Do an Ccelo lu -Insan Insana Yeniden NSAN NSANA stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Psikoloji Blm'nden lisans diplomas alan

Do an Ccelo lu, ABD'de Univesity of Illinois'de Dil Psikolojisi (Psikolinguistik) alannda doktora yapm tr. Daha sonra stanbul niversitesi, Hacettepe niversitesi ve Bo azii niversitesi'nde retim yesi olarak grev yapan Ccelo lu; bu arada bir yl sreyle Fulbight bursuyla ziyareti profesr olarak University of California, Berkeley'de ara trma yapm tr. Do an Ccelo lu'nun uzmanlk alan alglama, renme ve dil psikolojisidir. Bilimsel yaynlarnn biro unu ileti im konusunda yapm tr; bu yaynlar, ayn toplumda yeti mi insanlar arasndaki ileti im ili kilerini oldu u kadar, farkl toplum ve kltrlerde yeti mi ki ilerin ileti im ili kilerini de kapsar. Halen California State University, Fullerton'da Office of International Education and Exchange'de (ABD) direktr yardmcs olarak grev yapan Do an Ccelo lu, renme Psikolojisi, Ele tirel D nme, Alglama Psikolojisi, Bili sel Psikoloji vc Kltrler Aras leti im alanlarnda dersler vermektedir. :::::::::::::::: : Do an Ccelo lu Yeniden nsan nsana 8. Basm :::::::::::::::: : SUNU Gzden geirilerek geni letilmi bu bask iki ksmdan olu uyor. Birinci ksmda insan ili kilerinin temelini olu turan ileti im sreleri, bizim topluma zg gzlemlerle ayrntl olarak; sunuluyor. kinci ksmda, ileti im ili kilerinin temelinde yatan kltrel varsaymlar erevesinde, toplumumuzda yer alan baz ileti im olaylar inceleniyor. nsan nsana daha nceki basklarnda byk ilgi grm ve toplumun de i ik kesimlerinden olumlu ele tiriler alm tr. Kitabn daha nceki basksnda ele alnan bireysel ili kilerin tesinde, toplum ve kltr sorununa da de inildi i iin, imdiki geni letilmi yeni basksnn daha da ilgi ekece ini umuyorum. De erli karikatrist Erdo an Bozok'un izgileri; ileti im gcn arttrmakta ve kitaba dilin tesinde ayr bir anlatm zenginli i getirmektedir. Aziz Nesin, baz hikayelerini almama izin vererek, benim anlatm gcmn tesindeki renkli insan manzaralarn ve onlarn bize zg ili kilerini, kitapta yanstmama olanak sa lad. Her iki sanatya da destekleri iin te ekkr ediyorum. De i ik gazete ve dergilerde kan yazlarnn bazlarn konu ald m etin Altan, Refik Erduran, Hasan Pulur gibi yazarlarn katklarnn nemini de, ayrca belirtmek isterim. Sayfa 1

Do an Ccelo lu -Insan Insana Kitabn yazm sresince, de i ik a amalarda msveddeleri okuyan Can Bruce, Ay e Ccelo lu, Nuri akr, Tanju ataltepe, Tayfun ataltepe, Sinan ilesiz, Ahmet Dervi o lu, Yonca Dervi o lu, ffet Dorken, stn Dkmen, Jlide Even, Mehmet Metin, Ycel Perinek, Necla Sarkaya, Berkay avkay ve Abdurrahman Tanr en'e; konularn konumu ve kitabn slubuyla ilgili nemli redaksiyonlar yapan Remzi Kitabevi sahibi ve yneticisi Erol Erduran'a te ekkr ederim. Her bir ele tirmen, hem ierik, hem de yazm ynnden nemli katklarda bulundu. NDEKLE R I. Ksm: YAAMI ZENGNLETREN YA DA FAKRLETREN SHRL OLAY: BREYLER ARASI LETM SREC 1. Bir iir ve D ndrdkleri 2. leti im Dzeyleri 3. Kelimelerin tesinde: Szsz leti im 4. leti im ve Alglama: 5. leti im Benimle Ba lar: Kendini Tanma 6. Aramzda Byk Engel: Savunucu leti im 7. itmek ve Dinlemek 8. Srt me ve at malar 9. leti im ve Toplum II. Ksm: DEEN TRK LETM 10. leti im Manzaralar 11. Kltr ve leti im 12. imizde at an ki Farkl Dnya :::::::::::::::: : BRNC KISIM YAAMI ZENGNLETRE N YA DA FAKRLETRE N SHRL OLAY : BREYLER ARASI LETM SREC :::::::::::::::: : Sayfa 2 TOPLUMU NDE

Do an Ccelo lu -Insan Insana Birinci Ksmda, bireyler arasndaki ileti im sreci incelenecek. Bireyler arasndaki ileti im sreci, insan olarak bizi sosyal varlk yapan, ya am zenginle tiren ya da fakirle tiren nemli bir olaydr. Bireyler arasndaki ileti im, belirli bir toplumsal ve kltrel ortamda yer alr. Bu nedenle, sk sk toplumumuzdan rnekler vermeye al tk; ayrca, kitapta yer alan Erdo an Bozok'un izgileri ve Aziz Nesin'in ykleri de, insanmzn psikolojik ve kltrel renklerini gz nne seriyor. :::::::::::::::: : 1 Bir iir ve D ndrdkleri --Yola knca her sabah; Bulutlara selam ver. Ta lara, ku lara, Atlara, otlara, nsanlara selam ver. Ne grrsen selam ver. Sonra karp cebinden aynan Bir selam da kendine ver. Hatrn kalmasn el gn yannda Bu dnyada sen de varsn! le tir dostlu unu varl a, Bir ksm seni de sarsn.-stn Dkmen Gle yzl, sakin bir renciydi stn Dkmen. Hacettepe niversitesi Psikoloji Blm retim yeleri ve rencileri tarafndan sevilen bu gen, bir gn retmekte oldu um --Ki iler Aras leti im Psikolojisi' dersinden sonra bana yakla m ve her zamanki sklgan tavryla, --Hocam bir iir yazdm, ok zamannz almazsa sizin okumanz istiyorum;' diyerek yukardaki iirini bana vermi ti. Her gen belirli devrelerde a k olmu , iir yazmak hevesine kaplm ve kendini dinleyecek anlay l birini aram tr. Byle bir air olma heveslisiyle kar kar ya oldu umu d ndm. imden, --stn, iini dkecek ba ka adam bulamadn m?-- duygusunu geirirken, onu incitmemeye zen gstererek, --Evde okuyaym, daha sonra konu uruz,' dedim. iir ilk okuyu ta beni kucaklad; ya amla olan ba mn glendi ini, kendimle olan ili kimin artt n hissettim; sevgi dnyamn kaplar ald. Gle yznn ve sklganl nn arkasnda, stn Dkmen'in gnl zenginli ini grebildim. O aylarda, nsan nsana kafamda son eklini alyordu. Kitabma, sevgi kaplarn aan bu iirle ba lamaya karar verdim. nsan nsana'nn ilk basmndan 10 yl sonra stn'le konu tu umda Sayfa 3

Do an Ccelo lu -Insan Insana rendim ki, bu iir, kitabn basmndan sonra defalarca Trk radyo ve televizyonunda okunmu . stn, benimki gibi, okuyucunun da gnl kapsn am ; Trkiye'nin sevgi okyanusuna kendi katksn yapm . Neden Bu iir? Evet, ilgin bir sorudur bu: Bu iir neden bu kadar sevildi? Sorunun cevabn iirin iki zelli inde buluyorum: (1) nsann kendine de er vermesi ve sevecenlikle, ho gryle kendini kabullenmesi. (2) Yaltlm , kopuk, kaybolmu insan de il; kendiyle, toplumuyla, do ayla ve evrenle ili ki kurmu bir insan dile getirmesi. li ki iinde olan insan yalnz de ildir; gnl co kun, ya am anlaml, umutlu bir ki idir. leti im gere i eri i ne olursa olsun, bir sorunu zmek iin insanlarn d nce al veri inde bulunmalar, bir ba ka deyi le, ileti im kurmalar gerekir. Uygarca konu ma ve tart ma becerisinin geli tirilmemi oldu u toplumda, bir sorunu zmek amacyla ba latlan etkile im, ksa srede srt me ve at maya dn r. Bylece, varolan zmek yle dursun, soruna yenileri eklenir; dnyann birok lkesinde grlen kanl at malarn kkeninde,.bilinsiz ko ullar altnda yaratlan sosyal ortamdaki ileti im dzensizli i yatar. Toplumsal sorunlarn demokratik zm iin kar lkl, iki ynl ileti im gereklidir. Byle bir ileti im gerekle tirilmedi i srece, sorunlarn zmnne ula lamaz. Gc o anda elinde bulunduran otorite emir vererek, toplumsal soruna bir zm getirece ine inanabilir. Ancak ileti im kurmadan ortaya atlan ve zorla kabul ettirilen bu tr --zm-- biimlerinin mr, emri veren iktidarn mr kadar olur; iktidar de i ince, yeni otorite eski emri ortadan kaldrr ve o u kere, ncekine taban tabana zt, yeni emirler verir. Zamanla srt meler o alr, bu tr keyfi emirler daha derin toplumsal buhranlara yol aar. Trk e itim, ekonomi ve ynetim tarihi, bu tr keyfi --emir-rnekleriyle doludur. Niin uygarca ileti im kuramyoruz? Demokratik ya am gerekle tirmi demokratik toplumlarn insanlarndan daha m az yetenekliyiz? Elbetteki hayr! Kitabn tmnde, insan ili kilerinin toplumsal ve bireysel ynlerini inceleyerek, bu soruya bir cevap arayaca z. Din esinin a r bast geleneksel otoriter kltr, demokratik bir toplumun temelinde yatan ileti im becerilerini iermez. Demokratik ya am, yeni ileti im becerilerini renmeyi zorunlu klar. leti im becerileri bo lukta olu maz; yeni bir dnya ve ya am anlay iinde do ar ve geli ir. Cumhuriyet hkmetlerinin e itim seferberli ine girmesi ve insan potansiyelini de erlendirmek istemesinin temelinde, zgrlk demokratik bir toplum yaratma amac yatar. Ki iler aras ili kilerde daha az srt mesi olan, kavgaya dn trmeden sorunlarn zebilen, ac yerine mutlulu un, kin ve nefret yerine destek ve ho grnn ye lendi i Trk toplumu, kendini de erli bulan, sevgi ve anlay la evresindekilerle ileti im kuran insanlarla kurulabilir. NSAN LKLER NN NEML? Demokratik a da toplum olabilmek iin yeni ileti im becerileri kazanlmas gerekti i belirtildi. imdi, yle bir soru aklnza gelebilir: leti im sadece toplumsal amalar gerekle tirmek iin mi gereklidir? Hayr! leti im, aslnda hem ki isel, hem de toplumsal bir sretir. Bir ba ka deyi le, ileti im, iki ki iyi ili ki iine sokan psikososyal bir sretir. Toplumsal sonularn altnda bireysel davran lar yatar; sosyal gerek, bireyin ki isel ya amndan geerek biimlenir. nsan, ili kileri iinde srekli yeniden tanmlanan bir varlktr; di er insanlarla hi ili kisi olmayan bir insan d nlemez. Ba ka bir Sayfa 4

Do an Ccelo lu -Insan Insana deyi le, demokratik toplum yaratabilmek iin, nce bireylerin kendi gnlk ya amlarnda, di er ki ilerin gr lerine saygl ve ho grl olmay renmeleri gerekir. Bu amala geli tirilmi yeni ileti im becerileri, hem bireyin, hem de toplumun ya amma zenginlik ve saygnlk getirir. Bir insann ili kilerinin niteli i, o insann ya amnn kalitesini belirler. li ki sorunlar, gerekte ileti im yani d nce al veri i sorunlardr ve ya amn de i ik ynlerinde kendini gsterir. Aile ya amnda anne-babanzla aranzda bu tr sorunlar yer alabilir: Fikirlerinizi dinlemiyor, d ncelerinizi srekli olarak bir kenara itiyor olabilirler. Ne zaman konu maya kalksanz, kendinizi bir tart ma iinde buluyor olabilirsiniz. Anne ya da baba sizseniz, ocuklarnzla aranzda bu tr srt meleri siz de gzlemlemekte olabilirsiniz. Bu tr ileti im sorunlar, e iniz, ni anlnz ya da arkada larnz arasnda da sz konusu olabilir; arkada lk, meslek seimi, para harcama gibi konularda farkl gr lere sahip oldu unuz iin, evrenizdekilerle srekli srt me iinde olabilirsiniz. Ki ilerle ili ki kurma. ynteminizden ho nut olmayabilirsiniz. Daha yakn arkada lk ili kileri kurmak istedi iniz halde, evrenizdekilerin size ilgisiz kald n, konu tu unuz zaman sizi pek dinlemediklerini, hatta konu manz o u kez skc bulduklarn biliyor ve bu durumu de i tirmek istiyor olabilirsiniz. Baz kimseler fazla konu tuklar, kar larndakilere konu ma frsat vermedikleri iin bir ileti im sorunlar oldu unu d nrlerken, di erleri, srekli szleri kesildi i halde hi seslerini karamadklarndan ikayetidirler. Kimileri, en son sylenecek sz ilk ba ta sylediklerinden ba larnn sk sk derde girdi ini d nrken, ba kalar, az ve z konu may beceremediklerinden, sz uzatarak kar dakinin ilgisini yitirdiklerinden yaknrlar. Burada ileti im sorunlarnn bir listesini yapmann anlam yok; ancak u noktay yeniden vurgulamakta yarar var: leti im sorunlarn zmeden doyumlu bir ya am srdrmek olanakszdr. Yeni ki ilerle tan maktan utanan, tan t kimselerle anlaml ili kiler geli tirmesini beceremeyen kimse, bu yzden yalnzlk iinde oldu unu bilebilir; ne var ki, daha anlaml derin ili kiler geli tirmek iin ne yapmas gerekti ini bilmeyebilir. Bu ki inin, sa lkl bir ki ili in yan sra ileti im becerileri de geli tirmesi gerekir. nsanlarn o u, doyumlu bir ya am gerekle tirme abas iindedir: Uzun yllar okula gitme, meslekte ykselmeye abalama, aileyi en rahat dzeyde ya atmak ve ocuklar en iyi biimde yeti tirmek iin u ra ma, anlaml ve doyumlu bir ya am gerekle tirebilmek iindir. Doyumlu ya am gerekle tirme ynnde en nemli ara ise, ileti imdir. leti im sorunlarnn zm, iyi niyetli ve bu sorunlarn altnda yatan psikososyal srelerin bilinmesine ba ldr. leti im konusunda bilinlenme, ki iye nemli etkile im olanaklar sa lar. Bu olanaklardan yararlanarak, doyumlu bir ya am gerekle tirmek, ki inin kendini de erli grmesiyle ba lar. stn Dkmen'in iirsel diliyle sylersek, --Bir selam da kendimize vermemiz;' gerekir. Bir insan olarak kendimizi anlaml grebilmemiz ise, --Bu dnyada bizim de var oldu umuzu, dostlu umuzu tm evrene yneltti imizde, bir ksmnn bizi de saraca n,' bilmemizden geer. Bir ba ka deyi le, i ve d dnyayla anlaml ili kiler iinde olan bir insan olmamz gerekiyor. Matematiksel dille sylenirse, ileti im konusunda teknik bilgiler ve beceriler gerekli, fakat kendi ba na yeterli de ildir. leti im bilgi ve becerilerinin arkasnda gnl zenginli i, sevgi, anlay ve ho gr olmaldr. Bu temel olmadan her trl ileti im becerisi, yaln ve anlamsz bir egzersizden ileri gidemez: Bilinsiz bir temel zerine kurulmu zenginlik, dinamik gcnden yararlanlmayan bir a layana Sayfa 5

Do an Ccelo lu -Insan Insana benzer. nsan ileti imi, hem kafa hem de gnl zenginli i ister: Biri olmadan di erinin etkinli i yoktur. Bir lkenin trafik dzeni, o toplumun insan ili kilerini yanstan nemli gstergelerden biridir. Trafik, ara kullanan ki ilerin birbirleriyle kurduklar ili kilerin tmn ifade eder. Bir lkedeki trafik dzenine bakarak, insanlarn birbirlerine nasl bir tavr iinde olduklarn gzlemleme olana vardr. Gnlk ya ammzn nemli bir paras olan trafikteki davran lara, bu amala, ksa bir gz atalm. TRAFK KAZALARI -LETM KAZALARI Her gn kar la lan --trafik sorunlar-- aslnda ki iler arasnda ortaya kan --ili ki sorunlar--nn tipik bir rne idir. Trafik yasas, ara kullanan ki ilerin ili kilerini dzenleyen kurallar kapsar. Ta t gibi somut bir nesne ile, srclk gibi ak seik gzlemlenebilen bir davran ierdi i iin, trafikte aksayan ynleri grmek daha kolaydr. nsan ili kilerinde aksayan ynleri gzlemleyebilmek trafikte oldu u kadar kolay de ildir; daha st dzeyde bir alglama becerisi gerektirir. Bu nedenle sze, gzlemlemesi kolay olan trafik sorunlarnn tart masyla ba layalm. Trkiye'nin trafik dzeninin bozuklu undan sz edildi ini i itmeyen kalmam tr. Trafik kazalaryla ilgili haberler, o u kez, gazetelerin ilk sayfalarnda yer alr. Yln belirli bir haftas --Trafik Haftas-olarak adlandrlarak ister src, isterse yaya olsun, vatanda n trafik bilgisi artrlmaya al lr. Yurt d nda, daha geli mi lkelerde bir sre bulunmu kimseler, o lkelerdeki trafik dzeniyle yurdumuzdaki trafik dzenini kar la trarak --Bizde niin onlar gibi dzenli bir trafik yok?-- diye yaknr. Ksacas, Trkiye'nin trafik dzeninin karmakar k, ba bozuk oldu u sylenir. Avrupa ya da Amerika toplumunun anlay iinde de erlendirilirse, trafi imizin gerekten byk bir ba bozukluk iinde oldu u grlr. Ne var ki, Trk toplumunun ya amn ynlendiren geleneksel kltr anlay erevesinde baklrsa, Trk trafi inde tutarl bir dzen gzlenir. Trkiye'deki trafi in temelinde bulunan ve onu biimlendiren kurallar, toplum ya amn yneten temel anlay tan kaynaklanr. Bu nedenle, gnlk trafik ya ammzda uygulanan kurallar, Batl lkelerin trafik kurallarndan do al olarak farkldr. Kitapta yazl olan trafik yasas Batl lkelerin kurallarna yakn d er; ama, sokakta uygulanan trafik yasas Trk toplumuna zgdr ve insan ili kilerini yneten temel anlay yanstr. rne in, --byk aracn gei stnl (vardr)-- kural bize zg, trafik yasasnda bulunmayan, oysa uygulamada geerli i olan bir kuraldr. Yine, --erkek src kadn srcden stndr; kadn src erkek srcye yol vermeli ve onun nne gememelidir-- kural, toplumumuza zg, trafik yasasnda olmayan bir kuraldr. Trafik yasasnda bulunmayan, ama Trkiye'de uygulamada kullanlan yukardaki rneklere benzer daha birok --gizli kural-- gsterilebilir: --Duruma gre krmz kta durulmayabilir--, --Trafik polisi tandksa ceza yazmaz--, --Taksi ofr, zel ara kullananlardan daha ayrcalkldr--, --Resmi aralara ceza yazlmaz-- v.b. Yukarda da belirtildi i gibi, trafik, aral insanlarn ili kisi olarak tanmlanabilir. Ne var ki bu ili ki, snrlar ve kullan biimleri iyice belirlenmi yerlerde, yani yollarda yer alr. Bu snrlandrmaya ra men, yol zerinde trafik ili kileri iinde olan kimselerin davran laryla, yz yze konu an insanlarn ileti im ili kileri arasnda byk benzerlikler bulunur. Baz kimselerin, konu tuklar ki ilerin szlerini srekli olarak kestiklerini gzlemi sinizdir. Bu ki iler szlerini kestikleri kimselerden sosyal mevki, prestij ya da ya ynnden, byk bir olaslkla, daha --byk--trler. Sosyal itibar ynnden --byk-- olan bu ki iler, Sayfa 6

Do an Ccelo lu -Insan Insana kar sndaki sanki konu muyormu gibi, istedikleri anda sze ba lar. Bu davran biimiyle, trafikte byk aralarn kendilerinden daha kk olan aralarn yollarn kesmeleri, sanki kk aralar yokmu gibi davranmalar arasndaki benzerlik ne denli arpc, de il mi? Bir aracn srcs, yolda kendinden ba ka ara yokmu gibi davranrsa, trafik kazas olur. Bir ki i konu urken, kar sndakini nasl etkiledi ini d nmeden, kendi bildi i ynde istedi ini sylerse, ayn trafikte oldu u gibi, --ileti im kazalar-- ortaya kar. nsan ili kileriyle ilgili bu kazalarn sonucunda da --yaralananlar-- ve --lenler-vardr: Ksenler, ayrlanlar ve gcenenler --yarallar--, kendi iine kapanp yalnzl a gmlenlerse --lenleri-- olu turur. leti im kazalar, trafik kazalarnda oldu u gibi, kazalara yol aan nedenler bilindi i derecede azaltlabilir. leti im konusunda bilgi edinen birey hem kendini, hem de evresindekileri daha iyi de erlendirir ve anlar. Kendi davran larn de erlendirebilen kimse, kurmu oldu u ili kilerin temelinde yatan psikolojik sreleri anlar ve farkna varmadan ortaya kan --ileti im kazalar--n nleyebilme olana na kavu ur. SZN KISASI Bir ki inin kendinden ho lanmas ve kendini di er insanlarla, do ayla ili ki iinde grmesi, ya amnn anlaml olmasn sa lar. Gergin bir toplum iinde ya yoruz; ki ileri ku atan bu gerginli e esir d memek iin, ki inin kendisiyle ve evresiyle, bilinli ili ki kurmas gerekir. Bilinli ileti im, anlaml ya ama, anlaml ya am da sakin ruh halinin geli mesine yol aar. Trk insan zgrlk a da anlay n toplumumuzda kk salmas ve filizlenmesi iin --ileti im gere ini-- benimsemeli ve zaman kaybetmeden uygulamaya koymaldr. zgr ortam iinde yaplan ileti im, toplum sorunlarnn zmne oldu u kadar, ki iler aras sorunlarn zmne de katkda bulunur. leti im al kanlklarnn bazlar, trafik ili kilerinde grlr. Trafik kazalar nasl l ve yarallar ortaya karyorsa, ileti im kazalar da --l-- ve --yarallar-- ortaya karr. Bu tr --l-- ve --yarallar'n says azaldka toplumumuz daha sa lkl olur. :::::::::::::::: : 2 leti im Dzenleri :::::::::::::::: : Birinci blmden sonra okuyucu umarm, ileti im gere ini anlam , insan ili kilerinin ya amn hem zn hem de erevesini olu turdu unu kabul etmi tir. Bu blmde, ileti im dinami ini gzden geirerek, ileti im varsaymlarn ve ileti imin iki dzeyini inceleyece iz. TEMEL LETM VARSAYIMLARI A a da ele alnan temel ileti im varsaymlar Amerikal bilim adamlar Paul Watzlawick, Janet H. Beavin ve Don D. Jackson'n (1967) Pragmatics of Human Communication adl kitabnda ileri srlm tr. O zamandan bu yana, insan etkile iminin dinami ini aklamada, bu varsaymlar sk sk kullanlm hr. Watzlawick, Beavin ve Jackson; be temel varsaym nermi tir. Bu be temel varsaym unlardr: l. leti im kuramamak olanakszdr; 2. leti imin ili ki ve ierik dzeyleri vardr; 3. Mesaj al veri indeki dizisel yapnn kendi ba na bir anlam vardr; 4. Mesajlar szl ve szsz olarak iki tiptir; 5. leti im kuran ki iler ya E it ya da E it Sayfa 7

Do an Ccelo lu -Insan Insana Olmayan ili kiler iindedir. Olduka kapsaml olan bu varsaymlar ileti im olaylarn incelemek isteyen bilim adam iin temel bir ereve olu turur. leti imin ilk temel varsaym, ileti im kurmann zorunlu olu undan, daha do rusu ileti im kuramamann olanakszl ndan sz eder. Bu nedenle, temel ileti im varsaymlarnn tart masna onunla ba lyorum. leti im kuramamak olanakszdr Watzlawick, Beavin ve Jackson --davran --n kar tnn bulunmad n, ba ka bir ifadeyle, --hibir ey yapmama--nn dahi, davran oldu unu ifade ederler. Bu nedenle, hareket etmek ya da bir ey sylemek kadar, hareket etmemek ya da susmak da bir davran tr ve anlaml bir mesaj olu turur. Bu tr gzlemlerden sonra, vardklar sonucu bir varsaym olarak yle ifade ederler: Ayn sosyal ortamda birbirlerini alglayan ki ilerin ileti im kuramamalar olanakszdr. Bir otobs yolculu u yapt nz d nn; kimseyle konu mak istemiyorsunuz. Yannza konu kan ya l bir bayan oturuyor, uygar insan olmann gere i hafife tebessm ettikten sonra gzlerinizi kapatyorsunuz ve uykunuz ya da ba a rnz varm gibi davranyorsunuz. Bu durumda ne yaparsanz yapn, ya da yapmayn, yapt nz ya da yapmad nz davran n her birinin bir anlam vardr ve br ki i iin bir mesaj olu turur. Gzlerinizi kapamanz, --uykum var -ya da ba m a ryor-sizinle konu amam;-- mesajn verir. Elinizdeki dergi ya da kitab okumaya devam etmeniz, --okudu um kitap (dergi) daha ok ilgimi ekiyor, kitap okumay sizinle konu maya ye liyorum,-mesajn verir. Gnlk ya amda, belirli bir sosyal ereve iinde yer alan insanlar, farknda olsunlar ya da olmasnlar, birbirleriyle ileti im iindedirler. leti im kurmak iin belirli bir davran gsterme zorunlu u yoktur. Hibir davran ta bulunmama da, anlaml bir mesaj olu turur. Evli bir ifti ele alarak bireysel dzeyde rnek verelim. E lerden biri, di eri yokmu gibi, srf kendi d nceleri erevesi iinde davranmaya ba lar ve --Benim ne yapt m seni ilgilendirmez, kendi bildi im ve inand m biimde ya amak istiyorum,-- derse, gere e uymayan, hatal bir anlay iinde davranm olur. rne in, Nizam Bey her Cumartesi ak am arkada laryla bulu up kafa ekmeye al m biri olsun. Nilfer Hanm ise, her Cumartesi ak amn amca, day, hala ve teyzelerinin de katld geni aile toplantsnda geirmeye al m biri. Bu ki ilerin evliliklerinin sa lkl bir izgide yol alabilmesi iin, e lerin birbiriyle konu arak, Cumartesi ak am konusundaki beklentilerini akl a kavu turmalar gerekir. Belki de, bu konuda itenlikle kabullenebilecekleri bir uzla maya varacaklardr. Nizam Bey, evlenmeden nceki davran larn srdrrse, karsna, --Sen benim ya ammda yoksun!-- mesajn, bilmeden, istemeden verir. te yandan, Nilfer Hanm kocasn Cumartesi ak amlar kendi aile toplantsna gtrmekte srar ederse, bilmeden kocasna, --Benim daha nceki kurdu um dzene ayak uydurdu un, benim aileme ilgi gsterdi in srece, seni sever ve sayarm!-- mesajn verir. E lerin, belirli bir ili ki iine girmi olduklarn, birbirlerinin d n ve beklentilerini hesaba katarak davranmalar gerekti ini grebilmeleri gerekir. --Ben kendi bildi imi yaparm, o da kendi bildi ini yapsn-anlay , ileti imin temel varsaymna aykr d er. Evlilik ili kisi iinde her bir e in davran , di eri iin mutlaka bir mesaj niteli i ta r; bu nedenle, mesaj veren ki i, mesajn sorumlulu unun bilincinde olmaldr. Aksi halde, daha nce sz edilen --ileti im kazalar-ortaya kar. Bu varsaym, toplumsal dzeyde de geerlidir. Trkiye'de ya ayan Sayfa 8

