, _~_~ l;' , ..

/ -

- '. '

" - -, !

dok je u = In r, a to ie obicni prirodni logaritam pozitivnog broja t.

Kako je w :== Ln z = u + i n, dobivamo:

.I

to == Ln z ~ In r + i ('1' + 2 k n) == In 1 z I + i rug z k = 0, + I , + 2, ... t

(14)

Iz navedenog slijedi, da [e Ln z beskonacno mnogoznaena funkcija i da za k ::::;;; 0 dobivamo glavnu vrijednost logarinna, koja se oznacu]e s In s, pa je '

In z == In I z I + i arg z.

(14)'

Aka je z realni pozitivni bro], arg z = 0, pa je

(14)'1

Vidimo da se glavna vrijednost logaritma realna pozitivna broja podudara S obicnim prirodnim logaritmom toga broia.

52

Kako vidimo, periodicnosti eksponencijalne funkcije odgovara - besliotlafna mnogoznacnost logaritamske funkcije, SliCni odnos imamo i u rea1nom podrucju" npr. izmedu cirkularnih i' ciklometriiskih funkciia, Dok su cirkularne funkcije periodske, ciklometrijske su beskonacno mnogoanaene.

Poznate formule za raCunanje 's logaritmima realnih brojeva vrijede _j' za kornpleksne brojeve.

Ln eZl 4 Zl) ~ Ln Zl + Ln 22' jer je prema (14):

Ln Ia , . Z2) =- In IZ1 · z21 + iArg{Zl · Z2) =In(lzl!· JZ2]) +

+ i (Arg z 1 + Arg z 2) = In j z 1 I + In J z 2 r + i Arg Z 1 + i Arg :r 1 = = (In f z 1 r + i Arg z 1) + (In I z 2 I + i Arg z 2) = Ln z 1 + Ln 81.

Pokazi na isti nacin, da ie

Ln fs") = n ,. Ln a, Ln Vz = ~ Lnz.

Primieri

Izracuna] Ln z za

1. z = 1~ z = ii Z -= -1 i z = +i;

:.

Racunamo prema (14):

Ln % ~ In r + i Arg e, gdj e je Arg.8' = tp + 2 k n,

k = O~ ± 11' ± 21 ,... •

Za z :;: 1: r:= 1) t.p = 0:

Ln I = In 1 + i (0 + 2 k "') = 0 + i 2 k 'n 7,i,2 k~; In 1 = O_t II = OJ ± 1,1 ± 2t ... ~

. I '"

a=.: r:;;:;;;: ~'''~2''

. Lni= i(-1"-+ 2k:rr);

1· 4 ~ n I = 1-·

2

z = -....1: r = t -' rp = 1'.

Ln ( ._,.., 1), = In 1 + i (~ + 2, k x) = "i n (2 k + 1); In (-1) =- in ..

z ~ -i:

n r ~ I, m =-t

, , T 2

53

...................... _ _._ _ 1oI ._._ _,--.........:...-.oIIIIro(jM* .1_:....... _1 __ . .. __ . __ I. .&.. _P_ •• _ ._1 __ ._ __ ........

,*. M 's u, _ .. _ e , ~ ~,'~ ,~~.~~,~_~~. ~~ ~

-........ - ... . ..... ··1... ""'_'_,.. ........... 1 ~·I-. ..... I ...... · .:....._.. ..... ._ ....... _. ... 1 .... ..-- ...................................• .l.- ........ ...-... .... __

tid • '_t=f as • z'trrO'·~LLIIILo.--.... __ I 1......1.._ _ _ ..1. __ .~ .1-._. _ .__ . ...&...-. • ••• ---&. •• _ •••

.. : ...

2 .. Ln(l + .) ..

, - Vi + 1 = V2. Argx = arctg 1 + 2":111 = -i + lhn.

Ln (1 + f; = In V2 + i(: + 2k1t) == ~ · 0,693 + i( ~ + 2kn) = 0.347 + i3l{2k+O.2S); In (I + i) = _!_ 102 + i ~+

.24

3.. Ln (5 - 3 i).

r = y'34; arg a = arc tg (~3) = - arc tg 0,60 == - arc 310 -.:... -0.54.

Ln(S - 31)":" ! In 34 + i(-O,54 + 2kn) ~ ; · 3,53 + i(-0;54 + 2 kn) =

= 1 ~ 77 + i ( ~O"S4 + 2 k n).

k = 0 ... ± 1, ± 2, 4U •

1 + i

4. Ln I .•

-t

Ln 1 + ~ = Ln (I + ,) (1 + I) = Ln I + 2 i-I = Ln i = [vidi 1. prlmler] = i ("2 + 2in).

1-1 1+1 2

5. Ln (2 i ~ V-7).

w = Ln (2 i =f i V7) = Ln (2 ~ V7) i.

Kak.o je ri,l = 12 -F V11; "P1 -= n~ tpz = 0;'1 dobivamo

Wi = In 12 - V71 + i(~n + 2kn); Wl = In(2 + Vi) + i2k1l.

6. Ln ( ~ 2 + t1~

r = Vs; tp = arc tg 12 = n: - arc tg 0,5 ....:.... " - 0,463 ...:.... 2,679.

Ln (- 2 + i).:... ~ In 5 + i (2.679 + 2 k,7l) = 0,805 + 2,679 i + 2 k :II i.

7. Ln ( - 3 + 4 i).

[1~61 + i {(2 k + 1) n - ~21}l.

9. Izraeuna] Ln z za

1) z = 2; 2) z = -2; 3) z = 2i,i 4) z = -2i.; 5) z ~ i - V3'; 6) z = 2 -i Vi

1) In 2 + 2 k n i; 2) In 2 + (2 k + 1);'It i; 3) In 2 + (2k + ~)" i;

4) In2 + (2k - -}) ni; 5) 1n2 + (2k + .~-) n i; 6) In 6 + i(2k - ~)n

54

1:"' ., 5*1 b b ~. .. ~_ .... __ n_ •• __ u .. ...............

_.. _... • N b .. h .1__ • _ • __ _.. _.... •• .._ •• _ .. _

a TrilODomctriJske funkeiJe

Znamo da zbraja;uei. i oduzimaiuci I i II Eulerovu fonnulu za £f% i e-b; (vidi npr. Repet.itorij. vise matematike, + Di+? 14 O? istog autora), dobivamo za funkciie sinusa 1 kosinusa realne promjenljive x izraze

Ix -,x

. e - e

SIn X = 2i ~ ...

tx + -1%

.e £

cos x = ·

2

(8)

Te fonnule vrijede i za kompleksnu promjenljivu !4 = X + i y:

h: -1%

. e - e

sm z == 2 i

;

f:l + -'z

cosz=s e _,

2

(IS)

a 0 datle sli] edi :

• 1.1' -Iz 2b· 1

Slnz ·e ~e. ·e-

tg z = coS-Z = - I e'~ +-e":'lz = - , e2ii + 1

i ctg z = c?B Z sin ..

jet za realne z, tj+ za z = x (y == 0) dobivarno gore navedene formule (a) ..

Lako Be moze pokazati da su trigonornetrijske funkciie kompleksne promjenljive sacuvale vecinu svojstava trigonometrijskih funkcija realne promienljive, Tako, na primier, iz periodicnosri funkcije e', kojoi ie period 2" I~, slijedi da funkcije sin z i cos z imaju period 2 n, a tg z i ctg z period n.

Pokazimo to:

f (:Z' + 2",) -1(% + 2.:111:)

sin (z + 2;71;) = [prema (15)l = e 2 :

f.z: -'.I

e - e

2i

= ~ i [e'·1+ 2111 - e-b - 2td] Pokazi Isto za cos s: .

Isto tako se mote pokazati da su za trigonometrijske funkcije kompleksne promjenljive ostale na snazi formule iz trigonometrije realne promjenliive.

Pokazimo da za sin z i cos z vrijedi poznata formula sin" fl + cosl Z = 1:

.

= SID Z ..

. ( 's - I Z') 2 (':1 + -,a) :: 1 f:l ~ 2 + ,,- 2 f.

sln:1 z + cos:l Z = 6 - e + II e. = 8 +

2i 2 - 4

lh· + 2 + -::U;I" I t

+ 8 e ~ _(~e2l% + 2 - e-2t.z + e2JI' + 2 + e--2f:l") = ~4 · 4 = 1,

4 4

55

5 . $ 1,. W 7 * bk .. __ ....................... _ .. ......... ....&.._ .. _._ __ ....... ._ •• _ ___. ....... ._ • .&.. ................... .. _. • _

.... ~.

a takoder poznate formule za zbro], odnosno razliltu· . RgUmenata imaju formalno slic8.n 0 blik :

sin(% ± iy) =·sin x cos (iy) ... ±·COS x sin (iy) ..

Kako je prema (9) cos (i y) ._,_. -, 2+ .' = ch y i- sin (i y) ,;;_ .-'~ j-.' ....:. i sh y~ dobivamo

sin (x + iy) ~sin%chy·±.icosxshy.

N a isti nacin dobivamo

(16)

cos ex + iy) = cos x chy + i sin x shy.

Medutim za razliku od trigonometrijskih funkcija realne promjenljive modul funkcija sin z i cos z more biti veci od 1, cak po volji velik ..

Izracunajmo npr. cos;' i sin i prema formulama (15):

f ... + -1 ~ f -1 I ( I )

·_8 e. ~e +e_ .

cos "I ~ 2 - 2 - 2 e + Ii === 1,543,

(a)

I·' -'·1 . ( ) .

4 ~_e -8 _1 -1 _, 1+· 4

Sln:J - 2 i _ - 2 /e - e) - 2 e -""F = 1.174S.

PrlmJeri

Izracuna]:

I. cos (5 - i) = [prerna formuli cos (a - fJ)] :;;; cos .5. cos i· + sin S · sin i = [prema (a)] ....:.

= cos 5 · -; (e + !) + sin 5 ~ ~ (e - +) ~ 0.438 + i 1,127. .

. . .

2. sin (1 - Si) = [prema formuli sin (0 - .8)] = sin 1 · cos .5 i-cos 1 ~ 1m S i MIt (prcina (1')] -

. e :!u • • + e ~,~ ~ C e.s. +. - e: 5-'·' 1 ( 1). .;- ( 1 ) - .

~ sin 1 · 2 _ _..- -. cos 1 .. 2 i = 2 ,5 + e' sin 1 _."2 " -Ii cos 1=

....:.. 62,45 - i 40)09.

3. sin ( - I + 2 i).

[ e~b - 1

4. tg i = prema tg z ~ - i ,1.~ + 1

= -i -0)865 = ~ 0 763

1}135 '..~

oS. Izracunai sve vriiednosti % iz zadanih jednadzbi,

_ _] _ e-:1 ~ 1 4 _ 0 .. 13.' ~ 1

1 Z =, = ~r. e ~ 1 + 1 :=:: ~J 0,l3 S + .1 -:-

1) cos z = 2 ..

el:l + e-'~

Prema (15) cos z =. 2· -. jednadzba prima oblik:

56

..-.&.II..&............._ ........... ...&... ~~.......-.-~III!IaIIII' O~ .. IIiIIIII·.b"""'"'"-l' t-.........&...I. ..... _ _ _ ••• __ :_.___....&.., _. _..&.._ ••. _ .. _.N'. ...... _ ... _ .... __ .&._ ..... _ •• _ ... .&&....& •• _ ........ _ ........ ELLLLLIIII

$ 1 5 't $ $' r Err 5$' hr ' , zIL: _.. . .. ,_ _ 1.11 •••• _ .

........ ~~ .. *~)H.H~EK.= .. ·'Nd ••• t~~_

__. _. ...........:.. - .. _ _........ "'- I - _. - --. _...__......I .. ~ •• J:++' • • ••••• _ I... _ h ...........__. ..-. . ..'I.&.I...I _ _.&.. _1 .'_ .1' _ _ •• ..&..I..&.II_ l'.1J...YJ' .&..I......_ •• .J.......I .&. •••

I

Uz ,hi: = " dobivamo kvadratnu jednadlbu

u2~2u+.l=O~ pa le u~j2==2±V3.

Slijedi: , •• = 2 ± V3.

. .

. ... . .

Logaritmiranje prerna (14) Ln. = ln r + i (". + 2 It n) daie

i " = In (2 ± Ji3) + i (0 + 2 l n) J ~ i .,

I . .

z = --:- In (2 ± VJ) + 2 k 1):t

,

. • r; (2 - V 3) (2 + V 3') I . ~ -r; .

Kako re 2 - , 3 = 11-. = - ¥3' bit ce In (2 - ,. 3) ~ - In (2 + YJ),

1 . ·2+ 3 2+ 3- .

dok ie --:- -= - i, pa dobivamo

,

Zl ~ -ilo (2 .+' V3) + 2 k 7J~ . z~ .= +i In (2 +. )13) -f- 2 s«.

Ie = .0, ±1,. ±2, ......

Buduti da ie In (2 + YJ) ..:.In 3,73 = log 3,73 · M ~ 0,571 4 2,30 = 1~3i7

% == =f 1~317 j + 2 k n.

Kako vidimo, :r prima beskcnacno mnogo vrijednosti i to naravno .. Il10 :imaainanUh.

2) sin z =. 2.

Kako ie sin II = coi(T~ z),je-d~d!ba prima oblik

co~(~ - z) 7= z,

pa prerna rezultatima predasnieg zadatka imamo

i -. = =rilfi(2 +)13) + 2in I· (-I) = = ±iln(2 + Y3) +2kn + ~

iIi

II == ±1.317i + T + 2kn,

• I } • -

Vriiednosti luka z predocene su, kao i 'u zadatku 1), tol:k.ama ko;e Ide no imaginarnoj osi komplebne ravnine.

3) cos .. = s.

[.lUi ...:... =f2,29 i + 2 k ,,].

4) cos z = -5.

_" .. I

61:1 + ,-.1' \

---- = -5 · 2,··

·2· ..

- I

e2U1 + 10e~1' + 1 = O~ odnosno ul: + ·IO·u + 1 ~ 0 za ,Is = U ..

Ul;,l -= -s ± 2 V6:J pa je eh= _·S d: 2 Y6 ~ -s + 4~90 < O.

57

Logaribniranje prema (14) daje

i • = In l - s ± 2 V6 j + en + 2 k 11) i I : i

ili

.3' 1.2 = -I'In i-oS ± 2 V61 + n + 2 k s«

Kako je _S_2Y6=C-S-2V6>(-S+2Y6)= . 1 • dokle

-s + 2 JI6 -5 + 2 V6

In i -5 - 2 V6 t ~ -In! -S + 2 V61}

do bivamo

Hi

Zl~.i ~ -F i In I ~5 + 4J90 f + n + 2 k n: = T iln (0,10) + 3J + 2 k 'I.

I' 1 • .z = =f i ( ~ 1 · 2)30) + n + 2 k n = ± i 2,30 + n (2 k + 1) i 11 -= 0, ± 1" ± 21' .. ~ .

). 4i

:5 stn % = -. 3

, ,.. - , - ~. 4 i· .

Pomnolimo u 2 i 1"3 s 2 I. dobit ~mo

,f. ::II;iIII u~ odnosno ,- I. = - daje:

It

8

,~. ~ e-h: = - -.I

3

• ••

a sups t1 tuel,a

t 8

u - - = - - Hi ~ ul+ 811 - 3 = O~

u 3

pa je

-4± 5

•

3

Slijedi ~

1

"I =-

3

.f~ = _!_

3

iZ ... ln!+i2k31

U.l ~ -3

1

,-'.= - -

3

I .

.. _= ~i

i

- i a = +In 3 + i (n + 2 k n:) 1 • i %~ = -iln3 - (n + 2kn).

Zl:= +iIn3 + 2kn:.

6) ctg.r ~

3;

-- ...

5

1 . ,1'~ + J .

Prema erg z = - = 1: 21:1 J imamo

tg.:r t .......

i ' :Uir + 1 ~ _ ~ j. 5 (e 1:i. - 1)

e2t~ - 1 .s i

58

• .&.....&.II ._ •• --_....&...:....I........,... _ ............. __ ._._ .. ~ •. _ .. _ _.. __ ___. _ ................ _.&.._ ..... __ .._I......I..I.I'. .... .&&..._

*

:....1#' 0· . 'lit l!i .

= _. .__ X 1 sa •... PI.·_:-"!'!. _~_I""""''''''_''''_ __ ''''''''''

odad · I.. 2~. I

Stavimo ,,2 ... = II. Dobivamo S &I + .s = -3 II + 3) a e Je u = - 4~ pa ie e = -"4.

Logaritmiranie daje:

i 1

2iz=ln _.! j+i(n+2kn), iIi -t:--T·2In2-"2(;rJ+2kn).

pa je

5i 7)tgz=-· 3

3 ~I- i 8) cos z =- -~ 4

[i In 2 + n (k + ~)]. [± (- iln2 + :) + 2kn]. [± 2.29i + n(2k + -})].

9) sin z ~ 5~

4. Arkus-funl:cije, tl. inverzne trigonometriJ.te funkelJe

Ako je z = sin w, tada je w = Arc sin z.

Iz z = sin w slijedi prema (15):

'w -h,.

• e - e

Z==81nw= 2i

2 s i elll = e11w ~ 1

iii

Uz supstituciju .ehv == u dobivamo

u2 - 2 z i u ~ 1 = 0

a odatle je

u = z i + V ~ Z2 + 1 ill e'w = i z + VI - z2:.

II

Ne pisemo dvostruki predznak ispred koriiena, jer Vi znaci sve vrijednosti koriiena,

Logaritmiranje dale:

iw = Ln(iz + Vi - Z2) I· i

w = Arcsin z == - iLn (i z + Vi -:- .8'2).

(17)

, ViSezna~J;lOSt· te funkciie odredena je dv~~. ~fjjena i beskonacnom

mnogoznacnoscu 1 og aritm a.. . . . .

11.''''' + e-·· Na isti nacin dobiV3II10 iz B = COS fl) = -----==______~

2

to = Arc cos s,

a takoder

iIi

e2«W ~ 2 z el.w + I = 0

a odatle je

.

1

i fO = Ln (z + V Z2 - I) I · i

to === Arc cosz == - iLn (z + VZ2 - 1).

(I7)~

w = Arc tg e.

Slijedi

..

, -

_. . · -., .~ .. : . " 21.. .' ... ,

e = tg IV = SlO__fD = [prema (15)] = -i II 21'" - 1 ,

casto .. . e .+.1

I • : -

pa ie z = -i": - I > gdje je u = e'w• u + 1

, -

Iz kvadratne iednadzbe u2 (i z - 1) == ~ I - i z dobivamo

u=l/l+~z=el". , I ~ tZ

pa logaritrniranje daje

; w - 1 Ln I + i e o dnosn a to = ~ j_ Ln I + ~ z ,

., -2 l-iz' 2 l-Iz

pa ie

· I -t- · Arctgz = - 2' Lnt ',z.

~ tZ

(17)"

Na slicni nacin dobivamo

. ~

AI 'L Z~I

c ctg Z == - - n ~ .

, . 2 z+J

(17)'"

·60

........ -.IroIIIIt 1IiIII' ... *_tr ........ _h~u . . _. :or

7'$ . .. n H _. ,_. •• __ .. _.. .... n_ .... _ .. n.. _ •• __ • _ ..... _ •• n .. _ •• _._.. ,, ........ n_ ••• _,

PrimJeri I:t.raamaj : 1. Arc sin t.

. ~

Uvrstenje z = i u formuIu (17) daje

Arc sin i = ~i Ln (-I ± V2) ..

. .. (a)

Ako lspred korijena uzmemo predznak .. +,,~ dobit Cemo:

(Arc sin i) 1 = -i Ln eV2 _- 1) = [prerna (14)] = -i [In (Y2 - 1) +i (0 + 2 k :If)] ~

= 2 R n: - i In (V2 ~ - J)~ k = O:t ± 1, ± 2, ... ..

Prema (a), ako ispred koriiena uzrnemo predznak f:~f:

(Arcsinl}l = -iLn(-J - V2) ~ ~ir1n(V2 + 1) + i(n + 2Ax)] ~

= (2 k + 1) 31 -- i In (V:2 + 1). k = OJ ± 1, ±~~ "+~J~ ,

. .- j·t

2. w = Arc cos 4'

Prema (17r imamo:

.~ Ln ( 3 i 1/ 9 ) ~ Ln (3 i ~ 5)

f.V = -~ 4 ± Y - 16 - 1 = -I 4 ± '4" ;

ak . (3 i . S) 2· odn i dobi d ~ ......x ..

K 0 ,e 4 ± J 4 ~ J, osno -"2' 0 rvamo va rjesenja:

Wt = -iLn(2i)=c -i[ln2+i{~ +2kn)] = -iln2 +%+2kn:.

4

w~= -iLn(- ~)= -;[1o! +1'(-; + 2kn)] = +iln2-Y+2kn:.,

iIi

Wl,2 = ± (-i In 2 -+ -i-) +2 k :rE, gdje'je k ~ O. ± 1. ±2, ._ ..

:..... .. i

.~ ,-

, .

3 + i

J. Arc cos .

4

4. Arc tg (J/2 - I).

Prerna (1 7)" imamo:

Arctg eV2 - I) = - i._ Ln 1 + i(~ - i) = _ i.Ln 1 + i v: + 1 = _ _i_ Ln i V~. + 2 =

2 1-i(1/2-,) 2 l-iV2-1 -2 --lVl

•

= [broinik inazivnik numerusa mnoiimo II .:}''21 ,. -~ ~(~ ~ -,,1) =

-:- -+[~3+i(3-~rctgV2+2k3l)l~: .:' _; .. '~ _ .

. : ... _. '_.! -

= ~ [(2 k + 1) 31" -arc tg 1'2] ., ! In 3. · , ,. ..' c ;

( . ~

. ..

, .

6l

~-....IIIIIIn __ #lIIiIf·t.· *., _. r xnr_ . ..,_ ..&.1"- ~ .. .&....",.j.._ _.&..&....'I _.I'..._ 1.'1_. _..&..1.-- 1_ • .&......I ...-....&..-"--" ••

_~ • •••• __ I ................. ~ ........................ .&.. ....... _· ......... _~ •• __ .. - ....... _ • .1.- ._ • .1 1 ............................... .._ ............ _ .................

Si S .. Arc tg T·

•

I

6. Arc tg 2-

7. Arc sin 3.

Prema (11)~

Arc sin 3 = - i Ln (3 i ± V I - 9) = - i Ln (3 i ± i 2 Y2) = = -i1n(3 ± 2 Vi) + (~ + 2kn).

8. rue sin O.

9. Arc cos O.

Arc cos 0 [prema (17)'] = -i [Ln (0 + i)] = -i [In 1 + i (~ + k n)] = f + k :rt:.

10. Arc cos 2.

[ ± 1,317 i + 2 k n].

11. Arc tg 2 i.

4 [ C I· (l7)U] iLl - 2 i Ln ( 1 )

Arc tg 2" = prema rormu I = - 2: n 1 + 2 = - 2 ~"3 =

i [ I _ ] 2k+1 i

= - 2 In T + Ie" + 2 k:n:) = 2 n + 21n 3 = .

= k:ll: + (~ + i ~ In 3) == n k + (T + 0.5493i) .

5. Wperbolne fnukclie

Hiperbolne funkcije kompleksne promjenljive z definiramo kao u realnom podruciu (vidi Repetitorii vise matematike, dio I):

sh z = e! - e-2 ; 2

(18)

cthz= 1 ==shz. thz shz

Neposredno iz tih definici]a slijedi da su funkcije sh z i ch z periodske s periodom 2;Tt i, a funkcije th z i cth z imaju period n i, jer su kombinacije eksponenciialne funkcije ez, kojoj je, kako znamo, period 2 n i. Da izvedemo vezu izmedu hiperbolnih i trigonometrijskih funkcija, uvrstimo i z mjesto z u for-

mule (15). "

62

_~ P_ •• _. • • •• __ ••• _ ._ •••• _ ._. ..&...I.I.........- d __ _h'd ~_ •.. .&. •• ••• • _

Uvrstenje i z mjesto z u to ef~ --- e-'!Z' d ·

sin z = 2 i ate:

•. e~ - e-% 1 e% - e-Z 1

SIDtZ= si=:'>; 2 =[prema(18)]=--rshz,

•

pa je

sh z = +i sin i s,

Na isti nacin dobivamo:

ch z = cos i z, th z == ~itg i e, cth z = i ctg iz,

(19)

a odatle je

sh i z = i sin z, ch i z = cos z,

(19)'

ako miesto z uvrstimo u prve dvije formule i z.

Odatle slijedi: bilo koja relacija izmedu trigonometriiskih funkcija sin Il i cos. z prelazi u relaciju izmedu hiperbolnih funkcija sh z i ch s, ako u polaznoj relaciji zamijenimo sin s i cos z s ish z i ch z. Npr. iZ'Vriimo Ii ttl zamienu u relaciji cos2z + sin2z = 1, dobit cemo ch2z + (i sh Z)l = ch2z - sh2z === 1.

Pokazi na isti nacin, da je sh 2 z == 2 sh z ch a,

sh (z 1 + z 2) ~ sit Z 1 ch z 2 + ch z 1 sh z 2 i Ch(Zl+Z2)=chzlchzz+chzlShzz)

(20)

II

a odatle prema (19)' imamo:

sh (x + iy) = sh xcosy + ichx siny ch (x + iy) == ch xCOSy + -ish x siny.

(20)'

Primjeri Izratunaj

I. ch i i sh i; th i. chi ~ ?

Kako [e prema (19) ch Z = cos i s, dobivamo za ~ = i:

sh i = ?

ch i = cos (il) = C08 (-I) =. cos I ...:... cos S7~3° .....:... 0,54.

Prema (19):

sh i = ~i sin ({2) ~ +i sin 1 _:_ i sin 57),30 _:_ 0.,84 i, Pokus: ch2i - :sh2i = 0,29 + O~71 = 1.

-

63

.I' .. _ ... _ ___.........~ ............... ""'-- ...... ---'- ................... ._._ ... __ •• _... .. "'_ • .__. .......... "P ......... I_ ...... .....&. ............ ...&...I.I.&-....-..toII!_·iIIIIIIIIM.M ••• S ·t ........ ' ,......... .&&.II ....... --.&.._I.I.I.I..&.&&..I..&.&...I.I..._ ..... .__...&... ................... ..&... __ -'_ ............___......__ ........ __ .a.......&.I.I. ...... _ ••••

~ oOIIIIII'.d .* _Db ..... 1blllilllo'- .._ ... ~ .. _. . .... ~ ._.~ •. __ •• ~.-

' h b += . ._._ ._ ... . .&.. • _._._ ... _ • .&._ .... _......... • ••• 11 __

tbi = ?

.. ..

th ~ sh ," i sin 1 - • tg I _ 1 4:6 •

1=-= ~. ::::::::::j~'.

chi COS 1

2. sh ( _ 3 + I).

Prerna formuli (20);

.,

sh (-3 + I) = ~ sh 3 .. ch i + ch 3 · shi = [prema primieru 1.] =

= - sh 3 · cos 1 + ch 3 . i sin J ~ ! C~-:I - j!:I) cos 1 + ~ (e' + e: 3) sin I.

3. sh (I + ,) ~ sh 1 _ ch i + ch I · sh i = [prerna zadatku I] ::::::; sh 1 · cos I + ch 1 · i sin 1 =

= sh I . cos 1 + i ch 1 · sin 1.

-;

44 ch (I + i).

[ch 1 . cos 1 - i :sh 1 · sin 1 J.

. , ..

1 . 5. ch z ~ '2.

Prerna (18):

iii e~ + B-1: - 1 = o.

-:---- = -

2· 2

Uzevsi el = u dobivarno

" + _!__.~ 1 = 0 ili u2. - U + 1 = 0) u

+

pa Je

ulz=.!.±iYl_

• 2 2

1 · V3 · (~ 1 · V3 odatle i

Ul = 2- +Iy .. pa te ejl =2+1-2' a e je

%1= Ln( ~ + j ~) = [r = 1; 9' = arc tg Y3 = ~] = i(~ + Un) = -fi + 2kni.

., -

(e"h = ; - i ~; %2 = Ln(± -i~) _:. [r = I; If = - ~] ~ - -j-i + 2k:rri.

64

. 8~· Area-funkeije

Za Inverzne hiperbolne funkcije kompleksne promienliive z dobivamo 'VeZU tih funkcija s prirodnim Iogarirmima na nacin naveden kod. Arcus-funkcija:

Ar sh z = Ln (a + V Z2 + 1), Ar ch z = Ln (z + V Z2 - 1), Arth z = l_Ln I + z

. 2 1 - e"

Arcthz =1-Ln2i + 1~ 2 II-I

(21)

Sve su te funkciie beskonacno mnogoznacne, Isti oblik imaiu te funkcije u realnom podruciu .. (Vidi Repetitorij vise marematike, Dio I).

PrimJeri Izrarunaj: 14 Ar sh i.

I .

.' .

• Y r··

Ar sh i -=. [prema prvoj formuli (21)] ":::;! • .,

. . ....... ..

= ~(i. + v- 1 + 1) =s Ln s = [prema (14), r -:- 1, fjJ = i] =

=lnl+i(~ +2kn)={-i-+2kn)i k~O> ±I. ±2, __ ..

2. Ar sh ( -1).

Arsh(-l)= Ln(-1 ± Vi + l)=Ln(~l ± Vz)=

= [prema (14); r1 .. 1 ~ -1 ± V2~ fJ1 = 0 i tp:1. = 111.. :''';. "{;" .- .. ~

%1 = 1n(Vl - 1) + i(O + 2k,.:) ~ In(V2 - 1) + 2kni. . ~ ~,.

Zl ~ In 1-Y2 ~ 1 1+ ien + 2kn) = In-(Vl + 1) + (2~ + ])n1. :

3,. Ar th i.

Ar th i = [prema trecoj fonnuli (21)] = _!_ Ln 1 + ~ = _!_. La (1 + i) 1 . _!_ ~ i -_ ..

2 1 - I- 2 2 2

[ 1 - ... 31 ] .r 1· [~r 4 ( 'It )1· I ~. ( 1 )

= r = ~ qJ = 2 ,,~. 2 In 1 .+ J "2 + 2 k n = 2 4 :J 1i "2 + 2 k ~

= (k + +)td.

4. th z = 2; z = t

[lnY3+(k+ ~)ni]" .[±-i-i+lk'U} [± ;i+2kni]-

Taj zadatak bio ie vee pri;c rijden premaII formuli sustava (18)'.·

5 B. Apscn: Repeti:torij vile aietenUtfike

6S

__ ..-.jjr....'dRillflljrrrtzdiliiili?@'_h ••••• rrilill' ... w .... lilllll8t __ ,:.._..____.._ .... .._ -'1.1--.. ......... _ ..... ......,.,_".__~_. __ •• _ ........... __ ._1 ........ ....&....'.I... ................. _ ..... _ •• _ ._.

• __ •• _._ ~~ .&. ..&I.. I.I.I.U"II.. .......

-.........._._ _ ._ _ . ._. _ __ . . .. _ . . ___._._.,.~' ,,_' ¢~!S 1IIIIIIIa. ~-'-_. _ __ . .....__ __ ....l'. __ •• _ •••• __ • _."..'... .' _?_ .. X~) -... _._ _. 1....1... _. _ ,----1.._ .1. __ -'- ~~ __

I: '~' .

.. .

7. Opca ek.p~nencijalna fuakciJ.

Vee nam je poznata eksponencijalna funkcija kompleksne promjenljive koio] je baza realni broj e. Opca eksponencijalna funkcija ima i u bazi kompleksni broj z == x + iy pa glasi

gd]e je a ~ a + Pi bio koji kompleksni broj.

Kako svaki broj z moiemo prikazati U obliku z = r-.l, jer logaritmiranje daje identitet Ln z = Ln e, uzimamoee U obliku

(22)

Neka je z === r t'~, gdje je (~n < rp < n). Tada je

(22)"

prema (14).

:.,

Uvrstenie a == a + i fJ daje opcu eksponencijalnu funkciju U obliku

. .

w = e(CI -+- 'tl) [I. T + HF + 2 Q) 1 = ~ ..... -fJ (,. + 2 lit) • et1tJ.-., +0(,,+ lb)]

(22)"

gd]e je k = 0, +1, +2'4 ....

PrimJeri

Izracunai:

] .,

~ 1 "

Prema (22) Imamo, uzevsi u obzir da ie ~ = i, jer ie P = 0) dot ie :6 = i:

~, I La' I(tD 1 + ,(~ + lltt)] -(! +2b) -(4*+1)~

, = e. = e 2 = I 1 ~ e 1.

Vidimo da il ima beskonacno mnogo r~almh vrijednoati.

Prema (22) uzev~i U obzir da ie z = 3, dok ie a = 2 + i:

32+ f =- .:11(1+ J)L.3 _ (2.,)· [Ia 3+ HO+2b)J (1Ia)-11tK)+lCl.3+"p) 2l.3-1b i(l.J+~

~ -4 =, ~e r' -=

:l1.3-lln ~ .

= e · (cos In .3 + "I Sin in 3).

66

I ..... I

Prema (22) dobivamo uzevst

: ~ ._-\ :" .. '.

. ... -,

. ~

Z =, 1

a = .j + i:

k ~1 + ~ .1 .t

Po US: I = I ";I: =- [prema zadatku 1]

.. ~ (~ + l,br)

= le.2 •

4. (1 -t i)' ..

..

~

Kako je sad z = I + i i a ~ i, prema (22) dobivamo:

(1 + i)i = iLn(l+i) [, = V2, V' = arc tg 1 = =] = ,AlnV2+1(~+2.n)] =

i lD1/:2 -flt.. 1) . ( ')

= e r "e ~~~ 11-+:( = e -.11 2l:+. (cos In v2 + i sin In Vi) ..

,-

s, (- ])~ z"

Za z = -I i a = V 2 prerna (22) dobivamo:

(~1)f2 = eViLn( -1) =- eVl [In 1+ '(n+2u}] = eVz ·IJJ(ll+ 1 ~ == cos {2 k + J):n: Vi + i sin (2 k + I);PI" V2.

6. 4i.

Ie -2b (cos In 4 + i sin In ")]~

I 7~ JO.

i_I" 10' tID 1 0 ~.!_ [ • t .+ ~ .]

10 - e = e = e J4 tu Je M · 2,,1026 modul pnrodnib logaritama =

= cos (~) .. 1- Ui sin (~) . 0052,3026 + 'sin 2,3026 ...:.. cos 131".56' + i sin 131"056' =. . -t)}6680 + i O~7440 ..