Do an Ccelo lu -Insan Insana bir kimse, --Ben kendi bildi im biimde ve kendi inand m de erler erevesinde ya ayaca m, halkn neye, niin inand beni ilgilendirmez!-diyemez. Toplum de erleri, ya am felsefesi, etkile im biimi trafikte, bakkalda, yolda, okulda o ki iyi ku atr; farknda olsun ya da olmasn, ki i toplumla srekli ili ki iindedir. , Toplumumuz, --ileti im kazalar-- sonucu --yaralanan--; --sakatlanan-ve --lenler--le dolu bir toplumdur. Yukarda szn etti imiz ift ileti im konusunda bilinlenmezse, --yaralananlar-- listesine eklenir, zamanla ya ileti im konusunda bilinlenerek --yaralarn-- tedavi ederler, ya da --umut yok, lme mahkum-- grubuna girerler. imdiye kadar sylenenler bir cmleyle zetlenirse, ayn sosyal ortam iinde yer alan ki iler, birbiriyle srekli ileti im iindedir; bu ki ilerin ileti im kuramamalar olanakszdr. leti imin ili ki ve ierik dzeyleri vardr Watzlawick, Beavin ve Jackson'n nerdikleri ikinci temel varsaym, ileti imin iki dzeyi oldu unu vurgular. kinci temel varsaym udur: Her ileti im faaliyetinin bir ierik bir de ili ki olmak zere iki dzeyi vardr; ili ki dzeyi ierik dzeyine anlam veren ereveyi olu turur ve bu nedenle daha st a amadadr. (1) Sen okula gidecek misin? (2) Siz okula gidecek misiniz? (3) Okula gitmeyi d nyor musunuz? cmleleri ayn ieri i, fakat farkl ili kileri ifade eder. Birinci cmlede, konu ann kendini di er kimseyle ya e it, ya da ondan daha gl grd n anlarsnz. kinci cmlede konu ann di erine e it ama resmi bir ili ki iinde, ya da ondan daha gsz oldu unu d nebilirsiniz. nc cmlede ise, konu an, di erinin karar verme zgrl ne saygl oldu unu belirtiyor; bu durumda, kar dakinin, konu andan daha gl oldu unu tahmin edebilirsiniz. Grld gibi, ayn ierik, ileti im kuran ki ilerin ili kilerinin trne gre, farkl biimlerde ifade edilebilir. li ki iinde bulunan ki iler, ileti im yoluyla, durumlarn srekli olarak kar lkl tanmlarlar; bu tanmlamada hemfikir olduklar srece, ileti imde aksaklk olmaz. Ki ilerin birbirlerini tanmlamalarnda farkllk ba gsterdi i anda, ileti imde aksaklklar ba lar. Bir renci hocasna, --Sen okula gidecek misin?-- diye sorarsa, kendisini hocasna ya e it ya da ondan stn grd izlenimini verir: Bu tr bir ili ki, hem aydnn hem de halkn payla t Trk kltr de erlerine ters d er. Bu ili kiye hocann tepkide bulunmas beklenir; rencinin --terbiyesiz-- --mnasebetsiz-- ya da --saygsz-- oldu u d nlr. Bu renci, --Hocann okula gidip gitmeyece ini renmek istedim; soru sormak su mu?-- gibi bir savunmayla i in iinden kamaz. nk, i ledi i su, ierik dzeyinde de ildir, ili ki dzeyindedir. Yukardaki rnekte de grld gibi, ileti im iindeki taraflar birbirlerini, beklentileri do rultularnda tanmlad srece, ileti im aksamadan devam eder. Bir ba ka deyi le, renci retmene saygl ve retmen renciye resmi davrand srece, ileti im do al srecinde ilerler. li kiler, genellikle konu ma konusu yaplmaz, nk ileti imde bulunan ki iler o u kere kurduklar ili ki trnn bilinli olarak farknda de ildirler ve bir aksaklk kmad srece de, bu byle devam eder gider. Ki ilerin ili ki iinde birbirlerini tanmlamalar farklla t zaman, yani ili kide aksaklk oldu u zaman, ili ki konu ma konusu olur. --Ben senin hocanm, benimle byle konu mamalsn!-- --Ben senin Sayfa 9

Do an Ccelo lu -Insan Insana sevgilin olmay de il, sadece arkada n olarak kalmay istiyorum!---Ltfen bu kadar yakla mayn bana, biraz daha uzakta durursanz daha memnun olaca m!-- gibi szler, ili ki dzeyinde farkl alglamalar oldu unu ve ileti im kuran ki ilerin birbirlerini, farkl beklentiler iinde algladklarn gsterir. nsanlar, birbirlerine ili kilerinden ne kadar az sz etmek ihtiyacn duyarlarsa, ili kileri o kadar sa lkl ve do aldr. li kide sorunlar ba lad zaman, ili kinin tr, konu ma konusu olmaya ba lar. li ki dzeyi, gnderilen mesajlarn nasl yorumlanaca n belirledi inden, daha st dzeydedir ve teknik olarak --meta-ileti im dzeyi-olarak bilinir. --Meta-- eski Yunanca --onunla birlikte, ona dair ve onun stnde-- anlamlarna geldi inden, bilim adamlar st dzeydeki ileti ime --meta-ileti im-- adn verir. Hatrlayaca nz gibi, --Sen okula gidecek misin?-- sorusunun (ileti im ieri inin) yorumu, retmen hoca ili kisi iinde (meta-ileti im dzeyinde) uygun d memi tir. Yoksa sorunun kendisi Trke'dir ve e it iki arkada , ya da konu ann gl oldu u durumlarda (uygun meta-ileti im dzeyinde) rahatlkla kullanlabilir ve kimseyi rahatsz etmez. i kiler dzeyinde, ki ilerin birbirlerini nasl tanmladklarn ve bu tanmlamalara nasl tepkide bulunduklarn ilerde tart aca z. imdi ikinci temel varsaym zet olarak bir kere daha ifade edelim: Her ileti im faaliyetinin, bir ierik ve bir de ili ki olmak zere iki dzeyi vardr; ili ki dzeyi, ierik dzeyine anlam veren ereveyi otu turur ve bu nedenle daha st a amadadr. Mesaj al veri indeki dizisel yap, anlam olu turur nc temel varsaym, ili ki trnn, mesajlarn olu turdu u sralamaya gre de i ebilece ini ifade eder. leti im, srekli bir mesaj al veri idir. Konu an mesaj gnderir; dinleyen bu mesaja tepkide bulunur; bu tepkiye bir cevap verilir, bu cevabn kar l alnr ve etkile im bylece srer gider. Bu etkile im dizisi iinde, bir mesajn nerede yer ald , yani hangi mesajdan nce ve hangi mesajdan sonra geldi i, o mesajn anlamn etkiler. Bu yap her ileti im faaliyetinde vardr ve bireylerin birbirlerini tanmlamalar bu yapyla ili kilidir. retmen okulda retti i iin mi maa alr, yoksa maa ald iin mi retir? Gazetedeki k e yazar yazd iin mi para alr, yoksa para ald iin mi yazar? Bu iki soruda sz konusu olan retme ve yazma davran , yukardaki sorulara verilen cevaplara gre farkl de erler alrlar: Maa ald iin reten retmen yerine, retti i iin maa alan retmen stn tutulur. Ne var ki, gerekte bu iki insann davran lar arasnda bir fark yoktur sadece biz davran lar farkl sra iinde grd mzden, farkl anlamlar veririz. Maa alma davran A; retme davran B olsun. Bu davran lar birbirlerini takip ederler. Aralarndaki ili kiyi -i aretiyle gsterelim: A-B-A-F-: A-B-A-B-ABizisi, iki biimde grupla trlabilir. d 1) (A-B)-(A-B)-(A-B)-(A-B)-(A-B)A 2) (B-A)-(B-A)-(B-A)-(B-A)-(B-A)B Birinci dizide, maa alma davran , retme davran na gtrr, ikincide ise retme davran ; maa almaya yol aar. Ayn birimler iki farkl biimde yapla trlarak iki farkl anlama ula labilir. Aralarnda sorun olan bir kar-koca d nn. Kadna gre sorun u: --Kocam ev i lerinde bana yardm etmiyor. Ben de al yorum, o da al yor. ten sonra ikimiz de eve yorgun geliyoruz. Eve gelince yemek yapma, masay hazrlama hep bana kalyor. Onun da yardm etmesi, benim kadar katkda bulunmas gerekir. Gazeteyi alp, bir Sayfa 10

Do an Ccelo lu -Insan Insana k eye ekilerek okumas gcme gidiyor; asabm bozuluyor.-Erke e gre ise sorun u: --Eve gelince mutfakta karma yardm etmek istedim; yapt m her eyde bir kusur buldu, srekli dr dr ederek, yapt m her i i ele tirdi. Benim kurdu um masay bozdu, kendisi yeniden kurdu; su bardaklarn de i tirdi. Kendisine dan arak yapt m i lerde de yap tarzm be enmedi. Onun drdrndan kurtulmak iin imdi hi mutfa a girmiyorum, kendimi gazeteye gmyorum, sanki ben orada yokmu um gibi davranyorum.-Kadn durumu farkl alglamakta, --Benim srarmla gnlsz olarak mutfa a girdi i iin, her eyi ba tansavma yapyor, ondan dolay syleniyorum;-- demekte, kocas ise, --Ben isteyerek yardm ediyorum, ama, drdrn duymamak iin imdi mutfa a girmiyorum;-- demektedir. Grd nz gibi, e ler davran larn reddetmiyorlar; bu davran lar dizisini, retmen ve maa rne inde oldu u gibi, farkl biimlerde yaplandryorlar. Kar-koca yaplandrma konusunda, bu alglama farkn gideremedi i srece, aralarnda bir uzla maya varamazlar. 1986 ylnda, Amerika'nn Teksas eyaletinde, barda garsonluk yapan kadn zorlayarak cinsel ili kide bulundu u nedeniyle bir erkek mahkemeye verildi. Adamn avukat --Kadnn o gece kilotsuz oldu unu ve adam ba tan karmak iin, sk sk kalasn ve mahrem yerini gsterdi ini, bir ba ka deyi le, adam te vik etti ini,-- savundu. Kadn ise, --Kilotunun adam tarafndan zorla karld n, fakat meseleyi bytp bir rezalet karmamak iin, o anda pek stne gitmedi ini;-syledi. Jri kararn, kadnn kilotlu ya da kilotsuz oldu una bakarak verdi. Besbelli ki, kadn kilotsuzsa erke in davran --k krtlm bir davran -- kadn kilotluysa --saldrgan bir davran -olarak alglanacakt. Ayn davran , etkile im dizisindeki yerine gre, farkl anlamlar almaktadr. leti imle ilgili nc temel varsaym, bir cmleyle yle ifade edilebilir: Mesaj dizisini yapla trma biimleri, ileti im ili kilerini belirleyen nemli faktrlerden biridir. Mesajlar iki tiptir Watzlawick, Beavin ve Jackson'n ileri srd drdnc temel varsaym, d nsel ve duygusal mesajlar birbirinden ayrt eder. Sz, ister yazl olsun ister konu ulsun, karma k bir gramer yapsna gre olu turulur ve mantksal analizlere izin verir. Yz ifadesi gibi szsz mesajlar, gramer kurallarna gre olu turulmaz ve mantksal analizleri yoktur. erik ileti iminde, szl mesajlar; ili kiyle ilgili tutum ve tercihlerin anlatmnda ise, szsz mesajlar en etkili olurlar. Bilim szl mesajlar zerine kurulur. Her bilimin kendine zg terminolojisi vardr. Bu terminoloji bilinmeden; sz konusu bilgi ileti imi ve bilgi retimi gerekle emez. Bu nedenle dil, insan uygarl nn ilerlemesi ve yaylmasnda en nemli aratr. nsan kltr ve uygarl nn altnda yatan bu gl ara, insan ili kileri sz konusu olunca, olduka s ve etkisizdir. Bir bak , dokunma; vcudun pozisyonu, duygular daha etkili ve dolaysz ifade eder. Omuza konan bir el, dostluk ve arkada lk zerine yazlm bir sylevden daha etkilidir. ki sevgili arasndaki ili ki ne kadar szl mesajlarla ifade ediliyorsa, ili kinin o derecede zayf oldu u d nlr. Bir ba ka deyi le, --Seni ok seviyorum;-- --Tatlm bugn seni zledim;-- biiminde konu an donuk yzl, monoton ki i, duygularn getirdi i iekle, bak yla ve yz ifadesiyle ifade eden ki i kadar ili kisinde ba arl olamaz. Ksaca sylenirse, zihnin mesaj szle, gnln mesaj szsz ifade edilir. Drdnc temel varsaym yle ifade edilebilir: Szl ileti im akl, mantk ve d nceyi, szsz ileti im duygular ve ili kileri en etkili ifade etme aracdr. Sayfa 11

Do an Ccelo lu -Insan Insana E it ve e it olmayan ili kiler Be inci temel varsaym, ili kinin tryle ilgilidir. E it ve e it olmayan iki tr ili ki vardr. Ki iler birbirlerini denk grrlerse, e it ili ki iinde ileti imlerini srdrrler. Bu tr ileti im iinde olanlar --Ben zekiyim, konu tu um da zeki,-- --Ben al kanm, konu tu um da al kan,---Ben istedi imi sylemekte zgrm, konu tu umun da istedi ini syleme zgrl var;-- gibi d nrler. E it olmayan ili ki iinde olanlar, --Ben zekiyim, konu tu um ahmak,---Ben al kanm, konu tu um tembel;-- --Ben istedi imi sylemekte zgrm, konu tu um ki inin istedi ini syleme zgrl olmamal,-- gibi d nrler. ABD toplumunda, aile iinde kadn ve erke in genel olarak e it oldu u kabul edilir; --evin reisi erkektir-- anlay pek ra bette de ildir. Trkiye'de ise, --erkek evin reisidir-- gr yaygndr. Bu anlay , bir kltr de eri olarak, farknda olmadan, varl n srdrr. Bu nedenle, --erkek evin reisidir-- anlay n payla an e ler, bu konuda konu ma gereksinimi duymadan, evliliklerini ahenk iinde yrtrler. Bir Trk erke inin Amerikal kadnla evlendi i durumlarda ise, ileti im iinde kadn --e it ili kiler-- varsayarak konu ur, erkek ise --evin reisi-- olarak konu maya devam eder. Ayn kltrden olmayan bu ift ksa bir zaman sonra, --Ailenin reisi kim?-- sorusunu tart maya ba larlar. Konu tuklar ierik ne olursa olsun, ili kinin trnn tanmnda aralarnda farkllk oldu u iin, ileti im aksar. Be inci varsaym, bir cmleyle yle zetlenebilir: Tm ileti im etkile imleri, benzerlik ya da farkll a dayanarak, ya e it ya da e it olmayan ili kiler iinde yer alr. leti imde bulunan ki iler, bu ili ki iinde kendilerini srekli tanmlama iindedirler. li ki iinde benli in tanmlanmas, a a da grlece i gibi, ileti im srecinin temel dinami ini olu turur. ETKLEM NDE BENLK TANIMI Bireyler kurduklar ili ki iinde kendilerini tanmlamaya ba larlar. Bir rnekle konuya girelim: Hakk Bey bir bankann ube mdrdr. Sekreteri Nazan Hanm, Pazartesi sabah Hakk Bey'le, Pazar ak am gsterilen bir TV program hakknda konu mak ister: Nazan Hanm: --Dn ak am TV'deki Do u Anadolu dizisini seyrettiniz mi?-Bu noktada ili kiye bakalm; Nazan Hanm, ili ki dzeyinde --kendimi, sizinle TV'de neyi seyretti inizi konu abilecek kadar yakn bir ili ki iinde gryorum,-- diyor. Hakk Bey, Nazan Hanm'n ili ki iinde kendini bu ekilde tanmlamasna biimde tepkide bulunabilir: (1) Nazan Hanm'n tanmn kabul edebilir, (2) Nazan Hanm'n tanmn reddedebilir, ya da (3) Nazan Hanm' umursamayabilir. Bu seeneklerin her biri, Hakk Bey'le Nazan Hanm arasnda birbirinden farkl ili ki trlerine i aret eder. Her bir seene i ayr ayr ele alalm. Kabullenme (Tasdik/Conformity) Nazan Hanm, --Dn ak am TV'deki Do u Anadolu dizisini seyrettiniz mi?-diye sordu unda; Hakk Bey, --Hayr seyredemedim; hanmla birlikte daymlar ziyaret ediyorduk, seyretme olana bulamadk;-diye cevap verirse, Nazan Hanm'n, --TV'de neyi seyretti inizi konu abilecek kadar kendimi sizinle yakn ili ki iinde gryorum,-tanmn kabul etmekte, --evet, bu tanmnz kabul ediyorum, Sayfa 12

Do an Ccelo lu -Insan Insana ak am evde ne yapt mzla ilgili birbirimize sorular sorabiliriz;-- izlenimi vermektedir. Bu izlenimde samimi ise, sekreterle mdr arasnda bir ili ki sorunu olmaz. Hakk Bey, ekingen bir ki i ise, ya da sekreterin gl --days--ndan ekindi i iin ili kiyi --itenlikle-- kabul etmedi i halde, sanki kabul ediyormu gibi grnyorsa, ortada nemli bir ili ki sorunu vardr. Bu sorun yzeyde kendini gstermeyebilir, ne var ki, ili kide rtk bir gerginlik vardr ve ilk frsatta bu gerginlik kendini gsterir. Ki iler, her gnk ili kileri iinde, kendilerini yzlerce defa tanmlarlar. Bu ili kilerde her zaman kabullenme grmezler. o u kere, ili ki iinde ki inin kendini tanmlamas, kabul edilmez, reddedilir. Reddetme (Rejection) Nazan Hanm --Dn ak am TV'deki Do u Anadolu dizisini seyrettiniz mi?-diye sordu unda, Hakk Bey, --Nazan Hanm, ltfen bana cari hesap defterlerini getirin ve Beyo lu ubesi'ne telefon ederek Adnan Bey'i arayn!-- diye cevap vermi se, Nazan Hanm'n, --kendimi, TV'de neyi seyretti inizi konu abilecek kadar yakn ili ki iinde gryorum;-- tanmn kabul etmemekte, --sekreter olarak snrlarnz bilin ve benimle samimi olmaya kalkmayn!-- mesajn vermektedir. Nazan Hanm, ili ki dzeyinde verilen bu mesaj alabilirse, mdrle sekreter arasndaki ili ki normalle ir ve bir sorun kmaz. Ne var ki, Nazan Hanm kendini --resmi-- de il, --samimi' hava iinde tanmlamaya devam ederse, mdr ve sekreter arasnda bir ileti im sorunu kar, gerginlik ve huzursuzluk ba lar. nsan ili kilerindeki bu tr huzursuzluk ve gerginlikler, --ili ki-- dzeyini konu ma konusu yapar. Daha nce sylendi i gibi, ili ki dzeyinde sorun olmad srece, ili ki konu ma konusu yaplmaz. Birbirlerinin --benlik tanmlar--n, ileti im iinde reddeden ki iler aralarnda kafa ve gnl zenginle tirecek bir ileti im kuramazlar. leti im iinde tanmlanan benli i kabul etmeme, reddetme zararl, ypratc bir ortam yaratr. Watzlawick ve arkada lar (1967) kitaplarnn byk bir blmn, ocuklarda ve yeti kinlerde gzlenen o u ruhsal sorunlarn, sosyal ortamdaki etkile imde bulunan reddetme ve umursamama davran ndan geldi ini kantlamaya ayrm lardr. Onlara gre, ileti imdeki --reddetme-- davran nn yaratt zarar, --umursamama--nn yaratt kadar fazla de ildir. Umursamama, psikolojik bakmndan en zehirli, en ldrc ortam yaratr. Yukarda verilen rne e yeniden dnerek, imdi umursamama davran na bakalm. Umursamama (Disconfirmity) Nazan Hanm --Dn ak am TV'deki Do u Anadolu dizisini seyrettiniz mi?-diye sordu unda, Hakk Bey, --hibir ey-- sylemese, yapmasa ve sanki sekreter orada yokmu gibi davransa, Nazan Hanm'n, --kendimi, TV'de neyi seyretti inizi konu abilecek kadar yakn ili ki iinde gryorum;-- tanmn kabul etmemekle kalmayacak, sekreterin insan olarak orada varl nn umurunda olmad n ifade etmi olacaktr. Kabullenme ve reddetme, ki inin o an iinde kurmaya al t ili kinin benimsenip benimsenmedi ine i aret eder. Umursamama ki inin kendinin nemsenmedi ini, de ersiz oldu unu, yok oldu unu belirtir. Watzlawick ve arkada lar, umursamamann ili ki iinde en sa lksz psikolojik durumu yaratt n ne srerler. --Bir insana dnyann en dayanlmaz i kencesini yapmak isterseniz, onu 'umursamama'nn baskn oldu u sosyal bir ortama koyun,-- nerisinde bulunurlar. Onlara gre, --En ac ve zdrap verici bedensel i kence bile, umursamamaya ye lenir, nk bedensel i kenceyi yapan, i kence yapt ki inin varl n kabul etmi olmaktadr.-Sayfa 13

Do an Ccelo lu -Insan Insana Watzlawick, Beavin ve Jackson, toplum iinde insan ili kilerinin o unlukla --kabullenme--, --reddetme--, ya da --umursamama-- trnden olabilece ini, sa lkl bir toplum ya amn srdrebilmek iin a rl n --kabullenme-- ynnde olmas gerekti ini ifade ederler. Toplumdaki ili kiler genellikle --reddetme.-- ynndeyse, o toplumda cinayetler, kavgalar, srt meler o alr; genellikle --umursamama--nn a r bast toplumlarda ise akl hastalklarnda bir artma olur. li ki iinde olan ki iler, ili kileri sresince, birbirlerini her trden tanmlama iine sokarlar: Karsyla o unlukla kabullenme trnden bir tanmlana iinde olan koca, bazen reddetme ve ara sra da umursamama davran iinde olabilir. Bir ili kinin tmden kabullenici ya da reddedici olmas gere e uymaz. Kabullenme, reddetme ve umursamamann frekans, ili kiye temel zelli ini kazandrr. etin Altan'n a a daki yazs, inceledi imiz konuyu bizim topluma uyguluyor. Sen Adam De ilsin, Yoksun Dnyada ocuklu uyla genli i Ye ilky k klerinde gemi , eski bir stanbul efendisi olan krl bykl Tark bey: -Her sabah evden karken o gn kar la aca m tm davran larla szlerin bana ki i olarak var olmad m, yryen, kprdayan bir insan glgesi dahi saylamayaca m tekrar tekrar ihtar edece ine kendimi hazrlayarak admm atyorum soka a, dedi. Gngrm , ho sohbet bir adamd Tark bey: -K ede gazete de satan, gedikliden emekli suratsz bir ttnc var. Gazete almak iin ona u ruyorum. Param hazrlayarak, gnaydn diye ttncden gazetemi istiyorum. Selamm almadan dkkannn iinde ayran yahut st i elerini dzeltmeye devam ediyor. Bir garip tad alyor, beni grmezlikten gelip adam yerine koymamaktan. Yani tavrlaryla --Sen yoksun mevcut de ilsin,-- demek istiyor. Bende iimden tekrarlyorum, --Ben yokum, mevcut de ilim..-- ama yine de gazeteyi uzatmasn bekliyorum. Beni adam yerine koymad n kantlayacak sre kendince geince, kafasnn da lmasn istemeyen bir atom bilgininin zensizli iyle yzme bile bakmadan gazeteyi alp uzatyor. Tark bey, gzlklerinin arkasndan ksks glerek, ttncnn gazeteyi nasl alp uzatt n gsteriyordu. -Elimde gazete dolmu dura na gidiyorum. Durak her zaman kalabalk oluyor. Kimsenin srasn almad m gsterecek bir yere duruyorum. Derken bir dolmu geliyor, btn bekle enler kaplara yor, binen biniyor, binemeyen kalyor. Ben sram gelmedi i kansyla acele etmiyorum. Bir dolmu daha geliyor, benden sonra gelenler de kaplara enlerin arasna katlyor. Biliyorum ki kimse bana --Buyurun sra sizde,-- demeyecek. Bazen artk sramn geldi i inancyla ben yeni gelen bir dolmu un kapsna do ru seyirtiyorum. Ya sert bir omuz darbesi iniyor g sme, ya arkadan gelip ieri girmek iin e ilen birinin kalas dayanyor karnma. Ki iler mekanik bir itip kakmann ortakl nda bana --Sen yoksun, mevcut de ilsin,-- diyorlar. Ben de iimden tekrarlyorum, --Ben yokum, mevcut de ilim.-Sonunda ge de olsa biniyorum dolmu a. Benden nce inecekler, ofre --urada dur,-- diyorlar. Bu ayn zamanda bana --Sen de in rahat kalm,-- demek. Ben de araba durunca hemen yere iniyonm, yanmda oturann kmasn bekliyorum. Onlar yine yzme bile bakmadan ekip gidiyorlar. Yani adam yerine koymuyorlar beni. Bir anlamda --Sen yoksun, yeryznde var de ilsin;-- demek istiyorlar. Bende iimden --Ben yokum, yeryznde var de ilim,-- diyorum. Tark bey, kendiyle yahut stanbul'un hoyratl yla e lenir gibi sigarasn yakyor ve gzlklerinin arkasndan devam ediyordu ks Sayfa 14

Do an Ccelo lu -Insan Insana ks glmeye: -nece im yere gelince --ofr efendi durur musunuz?-- diyorum. Bazs duruyor, bazs duymazlktan gelerek, m teri grd yere kadar gidip orada duruyor. Bazs --Haydi yahu acele et, i imiz var,-- diyor. Ben hepsine inerken 'Te ekkr ederim,-- diyorum. o unlukla cevap vermeden gazlyorlar. Birini rahatsz ederek inersem, ona da te ekkr ediyorum. O da genellikle cevap vermiyor. Ben daha evden karken yok saylaca m bildi im iin asla yadrgamyorum bunlar. Gayet normal kar lyorum. Sade bana de il, herkes birbirine, --Sen yoksun, insan olarak bir sfr kadar bile de erin yok-demekten ho lanyor. Baylyorlar birbirlerini adam yerine koymamaya. Bu arada ben de paym alyorum ama ben direnip, ille de ben varm diye inatla myorum. --Yokum, mevcut de ilim,-- diye devam ediyorum gnlk servenime. Tark bey keyifli keyifli tttryordu sigarasn. -Dolmu tan inince kar kaldrma geerken iki- taksiyle zel arabadan mutlaka sesler ykseliyor: --Sallanmasana moruk,-- --Yrsene ulan ihtiyar,-- --Ge hadi ge tene ir horozu.-- Ben hep yaya geidinden geti im iin beklediklerine kzyorlar. Varm gibi yrmem sinirlendiriyor onlar. Yok oldu umu, var olmad m hatrlatmak istiyorlar bana. Ben de --Merak etmeyin, yokum, var de ilim,-- diye geiyorum kar kaldrma. Bazen oralarda bir trafik polisi duruyor. ok seviyorum o polisi. nk o da ofrlerin olmad kansnda. Onlara --Bas ulan geri;-- --Kr msn ulan ay,-- diye ba ryor. Arada bir sinek kovalar gibi hibirinin suratna bakmadan eliyle --Ge ge;-- yapyor. Yani ofrler beni, polis de ofrleri adam yerine koymuyor. Herhalde komiseri de polisi adam yerine koymuyordur. Tark bey sigarasnn izmaritini tablada sndrd. -Ak am dnerken de yine ayn ey. Kalabal n bireyleri, bkp usanmadan, --Sen yoksun, yeryznde var de ilsin,-- demeyi srdrp gidiyorlar. Ben de --Ben yokum, var de ilim,-- diye mrldanmaya devam ediyorum iimden. Adam yerine konmamak insann gcne gider de il mi? Benim hi gitmiyor. Bir toplumun kendi kendini adam yerine koymamakta inatla t dnemlerde kimleri adam yerine koymaya kalkt n biliyorum nk. Tark bey bir sigara daha yakt: -stanbul bin be yz yllk bir ba kenttir, dedi. Gnl btn birikimin Hali'in dibindekilerden ibaret olmamasn isterdi.-Hepimiz yukardaki tr ya antlardan geti imiz iin, etin Altan'n Tark Bey'iyle annda ili ki iine girer, onu anlarz. imdi, gnlk ileti im ili kilerinin nemli bir blmn olu turan szsz ifadeleri incelemeye hazrz. A a da bu blmn ksa bir zetini verdikten sonra, szsz ileti im konusunu ele alaca z. SZN KISASI Bu blmde be temel ileti im varsaym incelendi. Bunlar: 1. Ayn sosyal ortamda birbirlerini alglayan ki ilerin ileti im kuramamalar olanakszdr. 2. Her ileti im faaliyetinin bir ierik bir de ili ki olmak zere iki dzeyi vardr; ili ki dzeyi ierik dzeyine anlam veren ereveyi olu turur ve bu nedenle daha st a amadadr. 3. Mesaj dizisini yapla trma biimleri, ileti im ili kilerini belirleyen nemli faktrlerden biridir. 4. Szl ileti im akl ve mant , szsz ileti im ise duygu ve ili kileri Sayfa 15

Do an Ccelo lu -Insan Insana en etkili ifade etme aracdr. 5. Tm ileti im etkile imleri, benzerlik ya da farkll a dayanarak, ya e it ya da e it olmayan ili kiler iinde yer alr. :::::::::::::::: : 3 Kelimelerin tesinde: Szsz leti im yi bir dinleyici, ileti im kurdu u ki inin yalnz sylediklerini de il, yz, eli, kolu ve bedeniyle yaptklarn da --duyar--; nk yz ifadeleri, el ve kol hareketleri, bedeninin duru tarz , sesin tonu gibi szsz mesajlar kullanarak da ileti im kurulur. Kar kar ya gelerek kurulan ki iler aras ileti imlerde, hem szl, hem de szsz mesajlar ayn anda kullanlr. Bu konu malarda, mesaj al veri inin ancak kk bir blmn szl mesajlar olu turur. Yz ifadeleri, el kol hareketleri, bedenin konumlar ve sesin ykselip alalmasyla gnderilen szsz mesajlar, ileti imde kullanlan mesajlarn daha byk bir blmn kapsar. Kimi zaman, insanlarn duygularn anlamak gerekten zordur. Kendilerine soramazsnz, nk ne hissettiklerini o unlukla sylemek istemezler; sylemek isteseler bile, o u kez duygularn kendileri de pek bilmezler. Bu ki ilerin kafalarnn iine girip ne hissettikleri renilemeyece ine gre, yz ifadelerine, beden belirtilerine bakarak, o anda nasl bir duygu iinde olduklarn anlamaya al rz. Bedensel belirtileri anlayabilmek iin, bu belirtilere duyarlk kazanmak gerekir. Bu blmn amac, szsz mesajlara kar duyarlk kazanarak, kar dakini --sylemedikleriyle-- anlamay renmektir. Fark nedir? A a daki al trmay yaparak, szl ve szsz ileti imi kar la trabilirsiniz. 1. Arkada nzla ba kalarnn sizi rahatsz edemeyece i bir k eye ekilin. 2. Srtnz birbirinize dnk olarak oturun ve vcutlarnz birbirine dokunmasn. Bu biimde oturunca birbirinizi gremeyecek, fakat sylediklerinizi rahata i itebileceksiniz. 3. Aklnza gelen ve ilgi duydu unuz bir konuda be dakika kadar, birbirinize hi bakmadan konu un. 4. imdi yzyze dnn ve konu manza be dakika daha devam edin. 5. Elele tutu un. Hi konu madan, sylemek istediklerinizi el ve yznzle ifade etmeye al n. El ve yznzle ifade etmeye al rken duygularnza dikkat edin. Do ru ya da yanl yapma diye bir ey sz konusu de ildir. Kendinizi gln hissetmeniz, utanmanz, sklmanz da do aldr. Sizden istenen, bu be dakikalk sre iinde hi konu mamanz, sylemek istediklerinizi dokunarak, ellerinizle ve yz ifadenizle anlatmaya al manzdr. 6. imdi srtnz birbirine dnkken, kar lkl konu urken ve elele tutu arak meramnz konu madan anlatmaya al rken neler hissetti inizi, birbirinize anlatn. kinizin duygular birbirine benziyor mu? Ne zaman en rahat ya da en tedirgindiniz? Bu uygulamay oyun haline getirmek geti mi iinizden? Farkl ileti im durumlarnda duygularnzda bir de i iklik oldu mu? Kar dakinin ne demek istedi ini anlayabildiniz mi? Sayfa 16

Do an Ccelo lu -Insan Insana O sizinkini anlayabildi mi? Szsz ileti imin zellikleri Tuhaf gelmesine ra men, umarm yukardaki al trmay yapma olana bulmu sunuzdur. Bu al trma aracl yla, szsz ileti imin baz ynlerini, bilinli bir deneyimle kendiniz ke fetmi olacaksnz. Szsz ileti im etkilidir; duygular belirtir; ift anlaml ileti im olana yaratr; ve belirsizdir (yani yoruma aktr). Bu zellikleri biraz daha ayrntlaryla a a da gzden geirelim. Szsz ileti im etkilidir: Baz tr anlamlar, zellikle duygular, szsz ileti imle daha etkili ve dolaysz biimde ifade etme olana vardr. etin Altan'n yazsna konu olan Tark Bey'in izlenimlerini hatrlayn (sayfa 30); Tark Bey'e yaplan davran lar ona --Sen yoksun, mevcut de ilsin,-- izlenimi vermi tir ve bu mesajlar hep szsz mesajlardr. Duygu ve ili kiyle ilgili en etkili mesajlar, szsz mesajlardr. Szsz ileti im duygular belirtir: D nceler szl ileti imle, duygular szsz ileti imle en rahat ifade edilirler. Yapt nz al trmada bunu gzlemi olabilirsiniz: lk be dakika iinde szl ileti imle ifade edilebilecek d nceleri payla t nz halde, ikinci be dakika iinde daha ok duygular ifade etmeye al t nz gzleyebilirsiniz. A a daki d nce ve duygular birer mesaj olarak olu tururken hangi trden mesajn (yani szl ya da szsz mesajn) daha uygun d ece ini d nn: -Yorgunum. -Gvenlik mahkemelerine taraftarm. -Kom u kzn ekici buluyorum. -Do u Anadolu'da sanayi yatrmlar yaplmaldr. -Kzgnm. Yorgunluk ve kzgnl nz, en etkili olarak szsz mesajlarla; kom u kzn ekici bulmanz, hem szl hem szsz mesajlarla; gvenlik mahkemeleri ve sanayi yatrmlar konularn, en rahat olarak szl mesajlarla ifade edebildi inizi greceksiniz. Szsz ileti im ift anlamldr: o u kez, ki inin szl ve szsz mesajlar, farkl anlamlar vurgular. Sinirli olan ki inin yz ifadesi, sesinin tonu ve bedeni, kzgnlk dolu mesajlar gnderdi i halde szleri bu kzgnl saklamaya al abilir. Bu ki iye, --Kzdnz m?-diye sordu unuzda, size ba ra ba ra, yznze tkrr gibi, --Hayr, kzgn de ilim! Niin kzacak m m?-- diye cevap verebilir. Ne var ki, siz onun szl ya da szsz mesajlarndan hangisine inanaca nz bilirsiniz. Szl ve szsz mesajlar arasndaki bu eli ki, her zaman yukardaki kadar belirgin de ildir. Her insan ara sra oldu undan farkl grnmeye al r. Bu eli kili davran n birok nedenleri vardr: Bir konu ma, gr me ya da tart mada ki i gerginli ini saklamaya al abilir; birinin kendi hakknda zlmesini istemedi i anlar olur; ya da kendini d nd nden daha cazip gstermek isteyebilir. Bu eli kileri kendinde ve ba kalarnda yakalamasn renen ki i, insan ili kilerinde daha gl bir duruma gemeye ba lar; bir i yneticisi, bir baba veya anne, bir arkada , bir koca ya da sevgili olarak, kar sndakiyle daha derin ili kiler kurma olana na sahip olur. Szsz ileti im belirsizdir: Szsz ileti imde belirsizlik derecesi yksektir. rne in, beraberce glp e lendi iniz bir geziden sonra e inizin sessizli ini nasl yorumlarsnz? Bu sessizli in bir tek anlam Sayfa 17

Do an Ccelo lu -Insan Insana m vardr, yoksa bunu birka trl yorumlamak olana var mdr? rne in, -E iniz yorulmu olabilir. -Farknda olmadan onu kzdrm olabilirsiniz. -Gezi bitti i iin zgn olabilir. -Ba a rs ya da benzeri bir rahatszl olabilir. Bu seeneklerden hangisinin do ru oldu unu anlamak iin, szl mesaja ba vurmanz gerekebilir. Burada anlatlmak istenen udur: szsz ileti im, bireyin gerek duygularn daha iyi yanstabilir; ne var ki, de i ik yorumlara ak oldu undan hemen bir yoruma sarlp her eyi anlad nz sonucuna varamazsnz. Yz ifadelerini, ses tonunu, bedenin gergin ya da gev ek olu unu, duru ve oturu konumunu, el ve kol hareketlerini, ki inin i aleminin belirtileri olarak aln; ancak bunlardan kard nz anlam, bir zaman sresi iinde ba ka gzlemlerinizle kar la trn, annda bir karar vermeyin. KLER ARASI MESAFE BR ANLAM TAIR nsanlar, iinde bulunduklar mekan geli igzel kullanmazlar. Birbirlerine olan duygulara gre, konu urken, aralarndaki uzaklk artar ya da azalr. A a daki al trmay yaparak biriyle aranzdaki mesafenin sizi nasl etkiledi ini renebilirsiniz. 1. Di er uygulamalarda oldu u gibi, kendinize bir e edinin. Yalnz ikinizin oldu u bir odaya girin ve odann kar t duvarlarna giderek birbirinizi grebilecek biimde yz yze durun. 2. Herhangi bir konuda konu urken, rne in, o anda duygularnz kar nzdakine sylerken; birbirinize do ru yava yava yrmeye ba layn. Birbirinize giderek yakla tka duygularnzda bir de i iklik oluyor mu? Bunun farkna varmaya al n. Aranzda santim kalncaya kadar birbirinize do ru yrmeye devam edin. 3. Yz yze bakarken, yava yava geriye do ru ekilin ve en rahat konu abildi iniz mesafede durun. 4. Siz ve arkada nz ayn uzaklklarda benzer duygular iine mi girdiniz? Benzerlik ve farklarn nereden gelebilece ini aranzda tart n. Al trmann ilk a amasnda, rahat bir konu ma ortam iin aranzdaki mesafenin fazla oldu unu hissetmi olabilirsiniz. Birbirinize do ru yrrken, daha rahat bir mesafeye yakla t nz hissetmeniz beklenir; belirli bir yaknlktan sonra, mesafe ksaldka yeniden rahatsz olmaya ba lamanz beklenir. Bir metre ile 30 santimetre arasndaki mesafede rahat bir duygu iinde olmanz beklenir. Otuz santimetreden daha az mesafelerde artan derecelerde rahatszlk duyaca nz tahmin edilir. Baz kimseler, kendilerini zorladklar halde, kar sndakine otuz santimden daha fazla yakla amazlar. Pek samimi olmad nz birinin ok yaknna geldi inizde niin rahatsz oluyorsunuz? Bu duygunun altnda yatan neden, ki isel mekan kavramyla aklanr. Ki isel mekan, bir kimsenin evresinde tuttu u, grnmeyen bir ember olarak tanmlanr. Ki i; bu emberin ortasnda bulunur. ap, kltrden kltre, ki iden ki iye de i en bu ember her toplumda vardr. Al trmada rahatszlk duymaya ba lad nz noktada kar nzdaki, byk bir olaslkla, sizin ki isel mekannza girmeye ba lam tr; o mekann snrlarndan knca, yine kendinizi rahat hissetmeye ba larsnz. Bu al trmay kendinize yakn buldu unuz biriyle yapacak olursanz, Sayfa 18

Do an Ccelo lu -Insan Insana ki isel mekannzn bu kimse iin de i ik oldu unu ve ok yakn mesafelere sokuldu u halde bile bundan rahatszlk duymad nz gzlersiniz. Ne var ki, tanmad nz ya da tand nz halde, olumsuz duygular besledi iniz bir kimseyle ayn al trmay yapacak olursanz, ki isel mekannzn byd n grrsnz. Demek ki, ki isel mekannz bir insan ne kadar tand nza ve ona ne gibi duygular besledi inize gre de i ir. Bir kimseyle konu urken araya koydu unuz mesafe, kendi ba na bir anlam ifade eder ve ki isel mekann snrlar, bir mesaj niteli ine brnr. --Sizi kendime yakn buluyorum-mesajn, o kimseye uygulad nz mekanla, yaln ve dolaysz olarak gl bir biimde ifade edebilirsiniz. Antropolog Edward T. Hall, Amerikan kltrnde kullanlan drt farkl ki isel mekandan sz eder (Hall, 1968). Hall'a gre, bir Amerikal bu farkl mesafelerden birini, kar sndakine besledi i duygulara dayanarak seer ve yine bu yolla, sz konusu ki inin kendisi iin ne tr duygular besledi ini renir. Bu drt farkl mesafenin bilinmesinde yarar oldu u iin a a ya alyoruz. Mahrem mesafe: Cilt temasyla, otuz, otuz be santimlik mesafeyi kapsar. Adndan anla laca zere, ili d l bulunan, duygusal bakmdan ok yakn hissedilen insanlarn bu blgeye girmelerine izin verilir. Bir kimsenin mahrem mesafeye girmesine izin verildi i zaman, o insana gvenildi i, yakn olarak grld anlam kar. Varolan ko ullarn zorunlu sonucu olarak, otobste, kuyrukta vb. yerlerde, bir kimsenin mahrem mesafesine giriyorsak, gerginle ir ve onunla gz gze gelmemeye al rz. Bu durumlarda ki isel mekanmza giren ki i de byk rahatszlk duyar ve o da bizimle gz gze gelmemeye al r. Bu haliyle sanki, --Ki isel mekannz ihlal etti im iin zr dilerim, fakat elimde olmadan, durum gere i burada bulunuyorum,-demek ister. Yeni tan an bir kadn ile erkek, duygusal bir ili ki geli tiriyorlarsa, mahrem mesafenin farkndadrlar. Arabada ya da yemek masasnda oturu mesafeleri birbirlerine kar ne kadar yaknlk hissettiklerine ba l olarak gittike azalr ya da byr. Bizim toplumda, ilk giri imi, genellikle erke in yapmas beklenir: Diz dize oturma giri imi ilk ondan gelmelidir, kadnn elini avular iine alan odur. Kadn duygularn bu yaknla ma giri imlerine ses karmama ya da biraz daha uza a ekilmeyle belli eder. Ki isel, samimi mesafe: Krk santimle, seksen santim arasnda de i en mesafe, Hall'n tanmlad ikinci blgeyi olu turur. Birbirlerini tanyan ve rahat konu an iki insan, bu mesafede kendilerini en rahat hisseder. Genel yerlerde birbiriyle samimi mesafe snrlar iinde duran iki insann iyi bir arkada , kar koca, ni anl ya da szl oldu u d nlr. Bir partide konu urken biriyle bu mesafe snrlar iinde sk sk bulunuyorsanz ve bu kimse kar cinsten biriyse, partideki di er kimselerin dikkatlerini zerinize ekece inizden emin olabilirsiniz. Sosyal mesafe: Bu blge, seksen santimle iki metre arasnda de i ir. lerin rahata konu uldu u, resmi ili kilerin srdrld blge bu emberdir. Seksen santimle, yz on santim arasndaki mesafede genellikle, satclarla m teriler ve i yerinde beraber al an ki iler arasndaki konu malar srdrlr. Bir i yerinde patron bir i iyi a rd nda, i i patronu otorite olarak grmesinin ve ona duydu u saygnn derecesine ba l olarak, patronla arasndaki sosyal blgenin en u snrlarnda durmaya al r. Genel topluma ak mesafe: ki metreden ba layarak uzayan ki isel mekan genel, topluma ak, tanmad mz ki iler iindir. Ne var ki, zorunlu ko ullar nedeniyle okullarmzda retmenler genellikle byle bir mesafe kullanma zorunda kalrlar. Bu nedenle renci retmen ili kileri bir derece yabancla mak zorundadr. Aradaki mesafe on metreyi geti i zaman, kar lkl ili ki ve ileti im daha da zorla r. Sayfa 19

Do an Ccelo lu -Insan Insana Ki ilerin evresindeki mekan kullanma biimleri de, onlarn sosyal yeri ve mevkii hakknda bir fikir verir. Odasna girdi iniz birinin byk bir masas varsa ve yanna yakla manz pek kolay de ilse, bu ki inin sosyal mevkii ve gc hakknda baz tahminler yaparsnz. Mdrn odasna girerken kapsna vururuz, oysa o bizimkine vurmadan girer. nsanlarn mevkileri bydke, kendilerine zg ki isel mekanlar da nem kazanr. Birok kurulu ta mdrlerin yemek yedi i yer ayrdr. Baz niversitelerde retim yelerinin, memurlarn, hademelerin ve rencilerin yemekhaneleri, hatta tuvaletleri bile ayrdr. -Sizin ya amnzda ki isel mekannz nemli bir yer tutuyor mu? Birka gn sizinle ba kalar arasndaki mesafeye dikkat edin. Bir durumdan di erine bu mesafe de i iyor mu? Aranzdaki mesafe bir ki i hakknda ne hissetti inizin iyi bir gstergesi oluyor mu? Bu ki iye daha yakn ya da daha uzak durdu unuz zaman duygularnzda bir de i iklik oluyor mu? imdi bedenin duru u, el kol hareketleri, yz ifadeleri gibi di er szsz ileti im mesajlarna bakalm. BEDENN DURUU Kar mzdaki ki iyle ileti im kurarken, ona do ru e ilmi durumda myz, yoksa ondan uzakla r biimde bir e ili mi gsteriyoruz? Ellerimiz, kollarmz, ayaklarmz bir yakla ma m, yoksa bir uzakla ma m ifade ediyor? Bu sorularn cevab, bedenimizin konumuyla iinde bulundu umuz ileti ime ne gibi ek mesajlar getirdi imizi gsterir. Bedenin duru unun nasl bir mesaj olu turdu unu anlamak iin, a a daki ufak deneyi yapn: 1. ki arkada bulun. kiniz sadece sizi ilgilendiren bir konuyu konu urken, nc ki inin geldi ini ve size katlmak istedi ini d nn. Bu kimseyi grm olmaktan pek memnun de ilsiniz, ama ona kar kaba davranmak da istemiyorsunuz. 2. Sz konusu ki iye sadece beden duru unuzu kullanarak duygularnz belli etmeye al n. Bu nc ki iyle, isterseniz konu abilirsiniz, ne var ki onun gitmesini istedi inizi szle de il, bedeninizle syleyeceksiniz. Bu deneyi yapm sanz, ya da gerek hayatta ba nza gelmi se, istenmeyen ki iye biraz srtnz dnmenin, sizin onunla pek konu mak istemedi inizi belirtti ini grm snzdr. Sizin sohbetinizi kesen ki i, omuzunuzun zerinden sizinle konu maya kalkar, fakat biraz u ra tktan sonra kendisinin istenmeyen ki i oldu unu anlar ve yannzdan uzakla mak zorunda kalr. Bedeniniz bu nc ki iye, --imdi di er arkada mla konu mak istiyorum, ltfen bizi yalnz brak;-- mesajn gayet ak vermektedir. Birine tam yznz dnm olmanz, o ki iyle ileti im kurmaya nem verdi inizi, o ki iden yznz evirmenizse buna pek istekli olmad nz ifade eder. Yzmz evirerek bir insana, onunla mahrem veya samimi mesafede olmak istemedi imizi de sylemi oluruz; bylece kalabalk bir asansrde temas halinde oldu umuz kimseye bakmadan, yzmz ba ka tarafa evirerek bedenimizin temasn etkisiz hale getiririz. -nsanlar bir arada oturarak konu urken birbirlerine nasl bir durum gsteriyorlar, gzlemeye al n. Bir grupta kim kime kendini daha yakn hissediyor? Onlarn oturu ve birbirlerine bak larndan bunu karabilir misiniz? Kendinizi gzleyin. Acaba herkese ayn ekilde mi bakyorsunuz, yoksa farknda olmakszn bedeniniz baz ayrmlar yapyor mu? Beden yalan sylemez Bedenin duru u, sadece hangi yana e ildi i ve yzn hangi yne bakt yla snrlanmyor. Omuzlarn dik ya da kk olu u, kollarn ak ya da kapal olu u, ayaklarn akl ya da kapall , bacaklarn Sayfa 20

Do an Ccelo lu -Insan Insana st ste atlm olmas, ayrk ya da biti ik durmas da birer mesaj olu turur. Psikoterapide zerinde nemle durulan bu tr mesajlardr. Psikolog, kendinden yardm istemeye gelen hastann szlerinden ok, bedenin iletti i mesajlara a rlk verir. Omuzlar km , koltu a kle halinde y lm , bacaklar birbirine yap rcasna kapal, srekli nne bakan hastasna, --Bugn kendinizi nasl hissediyorsunuz?-sorusunu ynelten terapist, --Bugn kendimi ok iyi hissediyorum;-biimindeki bir cevaba pek itibar etmeyerek, ki inin iinde bulundu u gerek durumu, bedenin belirtti ini d nr. Bedeninin duru uyla duygular arasnda nasl bir ili ki bulundu unu, a a daki uygulamay yaparak kendi kendinize ke fedebilirsiniz. Bu uygulamay yapmak iin rahat bir biimde bir sandalye ya da koltu a oturun ve a a da verilen ynergeyi izleyin. 1. Gzlerinizi bir dakika iin kapatn ve sizi skan, zen, ezen, utandran bir durumu d nn.... Bu zc durumu hayalinizde iyice canlandrn. Bu durumu d nrken, omuzlarnz a a do ru kertin, oturdu unuz yerde biraz ne do ru e ilin, kollarnz ne do ru kuca nzda kavu turun, ayaklarnz, dizinizi ve bacaklarnz birbirine iyice yaknla trarak ieri ekin, yani bir tesbih bce i gibi iyice kapann. Bu durumda duygularnza dikkat edin. Gznz kapalyken, ayakta kendinizi sanki ikinci bir kimse olarak seyretti inizi d nn; bu kapal halinizle kendinizi iyice gznzn nnde canlandrmaya al n. Byle oturan bir kimse bir ba kas olsa sizde nasl bir etki uyandrrd acaba? 2. imdi kendinizi rahat ve gev ek brakn ve mutlu, ne eli bir annz d nn.... Omuzlarnz dik ve arkaya atlm , kollarnz ak, arkanza yaslanm bir durumdasnz, bacaklarnz ve ayaklarnz biti ik de il. Gzlerinizi kapayn ve kendinizi bu halinizle hayalinizde canlandrn: Bu oturu size neler anlatrd? YZ FADELER nsan vcudunun en dikkati eken yeri yz, yzde en ok dikkati eken yer ise gzlerdir. Ancak yz ifadelerini anlamak o kadar kolay de ildir, nk yz karma k bir ileti im sistemi olu turur. Yzle, birbirinden farkl ka tane ifade belirtebilece i konusu henz akl a kavu mu de ildir. Burada izim olarak drt ka , gz ve be a z ifadesi veriyoruz. Bu ifadeleri, saydam bir ka t zerine izin ve st ste getirerek e itli yz kalplar olu turun. Elinizdeki on iki eyle, birbirinden farkl altm yz ifadesi yapabilece inizi d ndnz m? Yaplan ara trmalar, birbirinden tam olarak ayrt edilebilen sekiz aln ve ka , bir o kadar gz ve gzkapaklar ile on a z ve dudak ifade durumu oldu unu saptam tr. fade durumu ad verilen bu yz yaplar ile ifade tonlar (memnun, ne eli, co kun gibi) ve de i ik trden duygusal ierikleri belirten mimikleri katarak, ne kadar farkl trde ve niteliklerde yz ifadesi yaplabilece i d nlr. Yz ifadelerinin bu kadar de i kenlik gsterebilmesi, onun karma k ve zor bir ileti im sistemi olmasnn ilk nedenidir. Yz ifadelerini anlama zorlu unun ikinci nedeni de, yz ifadelerinin hzla de i mesidir. Film teknikleri kullanlarak yaplan al malar gstermi tir ki, bir kimsenin yzndeki ifade, saniyenin be te biri kadar bir zaman iinde de i ebilmektedir. Bu tr film al malar, yzn hangi ksmnn hangi heyecanlar en iyi belirtti iyle ili kili ipular da vermi tir. Yz ifadeleriyle ilgili olarak yapt m iki al mada, 43. sayfada verdi im ematik izimleri kullandm. ematik izimlerle olu an bu yz ifadeleri Trkiye, Japonya ve Amerika Birle ik Devletleri'nde niversite rencilerine gsterildi i zaman, ilk ara trmada deneklerin bu ifadeleri, Ne e-Hzn, Kzgnlk-Durgunluk ve -kaynakl/D kaynakl Sayfa 21

Do an Ccelo lu -Insan Insana boyutlar erevesinde algladklar grld. Yine ayn ematik izimleri kullanarak yaplan ikinci ara trmada ise, ne eli ve mutlu ifadelerin en iyi a z ve gzle kzgn ifadelerin ka ve dudak biimiyle; hayret ve srpriz gibi d arya ak ifadelerle, anlara dalma gibi ie dnk ifadelerin ise, en iyi gzle belirtildi i ortaya kt. (Ccelo lu, 1968, 1972). Gzn kendisi ba l ba na bir mesaj kayna dr. Bir kimse gznze bakyorsa, size ilgi duyuyor demektir. te yandan bir kimse, gzn gznzden karmakla, sizden bir ey saklamak durumunda oldu unu ifade edebilir. Bundan dolay, iyi satclar, kar sndakini etkilemek isteyen doktorlar, politikaclar ya da yneticiler konu urlarken, kar larndaki kimsenin gznn iine bakarlar. Gz ili kisi kurulduktan sonra, di er ili kiler yava yava kurulabilir. Derste bir sorunun cevabn bilmedi im zaman, retmenin yzne bakmazdm. Tabii byle davranmam da, retmenin o soruyu bana sormas iin yeterli neden olmaktayd. Kendim retmen olunca, sordu um soruyu bilmeyen rencileri, yine gzlerini benden karmalarndan anlardm. Gzlerin dili, birbirlerine duydu u ilgiyi aka syleyemeyen kadn ile erkek arasnda en sk kullanlan dildir. Cinsler arasnda sosyal ili kinin kurulmasna olanak tanmayan toplumlarda, --gzlerin dili-- daha nem kazanr; toplumun bireyleri bu dile daha duyarldr ve o u kere arklara konu olur. Gzbebe inin bykl , bakan ki inin bakt eye ilgi duyup duymad n belirtir. Spermarketlere yerle tirilen kameralar, m terilerin hangi mallarn nnden geerken gzbebeklerinin ald n filme alr. Bu teknik, reklamclarn ve satclarn zerinde nemle durduklar bulgularn toplanmasna yol am tr. Psikologlar da, de i ik resimlere bakan kimselerin gzbebe inin bykl n gizlice lm lerdir. Sonular ilgintir: Bir kimsenin gzbebe i, bakt nesneye duydu u ilgi orannda bymektedir. rne in, plak kadn resimlerine bakan erkeklerin gzbebekleri, yzde on sekiz, plak erkek resimlerine bakan kadnlarn ise, yzde yirmi orannda bym tr. A insan yiyece e, susuz insan iece e bakt nda, gzbebekleri al ve susuzlu u orannda bym tr. Gzn ifade potansiyeliyle ilgili bu bilgilerden sonra, baz insanlarn, gz rahatsz etmeyecek normal kta bile niin siyah caml gne gzl takt , imdi daha iyi anla lyor: Bu ki iler kendileriyle ilgili bilgi vermek istemezler; --bilinmeyen-- insan esrarengizdir. Hele o insanla uzun sre beraber olundu u halde, hakknda pek bir ey bilinmiyorsa, esrarengizli i daha da byr. te siyah gzlk takmann arkasnda yatan nedenlerden biri, ki inin kendisini saklama arzusudur. JESTLER: EL VE KOL HAREKETLER Jestler, yani el ve kol hareketleri, duygularn en gzel belirtileridir. Kar mzda konu an ki inin elindeki ka d srekli bkp katlad n, parmaklaryla masaya srekli vurdu unu ve gzlerini bak larmzdan hep kard n grrsek, bu ki inin bizimle beraber olmaktan rahatsz oldu unu d nrz. Bu tr davran lar, kar mzdaki ne derse desin, onun gerek heyecanlarn a a vurmaktadr. Bir ki i, kendisini kontrol etmeye al sa da kzgnl n, gerginlik ve rahatszlk belirten hareketlerinden anlamamz mmkndr. Kzgn ki i, kendini ne kadar kontrol ederse etsin, yumruklar bir dereceye kadar skldr, kollar nndedir ve kaslar gergindir. Ayn ekilde, bize yakla mak isteyen fakat u veya bu nedenle bunu belirtmekten ekinen ki i, bize ula mak, dokunmak istercesine birtakm belli belirsiz davran lar yapar. Her eyi ak seik, drste, bizden hibir ey saklamadan sylediklerini iddia edenlerin ellerine bakn: E er sylediklerinde samimi de illerse, ellerini, sanki bir perde gibi a zlarna ve yzlerine kaparlar. Gzlerini inceleyin: Do rudan yznze bakamaz, gzlerini karr, sk sk kollarn g slerinin zerinde kavu tururlar. Sayfa 22