671

~~,~*~·d~n.-~,,'H.T w'~~

'Ir... . ..• _~ _~....&..&I&."".&.."_'_'_'__""" _ _ I I -'I. ....,. P. ~ .&.. --. I _ •• __ •• • _. L~ -·-

___, -.. ........a...&. ........ ... -"...I..I..a........&. ... ....&........I. ..... _....&.. ..... __ ..... ............._ .............. __ .... "'1_ ....._ __ ....... __ . . ..

y

§ 6. DBRIV ACIJ.A I DIFERENCIjAL FUNKCJ)B KOMPLEKSNE PROMJENLJIVE. CAUCHY-RIEMANNOVE PARCIJALNE DIFERENCIJALNE JEDNAD2BH. ANALmCICB FUNKCIJE

Znamo da ie prornienljiva r.o = fCz) funkcija kompleksnog broja s, aKO svako] vrijednosti Z odgovara odredena vriiednost funkcije f (z). Kako ie z = x + i y, gdje j"! x realni dio, a y imaginarni dio kompleksnog broja, zadati z znaCi zadati

dva realna broja x i y, pri temu [e '

f(z) = Ii (x,y) + it' (x,y).

(23)

.

gdje su u i v realne funkciie,

Svakom Z odgovaraiu odredene vriiednosti u i e, pa i odredena vrijednost f (z).

, ..

y+1Jy

-- - - - - ---<iZ~l·-.-4 I

I

:.dl=~Y

I

. l'

Y ----- - - - ~-.:_-_?l+.dz

I 41-b I

" I

I I

J •

I •

--+--..._-- t-. I ......... - ..

r .4r X+M 1

y+lJy

.dy

Y --

•

l

I I I

1

o

x .dx x+&

x

o

I

Slika 24 ..

Slika 25.

Nek.a ie jednoznacna funkcija w = f (z) odredena u nekom konacnom okolisu tocke z u konacnosti, lzaberimo u tom okolisu tocku z + Az i neka je tt.w prirast funkcije f (a) pri ·prelazu od toeke z u tocku z· + AzJ' ti,

4w =I!» + Az) ~ fCz) ..

Vidi 81. 24.

Ako postoji konaCni limes omiera !;, kad l!J.z -+ 0, tada kazemo d.a funkciia f (z) ima derivaciju u tocki z pa limes tog omjera zovemo derivacijom funkcije f (z) u tocki z i oznacujemo ga simbolicki kao u realnorn podrueiu s

, f'() lim Arc

W == Z = ~.

63-0 Il.z

(23)'

68

" ··x·' ,

_~ __ • __ • __ .~ •••• ~. •• _ •••• _. _. _ _ _ ••• _ •• _ •• __ ••• ., ............... IIIIIIiiSMIiIiI' 1IiIIII!Q' .. gpilllllliN ....... IIIIiI$ __ ~ _ ..... _ _ _~ __ ~~_~ ... ~ ~ ~_~~~

Kad z dobije prirast dz,. x dobija prirast Ax, y prirast dy (vidi sl, 24), a fD prirast

~fQ =/(z + Az) - J(z) = [u(x + Ax, y + Ay) + i o (x + ,dx, y + Ay)] - - [u(x,y) + iv(x,y)] = l\u + i l1V,.

gdje ie

Au = u (x + Ax, y + 6y) - u (x, y), Av = v (x + Ax, y + Ay) - v (x, y).

Formulu (23)' mozemo sad napisati u obliku

(24)

Omier !f.I1 kad Az -+ 0 moze teZiti konacnom limesu samo uz uvjet, da

z .

i Aw -+ 0, a to je kao u realnom podrueju uvjet neprekinutosri funkcije / (8) U tocki e. Dakle iz egzistencije derivacije f~(z) funkcije f (z) u tocki z slijedi nsprekinutost te funkcije u to] tocki s,

Kao i- u realnom podrucju obrat ne vrijedi. Izvedimo nuzne i dovoline uvjete koje mora zadovoljavati funkciia f (z) da ima derivaciju u tocki z = x + i y.

Egzistencija derivacije funkciie kompleksne promjenljive nije tako ocigledna i iednostavna kao u slucaju realne promjenljive. Kako se vidi na slid 24 !J.z moze teziti null l1:.a bezb~oj nacina, t]. u bilo kojern smjeru prema tocki e, dok Ax -+ 0 samo U smjeru OSl x.

Sarno u tom slucaju, ako postoii limes kvocijenta diferencija :; makako hi L\z tezio prema null, We se da funkcija w = f (z) ima u tocki z derivaeiju, pri cemu taj limes mora biti jedinstven za sve putove kojim bi liz tezio prema nuli.

Ako taj uvjet niie ispunjen, kaZe se da funkcija w == f (z) nema derivacije .. Izvedimo analiticke uvjete uz koie zadana funkcija w = f (z) ima derivaciiu

u zadanoj tocki z.. ·

Kako vrijednost lim ~rv ne smije ovisiti 0 putu kojim Az teZi nuli, mo-

4.J-o u.Z

ramo za derivaciju funkcije f (z) dobiti istu vrijednost, ako pustimo da llz --+ 0:

I) paralelno , realnom osi X i

2) parale1no s\\mlginamom osi Y.

Kako se vidi na slici 25 u slucaiu 1) karl Az --+0 paralelno S osi X, y je konstantan, pa je .&y = 0, dok ie

.-

Az === Ax + i Ay ==- Ax,

69

I... • -.,.-: -............. .- I.l'.. I' ._ 'I I.or ~I.I ~ -.- -.." _ ~_tllllllil!b_S! _t iIIII"1li1IKiilltrlliill' fl.' llli!l __ ttrr_IMIo __ __.._.... __ .&.1 • __ _..-.. 1....1..._ ._......&...1. _ _ .. _1.&....- .. .1 •• _ ••

. .

pa prema (24) imamo:

f'(z) = lim au + i L\!, = lim .&u + i lim Aov.. = ~u -+- i Ov . (25)

~x-{t Ax ~--o Ax .6~-O Ax ax ()x

U slucaju 2) kad Az ~ 0 paralclno S osi Y" x je konstanta, pa je fix = 0, dok je Az == .6.x + i ay = i 6.y. Vidi sl, 25.

Prema fonnuli (24) imamo:

j'(Z) "-'--' lim .Atl_f __ i A'U = _~ lim l1u + ~ lim .:1v = at} - i ()u . (25)'

ll.y -0 ~ ~y ;I: .o.y-+O ~y 'dy-O l1y Qy iJy -

Buduci da smo pretpostavili da derivacija /'(z) postoji, iz formula (25) slijedi egzistencija parciialnih derivaciia funkcija u i v.

Medutim vriiednost derivaciie, ti. vrijednost lim ~w, ne smiie ovisiti 0

ll.1r - 0 .u.z .

putu kojim Az te.zi nuli, te oba izraza (25) za /'(z) rnoraju biti jednaka, da funkciia

f (z) im 1 derivaciiu u tocki z, tj .. mora biti

OU -ov ov .au

-- + I -- = _.- - t - )

OX ?Jx by ()y

a odatle slijedi :

ou ()u
- _,.
ax i)y
?1u atJ
- ==:::;: - - ~
oy ()x (26)

'"[0 su Cauchy-Riemannove parcijalne diferencijalne jednadibeil

Ako postoji derivacija funkcije w = f (z) po z u tocki z, realni i imaginarni dio funkcije tV, tj, U (x,y) i v (x,y) moraju zadovoljavati Cauchy-Riemannove parciialne diferencijalne jednadzbe. To ie nuini uvjet da funkciia kompleksne . prornjenljive z ima derivaciju u tocki s:

Taj uvjet ie i doooljan ukoliko su parcijalne derivaciie, koje ulaze u CauchyRiemannove diferencijalne [ednadzbe, neprekinute u promatranom podruciu,

Jednoznacna funkcija f (z) koja ima konaCnu odredenu derivaciju u svako] tocki podrucia D zove se analitilka funkcija u tom podruciu D (takoder regularna ili holomorfnay.

Spomenimo jos da se funkcija f (z) zove analitieka u tocki z u konacnosti, ako je ona analiticka u nekom okolisu tocke e.

Tacke ravnine z u kojim je iednoznacna funkciia f (z) analiticka, zovu se pramlne (regu!arne) lolke /unkcije s, dok tocke u kojim funkcija f (z) nije analiticka, zovu se posebne (singuJarne) locke te funkciie,

70

""""".' _. •. _1iIIIIII.io. .......

. ') h .... __ .... __ . __ ... 1 ... _ ... __ 1 __ ._ ••• ...&...__ ....... _ x' b· d ...... _ .... _ .... _ . __ ...._ ..... _.&. ... ...!'-".&...._ .. _ ....... ~ ...............

Buduci da smo derivaciju funkcije kompleksne promjenljive· definirali formalno kao u realnorn podrucju, za funkciiu kompleksne promienljive vrijede poznata pravila diferenciranja iz rea1nog podrucja:

{f (z) + g (z)}t === f'(z) + g'(z)_

. .

{f (z) · g (Z)}I = f (z) 4 g'(z) + g (z) · f~(z).

{ f (z) }' .: g (z) - f~(z) - f (z) ~ g'(z)

g(z) - g2(Z) -- .) g(z) =1= o.

{f [g (z)]}' == t' [g (z)) · g~(Z)4

f'(z) = tp,~W) J ako je 'IV = f (e), dok je z = fP (w), ti, w inverzne funkciie,

Promotrimo pojedine funkciie kompleksne promjenliive z s obzirom na derivaciju.

•

t Z su uzajamno

1 - 2

• W - Z •

Kako je Z2 == (x + iy)2 == (x2 - y2) + i 2 xy~ bit ce

u (x, y) === x2 - y2 i v (x, y) -:;;::;; 2 x y.

(a)

Da li ima ta funkcija derivaciju? Primiienimo Cauchy-Riemannove jednadzbe (26):

QU Ov

- -2x~

-ax~ - oy - ~

~E_ = - ().v == -2y

by iJx ..

Funkcije u i v zadovoljavaju Cauchy-Riernannove diferenciialnejednadzbe u svim tockama ravnine ZJ pa jednoznacna funkcija to == Z2 ima derivaciju u svirn tockama te ravnine, ona je dakle analiucka funkcija u citavoi ravnini z.

Odredimo prema (24) njenu derivaciju:

6w (z + AZ)2 ~ Z2 2 z Az + AZ2

_. - - - -- ~ 2 z -+- /1z,

llz Az ,,4z

a odatle je lim (2 z + Az) == 2 e, pa ie

~--+O

/

,. 1- Aw 2

W ==;:::: 1m -~== z.

dz--O Az

Derivaciie funkcija mozemo racunati i prema formulama (25). Za nas slucai:

Prema (25):

(Z2), = ~: + i ~ = [prema (a)] = 2 x + i 2y = 2 z,

71

• __ ... __ • ..-.. • .&.....-.............a. .......... _.....&... • ...l'....I. ..... _ ......... _-'-_ .... _.._ ....... _ ... _ ..... _ .. II.&... ......... _.&&.... ................. .............-_d ~ ..... *.!telllli"tllli!-.....__~ ...... _. __ ._ .. _...&...1.... __ ._. •• _ ..... _. __ • __ • _ •• _. ....... _. •••

prema (25)~;

( 2)' C1v <I aU 2 + . 2 .

. z = - -. ,~= x z y = 2 z.

ay ()y _

Na isti nacin more se dokazati da je funkcija to = Zl_, gd]e ie n rea1an broi, analitiCka u titavoj ravnini z i izracunati njenu derivaciju:

Pokazimo to npr. za funkciju w = Z4 ~

•

pa re

u (x,y) =- X4 - 6 Xl y2 + y4; au = c)v = 4 x3 - 12 xy";

ox ay

tt (x,y) = 4x3 y ~ 4 xy3.

au ltv .

~ = - bx = -12x2y + 4y'.

Prema formulama (25) dobivamo: Wi = 4 x3 ~ 12 «s? + i (12 x2y ~ 4 y3), a takoder prema w' = ;t;: = 4 Z3 = 4 (x + i y)' imamo isti reaultat,

2. Promotrimo funkciju

w = e = c+fy = tr · ell' = tr (cosy + i sin y) = eX COSy + i ~ siny.

Za tu funkciju imamo:

u = eX cosy i v =rsiny~

Raeunamo:

au av

~=~=excosy, ax ay

au = _ btl = ~~siny.

ely ax

(a)

Sliiedi: funkcija to == e'l: zadovoljava Cauchy-Riemannove diferencijalne iednadzbe pa ima derivaciju u svim tockama ravnine s, dakle je analiticka funkcija u citavoj ravnini z.

Odredimo tel ==== (~)' po formulama (25).

w' = ~u + i ~'V = [prema (a)] = e" cosy + i ~ silly = ex (cosy + isiny) =

vX vX _

~ ex eiJl = eX+iJ' = r.

-

r at] ~ au...x .. ( ..)

W :::::=:. ~ - I -,;-- == t:: cos y + I r sm y = IT cos y + , SIn Y ~ ez.

~ ~ -

72

• _ ., ~' .,.._ __ ........... _..... • __ ...... _ •• _.. • •••• • .1 ....... LL C'P7th

-.... ............ -- - .. _.

3 .. Funkcije sin s; cos Z!J sh. i ch z su linearne kombinacije funkcija r i ,-a

pa au analitiCke funkcije u . fitavoj ravnini s; .

4. Funkcije ctg z, tg Z:t cth z i th 8 analitiCke SU funkcije u svim toekama u kojima Su definirane.

Formule deriviranja svih tih funkcija ne razlikuju se od pripadnib formula realnog podrucja")

5. Promotrimo funkciju w = z .7l(z).

Kako ie w = z J1i(z) = (x + iy) x = Xl+ i xy, dobivarno, uzevJi u obzir

4 .... • ,.

da Je u = x : 1 V = X y:

a"

-=X

i}y

00

- ()x = -y.

au - o.

~- .;

3y

Vidimo da Cauchy-Riemannovi uvjeti nisu ispunieni, osim u tocki Z =: 0, . ti, za x = 0 i y = 0, pa zadana funkcija ima derivaciju samo u to] tOCki. Medutim, ta funkcija nigdje nije analiticka, eak ni u tocki z = 0, ier " okolilu

te tocke funkcija nema derivacije, .

6. Pokazi da funkcija w::=: Z = x ~ i Y nema derivacije, pa nije analitieka oiti u jednoj toeki ravnine II.

7. Promotrimo funkciju to == J z I. . z

•

pa te

w = J! xl: + y:Z = V xl: + y2 · (x - iy) = x - iy

x + i Y Xl + y2 V x2 + y2

X . Y

~=;::====~ ~ I -:-;=~========;. ,.

V Xl + y2 V x2 + y2

...

Racunamo parcijalne derivacije u i v po x i po y. Dobivamo:

*) Vidi np r, Repeti torij vile matematike, Dio I} § 10.

73

_.-u rt ·· - •• ',..: P .. w '_tr frtrillllfltrr_' --.......~~~I .. ._ __ .I'.._ _...._ __ .. _ _. _ _ ••• _. __ ._.&.._.&.. -. '_I... .

...... ..&.. ..... .....a.....&... ... _ ... I.&.I.·1 _ ......... .l'. ..... _ ...... _. _.._.._ .... __ .... _ ...... Pol.'&" __ ._.&. .&._ ......... .&..-..-

__ •• ......-.....;~. j ..... • ...... t ...... t ....... .. .. .. .. _._ ._. _. .. __ .... ____._.........,,;ooo* A,;M,id ...... ~1iIIII$~~ .... __ .. _. __ . __ .. _ ............ _ ........... .~"_~ ___

Dakle, samo iedan od Cauchy- Riernannovlh uvieta je zadovolien 1 i z I

niie analiticka funkciia, Z

8~ Pokazi da funkcija w == Z nema derivaciie pa nije analiticka,

z

9. Pokazi da je funkcija w = _!_ analiticka u cljelo] ravnini z osim tocke z = 0,

I 11 Z

dok funkcija w === Z I nile analiticka ..

z

10. Promotrimo jos nekoliko funkcija S obzirorn na derivaciie:

I) w == In e.

Prelazimo na eksponencijalni oblik promjenljive z == x + i y :

w == In (r . el~) == 1n T + i if In e ~ in r + i (jJ~

--"----

pa je u ===: In r i v ==rp, a kako je r == VX2 + y2, dok je p = arc tg L,

x

dobivamo u ~ In V x2 ~+- y.2 ..

Parcijalne deri vaci j e glase:

OU x. ()x ~ ~·-·ry i '

()v _ x . ay - -~2 + y2'

Ov Y

·ax - X2-+-y-~· ·

Funkcija je analiticka u svirn tockama ravnine Z osim tocke z == 0) gdje ni j e definirana.

2) w = sh a.

Malo prije smo rekli da je ta funkcija analitieka, jer je Iinearna kombinaciia

funkcija e% i e-z .. Pokazimo to sad neposredno.. .

Prema formuli (20)

w === sh (x + i y) == sh x ch (t' y) + ch x sh (i y),

a prema (19)f imamo ch(iy) = cosy i sh(iy) ==isiny, pa ie

w == sh x cos y + i ch x sin y.

Racunamo:

au ~

- ==:::; - == ch x cos y

Ox 3y ,

_~u == _ btl = _ sh x sin y,

ay 3x

Pokazi isto za funkciiu w == ch x.

74

Cauchy-Riemannove diferenciialne jednadZbe mozemo izraziti i u polarnim koordinatama uzevsi z -:- r (cos tp + i sin rp)~ odnosno Z == T eifJ*). One glase:

Ctu 1 {)7J

.... _- =--,

3r rap

t ~u

---.

r Oq;

(27)

Primjeri

Pornocu fo rmula (27) pokazi da su zadane funkciie analiticke,

1. w = In z.

w = 1 n (r ~ e i IJ) = In r - r i rp

u :-=: In r, v = tp,

au 1
~ r
()r ,
r
--
00
- - O·
etr - .J
- 1 ~ 1

T o.p r

- 1 .. ~ = -~ _!_ ~ 0 = o.

1" i?:xp r -

1~· tt.~ -= Jl e .

tv = J! r.( cos qJ + i sin qJ) = Vr (cos .~. + i sin i) = ~!;- cos ·i + i V; sin i·

u = ~/;cos -~; v ~ V'r sin qJ-~

2 2

au • Ov I r.p

-- = - -- = !- cos -2 ~

Or r 0qJ 2 Vr

av 1 ou I. rp

-= ~ - --= ··-~Sln-·

ar r ~ 2 Vr 2

[21: T; 2:].

Izracunai za viezbu derivaciie zadanih funkcija kornpleksne prornienliive %.

l. ecb 1"4

2. sin (2 e.t)r e.= + 1

6. -~- - .•.. e -

3. sin z ch z - i cos z s h z ~

cos z

8.

+

cosz - Slnz

1. sh z e~h ;".. 2. 2 e~ cos (2 e.z).

4. (I - z).-·. 5. (_!_ - ~2) e~ .

z z

3. (1 - j) cos z ch z + (I + i) sin z sh z.

2 e~ e~ + e--

6. (;;-_ I) 2:" 7. -2 (ez-- e---;' ·

I

8. (cos z - sin Z)l

_._-

*) Vidi Repeti tori j vise rna tema tj ke, Dio I I I , § 4.10.. Tu ie i zvedena i La placeova parcijal na di ferencij alna j ednadz ba u po larni m koordi na tama. .

75

......... ·1_. _ _,___ 11 ...& ..-...&...::-.....u........J."...l.l'.I ..................•• _N- 1l1..l.I.. _ ....&&..1."1..1.:. • d d' ;·7 )', 1# Y"· 5 7 ME' d ~_ II.I..&. .J.l'.. ••• _._._ __ _ _. __ • __ _.. __

.....oIIi ................ ' •• _)'-...._

.... _. •• • ... _._ •• _ .... I.'- ......... _.._ .I'. ... ....a... ................. d _... _I.....&.. _. •• _ ••• __ _,_~ ... ._ .............. ._ .. _ ..... _~.._

. -: ..

§ 7. LAPLACEOVA DIFHRENClJALNA jEDNADZBA.

BARMONlCXE FUNKCIJB

Cauchy-Riernannove diferencijalne jednadzbe funkcije

w ;;::::;: f (z) == u (x,y) + i v (x, y)

au av

----

ox 3y

...

1

(}u _ av

- - - -.-

ily ax

derivirajmo prvu po x, a drugu po y, pa dobivene jednadzbe zbrojimo. Dobivamo:

a2u _ i)lv 3x2 - ax try

()2U 32f)

ayZ = ~ ilxoy

:'\ 2 .:.. 2

~+UU=-O

llx2 ay2

+

iIi 8,u == o.

(28)

Deriviramo Ii prvu jednadzbu po y, a drugu po x, pa drugu jednadzbu odbijemo od prve, dobit cemo

(28)'

Vidimo da realni dio u ex, y) i imaginarni dio f} (x, y) analiticke funkcije w ;;;;;:;: U (x,y) + i o (x,y) zadovoljavaju iednu te istu parcijalnu diferenciialnu jednadzbu drugog reda koia se zove Laplaceooa jednadzba ili [ednadzba potencijala.

Primijetimo da uvjeti Au == 0 i L1v = 0 nisu dovoljni za analiticnost funkcije to ;;;::: / (z), jer svaki par riesenia Laplaceove jednadzbe ne mora zadovoljavati Cauchy-Riemannove jednadzbe,

Funkcije u (x,y) i v (x,y)" koje zadovoljavaju Laplaceovu jednadzbu, zovu se ha~,!"onicke.funkcije, dok realni dio u (x,y) i imaginami dio v (x,y) analiticke funkcije w, cine par koniugirano harmonilkih funkcija.

Iz navedenog slijedi, da za realni dio i za imaginarni clio analitiCke funkcije ne mozemo uzeti bilo koje funkciie, vee sarno uzaiamno konjugirane harmonicke funkcije.

.. U.preda~njem § 6 dokazali smo za vise funkcija da su analiticke, jer njihovi dijelovi, ... realni u(x,y) i imaginami-e fx y), zadovoljavaju Cauchy-Riemannove ~irferenClJalne !ednadZbe. Pokazi da u (x;y) i v (x,y) tih funkcija zadovoljavaju 1 Laplaceovu iednadzbu.

76

...._. ........ ....._.. ._I •• ....._ _ • _. __ ......... ..&.. __ ......... _. _ • • __ •••••• •••• __ ...... c rrtd tzz

..

Npr .. u toCki 2. pokazali smo da je w ~ ~ ana1iti&a funkcija, pri cemu 8D10 izraCunali prve parcijalne derivacije funkcija u = e" cos Y i IJ = eX sin y po % i po y:

au = ~cosy; ax

~ =efsiny'"

ax '

()u ;;;;;: _ e" sin y ; ay

-t = rcosy.

Racunajmo druge parcijalne derivacije i to prvog para po x, a drugog po y .. Dobivamo~

2

() " .-'r.

ox2 ~ e slny

2

(} U = +e" siny ()y2

+

Vidimo da su funkcije u = r cos y i V'== ex siny uzajamno konjugirane harrnonicke funkcije, jer zadovoliavaiu Laplaceovu diferenciialnu jednadzbu i

tvore realni i imaginarni dio analiricke funkciie, .'

Buduci da realni i imaginarni dio analitiCke funkcije cine sarno uzaiamno konjugirane harmonicke funkcije, mozemo uvijek konstruirati analitieku funkciju tv == f (z) = u (x~y) + i v (x, y), ako je zadana harmonieka funkci]a, koja je realni dio u (x,y) funkcije fez) ili njen imaginarni dio v (x,y).

Neka, na primjer, zadana harmonieka funkcija u (x, y) cini realm. din neke analiticke funkciie f (z). Harmonicku funkciju v (x, y), koja ie konjugirana prema zadanoj funkciji u (x,y), moZemo odrediti pomocu Csuchy-Riemannovih diferencijalnih [ednadzbi (26):

lJv ()u .

-= ---,

()x ()y

3v ilu

---

by bx

. (26)

ili, sto je isto, pomocu totalnog diferencijala funkcije v (x, y):

00 Ov

de = ax dx + ay dy,

.._.___

gdje su zbog (26) !: i : poznate funkci]e, koie zbog Laplaceove iednadzbe za u zadovoljavaju uvjete za totalni diferencijal,

Prem.a tome odredivanie harmoniCke funkciie, koja je konjugirana S ohzirom na zadanu, svodi se na integriranje totalnog diferencijala funkcije dviju promjenljivih, odnosno na operaciju iz realnog podrueia.

77

~"""dIllllllllllill1.·t ' " .. t __ ...: ._ ~ _1 _-' _ ___. _._ __ .....__ .....&.I...'...I'...IJ .&...1 _-'. •

•• • •• _ l...1.l.I.. • .. _._.._.. ~ I ~ ~ I Y.' .. II.I. ..-...._

Navedimo nekoliko primjera.

PrJmjeri

Konstruirai analitieku funkciiu w '= f (e) = u (x~y) + i v (x,y) kojoj je zadan:

I. Realni dio u ex, y) = .;;3 - 3 x y 2.

Zadana funkeija u (x, y) j e harmonicka, j ex zadovolia va Laplaceovu jednadtbu:

au

- ~ 3 Xl - 3y:l· (}x ,I

au

oy = -6xy;

Pomotu iednadzbi (26) odredimo (J (x:t y) trazene funkcije w = f (.t:) :

au bu

3% = - dy = 6 xy,

i)v 00 by=~=3X2-3yl.

Sad integrirajrno (a) po x smatraiuci da je y = con st. :

d'V ~ 6xy dx

pa je

v = 6y f xdx = 3x2y + 91(Y),

gdie j e ffJ (y) bilo koja funkcija Od jJ.

Da je odredirno, derivirajmo do biveni Izraz za 'V po y:

a uvrstenie u (b) daje

3 x2 + 9":{y) = 3 x2 ~ 3y2 iIi ~ = -3y) dy

Odatle je

'I'(y) = -3 f y2 dy + C = _yl + C.

Uvrjitenje u v = - 3 x1y + rp (y) daie konacno:

tt (x,y) = 3 x1y - y3 + c.

Tra.Zena funkcija w = fCz) ~ u + i v glasi:

78

(a)

(b)

II-

d toM rwm n • r tttw

............ ••• __ _ ......&..&....- ~_.........".,.r¥t~C tx • .n-. _t . ....,) __ _ _,,, .-._ _._._._ .-.

-.._ ............ _ ...... _-_. _. _ .. _..I • __ .&... .............. _. - .... _ • ._. __ .... _. _ ................

2. Realni dio u (x~y) :r;;:;;;: x + %.2 - y2 .uz uvjet /(0) = O.

Zadana funkcija u (x, y) je harmonicka, jer je 02U 02U

(b;2 + 3,y2 = 2 - 2 = o.

Pokati to!

Prema Cauchy-Riemannovim iednadzbama imarno ;

00 au·

&:c = ~ 3y = 2y,

00 ()U

0;;= 3x= I + z e,

J ednadzbu (b) integrirajmo po y sma traiuci da je x ~ cons t. :

dv = (1 + 2x)dy; V = J (I + 2x)dy + 91 (x) = (1 + 2x)y + 9'l{x);

rp (x) =? : ~ 2y + rp'(x),

a kako je prema (a) ~ = 2 y., dobivamo q/ (x) == 0, pa ie tp ex) = C.; gdje je . C konstanta

uX .

po volji,

(a)

(b)

lmamo v = (1 + 2 x)y + C, pa trazena funkciia fez) glasi: fez) = x + x2 ~y2 + iCy + 2xy +. C).

Kako ie prema uvjetu f(O) = 0, tj. z = x + iy = 0) pa ie x = 0 i y = 0, dobivamo o = i C, sliiedi C = o.

/(11;) = x + x2. _y2+ iCY + 2xy) = Z + Z2.

3. Imaginarni dio tJ (x)y) = Xl - y2 - J uz uvjet /(-1) = O.

Zadana funkciia 'V (x, y) ie harmonicka, ier ie

a:tv ,.)2V

3x2 + Oyl = 2 - 2 = 0 ..

Prema Cauchy-Riemannovim jednadtbama irnamn:

au Ov -=-= -2YJ 3x ()y

3u 00 .

3y =- - Ox ;:;;: - 2 x~

Prema (a): du = -2y dx, pa UZ Y = CORst. dobivamo:

<a)

(b)

u = ~2 f Y dx + rp(y) = -2y::c + fJ (y). ~rema (c): : = ~ 2 x + q/(y), a uvrstenie u (b) daie ql(y) = 0, pa je 9' (y) =C. dok je u = -2 xy + C ..

(c)

Trazena analiticka funkciia glasi:

fez) ~ u(r:.y) + i o (x,y) = (-2xy + C) + 1(%1. --.)11. _._ 1) ..

79

_~-, - -I', .....___._.. • I ~ .. ·P· ._..- ~ "P~ ..--- d

t ; 17555 Y'. ' 1IIdr 21 _ ..l'....J.I .....&..11 _ .. I..I.. • ...&...._ ._..~_. .. ...&......I.&....I.I... ........

Kalto [e Xl - y2 = .a - i 2 % Y:. f (.I') mo!cmo oapisati u obliku:

fez) -= -2xy + C + i(Z2 -.~ 2 xy - 1) ~ ~2xy + 2 oX,)' + C + i(.J2 ~ I) = = C + i (.I' l: - 1).

Da odre:dimo C_, iskoris timo zadani uviet I ( ~ 1) = 0:

f ( -I) C + i · 0 =;; o~ pa je C ~ o.

z ;;;;;:;- £ ( ... 2 ---. 1).

4. Realni dio u (x,y) = %2 ~ s? + 2 x,

U(z) = Z2 + 2 z + I~C].

5. Imaginarni dio "V (X:I y) = Xl - 3 xy:l 11% uvjet I(i) = i.

[/ (z) = i z, + i ~ 1 J.

6. Realni dio u (x,y) = xl: ~ y2 - 2y uz uvjet /(1) -== O. [f(.:) =! + 2 i s - 2 i-I J-

-

[,,= ....:_i-(X2+y2)+C, v= - ~ (r:Z~y:l)+C]_

,

8~ Na kraj u riiesimo j 01 j edan primjer i to u polarnim koordinatama:

,

Realm dio U (tp;J r) = T'9' cos 9' + TIn r sin tp.

Zadana funkcija u (tp) r) ie harmonieka, ier zadovoljava Laplaceovu jednadfbu, koja u polarnim koordina tam a glasi;

PokaZi to!

Prema c.auchy .... Riemannovim diferenciialnim jednacH;bama (21)

+

irnamo:

~ - .

r ( .

Or = - -;- -9' sm,. + cos 9' + In r ~. cos ,) = 9" sin ofP - cos tp - In r • COl 'fP~ (a)

~ = r :; = r [tp cos tp + sin tp (r · + + 10 r) J = ~ (f> cos 11" + sin tp - In ~).

Sad integri raimo (a) po , smatrajuei da ie " = const,

tJ = r 9' sin 9' - cos 9' (r + r In , ~ r) + F (,,)

•

(b)

iIi

"V = ,. 9' sin fP· - r COl tp In r + F (fJ) (c) parci] alno deriviraj mo po ,:

3v I.

'&p = r (93 cos ~ + ~intp In 1') + ~f('I!).

Uvrstenle u (b) daje: F'(tp) = O} pa ie F (rp) = C} dok [e prema (c); ·

(c)

t' = r " sin 'P ~ r In r CQi ~ + c.

w = (r 9' co s tp .+ .r In ~ '5 in -tp) + i (r cp sin 9' - r In T. Co 9: "'" + C) - -. i .z In z ..

__ ....... +d __ "t """Md -....;, .......... __

_._._ •••••• _ ••• I •• _ •• _, _i hilllroldl ' .".' llllllit....,__d_~ __ _ _ .. ....a..&.._ • __ • • _. __ "" _-' __ I -Y. _ .. _ .__

§ 8. GEOMETRIJSKO ZNA.CENJE ANALmCIE FUNItCIJE f (z) . u (x,y) + i v (x,y)

Veza koiu daju Cauchy-Riemannove diferencijalne jednadzbe za uzaiamno konjugirane harmonicke funkcije u (x, y) i f)·(x~ y) ima vrlo vazno geometrijsko znacenje.

Konstruiramo li krivuliu u (x,y) === const, i uzmemo Ii totalni diferencijal funkcije u (x~y) ~ C~ dobit Cerna

tu d.x au

~ + --,~dy = 0,;

ax ay

a odatle slijedi da je derivacija funkcije u (x,y) po x, tj.

dy ~

~--

d.x

au

ax

(}u = tg at·

~

ay

(a)

Geometriiski tai izraz daje tangens kuta al. 8tO ga tangenta . na krivulju u (x~y) = C u bilo kojoj tocki te krivulje zatvara s + osi x.

N a isti nacin pomocu totalnog Ov 00 . ox + ~ ~ 0 dobivamo tangens kuta

bilo kojoj tocki te krivulje

diferencijala funkcije v (x,y) = const. a2 tangente na krivulju l' (x, y) = C u

dy~

~--

d.x

Kako je prema Cauchy-Riemannovim jednadzbama

•

1

dobivamo

ou

tg a2 = + ~ = [prema (a)] ax

1

- -~-~ ..

Sliiedi: tangente povucene na krivulje u (x,y) = C i v (x)y) = C u bilo kojim siecistima pripadnih parova tih krivulja medusobno su okomite, jer je tg (a ± 90°) = 1

===-ctga=~ ~

tg a.

6 B. Apsen: ~torij tri!e matematika

81

• ••• • ~ h=== _._., P .. ~ .- -1'. -..111 ..-.

, • d; Wi 5' t "( os t ; h m 1Ezzw.. -..N. _ . ..&.. __ ._ I. "- __ -"-'1.&.&. .&....1...01. _

l' tif")' to· HE g . d 9.. .

5 ••• III _I. I __ III , ........ -..- ... - ...... _ .... - .......... .&.I __ ~~ .......... ~_

... ~<~: .. \:.:./. :.:;~, ~:: .. :

. .

P~a .to~~ SV~ a.anali~ck4a fuD:kcija f(aF4t(z,yJ + i o (X,y) predoeuie geometrijski dVIJe familije krivulja, koie se sijeku pod pravim kutom ..

Kao primjer navedimo funkciju

l(z) == Z2 = (x + £y)2 = (x2 ~y2) + i2xy~

pa su u === x2 - y2 i v;:= 2 X y4

. Funkcija j:: 8!lalititka, kako .. smo to prije pokazali, pa su u (x,y) i v (x, y) uzajamno koniugirane harmonicke funkcije, dok u = x2 - y2 ;:::::;: const, i v = 2 x Y = const. predocuju grafieki dvije familije istostranih hiperbola koie : se siieku pod pravim kutom, tj. dvije familiie ortogonalnih krivulia, ~ .