Do an Ccelo lu -Insan Insana apkn erkekler, kadnlarn szlerine de il, davran larna gre hareket edeceklerini bilirler. --Sizi bir daha grebilecek miyim?-- diye soran erke e kadn, --Bilmem, tesadfler denk getirirse!-- eklinde cevap verirken, --akll-- erkek, kadnn szl mesajlarna uymaz, onun gznn, ellerinin, bedeninin sylediklerini --i itmeye-- al r. Belki bu, sylenene hemen inanan, saf ve drst erkeklerin niin iyi birer apkn olamadklarn aklamaktadr. Kar t cinsten biriyle daha kolay ili ki kurmak m istiyorsunuz? A zn de il, bedenin sylediklerini anlamaya al n!... DOKUNMA: GEREKL VE KUDRETL Dokunma duyumu, geli me iin yeme ime kadar nemlidir. XIX'uncu yzyln sonlarnda ve XX'inci yzyln ba larnda yetimhanelerde len ocuklarn oran olduka yksekti. O zamanki hekimlik, bebe in sadece biyolojik beslenmesine, temiz evrede bulunmasna nem veriyor, fakat ocuklarn psikolojik ihtiyalarn d nmyordu. Yllar sonra yaplmaya ba lanan ara trmalar, bebeklerin gda yoksunlu undan de il, kuca a alnp sevilmemekten kaynaklanan, ruhsal kkenli hastalklardan ldklerini ortaya karm tr. Bat lkelerinde bugn, yetimhanelerde bebe in gnde birok kez kuca a alnp sevilmesi, onunla konu ulmas yntemi uygulanyor. ocuklarn kuca a sk sk alnmasyla, lm orannda bir d me oldu u gzlenmi tir. Dokunma; bir insana en ksa yoldan --Sen benim iin nemlisin seni yalnz brakmayaca m,-- mesajn verir. Hibir sz, bu mesaj, dokunma kadar etkili olarak ifade edemez. Bir babann ocu unun ba n efkatle ok amas, kzgn birka szden sonra sevgilinin sarlmas, saatlerce aklama ve anlatmlardan daha etkilidir. Bir hafta sreyle gnlk etkile imizi gzden geirin ve u sorulara cevap vermeye al n: En sk kimlere dokunuyorsunuz? Bu kimseleri tand nz di er kimselerle kar la trn, en ok kimlere yaknlk duyuyor ve seviyorsunuz? Dokunmak istedi iniz halde dokunamad nz kimseler varm evrenizde? Niin dokunamyorsunuz? ocuklu unuzda bol bol kucakland nz anmsyor musunuz? GYSLERM Z Askerlikte rtbeler, onu ta yan ki inin askeri hiyerar i iindeki yerini gsterir. Askerlikteki bu sistemi kat bulanlar olabilir, ne var ki sivil ya amda da, bu tr bir hiyerar ik dzen, rtl bir biimde de olsa vardr. Giydi imiz elbiseler, hakkmzda bilgi verir. Her gn kar la t nz ki ileri gznzn nne getirin: Giyini leri, onlarn meslekleri, ya da gelir durumlar, sosyal mevkileri, politik tutumlar, dindar olup olmadklar hakknda bir fikir vermiyor mu? 1980'lerden nce ideolojik ayrmlar niversite rencileri arasnda o denli nem kazanm t ki, --sa c-- ya da --solcu-- renciyi giyini inden ayrt edilebiliyordu. Giyini tarznn kar sndakileri nasl etkiledi ini incelemek isteyen bir Amerikal niversite rencisi, iki farkl biimde giyinerek otostop yapm tr. Haftann Pazartesi, ar amba ve Cuma gnleri hipi kl nda yola km ve eliyle i aret ederek otostop yapmak istedi ini belirtmi tir. Sal, Per embe ve Cumartesi gnleri ise, tl pantolon, temiz gmlek, kravat ve boyal ayakkab giymi ve yine ayn i aretleri yaparak, ayn yerde arabalara binmeye al m tr. Grm tr ki, hipi giysileri giydi i gnlerde, kendisini ancak hipi klkl olan ve genellikle eski araba kullananlar, zenli giyindi i gnlerde ise, daha ok lks otomobil kullananlar ve iyi giyimli kimseler arabalarna alm lardr. aramaya gidildi inde ya da i e alnmak iin bir gr me yaplmas gerekti inde, kar daki ki inin olumlu bir biimde etkilenmesi istenir ve giyime zen gsterilir. Ne var ki, bugnn toplumu, giyini normlar bakmndan olduka e itlilik gstermektedir. yle ki, Sayfa 23

Do an Ccelo lu -Insan Insana bazen hipi kl yla gezmek, toplumun belirli bir kesimindeki ki ilerle daha ok sosyal yaknla ma olanaklar sa layabilir. Herhalde renilmesi gereken, giyimin kar dakini etkiledi ini bilmek ve bu etkinin, toplumun hangi kesiminde nasl olaca n, nceden bilinli bir biimde saptayabilmektir. SYLEY TARZI: SESN TONU, VURGULAMALAR VE SUSMALAR Syleyi tarz, kelimeleri sylerken kullanlan sesler, konu an hakknda bilgi verir. Parkta otururken bir konu maya kulak misafiri oluyorsunuz: -Nerelisiniz Beyefendi? -Gonyalym garda ! Konu mann bu kadarn duymanz, bu ki ilerin hangisinin kyden, hangisinin kentten, hangisinin e itim grm , hangisinin okumam oldu unu size syler. Hatta bu konu mada --Beyefendi,-- szn olduka yadrgayabilirsiniz; bu nedenle: -Nerelisin day? -Gonyalym garda ! daha iyi bir konu ma olurdu, diye d nebilirsiniz. Syleyi tarznn kar daki ki iyi etkiledi i ve buna baklarak ki i hakknda --kibar-- ya da --kaba-- niteli inde bir karar verildi i bilindi i iin, birok kimse, baz sosyal durumlarda, oldu undan --daha kibar-konu maya al r. Silifke'nin Ta ucu ilesinde bir ailenin lakab --Hamalis-- olarak bilinir. Hamalis'in kz, Hamalis'in o lu, Hamalis'in damad ve torunundan sz edilir. Hibir anlam veremedi im bu lakabn nereden geldi ini sordu umda, a a daki hikayeyi anlattlar: -- Rahmetli Atatrk, Ta ucu'nu ziyaret etti i zaman, gemilere yk dolduran ve bo altan hamallara ile idaresi gzel, temiz i elbiseleri giydirmi , Ata'y kar lamalar iin sraya dizmi . En ba taki hamalba , mevkiinin neminden haberdar oldu u iin mmkn oldu u kadar modern ve kibar grnmeyi aklna koymu . Atatrk, sraya dizilmi temiz giyimli bu ki ileri grnce, --Sizler ne i yapyorsunuz?-- diye sormu . Hammalba yerli ivesini kullanarak cevap verse --Hamalz gomutanm;-- demesi gerekirken, yerli ivesiyle konu mann kaba olaca n d nerek, --Hamalis, pa am;-diye --kibarla trarak-- cevap vermi . Ta uculular bu frsat karr m? Adamn ve ailesinin lakab --Hamalis!-- oluvermi .-Kibarlk zentisi iinde bulunan ki ileri, zellikle kyden kente yeni gelmi ve kyl gemi inden bir an nce kurtulmak isteyen baz kimselerin konu malarnda, bu tr --kibarlk-- e ilimlerini gzlemek mmkndr. Sesin heyecan tonu, sylenen szn anlamn etkiler, bylece kendi ba na bir mesaj olu turur. Szgeli i titrek bir sesle, --Hatice snfta kalm ,-- diyen bir ki i sadece bilgi aktarmamakta, bu olaya zld n de belirtmektedir. Ayn cmleyi, rahat bir biimde, gev ek gev ek syleyen bir di er ki iyse, bu olaya memnun oldu unu ima eder. Sylerken yaplan vurgulamalar da, ifadeye yeni boyutlar ekler. Ayn cmle, farkl anlamlar elde edecek biimde vurgulanabilir. A a daki cmleyi farkl vurgulamalarla syleyin: Sayfa 24

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Ali ayvay yemi !---Ali-- kelimesi vurguland zaman, ba kasnn de il, Ali'nin ayvay yedi i ifade edilir. Bu vurgulamada bir hayret ifadesi vardr: --Herkesin ayvay yiyece ini beklerdim de, Ali'nin yiyece ini beklemezdim!-gibi. E er vurgulama de i ir ve: --Ali ayvay yemi !-- biiminde sylenirse, --ayva-- zerinde durulmaktadr. Bu vurgulama, duruma gre farkl ynlerde yorumlanr. rne in, --Ne var sanki, sadece ayvay yemi , ucunda lm yok ya!-anlam kabilece i gibi, baz durumlarda, --Hibir i e yaramaz o lan, baksana ayvay bile yemi !-- anlam da kar. E er: --Ali ayvay yemi !-- eklinde vurgulanrsa, o zaman yaplan i , faaliyet birinci plana kar. --Ayvay ne yapt n merak ediyorsanz syleyeyim: yemi !-- anlamn belirginle tirmi oluyoruz. Sadece sesin tonu ve vurgulamalaryla de il, kelimeler arasna konulan susmalarn sresi uzatlp ksaltlarak da, kar daki ki iye, gnderilen mesajn, hangi blmlerinin nemli oldu una ili kin ipucu verilir. A a daki cmleyi de i ik susma srelerinde syleyerek (susma sreleri kesikli izgilerle / / gsterilirmi tir), hangi duraklamalarla, hangi anlamlarn daha belirgin hale geldi ine dikkat edin. Cmle: Trafik kazalarna bakarak bu toplumda nelerin ihmal edildi ini grmemiz mmkndr. 1. Trafik kazalarna / / bakarak / / bu toplumda nelerin ihmal edildi ini grmemiz mmkndr. Byle bir susma dzeniyle, hem trafik kazalarnn, hem de bu kazalar incelemenin nemli oldu u belirtilmek isteniyor. 2. Trafik kazalarna bakarak / / bu toplumda / / nelerin ihmal edildi ini grmemiz mmkndr. Bu susma dzeniyle, ba ka toplumlarda de il, bizim kendi toplumumuzda yn vurgulanmaktadr. 3. Trafik kazalarna bakarak bu toplumda / / nelerin ihmal edildi ini / / grmemiz mmkndr. Byle bir susma dzeniyle, ihmal edilen eylerin nemli oldu u belirtilmektedir. -Bir hafta sreyle kendi konu ma tarznzdaki zellikleri gzlemeye al n. Sesiniz baz durumlarda titriyor mu? Kiminle konu urken, hangi konularda sesinizde bir de i me oluyor? Vurgulama ve susma tarznz kendinize zg m, yoksa ba kalarnnkine mi benziyor? Kendinize zg bir ses tonu ve vurgulama tarz geli tirmek ister miydiniz? Niin? LETM ORTAMI leti imin iinde yer ald ortamn psikolojik ve fiziksel zellikleri, gnderilen mesajn yorumlanmasn nemli lde etkiler. leti im ortam, u blmlere ayrlarak daha ayrntl biimde incelenebilir: 1. leti imde bulunan ki ilere ba l zellikler; 2. leti imin iinde olu tu u ortamn sosyal zellikleri; 3. leti imin iinde olu tu u ortamn fiziksel zellikleri. leti imde bulunan ki ilere ba l zellikler Sayfa 25

Do an Ccelo lu -Insan Insana leti imde bulunan ki ilerin birbirlerine ya , cinsiyet ve sosyal mevki bakmndan ne gibi ili kiler gsterdi i, onlarn ileti imlerini nemli derecede etkiler. Her eyden nce; dilimiz bu de i kenlere duyarl bir dildir. Bir ki inin ya , cinsiyet ve sosyal mevki bakmndan, bize gre nerede oldu unu bilmeden ona hitap etmek hemen hemen olanakszdr. Bir an iin kendinizi dolmu kuyru unda d nn... Yannzdan geip giden kimse antasn d rd ve siz o kimseye seslenerek, antasn d rd n haber vermek istiyorsunuz. Bu kimseye nasl hitap ederdiniz? Cevap bulmas zor, de il mi? Bu kimse, sizden olduka ya l, kyl klkl bir erkekse, nasl hitap ederdiniz? imdi i biraz kolayla t, de il mi? --Day!--, --Amca!--, en sk kullanlan hitap biimleri arasnda alr. Peki, bu kimse, kadnsa nasl hitap ederdiniz?... --Teyze!--, aklnza ilk gelen kelime olabilir. E er sizden ya l, iyi giyimli, ku aml, kravatl bir erkekse, herhalde --Beyefendi!-- diye a rrdnz. k giyimli bir kadn antasn d rseydi, byk bir olaslkla --Hanmefendi!-- diye seslenirdiniz. Hitap edece iniz ki i sizden gen bir erkekse, kyl klkl olana --Delikanl!--, iyi giyinmi olana --Beykarde !--, --Karde !-- gibi bir hitap tarzn uygun bulabilirsiniz. Gen bir kza hitap etmeniz sz konusu ise, kyl klkl olana --Bac!--, kentli olana --Kkhanm!-- demeniz uygun d erdi. Her gn, yzlerce kez bakkala, ofre, manava ve yeni kar la lan kimselere hi duraksamadan nasl hitap edilece i bilinir. nk dil cinsiyet, ya ve sosyal mevki de i kenlerine bizi ylesine duyarl klm tr ki, bu de i kenlere gre kar mzdakini otomatik olarak de erlendirir ve hemen hitap ederiz. Dilimizi konu mak isteyen yabanc iinse durum hi de yle kolay kavranr gibi de ildir. Gazeteci, fkra yazar Burhan Felek, a a ya alnan yazsnda, hitap edi tarznn toplumun bireyleri arasndaki ili kileri dzenledi ine dikkati ekiyor ve daha --uygarca-- ili kiler iin nerilerde bulunuyor. Dil -- Birbirimizle daha nazikane, daha mazbut konu alm. Atatrk bey, efendi, ve pa a szlerini resmi muamelattan kaldrrken, ondan evvelki devirlerin hrmet ve nezaket icab kullanlan elkabn, yaltaklanma ve ya clk derecelerini bile a t n grerek, bunlar kaldrm t. Ama kendisine, zamann ve zamanmzn btn pa alarna pa a diyoruz. Birbirimize de bey, efendi demekte mahzur grmeyenlerimiz ok. Ne var ki, halk, hatta memurlar bu kelimeleri kullanamad iin ihtiyara, -Beybaba, a ababa, amca (daha genlere) a abey, hem erim (daha genlere) karde im, hanm teyze, abla gibi szler syleyerek mnasebetlerde laubalilik ve onun sonu kabal a kayorlar. Bundan vazgeelim. Ne bir memur bana amca desin, ne de ben memura o lum diyeyim. Bylesi daha iyi olacak. Halk arasndaki muhaverelerin e nisi daima kavgaya yakla r bir e nilik arzediyor. Tehlikelidir.-Kltrmz, bir ili ki kltr oldu u iin Burhan Felek'in --beybaba, a ababa, amca, hanm teyze, abla kullanmayn-- nerisi tutmayacaktr. --Ne bir memur bana amca desin, ne de ben memura o lum diyeyim,-- nerisinde bulunan gngrm rahmetli yazar, insan ili kilerinde, zellikle resmi ili kilerde, a da demokratik Bat uygarl nn uygulanmas dile ini belirtir. kinci Blmde kar la trmal olarak tart lan kltr de erleri, Trke'nin, insann ya na, mevkisine ve cinsiyetine neden bu kadar duyarl oldu unu aklamaktadr. Ne var ki, Bat uygarl nn zlemini ekenler, Bat lkelerindeki insan ili kilerini model alanlar, Trk insan ili kilerinin onun gibi olmasn isterler. Osmanl ve Cumhuriyet tarihini ya am bir ki i olarak, Burhan Felek'in yazsn bitirirken kulland kelime ilgintir: --Tehlikelidir.-Konu ulan ki iyle olan ili ki, kullanlan kelimeleri tanmlar ve Sayfa 26

Do an Ccelo lu -Insan Insana gerek anlamn verir. Bu nedenle, ili kinin trne gre, kelimeler farkl anlamlar alr ve de i ik nanslara brnr. --Askerlik arkada --, --yatl okul arkada --, --ocukluk arkada -- hepimiz iin farkl ve zel bir ili kiyi ifade eder. A a ya alnan hikaye, Aziz Nesin'in toplum ya amyla ilgili gzlemlerinden birini yanstr. Yazarn Bizim Hem eri adl a a daki hikayesi, kelimelerin anlamlarnn ileti im ortam iinde, ileti im yapan ki ilere ba l olarak nasl de i ti ini sergiler. Bizim Hem eri -- Kelimeler insanlarn dilinde yar yar anlam alyor. Ka tane szlk olursa olsun, bizim hem eriler kelimelerin szlkteki anlamlarna bo verirler. An szl e bakn: --drz--, --kerhut--, --pezevenk--, --deyyus--, ne demektir, ne anlama gelir? Herhalde --aferin--, --bravo--, --a kolsun-- anlamna gelmez. Bizim hen erilerin o u da temelli stanbul'a yerle mi lerdir, ya da yln ok aylarn stanbul'da bir i te geirir, birka ay da memlekete giderler. Kyde geen birka ay memleketin nfusunun artmasna, --vatana evlat-- yeti tirmeye yeter. stanbul'da temelli yerle enler de, tek ba larna stanbul'da kalrlar. Karlar kydedir. O lan ocuklar byyp i tutacak duruma geldiler mi, onlar da stanbul'a gelir ler... Kzlar evlenir, stanbul'da i tutmaya gelecek ba ka ocuklar yeti tirirler. stanbul'dakiler, i yapamayacak kadar ihtiyarladlar m, kye dnerler. Bu, memurlarn emekliye ayrlmalarna benzer. Hayatlar boyunca geinemedikleri topraklara gmlmek, en son arzulardr. Hibiri gurbette lmek istemez. Bizim hem erilerin stanbul'da yaptklar i ler ok bellidir, arabalarla, atlarla iyi su satarlar, apartman kapcl yaparlar, bahvanlk, ama k klerde, konaklarda park bahvanl yaparlar. Hem erilerimin konu malar ok ho uma gider. Kelimelere; ehirlilerin verdi i anlamdan ba ka bir anlam verirler. Daha do rusu kelimelerin belli, belirli bir anlam yoktur. Bu, syleyi biimine, sesin sertli ine, yumu akl na, syleyen adamn iyi, kt niyetine gre de i ir. Erenky'de benim bir hem erim var. Asfalt yol zerindeki bir byk k kte bahvanlk eder. Ara sra gider, onunla konu urum: Konu mas, bizim ky a zyla konu mas, ho uma gider. Geende yine ona gittim. Bahenin imenleri zerinde namaz klyordu. i man oldu undan zor e ilip do ruluyordu. Namaz bitirene kadar bekledim. Selam verdi. Dudaklarnda dua kprday yla yanma geldi. --Ho geldin,-- dedi. --Ho bulduk. Naslsn amca?-Benim bahvan hem erim bol bol altm nda vardr. --Bundan sonra nasl olaca z,-- dedi, --htiyarlk i te...---Hele dur canm, ma allah aslan gibisin.-Biz urdan burdan konu urken baheye iki ki i daha girdi. Bizim hem erilerin, niforma gibi kendilerine vergi bir giyini leri vardr. Elbiselerinden bile hemen onlar tanrm. Bu gelenlerde bizim hem erilerdendi. Gencinin aya nda lacivert ketenden bir kovboy pantolonu vard. Ama bu kovboy pantolonu, onun aya nda alvar olmu tu. brnn niformas bsbtn yerliydi; elbisenin, e er buna elbise denirse, asl kuma yla yamalar birbirinden ayrt edilemiyordu. Biz bahenin gbek imenleri stnde duruyorduk. Onlar da yanmza gelince, bahvan hem erim gelenlerden ya lcasn tand. Sayfa 27

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Oooo... Hele bak u Bibik Yusuf'a. Len, nirelerdesin? Soyha has...-Ya lcas, --Gusura galma emice;-- dedi. --Hep ahlmdasn ya, i ten guten vakit mi galyor.-Bahvan hem erim, delikanly sordu. --Kim bu babayi it?---Tanmadn m emice, bizim ganbur Mustua vard ya...---Eeee?---Ganbur Mustua'nn o lu.---Demee... bu babayi it o gavatn o lu mu?---Hee ya...-Bizim hem eri delikanlya dnd: --Len goca pezvenk, insan bi yol emicesine gelmez mi?-Delikanl utangalkla gld, ba n nne e di. Bizim hem eri iltifatna devam etti: --Vay ocag batas vay... Vay goca drz vay... Baban olacak hergle ne ediyo?---Eyidir emice.---Yusuf emicen ne ediyo? O goca deyysten bir haber var m?---Eyidir emice. Selam etti.-Bizim hem eri, kylden bir delikanl grd ne sevinli, boyuna glyor. --Vay e ek zpas vay... Len deve gadar olmu sun be... kih kih kih... Ma allah ma allah... Heh heh he... ra it dayn ne ediyo? O e olu e ek de iyi ya... Heh heh he...---Eyidir emice. Mahsus selamleri var.---Eleykm selam. Kih kih kih... Vay goca herf vay. Len elimde bydn, uncacktn be. Daha ne var ne yoh be? Koye varanda o drz bubana syle, severim o deyusu, doo ru bana gelsin. Hemi?---Ba stne emice.---Pek memnun oldum. Hatrm sayp geldiniz dimek. Eferim len goca gavat. Memi ne ediyo, Memi ... Goca daldaban. O herhut da eyi ya...---Eyidir Allah sayesinde.---Eyi ossun drz...-Bizim hem eri kyden gelen delikanlnn srtn ok uyor. --Hele u ala a bah...-Ya lcas, --Bize gayri misade emice,-- dedi. --Biz bi de gayfeye gidek. Hem eriler var, hal hatr sorak.---Oldu mu ya... rahat bi zamanda gelin.---Bu o lana bi i araydydk. Bildi in bi i var m, emice?-Sayfa 28

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Bu ay gadar herf imdiyecek bo da m gezdi yatt?---Hapisten dneyin ht emice.---Heleee... Gemi olsun. Vah vah... Dama niye girdiydi?---Cinayet.---Nams i i mi?---Yoh...---Besbelli kot bi ey.-Delikanlya sordu: --Bi irezillik i ten mi yoksa?---De il emice.-Bizim hem ireler haysiyetlerine pek d kndrler, kendilerine a r sz syletmezler. Namus bir, haysiyet i i iki. Bizim kylerde hrszlktan, e kiyalktan sulanan hi grlmemi tir. Delikanl cinayeti anlatt: --Gayfede kahat oynuyorduk. Herifin biri oyunda s d.---S d m?---Hee, s d.---Ne diyerek s d?---oh a r s d emice.---Ne didi canm?---Huzurunda haya iderim emice.-Ya ls sze kar t: --Buna 'Len' dimi .-Bahvan hem erimin yz kzgnlktan pancar gibi kzard: --Nee? Len, sana nasl len dir? Yaban, sen de ses itmedin mi?---Etmem olur mu?---Temizledin mi?---Ba vurdum ya, lmemi yaraland.---Temizleseydin. Eferm len. Eyi etmi sin.---Emice bu o lana bi i var m?---imcik mi? Bi soru turalm Yarntesi bi u ran hele.---Olur emice.---Dimek sana Len didi ha?---Bize misade emice.---Gle gle... Pek memnun oldum. Eferim len goca e ek, ayu gadar olmu sun be... Kih kih kih... Vay goca zpa vay. Ne abh geti zaman Sayfa 29

Do an Ccelo lu -Insan Insana heyy... t en gadard be... Buban olcak drzye selam et. Memi emicen gavatna da, ra t dayn olacak deyyusa da selam.---Ba stne emice. Hadi Allaha emanet ol.---Gle gle...-Onlar gittikten sonra bahvan hem erim bana, --Ne are temizleyememi ...-dedi. Siz kelimelerin szlkteki anlamna bakmayn. Kelimelere verdi imiz anlam, bizim niyetimize gre de i ir. Sergilerde, resimden ok iyi anlayanlarn: --Vay e eo lu e ek, amma da yapm !...-- diye ressamlar de erlendirdiklerini ok duymu sunuzdur.-- (Nesin, 1968a). Bu hikaye, birka ynden incelenmeye de er. Kltrn zelli i asndan hikaye de erlendirildi inde, gelenekseI kltrn bir --ili ki-kltr oldu unu ve bireylerin ve onlarn davran larnn anlamnn, ki isel ili kilerden kaynakland grlr. leti im asndan de erlendirildi inde, ili ki ve ierik dzeylerini aka grmek mmkndr; ili kinin tr ieri in, yani kullanlan kelimelerin, anlamn tanmlar. Grld gibi, --Kim, kiminle, nerede, nasl konu maldr?-- konusunda uyulmas gereken kat kurallar bulunmaktadr. Bu kurallar her toplumda vardr, ancak baz toplumlarda bireye biraz daha zgrlk ve farkl olma olana verilir, baz toplumlarda ise kurallar katdr, bireyler arasnda bir farklla maya olanak vermez. Bu toplumsal kurallardan dolay, bazlar --kstah--, bazlar --kendine gvenli--, bazlar --psrk-- olarak adlandrlr. Kendinden sosyal mevki ve ya bakmndan stn olan biriyle, sanki ona e itmi ya da stnm gibi konu anlara --kstah--, --haddini bilmez--, bunun tam tersini yapanlara da --ezik-- ya da --psrk-denir. Kendini ezdirmeden, kar sndaki ki iye gerek de erini vererek ileti im kurabilen kimse ise, --kendine gveni olan ki i-- diye nitelenir. Bizim toplum iin --kstah-- olan bir ki i, ba ka bir toplumda --kendine gveni olan ki i' olarak de erlendirilebilir. Ba ka bir toplumda --psrk-- bir ki inin davran olarak de erlendirilen bir davran sa, toplumumuzda --saygl bir davran -- olarak nitelendirilebilir. Bir ki inin ileti imine bakarak, bu tr kararlar verebilmesi, toplumda herkes tarafndan de i ik derecelerde payla lan ortak sosyal ve kltrel de erler sayesinde olur. leti imin iinde olu tu u ortamn sosyal zellikleri leti im nerede yer alyor? ki ki inin birbirine yakn bulunabilece i samimi bir sosyal ortam m sz konusudur, yoksa belirlenmi kurallar olan resmi bir ortam m? Her ileti im belirli bir sosyal ortam iinde yer alr ve bu ortamla ilgili birok sosyal norm, de er ve beklentiler vardr. Bu sosyal normlarn, de erlerin ve beklentilerin, o u kere ki i farknda de ildir, ne var ki, gelen mesajlar bu norm ve beklentiler erevesi iinde yorumlanr. Bir ba ka deyi le; bir mesaj yorumlarken mutlaka o mesajn iinde olu tu u sosyal ortam hesaba katlr. --Bayram de il, seyran de il, eni tem beni niye pt?-- diyen baldz, ortam uygun olsayd, bu pckten ku kulanmayaca n belirtmektedir.-inde bulunulan sosyal ortamn uyard beklentiler, ileti imde bir aksakl a yol amazsa, farkedilemez. retmen snfta ark sylemeye ya da sanat sahnede ders vermeye kalkarsa, snfta retme, sahnede e lendirme beklentilerinin farkna varlr. Bu beklentiler, konu an ve dinleyen arasnda ortaksa, ortaya kan aksaklklar kolayca giderilir. Konu anlarn sosyal ortamdan beklentileri farklysa ve onlar bu de i ik beklentilerinin farknda de illerse, i te o zaman, temel ileti im aksaklklar ortaya kar. Bu tr ileti im aksaklklarnn kayna n bulmak ve ileti imi verimli bir zemine oturtmak zordur. Sayfa 30

Do an Ccelo lu -Insan Insana A a da verilen Aziz Nesin'in yks gibi mizah hikayelerinin o u, sosyal durumlardaki beklentilere dayanarak konuyu --gln-yaparlar. Mizah yazmnn dnya apnda uzman topraklarnzda yeti mi tir. Yerli Mallardan Pazen Aldm --Smerbank'n Yerli Mallar Sat Ma azalarndan birine gittik. nce vitrine baktk. Aman ne gzel eyler... Mavi mineli bir pazen bir de krmz zerine beyaz noktal bir basmay be endik. eri girdik. Gen, byk, tavan yksek bir ma aza... Kapnn kar snda, kasada bir kz var, manikrlerini trplyor. Ortada soba var, yi giyimli, politika ileri gelenlerinin kl nda, iri kym, gerdanl, gbekli, enseli bir bey sobann ba na oturmu , kahvesini iiyor. Kasann yanndaki bir delikanl, manikrn dzelten kzla konu uyor. Tezgahn arkasndakilerden orta ya l bir adam gazete okuyor. Birisi de yuvarlak cep aynasna bakarak alnndaki sivilcileri patlatyor. Yine tezgaha dirseklerini dayam bir gen de kapa parlak renkli bir polis cep roman okuyor. Erken erken gelmi iz. Bizden ba ka da gelen yok. Yalnz, vitrini seyreden , drt ki i daha var. eri girince, hi kimse kafasn evirip bize bakmad. Bu a rba llk ho uma gitti. --yi mallarmz var?..---Buyrun ba yaan!..---Bir ey mi aradnz?-Diye yoldan geenleri kolundan ekip ieri alan tezgahtarlar hi sevmem. Sa a sola baktk, bize aldran yok. Kz, manikrn trplyor. Bey gazete okuyor. Birinin ba romanda... nsan hangisine gidip bir ey syleyece ini bilmiyor ki... Tezgaha yana tk. Raflardaki toplara bakyoruz. Kendi aramzda konu uyoruz. --unlardan ne gzel perde olur!---u dall kretonlar da gzel...---Eni ka santim acaba?---Kime sorsak?-nmdeki delikanl Mayk Hammer romanna yle dalm ki, bizi duymuyor bile... --Ben u damal masa rtsnden alaca m---Yava konu , adam kitap okuyor.-Hi olmazsa biraz ge gelseydik. Bizden nce gelen m teriler ne yapyorlarsa, biz de onlara bakar yle yapardk. Derken ba ka m teriler geldi, ma azay doldurdu. Ama onlar da bizim gibi a kn a kn bir oraya bir buraya gidip geliyorlar. Resim sergisindeymi gibiyiz. M teriler bu a r, ciddi havay bozmamak iin birbirlerinin kulaklarna fsldyorlar. Bu derin sessizli i ara sra, kasadaki kzla o lann akalar, sevimli kahkahalar bozuyor. M terilerden orta ya l bir erkek, etrafndakilere duyurmak isteyerek, --Acaba sat yaplyor mu?...-- diye soruyor. Sayfa 31

Do an Ccelo lu -Insan Insana Ya lca bir kadn, --Galiba fi alnacak...-- diyor. Bir gen hanm soruyor: --Fi mi, nerden alnacak?---Herhalde Umum Mdrlkten...-Artk herkes bir ey sylyor. --Evvela muhtarlktan temiz ka d getireceksiniz.---Temiz ka d de il teyze... yi hal ka d. Yani Demokrat Partiye kaytl msnz? Yoksa bir sabkan filan var m diye...---Arkada , vatanda lar arasna nifak sokma... Basma ile partinin ne al veri i var?---Amma da yaptn birader, sen hi gazete okumuyor musun? Boyuna basna bask yaplyor diye...---O basma ba ka, bu basma ba ka.---Kmr tevzi messesinden beyannamesi olana, burada istedi ini veriyorlar.---Kmr tevziinle bunun imdi mnasebeti var m?---Var tabii... Kmr de hkmatn, pazen de, Amerikan bezi de...---Ben ocu a pabu alacaktm.---Pabu da hkmatn...---Canm, imdi hkmat ne kar tryorsun?---Kar trrm elbet...---Kar trrsn, ama ben seni imdi gider, bu adam ajanstr diyerek polise ihbar ederim. Adli tptan rapor alnca, akln ba na gelir.---Nfus ka dnz yannzda m?---Hayr...---Nfus ka dnzla alt vesikalk resminiz yoksa vermiyorlar.---ofrlk ehliyeti olmaz m?-Baktm olacak gibi de il... Kahvesini itikten sonra solumdaki tezgahtarla tatl bir muhabbete dalan adama yana tm. --Affedersiniz...---Ne var yahu? Gryorsunuz konu uyoruz... Turan' almlad, ut... top a larda.-Ba ka birine yana tm. --Affedersiniz biraz pazen rica ediyoruz. Kimden alaca z?-Sivilcilerini patlatmak iin, bakt yuvarlak cep aynasndan ba n kaldrmadan, parma yla sol taraf i aret etti... Onun i aret etti i adam, gazetedeki apraz bulmacay zyordu. --Pazen istiyoruz, siz mi vereceksiniz?---Zht bey'e gidin...-Sayfa 32

Do an Ccelo lu -Insan Insana Zht bey acaba hangisi? --Zht bey, zataliniz misiniz?---Benim, n'olacak?---Hi... sorduk. Biraz pazen alacaktk da.-Arkasna rafa uzand, bir top pazen ald. --Ka metre?---Ama biz ondan istemiyoruz. Vitrinde grdk.. Pembe de mavi mavi iekleri var.---Ondan kalmad.---Vitrinde var beyefendi.---O vitrinlik... Vitrinden indiremeyiz.---O halde u sarya bakabilir miyiz?---ndir, kaldr olmaz! Bak i te uzaktan... Hepsi de pazen... Hangisini istiyorsan, onu syle!...---O sary istiyorum.---Ne kadar?---Be metre!..---Ondan be metre kesilmez... O btn top...---u ye il...---O drt metrelik bir paradr. sterseniz vereyim, ha drt metre ha be metre...-Bizimkiler drt metreden kar m, kmaz m, diye konu uyorlar. Bay tezgahtar akl veriyor: --Ete i klo yapmazsanz kar:---ocuklara pijama yapaca z.---yi, paalarn biraz ksa yapn... Zaten bu sene ksa moda...-Bizi beklemekten sinirleniyor: --Baym, insan oyalamayn, bu kadar millet al veri edecek... Hangisini istiyorsanz syleyin!-aresiz bay tezgahtarn kendisinin be enip de ilk kard siyah pazenden be metre kestiriyoruz. Ba ka yerde --gle gle kullann!-diye kuma keserler ya, bizim Yerli Mallarn ba tezgahtar sanki iki parma n a zmza sokmu gibi, kuma kzgnlkla --carrrt!...-- diye yrtyor. Bize ka t uzatyor. --Kar ya!...-Kar s pembe ka da bir mhr vuruyor. Yandakine!... Yandaki damgalyor. Bir hanm pembe ka d ikiye paralyor, bir paray bize uzatyor. Veznedeki bayana o ka t parasn gtryoruz. --Saat l2 oldu, paydos,-- diyor. -- leden sonra.-Sayfa 33

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Aman bayan, taa Rami'den geldik.-Cevap bile vermiyor. olu u ocu u otobse bindirip gnderiyorum. Saat ikide kapda kuyruk oluyoruz. Sram gelince, pembe ka t parasn kesiyor, bayana uzatyoruz: --On lira altm be kuru ...-On iki buuk lira veriyorum. --Bozuk verin!...---Bozuk yok...---Bozdurun efendim, buras sarraf dkkan de il...-Ma azadan ktm. Ttnc bozmaz. Gazeteci bozmaz. 90 kuru luk bir ukulata aldm, bozdular. Kasiyer hanma paray verdim. Bir pusula uzatt. Tekrar damgaladlar. Damgal pusulay ba ka birine verdim, paketi verdiler. Kapdan karken, ma aza memurlarndan soba ba ndaki: --Buradan ucuza alp, gtrp karaborsada satyorlar,-- diyordu. --Bu halka iyilik yaramaz zati... Ben hkmetin yerinde olsam...-Kapdan kt m iin, lafnn gerisini duyamadm. Eve geldim. oluk ocuk sevinle paketi atlar. a lacak ey... Bizim paket ba kasnnkiyle kar mam m? Be metre pazen yerine, metre tlbent alm z...-- (Nesin, 1968b). Yukardaki hikayeyi, 2. Blmn ba nda verilen --Etkile im inde Benlik ve Di erinin Tanm-- ba l altnda tanmlanan --kabullenme--, --reddetme-- ve --umursamama-- kavramlar asndan inceleyin. Toplumun sa lksz bir ynn sergileyen yazar, okuyucu iin sadece gldrc de il, d ndrc tablolar iziyor. Mesaj al veri ini, ileti imin iinde yer ald ortamn yalnz sosyal zellikleri de il, fiziksel zellikleri de etkiler. leti imin iinde olu tu u ortamn fiziksel zellikleri Oda, salon, bro gibi kelimeler, bir mekann kullanlma i levlerini belirtir. Bulunulan yerin fiziksel konumu ve nitelikleri, bir ba ka deyi le bykl ve biimi, ayrca rengi, aydnlatma derecesi, ss; sessiz ya da tenha olmas gibi zellikleri, o mekan iinde yer alan ileti imi etkiler. Herkes bu etkiler altnda bulunur, ne var ki bazlar bunlarn bilincindedir bazlar de ildir. Hayalinizde kendinizi sevgilinizle birlikte canlandrn. Bulu up ba ba a yemek yemek istiyorsunuz. Yemek yiyece iniz yer nasl bir yer olmal? Spor salonu kadar byk, her yeri betonla kapl bir yemekhane mi, yoksa ancak birka masann bulundu u, bir k esinde minenin yand kk bir da lokantas m? Romallardan beri yasalarn yapld ve uyguland yerlerin, byk, grkemli binalardan olu mas, bir rastlant mdr acaba? Bir binann grnm, genellikle o yapnn i levine yara r bir mesaj olu turur. Sayg ve korku uyandran binalar, --yasa-- kavramnn uyandrd duygulara uymaktadr. Gece kulplerine gitti inizde grm snzdr, genellikle hepsi lo tur. Parlak bir ekilde klandrlm bir gece kulbne gitmek isterseniz, byle bir gece kulb bulmakta zorluk ekersiniz. Sayfa 34

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bir yerdeki insan says da nemlidir. Bir sinemada sadece siz oldu unuz zaman filmden zevk alabilir misiniz? Orada bulunan insanlarla konu mad nz halde, sinemann kalabalk olmas sizi niin bu kadar etkiliyor acaba? Ayn ey, d n, futbol ma gibi de i ik sosyal olaylar iin de geerlidir. Stadyumda siz tek ba nza olsanz, futbol man olduka skc bulabilirsiniz. -Bir hafta sreyle, kimlerle nerelerde konu tu unuza dikkat edin. Bulundu unuz yerin de i ik zelliklerinin farkna varabiliyor musunuz? Bu zellikler sizin konu manz ya da size syleneni anlamanz etkilemekte midir? Hangi ynde? Bu sorulara bir hafta sreyle cevap bulmaya al n. leti im ortamnn iinde yer ald , daha kapsaml bir ortam vardr: leti imde bulunan bireylerin ortak de er ve inanlarnn kayna olan kltr. kinci Blmde, kltr kavramn inceleyerek geleneksel otoriter de erlerle, zgrlk a da anlay n de erlerini kar la trdk. Burada, kltr bir ileti im ortam olarak yeniden ele alaca z, nk kltr, insan davran larn btnyle kapsar, ku atr ve mesajlar, bu geni kapsaml ereve iinde anlamlandrlr. imdi, kltrn ki iler aras ileti imle olan ili kisine bir kez daha gz atalm. LETM ORTAMI OLARAK KLTR Hacettepe niversitesi retim yelerinden Perihan (Oray) Yunt, Konya yresinde ky kadnlaryla yapt anket al masnda ortaya kan bir ileti im sorununu a a da dile getiriyor: --1970 ylnda, Konya yresinin GEZC KADIN KURSU'nun etkinlik gsterdi i kylerinde ve byle bir kursun hi u ramad yerlerde, sosyal ya amda farkllklar olup olmad konusunda bir n ara trma yapyorduk. Anketimizde --Ka gnde bir ykanrsn?-- diye bir soru da yer alm t. Anket sadece kadnlara uygulanmaktayd. Kursun yapld ve yaplmad yedi er ky alarak toplam on drt kyde, rnekleme yoluyla seti imiz bir grup ky kadnna sorular soruyorduk. En son kyde, kadnlardan birisi beni, olduka fakir bir aileye ait oldu u anla lan, tahta basamaklar krk dkk bir eve gtrd. Evin kadnnn yz mutsuzluk izleri ta yordu. Anketimizdeki soruyu bu kadna da sordum: --Ka gnde bir ykanrsnz?-- Kadn cevap vermedi, anlamszca yzme bakt. Bana klavuzluk eden kadn hemen atld ve acmal bir sesle, --Gocas sakattr, ayda bir ykansa ne nimet,-- dedi. O anda kafamda im ek akt ve ancak o zaman, bu soruyu sordu umda teki kadnlarn biraz mahup, yar mtebessim verdikleri --Haftada bir gn, haftada iki, gn,-- gibi cevaplarn anlamn farkettim. Ayrca, u rad mz kyleri, bizden nce, do um kontrolne ili kin ara trma yapan bir ekibin dola m oldu unu da sonradan rendim. Aradan bir sre geti. Olay, Konyal bir arkada ma anlattm. Arkada m, --O biimde de il, 'oluk ocuk ka gnde bir ykanr, ama r ykarsnz?' diye sormanz gerekirdi,-dedi (Yunt, 1978). Ara trmac, Konya yresinden olmad iin, bu yreden olan kadnlarla biraz zor ileti im kurabilmi tir, ama yine de, sonradan da olsa, --kafasnda bir im ek akabilmi tir--, nk, cinsel ili kiden sonra --gusul aptesi--nin alnd n bilir. Perihan Yunt yerine, bu ara trmay bir Avrupal ya da Amerikal yrtseydi, o im ek hibir zaman akmayacakt. inde bulundu umuz sorunlar ve u ra t mz konular ya ammza o denli i ler ki, bir yabancya bunlar anlatmak zordur. Ayn kltrden olan kimseler, bu inanlar payla tklar iin, kolaylkla aralarnda ileti im kurabilirler. Ba ka ba ka kltrlerden gelen insanlar arasnda ileti im zorluklar olur. rne in, yabanc lkelere giden Trklerin ba ndan gemi tir: Misafir gittikleri yerde ilk defa ikram edilen eyi almazlarsa, ikinci kez srar edilmez. A oldu u ve can istedi i halde, bu nedenle a kalan Trkler olmu tur. Di er yandan, Trkiye'ye gelen yabanclarn kendilerine ikram edilen eyleri hemen almalar, o umuzun tuhafna gider; kendimizi, nezaket kurallarn Sayfa 35

Do an Ccelo lu -Insan Insana bilmeyen insanlarla kar la m gibi hissederiz. Erdo an Bozok'un Modern a (1972) adl karikatr kitabn, yurt d ndayken yabanc arkada lara gsterdim. Trkiye'de bulunmam , sorunlarmz bilmeyenler; sadece hafif bir glmsemeyle kitab gzden geirdiler. Trkler ve Trkiye'de bulunmu yabanclar, kahkahalarla glerek, sanatnn gr ndeki keskinli e hayranlklarn belirttiler. Bozok bir ileti im durumundayd: Sanat, kendi bildi i kltr ve ya am payla anlara zengin mesajlar yollayabilirken, bu kltr payla mayanlar asndan sadece baz ekiller izmi bulunuyordu. --Bugn senin cann bir eye skld galiba!-- diyen arkada mz, konu mad mz halde, canmzn skkn oldu unu szsz ileti imle anlam tr; yz ifademiz, sesimizin tonu, bedenimizin duru u ona ipucu olmu tur. Gnlk ya amda, sylenenlerin kar dakini nasl etkiledi i de szsz ifadeden anla lr. Sylenenin ho a gidip gitmedi ini, kar dakini kzdrp kzdrmad n; onun szsz ifadesinden srekli izleyebiliriz. leti imde, ili ki dzeyine ve szsz mesajlara duyarl olmayan kimse, kendisinin ve konu tu u konunun kar sndakini nasl etkiledi inin farkna varamaz; sz konusu ki iye gerekti inden fazla sokulur ya da uzakta durur; onun yz ifadesinde, bedeninde, el ve kol hareketlerinde dile getirdi i duygusal tonu --i itemez--. Ayrca, ileti im ortamnn zelliklerine --krdr--; kiminle, nerede, nasl konu ulaca n bilemez. Szsz mesajlara duyarlk kazanmam , kar sndakinin sadece sylediklerine nem veren kimseler, ki iler aras ili kilerde byk zorluklarla kar la rlar. Ve o u kez, ili kilerinde meydana gelen tkanklk ve aksaklklarn nedenlerini de bir trl anlayamazlar. DENEYEBLRSN Z A a daki egzersizler, okuyucuyu ilerdeki konulara hazrlamak iin verilmi tir. Bu egzersizleri uygularsanz, kitapta incelenen kavramlar daha yakndan tanr ve ileti im kavramlarn kendi ya amnzda kullanma olasl nz artar. Ki iler aras ileti imde neredesiniz? Herkesin ya amnda nemli bir ki i vardr. Sizin iin u an ya amnzda en nemli ki i kimdir? Bu ki i anneniz, babanz, e iniz, ocu unuz ya da arkada nz olabilir. Bu nemli ki iyle nasl bir ileti im iindesiniz, bilmek ister misiniz? O halde, ltfen a a daki sorular cevaplayn. li kiniz olanak veriyorsa, ayn sorular onun da cevaplamasn isteyin. Daha sonra cevaplarnz kar la trarak, aralarndaki benzerlik ve farkllklar zerinde konu abilirsiniz. Sorular: 1. Onunla en son hangi konuda tart tnz? Bu tart ma nasl sonuland? Birbirinize daha kzgn olarak m ayrldnz? Yoksa, aranzdaki ili ki daha da glendi mi? 2. Size sylemeden, onun iinde bulundu u duygusal durumu anlayabiliyor musunuz? A a daki duygulardan hangisini, onda daha kolaylkla tanyabiliyorsunuz? -Ne eli-Kendinden emin. -Gururlu-Korkulu. -Ne yapaca n bilemez halde-Kendini sulu hissediyor. -Tedirgin-a kn. Yukarda verilen duygusal durumlar sizin nasl ifade etti inizin Sayfa 36

Do an Ccelo lu -Insan Insana farknda msnz? Sizin bu tr duygular iinde oldu unuzu, sylemedi iniz halde, o anlayabiliyor mu? 3. Ona ifade etmekten ekindi iniz duygularnz var m? Onun size ifade etmekten ekindi i duygular oldu unu d nyor musunuz? Konu maktan ekinilen bu tr duygulardan sz etme olana n, ilerde bulabilece inizi zannediyor musunuz? 4. A a da verilen duygular onda canlandrmak iin yapabilece iniz en az iki ey d nn: -Kzdracak. -Ne elendirecek. -Gururlandracak. -Sulu hissettirecek. -zecek. -Korkutacak. 5. Onun arkada lar konusunda neler d nyorsunuz? Ayn arkada lara m sahipsiniz, yoksa onun ve sizin kendi arkada larnz m var? Ortak arkada larn kskanr msnz? Sizin arkada larnz konusunda onun duygularnn ne oldu unu biliyor musunuz? 6. Yorucu bir gn geirdi inizi ve eve gidip dinlenmeye can att nz varsayn. Ama bir yere gitmek iin daha nceden sz verdi inizi, o size hatrlatyor. Ya da, kendi ba nza kalmak, dinlenmek isterken, srekli aka yapma ve sizi rahat brakmama gibi bir huyu oldu unu d nn. Bu tr at malar nasl zerdiniz? Bir orta yol bulmaya m al rdnz? Kavga m ederdiniz? Yoksa sizin gr nz kabul etmesi iin onu inandrmaya m al rdnz? Aranzda kan at malar ele al tarznzdan ho nut musunuz? 7. Onun ya amnn temel amacn ve nem verdi i ilgilerini biliyor musunuz? Bu amalar ve ilgiler konusunda duygularnz ne? Sizin temel amacnz ve ilgilerinizle bunlar uyu uyor mu? E er uyu muyorsa, onun sizin ama ve ilgilerinizi kabul etmesini ister misiniz? 8. Ho unuza giden ynlerini biliyor musunuz? En gl ynlerinin farknda msnz? Bu konuda d ndklerinizi onunla payla tnz m? 9. Bir gece sizi uyandrarak sizinle konu mak istedi ini d nn. Ne yapardnz? --Peki, konu alm!-- m derdiniz, yoksa, --Sabaha kadar bekleyemez misin? Sabah konu sak olmaz m?-- diye ertelemek mi isterdiniz? Siz onu uyandrsaydnz, acaba o size nasl davranrd? 10. Onunla olan ili kinizden tr, kendi kendinizden uzakla m oldu unuzu hissetti iniz anlar oldu mu? Sizinle olan ili kisinden tr, onun kendi kendinden uzakla m oldu unu hissetti ini d nd nz oldu mu? Yukardaki sorulara verdi iniz cevaplar bir gzden geirin. Sorulara itenlikle cevap verdi inizden emin misiniz? Bu cevaplar sizin iin nemli olan kimseyle payla mak ister misiniz? Yoksa, bu cevaplarn onun tarafndan renilmesinden rahatsz m olursunuz? sterseniz cevaplarnz saklayn ve kitabn de i ik blmlerini okuduktan sonra yeniden gzden geirin. leti imle ilgili yeni kavramlar rendike, bu kavramlarn sizin ili kiniz iinde ne anlama geldiklerini verdi iniz cevaplardan anlayabilirsiniz. :::::::::::::::: : 4 Sayfa 37

Do an Ccelo lu -Insan Insana leti im ve Alglama Ahlakn Tarifi --O lu ortaokula gidiyordu. Ak am eve gelince derslerine yardm ederdi. Yemekten sonra sordu: --O lum, derslerin nasl, al tn m, yarn ne var?---Ahlak al tm, baba.---Anlat bakaym.-ocuk geti kar sna, papa an gibi bir solukta okudu: --Ahlak, hulk'un cem'idir. Hulk tabiyyat ve seciyye demektir. Buna huy denir. Seciyye ve huy denilen ey, insanda yerle mi melektir. O melek sebebiyle nefisten ef'al kolayca kar.-a rd: --O lum bu ne? Nereden ezberledin bunu?---Ahlakn tarifi, retmen yazdrd.---Bir ey anladn m?---Yoo! Anlamak art de il ki! Kimse anlamyor, ezberle yeter!..-Hasan Pulur'un yukardaki yazsnda belirtilen e itim sisteminin temelinde yatan, --anlamann gerekli olmad , ezberlemenin yeterli oldu u-- anlay , retmen ile renci arasnda gerek bir ileti im kurulmasn nler. Ki inin temel e itiminden edindi i bu al kanlk, basmakalp ve biimsel ili kilerinde srp gider. Kalpla m evlilik ya da i ili kilerinde de, bu durumu gzlemleme olana vardr. Kalplar tekrarlamaktan kurtulabilme, insan ili kilerine anlamsal zenginli i ve derinli i getirebilme, ileti imin srelerini uygun ve etkili bir biimde uygulamaya ba ldr. Bu blmn amac, ileti imin temel yapsn ve srelerini bilimsel kavramlar iinde tanmlayarak okuyucuya tantmaktr. LETM NEDR? Aslnda, buraya kadar, e itli ynleriyle ileti imden sz edildi. Bu bilgiler, ileti imin yapsn, elerini ve srelerini daha teknik adan inceleyebilmek iin bir birikim sa lad. DRDNC BLM Konuya, ileti imin tanmn yinelemekle ba layalm: leti im, iki birim arasnda birbiriyle ili kili mesaj al veri idir. Bu tanmda aklanmas gereken drt kavram vardr: 1. Birim; 2. Birbirine ili kin olma; 3. Mesaj; 4. Al veri . Birim: Birim, soyut bir kavramdr. Birbirleriyle kar lkl mesaj al veri i yapan insan, hayvan ya da makinenin her birine --ileti im birimi-- ad verilir. leti im sadece insanlara zg bir olay de ildir. ki kedinin kar lkl miyavlamalar, onlarn ileti im iinde oldu unu gsterir. Kar lkl satran oynayan iki bilgisayarn her biri, bir --ileti im birimi-- olu turur. leti im birimleri ikiye ayrlr: Kaynak birim ve hedef birim. Kaynak birim, mesaj gnderen birimdir. Bu, konu an ki i, miyavlayan kedi ya da satran oynayan bir bilgisayar olabilir. Adndan da anla laca gibi, kaynak birim mesajn kaynakland , olu tu u birimdir. Hedef birim ise, mesajn gnderildi i birimdir. ki ki i konu urken, konu an Sayfa 38

Do an Ccelo lu -Insan Insana kaynak, dinleyen ise hedef birim olur. Ne var ki, kaynak ve hedef birimler dura an olmayp, dinamik birimlerdir. Konu ann dinleyici ve bir sre sonra dinleyenin konu mac olmas gibi, kaynak ve hedef birimler srekli fonksiyon de i tirirler. Bunu bir rnekle somutla tralm. kisi de ayn fakltede okuyan ve bayram tatili nedeniyle birbirlerini iki hafta gremeyen iki arkada n arasnda a a daki konu ma geer: Ayhan : Ho geldin Nurten. Naslsn? Nurten : Ho bulduk Ayhan, iyiyim. Sen naslsn? Ayhan : Sa ol, ben de iyiyim. Bayramn nasl geti? Nurten : lk gnler bayram ziyaretleriyle geti. Daha sonra karde lerim ve arkada larmla bol bol konu ma olana buldum. Senin kula n da bol bol nlattm. Ayhan : Seni bu kadar zlemem beni korkutuyor. Sanki sana ok ba mlym m gibi bir duyguya kaplyorum. Nurten : Su benimmi gibi konu uyorsun. Benim elimden ne gelir? Ayhan : Neyse. Brakalm imdi bu konuyu. Dn yolculu un nasld? Nurten : Olduka rahatt. Gerede yaknlarnda otobsn arka tekerleklerinden biri patlad. Lasti i de i tirdiler, yarm saat ge kaldk. Konu maya ilk ba layan Ayhan; o anda kaynak, Nurten ise hedef birim durumundadr. Nurten, Ayhan'a, --Sen naslsn?-- diye sordu u anda kaynak, Ayhan ise hedef birim olmu tur. Birbiriyle ili kili olma: leti im olabilmesi iin sadece mesaj al veri i, bir ba ka deyi le, sadece iki ynllk yeterli olamaz. Alnan ve verilen mesajlarn birbiriyle ili kili olmas da gerekir. Gnlk ya amda yorgunluk, yanl anlama, dikkati ba ka bir konuya verme gibi nedenlerden tr ileti imde ili kinlik aksayabilir. Bu tr aksaklklar sreklilik gstermeye ba larsa, ki inin ruhsal dengesinde bir bozukluk oldu undan ku ku duyulur. Gerekten de, akl hastalarnn ileti iminde gzlenebilen bu zellik, hastal n derecesi ve tr hakknda ipucu veren en nemli belirtilerden biridir. Mesaj: nsanlarn kar lkl konu urken birbirlerine syledikleri szler, mesaja rnek olarak verilebilir. Ne var ki, mesajn mutlaka szl olmas gerekmez. nc Blmde belirtildi i gibi, szsz mesajlar da vardr: Yz ifadeleri, el kol hareketleri, oturu ve duru , birer mesajdr. nce mesajn genel bir tanmn yapalm, daha sonra ayrntlarna inelim. Mesaj, kaynak birimdeki ieri in, bir seim srecinden geirilmi ifadesidir. Kaynak birimdeki ierik, duygusal ya da d nsel olabilir. Ayhan'n Nurten'e, --Seni ok zledim!-- sz, duygusal ieri i olan mesaja rnektir; --korkuyorum--, --ok sinirlendim-- gibi ifadeler de duygu ve heyecan belirtirler. Szl mesajlarn o u, d dnya ve nesnelerle ilgili d nceleri belirtir: Nurten'in, --Otobsn arka tekerleklerinden biri patlad,-- cmlesi bu tr mesaja rnektir. Szsz mesajlar duygusal ieri i, szl mesajlar d nsel ieri i, en dolaysz ve etkili biimde ifade eder. Mesajn tanmnda bir seim srecinden sz ettik; seme srecinin sz konusu olmad otomatik tepkiler mesaj de ildir. Bir makinenin mekanik hareketlerinde ya da bir hayvann igdsel olarak Sayfa 39