Kako se vidi na slici 26~ u = Xl - y2 preducuje familiju hiperbola, koiim su asimptote raspolovnice I i III, odnosno II i IV kvadranta, tj. pravci y = +x, dok v = 2 x y, odnosno y = ;vx predocuje familiju hiperbola, kojim su asimptote e koordinatne OSI, pri cemu su za U) odnosno v uzete vrijednosti I} 3 i 5.

...

Slika 26.

. Na kraiu . spomenimo da Laplaceova jednadzba ill [ednadzba potenciiala ima veliko znacenje u matematickoj fizici, Na primier, elektrostaticki potencijal u prost<?~u . medu dvama dugim vodicima povucenim ok omit 0 na ravninu X Y funkcija je samo od x i y i zadovoljava Laplaceovu [ednadzbu,

, Uzm~o li .~~10 koju analiticku funkciiu fez) ~ u (x~y) + i v (x, y), dobit

ce:no dv~~e familije ortogonalnih krivulia u (x, y) ~ coast. i v (x, y) = const. koie se ~Jeku u ,":ako~ t~ pod pt;Ivim kutom. U gore n~v~enom primjeru f (z) = z te su krivulie istostrane hiperbole prikazane na sliei 26.

-82

§ 9. KONFORMNO PRESLIKAVANJE· '

Neka je funkciia w = f (z) analiticka u podruciu D, dok je Zo neka tocka u tom podruciu, i neb je f (zo) i= o~ Funkcija to == f (z) preslikat ce tocku z rav-

nine z u tocku Wo = f (zo) ravnine w. Vidi sl. 27. 0

't

v

z

o

x

Stika 27.

-

Tockom Zo povucemo neku krivulju I, koju ce funkciia w = / (z) preslikati u

ravnini to kao krivulju L, koja prolazi toekom Wo. Na krivulji l uzmirno tocku Z == Zo + Liz, koja ce se preslikati u tocku W =- Wo + Aw krivulje L.

Po definiciji derivacije imamo;

(a)

Iz (a) slijedi:

I I, ( ) I - 1· 1 w - Wo 1· 1 w - Wo !

z 0 - 1m -- - - = rm - - ...

Z~Il, I Z ~ %0 z-«, 1 Z - 20 1

(b)

Vidimo da je Ift(zo) r limes omjera beskonaeno male udalienosti Aw izmedu preslikanih tocaka W 0 i W prema beskonacno maloj udaljenosti Il.z izmedu prvobitnih tocaka Zo i Z4 Buduci da je fu;:!cijaj(z) analiticka u tocki zo, oba limesa i to limes (a) i limes (b) ne ovise 0 nacinu priblizavanja tocke Z prema tocci z 0' t]. 0 izboru krivulje I koja izlazi iz tocke Zo. Stoga velieinu If'(zo) ~ mozemo geometrijski interpretirati kao modul iii koeficijent rastezanja U loCki Zo pri preslikavanju fD ~ j(z),. prj cemu, ako je If'(zo) I > 1, tada u dovoljnomalom okolisu toeke Zo udaljenost izmedu tocaka pri preslikavanju tJJ == f (z) povecava se, pa nasta]e rastezanje ravnine, dok za If~(zo) i < ] to preslikavanje vodi k stezanju. Na taj nacin smo dobi1i

koeficijent ili modul preslikavanja .

(29)

83

•• p •• _ __ --- ---- _- _ --_ __ ._ .. l"MIIIsllIIIIIIIfI~ ~ _'..,.b dlllllM 1 _.:...-....w... .. _. -- _-~ _ PI- (P "".'.'1 I _. ....,_,."..'.I.I.'I ........,_,._.

ttetd tit tzri'

_. __ .. .. _, __ __ u~k b'""""& ••• __ __ .&....-._ __._. ' #ilil _*.1 .. ; %iiiIIi'·'% · ~I _ _.I •• _._ _~~~

Dalje iz (a) sli jedi ~

Arg!'(zo) = lim Arg ~ - u:.! = lim [Arg (W ~ zoo) ~ Arg (Z - zo)).

Z-z. - Zo z ....... ..:l.

(Tu se pretpostavlja da je ff{ZO) =F OJ jer inace Arg/I(ZO) ne bi irnao smisla).

Kako se vidi na slici 21) Arg (W ~ w 0) i Arg (Z - .so) su kutovi t/J~ i q/, sto ih vektori .dw == W ~ fOo i Az = Z - Zo zatvarajn 8 realnim osima U i X~ dok su tP i rp kutovi tangenata, povucenih na krivulje L' i I u tockama Wo i zo, s istim osima U i X.

Kad Z --+ Z 0' tp' -+ q>, a tP' 400 t/J, prerna (c) imamo kul" zaokreta tangerue

11' == Arg!'(zo) ::::= f/J ~ rp = Argf (Zo) - Arg Zo

(29)~

iIi

til == fP + Argf'(zo).

Vidi sl, 28.

y

x

I t/

I

I I

o

x

o

Slib 28.

Prema tome 1p == Arg!'(zo) je kut, za koii treba zaokrenuti tangentu na krivulju J u tocki zo, da se dobije smier tangente na krivulju L u tocki wo.

Buduci da je funkcijaj(z) analitieka u tocki zo> kut Argf'(zo) isti je za sve krivulie I koje prolaze tockom zo. Stoga se AcgJr(zo) zove rotaaja pri analitickom

preslikavanju w == f (e) u toeki zo. .

Dakle rangente 03 sve krivulje, koje prolaze tockom ZO) zookrecu se u toj loeki za [edan te isti kut Argfl(ZO) pri analitickom preslikavaniu w == f (z) i uz uvjet da je /'(z 0) =1= 04

Odatle slijedi da u tocki Zo analiticka funkcija w == /(z) uz uvjet da jefT(zQ) ¢ 0, preslikava dvije krivulje po volji koje se sijeku u to; tocki Zo tako, da kut izmedu prvobitnih i preslikanih krivulja bude iedan te isti po velicini i po smislu vrtnje (rotaci j e) ..

84

(c)

Prema tome analiticko presllkavanje to = f (.2') ima 8VOjSrvO knnzerrJaliz.ma (Cuvanja) kutOf}a u svim tockama gdje je jl(Z) '*- O.

Time smo pokazali da svako analiticko preslikavanie, t]. preslikavanje ito . ga vrsi analiticka funkcija to = f (a), ima u svakoj tocki z 0, gdje ie ftz 0) =F- 0, dva svoistva

1) stalnost rastez m] a, odnosno stlati vania,

2) konzervatizam (cuvanie) kutova ..

Uzmemo Ii u podruciu kompleksne promjenljive z beskonacno mali lik, npr. trokut, kojemu se [edan vrh nalazi u tocki Zo:. njemu ce u ravnini promjenljive w odgovarati beskonaeno mali krivocrtni trokut 8 whom u tocki Wo .. Vidi sliku 29.

Pripadni kutovi u tom trokutu bit ce jednaki uslijed Cuvanja kutova, a omjeri pripadnih stranica bit ce jednaki jednom te istom broju rf (zo) I i to s tocnosti do beskonaeno malih velicina, pa [e analitiCko preslikavanie preslikavanje slicnosti u beskonacno malim dijelovima (Gauss) i to U okolisu svake tocke, u kojoj je jT(Z) =t= 04

r

x

o

o

Slika 29 ...

Likovi konacnih dimenzija se defonniraju, jet Be omier preslikavania mijenja od locke do locke, ali se kutovi izmedu dviju krivulja cuvaju.

r

Preslikavanie koje ima svojstvo cuvanja kutova i svojstvo stalnosti rasteza-

nja zove se konformno preslika'lJanje I VTSle iii krace konformno preslikavanje,. tj. preslikavanje koje cuva oblik ..

Iz navedenog sliiedi: Aka je funkcija tV ~f(z) analitiCka u podrueju D~ pri cemu je u svim tockama tog podrueja f~(z) =1= 0, tada [e preslikavanie 8t~. ~ vrsi ta funkcija w ==f(z) konformno u podruciu D4 MoZe se poka~ati da. vrijedi i obratno ako iednoznacna funkcija w = f (z) vrsi konformno preslikavanie, tada ie funkcija f (z) analiticka s derivacijorn koja je razlicita od nule.

Preslikavanie, koje irna svojstvo stalnosti rastezanja pri cemu se kutovi Cuvaj~po apsolutnoj vriiednosti, dok se smisao vrtnje tih kutova mijenja na su pro tm; zove se konformno preslikaoanje II VTSle ..

8$

....... _ IIIii'iiI· tlllli'tillst.s 5111' """'lIib·r · ~d de ..._,,_~ . .r .. -.. _ 1....1.. ....I..j _. __ ••• .._.._I ............-.. .

••• .- .. ....__.__...........".__~ --· I .....-.....__,.,..,.,.,.......--~

y

, . Opcenito se mose mati: ako je presJikavanje ito ga vrsi funkcija w = fCz) konformno, to ce funkcija w = f (z) vrsiti konfonnno preslikavanie II vrste, Stvarno, posljednje preslikavanie rnoze se prikazati kao superpozicija dvaju preslikavania w :::;;;: f (z) i WI == to. Kod prvog preslikavanja kutovi se Cuvaju kako

po velicini taka i po smislu vrtnie, dok kod drugog preslikavanja smisao vrtnje kutova se mijenja na suprotni,

. N ~.vedim~ ~o primjer poznatu nam funkciju w = e , k?J~ nlJ~ ana41ltlCka~ pa preslikavanje nije konfonnno run U [edno] tocki ravnine z. Preslikavanje ~to ga vrsi ta. funkciia sastoji . se u tome da toekaz = x + i y prelazi u tocku z = x - i y, koja ie simetricna S obzirom na realnu os X, pa svaka dva smjera koji izlazi iz tocke z i koji zatvaraju medusobno kut a prelaze u dva smiera simetricna s prvima, a kut izmedu niih bit ce - a. - Vidi sliku 30.

I

z

, j I I I I

o

I I I

~ I

. . .

Na ~aj ~ na,?~ pri preslikavanju pomocu .. funkcije w = z -?l,erllo 111 modul preslikavanja se ne mijenja, a kutovi se cuvaju po apsolutnoj vriiednosn, ali srnisao vrtnje kutova mijenja se na suprotni.

Na kraju spomenimo jos da pomoeu analitickih fiinkcija mozemo dobiti mnogo ortogonalnih sustava krivoertnih koordinata, N apose, koordinatni pravci u konforn:nom. pr:sl~kavanju prelaze u dviie farniliie ortogonalnih krivulja I obratno, ortogonalna mreza krivulja transformira se u pravokutnu dekartovu mrezu,

U pred~njern poglavlju pokazali srno da svaka analiticka funkcija f (a) = . u (x,y) .~ I v (x~!) predocuje geometriiski dviie familije ortogonalnih krivulja

I kao prnnJer uzeli smo analiticku funkciju .

r

Slika 30.

fez) = u + i o ==Z2 = (x + J·Y) 2 ~(X2 _y2) + i2xy

•

pa srno pokazali da jednadzbe

x2 - y2 =. U == const.

2 ~y == v = canst.

p~e~o~ju geometrijski dvije familije ortogonalnih krivulja i to istostranih hiperbola. Vidi sliku 31a4

_ Za graficko predocenje tih krivulja uzeli SlUO za parametre u i 'V vriiednosti u ~ 1, u == 3 1 U ====; 5, a takoder v === I, v === 3 i v ==== 5;0· ·a· to su iednadzbe

86

___ -~...J."J..'..J.'_ ...... _...J.o.a. ..... __ ..1.1.1...1.... .__ .. ..._ .. __ ......... _._ •• _ ...... _. ....... __ ._...&....- 1.' __ • .&.. ••• __ ___. _. .... _ ...... _ ......... _ •• 1 _ • ....&.. ................... 1.1..

med usobno okomitih pravaca parale1nih s koordinatnim osima U i V. Na taj naein familije koordinatnih pravaca· pri konformnom preslikavanju pornocu analiticke

Vq,
u.r:-5 u--] u=-I lJ=1 u=3 u=5
5 .,:.5

J -
v=J

1
~:. t
--
-5 -J -1 0 t ~ ~ U
-1 v::-l
v~"J
-]
r=-5
-5
• x

a}

iJ}

Slika 31.

funkciie fCz) == Z2 prelaze u familije ortogonalnih hiperbola. Vidi .sliku 3tb, a takoder primjere navedene dalje pod 2.

...

PrimJeri

I. Pokazi kekvo preslikavanje Vfs.e zadane funkciie i odredi, ukoliko je konformno, modul e pre ...

S 1 ika vania i ku t 1J' zaokreta tangente,

I

1) w = 3 s,

w = 3 (x + iy) = 3 x + i 3y. u ~ 3 x i v = 3y.

ou ~

~ ~ 3·

-~-- :.

ax dy

Zadana funkcija zadovoljava Cauchy-Riemannove diferencijalne j~~dZ~e I?a je tanaliti&a funkci] &, koja vr§i konformno preslikavanje u svirn tolkuna ravmne z) ier J~ w ~ .3 #- ~ Odatle sliiedi dalje da je koeficijent iii modul rastezania p iednak WI = 3 u bil~ kOJoJ tocki ravnine z ~ Buduci da je 'P = arg w' = O~ smjer pri preslikavan] u se ne rnllenia.

2) w = z'.

Znarno vee da ta funkeiia zadovoljava Cauchy-Riernannove diferencijalne jednadzbe u s vim tockama Ia~e Z osim ishodista koordinatnog sustava, j er je f!l --: 2 Z :- 0 samo .u tocki z = O. Stop"Vli.i konformno preslikavanie u s vim tockama osim Ishodis fa 0, gdj e

ne Cuva kutove vee ih udvostrucava ..

Kako je

19' 12"

to = Z2 = (r e ) = .,.2 .. e ,

sli j edi : arg z = q; 0 prelazi u arg w = 2 tp 0 ~ odnosno

arg w = 2 arg e.

87

• _............. - .. ...........---. 'I~"""""'''''', PI - •• -. .........

! rL ; m 75 m dsaa* ....• ' .. 11 '1_" .!'--..I.. _ _ ..__...__..-.....&...-_ .. ....,_ ~lIIIIiIt Milog'bliillilllillW!' 'frttz ..

Npr .. za % = 1 + 2 i

fO~(1 +2,)2 ~ -3+4i. pa prema fonnulama (29) imamo:

iIi

2

arg w = 2 arg Zo = 2 arc tg 1 ~ 2 arc 63¢2S' = 126050'

1p = ,z. - rp = 126950" ~ 0 = 126Q50'.

......... ~ .. I .. _.&.._ __ .....- IillliW _ ' IiMoId to ' _ _ . -' '" _ _ . .&.. __ _ _ I .. __ _..... • -' _. -'_ _ ..1.I..I.IIIIII.- .. riIIIIIIIIIfIII'd"- .r*liIIs · tm '!~!b H' ~%_._~II.... • _ .-. ·P - v-r ..

-

U ... svirn ostalim to~ ravnine z preslikavanje w = a2 ie konformno, Uzmimo na primjer lOCku Zo = J + 2 1 :

Wo =/(zo) = (1 + 21-)2 = -3 + 4i, dok j e WI = 2 ~, pa ie

Modul rastezania

-

a kut zaokreta tangente

(4)

'If = arg!'(zo) = arc tg (2" = arc tg 2 _:__ arc 63'25',

iIi

"I' = 4J - fJ = argl (%0) - arg Zo = arc tg ( \) ~ arc tg 2 ~

---=-. arc (180° ~ 53~10') - arc 63°25' = arc (126°50' - 63°251) ~ arc 63°25'.

3) w = 2 Z2 + Z u tockama

) 1· b) I ..

a z. = I Zl; = - 4 + ,.

Iz pri~jera 1) i 2) slijedi. da je ~dana ~unkcija w anal itiCka kao zbroj analitiCkih funkcija_, pa Vril konforrnno preslikavan)e U svrm tOCbma ravnine s.

a) U toCki Z. = J.

Wt =- 2 + 1 = 3. Toeka 1m na reaJnoj osi U. w' = 4 z + 1~ pa je w~ = S.

Slijedi: koefieijen t rastezania e 1 = I w ~ I :::::: 5 ~ dok ie kut zaokreta tangen t~

-

'P 1 = arg w~ = o.

-

b) U toeki Z:J = - _!_ + i. 4

( 1 ~) 2. 1,. 1 7

W2 = 2 zl + 1:2 := 2 ~ 4 + I ~ -4" + ,~ - 8.

r 4 + 1 · I (I") ..

w = Z ,pa je "'1 = 4 ~ 4 + I + I=-:;;-4 '_;

pa j e koefici j ent ras re zan] a

TOCka "'2; le!i na realnoi osi U"

e2 = r w; f = 4~

-

dok ie

J Jr, "

VJl ~ arg W:z =- -~. 2

-

88

c) U toCki Z3 = ~ ~~ 4

fD3 = 2 ( - 116) - ! = - -} - ~ ~

w~ = (4 %3 + I) = 1 - i,

.

pa je

, ( J ) n

'P = argW3 = arc tg - = - ~~

-I 4

2. Koii dio ra vnine z se s tete ~ a koj i se ras tek: pri pres 1 ikavaniu

I) tv = z:i..

Raeunarno koeficijent e rastezanja, odnosno stezania: ~ ~ I to' I = 2 j I: I ~ a odatle slijedi da za e = I~ odnosno za r z I = -2J- krug polurnjera ~ sa sredilteDl U ishodiltu 0 121"

se preslikava u samog sebe, dok se krug J z I < 2" ste!e, a krug l z I > 2 rasteR.

2) w = 2 %1 - 8 z - J.

(! ~ J til I = I 4 z - 8 I -= 4 I z - 2 ~ ..

Nema deformacija za e = J;I ti, za krug I z - 2 1 = l' dok se krug 1 If - 2 1 < t stefe~ a krug 1 z - 2 1 > t rasteze.

1 3) w = _ ..

z

fJ = j w' r =

I

I z 2 t' pa se krug J z j > J steze, a krug j z j < 1 rastefe.

[hug 1 z 1 < -} se stcie, a 1% 1 > 1 rastdel

I

3. Odre.Ii familije ortogonalnih krivuIja u koje se preslikavaju~ pomotu zad'Ulih analitiCkih fun kcij a" pravci d eka rtove mreze,

1) w = r ~ eJO + l1.

W = u + if} =- ex· e' = ~(cosy + isiny) = rcosy + irsiny ..

Slijedi : u = r cos y

v = rsiny

(a)

Jednadzbe (a) kvadr iraimo i zbrciimc;

a odatle je

Za x ~ Xo = const., ti. za konstantni parametar X'Oi do bivamo knDnicu sa sredistern u ishodistu koordinatnog sustava UV; tj. u ravnini W, dakle za varijabilni parame tar x dobivamo famil iju koncentrienih kru:!nica. Podijelimo li jednadtbe (a), dtlbit cemo : !;:::, tg Y:t pa je v = u tg y Ili uz parametar y ~ Yo = canst.

~-

* xMri'*h 7? d

........-_'lrIIIIIrIId t h.M.*.W.' . _ .&... __ •• __ .. ...&. _._ •• _ _ • .&.. _.--..&&.II

_---..... 'I..I"1.&&.I.I __ .....&.. I..__'''' _ • ......_ .........__ _ .&. __ .l _ _._ _. _ •• __ ..__. ••• • ••••• • •••• _ ••••• __ .I._ ••• _.&.. __ _ _ •• .....&...1.11 ....

90

a to re jednadiba familiie pravaca kroz Ishodisre, pri l:ernu So za

.n o <Yo < 2

pra vci u I, odnosno u III kvadrantu,

- ~O < Yo < n

dok su za

JJ

2 < Yo < 1l

1t

- - <Yo < 0 2

P fa vci u I I" odnosno u IV k vadrantu,

Pravci i krufnice sijeku se pod p ravim kurom, u Cemu se iskazuje s vojstvo analiticke funkcije.

Vidi sl, 32. .

r

v

u

Slika 32.

Slika 33.

2) w = cos z.

u + i v = cos Z = cos (x + i'y) = [prema formuli (16)] = cos x ch y ~ i sin x sh y,

pa je

Iz (a) slijedi:

u = cos x chy J

v = - sin x shy.

(a)

..

U 2 = cos 2 x ch ' Y J v2 = sinl X sh2 y ...

(b)

Podijelimo Ii prvu jednadzbu sustava (b) s ch 1 x, a drugu s sh 1 x pa dobivene iednadzbe zbrojimo, dobit cemo

u2 v2

~C-h-l;;- + ~Sh2 X - = 1

ili uz konstantni parametar x = Xo = canst •.

u2 vl

:2 + l = 1.

en Xo sh %0

To j e familija sredisniih eli psa,

Oduzimanie navedenih jednadfbi (b) prethodno podiieliemh s cos2 x, odnosno sa sin: x daje

ul. v2

- _. = 1.

cos. 2 %'0 sin? Xo

To ie familiia hi perbola.

Rezultat presliksvania daje dvije ortogonalne familije konfoka1nih elipsa i hiperbola.

Nari!ij sli ku 1

3) w = sin e.

4) w = sh s:

w = sh (x + i y) [prerna (19Y] = sh x cos y + i ch x siny· = u + i v!)

.

pa ie

u=shxcosy v ~ ch x sin y,

Postupaiuci na i sti nacin kao u predasniirn primi erima dobivamo:

a to su familiie 0 rtogonalnih e li p sa. i hi per bola, Narisi sliku,

5) w = ch z:

4+ Prirnjena u e lektros to tici.

Neb su dana dva vodil;,a sm] estena u idealnom dielektriku, Neka su v 1 i v l njihovi potenciiali, Osnovna zadaca se sastoiiu prvom redu u odredivaniu nastalog elekrrostatickog polia, Zadaea se poiednostavnime, ako je zadano bilo koie konformno presiikavanie IV = f(z). Tada pomocu f unkcija u (x~ y) i v (x, y) rnozemo rijesiti odgovaraj ucu elektrostatiCku zadacu, Izraz! u (x, y) =

== const, i 'V (x~ y) =- COnS 1,. dat ce j ednadzbe ekvi potencijalni h linija i silnica elektrostatiCkog

polia. . .

z Uzmimo kao primier da ie konformno presllkavanie zadano funkcijom .eo = & ch ~.

d

Odatle sliiedi: z ::::::: d ch{u + i v); a prema (19)' imamo

x + i s =; d(chuC08 V + shusinv)

.

pa je

X= dchuC08fJ Y = d sh u sin v.

. .

Odatle na naein naveden u predasniim primierima dobivamo:

~_ .. _ _L _,,~2 = I!. . xl: y2::!!!!!! 1,.

:l ~ ~ "'II 2 .. 2 d2 • :!

d ch"' Uo d4 sh Uo d~ cos VI) sin Vo

a to su ortogonalne familije elipsa i konfokalnih hiperbola s fokusima F, i Fl kojim ie 2 d medusobna udalienost, ukoliko smatramo da su Uo i Vo konstantni paremetri, Vidi sl, 33. Te elipse i hiperbole -promatF~o kao ekvipotenciir.lne Iiniie, odncsno silnice nekog ravno~ eiektrostatidkog polia, U prcstoru su to ekvipotcncijclne plohe i eliptifki valjci, fiji su poprecni presjeci predoceni na slici.

U vijek mozemo za iednu od tih ploha smatrati da je vedic odredenog potencijala. Na tai naCin odredit cerno silnioe i poprecne presjeke za .eliptieke valjke nabiiene e1ektticitetom ..

91

_w....-,MId' iIIIIIs"j"·~ lim_hIlP.ffi' -......_-.L ... 1-. .. ................ ~ ................... -...&......&&.._I .. _._,_..&.II.&. ....... _......-... .. I ...... I.I..~I_.. '

• _ ......- ~ I ...-.. •• ..- ._1 _ I .. ..&..&.. .1' __ ._ ..,_,.,._ .. _-'I. .-.

.,_.-,..:.I..arM bOF tz .....

~""""_IIfIIIiI*_. _h _* -......_

........ ~IIIiIIIIIIIIIII_- .. · 1IiIIIIfIIIIIoj __ ~ ._ _ _ 11_. __ _._ .._ __..,..,.__ .• I ~~~._..

--.. ............. _1 •• _. _ .... __ ........... 11....1........................ ... _ ... __ "'_ ..... _ ... l..1..l.I. trt • tr ... I.._-' __ ...... __ • ._._ ............. __ ...........

§ 18. RmMANNOVB PLOBE

Znamo vee da funkcija w =Its), gdje je z == x + iy i w == u + i u, vrsi pres.likavanje ravnine z na ravninu tv. Svaka toeka s 1 prelazi u pripadnu tocku fJ) l' geometrijski likovi (krivulje, podrucia) ravnine z pri prelazu na ravninu w transformiraiu se u druge. Krivulja X =::;;; X (C), y = y (t) prelazi u krivulju U == U [X (z), y (t)]; 'V = V [X (t), y (t)], gdje je t parametar, Koordinatni pravci X == Xo prelaze u u ==u(xo,y) i V = V (xo,y), gdje je Xo parametar, a pravci y =Yo prelaze u u = u (x, yo), v == V (x, yo), gdje je Yo parametar.

Sada cemo kazati nekoliko rijeei 0 preslikavanju citave ravnine z na ravninu fD ... Neka je, na primier, zadana funkcija to ~ Z2, koia u polarnim koordinatama glasi

pa je R == r2, dok je f/J = 2 tp.

Odatle slijedi: prvom kvadrantu ravnine e, t]. za 0 < ({' < i> odgovara citava gornia poluravnina w: 0 < f/) < il, drugom kvadrantu ravnine s, tj, za ~ < rp < n~ odgovara citava donja poluravnina w: n < tP <.: 2:rt, trecern kvadrantu ravnine z, tj. za 1r < qJ < ~ n~ odgovara gornja polooina drugoga lista ravnine w: 2 JI < t/J < 3 :1l, i konaeno cetvrrom kvadrantu ravnine e, tj, za l_ x < 'f! < 2 n,

" 2

odgovara donja polooina drugog lista ravnine w: 3 n < f/J < 4:t ..

Pri ponovnom pomicanju tocaka po ravnini z njena slika ro Ymca se na prvi list ravnine ro. To se dobije tako, da se spoje donii rub + u 2 ravnine w 2 8 gomjim rubom + u. ravnine Wt• Na taj nacin dobivamo dva Iista ".It i W2 za prooocivanjc; toeaka ravnine z u ravnini w. Ta.dva lista Cine, kao i ravnina, jednu cielinu jer imamo neprekidni prijelaz na ravnine w. i ru 2, a s ravnine w z natrag na W.o Ciiela ravnina z preslikava se na dva lista ravnine to. Ta se geometrijska tvorevina zove

Riemannova ploha za funkciju z == Vw. Vidi 81.. 34.

A nal og no funkciii z = l/W edgovara Riemannova ploha od tri Iista: iz prvog lista slike to 1 tocaka z prelaze kao W 1 u drugi list, a iz drugog Iista kao w 3 prelaze u treci list odakle se vracaju u prvi, Na isti nacin spajaiu se n listova Riemannove plohe za funkciju z === 'Vw,. dok Riemannova ploha funkcije f.D = Ln z = In 1 z J + i Arg z ima beskonacno mnogo Iistova, ovd]e hi z == e" bila iednoznacna pa ne bi imala viselisnu Riemannovu plohu.

Na taj nacin mozemo bilo koju analiticku funkciju promatrati kao jednoznaenu na njenoj Riemannovoj plohi. U tu svrhu dovolino je naznaCiti pripadni broi 1ista Riemannove plohe doticne funkciie fO za njene vriiednosti u bilo kojoj tocki s,

Stika 34.

92

. ~ ~ -

L Poiam

I, . "

Neka ie u podrueju D ravnine z = x + i y zadana funkcija

to =f(z) = u(x,y) + iv(x,y)

i neka se u tom podruciu nalazi krivulja C s pocetkom u tocki Z 0 i kraiem u tocki z. Za krivulju C pretpostavliamo da je glatka, tj. ima tangentu koja se neprekinuto rniienia. Vidi 81. 35.

Podijelimo luk Z 0 z krivulje C u po volii uzet broj n

lukova i to tockama z 1) Z 2; Z 3, .... , Z n _ l' pri cemu je Slib 35.

z.,. == z, sukcesivno smiestenih u pozitivnom smislu

krivulje C. Svakom parcijalnom luku dodiielimo, pripadnu vrijednost / C.t) · 4z~, koia je dobivena mnozeniem vrijednosti zadane funkciie u Iiievom. kraju tog luka s prirastom Az.\ promjenljive z, koji odgovara tom. luku:

Nacinivsi zbroi tih produkata, prosirimo ga na sve parcijalne lukove, pa na taj nacin dobivarno sumu:

t-.II!-I

2: !(Zt) Azl~

*~O

(8)

..

Uz pretpostavku da maksimum duljina svih dje1omii:nih lukova tefi nuli, pokaZimo da izraz (a) tezi odredenom konaCnom limesu, koii ne zavisi od naeina

prema kojemu ti parcijalni lukovi teze nuli, -,

U tu svrhu uvedimo oznake:

.

I

p i izraz (a) prima oblik:

t=lI-l ...... l= .... -l

L f (z":) Az" == L (Uk + i vk) (Ax}: + i AY1) =

t=o k=O

t~~~l t-~-l

== L Cu. aXt - VI: AYJ;) + i 2. (v.t !lx, + v« dy,). (b)

k-O ~-O

Kad maksimumi duljina svih dielomicnih lukova tde nuli, obie sume desne strane jednakosti (b) teze lirnesima f u dx - v dy, odnosno iff) dx + u dy,

C c

............. .&.....'I"I.&.I... 1.&.1 _.&.. -' 1.1' .11 III_- I ~I_ 11 ......

c'ttM· $ 7 M H ri1 Is: iIE'v I .. Pl. ...._._"III....I.I..r.....-.... ~_ ..1 __ • ..&..'..1.&...'1. ._ _, _h+-IIIIII.1.IAI _

_ 1IIIiIIIIII**_".' "-_iIIIIIaIIIiII_

.......... ~ •• ~I __ ._ ~...,....,._ .. d~t II(IIIIIIItt.,,_._,_ _ _ .. . .. _. _ _._. __ .. _ ._._ ....I..I. • ...&.......... _ _ I _ i P) -_ • .&.. _. _. _ _._ _ "_.I I.I'.~~ __

pa lijeva sttana jednakosti (.b) teii odTe4enom. konacnom Iimesu, kada duljine sviju parciialnih lukova tete nuli Taj limes zvat cemo konturnim

L

integralom urnnoska f (z) da uzduz krivulie C i oznaeavari ga s f f (z) dz.

Imamo dakle c

J f (z) dz = J ... dx - v dy + i J v dx + u dy.

e c c

(30)

Ta formula prikazuje integral kompleksne promjenliive pomocu dva realna krivocrtna integrala, ona se lako pamti, ako se napise U obliku

f fez) dz = f (u + vi)(dx + i dy).

c c

(30)'

Iz forrnu1e (30) sJijedi da ti konturni integrali imaju poznata svojstva linijskih (kri vuljnih) integrala:

1) Integral zbroja funkcija kompleksne prornjenljive [ednak je zbroju integrals tih funkcija.

2) Kompleksna konstanta stavi se ispred znaka integrala.

3) Integral miienja predznak na protivni, ako put integriranja mijenjamo na suprotni, i rd.

2. Racunanje integrala

I

To racunanie vdj se tako, da te integrale svodimo na dva realna krivuljna

integrala.

Neka su

x == x (r),

y = y (t)

•

parametarske [ednadzbe krivulje C i ow pocetku i kraju te krivulje odgovaraju vriiednosti parametra t = to i t = T. Pomocu tih iednadzbi svodimo integrale, koji ulazi u forrnulu (30), U odredene Inregrale:

T

f f (z) dz = f {u [x (l)~y (t») x'(t) - v [x (t), Y (I») y'(t)} dz +

C t.

T

+ i f {v [x (1), y (t)] x'(t) + u [x (l), y (t») y'(r)} dt =

t. T

= I {u Ix (c), y (c)] + i v [x (t), y (t»)} {x'(c) + iy'(t)} dr.

l,

(30)'"

94

Ako rnjesto dviju realnih parametarskih [ednadzbi krivulje C uvedemo jednu ekvivaIentnu komp1eksno-parametarsku [ednadzbu te krivulje C

z :::::;: z (t) == x (c) + i Y (z),

tu formulu (30)" mozemo napisati U obliku T

f f (a) dz = f f Lz (t)] z'(t) dr,

e t.

(30)'"

Ta formula je podesna za racunanie krivuljnih integrala. Vidi takoder Repetitori] vise maternatike, Dio I I I § 10. Lini j ski (kri vuljni) integrali, .

Primjeri

Napisl zadane jednadzbe krivulja C u kompleksno-parametarskom oblitu, odnomo u obliku I (x, y) = 0 ..

1. x = 2 cos t ~ Y = 2 sin t.

z (t) ~ 2 (cos t + i sin t ).

K,' adri ranje i z braiani e zadanih j ednadZ bi daj e

x2 + y2 = 4. Vidi sliku 36.

y

r

-1

1

Slika 36L

suu 37.

Stavimo x = 1, pa je y = 2 t. Prema z = x + iy imamo:

z (t) = t + i 2 t iIi z = (I + 2 II t.

3. x = 2 t, Y = tl - 1.

z (t) ~ 2 I +- i (t2 ~ 1 ) ..

. X x2

Uvrstenie t = 2" u y = 12 - 1 daje y = 4 - 14 Parabola. Vidi sl, 37.

95

_~·IIIiIIIiI¢K .. *IIIIit)KiiiltL· • .LCH_t s.tt_r s.;; .. 71 _f llllilllilillr.t -.._ : ...&.. _ ...&. 1.1..1 •............... _._ • .I' 1_.....&._ • ....l.1....l..I __ ._ _ _. _.

... _ ...........-.- ...._..._.... NI .N.. .. ~ -...:.._ •• _ ••• _

. ..

". • I

: .... '.i.:.· .. ··

: .....

,97

4. • = 2 cos t + i 3 sin t, Prema ~ = x + i'y imamo

%=2cost

x

~=C()6t

,

Y L

3 ~ sm e,

Ratunamo uzevii U obm da je % (t) = 2 t + i 3 t~ odaosno z =- (2 + 3 1) t, pa j.e de -:. .r' (f) <It = (2 + 3 i) dt:

iIi

y: - sin t

K vadriranje i zbraianie tih j ednadi bi daje jednadfbu elipse

5~ z = t + it.

[y ~ .xJ.

J 2 2

J .1 d. = J (2 t + i 3 t)1 • (2 + 3 I) dt = (2 + 31)3 f t2 ell = (2 + 3 1)3 ./ i =

c: l 1 E

(8 I) . 7 7 1

= (2 + 3t)5 _-_ =(8 + 36, - 54 - 271)-=(- 46 + 9.1 ..... = -107-+ 21 i

3 3 3 3 3 ·

6. z = t2 + i t + 4.