Do an Ccelo lu -Insan Insana yapt tepkilerde, seme sz konusu de ildir. Bu demektir ki, belirli bir uyarc kar snda hayvan, igdsel olarak yalnz bir tip tepki gsterir. Yapabilece i ba ka bir ey yoktur. nsanlarda ise, igdsel davran lardan pek sz edilemez, ne var ki, reflekslerden sz edildi ini duymu sunuzdur. Yzmze yakn bir yerde el rpld zaman, istemeden gzmz krparz. Bu tr refleks hareketler, mesaj olarak kabul edilmez. Mesaj olabilmesi iin, kaynak birimdeki ieri i ifade edebilecek olas seenekler arasndan seilerek ifade edilmesi gerekir. Yzde yz kestirilebilen ifadelerde bir seim sz konusu de ildir ve bundan dolay bu tr ifadeler, birer mesaj de il, tepkidir. rne in, gz nnde el rpld zaman mutlaka gzn krplaca n bilirsiniz. Ama, --Merhaba, naslsnz?-- dendi i zaman ne cevap alaca nz yzde yz kestiremezsiniz. --yiyim, te ekkr ederim;-- cevabn almanz byk bir olaslktr, ne var ki, yine de yzde yz de ildir. nk, --Biraz rahatszm;-- --Sa ol, sen naslsn?-- gibi ve buna benzer birbirinden de i ik cevaplar da alabilirsiniz. Bir kimseyi iyi tanyor ve syleyece i szleri nceden yzde yz kestirebiliyorsanz, o kimsenin sylediklerine artk pek dikkat etmemeye ba larsnz. nk syledikleri bir tr --tepki-- olmaktadr. Bu tr ili kilerde, ileti im yava yava ortadan kalkar ve ilgin insan ili kileri, yerini can skntsna brakr. Al veri : leti im iki ynl bir sretir ne sadece al , ne de sadece veri , ileti imi olu turamaz. Bir arkada nzla kar kar ya oturdu unuzu d nn. Yalnz biriniz konu uyor ve di eriniz dinliyor... Acaba bu durumda, aranzda bir ileti imden sz edilebilir mi? Evet, edilebilir. nk arkada nzn yz ifadesinden, oturu biiminden, sizi anlayp anlamad n, sklp sklmad n karabilirsiniz. Sadece biriniz konu tu u zaman bile, bir iki ynllk sz konusudur: Birinizin szl mesajna, di eriniz szsz mesajla cevap verebilir. imdi, arkada nzla aranza karton ya da tahtadan bir perde konsa ve birbirinizi grmeniz engellense!... Yine yalnzca biriniz konu acak ve di eriniz hi cevap vermeden dinleyecek olsa, acaba bu durumda aranzda bir ileti im olur muydu? Bu kez cevap, --Hayr!--dr. Birbirlerini grmesi engellenen iki ki iden sade biri konu ma olana na sahipse, bu durumda bir ileti im de il, bir ileti sz konusudur. Ba ka bir ifadeyle, mesaj gnderilir, fakat bu mesajn kar l alnmaz. leti im olabilmesi iin bir mesaj al veri ine, bir ba ka deyi le, iki ynll e gerek vardr. Kaynak birimin gnderdi i mesaja kar lk, hedef birimin verdi i --cevap mesaj--a, geri-iletim ad verilir. Ayhan ve Nurten adl iki arkada n aralarndaki konu mada, Ayhan'n syledi i ilk sz mesaj iletimi, Nurten'in verdi i cevap da geri-iletimi olu turur. leti imin iki ynl bir olay oldu unu unutan ki iler, sadece konu mak, konu mak ve yine konu mak isterler. Kar larndaki a zlarn anca hemen atlrlar ve --Lafn balla kestim,-- tavryla kendileri konu maya ba larlar. Sizin kafanz bir sre daha tledikten sonra, --Ne kadar gzel sohbet ettik, yine gel, beklerim;-- diye sizi u urlarlar. Bu ekilde srekli konu anlar, ileti imden de il, kendi iletimlerinden zevk alrlar. Kar daki ki iyle ileti im kurulmak isteniyorsa, ona geri-iletimde bulunma olana tannmaldr. Bu noktada, ileti im, iki birim arasnda birbirine ili kin mesaj al veri idir tanm, tm eleriyle gzden geirilmi bulunuyor. imdi, ileti im modelini gzden geirmeye hazrz. Modeller, soyut kavramlar somut simgeler ve i aretlerle belirtme olana verirler. Bu nedenle, bir konunun aka tart labilmesi iin, e itim alannda sk sk kullanlrlar. Sayfa 40

Do an Ccelo lu -Insan Insana LETM MODEL ekilde iki ki iden olu mu bir ilet im modeli gryorsunuz. Bu modelde yer alan eler ve srelere de inerek, ileti im olayn, ayrntl olarak ve daha yakndan tanmaya al alm. Konu an iki ki iden biri kaynak, biri de hedef birimi olu turur. Bu iki birim arasnda, mesajlarn gidip gelebilece i bir kanal vardr. rnekte, kaynak ve hedef birimlerin her ikisi, de insan oldu u iin, yap ve i lev bakmndan birbirlerine benzerler. Her birimde bir merkez, gnderici ve alc vardr. leti im modelindeki eler ve sreler: kaynak ve hedef birimlerle kanal ve ileti im ortam olmak zere ana ba lk altnda toplanabilir. KAYNAK VE HEDEF BRMLER Kaynak ve hedef birimleri a a daki e ve sreleri ierir: Merkez: Gnderilecek mesajlarn ieri inin (duygu, d nce, niyet, gd; eylem vb.) olu tu u ve gnderilmek zere seildi i blmdr. Gnderici: Merkezdeki ieri i, szl ya da szsz i aretler haline dn trerek kanala brakan edir. Szl ileti imde ci er, grtlak, dil, di , dudak ve damaklardan olu an ve birbirleriyle dzenli ili ki ierisinde al an son derece karma k bir szl gnderici sistemi i grr. Yz ifadeleriyle szsz bir ileti im sz konusu oldu u zaman ise, boyun ve yz kaslarndan olu an bir dzen, gnderici olarak al r. Bedenin hareketleri ve duru u mesaj niteli ini ta d ndan, tm beden bir gnderici olarak al r. Alc: aret biimine dn m olarak kanaldan gelen mesajlar alan ve merkeze aktaran edir. Hedef birim, gelen mesajn trne gre farkl alclar kullanr. Szl mesaj geldi inde i itme sistemi, grsel mesaj geldi inde ise, grme sistemi alc olarak kullanlr. Mesaj, dokunma, koku gibi i aretler aracl yla gnderilirse, o zaman cilt ve burun gibi, ona uygun bir alc sistem ileti imi sa lar. Hedef birim pisikolojik i leyi bakmndan kaynak birimin aynsdr. Farkl olan sadece srelerin yndr. Kaynak birim mesaj gndermek i iyle u ra t halde, her birim kendisine gelen mesaj almak ve yorumlamak i iyle u ra r. Yorumlad mesajla ilgili bir geri-iletimde bulundu u anda, hedef birim, i levleri bakmndan artk bir kaynak birim olmu tur. KANAL Kanal: Kaynak ve hedef birimler arasnda yer alan ve i aret haline dn m mesajn gitmesine olanak sa layan yola, geite, kanal ad verilir. Her duyu organna kar lk bir kanaldan sz edilebilir. Mesaj konu ulan kelimelerle aktarlyorsa, i itme kanalndan sz edilir. itme kanal, szl i aretleri, bir ba ka deyi le, kelimeleri hava titre iminden yararlanarak aktarr. A zda ba layan titre im, bizi dinleyen ki inin kula na gider ve orada i itsel alc organ tarafndan, sinirsel titre imlere dn trlerek beyine iletilir. Yz ifadeleri, el ve kol hareketleri szkonusu oldu unda, grsel kanal i in iine girer. Gz; yz ifadesini k dalgalar halinde alr ve bu dalgalar sinirsel dalgalara dn trr. Beyin ise, bu sinirsel dalgalar, belirli anlamlar ta yan yz ifadeleri olarak de erlendirir. sterseniz, dokunma ya da koklama kanal yoluyla iletilen mesaj rneklerini, kendiniz bulabilirsiniz. Her duyuma uygun d en bir kanal oldu u belirtilerek, bu konu ksaca zetlenebilir. Kanal esiyle ilgili aklamay bitirmeden, de i ik kanallarn birbirinden ba msz olarak varoldu unu da syleyelim. rne in, Sayfa 41

Do an Ccelo lu -Insan Insana gece karanlk bir ortamda kar nzdaki ki iyle konu manzda bir aksama olmaz; ne var ki, kar nzdakinin yz ifadesini gremezsiniz, kullanm oldu unuz kanal, hava titre imleriyle al an i itsel kanaldr. inin havas alnm bir cam blmeyle ayrlm bir odada da kar nzdakiyle szl ileti im kuramazsnz, fakat birbirinizin yz ifadelerini rahatlkla grebilirsiniz. Bildi iniz gibi telefon ancak i itsel kanalla ileti im kurma olana sa lar. Kar nzdakinin yz ifadesini gremezsiniz. Buna kar lk gnlk ya amdaki yz yze ileti imde, ayn anda birden fazla ileti im kanal kullanlr; ileti imde kanal says arttka ileti imin etkilili i de o derece artar. a da teknolojinin hem i itsel, hem de grsel kanal kullanan telefonlar yapmak istemesi bu nedenledir. aret: aret, mesajn gndericiden getikten sonra temsil edildi i fiziksel biimdir. u anda okudu unuz kelimeler, benim size gndermek istedi im mesajn harflere dn mnden olu an fiziksel i aretlerden meydana gelmi tir. Konu ma sresince duydu unuz kelimeler, i itsel i aretlere, okurken grd nz yazl kelimelerse, grsel i aretlere rnektir. kt: Kaynak birimin gnderdi i i aretlerin tmne kt ad verilir. Girdi: Hedef birimin alcsnn yakalad i aretlerin tmne girdi denir. Grlt: Kaynak birimin gnderdi i mesajla, hedef birimin ald mesaj arasnda bir fark varsa, bu farka --grlt-- ad verilir. Grlt, ileti imin en nemli kavramlarndan biridir. leti im modelinde, grlt kayna sadece kanaldaym gibi gsteriliyor, aslnda grlt kayna hem kanalda hem de hedef birimde yer alr. A layan ocu un sesinden dolay, kar dakinin konu masn pek iyi duyamayan ki inin ileti iminde fiziksel grltnn varl ndan sz edilir. Fiziksel grlt kanalda yer alr. Kula a r i itti i iin kar dakinin konu masn pek iyi duyamayan ki inin ileti imindeki grlt ise, hedef birimin alcsndan kaynaklanr. Bu tr i itme bozuklu u, ileti im terimleri ierisinde, nrofizyolojik grlt olarak isimlendirilir. Bir nc tr grlt de, hedef birimin merkezinde yer alr: nanlar, tutumlar ya da o anda iinde bulundu u duygusal durum nedeniyle, hedef birim kar dakinin syledi ini, syleyenin anlamndan bamba ka bir biimde yorumlar ve farkl bir anlam karrsa, psikolojik grltnn varl ndan sz edilir. nsanlar arasndaki ileti im aksaklklarnda psikolojik grltnn pay byktr. Bu nedenle bu konuyu ayrntlaryla incelemekte yarar vardr. Ki i, belirli konularda nyargl olabilir ve bu nyargsndan tr, belirli konularda gnderilen mesajlar yorumlarken, anlam ieri ini farkl ynlere saptrr. rne in, kyl d manl olan bir ki iye, dv en iki kentliyi ayrmaya al an bir kylnn de bulundu u bir foto raf gstererek ne grd n anlatmasn isteseniz, size, bir kylnn elinde bakla iki kentliye saldrd n syleyecektir: Gerekte bak bir kentlinin elindedir. nsanlarn o andaki gereksinmeleri de yorumlamalarn etkiler. A olan kimse, yiyecek konusunda sylenenleri, yalnz olan kimse ise, arkada lk konusunda sylenenleri daha iyi anmsar. Annelerin, hi kimse duymad halde, br odada birok sesin arasndan ocu unun a lad n duyabilmesi, byle bir algsal hazr olu la aklanr. Mizah hikayelerinde ve gldr oyunlarnda, yukarda sz edilen yanl anlama ve yorumlamalardan yararlanlr. rne in, baba ata binme dersleri almaya ba layan kzna, --Kzm, benden sana baba nasihat, sakn plak ata binme,-- der. Kz, --Babac m, bana ata Sayfa 42

Do an Ccelo lu -Insan Insana binme dersi veren erke in yannda zaten plak dola amam ki!-- diye cevap verir. Trafik kurallarn hie sayarcasna araba kullanan bir adam durduran trafik polisi, srcnn sarho oldu unu farkederek, --kili araba kullanmann yasak oldu unu bilmiyor musunuz, beyefendi?-diye sorar. Adam byk bir saflkla, --Polis bey, arabada iki oldu unu inann bilmiyordum!-- diyerek masum masum polisin yzne bakar. Psikolojik grlt, her zaman gldrc sonular vermez tabii. nsan ili kilerindeki kopmann temelinde bu tr grlt yatar. Bo anmalarn, krlmalarn, ksmelerin ve evi terkederek kamalarn o unun altnda yanl anlama ve yorumlamalar, ba ka bir ifadeyle, psikolojik grlt yatar. LETM ORTAMI leti im srecini etkileyebilecek nitelikleri olan ve ileti im durumu iinde bulunan ki i, nesne ve olaylarn tmne --ileti im ortam-- ad verilir. Her insan ili kisi bir ortam iinde yer alr. Herkesin yannda ayn rahatlkla konu ulamad n, herkes bilir. Bu yzden nemli eyler sylemeden nce, ki i evresine gz atar, kimlerin bulundu unu grmek ister. Ayrca, ileti imde bulunulan ortamda alnan mzik, odann scak ya da so uk, byk ya da kk olmas, binann veya evrenin zelli i (konut, i yeri, okul, tren yeri gibi), konu malar farknda olunsa da olunmasa da etkiler. leti im ortamnn, bir de sosyo-kltrel yn vardr. Sosyo-kltrel ynyle ileti im ortamna bakld nda, toplum ya amnda nemli olan de erler asndan, ki ilerin nasl bir ereve iinde ili ki kurduklaryla ilgilenilir. rne in, bir erkek, yakn olan bir kimsenin karsyla konu urken, ona o u kez, --yenge-- der. Bu konu ma biimi, toplum de erlerinin etkisi altnda olu ur. Ayrca, konu ulan kimsenin ya , mesle i, renim dzeyi de, onunla nasl konu ulaca n belirler. Kitabn ikinci ksmnda sosyo-kltrel ortamn ileti im davran n lkemizde nasl etkiledi ini gsteren rnekler verilmi tir. TEMEL LETM SRELER Kod: Mesajn i aret haline dn mesinde kullanlan simgeler ve bunlar arasndaki ili kileri dzenleyen kurallarn tmne --kod-- ad verilir. Bu anlamda, insan dilleri birer koddur. u anda bu kitab Trke kodunu kullanarak yazyorum. Kitab ba ka bir dille yazsaydm, farkl bir kod kullanm olacaktm. Kar lkl konu urken ayn anda de i ik trden kodlar kullanlr: Kullanlan dil bu kodlardan ancak biridir. Yz ifadeleri, syleyi tarz, el ve kollarn hareketleri de, ayr ayr kodlarla aktarlan mesajlardr. Bugne kadar zerinde en ok al lan, incelenen kod dildir. Yz ifadeleri, ses tonu, kelimeler arasndaki sessizlikler, el kol hareketleri de, ki iler aras ileti imde kullanlan kodlar olarak, gnmzde inceleme alanna girmeye ba lam tr. Kodlama: Mesajn ieri inin kod simgelerine dn trlmesine --kodlama-denir. Belirli bir niyet ya da duygunun, de i ik kodlarla ifade edilebilece ini yukarda belirtmi tik. rne in, kzgnlk duygusu, kullanlan kelimelerle (--yle yapma, beni sinirlendiriyorsun!-- gibi szlk anlam kzgnlk ifade eden kelimelerle), syleyi tarzyla (yani kelimelerin szlk anlam kzgnlk belirtmedi i halde: --Hemen gitsem iyi olacak!-- gibi bir ifade biimiyle kzgnl mz belirterek), ya da yz ifadesiyle (ka yukar kaldrp, dik dik bakarken, solu u h rtl bir sesle d ar brakarak) belirtilebilir. Kod ama: Kodlanarak gelen mesajn ieri ini yeniden elde etmek iin yaplan zmleme srecine --kod ama-- denir. Kod ama ve yorumlama birbirlerinden farkl iki i lemdir. Kod ama srecinden sonra yorumlama ba lar. Sayfa 43

Do an Ccelo lu -Insan Insana Yorumlama: Yorumlama, yeniden bir de erlendirmeyi gerektirir. Kod alarak elde edilen mesaj ieri ine, o andaki btn ili kiler ve di er ko ullar erevesi iinde, yeniden anlam verilmesine --yorumlama-denir. Baz durumlarda kod alarak elde edilen anlamla, yorumlama sonucunda elde edilen anlam arasnda, bir fark yoktur. Baz durumlarda ise, yorumlama sonucunda elde edilen anlam, kod ama dzeyindeki anlamdan farkldr. Bu tr durumlar herkesin ba na gelir: Kar daki asl sylemek istedi inden farkl bir ey syler, ama biz, yine de, onun ne demek istedi ini anlarz. rne in, faklteden yeni mezun olmu gen bir ziraat mhendisi, ya l bir ziraat teknisyeninin amiri olarak atanm tr. Uzun yllar Devlet retme iftlikleri'nde grev yapm ya l teknisyen, --Siz faklte bitirmi bir mhendissiniz, tabii ki benden daha iyi bilirsiniz. Bilmediklerimizi gelip sizden sormak bize d er;-- dedi inde, gen mhendis bu sz, --Faklteyi bitirmi olmanz benden daha bilgili oldu unuzu gstermez, nemli olan i deneyimidir. 'Her eyi ben bilirim' eklinde bir tutum iine girmeyin; benim deneyimime nem verin!-biiminde yorumlamaldr. Bu durumda, mhendis iki seenekle kar kar yadr: Cevabn, ya kod ama dzeyinde, ya da yorumlama dzeyindeki anlama gre verecektir. Kod ama dzeyindeki anlama gre verirse, byk bir olaslkla --Hay hay memnuniyetle, elimden geldi ince yardmc olurum,-biiminde cevap verecektir. Yorumlama dzeyindeki anlama gre cevap verirse, --nemli olan deneyim, aslnda benim sizden reneceklerim var, umarm bana yardmc olursunuz;-- biiminde cevap vermesi daha do ru olacaktr. Geri-iletim: Kaynak birimin gnderdi i mesaja kar lk hedef birimin gnderdi i cevap mesaja --geri-iletim-- ad verilir. Kendine geri-iletim: Ki inin kendi gnderdi i mesaj, kendisinin almas srecine kendine geri-iletim denir. Trke'de --a zn syledi ini kulak duymal-- diye bir sz vardr. Deneysel ko ullarda, kendi syledi ini i itemez duruma getirilerek konu turuldu unda, ki i, drt dakikadan daha fazla fazla konu masn srdremez. Kendine geri-iletim yalnz szl ileti imde de il, szsz ileti imde de nemli bir yer tutar. leti imin ortaya kabilmesi iin, alnan ve verilen mesajlarn alglanabilmesi gerekir. Zihinsel ve duygusal psikolojik i lemlerin temelinde alglama yatar. Bu nedenle imdi, alglama konusunu, ki iler aras ileti imle ili kili olarak, ana hatlaryla incelemek istiyorum. ALGILAMA: ANLAMANIN TEMEL Yandaki sayfada gsterilen --kaynana gelin illzyonu-- olarak bilinen ekilde ne gryorsunuz? Olduka yksek yakal bir manto ya da krk giymi , ba rtl, salarnn bir ksm grlen, byk burunlu, a z hafif ak bir ya l hanm m? Yoksa yz biraz br tarafa dnk, boynunda kolyesi olan, kirpikleri ve burnunun ucu ile salarnn altnda sol kula gzken gen bir bayan m? u anda ben ya l kadn gryorum. Sizin ve benim grd m birbirine benziyorsa, ekli tanmlarken aramzda bir farkllk, ba ka bir deyi le, --fikir ayrl -- olmaz. Ayn ekle bakan biri, gen bir bayan gryorsa, ayn resme bakt halde sizden farkl bir ey grmesini herhalde nce acayip kar larsnz, daha sonra ya kendi grd nzden ya da ki inin alglamasndan phe etmeye ba larsnz. Sayfa 44

Do an Ccelo lu -Insan Insana Ayn ekle bakan iki ki inin farkl alglamalarda bulunmas, alg olay ile ilgili u nemli bulguyu bize gsterir: Alglama, alglanan uyarcnn ve alglayan ki inin zelliklerinin etkile imiyle olu ur. evredeki --uyarcya ait-- etkenlerle, bireydeki --alglayana ait-etkenleri daha ak seik grebilmek iin, alglama srecini KARA KUTU terimleri ierisinde ksaca tart alm. KARA KUTU VE ALGILAMA sterseniz, bir an iin insanlarn de il de, izilmesi ve tantlmas daha basit olan bir kutu rne i zerinde durarak, alg olayn inceleyelim. A a daki ekilde grld gibi bu kutunun temel esinden sz edilebilir: Girdi; Kutu; kt. Girdi, kutunun duyarl oldu u her trl enerjiyi kapsar. Kutu, k, ses, dokunma gibi kinetik enerji vb. gibi trl uyarclara duyarl olabilir. Kutu'nun ii alp baklamyor; nk alrsa kutu bozuluyor ve bir daha al myor. kt, kutunun uyarclar zerinde i lemde bulunduktan sonra ortaya kard rne verilen addr. kt, kaynana-gelin illzyonunda oldu u gibi, o u kez, girdiden farkldr. Girdi ile kt arasndaki bu fark, kutu iinde yer alan i lemlerden kaynaklanr. Girdi ile kt arasndaki ili kiyi, bir rnekle aklayalm: Kutuya a a daki saysal de erler Girdi olarak verildi inde, kt olarak u de erler elde ediliyor: Girdi kt 1 4 2 9 3 16 Yukarda verilen rnekte, Girdi ve kt arasnda bir fark oldu u grlyor. Bu fark, kutunun girdi zerinde baz i lemler yapmasndan ileri geliyor. Acaba kutu, ald saysal de erler zerinde ne gibi i lemler yapm tr? Saylarla oynamasn seven okuyucular bunun zerinde d ne dursunlar, biz matematikle u ra maktan ho lanmayanlara cevab aklayalm: Kutunun yapt i lemi a a daki formlle zetleyebiliriz. kt = (Girdi art 1)'in karesi Szle forml ifade edelim: Kutu Girdi'ye 1 ekleyip, toplam de erin karesini almakta ve sonucu kt olarak vermektedir. Alglama olaynda, acaba, bireyin girdi uyarclara uygulam oldu u i lemi yukardaki gibi bir formlle belirlemek olana var mdr? Psikoloji, her yl geli en bir bilim olarak, byk atlmlar yapyorsa da, henz yukarda verilen formldekine benzer matematiksel kesinli i olan kurallara ula abilmi de ildir. Buna ra men, insan alglamasnda rol oynayan etkenleri, genel bir model iinde toplayarak gsterme olana vardr. imdi, bu amala yapla trlm bir --alglama modelini-- inceleyelim. ALGILAMA MODEL Alglama modelinde, alglanan uyarclar bulunduran bir evre ve bu evre iinde yer alan uyarclar alglayan bir birey vardr. Yan sayfada verilen alglama modelinde, alglama srecini etkileyen belli Sayfa 45

Do an Ccelo lu -Insan Insana ba l etkenlerin bir dkm verilmi tir. evrede bulunan ok sayda uyarc, bireyin duyu organna ula r. Bu uyarclar iddetleri, sklklar, hareketleri ya da hareketsiz olmalar, byklkleri, renkleri ve di er uyarclarla bir rnt olu turup olu turmadklar bakmndan birbirlerinden farkllklar gsterirler. evrede bulunan bu uyarc karma as, duyu organlarn srekli etkiler. Alglama i lemini gerekle tiren organizmay, drt blm iinde incelemek mmkndr: 1. Alclar; 2. lk i lem; 3. Gemi ya antlardan getirimler; 4. Son i lem ve algsal rn. imdi bu blmleri ksaca gzden geirelim. Alclar Alclar, duyu organlarndan olu ur. Gz, kulak, burun, dil ve cilt, yaplar ve i leyi leri hakknda az ok bilgi sahibi oldu umuz duyu organlardr. Duyu organlar yaplar, i leyi biimleri, iinde bulunulan evreye uyum (adaptasyon) dereceleri ve kapasiteleri erevesinde, evredeki uyarclar alrlar ve sinir sitemiyle ili kiye sokarlar. Duyu organlarmzn duyarllk dereceleri, duyum e i i kavramyla ifade edilir. rne in, gz, bir mum n karanlk bir gecede elli kilometreden grebilecek grme; kulak, bir kol saatinin tik taklarn alt metreden duyabilecek i itme; ve dil, bir ay ka ekerin yedi litre saf suda eritilmi tadn alabilecek tad alma duyarl na sahiptir. Burun, bir damla parfmn odal bir eve da lm kokusunu alabilecek; cilt, bir santimetre ykseklikten yana a d en bir arnn kanadn hissedebilecek duyarlktadr. Duyarlk dereceleri, duyu organlarnn ortama yapm olduklar uyuma gre de i ir. Ortama uyum yapm bir duyu organnn, alglamay nasl etkiledi ini denemek iin, kap aln ve bunlardan birini elinizin dayanabilece i scaklkta suyla doldurun. Di er iki kaptan birine so uk, di erine lk su koyun. Sa elinizi scak su, sol elinizi so uk su dolu kaba sokarak dakika tutun. Sonra her iki elinizi birden lk su dolu kaba sokun. Sonucun ne olaca n tahmin edebiliyor musunuz? Ayn uyarcy (lk su) sa eliniz so uk, sol eliniz ise scak bulur. lk lem Duyu organlarndan gelen sinirsel akmlar sinir sisteminin de i ik yerlerinde son bulur ve bu noktada, sinir sistemi girdiler zerinde i lem yapmaya ba lar. Sinir sistemi, bu i lemleri kendi kapasitesi iinde yapar. Kanal kapasitesi, sinir sistemine ula an btn uyarmlarn i leme giremedi ini, sinir sisteminin belirli bir kapasitesi olup, yalnzca bu kapasite snrlar ierisinde girdiyi i leyebildi ini ifade eder. rne in, gz saniyede 5 milyon bitlik bilgi aktard halde, sinir sistemi ancak 500 bin bitlik bir bilgi i leyebilir. Yorgunluk, o anda iinde bulunulan heyecan durumu, organizmann o andaki gereksinmeleri ve gdleri, sinir sisteminin i leyi ini etkiler. Ayrca, belirli fizyolojik dnemler de, sinir sisteminin i leyi ini etkiler. Kadnlarn adet gnlerinde ya da gebelikleri srasnda daha gergin, daha duyarl olmalarn ve genellikle aldr etmedikleri olay ve durumlara, bu dnemlerde daha iddetle tepkilerde bulunmalarn, fizyolojik dnemlere rnek olarak gsterebiliriz. zetle, ilk i lem olarak adlandrlan bu blmde, sinir sistemi, girdi uyarclar bir trl kod ama srecine tabi tutar ve bu kod ama, sinir sisteminin genel kapasitesi ve organizmann o anda iinde bulundu u fizyolojik ve gdsel ko ullar iinde yaplr. Ya ant va renmenin Getirdikleri Sayfa 46

Do an Ccelo lu -Insan Insana Duyu organlar kanalyla sinir sistemine ula an duyusal veriler ilk i lemden sonra, organizmann ya am boyunca geli tirmi oldu u psikolojik srelerle etkile im haline geer. Ya ant ve renme rn bu etkenler drt temel kategoride toplanabilir. Bunlar: (a) Algda de i mezlik; (b) Algda organizasyon; (c) Faal ve algy do rudan etkileyen faktrler ve () Pasif ve algy dolayl etkileyen faktrlerdir. (a) Algda De i mezlik Nesnelere, simgelere, insanlara ve olaylara verilen anlamlar ve nem dereceleri, gemi ya antlar iinde olu ur. Bu anlamlar, uyarcnn kendi de il, o uyarcnn ki inin ya ant ve amalaryla olan ili kisi sa lar. D dnya, yani insanlar, olaylar, nesneler ve bunlarn ili kilerinden olu an fiziksel ve sosyal dnya, dura an bir dnya de ildir. Tmyle belirlenmi ko ullar altnda, belirgin ve yapla m biimde kar mza kmaz. Bu nedenle, bireyler d dnyayla ili kilerinde, genellikle --merak--, --ku ku-- ya da --kayg-- denebilecek bir ruh hali iindedirler. Srekli de i en bu dnya iinde, insano lu --de i mezler-- yaratarak, belirsizli i bir dereceye kadar gidermeye al r. Duyu organlarndan gelen duyusal veriler son derece karma k olarak gelseler de, insan beyni bu karma kl rgtleyerek alglar. Bu rgtlenmenin bir grnm, de i mezlik adyla bilinir. Gze gelen nlar, bir nesnenin evresinde yrrken bakld nda oldu u gibi, nesnenin yeri ve as de i tike, srekli de i ir. Oysa nesnenin evresinde yrnse de, yine ayn nesne grlr. Bu de i mezlikler, alglanan nesne ve olaylara tutarl ve yinelenebilen zellikler yklenerek, yapla trlr. Alglamada de i mezlik yalnz biimde olmaz, renk, byklk (cesamet), aklk bakmndan da algsal de i mezler vardr. Duyu organlarndan gelen birok duyuma, anlamlar ve nem dereceleri verilir. Gelen duyusal verilere, her defasnda yeni ba tan anlamlar vermek yerine, ya ant boyunca geli tirilen de i mezler kullanlarak, algsal i lem kolayla trlm olur. Ki inin ya ants boyunca geli tirmi oldu u de erlerin, beklentilerin ve algsal kalplarn tm, ki inin iinde yeti mi oldu u kltrden kaynaklanr. Bu kltr de erleri, alglamay srekli etkiler. Basit bir rnek vererek kltrel de erlerin ve beklentilerin alglamay nasl etkiledi ini gsterelim. Gzn her birine d dnyann farkl grntsnn d t biliniyor. Sa ve sol gze gelen grntleri denetleme olana sa layan stereoskop denen bir aletle, her iki gze, iki ayr ki inin yzleri gsterildi inde, birey bu iki yzden farkl bir nc yz grr. Byle bir deneyin ilgin yan, her bireyin di erlerinden farkl bir yz grmesidir. Bireyler, sa ve sol gzlerine gelen farkl yzlerin, --kendilerine gre-- nemli olan zelliklerini bir araya getirerek, yeni bir yz olu turmaktadrlar. Grd yz zelliklerini, her birey kendi ya ants iinde anlamlandrd ndan, ortaya kan yeni yz, herkes iin farkl olmaktadr. Sa ve sol gze verilen resimler, bu denemeye girmi olan ki ilere, daha sonra ayr ayr plak gzle gsterildi inde, o u denek, stereoskop aracl yla kendilerinin yaratm oldu u --sentez yz-- daha --gzel--, daha --cana yakn-ve --anlaml' bulmu tur. Ba ka bir rnekle aklamaya devam edelim: ki erkek dene e stereoskopla iki farkl resim gsterildi ini varsayalm. Bu resimlerden biri plak, di eriyse kapal giyinmi bir kadn gstersin. Erkeklerden biri kapal, tutucu bir ailede bym ve halen kk bir kasabada ya yor olsun. Di eriyse, kadn erkek ili kileri asndan ocuklarn serbest yeti tiren kentli bir aileden gelmi olsun. Sayfa 47

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bu iki ki inin stereoskopta grece i nc resim birbirinden farkl olacak m acaba? Farkl olaca n d nyorsanz, ne ynde bir fark ortaya kaca n beklersiniz? Vermi oldu unuz cevaplar, bu ki ilerin yeti me ortamlarnn, onlarn resimlerdeki baz zelliklere ne gibi nem dereceleri verece i konusunda, sizin tahminlerinizi yanstr. Bu deneyi evrenizdekilere anlatp ayn soruyu onlara sorun, onlarn cevab sizinkinden farkl m? Sizin ve di erlerinin cevaplar arasndaki bu farkllk nereden geliyor acaba? lk kez kar la lan ki ilere, de i mezlik kavramnn etkisi altnda, e itli sorular sorularak, onlar, belirli kalplara, de i mezlere sokulmaya al lr: --Nerelisiniz, efendim?--, --Ne i le me gulsunuz beyefendi?--, --Evli misiniz, ka ocu unuz var?,-- --Ka ya ndasnz?--, --Nerede oturursunuz?-- U ra n syleyen ki i --i portac-- ise bir kalba, --doktor-- ise ba ka bir kalba sokulur ve farkl ili kiler kurulur. Nereli oldu u da, de er sistemini harekete geirir: Kar sndaki Kayserili ise ba ka, Nev ehirli ya da orumlu ise daha ba ka biimde de erlendirecek ki iler vardr. Ya la, evli ya da bekar olu la da ilgili birok kalp ve --de i mezlik-- bulunur. Bunlar aracl yla insanlar snflara ayrlr ve bylece --belirlenmi -- bir dnya yaratlr. (b) Algda Organizasyon Algsal rgtlenme, sadece de i mezlik kavram iinde tutulamaz. ekil ve zemin, algsal kmeleme ve yapla trmada nemli kavramlardr. Alglanan nesneler, ki iler, olgular ya da ili kiler, bir zemin zerinde alglanr. Yanda verdi imiz resimde, izgili ve izgisiz ksmlarn hangisini zemin olarak gryorsunuz? Zemini arkada brakp, algsal alanda birinci plana kan, dikkati daha eken, toplayan uyarcya -- ekil-ad verilir. Kaynana-gelin belirsizli inde oldu u gibi, bazen ekil ve zemin ayrm pek belirgin olmaz, biri di eriyle yer de i tirir. ekil ve zeminin birbiriyle yer de i tirmesi sonucu alglamada baz de i meler olur. Cmle iinde kullanlan kelimelerin yeri, cmledeki hangi anlam esinin ekil, hangisinin zemin olaca n bir lde belirler. ocuk hamurdan bebek yapt, cmlesi drt kelimeden olu maktadr. Bu kelimelerin yeri de i tirilerek cmle farkl biimlerde sylenebilir: Hamurdan bebek yapt ocuk. Bebek yapt ocuk hamurdan. Bu cmlelerde farkl anlam eleri ekil ve zemin rollerini alr. rne in, ikinci cmlede bebe in hamurdan yapld vurgulanmakta, bir ba ka deyi le, hamur zelli i birinci plana karlmakta, ocuk ve onun faaliyeti, zemini olu turmaktadr. nc cmlede vurgulanan ise, ocu un bebek yapt dr, cmledeki di er eler, bu anlama zemin olu tururlar. Alglamada gruplama ve rntleme (patterning) srecini a a daki ekle bakarak kendiniz de gzlemleyebilirsiniz. Bu ekilde ilk srada ift ve bir tek izgi alglad nz halde, ayn eklin almnda kare grmeye ba lyorsunuz. Algsal gruplama ve rntleme, yalnz grsel uyarclarda de il, i itsel ve dokunsal uyarclarda da kendini gsteren bir sretir. (c) Faal ve Do rudan Etkileyen Faktrler Sayfa 48

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bir olayla ya da ki iyle kar la ld nda, beklentiler o olay ya da ki inin alglan n etkiler. Beklentiler, algsal srecin o denli do al bir parasdr ki, ba langtaki beklentilerin o u kez farknda olunmaz. Alglamay etkileyen beklentilerin o u, ki ilerin alm olduklar sosyal roller ve bu rollere ba l de erlerle ili kilidir. Sosyal roller ve sosyal de erleri, gelecek blmlerde ayrntl olarak ele alaca z. Sosyal roller ve de erlerin d nda da, ki inin kendine zg gemi ya antlar, ki isel beklentileri vardr. Bu beklentilerin tm,,biraz sonra inceleyece imiz alglama erevesini olu turur. () Pasif ve Dolayl Etkileyen Faktrler Konu ulan dilin zellikleri, alglamay etkiler mi? Byle bir etki sz konusuysa, bu etki nasl ve nerede kendini gsterir? Bu tr sorular, d nrlerin kafasn yzyllar boyunca me gul etmi olmasna ra men, cevaplar bugn bile kolaylkla verilemez. Kullanlan dil ve alglama konusu, zel teknik terimleri ieren karma k bir konu oldu u iin, burada ayrntl tart masna girmeyece iz. u kadarn sylemekle yetinelim: Ki inin iinde yeti mi oldu u dilin kelime haznesi ve baz yapsal zellikleri, ki iyi baz konular alglamaya daha duyarl, daha yatkn yapabilmektedir. Son i lem: Algsal rn Sinir sisteminin i leminden geen duyusal veriler, ya ant ve renme getirimleriyle etkile imde bulunarak bir seilmeye u rarlar. Ki i, duyu organlarna ula an btn uyarclara tepkide bulunamaz. Gelen uyarclardan birka zerinde odakla r. Bu algsal odakla maya dikkat ad verilir. Bu satrlar okurken bir dakika ara verin ve u anda duyu organlarnzn kaydetmekte oldu u uyarclarn farkna varmaya al n. Kitab evde okuyorsanz, szgeli i, br odada alan mzi in farkna varacaksnz. D arda ba ran eskici ya da simitinin sesini imdi duymaya ba lad nz farkedebilirsiniz. Oturmaktan srtnzn a rd n, kaslarnzn dnk uzun yry ten hamlad n imdi hissedebilirsiniz. Okudu unuzu anlamak iin dikkatinizi tmyle kitaba verdi inizde, hem d ardaki, hem de sizin kendi bedeninizle ilgili uyarclarn yine kayboldu unu greceksiniz. Bir cmlenin syleni biimi ve vurgulamas, cmlenin anlam elerini gruplamaya yardm etmek iindir. --Oku baban gibi e ek olma,-- cmlesinin kelimelerini de i ik biimlerde gruplayarak, iki farkl anlamda alglanabilece ini o umuz daha nce duymu uzdur. Duyu organlarna ula an uyarclarn, farknda olunsa da, olunmasa da, belirli bir biimde kaydedildi ine i aret eden kantlar vardr. Hi kokteyle gittiniz mi? Birok ki inin ayn anda konu masndan do an grltnn arasnda, sadece bir ki inin konu masn dinleyebilmekteyiz. Ba kalarnn konu malarn duymad nz sanrken, odann br ucunda birinin sizin adnz syledi ini annda duyabilirsiniz. Bu gzlem, algsal sistemdeki mekanizmann, o anda ki iyle --ili kin-- olmayan bilgileri filtreledi ini, fakat --ili kinlik derecesi-artnca, alg kanaln at n gsterir. ALGILAMA EREVES leti imde bulunurken, ileti imin konusunu ve ileti imin iinde yer ald durumla ilgili ne gibi i ve d alg etkenlerinin bulundu unu bilmekte yarar vardr. Mesaj olu tururken, onun anla lmas iin gereken algsal ereve, o u kez rtk bir biimde vardr. E er bu algsal erevenin, hedef birimin belle i tarafndan sa land biliniyorsa, bilineni yeniden sylememek iin, gnderilen mesajda, algsal ereveyi olu turan elerden hi sz edilmez. Mevcut algsal ereve iinde mesaj geli tirilir. Hedef birimin yorumda kullanaca Sayfa 49

Do an Ccelo lu -Insan Insana erevenin, onun belle i tarafndan sa lanmad sanlyorsa, o zaman, algsal ereve mesajn kendisi iinde ak ve seik bir biimde verilir. Ortak bir algsal ereve yokken mesaj oldu u gibi gnderilirse, ki i kendi ya am ve deneyimine uygun d en bir algsal ereveye gre mesaj alr ve yorumlar. Ortak bir alglama erevesinden yoksun oldu undan, ayn mesaj, farkl kimselerce, farkl biimlerde yorumlanr. A. Averchenko'nun anlatm oldu u hikaye, ayn olayn farkl kimse tarafndan nasl algland na, gzel bir rnek olu turur. Gr As --Glmseyerek, --Erkekler komik,-- dedi. Bunun kabahat m, yoksa vme mi belirtti ini anlamad m iin, --Gerekten do ru,-- diye cevap verdim. --Kocam tam bir Othello. Bazen onunla evlendi ime zlyorum.-Anlamayarak baktm --Aklamandan...-- diye sze ba layacak oldum. --Ha, senin duymad n unutmu tum,-- diye szne devam etti. -- hafta kadar nce kocamla alandan geip eve yryordum. Bana ok yak an siyah bir apkam vard ve yrmekten yanaklarm pembele mi ti. Bir n altndan geerken, esmer bir adam bana bakt ve aniden kocam kolundan tuttu.---Ate inizi verebilir misiniz?-- dedi. Alexander kolunu ekti, e ildi ve im ek gibi bir hzla yerden ald tu la ile adamn kafasna vurdu. Adam yere y ld. Korkun bir ey!---Kocan anszn ne gibi bir ey yle kskan yapt?-Omuzlarn silkti. --Syledim ya, erkekler komik.---Ho akal,-- deyip ktm, k ede kocasyla kar la tm. --Merhaba,-- dedim. --nsanlarn kafalarn krmaya ba lad n duydum.-Glmeye ba lad. --Anla ld, karmla konu tun. ok anslydm. O tu la hemen elime geldi. Yoksa bir d n: Cebimde bin be yz ruble vard ve karm elmas kpelerini takm t.---Seni soymak istedi ini mi zannettin?---Karanlk bir k ede adamn biri sana yana yor. Daha ne beklersin?-a kn, ondan ayrldm ve yrumeye devam ettim. --Sana bugn yeti mek imkansz,-- diye bir ses duyup dndm baktm ve haftadr grmedi im bir arkada m grdm --Aman Tanrm, senin ba na ne geldi?-Hafife glmsedi. --Birtakm delilerin ba bo dola t ndan haberin var m? hafta nce biri bana saldrd. Hastaneden bugn ktm.-Ani bir ilgiyle sordum: -- hafta nce mi? Alanda m duruyordun?---Evet. ok sama bir ey. Alanda oturuyordum, canm ok sigara imek istiyordu. Kibrit yok. On dakika filan sonra, bir bey yannda ya l bir kadnla sigara ierek geiyordu. Yanna gittim, koluna dokundum ve en kibar tavrmla; --Ate inizi verebilir misiniz?-- diye sordum. Sonra ne oldu d nebiliyor musun? Deli yere e ildi, bir eyi kapt, bir dakika sonra ben kafam kanar halde, kendimden gemi , yerde yatyordum. Herhalde gazetede okudun?--` Ona baktm ve itenlikle sordum: --Gerekten bir deliyle kar la t na inanyor musun?-Sayfa 50

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Eminim.-Bir saat sonra kent gazetesinin eski saylarn merakla kar tryordum. En sonunda arad m buldum, kaza stununda ksa bir not: kinin etkisi altnda Dn sabah, alann bekileri, bir bankn zerinde kimli inden iyi bir aileden oldu u anla lan bir gen adam bulmu tur. A r ikili olmann sonucunda, yere d p kafasn yakndaki tu laya vurarak yaralad na inanlmaktadr. Ha ar gencin ana-babasnn znts derin olmal.-(Averchenko, 1966.) SZN KISASI Konu urken ve dinlerken her ey o denli hzl olur ki, konu mann ve dinlemenin temelinde yatan fizyolojik ve psikolojik srelerin farkna varlamaz. Bir ey sylemek iin a zn ald an d nn: Bu noktaya gelmeden nce, algsal btn i lemlerin yaplarak iinde bulunulan ortamn anlamlandrlmas ve neyin sylenece inin --bilinmesi-gerekir. Bir ba ka deyi le, alglama erevesi iinde, nemli olan (teknik alglama terimi ile -- ekli--) bulup karmak gerekiyor. Sinir sisteminde olu mu bu mesaj dil, dudak, damak, grtlak ve ci erlerde uygulanan Trke dil kurallaryla syleniyor (teknik terimiyle kodlanyor--). Buna ek olarak, konu an, kar daki ki inin hal ve tavrlarna bakarak, nasl anla ld n srekli denetleme durumundadr. Dinleyenin i i de konu annki kadar karma ktr: Kula a, hava titre imleri halinde gelen fiziksel uyarclar, sinirsel titre imler biiminde beyne ula r. Beyin, dinleyenin alglama erevesi iinde anlamlandrarak yorumlar. Yorumlanan mesajla, gnderilen ilk mesaj, o u kez birbirinden farkldr; nk araya birok fiziksel, fizyolojik ve psikolojik etken girer. Bu kadar de i kenin i in iine girdi i ileti im srecinde, ki ilerin birbirleriyle anla abilmeleri a lacak bir ba ar olarak grnyor. Bu karma k srecin rn olan ileti im, zd kadar getirdi i sorunlarla da gnlk ya amn byk bir blmn doldurarak srp gider. Bu sorunlar, ki iler arasndaki anlay , yorumlay ve duyu farknn do al ve kanlmaz oldu unu kabullenmeden do an ho gryle byk lde giderilebilir. :::::::::::::::: : 5 leti im Benimle Ba lar: Kendini Tanma Benim iin ok nemli bir karar devresinde, hangi ynde karar verece imi bilemez durumdayken, William Schutz'un Here Comes Everybody adl yazsn okudum. Schutz'un bu makalesinden a a ya ald m ksm, belirli bir ynde karar vermeme yardm etti! Mevcut iki alternatif karardan her birini --sanki kesinle mi bir karar olarak-d nerek, her bir alternatife bedenimin nasl tepkide bulundu unu gzledim. Bu deneyimden sonra duygu ve d ncelerimi bedenimin nasl ifade etti ine daha ok dikkat etmeye ba ladm. --... Her d nce, her jest, kas gerginli i, duygu, midenin gaz yapmas, burunu ka ma, sa kar trma, hmlayarak melodi mrldanma, dil srmesi, ba a rmas gibi her eyin u anda olup bitenlerle anlaml bir ili kisi vardr. E er bedenimin bana sylediklerini anlarsam, en derin duygularm bilirim ve ne yapaca ma o zaman karar verebilirim... Kendimi tam anlamyla tanyorsam, ya amm kendim ynetebilirim. Bu bilin olmadan, Sayfa 51

Do an Ccelo lu -Insan Insana o u kez d etkenler tarafndan ynetiliyorum... Verimsiz, zc, kar k bir zihinle ve istemedi im bir biimde...-- (Amerikal klinik psikolog Schutz, 1975.) nsan kendini tanmaz m? Bu blmn ba l n okudu unuzda, aklnza gelen ilk soru bu olabilir. Evet, insan kendi bedeninin farkndadr, fakat bu olduka btnsel bir farknda olu tur. inde bulunulan durumla ilgili olarak, bedenin e itli blmlerinin gergin ya da gev ek oldu u, elin titreyip titremedi i, kalbin hzl ya da yava att o u kez pek farkedilmez. Bu, bedensel belirtilerin farknda olunsa bile, iinde bulunulan durumla hissedilen duygular arasndaki ili ki zerinde pek durulmaz. --Kendini tanma-- szyle, sadece bedenle ilgili bir farknda olu kastedilmiyor. Kendini bilmenin, tanmann birok boyutlar vardr; bu boyutlar gemi , imdi ve gelecekle ilgili olarak ortaya kar. rne in, gemi ya antlarn ki iyi u anda nasl etkiledi i pek bilinemez; gelecekle ilgili beklentilerin u andaki davran larla ili kisi zerindeyse o u kez d nlmemi tir. Bunun gibi, u an iinde bulunulan evrenin, konu may, d nce ve duygular nasl etkiledi i zerinde pek durulmaz. Bu blmde, --kendini tanma-- szyle bireyin kendisiyle, d nce ve duygularyla ili ki kurmas, kendinde olup biten duygusal ve d nsel srelerle ilgili bir anlay a kavu mas dile getiriliyor. Kendini tanma devamedegelen bir sretir. Ki i noksann bilmek gibi irfan olamaz szyle, bu srecin zorlu u ve nemini atalarmz vurgulam tr. --Kendini tanma niin gerekli?-- sorusu aklnza gelmi olabilir. Belki bu soru, --Kendini tanyan kimsenin, kendini tanmayan birine gre ne gibi stnlkleri vardr?-- biiminde sorulsa daha anlaml olur. Kendini tanyan kimse gerek duygu ve d ncelerinin farkndadr. Byle biri, ba arsndan dolay elini skt kimsenin yzne glmserken, gerek duygusu kskanlksa bunu farkeder. Bu farknda olu sayesinde, kar sndakini niin kskand zerinde d nebilir ve kendisiyle ilgili baz zelliklerden haberdar olabilir. rne in kar sndakinin ba arsn onun cesaretli giri iminde grebilir, ne var ki, kendisi bask altnda bym oldu u iin bylesine cesaretli giri imler yapamaz. Dolaysyla da giri im yaparak ba ar kazananlar kskanr. Kendini tanmayan bir kimseyse, gerek duygularnn farknda olamaz. Elini skt kimsenin yzne glmserken, iinde bir sknt oldu unun belki farkna varabilir. Ancak iinde hissetti i bu duygunun gerek ieri ini ve nereden kaynakland bilemez. Byle durumlarda, bu kimselerin kafalar karmakar ktr ve genel bir huzursuzluk iindedirler. Herkese ve her eye kzmaya, kavga karmaya hazrdrlar. Kavga kardklar kimselerse genellikle yakn aile evresindekilerden olu ur. Byle huzursuz gnlerinde e lerine, ocuklarna, ana-babalarna srekli atarlar. Kendini tanyan kimse, d dnyadaki olaylarn ve i dnyasnda olu an ya antlarn o u kez farkndadr. Bu tr biri, evresindeki ki ilerin kendisini nasl etkiledi inin farknda oldu u kadar, kendisinin evresindekileri nasl etkiledi ini de bilir. Bylece kendi ya amn ynetebilme olana na kavu mu olur. Kendini tanmayan biriyse, d dnyadaki olaylarn kendisini nasl etkiledi ini bilemez. nk kendi i dnyasnda olup bitenleri henz tam alglayabilmi de ildir. nsanlarn kendi duygularn tanmada zorluk ekti i bir gerektir. Acaba bu zorluk nereden ileri geliyor? Do u tan bu zorlukla m do ulur? Hayr! Byle do mayz. ocuklar gzleyin; onlarn duygu ve davran lar arasnda bir fark yoktur. ocuk mutlu oldu u zaman gler; stelik yalnz yzyle de il, tm bedeniyle gler. Bir yeri acm sa a lar, kzd da hemen anla lr. Ksacas ocuklar, byklerde grlen HSSET -DN -UYGUN OLANI SE -GSTER uygulamazlar. formln Sayfa 52

Do an Ccelo lu -Insan Insana Glerken Gbe i Oynamayan Adamdan Kork! in atasz Duygu ve d ncelerini szgeten geirmeden ifade edebilen ocuk, nasl oluyor da, byynce duygu ve d ncelerini denetledikten sonra de i tirerek ifade eden bir kimse haline dn yor? Bu sorunun cevab ocu un byrken ald terbiye ve yeti tirili biiminde yatar. ocu un iinde yeti ti i evre, srekli olarak hangi duygu ve d ncelerin kabul edilebilecek, hangilerinin kabul edilemeyecek trden oldu unu belirtir. stenmeyen duygular a a vurursa ya dayak, ya azarlama ya da ba ka bir tr cezayla kar la r. rne in, eve gelen konu un yanna gidip de, --Sen pis kokuyorsun! Hi banyo yapmaz msn?-- derse, orada bulunan yeti kin, ocu u hemen kap d ar eder. Bu tr birka cezalanmadan sonra ocuk, --Kimsenin yzne do ruyu sylememem gerekiyor;-- genellemesine ula abilir. ocu un cinsiyetle ilgili sorular, o u kez, hemen nlenir ve zamanla ocuk, cinselli in, konu ulmamas gereken --kt-- bir konu oldu unu renir. Hatta, ocuk sadece konu mamaya de il, yasaklanan konularda d nmemeye de ko ullanr. Yasaklanan konularda d nmesi krlenir, ne var ki d nmemek, bu konularla ilgili duygularn da yok oldu u anlamna gelmez. Duygular vardr, fakat bu duygularn ifadeleri bastrlr. Bastrlan duygular bilinaltna itilir. Zamanla, bu duygular, bilinaltnda biim de i tirmeye ba larlar ve artk onlar tanmak, bu duygularn farkna varmak, gle ir. Ne var ki, beden bu duygular kendinde barndrr. Bedenin vermi oldu u belirtiler dinlenirse, tannmas gle mi , bir k eye itilmi olan duygularn farkna varlabilir. Sz konusu olan, bedenin dilidir. teki gerek duygular, heyecanlar ve tutumlar belirten --beden dili-- nasl renilir? Bedenin de i ik kimseler ve olaylara gstermi oldu u tepkiler dinlenirse, bu dil renilebilir. imdi kendi ya am ve deneyimlerimden bir rnek vererek konuyu amak isriyorum: Tand m bir tarm mhendisi, byk kentin olanaklarndan yararlanabilmek iin Tarm Bakanl 'na atanmasn istiyordu. Bylece tiyatroya, operaya ve konserlere daha rahatlkla gidebilece ini, arkada laryla daha sk bulu abilece ini ve ocuklarn daha kaliteli okullarda okuyabilece ini sylyordu. Bir sre sonra kar la t mda bana ilgin gelen u olay anlatt: --Tayin i lerini takip iin sk sk Ankara'ya gelmem gerekti. Geli lerimde ortaya kan baz bedensel de i iklikleri nceleri farketmedim, ne var ki, sonralar dikkatimi ekmeye ba lad. Ne zaman Ankara'ya gelsem, ba m a rmaya ba lyor, sanki nefes darl ekiyormu um gibi, sk sk derin soluk alma ihtiyac duyuyorum! imde nedenini bilmedi im bir kzgnlk oluyor, sanki dolmu takilerle kavga etmek istiyorum, ne var ki, niin kavga etmek istedi imi bilmiyorum. Ayn ey geenlerde stanbul'a gitti imde de ba ma geldi. Oysa imdi al t m Devlet retme iftli i'ne gidince iimi bir huzur kapsyor. A alarla u ra maktan, meyvalar toplamaktan, onlarn bakmyla ilgilenmekten byk zevk alyorum. Ben byk kentlerden ho lanrm diyerek kendimi aldatyormu um. Bedenim, --byk kentten ho lanmyorum;-- diye ba ryormu . imdi nceden vermi oldu um karardan vazgetim ve tayinimin durdurulmas iin Bakanl a ba vurdum.-Bedeninin dilini anlamaya ba layan ki i, ya am biimiyle ilgili daha yerinde kararlar verebilecek duruma gelir. rne in, arkada nzla gerekten ho a vakit geiriyor musunuz, yoksa zorunlu oldu unuz iin mi onu ziyaret ediyorsunuz? Ya amnzda nemli olan bir ki iden srekli saklad nz bir srrnz var m? Bazen kendinizin Sayfa 53

Do an Ccelo lu -Insan Insana bile inanmad eyleri, kar nzdakini ho nut etmek iin syler misiniz? Brakn bunlarn cevabn bedeniniz versin. HOLANDIKLARIM VE HOLANMADIKLARIM Bedeninizin dilini renmek iin kk bir deney yapmak ister misiniz? A a daki aklamalar bir arkada nz size okuyabilir ya da kendiniz bir kasete okuyarak teypten dinleyebilirsiniz. Aklamada (...) ile gsterilmi yerlerde 5 saniye susunuz. Bu sre kendinizi gzlemlemeniz iin konmu tur. 1. Gzlerinizi kapayn ve sakinle in. 2. imdi bulundu unuz bu durumdan ayrld nz ve gitmek istemedi iniz bir yere gitmek zorunda kald nz d nn: Buras yle bir yer olsun ki, orada yapmak istemedi iniz i leri yapmak zorunda kalacak, grmek istemedi iniz insanlar greceksiniz. Bu, bir snava girmek ya da grmekten hi ho lanmad nz bir kimseyle beraber bulunmak gibi bir durum olabilir. Ho olmayan bu durumu ancak siz bilebilirsiniz, onun iin en rahatsz olaca nz ki ileri ve durumlar bulmak size kalm tr. Ho olmayan durumu hayalinizde canlandrnca, zerinde durun ve her ynyle tanmaya al n, orada olan herkese, her olaya dikkatinizi verin. (Buna bir ya da iki dakika ayrn.) 3. Ho olmayan durumu iyice grp inceledikten sonra imdi dikkatinizi bedeninize evirin. Ne gibi mesajlar alyorsunuz bedeninizden? Her bir duygunun yerle mesine olanak tanyn.(...) Bedeninizde gerginlik var m? Varsa nerede? Ba ka neler diyor bedeniniz? (...) Soluk al veri inize, ayaklarnzn, ellerinizin duru una, kalbinizin at na dikkat ederek bedeninizin sylediklerini btn ayrntlaryla i itmeye, anlamaya al n. (...) 4. imdi biraz sakinle in ve ho olmayan durumu unutun. Bir dakika aradan sonra, gitmek istedi iniz bir yer ya da ho lanaca nz bir durum d nn.(...) Sz konusu ortamda yapmak istedi iniz i ler, grmek istedi iniz kimseler var. Bu ki ileri yine en iyi siz bilirsiniz. Ayrntlar d nn: Buras neresi? (...) Ne yapyorsunuz?(...) Ba kalar da var m?(...) Kimler?(...) Yapt nz i e, birlikte bulundu unuz ki ilere tm dikkatinizi verin ve o durumdaki her eyi btn ayrntlaryla gznzn nnde canlandrmaya al n.(...) 5. imdi dikkatinizi yeniden bedeninize verin.(...) Ne gibi mesajlar gnderiyor, bu kez?(...) Hangi duygular nerenizde hissediyorsunuz?(...) Bedeninizin sylediklerini iyice duymaya ve anlamaya al n. 6. Artk gznz aabilirsiniz. imdi a a daki sorular cevaplandrn: (a) Ho lanmad nz ve ho land nz durumlar d nd nzde, bedeninizin farkl mesajlar gnderdi ini gzlediniz mi? Bu farkl mesajlar bedeninizin en belirgin nerelerinde hissettiniz? (b) Bu tr mesajlar daha nce de duydunuz mu? Daha nceleri bedeninizden bu tr mesajlar geldi inde ne yapardnz? Bu mesajlara gerekli anlamlar verip onlar gzlemlemeye al r mydnz? Yoksa onlar bir kenara iterek zerinde pek durmaz mydnz? (lgilenen okuyucu bu blmn --Al trmalar-- ksmndaki --Bedeniniz Ne Diyor?-- ba lkl al trmay yaparak, bu konuda daha ok deneyim kazanabilir.) BENLK BLNCNZ NASIL BMLEND? Yukarda yapt nz al trmalarn sonucunda, imdi bedeninizin duygularnz nasl dile getirdi ine daha duyarl bir duruma geldi inizi Sayfa 54