Iz x = t' + 4 i Y = t sliiedi iedaadzba parabole

y = Vx - 4~

3. f !M (z) de,

c

~

I 1 z=t+~~

• l

[Hiperbola Y = !].

[x2. + y2 = 1] ..

1) C je krufnica j or j = R ..

$. z ~ cos I + i sin t

9. z = t (i rl + 1).

z = R ell = R (cos t + i sin t)) pa j e iI' (z) -= R co'S t;

Raeunanie integrala kompleksne funkcije uzduz zadane krivuIje C pokazat· .', cemo sada na primierirna.

dz = R (~sin t + iros t) dr,

Prim jeri

n ~ ft

f = 2 f R 005 t · R ( -sin t + i cos e) dt = = 2 R2 J (- sin t cos t + i cos 2 t) dt = coo

I zrafuna; zadane integrale,

1 .. f r z I ds, gdie [e C odsiecak pravca, koji je 12: tocke 0 usmieren prema tofki z = 2 + i, :

;:II

sin:.2 t + ~ (t + sin 2 t) ~ 2 R' . n _.. R 2

~ J- - ,~~t"'.

2 2 4 2

-0

r

z
t
l
I
Iy
I
~
~
X I
1 Z X
Slib 38. pri femu ie 0 <: t < 1.

4. Izracuna] J z ds, do ie c

Prema slici 38 parametarska jednad!ba 101 ods j e~ka glasi

..

x = 2 t, Y = t,

2) C je ntdij-vektor toCke (2 + I).

{2 + '1 •

a kompleksno parametarska iednadzba oblik

.

nna

3) C je polukrulnica I z I ~ I. Pocetak puta ie u z ~ 1.

z = x + i y = 2 t + i t = (2 + i) t.

a

Racunamo p rema formuli (3 OJ';'.

I z l = ~! 4 t 2 + t ~ = t ~/ 5" ; da = (2 i- t) dt

J I z I da = j J V 5 (2 + i) dr = Y 5 (2 + i) i !~ ,1 = i- Vs (2 + i).

coo

1) C odsje&k pravca od toCke 0 do toeke (1 + i).

2) C izlomIjeni pravac S vrhovima u tofkama 0.; I 1, 1 + i,

II + 11 ..

7 B. Apsen: Repetitorij vile matematike

96

rtz"

. tetra) •• , '77 . j II d,. ...... _. ,_ _ .. ~ ... _ .. ~_, __ ~ _. ~__.. .. _

... ..-.... _II!I!II F 1_ , , -- .. - - ._- ._,I._-' ··.1 • __ 1 +--- _.I' ioN .v.J ._. .

. _ .. -_ ............. ....--..-.... ........---- .... ~ _ .. _........- ... _. __ .. _ ... __ .. _._......,__ .... _-- .....................

. :: .

§ 12. NEOVISNOST INTEGIlaLA 0 PUT,V .. ,CA:l:lCHYJEV ~GRALNl TEOREM

Priie nego predemo na nezavisnost integrala od puta integriranja, odnosno na Cauchyjev teorem, kazat cemo nekoliko rij~i 0 podrueiu integriranja .. Podrucje se zove jednostruko suoislo, ako u podrucie spada ravnina_ZY ci:~~va iii ogranicena, podrucje je doostruko suoislo, ako [e u eitavo] ravnini XY iskljuCena jedna toeka A (vidi sliku 39a), dok slike 39b i 39c takoder prikazuiu dvostruko suvisla podrucia ito, neograniceno i ograniceno ..

y

r

aJ

IJI Slika 39.

Slican je oblik trostruko suvislog podrucia. Vidi dalje .sl. 41. , Iz definicije odredenog integrala neprekinute funkcije J(z) znamo vee da " vrijednost integrala zavisi ne sarno od podintegralne funkcije, vee i od puta in- ,':" tegriranja C. Spojimo li tocke Zo i Z (vidi sl, 35) razlicitim krivuliama, koje Ide ,

u iednostruko suvislom podruciu, i izracunamo 'Ii f J (s) dz uzduf rib krivulj~, dobit cemo, govoreci opceniro, razlicite vrijednosti tih integrala, 'Nasta;e pitanje, , kojim uvjetima mora odgovarati funkcija f (a), da njena vrijednost ne zavisi od . ': puta integrirania, vee jedino od pocetne i konacne tocke toga pula.

Kao i u slucaju realnih krivuljnih integrala lako je pokazati da se zadaca svodi na iznalazenie onog uvieta uz koii je integral uzet po zatvorenoj krivulii jednak nuli, Riesenie nase zadace mosemo provesti u vezi s odgovarajuCom zadacom za realne liniiske integrale, [er je integral kompleksne promjen1jive izraZen sa dva realna inte~a.

Kako je prema formuli (30)

f f (z) da = f u dx - fJ dy + if !I dx + ., dy ,

c c c

(a)

zadaca se svodi na dokaz jednakosti dvaju rea 1 nih krivuljnih Integrala

f udx - vdy i c

f vdx + udy. c

98

----......~ ............ _- ---- .... -----~

II! th ) ~~ __ . __ ~~~

- •• I • •

Pretpostavimo .da ;e""fwlkdja feB) == U (x;y) -+ ,'f) (x,y),' ~1iti&ii 'u~ ~ tocki jednostruko suvislog podrucia D i ima u svakoj tocki tog podruqa nepreltittine~ derivacije.. Odatle 'slijedi da au, funkcije ,U i 'V neprekinute U podruciu D za;'!dno sa svojim parcijalnim derivaciiama, koje zadovoljavaju Cauchy-Riemannove dj~ ,

ferencijalne jednadzbe

()U 00

-~-

ax "Y

..

1

au 00

-=-- ..

~y ax

Iz teorije krivulinih integrals znamo da je

f P(x,y) dx + Q(x,y)dy = 0

c

gdje je C bilo koja zatvorena krivulja, ako funkcije P i 'Q zadovolja~ju uvjet

Za na8 sluca] to znaci:

fudx-Vdy =0 c

. ..

jer Je

r:

I

, I I

~ ...

.

1

f !I dx + u dy = 0 c

(c)

.. .

jer re

00 au

-===-.

i)y bx

Uslijed analiticnosti funkcije f (z) ispunjeni su uvjeti '(b) i (c) pa ie prema ~a),:

Tf(%)dz = O.

c

Time smo dokazali Cauchyiev teo rem , osnovni stavak teorije analitifb" funkcija:

Ako funkci}a f (a) jedno~ u [ednostruko nmislom podruCju D ima ", ~ tolki tog 'podrulja nepreki~utu denoaciju, tada [e integral te funkcije UZlt tddui_ bilo koje satoorene krivulje koja p7;pada pOdTU~jU D:) jednak nuli. ' ,';

-

,99

' ... I. : •••••

.... . .

''':'1'. . .

Primijctimo da Cauchyjev teorem vrijcdi z_a svaku funk-clju analiticku u podrueiu D. Vi~ sliku 40.

Podrucie D mose biti i viSestruko suvislo, na primier trostruko suvislo prikazano na slici 4 t .

,

1

o

Stika 40.

Slika 41.

Izvedemo Ii dva prereza "1 i Yl i oznacimo Ii s G cielokupnu slozenu konturu, : koja se sastoji od kontura C, eli c 2 i prereza r 1 i Y:2' podrucie ograniceno kODturom G bit Ce iednostruko suvislo pa cemo prema Cauchyjevom teoremu za to '.: jednostruko suvislo podrucje D dobiti .,

ff(z) dz = OJ

C

..

pri Cemu konturu G obilazimo tako, da podrucie obilazenia bude uvijek slije04.·' (u pozitivnom smislu). U tom slucaiu oba prereza Yl i i'l prolazit cemo dva puta·. u suprotnim smierovima, pa Ce se integrali po tim prerezima uzajamno poniititi ...

(vidi sliku 41). Konaeno cemo dobiti ...r

ff(z)dz + ffCZ)dz + ff(Z)dz =0.

C C1 c.

Kako vidimo na sliei 41, vanjsku konturu obilazimo u pozitivnom smislu, : a nutarnje u negativnom (povrsina desno).

Zamijenimo li smisao obilazenia nutarniih kontura eli c 2 na protivni, .. imat cemo

ff(Z)dz = ff(Z)dz + ff(Z)dz. . (3l)

C C1 c ..

Sad se i vanjska kontura i obie nutarnje obilaze u pozitivnom smislu, pa moZem.o formulirati Cauchyjev teorem za visestruko suvislo podrueje kako sliiedi:

Aka je Junkcija -f (z) analitilka u satoorenom viIestruko nmislom podrulju D, to je integral te junkcije po fJanjskoj konturi, ko,ia omeduie podrulje D, jednak zbroju integrala po soim nUlarnjim konturama koje omeduju D, pri cemu se me te Iwnture obilase u pozitiv1'Wm iIi sue u negativnom smislu ..

100

~ _.~ -.La.-......-....&..I ._ ~ .. r.: II.I.&...II _._ ~ .I' ....: ~_...-...IfIItllllilllt .. 1, .. ? _·, •• ·ct .. WII •• 7i1ii1P-n_· 1IiIIIII._ 1 ..

. • _ '1.- -. -..~ .. ....-..-

Napose, ako je funkcija f Ca) analitiCka u prstenu (vidi sIiku 42) izmedu kontura C. i C 2 i na tim konturama, tada je

(31)'

1

Slika 42.

Slika 43.

Navedimo jol drugu posljedicu Cauchyjeva teorema, Neb je funkcija f (.) analitieka u jednostruko suvislom podrue]u D. U tom podruciu izaberemo zatvorenu konturu C koju podijeIimo u dva dijela eli C 2; sa zajedniCkim pOCctkom Z 0 i krajem z. Vidi sl. 43. . . - .

Prema Cauchyjevu teoremu i svoistvu kontumih integrala da mijenjaju predznak kad se mijenja smisao obilazenja, imamo:

1f(z) dz = f fez) dz + I fez) dz = f u» dz - f JCz)dz = 0

eel .. C. c, c~ ;

a odatle je

f fCz) de = f fez) da,

(31)"

CJ.

c.

To znaci: ako je /unkcija f (z) analitilka u nekom jednostniJw suWslom podrulju D, tada integralte funkaie f (z) use: po bila kojem nezatvorenom luku C, koji pripada podrucju D, zavisi samo od poletne tolke z 0 i lumaCne toc?u s toga luka C (a tI8 od luka C!)~

Stoga se za te integrale uzima oznaka

--- .......

~

f f(C) dC,

. _..

t]. promjen1jivu integriranja oznacuiemo slovom ~ mjesto z da izbjegnemo nespo-

razum. . ...

Navedimo jos. da se kao u realnom podrucju funkcija FCz) zove primi~ /unkcija S obzirom na funkcijuf(z), aka je PI(Z) =/(.1'). OCito je de l% j flJ.nk~~8 F (z) + C, gdje je C konstanta, biti primitivna funkcija za f (..8).. I o~) dvije

,. i w""'" ':""'...;w:: -

.. • • •• __ _ & IF F .. --..-.. __ - _.- - • ......,. _ - _ - _. - .--.. -I ~~- r-Ir.~ •• P, .1' _,.,_.................w;: .

.. . , ,

mzlltite Lprlmttivne . funkcije ': F 1(.) . i F 2{Z) ZIt jec)Dli te istu funkciju f {z}' tazli-

kuju se jedna od druge za konstantan pribrojnik.·· ~ . .. ,. ~-

.. . . Iz navedenog slijedi: ako je funkciia F (z) neka primitivna funkciia za f (a), tada funkcija F (z) + C, gdie ie C konstanta po volji~ predoCuje skup svih primitivnih funkcija za f (e), Taj se skup zove neodredeni integral funkcije f (z) i oznaeuje se sa

f f (a) dz = F (z) + C, gdje ie P' (a) =J (z).

(32)

Odatle slijedi dalje da su tablice osnovnih integrala u kompleksnom i u realnorn podruciu jednake, ukoliko su jedruike tablice derivacija. Tako je na primier:

f 11+1

z"ds =~ + C n+l

f c: = ln s + C; fsinz dz= -cosz +:C itd.

Primjeri

1+ IzraCuri3j integraje po poluknd~~a prvo po gornioi, a zatim po donJoj ·pobl;eci iz % ~ -1

u z ~ + 1 prema slici 44 i to za funkeije: . .:..

1) w ~ Z'4I

Znamo da [e f Z2 d.t = %3)·

y

a) IduCi po gornjoj polukruinici i uzevsi % = ,iip dobivamo

.

,

Q . . .

I = k eS~. ~.!. (' eO· _ e31 ... =

. 3 3·· )

+::IIJ

o = ~ [I ~ (cos3x + isin 3:11) -

1 2

= - (1 + I) =~,

3 3

-

Slika 44.

b) po donj oj polukruinici:

o 0

I = 13 . ..,310- = .!(l ~ • -3fn.._ =-; _~._ 1 2

~ 3 v ) -] I ~ [cos (-391) + ism (3,,)1 =)-<1 +.1) = ~

-n:

-~.

-

c) po praveu AB:

1

Z I 2

1 =.:__ = ~ (1 + 1) = -.

3 3 3

-1

-

Dobili smo za 8Ve tri staze integriranja ist« vriiednost ~ Integrala, [er ie fimkcija fl) == z.z analitiBc.a po ~tavoj ravnini Z pa vrij ednost integrala ne zavisi od. puta integriranja vee od pocetne i konacne toCke toga puta.

I 2) W =- .. z

Znamo da je f ~ = In % + C. pa uzevsi z u obliku ei'l'· d~bivarno:

) .. 1 .... L_ .. ::. ~ ~. I I 1 tIP 1° . JO +

a po gorruoj po UA.,L. uznici = ~ n e = I 9' 1 = -I n,

.:rr ;:rr

b) po donioi polukrumici. I = lin e'f! t = i ffJ r = +i x ..

. -11 _,..

Dobili smo' razliCite vrijednosti integrala, jer funkcija rD = .!. nerna derivaciie u z

toCki % = 0, pa ta tOCka nije prsvilna vee singularna i to pol I. reda,

Medutim. ako tOCka z = 0 leii izoon zatvorene konture C, to le f ~ uzet uzduf te konture jednak null, jer je funkciia w = 1-. analitiCka posvuda u ravn1ni Z osim z ~ O. z

~

Ako pak. toCka z = 0 1m unutar zatvorene konrure C, tada Ce na temelju gore navedenog

biti f ~ #= 0 i imat Ce odredenu stalnu vriiednosi, koja ne zavisi od oblika konture C. c

Da se odredi ta stalna vrij ednost, dovolj no j e uzeti za konturu C kruinicu polumiera R sa s redistem u z = O.

Dobivamo:

2 a .2.1'1

t dz '91" i., fiR elf' .. f d ~ (2 0) 2 ..

-=[z=Re jdz=~Re dtpJ= dtp=J '11=1 n- ~ :rIt..

z R e'f'

~ 0 0

Ta vriiednost Integrala stalna je za sve zatvorene krlvulje oko tOCke 6 = 0.

_.

Na primjer po kruinici polumjera R = I, koja [e pr~uana na slici 44, ~bivamo~ o bilazeei j e u pozitivnom smislu, istu vriiednost 2 n i, jer je

c

3) Pokazat cemo joi na primjeru funkcije fD = Vi da j e Iedaoanacnost analitieke funkcije f (z) bitna pretpostavka Cauchyj eva teorema, AnalitiCka. funkcija f.D.!!!!!!:I Vi dvozna~ ie, Da to pokaaemo izaberemo jednu vriiednost Ill, kako se kak.; jednu granu te funkcije.;

_ ~~_.._..... __ _..._...j-....-._ ..__ 1 PP.!". P .-- +0. -- • __ _,~~...-_.t tlilllllllllllllillltlillM! .1iIiIII'E _ _ ._"." .....: -........ _~~..--.._ _.

~_d'~iI' _' ."'''x ' .... * '1IiIIIII* __ A-.,.

;;;; • I •• • I. _;;;; I.... . _ _ .1.-. _. _.N'.j _ ._ ........

_~~..:... ._._. _. __ .. __ .• _ .. _ ·.I_.--. _h _* _*trt"*"lllt'IIi!QI,P ' ttz_O_~ _ _._. _ ....

104

npr. Wl~' pa ako tOCka " izvrii jedno obilaienie u pozitivootn amislu 01'0 toae :I = 0 i vrad se u pea znj poloza], tada se t:p poveea za 2 n, dot ~); primi vriiednost

Postu pimo li na i sti nacin s 'fb:2}: prijeCi b! w 1 U W J:) j er ie

. (., + 211) . (" .,._) ( ...) ~ .,

I ~'-~+:'I a - +"" t ~ ,_

-:l 2 _ 2 i2n 2

Vre = Vi e == V, e · e 7-==. Vr ~ e . 1 ~ WJ+

Na taj nacin dvije grane funkcije w = Vi pri obila:!enju to&:e :It = 0 neprekldno prelaze iz jedn.e grane U drugu, a nakon dvostrukog obi1aien.ja vraCaju se k polaznoj grani. Tocka Sf = 0 funkcije rD = liz zove Be toEka UllJ'Jaltja drugOf nJa •. jer funkcija Una dvije grane.. ,:, Beskonaena to&a.. z =- co uzima se kao druga 'lOCka grananja funkcije J'z ~

•

Analogno funkcija Vi ima 11 grana kod obilalenja to&.e grananja a = 0". koja ie n~tog reda.

Znamo da je funkcija w = Ln z = In r + i (rp + 2 Ii n), gdie je k = O. ± I, ± 2 •... , beskonaeno mnogoznafua, pa obilazi Ii to&a Z oko ishodillta koordinatnog sustava, " se poveeava kod svakog obil:denja za 2 n, Na taj naan vriiednoet fD 0 prelazi u WI' fl} I U Wz itd, bez kraja. Takva se toCka crananja zove tolka grtmaJ'lja bukonalnog reda.

r

I

1 1

Slika 45.,

Znamo da vriiednost integrala f ~z = 2 1J i ne ovisi 0 putu obilazenia oko toBte

c ,

Z :.= 0, vee j edino 0 broju tih obilaienja. Sads vidimo, da neiednoznacnosr logaritam-

, ,

ske funkcije jest rezultat moguCnosti izbora pula s mzIiatim brojem obila!enja .oko toCke

Sf = 0, gdie iunkcija .! postaie beskonacna, Npr.

z

2 2

1 dz ~ f dz = 2 n i + In JI' I = 2:11 i + In 2 . 0,69 + 2 n i, Vidi sl, 45.

j z Z I

1 1

§ t3. NEODRBDENI INTEGRAL. NEWTON-LBlBNIZOVA FORMULA

Neka je F(z) bilo koja primitivna funkcija za analitieku funkciju f{z) u nekom

%

iednostruko suvislom podrucju. Tada ce funkcija f fCC) de biti takoder primi-

z.

tivna funkcija za / (e), pa prema fonnuli (32) imamo

~

J JCI;) dl; = F{z) + C.

(a)

Za z =.2'0 kontura, po kojoj se racuna integral Iiieve strane gomie iednakosti, zarvara se pa prema Cauchyjevu teoremu integral pretvara se u nulu. Na taj nacin uz Z = Zo jednakost (a) prima oblik 0 = F (zo) + C, a odatle sJijedi C = -F(zo) i

..

f f(~) de = F(z) ~ F(zo).

(33)

To znaCi ~ krivuljni integral analiticke funkcije u [ednostruko suvislom podruciu jednak je prirastu pripadne primitivne funkcije na putu integriranja.

To ie Newton-Leibnizova formula,

Prim;eri

Izracuna] zadane integrale ..

t+l

r. f ,.2 dz. o

Buduci da j e podintegrafna funkciia Zl analiticka po tit.a.voj ravnini s, integrirarno prem.a formufi (33):

1 +, 1 +t

f Zl dz = I! ~ I = _!_ (I + £)l = _!_ (I + 3 i ~ 3 - 'I) = - ~3 + _?_3 i.

3 ~ 3 3

•

o 0

- ..

I

....

.2. J z e~ de.

o

-.

--

Integrand ie anal iticka funkcija po ~j fa vo] ravnini z.. Prethodno izracunaimo neodredeni integral f z e' dz po pravilu parcijalne integracije J U dv = u v - J v du:

J z e! dz = [u = a, du - dz; v = r, dv = e' dz] = z ell - J e' dII' = z r - e",

'iOS

''''''''~IIIiI' ~HHf.., 't'-"*'I ~ _d __ . 'I- ' •• - ~ • ._ •• .I_.' __ .. .&... ."'- _ .. _.~._.......___. _'_~...&.P"I ~.l'.I 1

........ Y.""P' 1 .. ·.- •• _ - .. - ..... PO-'" ..... - ........... _ ........... """""_"EEL'II'o-d.. tr __

. _ , .-..- "-. - _-.v. .

Slijedi!

-. -

".:

t .

J s e" dz = 1 u' -- e' i = i ei - e' + I = t + e~ (i .- .1) = 1 .+. (cos 1 +. i 5 in ~) (i - 1) =

o 0

= (I - sin 1 - cos 1) + i (cos 1 - sla 1) ....:.... -. O}38L - i O~301 ..

3. I = 1. ~--- --_. po zatvorenoj kon turi C, dok [e JI. cio broi, Za n " 0 podintegri.1na funk ...

j (z - a)~ .

cija c 1 = (z - a) III) gdj e j e m === ~ n > 0) anali tiCka j e funkeija po ci tavoj ravnini z pa

(z - a)K .

prema Cauchyjevoj formuli I ~ O.

Oeito ie da je I = 0 i kad je n > 0 ukoliko tOCka z = a leii izvan podrueia D ogranieenog konturom C.. Neb je sad n > 0, pri eeffiu toCka a pripada navedenom podrufju.

'Povucerno neku krilinicu K polumjera R sa sredlstern u toCki .s = 4.1 koia ne sijete ken-

nun C. .

J ednadzba te kruznice glasi z = a + R eit •

Funkciia ( I ) (n > 0) je analitilka. u prstenu izmedu K i C, a stop prema fonnu-

z ~ a ... .

lama (31)1 i (30)/'} obilazeci K i C iedamput u pozitivnom smislu, imat cemo, uzevsi U 0 bzir

da uz z ~ a = R e"

1 1

r

2n ~

/- f dz - f Rie" dt - i f~ IC1-.)t·d··

-_. - - e t

(z - a)1I RIt e'flf R": l: ~

~ 0 0

Odatle za n = 1 dobivamo

2:'1'

I ~ i f dt = ~]I i,

o

a za n > 1 (n == 2) 3, 4, ~ H) irnamo

•

ier je e 2:rfl( l-It) = t!'0 == 1 ..

Dakle, ako kontura C obilazi jednokratno toeku a u pozitivnom smislu, to za po volj i odabran cij eli n vrij edi

,{ dz { 0

j ( .. - a)" -= 2 3J i za n = 1 ..

c

-i

s. f dz.

Z1 ,

[-2 iJ~

106

_ _ .I_ .1. .&... ••• I •• "' __ 1 _.._ _. _..... •• *$ rt orit .1 ••• • .'_.- •• ._. "'-" _ ...

§ 14. ~UCHY)BV ~ INTEG:aALNA FORMULA. ~UCHYJEV INTEG:1lAL I NJEGOVA PRIMjENA U·.RAl:UNANJU KONTURNIH INTEGRALA

Navedimo joi Cauchyjevu integralnu formulu i njenu primienu,

Neb je funkcija fCz) analiticka u zatvorenom podruciu D (iednostruko iii viJestruko suvislom) pri cemu ie C granica podrueia D.

. .

Uz te pretpostavke mozemo vriiednost funkcije z == / (z) u bilo kojoj tOCki

z podrue]a D izracunsri, ako znamo sarno vrijednost f (z) na granici C tog podrucja i to po formuli

f (z) = I + J f (e) de , 2J1'J c~z

C

(34)

pri &mu se granica C' obilazi u pozitivnom smislu.

Integral na desno] strani formule zove se Cauchyjev integral za funkciju f (s),

a formula sama zove se Cauchyjeva integraIna formula. .

Za raeunanje Cauchyjeva integrala treba same mati da je integral analitieke funkcije uzet uzduz bilo koie zatvorene krivulje, koja se nalazi u jednostruko 8Uvislom podrueju pravilnih, tj. nesingularnih tocaka, jednak nuli, dok je ta; integral jednak 2 .x- i, ukoliko ta zatvorena krivulja zaokruzu]e pol funkciie,

Pomoeu Cauchyjeva integrala, koji lako r

dobivamo iz (34)

I = I J(I;) de =2:rdf(z) (34)' C-z

c

mozemo izraeunati neke konturne po zatvorenim konturama ..

PrimJeri urafunaj

II e~ d.r gd". C 1 ......... _.&_.: l' 3

· j :r (: - 3)' je re kClUIllal po umJ era -2- sa

c

lrediitem u toW z ~ 2.. Vidi sliku 46.

Funkcij. 1(.1') = ~ je analiti~ka funtci;a u

z

zadaaom pod.ru~u;L. pa prema (34)~ imatn.o ,3

1(3) = 3~ pa ie

1 2 · e3 2 3- •

= nJ" 3=3.11' s.

2. f Zll~ l' gdie je C krufnica polumiera I sa nee

diltcm u tofki i, Vidi sliku 47 ..

o

x

Slika 46 .

y

s

o t

Slik~ 47.

.107

. . -... -.. -.-..... - --.- ........._ '.-1 -- _... .- ••.• ~_..

t '.'. ··O'H#S' t,. X b 1.11 __... .&... • .&&.I.I.I"...I.&..I.&.I. ~ .-.. _It H-" ...

• l.1..l...I....- __ ---'- .. __ ._ I .. __ ._...._~~ ..-~·$IIiil· ·71111'~· •• '111' , j ·*IIiIIIIr''-t.rt • _ " 1_ ~ _._ .. .I'.h ....I."-"J'I. _,.._...

-

. Napilemo Ii zadani integral ~ obliku 1. ( + ~ i)' i~i: &mO: f (z) = !. Ie *l!aljtiaa

. Y J: ,z-s ": . ~ •

C J

funkcija u podruciu D> pa je prema (34)' f (t) ~ 2 i i

I = 2 n i > 21 ~ = n:.

I -

3. 1 % 3 ~} gdie ie C kru!nica pohimiera 2 sa srediitem u to&i 2 i. Narili alikn f j. -I

c

Funkcijaf(z) = %3, je analiticka u zadanom podrutju~ pa je prema (34)' /(1) = il = -i i 1 ~ 2 n i . (~,) = 2 JJ.

Da smo za C uzeli npr, kruznicu I z I = ~ > dobili bisrno 1 = 0, jer u [om podrutju integrand nema pola!

4. f C;S;:: . gdie je C kru1nica polumjem 2 sa sredistem u toCk! -t. Narili slib.l

c

Funkcija fez) = cos a je analitieka u zadanorn podruCju pa prema (34)': f(-l,I) =

el. + ~-l .

= cos (-2 i) = cos 2 i = [prema (18)] = ---- i-~ i

. s~+e-2 .

I = 2 ]I; I • 2 = 71 (e 2: + e - 2) ,,,

5. 1 . zdz_ > gd;e je C kru!nica poiumjera 2 sa sredistem u toCki 2. Nariili sliku! j z ... -- 1

c

N a pis emo li zada ni integral U 0 bl iku

1. z dz bit r f ( ) z

j (%2 + I) (z + t) (z ~ -i») ce z = (z:t +'Y}-)-(z-+-1-)

c

analiticka funkcija u zadanom podrueiu pa prema (34)' imamo 1(1) = ! i

I ~ I I +

=2n,,"-=-n,.

42·

1 e1dz

6. j"""%2- _ 3 z po I z I = 1; tj, po iedinicno] krufnici sa sredistem u ishodiitu. · (:

r

fez) = ;

z~3

1 /(0) := --~, ~3

pa re

7jzdz l P

.. :.r % _ 3 po Z f = 5"

[6 nIl ..

! (z + 2) da

8. j - %2 ~ I .- po I z r = 2.

c

[2 n i].

1. sin z

9. j al: + I dz po I ~.j ~ 2"

c

[2 'Jl i + sh 1].

108

........ ...-....-....~ ..... _ ............... ___.--_ ......... -......._ --_ ...... _- .... - _. _.- - - .-----

PomoCu Cauchyjeve folDlule maZe se pokazati da funkcl.ju analitiBru. u zatvorenom podrueiu D mozerno derivirati u svakoj toCki tog podruCja koliko god puta pa prem.a (34)

fez) = I.! f(C)dC 2nt:r C--.,Z c

dobivamo:

~ I I f (I;)

f (e) = 2 :II i j (C _ 2)2 dC.

C

r: ) = 2! ,( f ( C) _ d.

z 2 ", i J (C ~ Z)3 '.,

C

.. " ,

t' n)( ) - n! 1. f ( C) d r

z -2ni J (C -Z) .. +l ~,

C

gdje [e C kompleksna promjenljiva integracije.

Odatle slijedi:

Ako jednosnacna funkcija f (z) ima posvuda u podrutju D prvu derivaciju, ona ima u tom podruCju i derivacije svih viSih redova.

Ocito ie da taj stavak potvrduje ne samo postojanje derivacija bilo kojeg reda za funkciju analiticku u podrueiu D, vee i neprekimaos: tih derivacija. Poznato je da u slucaiu funkciie rea1ne promienljive iz postojanja konaCne derivacije ne slijedi i neprekinutost te derivacije,

Pomocu formule (35) mosemo izraCunati neke konturne integrale. U tu svrhu napisemo je U obliku :

f f (C) dJ- = 2 1l ij(II)( )

(C ~ z)"+ 1 ~ n! Z •

C

(35)'

Navedimo nekoliko primjera,

PrimJen

Izraamaj.

1. , {:~ ~ s > gdie ie C zatvorena kontura po volii po koioi se vrii obilaten;e u positivnom smislu

c

oko tofke i.

Punkciia eZ ie ana1iti~ka u podruCju omedenom konturom C, pa ~ u ob~r da ~ prema formuli (35)1 n + 1 = 3; odnosno u = 2 i da je ri» =~} odnosno r (f) ~ .',

'109

_.-.itt" •• ' s · $IIIIIIII' j""_PWIMII- ...: __ ··· ·--- - 1 -._ _-" " _..a.-..... _ _._._ .. I * *rrzz. t*

• PL'" I __ .... .- ... "I" • ._ ........ •• _ P- ... - .. -I ... • •• -- • • .. 1 ..... .-.- .... - --.. - 1·-· -._ -. .... PI ......... I ......... .-....!

~~~· * __ ~<'h~.__ _~_

-~-....ibI_""IIIIiIIIMII_-.:... ) • __ ._ _ _ _, .. '_ - _ .&&.- .-. _

___ .-............ ....... _ ................ ...&.. .. _....._ .... I .l'.. I .... I __ I .... _ ..... ••• ............... h * b ElL or -~ .... _.._._ .... _ .....&..._ ... _ .... 11 ........ _

dobi vamo . p rema toi formUll

. .

L •

. .' ... .. . .. r'. _. . . I

I ~ 2 n I~ ei ~ :r, i ,~ = :n: i (cos 1 + i sin 1) = 11: (i cos I ~ sin 1);.. 2!

.

2 1. ~ z e.~ dz J gdje j e C krufniCl ·1 z ! == 2. Narili s 1iku ~

. ,. (:/: - 1)4 _

C

Funkcija I(.a) = ze~ je analiti&s., u zadanom podruciu, Raeunamo prem,a (35)' uzevIi.

U obzir da je n + I ~ 4, pa je n = 3:

f'(Z) .= Z e- + r; IIJ(z) = f8 r + 2 eJ; i /U'(%) ~ z e~ + 3 r"

a odatle je f'U(l) = 4 e.

2;n;i 4.

I ~ 3 r . 4 e = T 31 e l.

3. 1 3 dE 4)' gdje je C krufnica I % I = 2. j z (z +

c

fez) = 1 je analiticka funkcija u zadanom podrueiu. Kako je n = 2 raeunamo:

z+4

." 2

pa je I (0) = 43•

I 2ni 2 7t;

= 2! · 43: .31·

-

4. f S~:. Z ds, gdje je C krufnica .J z I ~ 1.

c

Kako je f (e) = sin z analitiCka funkcija, dok ie " = 3, racunamo:

n» = cos z; /"(a) = = sin %i r:» ~ _.' cos Z I r: (0) = ~ 1.

2n:j :n;f

1= (-1) = -_.

3r 3

1 cos a

s~ j Zl da po ~ % I = 1.

c

f (z) = CO~ z je analiticks funkcija, ,. = 2.

Raeunamo

pa ie f"(O) = -1 ..

2 n { . . .

1= (-1)= -ns ..

21

J. Z4 dz

6. j (z + 1 i~ po J z I = 2.

c

11.0

§ 15. REZWUl·---:ANALlTICKB FUNICljE t· N)IHOVA PRlM)8NA

Pomocu Cauchyjeve integralne forrnule Izracunal! smo niz kontutnih irtte-·· grala funkcije f (z). Pokazimo _ sada, kako se mogu ti integrali rjesavati pomocu takozvanih residua. U_. vezi s tim osvrnut C~O se ukratko na ra zv oj funkcije f (z) u red potencija i na singularne tocke te funkciie,

. . ..

1. Redovi Taylor~v~ i Laurentovi za funlcij_e f (z)

. .

Funkcije f (z) mozerno razviti u Taylorov· red··

co () . ,

fez) = L f ~;a) (a - a)n

.n.i......J

(36)

u bilo kojem otvorenom krugu sa sredistem u tocki a, u kojem ie ta funkcija.aaaliticka, U svakom drugom podrucju, koje spada u taj krug, Taylorov red Jcon.. vergira uniformno ..

Navedimo Taylorove redove za neke elementarne funkcije f (e): .

Z Z2 zS.

e==l+TI+2f+3T+ ...

• Z3 ZS

slnz=z~-+-- ....

. 3! 5! .

·2· -4

1 z ~~._ ..

cos z = - 2~ + 41 ~ · h

Z3 Z5

sh Z = Z + 3T + Sf + .. 1>4

Z2 z4

ch z = 1 + - + ~ + ....

21 4~

Ti redovi konvergiraju za sve vrijednosti z. In (I + z) = z - z; + ~ - ... konvergira za 1 z r < I.

Kako vidimo, ti redovi imaju isti oblik kao u rea1nom podrueju i izvode se ria isti nacin,

Taylorovi redOVr podesni su za predo ... cenje funkcija analitickih u kruZnim podruc[irna, MedutimJ cesto ie potrebno proueavan]e funkciia, koje su analiticke posvuda u nekom okolisu tocke a iz08tavljajuCi· tu tocku, tj, analiticke u prstenastom podruciu

. ..

z < ~ Z -- a 1 < R. Vidi sliku 48.

Slika 48.

Itl

.. . __ ~_ __ :..... _ __ .-1· '''_.-'-'--''_ _ "'WYo'I'''' ._.-.- _ ,,_

'$

!,' itt 5. ; rtk&&::1!1 ......... -.-.-. .............. ~................................................................................ -.&. ....... ~ .. ~_~~ ~ • ._ I ••

I;'~zu;e se da se takve funkcije mogu .. Qpwti u red po pozitivnim i negativnim potencijama (8' - a). Takav se red zove Laurentov (Loranov) red i ima oblik

00 c:xJ 'IXII

fez) = L c. (a - a)1I = .2 C_II (a - a)-II + 2: C. (8 - a)" =

-oc ,,=1 l1'li=0

= ..... + C-ft (z - a)-II + C_II+ I (z - a)-M+l + C-.+l (z - a)-a+2 + ...

.... + C-l (z _,;. a)-l + Co + Cl (z - a) + C2 (z - a)2 + C3 (z ....... a)3 + ."" ~ _ ... +. C-It + C-.JI+ 1 + C-ft+2 + u.

- (z - a)" (8 - a)n- 1 (z -- a)."" 2

... + C-1 + Co + C1 (z - a) + Cl (z - a)2 + C3(Z - a)3 + '.' . (37)

z-a

Vidimo da se Laurentov red raspada u dva dijela:

CCII

red.L C_II (z - a)-II s negativnim potencijama (z - a), to ie glatmi diD'

n~ 1 Laurentova reda i

OQ

red L C" (z - a)"

s pozitivnim potencijama (z - a), to je pravilni dio .~ Laurentooa retia.

Ako ie glavni dio Laurentova reda jednak null, Laurentov red poMaje :

Taylorov red, koii je prema tome specijalni sluca] Laurentova reda i to Lau-.' rentov red za funkciju f (z) analiticku u krugu 0 < I z ~ a I < R. Primi~' ietimo usput: da funkcija f (a) im.a u toeki a pol, nuzno je i dovoljno da glavni .: dio Laurentova reda za tu funkciju fez) saddi U okolisu tocke a samo konacni : broj elanova, tj .. da irna oblik

Q(I

fez) = ( C_II )" + ... + C-1 +, c. (z ~ a)lt,

z-a z-a ~

.. =0

pri cemu se eksponent najviseg negativnog clana reda podudara s redom pola, Da to shvatimo, kazat cemo nekoliko riieci 0 singularnim tockama funkaie f (Z)4

...

2. Singularne to~ke fnokcije f (z) Znamo vee da se toCke ravnine Z, u kojim je funkcija f (z) analitiCka, zovu .. regulame (praviltU) tolJu.. To ck e, u kojima funkcija f (z) nije analiticka zovemo singulame (posebne) toCkst

Razlikujemo nekoliko tipova singularnih toe aka. To&a z = a zove se isolirana singulama lolka funkcije fez), ako postoji okoliS tocke z = a, u kojem ie ta tocka jedina singularna locke funkciie / (z). Aka je tocka z = a izolirana singularna tocka funkcije f (z), tada postoji dovolino malen prsten r < J z - a ,< R U kojem je funkcijaj(.z) analiticka i U kojem se ta funkcija dade razviti u Laurentov red.

112

___ . ~"'5"· l1li55_. ........ __ ....... _ •• -'-"'_ ....... __ .&.. __ ._ •• _ ......... ~ ._ • ._ ... _ ...... -'-._._-._ ......

_ ..............

. '. .

Kod toga mogu nsstupiti tri 8~ja:

I. L.Gur~Of) red ne sadrii glarmi dia pa ima oblik

00

fez) = 2 c. (z - a)" = Co + C1 (z - a) + C2 (a - a)2 + ....

.-8

Soma reda je anaJitiCka funkcija u krugu J z - a I < RJ pri Cemu u svim tOCkama "toga kruga red konvergira prem.a /(2), a u tOCki z == a, gdje f (a) niie analiticka, prema broju co~ SinguJ.arna toeka z = a zove se u tom slucaiu singrdarna toCka koja se da ukloniti. U7m.eIl10 Ii da je lea) = Co, tada navedeni razvoj vrijedi za Citav krug I z - a I < R:

dakle i za njegovo srediste z = a, pa f (a) postaje analiticka funkcija i u toeD a. Kao primier navedimo funkciju f (z) = sin B, kojoj je z = 0 singularna tocka, koja se da ukloniti,

NapiSemo Ii to funkciju U obliku f (z) = -}- sin z, rnozemo je lako razviti u Laurentov red:

sin z = _l (z __ Z3 + z~ --. ... ) = 1 _ 22 + a4 _ .t6 + ...

s Z 31 5! 3! 5! 7!

u kojem nema glavnog diiela, pa slijedi gore navedena tvrdnja. Uzmemo Ii cia je f (0) ~ 1, funkcija f (8) postaje ana1iti&a i u tocki ~ = o.

II.. Lauremo» red sadrZi u soom glavnom dijelu 7wnatan broj llanooa te ima oblik

r;J:)

() C-l C"_2 + c_. +2: ( )"

f z =. + ( )2 + ,.. ( ).. c" z- a ,

z~a z-a z-a

.-=0

gdje je c : .. ;# o.

U tom ie slueaju tocka z = a pol funkcije f (3) i to m-tog reda, tj • najvisi negativni indeks koeficijenta c pokazuje red pola. Drugim rijet!ima, kao i u rea1nom podrueju vrijedi pravilo: da funkcija fez) ima za :I =» pol m-tog reda nuzno je i dovolino da ie z = a nultoeka m-tog reda funkclJe

1 FCz) =/(z)

. Npr, funkciia f(z) = ·1 - ;05% una u tOCki z = 0 pol drugog red a ,

ier Laurentov red te funkcije glasi: ~

f(z)--t -z?Z = ;4 [1- (I - ;~ + :~ ~ ~~ + .. -)] =

1 1 Z2 z4

2! Z2 - 4f + 6f - Sf + ...

pa vidimo da glavni dio razvoja saddi samo iedan Clan kojemu. je koeficijent C--1 = 2. Takoder vidimo da fez) ~ 00,· kad z -+ 0, pa Je z = 0 pol II reda te funkcije.

8 B. Apgell! R.epetitorij vile :matematike

113

_.....-.iIIIiIswllllll'_m • __ IIIiIiIIIZ~ - __ _...,_ -. .&&....&. __ 'I. __ .&....- _., ..I...&........................ .' , riM"'" _ ...

..... .&.. _ "_"_'_"_~I"I.I._ ~ _ _I I _ .._ r

_ 'c>..........a.__:_,"ft-e.w. at' ' am .. ' ..

_ •• II 11_ ••• _ ._ I __ • _ ..,__. ·P.I .,. .oJr _"....._

Ill. Laurentov red sadrzt u mojma glarmom diielu beskohaCno mnogo llanorJll.

U tom slucaiu je tOCka e = a buno SinguJarna lolka funkcije f (a).

U to] singularno] tocki funkcija nije odredena ..

1 .

Kao primier navedimo funkcije f (z) . ~-,;~ za koiu ie z = 0 bitno

singulama tocka, . ~

Za -} = t dobivamof~ciju e', koja je analiricka po citavo] ravnini t, te uz t < 00 predocena ie redorn

. . 1

Uzmemo Ii I = ;, debit cemo da je funkcija f (a) = £i analiticka za z > 0, a predocena je redom

1 I I

f (z) = ; = 1 + 11 z + 2! Z2 + ...

k?ji sa~ u glavnom dije1u beskonacno mnogo clanova, pa je z;;;;:;:: 0 bitno singularna tocka funkcije f (Z)4

Opcenito s,:. moze kazati: da funkcija fez) ima u tocki z = a singularnu tocku, koja se da ukloniti, pol iii bitno singulamu tocku u zavisnosti od toga, da .li je lim f (z ) konacan, beskonacan ill ne postoji,

z......4

3. PoJam re~duuma, njegovo odr~~vanJe i primjena

(

pri rjelavanju konturnih integral.

Sada kad smo upoznali Laurentov red za funkciiu f (z) i vrste singularnih toe-aka lako cemo shvatiti kako se riesavaju konturni integrali po zatvorenim

konturama ·pomocu rezidua, ... (/... . .

Ilustrirujuci primjenu Cauehyjeve '. integralne ·fonnule· rijdili smo integral f c:: Z pa srno dobili za rezult8t -ni' ~z~i Z8 C krutni~ l.z 1 ._ I. (Vidi

c

~ § 14 primjer 5). Rijesirno sad taj tegrand razvijemo u Mac Laurinov

~ ;

tocke z ~ 0 ..

integral na drugi nacin i to tako da in ... odnosno ·u . Taylorov red oko singularne

Dobivamo

cos z == _1_.. (I ~ zl Z4 Z6· ) _ 1 ] Z Zl

Z3 Z3 -2f + ~4f ~ 6! + .... -. Z.3 - 2~ z + -4! - 6~ + .. ~ ·

OpaZ1mO da desna strana gornie iednakosti predocuje Laurentov red za a == 0, koji ima u glavnom diielu samo dva Clana j_ .. i ~ ] "dok ie pravilni dio

.. , jf3 2' s : J

reda b eskonacan ~ .

114

. .

... ..

. :

-...-... ............... _ ............................ ~ ............................... ..&.._ .... __ ... _ ................ "" ...... I._ ......... _ ....... __ .... __ ..... _ .......... "" ....... __ ._. ...... ...&.I. •••• .1'.. ......... _ .........

Buduci da glavni dio Lauren.tova reda ima konacan bro] aaDova~ i 'da ie eksponent najviSeg negativnog Bana tog dijela reds --3, zaldjueujemo da je z = 0 pol III. reda integranda ..

.- .

J -.

Da izraeunamo zadani integral, integrirajmo ~lan po clij.D. dobiveni Laurentov red. Neodredeni integral svakog clana reda osim drugoga dat ce jedn~ znaenu analiticku funkciju pa ce pripadni integrali po zatvoreno] konturi bid'·

jednaki nuli, ~.~

Sto se tice integrals drugog clana, za nj Cerna dobiti

! .( ~ 1 ) dz = -.!_ ! dz = -.!_ · 2 n i = -n; i

J 21z 21 z 2 '

c c

J:coszdz 1 2· 4 •

J Z3- = -"'2. n t = -:7t J.

C

Opazamo da je - ~ koeficijent c_1 clans ~ Laurentova reda pa JJlC6.emo na pisati da j e

fcosz 2· I 2" ·

3 === c : 1 n,. = - ~2· 1E't = ~n: t",

z -p-~--

c

Uzmimo opcenito: Neka treba izracunati integral

f fCz) dz

c

po konruri C koja obilazi pol z = a u pozitivnom smislu .i koja DC sadr!i u tom podrueiu druge. singulame toeke .. · Od zadanog integrala prelazimo aa malu kruznicu sa sredistem u tocki a, au···'

okolisu te tocke razviiemo integrand u Lau- r

rentov red. Vidi sl .. 49 .. Kao u navedenom primjeru nakon integriranja . po zatvorenoj konturi integrali svih clanova ce se ponistiti

":

(a)

osim

1

..

o

Tu vriiednost ima i citav zadani inte-

gral (a). .1 ••

Slita 49.

Koeficijent : c-1 kod (z ~ a)-l u Laurentovu redu ima posebno ime residuum (ostatak) funkciie f(z) u tocki c.I, dok se simbolickiozaacuie S .,

.. .

Res! (z), pa je Res! (z) = c : I'"

a!l!:!cQ

·:115

. .. -,,_,.._......~ ..... _--I ..... _ .... -- _ ....... - _ ... - ... _- -_.- - ---- __ .. _. ~ . ..- .......

M z srrt ·.'7 Tn Wi n I *pn 1_ ~I - _ ,Nj .-.....-.......' ,.-..._ --.._ .1'." ••

Odatle sliiedi da j~ - . . . .

•• I, .:' .'. I ~. • •

. . .

• _' I

Resf(z) = ·0, ako je C.-t = 0.,

opt. u slul:aju, kad Laurentov red oema glavnog diiela, t]. u regu1amoj j u sin-

guliunoj toad, koja se di uldoniti. .

. . ..

Prema tome imamo novu formulu za raennanje integrala po konrurama koje sadrie singulamu tOCku z =.a:

!. f(z)dz .2xiResf(z) . 2nic_1"

1 .=r,...a

c'

r

.::. ~ :~; :;\':i~:n;::!~[:j:: .-:. :.~- ... ~.--: .. - .. - .. ;-.: .::~;fm:::::;~~f.i[!;!:~~:::-

''':. :.::'; ;~;:::.: :~: ;::: :"

.. _ .

(37)

Pretpostavimo da treba izraeunati Inte- .

gral po konturi C, pri cemu je Integrand : f (03') [ednoznacna i analitiCka funkcija svuda .. ;. na konturi C i unutar te konture osim nekog : .. : broja singularnih tocaka, Vidi sliku 50~ na kojoj su prikazane tri takve toeke ~1' 4:1 i as •.. Pomocu crta, koje su na slici 50. p~ ~:

isprekidanim pravcima, podrueje D omedeno ;.:

. . konturom C podijeljeno je na diielove tak~.>:

da se u svakom diielu nalazi iedna singularna tocka, OznacivSi 8 C1, C2 i Ca .: .. konture tih dijelova i o bilaz eci ih u pozitivnom smislu dobit cemo

q

r

Slika SO.

fJ(Z) da = f fez) da + f fez) da + 1 fez) dz

c ~ ~ ~

jer se integrali uzeti po pomoCnim crt am a uzajamno ponistavaiu.

BuduCi da konture C 1, C 2 i C3 sadrze samo po jednu singularnu tOCku.; svaki integral naveden ·u d esn oj strani fonnule (38) izraeunava se po formuli (37)l pa dobivamo:

(38) .,

f fez) dz = 2 n i~!f(z) + ~ ni~e:.f(z)+ 2 ni!~f(;) -

c

= 2 3l i [Res! (e) + Res! (z)" + Res! (z)] (38)1

ili za k singularnih toeaka

.t

f fez) dz = 2 niL !:esf(z).

c t=l ~

To je Cauchyjev osnovni vteorem 0 rezidu~ma, koii glasL. Ako je ~j~ J (a) analitieka u podrucju D i na zatvorenoj konturi C, koja ~a orneduje, 1 to svuda osim konaenog broja singularnih rocaka a.; al' .r.' ak, ko]e Ide unutar

(38)"

116

.. _ .. _ ... _ ~_._ 'J. _. _ ~~~,_IIfIIIIIIIIiI*.tt.t.~iP.· •• > .; i.WIlll,. ...... · ·_ttllollr..l!' ..... __ ~

-..~._ •• _. I _....:.... _ .&. _ • _ •• __ • • ••• _ •• ••••••••

C. tada integral funkcije f (z) ~ .. C _u .pozitivoQmmtiBlll jednak je umnoIku

2 1t i j zbroja rezidua f (::) u svim toCkanJa a.... _ . .. . .. :

OdrtditJanje residua funkcije -I (z) u konacnoj bitno singuJarnoj toEki vrIi se obicno rako da se neposredno odreduju koeficijenti Laurentova reda U okolilu te tocke,

'. '.

Za odredivanje rezidua funkcije J (z) u polooima postoji mnogo jCdnostavniji

"'.

nacm,

Pol I redo. nasta]e obieno kad integrand fez) ima oblikkvocijenta dviju konaCnih funkcija

,g (z) f(z)=h(z)'

pri cemu je u nekoj toeki s = a broinik razlicit od nule, a na2ivnik.ima-llUltocku I reda, Moze se pokazati da je u tom slucaiu

g (a) Resf(z) = h'( )'

';=1I!l a

. ~

. (39)

Rezidtium u polu m-tog reda raeuna se po fonnuli

1 · dlll-1 [/ (z) · (z - a)-J·

ResJ (z) = ( _ 1)1 lim dz""-t ,

z = am. .z.-t-a

(40)

gdje je m red pola,

. .

Navedimo primjere za racunanje rezidua funkcija f(z) ..

PrimJeri

Izracunai residue funkciia f (z) u svim singularnim toCkama ravnine Z,

2

1. fez) = I· z~

, ,

Zadana funkcija je antJlititka u svim to&ama ravnine Z osim to&e z = i gdjeima poll reds,

ier se u toj tOCki nazivnik funkcij e ponistava, dok j e brojnik ra~at od nule, .. __

- - -_ - . ..

Reziduum funkcije u to] tOCki raeunamo prema formuli (39) :.,

g (a) ~ ResJ(z}= hl( ) •

Z~III a

U nasem slueaju imamo:

pa J• .. If(a} ~ 1.. SUI" edl :

g (0) = 2; h (.a)= z - I~} hl(s:) = 1 ~

2

Res/{z) := - = 2 ..

r-III 1-

·z

2. fCz) = (z _ 1) (z _ 2):1 •

Zadana funkcija ie analitiCka na atavoj ravnini Z osim polova :r 1 = 1 . I reds. i .2; == 2 II reda ..

117

_ 0 .r .i.' ;2 .. 1' 5 iIIIl 7 lilllll6ib 1_ 1.'_" " 1._..... I.'&" .&..... _ _ ....._ __ _ __ _. .__.......- +- ":"'1_.1. I

..... ..-..- .. -.. ._ e , ',' -. p-_ - '1..'" .Y."- -I P---P' -_ .. - _~ ....

[ ; ; ';1]-

Sada kad znamo odrediti rezidue funkcija / (Z)~ lako cemo izraCunati i : integrale analitiCkih funkcija po konturama, koje okruzuju singularne toeke . podintegralnih funkcija~ (

. .za pol si .~. I ~o rezid~ prema (~9) uzevti U obzlr da ie ~ =. ' : Z

h = z - 1, dok je h. = 1, pa za a = I dobivatno . . (z +-or 2).2

1 Resf(z) = - ~ I.

~-I 1·--

. Za pol II reda Z2= 2 reziduum odredimo prema formuli (40) uzevli za nas sluaj m = 2,

pa J~ m ~ 1 = I.. . _ .

Raeunamo:

f(%) . (ll - 2)· ~ fez) . (.8' _ 2) = z · (z - 2)2- (z ~ 1) (.8' - 2)1

4

pa Je

1

dz

Dobivamo:

1 [ 1]·'

Resf(z) = r lim ~ = ~ 1.

z~2 I. r .... 2 (z - 1)2: -

3. f{z) =

z e~

.z 1 4 Z -

Primjeri

Izrafunaj integrale po zatvorenirn konturama.

1. , % ~ i da, gdje je C kru!nica I % I = 2. Vidi sliku 51.

c

r j

o .

I

Stika 51.

Stika 52.

U primjeru 1. pokazaJi smo malo priie da analiti&a funkcija J(t) = 2 ~ ima po Btavoj Z -·1

ravtiini Z iednu singulamu tOCku i to pol I reda u • = ,. i da le Res j C.$') ~ 2.

.1-1

118

.

1

___ -.........~ _ ___. •• __ • ....._....._ __ • __ • __ •• .. _ ••• __ .. _ ." 1· • _ •• __ ._ .__. __ .....&.._ ~~ _~'* __ . .?IiIIi'( tlil' i.' _' '_22111' _IiII::IC' "l1l::I:.:' ._ _ ..-..........r.. _'" _._ .. .&...1..1111· • .-........... ..-. - .. ~~,~,._

1 == 2:1 i · Res f ( z) = 2 n i . 2 = 4 ::rr i.

Z-=,

..

c

z .

] za funltciju (f8 _ 1) (z _ 2)2. pokazali smo malo pri;e da je analiti&a po fitavoj ravoW.

z osim u singulamim tOCkama %. = ~ i .8'1 = 2, u kojim ima pol I, odnosno II reds i da 5U Res J(z) = I i Resf{z} = -I. Med.utim~ a to se vidi na sliei 52, pol %1 = 1 leti

.Ii - I .t1l - 2 1 .

izvan podrueia I z - 2 j =2' pa prema (38) zadani integral ima vrijednost

I = 2 n i Res f (z) = 2" i 4 (-1) = ~2 n; i.

.r:a:::2

I. cos % +" • I I

3~ j z3 dz, gdje je C kI"Ldruca z ~ I.

c

-

Taj integral vee smo riiesili dvaput : prvi put pomocu Cauchyjeve intqralm: formule

(vidi primj er 5. u § 14), a drugi put odredivsi reziduum podintegralne funkcije pomocu Laurentova reda. Rije~im.o sad taj integral tako da reziduum odredimo ponaoCu formule ( 40)~ U zevli U obzir da je % =:. 0 pol III reda integranda, dobivamo

,

1 d 2: [COS Z] I j I

Resf(z) = ~2' ...1 ..... 2 :5.,%3 = ~2 1- cos a = ~-,

1-0 4 u;:;; % .z-o r ;I"=-Q 2 :

pa je

. : 1 )

1= 2 no i " \ - 2 = ~1l i.

4 . .c (z +.;) ~ > gdje [e C kndnica I % I = 2.

j z - sin a .

c .

'Opahmo da anaIitiCka podintegralna funkcija Una singularitete u toekama u kojim se samo nazivnik pretvara u nulu i to za Zl ~ 1 i %1 - .. It n (It ==- Qf· ± I, ±2, .~.) .. Od tih toeaka u krugu omedeaom sa C nalaze se samo 2 to&e Zl = 1 i %.2 = O. Narili slikul

Prema (38) imamo:

I == 2 n i [Resf(z) + Resf(.a)}.

, .. -I J':lmO

Buduci da BU obie nul-to&e polovi prvoga reda Integrands, ·rezidue n..funam.O prema (39) uzevsi U obzir da je g (z) ~ z + 1, 11 (z) ~ (z - I) sin z i h~ = (z ~ 1) cos % + ~in.l' ..

g(OO 1 . .. . 2

Res!(,,) = h-'(O) = ~1 = -1; Raf(z) = ~ l'

,,-=0 - Z"~ 1 8m

pa je

I = 2 n i ( -1 + s~ 1 ) ..:. 6.283 i (-1 + O>~2) = 8,65 i. .>

5. f (% ~ 1). ds, gdje je C zatvcrena krlvulja oko toCte % = O. c

Funkcija /(.a) je analiti&a u svim toCkam- podruqa oslm u toBti :8 ~ 1, gdje ima pol IV reda,

Prema (40):

__ %6 1 d l [ %6] 1 .

~;: fi - 1)4 = 31 dz3 (z - I)" · (~ _ 1)4 a-.l = 6 (6 4 S • ~) = 20 ..

1 = 2 n i · 20 = 40.11 i .

..,._ •• I. I _ " .. • ·1 _ I ' "' p .. _ " -. __ I~_ .......I;tlll:i::lll' ~*... .' 1Iiti' 'MlI-.aZi·_"III:I_+-II' _ _Yo .&. ~ .l....-'-. r-J...&&& _ _ & .. 1.· •. : .-......

".,.. ... ._.

. . I

6. f .3 d_; l' gdje [e C kru!nica ,. - (1 + I) I = I. Vidi 1(' OJ).

c +

Funkcija f (.8:) je analitiaa posvuda osim nultOCaka Qazivnika, t]. korijena jednldfbe z3- + 1 = 0" gdje ima polove Lreda, Tu j~bu znam.o rijel.iti (vidi § 2.5). Dobivamo: -.:

1 +iV'3 . l-iv3

;/I J = 2 ~ %1 = ~ J ~ Zs = 2 ·

y

Kako se villi na sliei 53.; U zadanom podrueiu D~ nalazi

. 4 I . J + i V3 0 S 40 87

s e sarno prv; po Z 1 = . 2 r) + S , •

Racunamo:

1 = 2;1t i Res (" 1 I)' = 2 n iRes 31 l =

Z-Zt Z + 1"-.11 •

2 . I 8. J

;;:;: - n I = -:JI --~~ ~ .

3 (I +;V:if 3 -2 + iz V3

4· .. I 4 r 1 + i V3

=-n, =--:1'1'1 =

3 -1+il-'3 3 4

::: ~ (V3 - i).

3

1

Sijka 53.

7. " 4 ctg z ds, gdie je C kndnica I z I = 1. j z-n

c

Napj§emo Ii f(z) U obliku f(z) = (4 COli;. • opazit tem.o da funkci;a 1(z) Una '

n: Z --. n smz

polove u toBtama %1 = 4 i :I. ~ k 1f. (k = 0., ± I, ±2" ~.~) ..

Polovi su I reda, [er je i za sin k n -= 0 ,(sin z)' r:a:;~.tn = cos k n *' 0 .. Unutar krutnice C nalaze se samo dva pola Zl = ~ i Zi = 0 (sa k = 0).

Raeunamo pmna (39);

I cos e

Res!(::) =. , =

.flaO [sin z · (4 Z - :11)] .11_ 0

cosz

:::.:J::- •

4 sin z + 4..z COS.8' - .11 cos Z' ':.1-=0

1

....... n

Prema (38)":

8. j z: ~ 1 de, gdje ;e C kruznica j % I = 2-

c

[ (' e-1). ]

2ni 2+2 ~2nichi 4-

9 1 e~· dz gd' ~ C k---~ ~ 1 I

· j Zl + 4' je je ruzruca ~..r = 3.

c

·120

,. w' ne· .$-"'-"':':';"

, 1 # • _._ • t t 1artIIiIa' I. _', 1 .J'n __ ..

-....-......... ..... _ ...... _ •• -' __ •• ...&.. • ..... - I... •••• _ I ••• _ •• _ ••• _. • • ••• _ .... _ •••••• ', I ...... _

10. f Z2Z~ "i dz. gdje ie C kmlnica' r Z' I .... 2. c

[2 II i· • 'I] ..

11. f z::: 1 ' gdie ie C krufnica I Z l= 2.

c

. . ,

~. - )

[2 ~ i (I + O)]~

13 1 _~~dz __ . j (z - I) (z - 3)

1.:1-2

14·1 r d_: t"

J:--3U-4

12.11 i {Resf(z) + Res/(z)} ~ 2 n i (I + 1) = 4 n lJ.

.: .1) .la:2nf . . ., .

§ 16. REZIDUUM FUNKCIjE f (z) S OBZlROM NA BESKONAl:NO DALEkU TO·l:XU

Promatrajuci rezidue funkcije f (z) u singularnim tockama 2 = a te funkciie, pretpostavljali smo do sada da su toeke z == a u konacnosri, Medutim po jam reziduuma mozemo prosiriti i .na beskonacno daleku toeku u taka zvano] proSirenoj rasmini Z.

Pretpostavimo da je beskonacno daleka toeka singulama tocka funkcije f (a), a s C oznaeimo po volji uzetu u konacnosti zatvorenu .krivulju, o bien 0 se za C uzima kruznica dovoljno velikog polumjera, Vidi sl. 54.

Integriranje po krivulji C VIii se sada u smislu kretanja kazaljke na satu, tj .. u negativnom smislu, da beskonacno udaljena toeka uvijek ostane s lijeve strane.

Moze se pokazati da U okomu bessonacno udaljene tOCke Laurentov red

I( ) C-l c : Z + + 2 +

Z = Co + + + .... c1 Z c2 Z •••

Z Z2

konvergira unifonnno pririvulji C pa ga mozemo integrirati uzduf krivulje C, pri cemu ce se svi Clanovi osim drugoga POnlstiti, pa cemo dobiti

_J

a odatle je

f f (z) dz = c : 1 f ~t = c - d -2 :It I} = - C 1 • 2 n i,

c c

-

Resf(z) = -C_l =- 1 . I fez) da,

ac:w:QQ 2 n t :r

c

(41)

_121

_ iiIi· 'fIll1,,, •• 5rr_III'IIII" _. . .. , b .._ _. ~ _..- .' __ .._ • ._ __ .-_ ....I..I. _ -'_ _...&... _ _.~ __ -'-.&_ 1....-...... ....

• ........:.. .... 111 ....... .......__ .. _ ',I ......... I' .... -_. -. •• _ ...

-..-., 11 .l-Y ~ ~~ 1. __ 1.. __ _ ••• _ ._ _ •• _ ••• _1 ._ ._ • ..&. _ ••••• _ 1_ ......".,..' h.· ' .. 7112"5.',l1li1 .. , 7112 1111' '1) __ p_........ • _ -_ .. -. - ~.~..--

To znaCi: Reziduum funkcijeJ(z) s obairom na·o .. be,konafuo daleku tockuiednak je koeficiientu clana ,; u razvoju funkcije f (z) u La..:u.entov red u okolisu tocke z = 00 uzetom 8 protivnim predznakom, tJ. R~ fez) = -C_la

. :a'=oo

Iz naved.enog sliiedi: Ako je funkcija f (z) a nal it ick a u prosireno] ravnini Z, osim u konacnom broju singularnih tocaka, zbro] svih rezidua, u koji ie ukljucen

i reziduum u tocki z = 00, jednak je nuli. -,

Kako je ~!_-:.! f (z) dz zbroj svih rezidua s obzirom na sve singularne tocke

. 2n:xj

funkciie f (s), koj~ leze unutar konture C, tada ~2_!_.1 predocuje rezidu~ iste

nIT ~

. . c

funkcije S obzirom na beskonaeno udalienu tocku, pa ce zbroi sviju rezidua biti:

1 t : 1 1:

2 n i r f (z) dz + 2]1; i '! j(z) dz = 0

C C

(42)

ili

"

2: Resj(aJ + Resf(z) = 0

z~CC)

Primjeri

. .

Odredi rezidue u svim singularnirn toCkama prosirene ravnine Z, dakle i u toCki z = co l zadanih analitiCkih ~ funkcija :

2

1. J(z) = 4.

Z -I

Funkcija je anaIitiCka u svim toekama prosirene ravnine Z osim pola I reda % = i,

U primieru 1. predaJnjeg paragrafa izraCunali smo Res f (z) -- 2. Prema formuli . (4~J

inuuno . ,-,

. .

R~f(z) + Res/{z) = 0-,

z-l z-co

. a odatle je

.v-,

Resj(z) = -Resf(z) = -2..

'.00 . . ,#,

z,

2. f (z) =:z 1 ~ z -

Funkciia f (z) ima u prosirenoi ravnini Z tri singularne toCke: dva pola I reda z 1 ~. 1 .

i Z2 = -1 i pol III reda Z3 ~ 00, [ier je Zl~~ 1 = z:l (1 ~ ~) l.

U zadatku 10. odredili smo da ie

1 Res/(z) = Resf(z) = _.

.r :l ~ J %:1 a-I 2

Prema (42) imamo:

pa je

Res j'(e) + Resj(z) + Resf(z) = 0"

.Jl~' ".IIIIIJ:-1 ZII:OO

1 + Resj(z) ~ 0

r-oo

I Res/ex) = -1.

-

z-oo

122

~ isrog rezultata ~ .. ·alto· Z8<ianu funkciju r8zvijemo u Laurentov red, i%Vari

krusnice ! z ~ = 1. .. .

ZS.. . 1 . (. I 1 I· ) 3 1 1

----=-----=--. =%3 , ~~=.3 l+-+~+-·+··" =Z +Z+-+-+u.

Z~ ~. 1 1 _ ~.. z:l Z4 zti Z Z3.. '

Z2 .

pa je prema (41)

Resf(.~r) = -C-l = -1.

-

z6-

3. f (z) = (z _ 1)4·

Funkcija f (z) ie analitieka na prosireno] ravnini Z i to svuda osim pola IV reda .'t I = I i pola

II reda Z2 = 00. U gore navedenim primjeru 5. odredili smo ; .

Res f (z) :;;;:; 20,

z 1. III!:!! I

pa prema (42) imamo neposredno

r ., , , .

··20 + Res/(z) = 0:1 pa je Resf(z)·= ~2().

. I

., .

Odredi jot· iednom .. tai rezu1tat tako da f (z) razvijei u Lsurentov red u ok~J4Iu tOCke

z = 00.

1 4. fez) = e",

Na pOCetku predasnieg paragrafa pokazali srno da je ta ~ja analitiCka osim u bitno singulamoj toeki z ~. 0 i da razvoj te funkciie u Laurentov red glasi

e~- I + 1 + 1 + ""~.

- l!z 2!zl

Taj red konvergira za sve po volii velike I·z I;: pa Ce kmivergirati kako U okolisu to&e z = O~ tako i u okolisu to~e z == ao. Kako ie

I

Re-sj(z) =.- = 1, bit ce Resf(z) = -l~

l~O Ir l=QQ-

ier z broj rezidua mora biti nula.

%

S .. fez) = <$ 1 .

% -

[Res/·rz) ~ 0, vidl primier 11.] ..

.1"= OQ:

1

6. f (z) = -z---=')-_-g'-:::!·

[ReSf(Z) = ResfCz) = - .!.. Resf(;l) = 1; Resj(z) '-0].

1'-1 :::a ~& 2 z-o . r-oo

Z2

7. j(z) = (e2 + ])2 •

[Res/(z) ~,_.i.) Resf(z) = .!-4· ,; Reaf(z) = .0] .

z-I 4 r=-l t=OCI

I Res f( z) -= 2 sin 2, Res! (z) = - 2 sin 2].

"_ .. 1 :-0(11

123 .

, ...... V~di_WI_td __ .~·~,___ .•.

.. _. _.1.. 11l1li I - _.,.", _ ._ .-...&.. _ _

··· II_~ -.... -·-·-. - - - .. _ .. _ .• - --- __ - .. -.-_ .. - ._-.- -.- .__

.. h-I.... d .. · .. · btl..,...

§ 17.IZRACUNAV ANJE ODREDENIB REAiNJa INTEGRALA··POMO~U REZIOUA

Neke odredene integrale funkciia realne promjen1jive moZem.o rijditi tako da ih transfonniramo u integra1e po zatvorenoi konturi funkcije kompleksne promienliive, pa zatim primjenjujemo pri racunanlu tih integrala osnovni teorem (38)° 0 reziduumu:

Navedimo primjere:

2x

1. 1 = f a + ~ x' gd]e je a realm broj veci od 1.

o

Stavirno etx = s .

Mijenjamo Ii x od 0 do 2 1&) loCka z ce opisati u pozitivnom smislu kruZnicu C t z j = 1.

t'~ + .e - I.z-

Da izrazimo cos x sa z, uzmimo ga u obliku cos x :=: 2 i uvrstimo

ei:x = z. Dobivamo

cos x = Z+Z-1 = Z+} _.1'2 +1

2 2 2z'

dok ie dz = d(e'~ = e':x i dx = i z dx, a odatle jedx = ~ .

IZ

Uvrstenie u integral daje

Iz z 2 + 2 a z + I = 0 racunamo polove integranda:

Zl ... 2. ::::::;;:;;: -a + Val - 1 ..

Kako [e a > 1, opazeno da samo pol z 1 lezi unutar kruznice C. Za 18j· pol I reda raeunamo prema formuli (39) uzevsi U obzir da je g =.1 ,.i h' = 2 z + 2 a:

Resf(z) = .....__ ==l ~==-~~

,Ze::Z1 .. ~2a + 2 Va2 ~ 1 + 2a

2

---;=::;::;===:::::::::::=- ,

2Va1.-J

pa zadani integral Una vriiednost

1~2ni. ~. 1

J 2 JI a 2----=1

124

___ ~""""'__"""' __ .""""'....&.r...". ,,,,. _._.&..._ . .&.&.... __ -'_" _....&. •• __ • _ _ .. __ •• _ •• _ • .&..._ _-' _ .. _. __ ....._ _ 1..1.---......;. )_w&llllllilliili··.r ,.,telli·ttlll; $.'2.5 'l1li111117 i.S ·~*liIIIIt 111i11M11_* -....~~_ _ III II _ P

Na sliCni nacin rijdi h

2 f <Ix ·

· (2 + cos x) 2

[;v;-].

o

Teoriiu rezidua mozemo takoder prirnijeniti za rjdavan;e nekih tipova nepravih integrala realne promjen1jive.

Navedimo primier,

00

RijeSi f I !\z'

o

Pretpostavirno da je x realni dio kornpleksnog broja B pa promotrimo konturni integral

i dz . J 1 + Z2' c

pri cemu uzm.imo za zatvorenu konturu C· polukruznicu polumjera R sa sredistem u ishodiltu Q i clio realne osi X od - R do +R .. Vidi ·s1. 55.·

.. Ta kontura sadrii samo jednu singulamu tocku integranda i to z 1 = i.

Integriraiuci qzdui te ko nrure , dobit cemo U?!evSi u obzir da je uzduz . realne osi X z = x, a uzdut polukruznice z == Rei", pa je dz = dx, odnosno

dz = R e''''· d9': .

1

Slika 55.

.

Opazamo, da kad R - CO, Rr ! e-I'II -+ 0 i R :IIP -+ 0, pa I

R

1.. dz -+J dx

J 1 + Z2 1 + x2•

.,./ C ~R

!. dz znamo riiesit].

11 +Z2

c

(a)

Na slici 55 vi dim ° , da santo pol 111 = i integranda Idi unurar konture C, pa prema formuli (39) dobivamo:

1 Res-f(z) = ----;',

z==i 2 t

125

_____ 2 _!rM~d $$~IIiIIir~l .. .._ I .. ,._..._ _ .1.1.. .1.1 _ 1.1.1. • .J.O ....&.._._... .&...I. ~ __ -.. .. .a........~ .

.. ---.... .. ..-~I ·_p.·-·.·· · I '-.--- I'· _ •• I... • '.1'- -_ _ •• - -.-. I •• I ..-.- _ _~

-f-QQ.

II ~xi=n.

r -v t

pa je

.

.... '. _ ..:. T

.. ". ._

•

pa je

, .

i .

I ~ •

.

I = 2 n i . 21j = n

J-·l I

, .

iii prema (a)

-00

Kako integrand 1 1 Xi prima samo pozitivne vriiednosti,.' a simetriean je S obzirom na os Y (paran) :

..

~ 0 +~

J dx f dx . 1 J dx n

I + Xl == 1 -+= x2 :;== T 1 + Xl = 2 ..

o -00 -~

-(;0

Teorem 1.

Ako je funkcija f (z) analiticka po citavo] gornjo]. poluravnini Z raeunaiuci i realnu os, osim konaenog broja singularnih tocaka a I' "2, ~ .. , ai' koje leze iznad realne osi, dok je 'bro] »nula« visestruki korijen jednadzbe f·(~ ) = 0 i to visestrukosti m >- 2, odnosno kad je tocka z = 00 nultocka funkcije f (a) i to reda m > 2, onda vrijedi

Funkciia f(z) =(z~ ~ ~)2 odgovara uvienma teorema I, jer jednadlba f(_!_) =: (I - x) Z3

• ~ •• + •• • (1 + .,::1)2

rma ~~erostruk~ koriien z = 0, a to&e BI = J 1 %2 = -I su polovi II reds, pri b:

gornioi polura~ letj pol t1 =- ,~ funkcije f (z). Raeunamo prema (40): . . ~u u

ReSf(z)=limd[(z-t)2·/(z)]=lim~ B-J =lim_3_+j--!~ 2 _ 1 i

z-i l~i dz l .... j dz (2" + 1)1 t-+I .(Z· + J)~ -- (21)3 ~ -4 i ~ 4"

pa prema (43) im.amo:

Navedenom primieru mozemo dati opcenitiie znacenie, ukoliko integrand nepravog integrala ima svoistva navedena u tom primieru, To znaci:

.

I :;.. 2.n i · _!_ = - ~.

4 . 2

+00

3. Rijeii prema formuli (43) malo prije riiesem integral J -~ koji odgovara uvietima teo-

rerna I. 1 + X 2 :t

+00.· J;

flex) dx == 2 n i 2: ~esf(z).

k=O a. -00

(43)

...

-00

PrimJeri

+00

Nepravi integral f I (x) d.x kadsto mozemo izracunati i u tom slucaju, kad

~OC

locka z = 00 nije nuIa reda, kojinije nizi od drugoga za f (s), Tada dolazi U obzir:

I

Integrand f(z) = - .. ~~ odgovara svim uvietima teorema I:

(1 + Z2)3

+ diba f ( 1 ) 1. Z6

jedna ~ =. ( I )l ==- (z2~+-r)-=-3

1 + - .

z.2

Teorem II.

Ako funkciia f (z) . zadovoljava tri uvjeta:

1) rnozemo je prikazati. U obliku produkta fCz) = etw: g (a), gdie je a > 0 i g (z) - 0. k.ad ~:. co ~ uvjet, da ie I z > 0, tj. z-+ 00 i to samo na gornioi poluravnini Z 111 na realnoj osi,

2) f (z) je analiticka na realnoj osi,

"

.

1 rna !esterostruki korijen %.= 0, nazivnik f (z) i to (1 + z 2) 3 ima dva trostruka koriiena

z. ~ i i Z2 = -i, pri ~mu u gomjoj poluravnini funkcija (I +1 Zl)~ ima. samo pOI III reda z 1 .~ i, ina~ ie maliti~ no i na realno] osi,

1 · Integral mozemo izral:unati neposredno prema formuli (43), dok Res (I + 1)3 18-

.f1-- , Z

Cunamo prema (40) uzevsi U obzir da j e

,

m-}=3-1=i2=t

3) f (z) je analitjcka u gornjo] poluravnini osim u ikonacnom broju singulamih tocaka ._~I' a2, ..• , al" Uz te pretpostavke vrijedi

+~ ~. .

J fez) dx = 2 ~i A ~f(Z).

-000

(44)

·126

127

__ ~ ................ I""'_"_""' _ ____"'___""""'_""'''&''._ ..... _.__._ .. _ ... __ . __ ...... _. __ •.• 1 •• _ • .1 __ ._

...................... _ ~ 1.1'.'_. _Y.'I"..I. _ ...-.. _ - ..&.II __.... .&..I"-~

*0.=' $1 d ¢ '1 .&... .--- ..&.. ._ '-'-'---II ._. 1. ~" ~ ~~........__._._._ •

PrlmJerl

+CI!II

f "sin.x..-3 ...

I.. Xl + 4 Uh~

-II:'Q

. .• Z .. eil .

Promotnmo funkClJU, /(.3') = z:Z + 4" koja zadovoljava sve uviete teorema II

[a = 1, g (z) = %2 : 41- Funkciia I(z) ima dva pola I reda Zr = 2 i i Zz = -2 t, pII eemu u gornjoj poluravnini leii pol z 1 ..

RaCunamo prema (39):

Res/(z) =

t m 21

Z e~% • 2 i r e: 2 1

2 z z; 2' = --" "4~J-'-------' = 2el:·

Prirnijenimo li E ulerovu formulu e'~ = cos x + i sin " i uzmerno Ii U obzir zakljutak. teorema ]1, ti, formulu (44);t mozemo zadani nepravi integral na pisati U obliku:

Izjednatenje realnih i imaginamih dij eleva u posliedni o] [ednakos ti daje

Prlrniietirno da j e p rvi rezul ta t ocigledan, jer j e integrand

+00

f +

x stn x

2. Xl; + 4 x + 20. dx ..

"

r 2;" (2 cos 2 + sin 2) ]:-, /"

-co

+0<:1

f x cos x

3. Xl _ 2 x + 10 dx,

-CQ

U gore navedenim teoremima -I i II pretpostavlia se d.a funkcija f (z) nema, singulamih tocaka na realnoj osi.. U slucaiu da taj uvjet nije ispunjen in

+.00' ''j

f f (x) dx ne bi morao postojati, Medutim, ako f (z) irna na realnoi osi konarnt

-00

broi polova prvoga reda, tada se kaze da integral, postoji u sm"slu. glasme orijednosti, ,

Za izracunavanieIntegrala vrijedi u tom slucaju:

Teorem III.

Aka funkcija f (z) zadovoljava uvjete oznacene u teoremu II s I) i 3),. a na rea1nioj osi ima konacni broi polova I reda XI' X2" ... , x"" tada

+00

f f(x)dx = 2xi

I ,

l m:

L Res/(x) + t L Res/ex)

x ... a.... .t 1 X:;;;;;;l~t

l-l" I!!!::I:

•

(45)

-00

128

_~ _ -"J-"I. _ _._ .. _ _..&. _ ..&.. .. .&. •• _ •••• _._._ _ _ _ _ ,''&'' 1 _ _ .&..&.. ,~ IIIiIII*IiIIIIII ,.' lilli' lilll! L.a ••• ' " __ 'MiKt'" ~%IIiiIII$ IIIIIiiIIl_ _ ", '_1 ",_ .. _..... .•.. , ...- __

PrlmJer

'DO

J ;- (;~n: I) dx.

-0

~~ eU eiS

Funkciia f (r) = z (2' '2 + 1) - z (z _ £) (..r + ,) odgovara svim u viedma teorema III.

U gomjoj poluravnini irna pol I reda Zl = i, a na realno] osi - pol] reda %.1 -:;:;;;;: o.

Rezidue racunamo prema formuli (39):

U zmemo li U obzir da ie e~~ = cos x + i sin x,. imat cemo p rema formuli (4.5):

Oda tle s li] edi :

+00

r sin x (I)

_ X (x2 + t) dx = n 1 - -; ,

-00

kako ie integrand parna funkcija:

bit Ce

co

J sin x dx n; ( I )

x(x2 + 1) = 2 1 ~ -;- ..

o

Izracunaj integrsle:

[n].

~oo

2. J x cos X dx,

x2 - 5 x + 6

[n (2 sin 2 - 3!in 3)].

-0(}

9 B. Apsen: Repetitorij vile lnatematike

129

--- -..-....._...... ..._.._ _ _ - .---- - _- _ • .- ,__--- ._ "'. -- - ••••• _ 1 It. '. z· fiL'" nSfr 1'n· •• , ,d I I .'-' .. · ._.._ I .. ·.I.I.I. Po' ..&., _ n& _-: .

II~

MATRICE I MATRICNI RACUN

. .'

", " ..

'.:I~ P~J~M. VIJST~ MATRICA

Znamo rij~ti sustav ~~nih je4t1.adZbi

411Xl +allXl +a13X3 =b1 allXl +a22Xl+a.23X, =b , a3i Xl + a32xl + 433X'3 =b3

pomocu determiaante")

all a12 a13 D = 421" 422 a23 ,

all al2 a33

koja nakon razvijanja daje vrijednost nazivnika u svim izrazima za trazene nepoznanice Xl' X2 i X3' dok zamjena prvog .. drugog i treceg stupca u detenninanti D slobodnim clanovima bl; b2 i b3 j_ednad!be da]e nakon razvijania tako dobivenih determinanata vrijednosti broi~ikA nepoznanica,

Sada cemo promatrati kvadratnu tablicu broieva

all al2 at!

A = a2l a2l a23 ,

a31 all a,s

(a)

koja se zove matrico A, a takoder i opcenite pra'Vokutne matrice kojima ie bra; redaka raslicit od broja stupaca, na primier

i matrice od jednog stupca

..
. .
A = [ al J al2 au ],
a2: 1 a22 a23
<, Xl b1
X= Xl iIi B= bl
X3 b3 koje se nazivaiu oektorima, a njihovi elementi

komponentama.

*) Vim ad istog pilca Repetitorij vile matemartke, dio III § 1 .. Izdavac .Tthnie:ka knjiga«.

Zagreb.

133

Op6enito se matrice prikazuiu u uglatim ill okruglim zagradama, a kadsto U daljnjem susrest temo matrice oblika

au omedene dvostrukim paralelnim pravcnna=
all 0 0 • .. 0 r all a12 a13 • .. • a1•
..
a21 a22 . " • .. 0 0 .all a23 • • • ala
all all . ~ . al .. all a12 · ~ ~ al•
a31 a32 iJ33 ... • 0 0 0 a33 • • • Q3.
all a22 a1'l a21 .a22 aZiII:I
•
~ • .. • • "II • • • • • • •
A= • • ~ + • • ~ • • • = [a'J]'
..
• • • "II .. .. ... • .. I .. • • •
.. • . . ~ • • • • •• .. t a.l
~ a .. 2 ail3 . .. a ... 0 0 0 • • • a ...
G.l d"2 a- ...... a.1 a .. 2 · ~ . a ... rid ··sa- ........ ·z .·u" rt . 0>>>* '_ d_,.

'r irt _ _. _ I _ _1_. 1_ .. _..... I... .'p .... - ... -. ...... - .... _·P ..... -· .. .-- .. 't......... ._~ __ ........

gdje su i = I, 2, ~.", m redni brojevi redaka rnatrice, j = I, 2, . ~ ." n redni brojevi stu paca matrice.

Matrica koja ima m redaka i n stupaca zove se matrica tipa m X n iii kraee <m. n)-matrica. Aka je broiredaka matrice jednak broiu .stupaca, tj. ako je m = n imamo ktJadratnu matricu reda n iii krace en) matricu, Na primier, gore navedena matrica (a) je kvadratna reda 3.

Kod kvadratnih mat rica. razlikuiemo dijagonalne matrice u koiem su svi elementi razlicitih indeksa (i #-)) jednaki nuli:

. . . -
I . all 0-· 0 ~ • 0··
o· a2l 0 • .. 0
'.
0 0 a33 ~ 0 •
•
• • +
l 0 o. 0, • aliA
~
- .
~ r. Kaze se da elementi all, Q22) ~~., a ... leie na glavnoi diiaconali matrice.

: I '. 1_' • :

.. • • I

, .

'.

Dijagonalne matrice koiima su svi ·elementi na g1avnoj dijagonali medusobno jednaki (all = a22 == a33 :;::;; ++. ==: al{lll)' zovu se skalarne matrice, napose, ako je a = 1 skalarna se matrica naziva jediniCnom· i oznacuie se slovom E:

rIO 0

o 1 ·

•

0 1
. ...
o'!
e;
0
•
• ..

E=

o · 1· ~

.. .. · 1

•

... ~ .. . .;' ..

•

1

134

____ -... _ __ ..........._ 1 .&..'Wo 11.1..&. _._. _ •• _-"-I ••• _ ...:.. _1 •• .1. __ ._ ...,_ • ...._._

To su donja i gornja trokutna matrica;

Determinanta trokutne matrice [ednaka : ie umnosku nienih elemenata koji se nalaze na glavnoi dijagonali, Do tog rezultata dolazimo odmah, cim izraCunamo vrijednost determinantel

Mattice koje se sastoje od jednog stupca

at
~
0
A a·i
~
-
.
~
•
a,. iii od ·jednog retka

..

~.

zovu se 'matrica-scupac i matrica-redak. Rekli smo vee da te matrice zovemo oekiorima, a niihove clemente komponentoma ..

. , .

,

Podvucimo jos jednom razliku izmedu matrice i determinante: matrica je tablica brojeoa, dok je determinanta broj prikazan U obliku tablice.

Primll etirno :

. '_..

a) Determinanta d.ijagonalne matrice iednaka je umnosku njenih e1emenata na

di jagonali : 1

,

det A = A = a 1·1 • a 2 2 • a 3 3 ••• a,..,

pa ~ determinanta jedinicne matrice E jednaka 1: det E :=: E = 1 .

b) Determinanta matrice, koja $e sastoii od jednog broia, jednaka je tom broju ~ treba razlikovati matricu [a] od broia a!

135

--~ ~~" -- .. ~--~,., , •• 1 II. ,. -

_" - ~ __ I. mlli1:rtt 7 _.'~ I... .. I P _ I _ 1 P .u..~_ ..._.__._..._. _,_ .

• I~ 1-"-· ..

c) Matrica kojoj 8U svi elementi jednaki null z~ve se nulla matrica i oznacu]e se s 0 ..

000

o 0 0 = ,. 000

z. OduzimanJe

Diferenciia dviju matrica A i B istog tipa (m x 11), odnosno (n) odreduje se tako, da se oduzimaju elementi suptrahenda od odgovarajuCih elemenata· minuenda,

N pr. odredimo razliku rmtrica

d) Dvije matrice A i B su [ednake, t], A = B1. aka imaju iste clemente u istom 5 1 3 2 0 1
polofaju, tj. irnaju isti broj redaka i isti broi stupaca s identicnim elementima. A= 7 0 I • B= 3 5 2
1
Npr. 9 6 8 5 6 7
1 2 3/3 ~ 6-4 5~2 1-0 3 - I 3 1 2
4 6 1/3 . 12 2+4 • C=A-B= 7-3 0-5 1-2 4 ~5 -1
~ •
7 9 .(7) · (1) 9/1 9-5 6-6 8~7 4 0 1 2·

I + 3

1 1 1

3. Produt matrice A i broJa (s:kalar.) a

Produkt A a daje matricu C, kojoj Sll elementi umnosci elemenata matrice A i skalara a ..

§ 2. OPERACI]E SA MA TRICAMA

. .

1 -. ZbrflJaaJc

Primjer ..
1 2 I · 5 2 • 5
s. 4· 6 4·5 6, .. .5
7 9 7·$ 9 .. 5 5 10 20 30 · 35 45

Dvije mat rice A i B mozemo zbroiiti, ako irmiu isti broi redaka j isti broi stupaca, U tom slucaju matrica zbroia C ;; A + B izracuna se tako da se posebno zbroje pripadni elementi tih marries ...

Npr.

Navedimo joi nekoliko svojstava linearnih operacija (A i _" su matrice, a i p skalari): .. _

Pravilo zbrajanja dviju mat ric a vriiedi za hilo koji konacni broi pribroinika .

. .

/

Npr ..

(a + P) A = a A + P A. a [A + B] == a A + a B. a [_~ A] = a P A.

+

4 o 1

7 2 5

•

4. MnolenJe mat rice s matricom

Produkt A B matrica A i B definira se sarno za ta] slucaj, kad je broi $tupac~ matrice A jednak broju redaka matrice B t pa je u produktu A B broj redaka ·uvijek [ednak bPef\i redaka u prvom faktoru A~ dok ie broi stupaca [ednak broju stupaca u drugom faktoru B. Drugim rijecima, produkt (m, n) rnatrice i matrice (n, q) daje matricu (m,. q). Vidi na slici 1 sheme 1, 2 i 3.

Ako je matrica A mstrica-redak

Za zbrajanje matrica vrijede zakoni kornutaci]e i asociiaci]e:

A+B=B+A,

A + (B + C) ~ (A + B) --f- C.

136

- ..... -._.......... ....................... _- ...... - ..... -- - _ •••••• - •• -._-- .. _ •• - .- ... - •• _ ••••• -- ._- •• _ •• - ....... -- ..... - ... - A.P' FI'*

a matrica B matrica-stupac

dok se broj a moZe mnoziti sa ·svakom rnatricom, ..
pa JC
hI hi' blat b1a2 b1aa
B== b2 b2 (at az a3) = blat b2a2 b2Q3 ..
.. b3 b3a1 b3al b]Q3
..
.
b" . , U opcern slucalu postupamo kako sliiedi:

tada ie

bi b2

C=AB==(ala2 .. ~a .. ) . ;=[a1b1+a1b2+ .... +a.n:b,,]

. ..

b11· s., b21 b22 s, t b32

= (vi dim 0 da je . bro] stupaca (3)

bit

., .

npr ..

matrice A jednak broju redaka (3) matrice B pa mnoZenje motemoizvesti) =

2

(1 2 3) 4 = [1 .. 2 + 2 . 4 + 3 · 5] = [25]. 5

= [alIbI 1 + Q12b21 + 013b3t al1bt1 + a22b21 + a23lill

all b 1 1 + a 1 lb 2 2 + a.~ 3b.3 2 ] .. t, aa 1btl + a.2 zb2 2 + ai36,l. .

·LJ= .D·D=Ll ~
n !} n-m ·0 TI
. ,
~
III ~ ~ .• =- RI

1). }J J} Postupak je jasan: sve clemente prvog retka imatrice A mnozimo s pnpadrum e1ementima prvog stupca matrice B pa te umnoske zbrajamo i tako dohivamo prvi clan produkta. Postupajuci na isti naCin s istim prvim retkom matrice A i drugim stupcem matrice B dobivamo drugi Clan prvog retka trazenog produkta.:

N a isti nacin postupamo B: elementima drugog retka rnatrice A i obim stupcima rna trice B pa dobivamo prvi i t:In¢ ~13n. drugog retka produkta A B ..

. : - .:

Vidimo da produkt A' B ima toliko redaka (2), koliko ih Una prvi faktor A i toliko stupaca (2) koliko ih im.a drugi faktor B.

Rezultat je matrica, a ne bro]!

. .

.. Primijetimo JOB da ie deterrninanta produkta dviiu matrica iednaka produktu.

determinanata faktora, ' ~ .

Slika 1.

Primjeri.

.. '

l

: ~. ; ., ...

Jednoelementna matrica [a] mozese mnoziti zdesna s jednim vektorom:

1 ..

[2 1 I].

301

3 I

2 I [2. 3 + 1 · 2 + 1·1 024 I + I · 1 + 1 · OJ [9 3]

~ 3 · 3 + 0 · 2 + 1 L 1 3· I + 0 · 1 + 1 · 0 - 1 O.~ •

1 0 .. .. :,.. . . .......

ill slijeva sa vektorom-stupc~.

. ..

2. 2 2· 1 2·2 2~3 246
·1 4 (I 2 3) = 1 · I I .. 2 1 · 3 ~ 123
,
3 3·1 3 .. 2 3~3 3 6 9
/
dok ie
2
(I 2 3) . 1 = [1 · 2 + 2 .. I + 3· 3] ==: [13].
·3 . ,

hI b1a
• [a] ..
.. ~ . )
. r
: .
b,. bMa l38

1-39

_~~~·'#W~.·-"·*.·rl.7 •• ~re~·'·*~·s~h~ .

' $ 77 I __ _ ••• _ • _ • ..*iiillMzi: )1 Eo '. • -- 1- .-. '-.-- --_._.. _ ••

---......_. _ .. _ --1 _ '.1.&. _. __ ..&.. __ _""' ••• _. .. _ •• __ .

• -_........- __ -.--__.-..- _- _ •• __ ._-_ ....-.,r,III,II IIIIIIIIh'.,.. '.* """''NIit - .. __ .•.... -_ _.,.- _t zLlIIoIIIoiL :,.UllflLI' .. ~ 1J _· t~T ._ .. _ - - - .I'..Y. •• _ _. ~ .l'.l..l..P." -...

Produkt dviju matrica opcenito niie komutativan, tj. ovisio poretku clanova, pri cemu mogu biti dva slucaja:

1) B A ;t. A B.

Pokazimo to 01. predasnjern primjeru ..

3 I [2 ]

BA= ~~. 3~:

3 .. 2 + 1 - 3 3 .. 1- + 1 · 0 3·" 1 .+ 1 · 1 2·2+1-3 2·1+1·0 2"1+1~1 1 .. 2 + 0 .. 3 1 ~ 1 + 0 · 0 1 ~ 1.+ 0 . 1

934 723 2 1 1

dok smo Z~, 1\ B do bil i [ 9 3] ¢ B A ..

. . ·10 3 ..

2) BAne postoji,

Primjer-.

123 246 4 1 P

AB~[~07] ..

1- 1 3

A B ~ [5 + 1 + 0 ~ 2 + 7 ~ 4 s· 2 + 0 ~ 4 + 7 ~ 3 5 ~ ~ + Q · 6 + 7 - 0] :;;;;;;;; [33 31 ].5].

1+J+1-2+3~4 4r2+1·4+3-3 4 .. 3+1~6+3-0 18 ~I 18

123

BA= 246 .[507],

430 413

.-

a tai produkt nije definiran, jer brei 'stupaca (3) u B nile [ednak broiu redaka (2) u A.

Isto tako Za A == [23 41] i B = [ I ] imamo A B == [~. I + 1 - 2 ] = r 4 ] ,

2 3· I + 4 ~ 2 'II

dok produkt B A = [~] . [~ !] ne postoii,

Ocito je da Z'J. kvadratne Mattice mozemo uvijek izracunati A BiB A, ali samo u iznimnim slucajevima su matrice A i B komutativne, tj, A B ~ B A~

140

.: .

A.=[21 -2J

o ;.

B ==. (~3 -2]·_

2 -4

[1.(-3)+(-2) .. ·2 1.(~2)+(~2j-(-4)1:::::::::: [-7 6]

AD = 2.(-3) + 0.2 2-(-2) + 0 .. (-4) ~6 -4 ',

BA:;;;[~23 -2].[1 -21=::=l-3-1+(-2)~2 -3.(-2)+(-2).0] =

-4 2,0 2'1+(-4)-2: 2~{~2)+{-4).O

[-7 6]

== -6 -4 -

Lako se da pokazati da su rnatrice A i iedinicna rnatrica E kornutativne:

all a I 2 a 1 3 1 0 0

AE= Q2.1 a22 a23 • 010

all a1.l al3 aZI a22 al3· .•. aJ I a32 a.J3

o 0 1

., ,

Isti rezultat dobivamo za E A.

- . ,

Mati-ice A i B su antikomutatione, ako je

AD = -BA.

Za produkt matrica vrijede dva zakona disttibucije:

[A + B] C = A C + B C C [A + BJ ~ C A + C~_

Pn:mjer.

[A + B] = ( [~~] + [~ ~] ) = [~ ~] ;

c· [22].

1 1 ~

...

."

r~~]. [~~] = [I~ l~].

[~~]. [~:] =[~ ~].

, .

·Pdkafi da vrijedi i drugi zakon distribuci]e.

tIIoIIIiIlI 1'" dlililj'W.· I "7WMIll* ..,..MlIIIIIqoqo , ...._.........- _ _.-.- .. -p.' __ ' _ .. _1_' .. _· ~."''''''''''' ._... _. I "&'.II'&' __ ._ _" .-. _ _. ."'" _,

... -.- ......................... --.__. ....... _--~-,."...,.,.

Primijetimo da produkt dviju matriea moZe biti nulrnatrica, a da nijedan faktor nije nulm.atrica ..

Npr,

[~~]. [~~l=[~~]·

Promijenirno Ii redoslijed faktora, necerno dobiti nulmatricu:

....... _.lIIo-.IIizrl .. ' 1111111171111%7., .. ·@lIm.· .. f.· ·.'71i1- .... tliil· _ • ..,. _ ... _... •. - ~. ~,~-.- ~- .... ~_- .. _ •. ~- .. ~--. _

~~~~.IY." ............ _ ........ __ .......... _..&. .....__ •• " _ _.. ._ I. I •• _ ..... " _ • _.__ _. __ .... _.I • .._I _ _. .....................

Pokafi da je A B = 0 za

A = [, 1

-2

-2 3

PrimJerl sa vjelbu
1. Izrabmaj
a) [- 2 -1 3~l
(29 16 49) -1; 4
-1 -IS
b) [123] [-I -2 -4]
2 4 6 · -1 -2 -: .
369 1 2
c) [ 1 ~ ~]. [ -~ l
-1
1 o -1 3 2. Izrarunaj A BiB A.

b) A~ [2 4J-

3 7 '

3. Izrafunaj A B - B A, aka ie

11 2 I]

A= 212,

123

I 4 1 I]

B = ~4 2 0 r

121

4 .. Iztaama;

[2 1]3

1 3 ·

142

2 4

B = 3 6 · 1 2

...

1

{(-21 -14 ~49)}.

{OJ.

([~~] i [~-! ~]l-

2 17 16

{ [ 18 46] 4 [13 27]}.

29 80 1 37 8S

.. -.

{[ -10 - 4 -7])

6 14 4 ..

- 7 5-4

{[ ~ ~J}.

§ 3. PREDOCIvANjE VEKTORA POMOCV MATRICA.

Neka je u ravnini zadan vektor u, kojemu su komponeme "1 i "2" Taivektor

mozemo prikazati U obliku matrice .

Transformacija vektora u pomocu operacija, koje SO odredene matricom A, sasto]i se u mnozeniu matrica

gdje su vIi V 2 komponente vektora V u koji se transforrnirao vektor u.

Izmnozimo Ii obje mat rice OS lijevoj strani gore navedene jednakosti prema poznatim nam pravilirna za mnozenje matrica, dobit cemo traZene komponente

v I i V2 vekrora v: .

VI = all ". + at2 u2• Vz.= aZlul + al2 U2·

Ako na primier matrica A ima oblik [c?S tp -sin 9'], dok su u 1 i "2

sin rp cos rp

koordinate rocke P S obzirom na koordinatni sustav U1 U2J a fit i '(.'2 koordinate tOCke Q S obzirom na koordinatni sustav VI V 2, koji je zaokrenut za kut lP S obzirom na prvi sustav, dobit cemo prema

za 'V 1 i v 2 vrijednosti:

...

VI =COS9'"t-S1n9'U2.

V2 = sin 9'"2 + COS tp u2"

Tako se vrse transformacije u dvodimenzionalnom podruCju.

Kao..-p'rim;er izraeunaj na taj nacin koord;na~e tOCaka 21) Qz i Q3 U Y. Y2 ravnine koje odgovaraju tockama PI' P 2 i P 3 XIX 2 ravnine, ako [e kut tp = 60°) dok toeke P imaju koordinate PI (4:) 0), P1 (-4,6) i P3 (-6, -8) ..

U prostoru, tja U trodimenzionalnom podrucju, transformacije se me pomocu kvadratne matrice reda 3.

143

_____.._- ..... .--~- -~- I •• Ii Lf I1fIIiLlllU r· • .,.

.- -.~- -_- , ... ~. -~ ..• -_- _ ".zIII'IIMIIIIII" It illlVlI

,.., I I 'IP.' ' rA..I_ ,_,&" ' -.'. - _._ ~ .&... ~ _.

___ -~ci_·.k~.··.T.r.*.··.g.$.'$'$.bM·~'_~~_

....:... _ ;;; ._ __ _ • 1 •• 11. _ _ .:i -_ _ _- - -.- I -- ........-.---0 _

__ .-. .&.& _ 1 .I_._ __ _ _. _-' __ _ .. __ ._. _ _ _.

Kao . primier navedinto Iinearnu transformacilu koja toCld P (lal~ "2' "3) pridruzu]e toeku Q (VI) (J2, tJ3), koje pripadaiu trodimenzionalnom podruciu U 1 U 2 U 3' odnosno - V 1 V 1 V 3) ako je

Vi = 2 UI - 3 U2 + U3 V2. = -Ul + "2 - 2 U3 Vl = 5U1 - 2u2 ~ 3ul•

Iz navedenog slijedi:

. 2 -3 1

v = -I 1 ~2 u

5 ~2 -3

,.

,

Uzmemo Ii" na primjer, da tocka P .ima koordinate (I} 1, I), t].

t

U::=:::: 1 ,

1

bit ce

2 -3 1

v = ~1 1 ~2

5 -2 ~3

1

I , 1

•

pa je

0
V= -2 •
o· Na tai nacin transfonniramobilo koju toeku P u novu tOCku Q. Vidi sliku 2.

·1

x

Stika 2 ..

Analogno se vrse transformacije u n-dimenzionalnom podruciu prelazeci od vektora u s komponentama Ut:J "l' .L.'"1f na vektor v s komponentam.a VI' V 2) . ~ ., V ~ pomocu kradratne matrice n-og reda ..

144

.: .,.

§ .. TRANsPONIRAN)E MATRICA

•

Ako matricu A preklopimo oko njene glavne dijagonale, njeni ce stupci postati recima, a njeni reci stupcima, Ta ·nova matrica, koja se zove transponj.~ rana matrica S obzirom na matricu A, oznacuie se s A. Na ta] nacin em n) matrica A pretvara se u (n m) matricu A.

all al2 ••• alft all a2.1 ami
a21 a22 .... a211: a12 a22 .. ~ . am2
......
A - A= •
- • ~ • -' ~ •
. .. . .....
..... .. ~ ..
aml am2 . .. . am" alII a2 i'I .... ami'l Primiietimo:

1) Aka nad rnatricom A izvrsimo dvaput redom operaciju transponiranja, rnatrica A ostaie nepromiienjena ..

2) Transponirana matrica zbroia dviju matrica jednaka je zbroju transponiranih

..

matnca:

- _..

(A -t B) == A + B .

_..

3) Determinanta rnatrice A jednaka ie detcnninanti matrice A:

-... ,_.

det A == A = det A == A.

4) Transponirana matrica produkta dviju matrica jednaka ie produkru transponiranih matrica uzetih U obratnom redosliiedu:

Primjer ..

Za matricu A ==

transponirana matrica glasi A = 5 6 2 , 785

257

368 125

u =- (2 7 5 8) transponirana matrica s

231

dok je jIl8trica-redak 2

obzirom na

•

matrlcu-srupac

..

7 5 8

lOB. Ap.sen: Repeti.torlj riSe maternatike

145

_ tWlillll·Li dJllllllllillitlllij dr_*w-........__. r_. _ -- - _ &iiiiiIIII j~.~*' "'.1111:1::"' •• aru - · 1' •• _.... "'_ '-_-' _ _. _ 1.· ..

. .. --.-II-_..,.._-......._ ... ,_.I __ • .......

0-.. '-"N." ••• • •• -.. • Po" ~"I' ·.·.N-"_

§ 5. POSBBNE VRSTH IVADRA TNOI MATRICA

1. Simetriene i i;ososimetricne kvadratne matrice

Kvadratna matrica naziva se simecrienom, ako su njeni elementi, koji Ieze sirnetricno S obzirom na glavnu diiagonalu, medusobno [ednaki,

Matrica je hososimetriina, ako su njeni elementi slmetricno polozeni s obzirom na glavnu dijagonalu, jednaki po velicini i protivni po predznaku ..

~

Ocito je da je za simetricnu matricu A = A, dok je za kososimetricnu

_..

A ;:::= -A.

Npr. za matrice
I 3 -8 0 7 -I
A== 3 5 4 . B== -7 o -9
1 .t
-8 4 9 I 9 0 kale se, da je A matrica simetriCna, a B kososimetricna.

,..._.

Produkt matrice A i transponirane matrice A daje simetricnu matricu C:

-..-

AA=C,

. .

Jee Je

.-- ~ ;;,;:. ~ .._

C = (A A) = (A) A = A A =::: C_

Za nas primier Je

74 -14 -68

~

A A == C = -14 50 24

-68 24 161

2. Regularne kvadratne matrice

Kvadratna matrica naziva se regularnom ill nesingularnom, ako je njena determinanta razlicita od nule, tj~ ako je det A '# o.

Ako ;e determinanta matrice A jednaka null (det A -;::::; 0) matrica A zove se singularnom4

Na primjer trokutna matrica je singularna, ako re makar iedan njen dijagonalni element jednak nuli.

146

~~~. ~_.~~~ .. ~u~, .... •. ~ _~ •. _ .••.•.•. , _ ....... ~ •. __ ....• ~._ .. _~_._ .~ .. ~ .. d eo. ' In<< 77 . r. rCTr F 57 )

.-.

3. Inverz kvadratne matric:e

Kvadratna rnatrica A ~ 1 naziva se imierznom s obzirom na kvadratnu matricu A, ako je

A A ~ 1 = A-I A = E_,.

gdje je E [edinicna matrica.

Drugim riiecima: pomnozimo li inverznu .matricu A - 1 S matricom A bilo zdesna bilo slijeva, dobit cerno iedinicnu matricu E.

Kako vidimo, racunski vrlo vazna inverzna matrica definirana je alieno definiciii reciprocne vrijednosti nekog broja: -A- == a-I [e reciprocna vrijednost broia a, aka je a-I + a = 1.

N avedimo nekoliko svojstava inverznih rmtrica:

a) singularna matrica nema inverzne matrice,

b) inverzna matrica, ako postoji, [ednoznaeno ie odredena,

c) determinanta inverzne matrice A - 1 reciprocna je vrijednost matrice A,

d) (AB)-l ==B-l A-I

to znaci: inverzna matrica produkta d viju ill vise regularnih matrica iednaka ie produktu inverznih matrica poiedinih faktora uzetih u obrnutom redosliiedu.

Postupu: za raeunanje inverznih matrica:

1 ~ korak, Racunamo za z idanu matricu A vriiednost determinante, tj.

A == det A = A.

~

2. korak, Zadanu matricu A transponiramo da dobijemo matricu A.

3. korak .. Za svaki element matrice A raCunID10~ iduci redak po redak, pripadne kofaktore iii algebarske dopune (komplemente), tj. subdeterminante, koje dobivamo precrtajuci stupac i redak u kojern lezi doticni element pri cemu uzimamo: za kofaxtore prcdznake plus j minus naizmjence bez obzi-a na predznak clements za koii racunamo kofaktor.

4.. korak, U matrici A zamjcnjujerno svaki element pripadnim kofaktorom.

5. ko~·ak:'Podijelimo li svaki clan tako dobivcne matrice s .4 = det A, dobit cemo trazenu matricu A - 1 inverznu S obzirom na zadanu matricu A.

6~ korak. Nacinirno pokus: mora biti

A A - 1 = A - J A . E === iedinicna matrica ~ 1.

141

........ --.......... .. -. - - -_. _.............. • Ii#al:lll.ri?· b MIll •• ' "11.1 T • •••.•. -. P........... d 't .. 'm liliidlllld '1 -.- • ...--.. _ ••• ._ ..: ..'1..1...1.... .. ..1..1..1. u .

Pr;mjeri.

Zadana ie kvadratna matrica

1 2 3

4 5 6 · 289

all all a13 A == a2l a2l a23 a31 al2 a33

Odredi inve:rmu matricu A -1 t

1. Racunamo Ll = det A = A :

A = 1 (45 - 48) - 2 (36 - 12) + 3 (32 - 10) = -3 -- 48 + 16 = IS * O~ Zadana matrtca A ie regularna pa ima inverznu matricu A -1.

2 .. Transponiramo matricu A:

all a21 a3l 1 4 2

-..

A = all all a3l = 2 5 8 t

369

3 Raeunamo kofaktore za matricu A:

A a2:2 a32 1 S 81

11 = = + = + (45 - 48) == -3;

a23 a33 6 9

All = - ~ : = -(18-24)=6; A31 = + ~ ~, = +(12 -IS) = -3;

All = - 4 2 j == -24"

6 9 '

A2l = + r! : I = 3; A32 = -( ~ : 1 = 6;

A23 = -I ~ ~ I = - 4; A33 = + ~ : 1= :=3.

4 21

AIJ = + ::: 22;

5 8

4. Dobivamo

3 +6 -3 -24 +3 +6 · +22 -4 -3

5. Svaki element diielimo s A = det A = A = 15.. Dobivamo:

-lIS 2J5 -1/5

A-l = ~8/5 1/5 2iS ~

22/5 -4/5 -1/5

148

6. N acinimo pokus:
1 2 3 -lIS 2/5 ~llS
AA-l = 4 5 6 • -8/5 1/5 2/5
-
289 22!S -4/5 -lIS 10-0

(nakon Izvrsenog mnozenia matrica) - 0 I 0 = E == 1 ..

001

Za regulamu kvadratnu matricu, koja se sastoii od dva retka i dva atUpca

A [all a12] dredi · · dn · · ..

== 0 earvanje pnpa e mverzne matnce mnogo Je jednostavnijc'"

"21 a22 •

treb~ same zamijeniti polozaj elemenata all i all i promijeniti predznake kod. ostalih e1emenata a 21 j a 12, a zatim podijeliti sve elemente matriee s vrijednolc!u. A njene determinante

Primjer.

Zadano

A = [_~ _~].

d = -14 + 12 = -2

A-I = _ ~ [-! -~] = [_~ _~;~].

Moze se pokazati da je

[A B]-l = B-1 A-I

tj.. inverzna matrica produkta dviju matrica jednaka je produktu iOYelzoih matrica pojedinih faktora uzetih U obratnom redosliiedu.

Primjer ..

Zadane su matrice: A = [~ ~] i B = [~ ~].

[A Bl = [3 1] [4 I] :;;:;;:::;: [3. 4 + I · 2 3· 1 + 1 . 2] = [14 5] II-

~ 2 I 2 2 2 .. 4 + 1 .. 2 2· 1 + 1 ~ 2 10 4 '

det [A B] = S6 - SO = 6

fA 8] ..... 1 = 1_ [ 4 - 5]

6 -10 14;

149

, -.....:--- .. - _: ,

• .-.-...i lMi.'."lb_a PII h pn= -- ' 11 • .- .. " : ,_...:......In .. :W:~ ) ~IFW....... I I " _.................. ••. .1.'-_ .. " ._ .. _ _ _ .. _ I .._.._ 'I ...

B-1 = _!_ [ 2 -I ] < A-I = _!_ [ 1 -~] J 0 2 -J 22/3 -3 - 7/3 3
4 ~ 0 3 2 3 55/9 -2 -19/9 7/3
' 6 -2 I -2 e) A = • A~I = ..
4 0 S 2 ~14f3 2 5/3 -2
1 3 1 7 -3 1 1 -1
B-1<A-l=L[ 2 -1] . r I -I ] 1 [ 4 ~1] . 0 0 0
3 ===6 ~10 a
6 -2 4 -2 0 a 0 0 { A - 1 = ..!_ A (vrijcdi
f) A = • opeenito) } •
0 0 a 0 a2
Taj stavak vrijedi Zl vise faktora, npr. 0 0 0 a
[A Be D]-l == D~l C~l B-1 A~l. Pokazi takoder da su matrice A i A~l komutativne, ti, A A - 1 = A ~] A,
ako je na primjer
1 I ~2 ~1 -3 I 1 3.
A= 3 7 -3 ... A-l== 0 1 -3
1 .
1 2 -1 -1 ~l 4 ____ ~--.&. .. I'....I.- .......--...&..--.- - _.l_ ••• __ •• __ _ •• __ • .1 _ _. _._. _. __ .. _.,..&.&.1.. *...-..lilllllililft IIIIiiIrflillllO? '.'stliil·'__'IIiIiIiC ,.1111', i,,·SiII t.,hlil'; .' 51il1i11f _rrr.wCiWIIIoIh '""*' ~...&. ,,_ 1 _ -....

Pokazi to na primjeru : A = [ -! ~], B = [~ -~] i C = [ _ ~

-12] ~

- 5

Aka je matrica dijagonalna, inverzna je matrica takoder dijagonalna .. Njeni elementi, razliciti od nule, jesu reciprocne vrijednosti . dijagonalnih elemenata zadane matrice ~

a 0 0 -0 A== ObOO

,

lla 0 0 0 o lIb 0 0

o 0 lie 0

o 0 0 lId

DOc 0 o 0 0 d

Primjer:i za vJelbu

Odredi uz pokuse matrice inverzne S obzirom na zadane,

[5 8 7]
a) A --= 0 2 3 •
004
b) A = [ 7 -8]-
-3 2
[ 5 3 3]
c) A= 741.
324
2 I 0 0
d) A ~ 3 2 0 0
1 1 3 4
2 ~1 2 3 { [liS -4/5 1/4] J

A - t = a 1/2 - 3,8 ·

o 0 1 .

J A-l [-1/5 -4.:5 ll

1 ~ -3/10 ~ 7/10 ·

( [ 14 ~6 -9])

A -1 = -25 J 1 16 .

2 -I -1

2 -~ 1 0 0

~·3 2 0 0

31 -19 3-4 -23 14 -2 3 ~

A-l=

,

150

§ 6. RECIPROCNA MATRICA I TRANSPONIRANA RECIPROl:NA MATRICA

Uvedimo JoS dva poima:

Reciprocna matrica A* kvadratne matrice..A == [al.] je matrica kofaktora At" elemen 1t3 a,1t. zadane matrice, t],

.~.

.... b h hz d _'::IIwu:a .... ..._ ... ,,_ ... I ............. "'_..I ... __ ................ __ . .....&...._... .._ ............... __ .. ._ ""_I _. ----I..I..I...' • .&.._.. .......

A* == [Au.J ...

b. Transponiran8 recipro~na matrica A· ~ koja se takoder zove at;ljungirana, a dobiva se preklapaniem reciprocne matrice oko glavne dijagonale, pa je

....... *

A-I == A detA '

t]. inverzna matrica kvadratne regularne matrice A jednaka je transponiranoj reciprocnoi matrici A· podijeljenoj s determinantom matrice A.

Primjer.
J -1 5
A~ 2 ~3 -5 +
3 -2 6 Racunamo reciprocnu matricu A *:

All = +( -18 -10)= -28; A21 =:: -( _;:JJ+ 10)== -4; A31 ~ +( 5+ 15)= 20;

At2== -( 12+ 15)= -27; A22==+C 6-15)=~9; A32= -( -5--10)= 15;

A.3== +( ~4+9)= S; Al3= ~(~2+3)= -1; A33= +( -3+2)= -1.

-28 ~27

-4 -9

20 15

5 -1 ~

-I

1S1

..... _.,, __ .-......,,_,.,.. ~. __ '1"""'1'1"1 !I::iiiIId .,(titUS t t? :IIrIiII~ _ _ _.

TransponiJ:ana reciprocna matrica

-28 ~4 20

....... *

A = -27 -9 15 ~

5 ~l ~I

det A = 1 · (- 28) ~ I . ( ~ 27) + 5 · 5 ~ 24.

-7/6

-9/8

5/24

-1/6

-3/8

~1/24

5/6 5/8 -1/24

I 3 -3

Na isti naein lzracunai A-I za matricu A:= 2 1 -2

2 -I 0

-1 3/2

-2 3

-2 5/2

~1/2 -2

-3/2

§ 7. RANG MATRICE

Subdetenninantom reda kern, n) mstrice A (k <; m, k « n) naziva se determinanta D, koja se sasto]i ua sacuvani poredak e1emenata od k2 elemenata, koji leu u sjecistu nekih k redaka i k stupaca. Vidi shemu na slici 3.

;---""'""- ~ r-
I- • • • • ~
• • • • • •
I • • • • • ---r
-
t· • • • • -I
....__ 10.....- - • • •

A=

• • • D = •••.

Sub det erminanta 3. reda ..

Slika 3.

.~.

Rangom rnatrice A naziva se naj1JeCi Ted sto ga mogu imati subdeterminante rnatrice koje nisu jednake nuli.

Kako subdeterminante imaju kvadratni oblik, ocito da je na}'veCi red I subdeterminante uvijek jednak rnanjem od brojeva min. a za kvadratnu m.atricu (m = n) jednak n.

152

--"~""I"""'. _'-1 _ _._. _.I._1. ___. __ •• _.1. _._ __ .. _ _ _ __ I •• __ •• .__ •••• • _ •• _ ••• _ _ _. _ .....__.& ,.ozilili· ziiiWIr:ttllli'·_'" ;l1li$.. ..77_, t"l IiiIfFM¥M' ! ' t · ·_~~""'P"""'" I _ 1 •• _1 _. _ .I' ~ •• _.........-

Aka ie bar jedna od tih subdeterminanata razliCita od nule, matrica A ima rang I. Ponihavaju Ii se sve te subdeterminante reda l, treba promatrati subdeterminante reda (I ~ 1) ird,

Prakticki se postupa obratno: prelazi se od subdeterminanars niZeg reda na subdeterminante viSih redova i to uz pripomoc pravila: ako pronadena subdeterminanta koja je razlicita od nule ima red k, prelazi se na raeunanje subdeterminanata reda (k + 1)J, a te odredujemo tako da obrubliuiemo susiednim elementima matrice tu subdeterminantu DIt. zdesna i slijeva odozdo, a zatim zdesna i sliieva odozgo (vidi shemu), pa racunamo tako dobivene subdeterminante reda (k + 1). Ako su sve te subdeterminante jednake null, matrica ima rang h:

Primiietimo da taj uvjet nije do v 01; an. Npr. u nize navedenoj matrici

o 0 0 0 ~In·6·~o~ 0

o rr~·-Ol 0 :0 I O~ 0

• 'I., 'I'"

OrO 1 ~ 0 'e 0 1~ 0

~ - - - - - - - --: .:. ..... ; ; - - - - - .. --- ~

00000000

uokvirena dvoredna subdeterminanta zadovoljava gore navedene uviete, a ipak. postoji troredna (uokvirena) subdeterminanta koja je razlicita od nule, taka da matrica ima rang 3.

Razlika izmed:u manjeg od brojeva min i ranga r rnatrice zove se defekt

•

matnce.

Ako mat ric a ima rang r, tada se r-redna subdeterminanta razlicita od nule nazive temeljnom subdetermmantom. Matrica rnoze imati i viSe tih teme1jnih subdeterminanata,

Pokazirno • • kako odreduje zadane •
na primjenma, se rang matnce,
~2 ~4 3 1 0
-
a) A ~ 1 -2 1 ~4 2
- -
-
~O 1 -1 3 1
.
..... - .. _- - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - _. --
4 -7 4 -4 5 Zadana matrica [e tipa (4 X 5), pa hi rang te matrice mogao biti najviAe m =4.

_,..-

Subdeterminanta 2 .. reda, koia se nalazi u lijevom gorniem kutu je

12 ~4J

D 2 = = -4 + 4 = 0,

1 -2·

I

153

_~~ ~___~~._··'~).~'_rl~-'~·~~

..................... -....- .-I.....,_I I _.... o· 5 • L p __ p •• __.... 'I _ or_I p • .- _ -. ...-.. _" •• _ 1_................ 11 .1 _ ~ _1 -.-_ _ _ .1.1"1.-....... _

dok je srednja subdeterminanta

I J -4 31 4

Dz = -2 I = - + 6 = 2 "'" O.

Zsokruzimo [e sliieva i odozdo susjednim elernentima rmtric; (vidi matricu A!). Dobiv .. rmo subdeterminanru

2 -4 3

D3 == 1 -2 1 = 2 (2 - I) + 4 (~1 - 0) + 3 (I + 0) = I * O.

o 1-1

Sad zaokruzirno D3 preostalim elcmcntima rnatrrce, a to se moze mciniti samo na dva nacina:

2 -4 3 1 2 -4 3 0
D 4 ;:::::; 1 -2 1 ~4 ==0 • D~ ~ 1 --.-2 I 2 ~ o~
1
0 I -I 3 0 I -1 I
4 ~~ 7 4 -4 4 ~7 4 5 Pokazi da su obje subdeterminante jednaki nulil Kako vidirno, od svih subdeterminanata razlicitih od nule najveci red ima subdeterminanta D3, pa Je

rang zadane matrice 3, dok je derekt 4 - 3 = I.

142

b) A = 2 5 4 .

316

Racunamo
-
D2 =j~ :1 = -3 =1= O. 3 2 1 ~1
c) A = 9 6 3 -3 {r ~ L d = 3}.
•
Raeunarno ~6 -4 -] 2
0 0 0 0 J54

...

Matrica ima red n ;;::= 3, pa njen rang ne moze biti veci od 3~

142 D3 ~ 2 5 4 = 1 (30 - 4) - 4 . (12 - 12) + 2 4 (2 ~ 15) === 26 - 26 -=:; Or 316

Rantz matrice je 2; defekt 3 - 2 = 1.

4 5 7~ 2 8

c) A = 1 4 3~ 8 1 · 2 3 4~ 7 1

Tip rnatrice je 3 X 5, dakle rang r ne moze biti veci od 3r

Zaokruzimo D 1 elementima matrice zdesna odozdo ..

Dobivamo:

457

DJ = I 4 3 :::;;;;; 14 =1= O~ 235

Rang T ~ 3; defekt d ~ 3 - 3 ~ 04

Primjeri za vjelbu

Odredi rang i defekt zadanih matrica :

[2 3 0]

a) A = 0 4 S .

{r ~ 2, d ~ OJ.

[30517]

b) A ~ 3 8 4 2 0 ·

1 7 3 0 3

{r = 3} d = OJ.

...".- ~1 -2
1 -2 3 -1
2 -I 1 0 -2 ~2
d) A = -2 -5 8 4 3 -1 • {r ;:;: 3, d = 2} ..
6 0 -1 2 -7 -5
-1 -1 1 -1 2 1 155

§ 8. RjESAVANJE LINHARNIH MATRICNIH )EDNAD2BI Znanie do sada navedenog gradiva omogucava rjesavanje matriCnih jedn~!! oblika

AX=B i YA=C40

Tu su: A zadana regularna kvadratna matrica reda n

B i C zadane pravokutne matrice tipova n x r} odnosno r x n. X i Y trazene matrice odgovaraiucih tipova n X T i r x n.

Znamo rjesavati skalarne iednadzbe oblika ax = b i y a = c, analogno rjesavamo i matricne Iinearne iednadzbe:

a x ;;::;; b

J_ postoji, ako je a ¥= 0 a

mnozimo slijeua s

a-t=_l .. a

AX=B

YA=C

mnozimo slijeua s A-I :

mnozimo edesna s A - 1 :

A - t ~ AX = A -1 B

Y AA-l == CA-l

j_ (a x) =...L · b

a a

b

x ==- ..

a

idirno da je postupak pri riesavaniu jednadZbi a x = b i AX = B forma/no

+ •

rsti.

Navodimo nekoliko primjera:

Za A = [~ ~] racunamo A-l uz~rH U obzir da ie A = det A = 2.

- --..

Zadanu iednadzbu rnnofimo s A -1 slijeva!

Dobivamo

[ 24 ~5/2]

X = -10 3/2·

156

____ ~~~- •• __ ••• _ •• _. _ ••• ~ •• _.J ••• _ ••••• _ ••• _ ~ •• _ ._ ••••• _ •• , ~ ••••• _. ~ __ ...........-~) , 11i11ri1i17 1M111 .. ta .... ;iiIIIMllilirtliil· iI· IiiliU xlIit .. rilliiiAlllllrzlllll? 'rii8' _' t "'r~~." ~ - '_~.AL L_.~ , ••• _~ ...... , __ ~,~_~_.~~, ~ ~~_

438

b) y. 5 0 2 ~ (29 16 49).

I I 3

438

Za A = 5 0 2 racunamo A-I:

113

451

_.

a ~ det A = -7; A = 3 0 1 ..

823

All=~2; A21 ==:= ~l; A31 == +6. - 2 ~l 6
A12=-13; A22 = +4; A32 = +32; A-l= ~13 4 32 . 1
..
A 13 = +5; A23=-l; A33 = -15. 5 -1 -15 -7 Zadanu jednadzbu mnozimo s A - 1 zdema!

-2..__1 6

1

Y = (29 16 49) ~ 13 4 32

-7 5 -1 -15

Y=(~21 -14 -49)(~ /7) =(3 21).

c) 2 3 -4 12

I ~l 1 X = -2 ·

5 -4 ~2 -1

x = A-I B.

Racunamo A-I:

6

A-l -L 7 ~ 29

_...,..,-
L
pa je
1 6
x= 29 7
1 22 -1

16 -6 · 23 -5

22 -1

16 -6 ,

1 23 -5

IS7

...................... _ ................ ~ ... _. •.. - .... __. .• p'-".' • II ,

! d $ , 1& I. • .. ·.: -1·-" __ I _.... '.1'-.. t = it • (... b't1.III.t..... ---. .. .- I _... 1.&..1..'1...& ' • .._.&... 1 _"- _" ,

12

29 58 ~29

1 -2 = 29

-1

iIi

AXB =C ..

Racunamo A-I = + [ _; - ~] i mnoiimo slijeva zadanu iednadzbu s A-I :

X.[-3 2J:;;::::=.[ 2 -1] [-2 4] ..

5 -3 -3 2 3-1

[ 2 -1] [-2 4] [ -7 9] .

Racunamo produkt -3 2 3 -1 = 12 -14 ,pa je

[-3 2J (-7 9]

X · 5 -3 = 12 -14 ·

J ednadzbu mnozimo zdesna s B-1 = __: 1

[-3 -2J = [3 2]4

-5 -3 5 3

Dobivamo:

"

X~ [-7 9] [3 2] ~[24 3]

- ]2 -14 · 5 3 - -34 -18 ·

Primieri za vjelbu

Ri ie si zadane matricne j ednadz be.

158

, . r&d' 'fl"Wti:j:tI?C' 'f,., d

• ...........,;t • tllllllill$lIIiMIIIi. ••• 1 __ I _ 1 1 (0·...... . pp •• _ -_- .

_.....".,..,1 IMiIId 1IIIIfIIIIIItI~""""'--"'.""", . ._ ... _ . .I ....... _.~ .. _ ........ _. ._ ..... _ I ,_....

_.........-.. ........... __ N ..... ......:.._ ...... ..&...I.'...J...". ........ ~ ...&. .P_""

... :.:1 ....

Promotrimo jednadzbu

all al2 a13 a21 al2 a1J a31 a32 a33

Izrnnozimo Ii marrice koje se nalaze na Iijevoj strani [ednadzbe, dobit cern

al1X1 +a12X2 +a13X3 all Xl + 422 X2 + a2J X3 a31 Xl + a32 X2 + a33 Xl

..: :'

S obzirom na definiciju jednakosti matrica zakljucujemo da gom;a'·relacij

predocuje sustav od tri linearne [ednadzbe s tri nepoznanice Xl' X 2 i x 3.

Tu jednadzbu mozemo krace nap i sat i u obliku

AX == C,

(a

gdie ie
all all a1] Xl C1
X;:;; • ·C=
A= Q21 a22 a1J X2 1 C2 ~
,
a3l all a33 Xl CJ Mnozenie sliieva iednadzbe (a) s A-I daje:

A-I A X ~ A ~ 1 c~ pa je X == A ~ 1 C, [er je A - 1 A = E.

x+ y-2z== 4 3 x + 7 Y ~ 3 z = 12 x + 2y ~ z = 3 ..

U rmtricnom obliku iednadzba glasi: ~

1 3 J

1 -2 7 ~3 2 ~I·

x

4

12 ..

3

(b

y z

...... ....woIiiIII .. ..: ..... ' t~22 .-.2 II .. ' L_.k~*'IIINIo:o ... _._d __ .... -.._.... ............... · ........ ~ ...... L..,...." 1d:_..wr~~ __ ... &IItIIIItlllIIIoiIIU Ul_d ..... _ ............. 'I ... '.11. ... .&A.I'I'I .. ~ .... , ......... 11 ,_...&.....&. •• ~ ......................... _ ...IJ'.. ......... _ .......... I .....

, .... ...- ................ '.- - .... --. '-Io- d u.d1ii II ••

...,__ 'J'.._._...._ _..&. _ .._. _ ,'1.1'1' I 1 .I '-._ ••• ~._. _ ..I..j_' I .l'P.N·· _ __ ~ iiIii·tJII? 5l1li' 1115 SM,.' .. Q .. ilL t~ """""""'" - -- ._-_ .. __ ._- -- .- ~~ ..

1 Za A ~ 3

1

1 -2

7 -3 racunamo A-I:

2 -1

Reciproena matrica A·:

A11=-i; A2l '. - 3; A31 = 11;

A12 = 0; A22== 1; AS2 ~ -3;

AI3 = - l ; Al3 = - I; A33 = 4.

~1 0 ~1

A* ~ ~3 1 -1 ,

11 -3 4

-1 -3 o 1 -1 -1

11 -3 · 4

...

pa Je

Kako je det A = 1,

II -3 · 4

Jednadfbu (b) pomno:limo slijeva s A-I ..

Dobivamo
x -1 -3 11 4 -7
Y - 0 ] ---3 12 = 3
- t
z -1 ~1 4 3 -4 x = -7, y = 3, i z = ~4"

PrimJeri za vjelbu

Rije!i pomoeu matrica zadane linearne j edna dJbe .

a) x + 2y = 3

-:c + y + 4z = 7 2 x + 3 Y - :it ::::: 5.

{x = 15; y = - 6, z = 7, ..

b) oX + 2 Z - u = 3

3y+2z+3u~10 4x+Sz+2u= 9 x + 3 y + s + 7 u = 9.

{x = -2 • s ~ +, z = 3, u = 7 }.

c) x ~ y + 5z = 3 2x~3y-5%=4 3x - 2y + 6 z = 6.

160

~ ... .:...r:..~~:-:-I .. ·.;·: ... : : I ...

. ", . " :' .. - .

§ I. PRlMJENA AlA TRli!NOG RAl:UNANJA NA RjH9AV ANJB SVSTAVA LINBARNIB' Jm>NADZBJ U OPCEM SLUl:AJU

U predasniem poglavlju pokazali smo kako se riesavaiu pomocu matrica sustavi linearnih jednadzbi u posebnom slueaiu, tj, kad je broi nepoznanica n iednak broju [ednadzbi m, a determinanta sustava razlicita je od nule, Takve sustave lineamih [ednadzbi mozemo rjesavati i pomocu determinanata prema Cramer 0 vim formulama "), Sad cerno uzeti opei sluca] ..

Primiena matrica dopusta prikazivanje sustava Iinearnih jednadZbi u zbijenom obliku i time znatno olakSava postupak. Napose, rnatricno raCunanje omogu6iva odredivanje nekih sku pin a nepoznanica, pri cemu otpada potreba izrafunavanja. ostalih nepoznanica.

1. Sustav nebomogenih Unearnih jednadlbi

Neka je zadan sustav ad m nehomogenib linearnih jednadfbi s n nepoznanica

a1 t Xl + al2 Xl + h. + alII X. = hi a21 Xl + "22 Xl + 4 .. + all! Xll = 62

(K)

Sustav (K) nehomogenih iednadzbi naziva se kompatibilnim, ako postoji bar jedno riesenje {at, a2' ~~., a,n}, koje pretvara sve jednadzbe u identitete, odnosno inkompatibilnim ili protivrjelnim, ako ne postoii niti jedno takvo rjeAenje. Kompatibilni sustav [ednadfbi naziva se odredenim, ako ima jedno rjesenie, odnosno neodredenim, ako ima beskonacno mnogo rje!enja.

Shema A koeficijenata sustava jednadzbi naziva se matricom koejicijBmJl4 sustaoa jednadZbi:

A=

a 1 t a 12 a In 1

all a22 .:Jlll

... "" J.

• •• •

•• •

aMI aml ~ ~. Dmn

Dodamo li matrici A koeficijenata sustava jednadzbi stupac slobodnih &nova hl) b2} ..• , bit, dobit cemo proiirenu matricu koeficijenata sustaoa jednadibi:

r all a12 ..• al~ bi
B = a2l a22 .. 4 a2~ b2
•
t~1 . • r
. • .
.. .. •
am2 •• & a;"'U1 bitt. *) Vidi od istog pisca Repetitorij vile matematike. Din III, § 1.

11 B. ApseD! Repetitorij vile matematike

161

__ -...........~. -_. ..•. ·~~~~~_ _ ~ hi if'L.~._h I 'qiC _ _........_ .--_._V' ,_,. II _ PI' .._. .

. ...................... + ------- ,- .--

X 1 .= X 1 (XT + 1 , Xp + 2, , x II)

X2 ~ X 2 (X-r + l' X,. + 2) ,. X,.)

(a)

JednadZbe sustava (K) imaju rjdenja onda i S]_"t1l0 onda, ako je rang r matrice A jednak rangu s prosirene matrice B.

Aka je r < s iednadzbe 8U protivrjeene pa nernaiu rjesenia, Ako ie T ~ S == n, sro Ie moguce, aka ie

bro] iednadzbi m :> broju nepoznanica n, riesen]e je jednoznaCno odredeno,

Postupak pri rJelavanju sustava llnearnih jednadibi (K):

1. Racunamo rang matrica A i B, da se odredi je li zadani sustav kompatibilan

il i p roti vri ecan, .

2. Premjestamo iednadzbe sustuva (K) tako da hi [ednadzbe koje odgovaraju razlicitoj od nule subdeterminanti naiveceg ranga r matrice A dosle u polotij_ koii odgovara gomjem lijevom kutu matrice A (raj premjestaj otpada, .ako ie:

baS gomja lijeva kutna subdeterminanta ranga T razlicita od nule), ..

Tu mogu biti dva sluca]a:

I. r = n, t]. rang mstrice A jednak je broju nepoznanica sustava (K), pri cemu je

r =< m, tj. rang matrice A [ednak ie iii manii .od broia iednadzbi nt. sustava.

Riesavamo sustav od prvih n [ednadzbi s n nepoznanica pa dobivamo jednoznacno riesenie {a l' a 2' ... ~ all}' jer j~ d cterminanta tog sustava razliCit& . od nule.

U slucaiu da je n < m, t], sustav irm vi§e iednadzbl nego nepoznanica, .; dobivena n rjesenja zadovoljavaju i ostale em - n) iednadzbi, jer su posl~··:

dice prvih n jednadzbi, Sustav [ednadzbi (K) je odreden. .

II. r < n; t], rang r matrice A manji ie od broja nepoznanica n, dok je rang' .. manji od broja iednadzbi m. Sustav (K) je neodreden.

..

...

U tom sluca]u riesavamo susrav ad prvih T [ednadzbi S obzirom na prvih .,

r nepoznanice, a zatim izrazimo ove nepoznanice pomocu ostalih (n ~ r) ... '. nepoznanica XT + 1 , x, + 2,. H.' x". Dobivamo jedino rjesenje U obliku linearnih ...: funkcija

jer ie determinanta sustava jednadzbi razlicita od nule.

Nepoznanicama x, + l' Xr + 2, .... , Xn mo.z~:n") d rvati bilo ko]e vrijednosti, pa nepoznanice x 1 ~ X 2, .. ~, x,., odreduiemo prern 1 formulama (a). Ta riesenia zadovoljavaju i ostalih (m - r) iednadzbi (ako je r < m), koje su posljedice prvih, Sustav (K) je neodreden.

162

'n.' n itm it" n 1 ( ==

.... - - -- ...... --_ ...... _-_._- ._ .... _-_ .. _-------

................. .l.",. ._ -' ••• IN-....... .. __ _. ..I.I.. _ ' "" - ' .._............ .

a) x - 2y + 3 z - u + 2 v = 2 3x- y +5z-3u- v ==6 • 2x+ y +2z-2u-3v=8

I 2 3~ -1 2 t 2 3 -1 2 21
A - 3 -I 5 -3 -1 • B 3 -1 5 ~3 ~1 6j
, ~
•
2 1 2 -2 -8 2 1 2 .
-2 -3 8l
........... _ - - - - - - - - - - - ___ 1",,1 _ .. _ .. _ ..... ... ......... -----------~~ ...... -------- .... :
I -:1= -7 0, ~l 2 =7 0,
"# ¥=
3 -3 -1 I 2 3 ~l

2 1

3

5 = 0,

2

-1 2

-3 -1

-2 -3

2

6 = 28 "* 0, 8

pa je r A == 2.

pa je rB = 3.

Kako le TA * r.J zadani sustav iednadzbi je inkompatibilan pa nema rje§enja ..

b) x - y + 2z = 1

x - 2y - Z = 2 3x- y +5z==3 ~2 x + 2y + 3 z === -4.

•
1 -1 2~ 1 ~1 2 1
·
A 1 ~2 -1~ B 1 -2 ~1 2
- · II
, - •
3 -1 5~ 3 -1 5 3
-=-2-----------i--···~··' ':3. -2 2 3 -4 1 -1 2 I -2 -1 3 -1 5

1 1

~l

== -1 #- 0, ~2

-1 2

1 -2 - 1 = 7 =1= 04 3 -1 5

~2 2

3 -4

163

• ~. 'P ..... .... ..............---_- ....... -.............__~- ..... --.- ._- --- ..... -~--=--...._II_q ...... r*' ••• r_~7 '_,.') ... n ....,." 1I,M1 --- ••• __ • _ •• __ -.__ ........ p ......... _ ., ..... '1 .Pp·.-p· .... • ... •• -. ........ -...r.I· -

___ -'I""I"1.II.1 _ •• ~_, _.._."" &.'I.J.I_ J.-.- •............. _. II 1.- •• '.PI v.. ._ _...,.... PI "-'1 _' ~~'_ r"1 _ .. d ' . __ • __ '.---'-" _ .. - - -.---~-......_.... __

Kako je r A =,... sustas: jednadibi je kompatibilan. Buduci da je rang r = 3 jednak broju nepoznanica n == 3, imamo sluea] I. Premjestai jednadzbi sustava otpada, jer se subdetetminanta ranga 3 vee nalazi u gornjem lijevom kuru. matrice A. Sustao je odreden. Riiesimo sustav od tri prve iednadzbe, jer je u nasem slucaiu r = 3, a broi [ednadzbi m = 4.

1 -1 2 x 1
1 -2 -1 y 2 ..
3 ~l 5 z 3
1 -1 2 -11/7 3/7 5/7
A~ I -2 -1 , det A = 7. A-l= 8/7 ~1/7 3/7 ...
3 -1 5 5/7 -2/7 -1/7
x 1
y =A-l 2 •
z 3 -

829 1

y=~_-_+~=--,

- 7 7 7 7

5 4 3 _ 2

_-~~~-~~.

7 7 7 7

Z=

-

Ta rjesen]a zadovoljavaju i cetvrtu jednadzbu, jer je ona posljedica prvih triiu ..

c) x - y + z - u = 1 x-y- z+ u=o

x ~ y - 2 z + 2 u = -1/2

•

1 -1 A = 1 -1 1 -1

1 -1 1 1
B= 1 ~l -1 0 ..
1 -1 -2 ~1/2
TB == 2, [er je
-1 1 I
-1 -1 0 = o.
-1 -2 -1/2 I 1

1 -1 1 ~1

1 -1

-1

= 0,

-1

1

~ 1 = 0, pa je r A. = 2 .. ~2

-1

-1

1 = 2. -1

r A ==== TB sustav jednadZbi je kompatibilan, pa ima riesenie,

164

..

' .. :.' "._ '... . .

: .. ,:' .

. Rang r A :- 2 je ~anji . od broja n = 4 nepoznanice, a r A = 2 manji je .. od. broja m = 3 .iednadzbi pa l.Dlanlo slucaj II. Sustao je neodre4tm, jer ima .besko-

nacno mnogo rje8enja. .

RijeSimo sustav od prvih dviju iednadzbi. Kako je prva lijeva kutna w';' deter:minant~ ~~ice A;. jednake null, premj~imo 8tup.ac. s x na cetvrto mjesto da bi U prvt Iiievi gornn kut dosla subdeter mmanta koja Je razlieita od oule.

Zadani sustav jednadzbi prima oblik:

-y + z - u + x = I

-y - z + u + x =0

-y - 2 s + 2 u + x = ~ 1/2

Rijesimo sustav od prvih dviju jednadzbi i to S obzirom na y i·.:

- y + z = I -x + u I ..........y-z= -x~u ±

Dobivamo:

~2y = 1 - 2 x, pa je . y = x - 1/2

•

2 z === I + 2 u, pa J e z === u + l/2.

Ta riesenia zadovoljavaju sve iednadzbe zadanog sustava uz bilo koje vrijednosti x i u.

Primjeri za vjetbu

Ri;esi zadane sustave Iinearnih nehomogenih jednadibi. a) x + 2 y - z + u = I

2%- y +2z+2u=2 3x+ y + z +3u=3 x - 3y + 3 z + u = 0

{Sustav je prutiyt}e&n} •

..

b) x + y ~ z = 4 2% + 4y + % = 9 x - y + z = -2 2x+Sy~3z= 15

{x == 1 i Y = 2~ • == -") J ..

c) x ~ 2y + 14 + U = 1 I x - 2y + z - U .:!!!!!!!! -I ..

x-2ri"z+Su= S

{.1' = 2y ~ .xi " = I}.

d) 2x + y ~ z + U =: I 3l:-2y+2z-3u~ 2

•

Sx+ :y - z +2u=-1

2x ~ y + .1: - 3 Ii ~ 4

{Sustav ie protivrjebn} •

165

...... F .h .-....-, _ _.........._~_~~

_~~~ __ ~ .. ~ •• ·-.'& .. ·.killi· .. ¥.d •• I$ ..... ,_t*~ _

... _..... .._.. I •• 1. 1_ ••• .. ._ ._ .. __ -. ......... ',_-. P Yl", ••• __.- ••• '-,;0 _ .................. _-. ... " ••••

e) ·lA'*·~r , ,.. '~. -' u __ .. "·t.· .. _

- .

r

. 2 s·,:..... !Y :._ 3;. -= 2

3 % -.8' + U ~ -3

2x + 2y ~ 2.2' +~" = .. -6

( s . !.

X = 0; y = 2; Z = -; u = -

3 -:

•

f) %+y'+ ~+ u+ t~ 7 3 x '+ 2y + z + u - 3', = -2 y + 2 z + 2 u + 6 t = 23 5 x + 4y + 3 z + 3 u - t == 12

{x~ -16+z+"+5t; y = 23 - 2;: - 2u -:.~6'-:

g) x + 2 y + 3 I: ~ U = I 3%+2",+ z -u=1 2 x + 3y + z + u = 1 2x+2y+2z-u=1 Sx+Sy+2.r =2

{:t=I+.su. y=I-7u. 6 ~ 6'

2. Sustav homogenJb linearnih Jednadlbi Taj sustav ima opcenito oblik:

a1 1 Xl + a'1 2. x 2 + .+ a 1. ,Xn = 0

- a21 Xl + a22 Xl + + a211 X. = 0

•

..

..

•

•

..

•

Rang matrice A koeficijenata sustava (L) i rang prosirene matrice su j __

pa ie homogeni sustav uviiek kompatibilan ..

Ocito je da taj sustav ima nulto r:jdenje Xl ;::::;; Xl = .4. ='%11 ~ 0, koje zove trioijalno,

Da homogeni sustav jednadzbi ima rjesenja razlicita od nultog nuzno je dovolino da rang matrice A koeficijenata sustava bude manji od broja nei ... .;:;r ... I'7-&A.I. .... "-"iiIIJ!." tj. r < n, i sustav ima tada beskonacno mnogo riesenia oblika

gdje je k bilo koji bro].

Ima li sustav (L) p rjeienja razlicitih od nule

tada ima i beskonacno mnogo riesenja oblika

gdje su k 1, k 2, r H' k" bilo koji brojevi (svi ne smiju biti [ednaki null).

166

_ ......... _ ..... ' * 1IiIIII" 'IIiIr· .... Yc.=lIIriN.t • .....__".? ... Wlllt' ...... wIWllII _ _, ......... ~ ,' ...... P .... - •• _I._N ....... ,~.l'.'PI..-.. .... , .... ,._ ...... _. _. _ .1 • .._.... - ............ --.- •• _- _ .. __ .,. __ ............ _-.,.._--- ............... __

....,._o.-:-..,..,.,............:..-. •. _:.. .__ __ I • .,,. _ •••

Rjeienja {b) au ~~~, rjelenja (8).'

Riesenia (a) sustava jednadZbi (L) iiazivaju se linearno nl!zlWinJrm, d:o niti jedno od njih nile Iinearna kombinacija ostalih ..

p tih lineamo nezavisnih riesenia cine temeljni sustao rjeJenja, ako je bilo koje rjeSenje sustava jednadZbi (L) lineama kombinacija tih p rjeknjat

Da homogeni sustav Iineamih [ednadzbi ima temeljni sustav rjelenja, nuzno [e i dovolino da [e rang T matri:e. A koeficijenata !~ad.Zbi (L) .m~ji od broja n nepoznanica, dok zar = n temeljni sustav ne poston 1 [ednadzbe imaiu samo nulto rje~enje.

Ako [e r < n, temeljni sustav se sastoii od (n - r) Iinearno nezavisnih rie!enja.

Odredivanje lemeljnih sustaoa rje1enja vrli se na nacin koji s1ijedi:

1. Odreduiemo red r matrice A koeficijenata zadanog sustava jednadibi (L). 24 Stavimo u sustavu (L) [ednadzbe i nepoznanice U takvom redu .. da u .lijevi

gornii kut matriee A dade subdeterminanta reda T. Ukoliko taj uviet nijc ispunien, vriimo to premiestanie jednad.!bi, odnosno nepoznanica, .

34 Riesavamo sustav (L) jednad!bi s obzirom na prvih T nepoznanica i to taka, da te nepoznanice izrazimo pomoeu ostalih (n - r) nepoznanica .. Dobivamo jedino rjeSen;e U obliku linea.mih funkciia (c):

X 1 = Xl (x, + l' X, + 2, ••• ,. x.) X2 ;:;;:;;:; X2 (x, + l' x,+ 2, ... , .xJ

(c)

• • •

Nepoznanicama X'r + I) Xr + 2.,; ••• , X.II mozemo davati hila koje vrijednosti i one zaiedno 8 odgovarajucim vrijednostima Xl; Xl, .4.' Xr, koje se odreduju prema (c). daju iedno od riesenia sumava iednadzbi (L).

Primjeri40

I. Odredi temeline sustave rje.lenja zadanih sustava iednadzbi

a)

x- y+ 5z- It :::::; 0 rA = ? 1 -I -51 --I
x+ y-2z+3u=O 1 1 3
-2· .
• !
3x- y+8z+ U::::::O 3 -1 8= 1
=+3y-9z+7u=O ....... ~~~ .... ---. ~J.
1 3 --9 7 I ~-: 1= 1 + 1 = 2 * 0

1

-1

S

-2 = 0,. takoder dobivamo

8 da ie det A = 0, pa je r ... = 2.

Kako ie r = 2 < n = 4, imamo 4 - 2 = 2 temeljna sustava linearnih nezavisnih riesenla zadanog sustava,

I 3

I -1

167

ili {- -~. 2 1 o} ·

2' 2' ,

Rjelavamo sustav jednadlbi s obzirom oa 'X' i y.. UzimajuCi' z ~ 1 i u ~ 0 dobivamo prvi'lemeljni susrav rjeIenja:

X-Y=-SI x+y=2

, 3 7

x:=;; ~2' Y==2~ Z= I~ u===o

Uzimaiuci z = 0 i u = 1 dobivamo drugl~ temeljnj sustao:

x~y=l I

x === -1, y = -2, z = 0, u = I

x+y= -3

ili {- 1. ~ 2, 0, 1 }6

Prema tome bilo koje rjesen]e sustava mozemo prikazati U obliku

gdje su kl j k2 bilo koii brojevi (k1 i k2 ne smiju biti jednaki null istodobno) kombiniraiuci gornia dva sustava riesenia,

b) 2 x + 3 y ~ z = 0 x-y+z=O ·

3 x + 2y ~ 0

Kako vi dim 0 bro] iednadzbi m = 3 iednak je broiu nepoznanica n = 3 ..

Odredimo rang r matrice A =

, , "
2 3 ~l
1 -] I •
..
3 2 0 ~ _:1= -5; detA = 0, pa ie T = 2, a kako ]e n --:- j, T<~; pa susustav jednadzbi ima 3 - 2 ~ I temeljni sustav riesenia. Detenninantu

2 31 b .~.

I _ 1 ne tre a premjestan.

Stavimo z = 1 i riieslmo sustav od prvih dviju [ednadzbi:

2X+3Y-l==O! x-y +1=0

D 'b· .. x 2 .. y 3

o lY8lDP. = .......... 5' = s~

168

. ,.0lil. tL .IiI' ,

~_. -.--'" .-.- 1 _ .- ,_ o ~ .-" .'.' -1-- 'P -_. - d ±zt ~'I s. II i') d, , »

Prem~ tome ,~o r;den)e za~ sustava ;ednadibi moiemo prikazati

II obliku temelinog sustava tlelenra ' " ,

(2 Y -l_k· z=k )
, x=-Sk,
~ S '
ill
{x = -2 k, Y = 3kj z =:: 5k} gdje [e k bilo koii bro] razlicit od nale.

2~ Odredi koji od zadanih homogenih sustava imaju rje§enja razlifit8 od nule

i izraeu naj ta rj esenja, ' " '

a) 2 x + 3 y - z + 5 u = 0 3x-- y +2z-7u=0 4x+y -3z+6u::::;::O x -2y+4s-7u=O

, -
r~ 3 ~1 -~l Odredimo r A. 2 31 .
-1 2 3 _ I '= ~ 11 ¢ 0;
A = l ~ 1 -3 -~l 2
-2 4 3 -1
3 ~l 2 =46~O; detA= 247* O.
4 I -3 ' .Izracunaj to! Kako ie T = 4 i n::::::J 4, zadani homogeni sustav ima Santo nulto riesenie

x = y = z = u = o.

b) 2 x - 4 y + 5 z + 3 u == 0 3x-6y+ 4z+ 2u=0 · 4x-8y+17z+11u=O

TA = ?

2 -4 5 A = 3 -6 4 _..,- 3 -8 17

3

2 · 1 I

I -4 5 3

2 ~4 . 5 3

Opazamo, da le 3 _ 6 = 0, dok re 4 2 = - 2 '# 0, a - 6 4 2 = 0

---8 17 11

(pokazi tel). Slijedi: rA, = 2,. dok je bro] nepoznanica n = 4 ..

J69

--~~~--~-~-""""'_I'IIIIIIIT ~b1 _, .. 1' liilinnMlli ... nm.t.,. •• s .7.lIiIIIbrt~! &iIIIIwIIM_~ ___.,__,~_~, _, .. __ .. __ , ~,.......__~, _,_,~_, _ ,~~~ _ ~, •• ~, ,

,

.- Kako ie '-11 'naJein: slul'.a1U r < n, Zaria.,,; suStav iednadtbi ima r;den;a

razliCita od nule i to n - r ='4 - 2 = 2. ~ .

Pr · oil lid .. ,531

ennesnmo eterrmaantu 4 2 ' koia je razliCita od

gornii kut matrice A, jednadzbe zadanog sustava debit

nule, u lijevi Ce redoslijed:

Sz+ 3u+2x-4y=O 4.+ 2u+3x-6y:=:O · 17z+ l1u+4%- 8y=O

Iz prve dvije iednadzbe dobivamo temeljni sustav od dvaju linearnih

nezavisnih rj esenia : . -

% = - t x + S y i u = t x - 7 y.

c) x - 2y + z - u + t = 0 2x+ y -z+2u-3l=0

•

3 x - 2y - z + u - 2 t = 0

2 x - 5y + z - 2 u + 2 t == 0

1 -2 li --I 1
•
•
A= 2 I -Ii 2 -3
-11 ..
3 -2 I -2 ,
2" .~~.""=" 5·' -- - - -. - -~"1 · -2 2 1 --2 I 1 -·2 1 -1
(I -2
= 5¢ 0, 2 1 -1 2
2 1 -1 =0 •
2 1 1 = o. Pokdi to!
3 -2 -1 3 -2 -1 1
2 -5 1 -2 Slijedi r A = 2, a kako ie n = 5 to je n - r = 3.

Rj~avajuCi po x, y i z sustav ad prvih triiu iednadzb] zadanog sustava dobivamo:

x = -4" + 7 t,

8 jI

y_-4u+5t ..

- 8 J

Prlm'en ... ¥jetbu

a) 3:c + 2y + • = 0 '%+Sy+2Jr~O · %+4y+3.1'=0

b) 3 x + 4y - 5*, + 7 u = 0 2x~ 3y+ 3.- 2u=0 4x+lty-13z+I6u=O · 7 x - 2y + 8 + 3" = 0

{% = y = • 'lIE OJ.

{ _3z-13u .._ 19.1'-20U}

x - 17 ,'y - ~-1-7---'~ ..

170

... I •

. ....

. .

§ to. RASTAVL)ANJE MATRICA V BLOK.QV~

... r )

Ako je zadan sustav od n lineamih iednadzbl s n nepoznanica, a naS je zadatak da odredimo vrijednosti sarno k nepoznanica, dok. vrijednosti preostalih (n - 'k) nepoznanica nas ne zanimaju, matrice rastavliamo praveima paralelnim sa stupcima i recima matrica u blokove kao matriene elemente zadane rnatrice, pa na taj nacin J;IlO~O znatno olaklati golemi posao pri izracunavaniu inverzne ma:trice.

Promotrimo sustav lineamih iednadzbi.

Yl ~ all Xl + X11Xl + + at.x•

Y2 = all Xl + a.l2 X2 + + az.x.

(a)

Oznacimo n

s Y matricu

, a s A matricu koeficijenata zadanog

Yt Xl

Y2 X2

• ) S X matricu .

..

•

sustava (a), tada taj sustav

prikazati U obliku

Pretpostavimo da treba rijeS.iti zadani sustav (a) S obzirom na prvih A nepoznanica Xi' X2' ••• , Xl.

U tom slucaiu pi!emo matricu A U obliku:

a=

all .......... r ... all al.i:+ 1 ....... 4111
• .. •
• • .. •
all ............ a.tl at. t+ 1 . · · · ... allt 1~ r •••• ~~TTTTT--------~~~------------------------------~TTTTT--T---------~.~ _~~I~~_~~ r

" •

.___ . •• ~~~.r ••• ~.---- •

all: t ..... · · .. · · a"'i:

srnatrajuci na taj nacin da se matrica A sastoii od cetiri' matrice At, AZJ A, j A ...

Na isti naCin dobivamo:

Yl
•
•
.y Y.
- I~~ .. r~~.--r- ~
YA:+1
..
•
Y.II ~ .
XI 1 1
• Xl
•
• -X 'x.
1 - ------~-~ .. ~ - r-- - _~ .. ~~. I • •
X.II:+ 1
• Xl
•
XII
171 _.,.....,___ ................ __ ~ ............... ~_.........~_.~~~ ............... ~.............__,...*d_l ... .'.l"' •• r ........ -_, __ • I-~"""""~."'-"""-~-~~a.~,-'.~.~_~""--"""'~_'" .

Sustav (a) ino!cmo dakle prikazaIi U oblibi· .' :. -.~ _ .:

[ - .. ~;-- ] = [ -'~:--':-'i-:-l [- --~~_c J ·

S obzirom na formule za ·produkt matrica ino~o smatrati da su matrice At) Al, A3, A4J Xl)· Xz, Y I i Y z elementi sustava i napisati sustav u obliku

y 1 = Al Xl + A2 X2 Y 1. ;;;;;;;;: A3 Xl + A4 Xl."

Da iskljucimo X 2 odredimo iz druge lednadzbe

a odatle [e

A4 X2 = Y2 - A3 x, I· A;l x, == Ail (Y2 - A3 Xl).

Uvrsten]e u prvu jednadZbu daje

•

pa je

y 1 .= Al Xl + Az A; 1 (Y 2 - A3 Xl)'

Y. - A2 A;l Y.1 = (AI - A2 A;l A3) Xl"

(b)

Time smo dobili sustav oblika Y = A X ad k linearnih [ednadfbi koje ne

sadrzavaju Xi + 1, ••. , x... .

Pn .. mjeri.

1. Zadan ie sustav od pet linearnlh [ednadzbi s pet nepoznanica. Rijdi ga s obzirom na nepoznanice xli x2 t

Xl + X2 + X3 + x4 + X" = 3 x, + 2 X2 + 2 X3 + 3 X4 + 4 x, = 9

2 XI + X2 - 2 X3 + 2 x. ~ 3 X_5 :=: - 16 ..

3 Xl + 2 Xl + 3 Xa + 4 X4 + X,5 ~ 2

- Xl + Xl - 4 X3 + 4 X4 + 2 x:J . =. - 12--

Rastavivsi zadani sustav iednadzbi na blokove

I 1 ; 1 1 I Xl 3
,
1 I
2t 2 3 4 =[_~:._L~_] i X= X;z. =[~;}; y= 9 =[~:]-
A= .
- r .... '1 - - ............... _ .... ________ "1'''1' r-r .. 'I •• ...... .. •• --- - - - r-
2 I -2 2 -3 X3 -16
3 2 3 4 1 X4 2
-J I -4 4 2 X!i ~12 172

, ..

~_-J-' -.- ~.'I ••• ...,.~ '1' _ ,r r..-.· -. N"I - "'I. r' -_. - _ ._- _ •• - -- L ..,. I. It dilr ~~.,. p)')

----__.-- ... ....,__-~

.. .._

. .' .

.... cr .....

...... .

i uzevsi u obzir da je u naiem slucaiu

[11] [11·1]

Al = I 2 ; Al = 2 3 4 ; A, =

2 I

-2 3

-4

2 -3

4 1·

,

. .

3 2 ; ~=

-1 1

svodimo sustav na oblik Y = A X i riesavamo zadatak prema iednadibi (b):

Na poznati naCin dobivamo

A-I -

4 --

4 -16 14

1

-10 ~16 - 7 ,

112

28

o -14

•

pa ie

1112 [·21.: 31 41.J

A;z A;- 1 ==== ~ -~

4 -16· 14 _:.to··-16 -·1

28 0 --:-14

dok ie

Slijedi

y 1 ~ A.2 A" I y.2 = + /'2: [ _ : ] . to je lijeva strana iednadzbe (b), [er je

-

[3] 1 l : 332] 1 [ 336- 332] 1 [ 4]

9 + 112 -1012 = 112 1008 - 1012 = tl2 -4 ..

Sada racunaimo desnu stranu jednadzbe (b):

2 1 1 [45 49] 3 2 = +t [12 11 119 . ---I 1

~

At - A2A;lA3 = [! ~] - I~2[~~ l~:] =

= 1 ~ 2 {[ ! !; ~!] ~ [~~ 1 ~: J} = 1 ~'2 L:~ 1:!]'

173

...- __ • .~ ~~,,",~_~.........,,___ ~~_.._ . ., ........ 0 ,_ •• 1 ... ' ..... " ..... ' ..... '. ' ... _~_~, ~ __ •• _.~ __ ._.,_ •• ~ •• _ •• ~._ •• ~,_~_~_ .~ ... ~,_._.

pa desna strana jednadtbe glasi

J .

(A.- AzA;' As)X. = 1~2 [I:~ l:~] [::J.

IzjednaCimo Ii izraze dobivene za liievu i desnu stranu jednad:!be prethodno pomnoiivsi ih s 112, dobit Cerno

[. 4] [f.7 63] [Xl]

-4 - 101 lOS X2'

a odarle slijedi

4 = 67 %1 + 63 X2 -4 = 101 Xt + I05x2t

Ritesenja tih [ednadzbi glase

2~ Rijdi zadani sustav iednadzbi S obzirom na ·Xl i Xlf

Xl + 2 Xl + 3 XJ - 4 %4 = 11 2 Xl + X2 + 5 XJ + X4 = 3 3 Xl + 2 X2 + %3 + ~4 -= 0 Xl + X2 + 5 X3 + %4 = 5

..

1 2 3 -4 Xl II
A= 2 I! 5 1 = [ ·~;-}·t- ] ; x= %2 = [·~:·l y= 3 =[.~~ .. ] .
:
~~~········~~TrT-."~~ •••. . ... _ ..
•
3 21 1 I X3 0
1 ~ 5
1 ] %4 5
~ Racunamo prema iednadzbi (b):

& _II II.. A -1 ~ 1 [ 1 - I ] _ -1 _ 1 [3 - 4] [ 1 -I] _.

~ - 5 (' • - - 4" - S I) A~ A. - -"4 5 1 - 5 1

A1A:-l- _l_[23 -7].· A A-1y = _!.[23 -7][O]=_!.[-35] .. - ..

... - 4 0 -4' 2. 4 2 4 0 -4 5 4 ~20

Y -A A-ty =[II]+~[-3S] _ _!_{[44]+[-3S]}_1~[ 9]_

1 2 4 2 3 4 _ 20 - 4 12 - 20 - 4 __ 8

To ie vrijednost lijevc mane jednadlbe (b).

174

.. : .,. .. ,;.; : ...

.. .. ...... "r:,: . .:. ..

.. :".: ..

Raeunaimo desnu itranu te jednadibe:

_ 1 I {23 ~ 7] [3 2] 1 [ 62 39 ]

A:z A. A3 = - 4" 0 - 4 1 1 = - 4"" - 4 _ 4

-1 [1 2] I [ 62

Al - A2 A 4 A3 = 2 1 + 4" _ 4

_ !. [66 47].

- 4 4 0

39·1 = _!_ ( [4 8] + [ 62 39 ]) _

-4 J 4 8 4 -4 -4 -

A A A-I X 1 [6647][X1]=l[66_X1.+47Xa] ..

( 1 - 1 4 A3) 1 = 4" 4 0 Xl 4 4Xl + 0

To [e vriiednost desne strane jednadzbe (b).

-

Iziednacimo li vrijednosti doblvene za lijevu i desnu stranu iednadzbe, do-

bit eemo: .

a odatle slijedi:

66 Xl + 47 X2 == 9

4 Xl = -8,

pa ie

Xl = -2.

.. , ..... 'FI Ib

Uvritenje Xl = -2 u prvu jednadfbu daie

II' ..

PrimJcrl za vJclbu

Rastavirii u blokove matrice zadanih sustava line~ jednadlbi odredi %1 i %J.

a) xI+2xZ+3xl+4x .. = 5 2 Xl + %, + 2 Xl + 3 x ... = 1

oil

3 X'1 + 2 Xl. + %3 + 2 %4 = 1 ~

4X1 + 3~ 2%3 + %. = ~5

{Xl = -2; %2 ~ 2).

b) x.+2xJ-3x3+4x- - x~~-l

2Xl- x2+3x3~4x +2%s= 8

3 Xl + %2 - Xl + 2"4 - %.5 =. 3 • 4.X1 + 3%2 + 4Xl + 2%4 + 2x! = -2

XI - #~ - ,xi + 2 %4 - 3 x, = -3

{x 1 ~ 2; X.l:::r: O}.

,175

- .. _ ............... --------

.".._ 171 .iL •• ·..,C.r r , Ii Iq_. ....... '" til*lli' * •• 1 d F t

.... I· ... - ..... _-:. ._..,P.I' ..................... ..._.. ....................... ....._...... "" ......... __ •••.

3" Produkt trokutnih matrica istog reda gomje i donje, odnosno donje 1·gdI1lje, daje kvadratnu rnatricu istog reda .

. '
·all 'all • (1'1 ill all 0 0 0
.. ..
.. ....
0 al2 .. .. ... a21t a1z a22 0 0 Npr.
. , .
A1= ·0 0 a33 aa .. a31 a32 a33 4-1 .. 0 3 2 5 4 0 0 3~4+2~6+5 .. 1 . 2,2 + 5,10 5 .. 7
• A2=
,.
.. .... • ~ 0 I 4 6 2 0 1·6 + 4· 1 1 L 2 + 4· 10 4·7
..
.... ~ ~
.. • • .. 0 0 1 I 1 10 7 11 · 1 11 .. ]0 11 · 7
. . .. .. .....
0 0 ..... a"" a.1 an2 an3 anft
.." , 4. Produkt trokutnih matrica istoga reda gornje i donie, odnosno donie i gornje

daje kvadratnu matricu istog reda. .

Npr,
j-.
3 2 5 4 0 0 3~4+2.6+5.1 2·2 + 5 .. 10 5·7
0 1 4 6 2 0 1 .. 6+4LI 1 ·2 + 4· 10 4·7 =
0 o 11 1 10 7 11 .. I 11 .. 10 11 · 7 11 110 77

Moze se pokazati da vrijedi i obrat: svaku kvadratnu matricu, kojoj su

· at 1 a 1 2 • d d d A ukli li .... · d u1

sve subdeternunante a 11' it. 0 et J. raz cite 0 n e, mo-

a2l a2l .

Zemo prikazati u obliku produkta trokutnih rnatriea razlicitog oblika (d_Onje i gomje, gorn]e i donje), ali istog reda .. Ako fiksiramo dijagonalne elentente jedne od trokutnih matrica, npr. pretpostavivSi da su I, dobit cemo jednozna-

....

can rastav.

§ 11. SVOJSTVA TROKUTNIII MAnICA .

. . . . ....

I '.. •

1. Determinanta bilo koje trokutne matrice gornje ill donie jednaka ie produkw njenih elemenata, koji se nalaze na glavnoj dijagonali, jer racunan]e vrijednosti trokutne matrice neposredne daje:

29 54

- 10 42

11 110

2 4 6

N pr, za A == 0 3 I

o 0 ~5 ako razvijemo determinantu po e1ementima prvog retka.

dobivamo neposredno det A = 2 " 3 .. (- 5) = -.. 30,

-

2. Produkt. dviju gorniih trokutni~ matrica, odnosno dviju donjih matrica istog reda dale gornju, odnosno doniu trokutnu matricu,

Npr ..

29 54

10 42

234 1 4 8 2 .. 1 2.4+3.2 2 .. 8 + 3 .. (-7) + 4· 10
056 .. 0 2 ~7 0 5·2 5·(-7) + 6·10
007 0 0 10 0 0 7 .. 10·
2 14 35
0 10 25 ..
0 o 70 3 o 0 5 0 0 3·5 0 0
2 4 0 4 ~2 0 2.5+4 .. 4 4.(-2) 0
-5 8 6 9 -3 7 ~541 5+8·4·+6'".9 8· ( ~2)+6. (-3Y· 6 .. ·7
15 0 0
26 -8 0 ...
61 -34 42 Primjer.

.....

2 -1

PrikaZi zadanu matricu A = 3 2

kutnih-rrtatrica. 4 1

Pokazi na isti nacin da je

Kako ie

..,._2 0 0

3 5 0 · 478

500

7 -3 0 = 2 4-6

~10

o

o

50 -15 0 ..

85 11 ~48

35 28 · 77

35

28 ·

\ :. \

o

4 u obtiku produkta dviju ~.tro-

5

all = 2 =1= 0;

[2-1] . . 0

All = 3 2 ~ 7 #- 0, ... , det A = 11 #- ,

. __ ............... ~_.............,.*-I ~n"' ... h t_· Ii ••• _, 1"'>.~#_b _, ~ _ ........................... _t 1 ..... 1 IIII,.-.M .. i .... ,.......... iIIIIIt *.N _i ,_1I1i11i1t111i' -,_ .. ~ ............ ~-~.~ ... ~_, ~ __ ,,~ .• ~~'ft' .~~~, .......... _~ .•..

176

12 B. Apsen: Repetitorij vile maf.ematib

... __ . _ ........ iIiiIj·&iIIiIii'l1.C1 ... M .. · ·m.· ittr ... =liIiIIi ... __ iIIlIINbllr_F;.:......-. t _~ ••••• ". __ ••• __ • __ ._ •• _ •• __ •• ~ ~.

.............. _ I N._.III.&.I..I.I.~ __ _'_"""""""'."""""'_"'" I ~_. __ _ -'I.. _ .&..'1.... 1 __ _ __I .. _I _. __ _ •• _

.-

177

Elemente matrice A-I o dre dim 0 • definicije t
a lZ poznate nam 1 nve rzne
..
matrice :
all al2 al3 354 100
A-l A = a21 a22 U23 072 ~ 010 •
a31 al2 a33 006 001
Izmnoaimo • koje se nalaze na lijevoj strani iednakosti:
matnce ...

. stavuno

.'.' ~,.~ ... : , ..•

,.::' .. l.l .. ~.-",-:':' .

. :"\.; " .

1 Ytl Y13

o 1 Y13 - o 0 J

all U12 a13 Pretpostavimo da je A-I === all a22 423 ~

a3l "3Z a33

2 -I 3 2 4 I

o

4 ~ 5

XI1 0 0 XZI %22 0 X31 X3Z X33

X11 Xil Y12

X21 X21 Yll + X'22.· 1

x31 X31 Y12 + X'32· 1

XI1 Yll

x2) YI3 + X22 Y23

X31Y13 + X32Y21 + X33·l

Iz jednakosti prve i posljedn]e matrice slijedi:

a11 .. 5+a12 .. 7 a21·5 + a22·7 a31~5+a31·7

al1·4+ a1l·2+ a13·6 a2144 +a12·2 + a23~6 a31·4 + a3%·2+ a33·6

Xli = 2 Xli ~ 3 X31 = 4

XI1Y12 = ~ I X21 Yll + %12 = 2 X31Y12 + X32 = I

X11YI3 = 0

X21 YtS + .%22Y23 = 4

X'31Y13 + X32Y23 + %33 = s.

Iz jednakosti dviju marries sliledi:

RjeSenja tih [ednadzbi glase:

Iz I retka:

XII = 2 %22 = 1/2 Y12 = - 1/2
X21 = 3 %32 = 3 Y13 = 0
XlI = 4 X33 = 11/7 YZ3 = 8/7,
..
pa )e
2 0 0 I -12 0
A= 3 7/2 0 0 1 8}7 •
4 3 11/7 0 0 1 3al1=1;

5al1+7aI2=O; ~ + 7 all = 0;

a - 5 ..

12 - - 21'

a 1.

11 =-,.

3

Iz II retka:

3a21 =0;

5 all + 7 a12 = I; 7a22 = 1;

Rastavl na isti naCin zadanu kvadratnu matricu dvije trokutne matrice:

1 .-1 2
A :!;:;;;;;;: -1 5 4 ,na
2 4 14
a21 = 0; 1 0 0 1 -1 2
A= ~1 4 0 0 1 312 • Iz III retka:
2 6 1 0 0 I
3 a31 = 0; 5 a31 + 7 432 = 0; 5.. Gornjoj trokutnoj matrici A odgovara inverzna matrica A-I koja je takoder gomja trokutna matrica istoga reda.

Pokazimo to na primjeru.

"178

a31=O; a32=0;

___.-

TraZena inverzna matrica glasi:

3 5 4

Za trokutnu matricu A = 0 7 2 odredi inverznu matricu A ~ 1.

006

1/3 - 5/21

A-l = 0 1/7

o 0

100

o 1 0 · 001

•

4al1+2aI2+6013=O; 4 10

3-21+ 6a13 =0;

1

013 ;;; -.,,_.......

7

4 all + 2 a22 + 6 «23 = 0; 1. + 6 a2:J = 0; 7

- 1/7

~ 1/21 · 1/6

179

Primjerl .. vjdbu

.... ...........

Izrafunaj inverzne matrice za zadane trokutne matrlce

a) A;;:;;: [~ ! ~] ...

004

[1 00]

b) A = 1 2 0 ·

. 1 2 3

I [ 1/2 -3110· -9/4°]1

A-l = 00' 1/5 -7/20 ·

o 1/4

!A_l = [! 1~2 ~ ll.

o 0 1/3

Znd:: 7'19 SY.

I!ldanje:

Dr ing" Boris Apsen.

RBPBTITORIJ VIAE MATEMATIKB

IV. DIO

KOAiP' RKSNl BROJEVI • MATHICS

Izdawf:

TEHNICKA KNJIGA; izdaY8&o poduzeCe DOUR .IZDAVACKA DjBLATNOST.

ZAGREB, JuriliCeva 10

Za izda~ odgovara G la VIti urednik:

ZVONIMIR VISTRItKA

..

Urednik edicije:

IVAN UREMOVIC

Crte!e izradio:

TOMISLAV STRUI~

Korigirao:

AUTOR

Tisak:

GRAFICKI ZAVOD HRVATSKEJ ZAGREB

Meter:

EMANUEL DRAGOJEVIC

Tisak dowlen: ..

U KOLOVOZU 1915~

\

Oslobodeno oanovnog poreza na promet na temelju rnilljenja Republi~kog sekretarijatB za

prosvjew, kulturu i fizi&u tulturu sa Hrv.tske. A