Do an Ccelo lu -Insan Insana umarm. Bedeninizin dilini dinleyerek, hangi ortamlardan ho land nzn, hangi durumlardan rahatsz oldu unuzun farkna varabilece inizi renmi bulunuyorsunuz. Peki, imdiki ki ili iniz nasl biimlendi? Bir ba ka deyi le d nmenizde, duymanzda, hal ve davran larnzda size ait zellikleri kazanmak konusunda neler etkili oldu? Di er insanlarla konu maktan ho lanan d adnk bir ki iyseniz, nasl oldu da bu duruma geldiniz? Utanga, sklgan, kendinden emin olmayan bir ki iyseniz neden byle bir ki ilik edindiniz? Bu sorular cevaplarken hem kaltm yoluyla; hem de iinde yeti ti iniz toplumsal evre yoluyla neler kazand nz de erlendirmek zorundasnz. Ki inin belirli zellikleri, annesinden ve babasndan kaltm yoluyla ald bir gerektir. Ancak ki ilik, byk lde, iinde yeti ilen sosyo-kltrel ko ullarn zelliklerine ba ldr. inde yeti ilen ortam, kendi hakknda nasl d nmesi gerekti ini ki iye retir. Byrken evresinde bulunan ki iler, ki inin kendi hakknda nasl d nece ini nemli lde belirler. nl ele tirmen George Herbert Mead, Sosyal Bir Nesne Olarak Benlik ba l n ta yan makalesinde bu konuda yle der: --Benlik, ileti im sreci iinde olu an bir kavramdr. Ancak ileti im iinde insan kendi iinden kp, sanki di erlerinin gzyle kendine bakabilmektedir. Sadece kendine de il, ba kalarna da ba kalarnn gzyle bakabilmeyi renir. Bylece bu etikile im a iinde benlik ortaya kmaya ba lar. Benli i toplumsal ya antnn d nda d nmek olana yoktur. Toplumsal ya antnn olmad ; yani ileti im olmayan yerde, benlik bilincinin olu aca n d nemeyiz. Benlik bir kez olu tuktan sonra; bireyler uzun yalnzlk srelerine dayanabilirler. nk birey bir arkada olarak kendini kullanabilir. Benlik olu tuktan sonra ki i, di erleriyle oldu u gibi, kendisiyle de ileti im kurabilir. Kendisiyle kurulan ileti im sonsuza dek srmez, mutlaka bir sre sonra bu ileti imin ba kalaryla kurulan toplumsal ileti im biimine dn mesi gerekir. Yoksa ki ilerde akl hastal belirtileri ortaya kar.-- (Mead, 1970.) ocuk, do du unda, toplumsal adan bo bir tabloyu andrr. Bebe in d nme yetene i henz olgunla mam tr ve dayanabilece i hibir ya ants, deneyi yoktur. Zamannn byk bir blm mama yemek ve uyumakla geer. ocu a yaplan yakla mlar kk bir bebekken bile di erlerinin gznde kendisinin ne kadar de erli oldu u konusunda ona bir fikir verir. Bebek kendi bakmyla ilgili davran lardan etkilenir. Birka rnek verelim: -Kuca a alnmak, sarlmak ve plmek. -Ackt zaman beslenmek. -A lad zaman ilgilenilmek. -Uykusu geldi i zaman --nennen-- yaplmak. Bu davran laryla anne ve baba ocuklarna olan ilgilerini ve sevgilerini ili ki dzeyinde iletmi olurlar. E er bebek konu abilseydi, --Bana gerekten de er veriyorlar... Demek ki onlar iin ben olduka nemliyim;-- derdi. Ne yazk ki, kimi ocuklar bu kadar ansl de ildir; nk onlarn anne ve babalar ya ocuk yeti tirme konusunda yeterince bilgili saylmazlar, ya da ocuklarn pek nemsemezler. Bu ana-babalarn kendileri de ocukken ihmal edilmi lerdir ve farknda olmadan; kendilerine ocuklukta gsterilen davran n aynsn yaparlar: -ocuklar a oldu unda aldrmazlar, uzun sre beslemezler. -A lad zaman ihmal ederler, ilgilenmezler. Sayfa 55

Do an Ccelo lu -Insan Insana -ocuklarna fazla dokunmaz, onlar kucaklayp ok amazlar. Byle bir yakla mla kar la an bir bebek, konu abilseydi, yle derdi: --Bana aldr etmiyorlar, ben onlarn umurlarnda bile de ilim... Demek ki, ben nemsiz, de ersiz biriyim.-lgisizlik, umursamazlk sadece ocuklarn de il, kinci Blmde tart ld gibi, yeti kinleri de olumsuz ynde etkiler. Psikoloji bilimi tarihinin nemli isimlerinden olan William James, 20. yzyln ba larnda kendilik konusuyla ilgili olarak yle der: --Bir insana verilecek en korkun ceza, onun varl n kabul etmemektir. rne in, varsayalm ki, bir insan topluma braklyor ve o toplumun hibir yesi tarafndan farkedilmiyor. Bu ki i bir yere girdi inde hi kimse kafasn kaldrp bakmyor, cevap vermiyor, yapt hibir i e aldrmyor, ksacas, sanki o hi yokmu gibi davranyor... Bu durumda olan ki inin iinde yle bir kzgnlk ve aresizlik ortaya kacaktr ki, en vah ice bedensel i kenceler bile byle bir duruma oranla bir i rahatl gibi grlecektir. nk bedensel i kence yapan, ne kadar ktlk yaparsa yapsn, yine de bizim varl mz kabul ediyor demektir.-- (James, 1970.) (Bu gzlem, hatrlanaca gibi, Watzlawick ve arkada larnca kendi ileti im kuramlarn kantlamak iin kullanlm tr.) ocuk bydke, evreden daha ok sayda mesajlar almaya ba lar. Davran lar bykleri tarafndan de erlendirilmeye ba lanr. ocuk bu de erlendirmelere dayanarak kendisi hakknda baz yarglara ula r: -Erkek ocuklar a lamaz! (Ben a lad ma gre, demek ki benim erkekli imde bir eksiklik var.) -Kafa yok mu sende, e ek kafal! (Demek teki insanlar hi hata yapmyorlar! Hata yapan sadece benim. Gerekten kafasz biriyim yleyse!) -yi ocuklar i leri geldi i zaman annelerine sylerler. Annene sylemeden niin i ini yaptn bakaym?! (Demek ben kt bir ocu um.) -Bykten ok daha zeki ma allah! (Benim kafam ablam ya da a abeyimkinden daha iyi al yor. Onlar ahmak, ben akllym. Ben onlardan stnm.) -Sen benim iin dnyann en de erli varl sn. (Annem beni seviyor. Beni hibir zaman yalnz brakmayacak. Hatalarm olsa bile yine beni sevmeye devam edecek.) -Benim kzm dnyann en gzel kz. Hem kendine bakmasn da biliyor. Her zaman salarn tarar, stn ba n temiz tutar. (Beni seviyorlar ama bu sevginin ko ullar var; stm ba m temiz tutmal, salarm taramalym.) -E er annene biraz acsaydn, bunu yapmazdn. (Bunu yapt ma gre, demek ben anneme acmyorum. Anneme acmad ma gre ben kt bir ocu um.) ocuklar kolay inanan varlklardr. Bu mesajlara annda inanrlar. Kendileri konusunda bilgi sahibi olabilecekleri ba ka hibir kaynak olmad ndan, zellikle ba langta, tmyle aile iinde duyduklar szlere dayanrlar. Bylece ocuk evrede duyduklar szler yoluyla kendisiyle ili kili bir resim, bir imaj olu turmaya ba lar. Bir ya na geldi inde benlik bilincinin temeli olu mu tur. Drt, be ya na geldi inde ise, kendisi hakknda o denli tutarl ve gl bir kan -iyi ya da kt-geli tirmi tir ki, bu, mr boyu srer. Bu kany de i tirmek artk zordur. te ki inin kendisi hakkndaki bu yargya, benlik bilinci ad verilir. Benlik bilinci, srekli farknda olunan bir yarg de ildir; genellikle Sayfa 56

Do an Ccelo lu -Insan Insana bilinaltnda bulunur ve etkisini alglama, d nme ve davran larda gsterir. OCUK NE YAIYORSA RENR E er bir ocuk srekli ele tirilmi se, Knama ve ayplamay renir. E er bir ocuk kin ortamnda bym se, Kavga etmeyi renir. E er bir ocuk alay edilip a a lanm sa, Sklp, utanmay renir. E er bir ocuk srekli utan duygusuyla e itilmi se, Kendini sulamay renir. E er bir ocuk ho gryle yeti tirilmi se, Sabrl olmay renir. E er bir ocuk desteklenip, yreklendirilmi se, Kendine gven duymay renir. E er bir ocuk vlm ve be enilmi se, Takdir etmeyi renir. E er bir ocuk hakkna sayg gsterilerek bytlm se, Adil olmay renir. E er bir ocuk gven ortam iinde yeti mi se, nanl olmay renir. E er bir ocuk kabul ve onay grm se, Kendini sevmeyi renir. E er bir ocuk aile iinde dostluk ve arkada lk grm se, Bu dnyada mutlu olmay renir. (Nolte, 1975.) Kendinizi Seviyor musunuz? Benlik bilincinize yakndan bakabilmenin baz yntemleri vardr. A a daki ifadelere verdi iniz cevaplar de erlendirerek, kendi kendinizle ne lde iyi ili kiler iinde oldu unuzu saptayabilirsiniz. Her bir ifadenin yanna sizin de erlendirmenizi belli eden bir rakam koyunuz: 4: e er ifade tmyle do ruysa, 3: e er ifade o unlukla do ruysa, 2: e er ifade ksmen do ruysa, 1: e er ifade ender durumlarda do ruysa, 0: e er ifade hi do ru de ilse. 1 ( ) Sabahleyin ne eli bir ekilde uyanrm. Sayfa 57 ONU

Do an Ccelo lu -Insan Insana 2 ( ) o unlukla ne em yerindedir. 3 ( ) o u kimse tarafndan sevilirim. 4 ( ) Aynaya bakt m zaman, aynada grdklerim ho uma gider. 5 ( ) Kar t cinsten biri gzyle bakld nda, ekici bir kimse oldu umu d nrm. 6 ( ) Zeki bir insanm. 7 ( ) imden ho lanrm. 8 ( ) Kendimle ilgili olarak utanlacak pek bir ey gremiyorum. 9 ( ) Yeterli sayda arkada m var. 10 ( ) Olduka enerjik bir insanm. 11 ( ) Esas olarak iyimser bir ki iyim. 12 ( ) Kendi hatalarma glebilirim. 13 ( ) E er hayata yeniden ba lama imkanm olsayd, de i tirmek istedi im pek bir ey olmazd. 14 ( ) Ben ilgin bir insanm. 15 ( ) Cinsel ya ammdan memnunum. 16 ( ) Hala geli en ve de i en bir insanm. 17 ( ) Ba kalar bana nem verir. 18 ( ) Bana benzer ba ka insan pek bulunmaz. 19 ( ) Grn mle ilgili olarak de i tirmek istedi im ey yok. 20 ( ) Ben duyarl bir insanm. 21 ( ) imdiye dek yaptklarmdan pi man de ilim. 22 ( ) nem verdi im ki iler benim kanlarmla, d ncelerimle ilgilenirler. 23 ( ) Duygularm aklamaktan ekinmem. 24 ( ) Gerekten bir cennet varsa, ldkten sonra ben mutlaka oraya giderim. 25 ( ) Ba kalaryla konu urken rahatm. 26 ( ) Ya amm istedi im yne evirebilirim. 27 ( ) Yerlerinde olmak istedi im, gptayla bakt m ok sayda kimse yok. 28 ( ) Olduka ilgin bir ya amm oldu. 29 ( ) Ben her trl iyilik ve dle de er biriyim. 30 ( ) Ya ammda, u anda bulundu um noktada olmaktan memnunum. Toplam puannz ka? 96 ve Yukars: Kendiniz hakknda olduka olumlu d nen bir kimsesiniz. E er puannz 105'in stne km sa, iki seenek var: Ya i i Sayfa 58

Do an Ccelo lu -Insan Insana biraz akaya vurdunuz, ya da kendi hakknda son derece olumlu d nen bir ki isiniz. Bir insann her ynyle kendini tam anlamyla, be enmesi biraz ender bir durumdur. Kendinizle ilgili eksikleri grebilecek gerekili e sahip olmalsnz. 105 puandan daha stn puan alanlarn dikkatli olmalar gerekir. Kendini bu denli be enmi ki i, ili kide bulundu u di er kimseleri genellikle iter, uza a karr. 82 -95 Aras: Kendini seven ve kendiyle bar iinde ya ayan, ansl insanlardan birisiniz. Mkemmel olmad nz bildi iniz halde, kar la t nz ki isel sorunlar zebilecek inanc kendinizde bulabiliyorsunuz ve geli meye istekli bir insansnz. 48 -81 Aras: Kendinizle ilgili kar k duygularnz var. Baz gl ynlerinizin farkndasnz, ancak zayf ynlerinizi gznzde daha abartyor olabilirsiniz. Byk bir olaslkla, bu hatal ynlerinizi pasif bir biimde kabullenip kendinizi geli tirmek iin pek bir aba harcamyorsunuz. nsann isterse kendini de i tirip geli tirebilece ini unutmayn. 47 ve A a s: Kendinizi pek be enmiyorsunuz. Belki de geici olarak bir --kendini a a lama dnemi--nde bulunuyorsunuz. Herkes byle bir dnemden ara sra geer. Kendinizle ilgili kannz o u kez bylesine olumsuzsa, belki de kendini be enmi ki ilerde grlen hataya paralel ancak ters ynde, bir hata yapyorsunuz. Kendi hakknzdaki d nce ve duygularnz bir arkada nzla, sizi iyi tanyan biriyle konu manzda yarar olabilir. Onlar sizin iyi ve kt ynlerinizi, d nzdan baktklar iin, daha iyi de erlendirebilme durumunda olabilirler. Kendinizle ilgili kannz, onlarnkiyle kar la trmanz ve zerinde tart manz neririm. --Kendinizi Seviyor Musunuz?-- konulu uygulama ilginizi ekmi se ve benlik bilincinizle ilgili daha ileri a amada bir uygulama yapmak istiyorsanz, bu blmn sonunda verilen --Olmak m, Grnmek mi?-- ba l altnda yer alan al trmay yapabilirsiniz. --Kendinizi Seviyor Musunuz?-- testini, Hacettepe niversitesi Sosyoloji ve Psikoloji rencilerinin devam etti i --leti im Psikolojisine Giri -- dersinde, 1976 ylnda uyguladm. Snfta 55 renci bulunuyordu. Testten elde edilen snf ortalamas puan 85'di. Kz ve erkek rencileri, bu testten aldklar puanlar ynnden kar la trnca, kzlarn erkeklerden daha yksek puan aldklarn saptadk: Kzlarn ortalama puan 89, erkeklerinkiyse 80'di. Bu puanlara bakarak snftaki rencilerin genel olarak --kendilerini seven ve kendileriyle bar iinde ya ayan-- ki iler oldu unu syleyebiliriz. Ne var ki, sonulara gre, kzlar biraz daha kendileriyle bar iindeler, biraz daha kendilerinden ho nutlar. En d k puan 35'ti. Bu puan alan rencimle zel olarak konu tu umda, son iki haftadr, de i ik nedenlerden tr, bir karamsarlk iinde oldu undan sz etti. O sralarda yapt m ara snavnda da, en d k notu alan bu renci oldu. Bu arada ilgin olabilir diye, kz ve erkek rencilerin snav notlarnn ortalamalarn ayr ayr hesapladm: Kz rencilerin ortalama snav notu yz zerinden 71 iken, erkek rencilerinki 65 kt. Bu sonuca bakarak kzlar ve erkekler hakknda hemen baz genellemelere gitmemek gerekir. Ancak yukardaki sonular, ki ilerin kendilerinden ho nut olma derecesiyle ba ar gstermeleri arasnda bir ili ki olabilece i asndan d ndrcdr... KEND KENDN DORULAYAN KEHANET Benlik bilinci, di er insanlarla olan etkile imi biimlendirir. Bu biimlendirme, ya am boyunca srer, ne var ki, ocukluk yllarndaki ya antlarn etkisi daha a r basar. Kendini de ersiz bulan ki ilere rastlam snzdr. Bu ki ilerin Sayfa 59

Do an Ccelo lu -Insan Insana nemli bir blm olduka zeki insanlardr. Fakat kkken srekli olarak kendilerinden daha zeki oldu u sylenen karde leri ya da arkada laryla kyaslandklar iin, kendilerini --aklsz--, --d k zekal--, --ahmak-- bilerek bym lerdir. Baz ki iler de, kkken arkada lar tarafndan alay edilerek ko ullandrlm lardr. Kimine -- i ko-denmi , kimine gzlk takt iin --drtgz-- ad verilmi tir. Kendini de ersiz bulan insanlarn gemi inde, yukarda anlatlanlara benzeyen baz olumsuz etkile imler yer alm tr. Bu ki ilerin geli tirdi i benlik bilinci, onlarn gerek potansiyelini yanstmad halde, yllar yl kafalarnda bu benlik bilincini ya attklar iin; de i tirilmesi zor bir duruma gelmi tir. Ancak, bilinli bir abayla, benlik bilincini yeniden in a etmek olana vardr. Bu yeniden in a, yava bir sretir ve sa lkl bir ortam ve her eyden nemlisi, ki inin bilinli olmasn gerektirir. Benlik bilinci, ki ilerin kendileriyle ilgili, kafalarnda ta dklar bir resme benzetilebilir. Kendini de ersiz bulan ki inin resmi, arptlm , gere i temsil etmeyen, yamukla trlm bir resimdir. Her insan, kafasnda ta d --benlik resmi--ni gerekle tirmeye ynelir. Bu resim ne kadar gerekten uzak olursa olsun, zamanla sanki gerekmi gibi ki inin ya amn etkilemeye ba lar. --Kt bir renciyim-d nce ve inancn kafasnda ta yan bir renci; snfta niin ba arsz oldu una birok neden bulur. Fakat bu ki inin davran n yakndan gzlerseniz, onun iyi renci olmaktan adeta ekindi ini farkedebilirsiniz. nk --kt renci-- olmak, onun benlik bilincine uyar. yi not alan bir renci durumuna gelmesi, ancak benlik bilincinde baz de i ikliklerin yaplmasyla mmkn olabilir. Ba arsz bir renci olmas, onun kendi hakkndaki --kt renci-- inancn do rular. Yine ayn biimde, kendini sklgan olarak tanyan bir insan, kendisini topluluk iinde konu acak ya da soru soracak bir kimse olarak gremez. Bylece de, kendisi hakknda olumsuz bir benlik sahibi olan ki i, benlik bilincine uygun beklentilerini gerekle tirmeye devam eder. Ki inin bu ksr dngy krp, gerek potansiyelini kullanabilecek bir duruma gelmesi iin, bilinli olarak, sa lkl bir ortamda, benli ini yeniden in a etmesi gerekir. Aziz Nesin'in, a a daki hikayesini ocu un iinde yeti ti i ortamdaki --sevgi-- ve --benlik bilinci--nin bir insann kaderinde oynayabilece i rol, evrensel bir psikolojik olay sergiledi i iin okuyucuya sunuyorum. Helal Olsun --Petir canavar Zengo yakaland. Be vilayet snr iinde sindirip sndrmad kimse kalmam t. nsanlar titreten haydut, en sonunda kapana ksld. Hkmet kona nndeki caddeden geerken btn yol boyu onu grmek iin gelenlerle dolmu tu. ki eli, iri baklal bir zincire vurulmu tu. Sarkan zincirin ucu yerde srnp akrdyordu. Sa nda iki candarma, solunda iki candarma, arkasnda be candarma vard. Candarma komutan assubay da nde gidiyordu. Herkes onu merak ediyor, grmek istiyordu da, yine de kimse yaknna sokulamyordu. Arkadaki merakllar, Petir canavarn grmek iin ndekileri ittike, ndekiler geri direniyor, canavara sokulmaktan rkyorlard. Candarmalarn arasndaki Zengo ilerledike, kalabal bak gibi yaryor, n alp bo alyordu. Ama ka an halk, uzaktan da olsa, Zengo'ya bir tkrk atmaktan geri durmuyordu. Zengo'ya ta atanlar bile vard. Ya l kadnlar yumruklarn skyorlard. --Kahrol Zengo!..---Geber Zengo!..-Sayfa 60

Do an Ccelo lu -Insan Insana Her e kyann az ok, bir iki seveni bulunur. Hi de ilse yakn hsmlar sever. Zengo'yu bir tek ki i, z karde i bile sevmiyordu. Onun iin, bir an nce aslmasn en isteyenler, kendi kylleri, yakn hsmlaryd. En azgn, en azl e kiyann bile, uydurma da olsa birka iyili i anlatlr, e kiyann en canavar bile masalla trlr. --Zengini soyar, yoksula verir,-- derler. --ksz kzlara d n dernek yapar,-- derler. Ne de olsa bir iyili ini sylerler. Zengo iin hi kimse iyi bir ey sylemiyordu. Bu Zengo, ocuklu undan beri canavard. Adam ldrmekten, ama hi yoktan cana kymaktan zevk alyordu. ldrece i adamn zengin ya da yoksul, kadn ya da erkek, ya l ya da gen olmas onun iin hi nemli de ildi. Yllarca da larda bir ba na gezmi ti. Yanna kimse sokulamazd ki onunla arkada olsun. Yakaland zaman stnde be liraya yakn bozuk para km t. Oysa ldrd her adamdan onar lira alm olsayd, ceplerinin altnla dolu olmas gerekirdi. Paras yoktu. nk para iin adam ldrmyordu. O, ldrmek iin ldryordu. Belki de btn insanlar ldrp, bu koca yeryznde bir ba na rahata ya amak istiyordu. Daha do rusu niin adam ldrd belli de ildi, bunu, belki kendisi de bilmiyordu. ocuklu unda yakalad tavuklarn ba n di leriyle koparrm . Sonra kedilerin gzlerini oymaya, kpeklerin karnn de meye ba lam . Da a ilk k , evlili inin ilk gecesi olmu . Zengo, kynn en zengini. Yalnz kendi kynn de il, btn bura kylerinin en zengini. Byle oldu u iin de ok gzel bir kzla evlendi. Kzn babasna yz koyunluk bir sryle yz de altn verdi. Kz ald. Kz, gerde e girecekleri geceye kadar Zengo'nun yzn grmemi ti. lk o gece grd. Grmesiyle de bir lk atp, iki elini yzne kapayarak kamas bir oldu. Ama kaacak yer yoktu. Zengo, kapy tutmu tu. Kz iki avucu yzne kapal, lk l a duvara srtn verip k eye bzld. Parmaklarnn arasndan Zengo'ya bakp l basyordu. Zengo'yu grp de korkmamak olanakszd. Boyu iki metreyi a knd. Elleri krek kadar iriydi. Ya hele yz... Do du u zaman, katr ba l bir ocuk do du diye btn kyl a rm t. Bu ba , yalnz katr ba na da benzemiyordu. Biraz katr, biraz domuz, biraz manda... a las bir ba . Btn hayvanlara benziyor, yalnz insana benzemiyordu. Anasnn bu ocu a bir aydan gebe kald n syleyenler bile vard. Zengo bydke daha korkunla t. Tepegzl, fincan irili indeki iki gznn biri alnnda, biri de yan a a dayd. ri burnu, suratna saplanm bir ba n sap gibi duruyordu. Yanpiri, kocaman a z vard. i pirzola gibi alt duda sarkk, iri di leri de grnrd. Btn yz kllarla kaplyd. Gzel gelin, Zengo'yu byle grnce korkudan titreyerek k eye bzld. ki eliyle yzn kapad. Parmaklarnn arasndan Zengo'ya baktka l basyordu. Zengo glmsemeye al t. Ama beceremedi. nk, nasl glnd n hi bilmiyordu. Geline do ru, ellerini aarak yrd. Maksad geline glmsemek, --Korkma, korkma benden,-- diye ona yalvarmakt. Ona yalvaracak, insan oldu unu syleyecek, --Ba rma, istersen vazgeelim. Yarn sabah babann evine git!...-- diyecekti. Ama gelin, bunu anlayamad. Zengo'nun ellerini ap zerine yrd n grnce, bayld, bo bir uval gibi orac a y lp kald. Zengo, hi so ukkanll n yitirmeden gelini ok aya ok aya bo du. Sonra onu koynuna alp sabaha kadar beraber yatt. Gn madan da ba n alp da a kt. Aradan bir hafta gemeden Zengo, kzn babasn ldrd. Ama bu, ba ka cinayetlere benzemiyordu. Adam lokma lokma do ram , Sayfa 61

Do an Ccelo lu -Insan Insana her lokmasn ky yoluna serpmi ti. Ertesi sabah yollarda parmaklar, kulaklar, burun grdler. Zengo, daha sonra, kendi iki karde ini ldrd. Karde leri, kendisi gibi irkin, korkun de illerdi. Kz karde ini, ba ndan a a gaz dkerek geceleyin tutu turmu tu. Kz, gecenin karanl nda alevler iinde tutu a tutu a da lara do ru ko arak yand, kl oldu. A abeysini de bir gece baltayla paralayp ba n, kollarn, gvdesini, ayaklarn ayr ayr a alara ast. Bundan sonra Zengo'nun cinayetlerinin ard arkas gelmedi. nce kendi hsmlarn ldrd. ocuk demiyor, kadn demiyor, ya l demiyor, ldryordu. ldrmekle de hrsn alamazsa, cesedi yakyordu. Da da ya yordu. Pek sk r da yakalanaca n anlarsa, snrdan kayordu. Bir kez yakalanm , hapishane duvarn delerek kam t; Candarmalarn arasnda caddeden geen Petir canavarn halk ta lyor, suratna tkryordu. Ama ona yakla maya da korkuyorlard. G snde aprazlama fi eklik vard. Bir dev gibi yryor, koskocaman ayaklar, deve taban gibi yere lp lp basyordu. Silah, fi ekleri alnan Zengo, hapishanenin bodrumundaki hcreye atld. Mahkemesi ba lad. Zengo avukat tutacakt. Ama paras yoktu. Kyndeki geni topraklarn, btn mallarn, davarlarn, evini satt. Eline ok byk para geti. Bu kez de kendisini savunacak avukat bulamad. Zengo'dan herkes nefret etti i iin, hibir avukat onun davasn almak istemiyordu. Alsalar neye yarard! Hibir avukat, Zengo'yu idamdan kurtaramayaca n biliyordu. Onun iin de davasn almyorlard. Ama en sonunda Zengo bir avukat buldu. Avukata pek ok para verdi. Herkes, --damdan kurtaramazsa, Zengo avukat ldrr,-- diyordu. dama gitmeden hapisten kaar, belki de mahkeme salonunda avukat ldrrd. O, bir ki iyi ldrmeyi kurmu sa ldrr. On, on be ki i, bu dev azmanyla ba edemezdi. Zengo, avukatnn kendisini yalnz idamdan de il, hapisten bile kurtaraca na inanyordu. O kadar ok para vermi ti ki avukata, Zengo'yu kurtarmalyd o. Mahkeme uzun srd. Sonunda sra avukatn Zengo'yu savunmasna geldi. Ne olacaksa i te bu oturumda olacakt. On sngl candarmann arasnda mahkemeye gelen elleri kelepeli Zengo'ya kalabalktan ok ki i ba ryordu. --Geber Zengo!..---pe, ipe Zengo!..-Mahkeme salonuna girerken, Zengo'nun bileklerindeki kelepeyi zdler. Zengo, iki candarmann arasnda mahkeme salonuna girdi. Sz savunmann. Avukat aya a kalkt, ksrd. Titrek, korkulu bir ksrkt bu. Zengo'nun savunulacak bir yan yoktu. Btn sular, tanklaryla, kantlaryla ortadayd. Yalnz bilineni yirmi cana kym t. Daha bilinmeyeni kimbilir ne kadard? Avukat, bir kurtulu umudu olarak Zengo'nun deli oldu unu ileri srm , ama tbbi gzlem altna alnan Zengo'nun deli olmad doktor raporuyla anla lm t. Avukatn, Zengo'yu savunacak gerekten bir sz yoktu. Cppe kolunun bol yeni iinde kaybolan elini nce yargca, sonra Zengo'ya evirdi. Sze ba lad. --Pek muhterem reisim ve pek muhterem yksek mahkeme heyeti... Mvekkilim masumdur. O'nun masumiyetini anlamak iin temiz Sayfa 62

Do an Ccelo lu -Insan Insana nasiyesine, efkatle bakan gzlerine bir nazar atfetmek kafidir sanrm. Yksek mahkemenizden rica ederim. Sank mevkiinde bulunan mvekkilime dikkatle baknz. Kendisine isnad edilen bunca su, bu masum, bu temiz, bu ak ehreden memun edilebilir mi? Hayr. Edilemez!-Avukat heyecanla konu uyordu. Bu konu mas bir saat srd. Konu urken sesini bir alaltp bir ykselterek harp telleri gibi titretiyor, bir hzlanp bir yava lyordu. Ama btn abas bo a gitmi ti. Szlerinin hibiri, ne yarglarda, ne dinleyicilerde olumlu bir etki yapt. Nasl olsa Zengo'yu kurtaramayaca n bilen avukat, hi olmazsa sanktan ald paray hak etmek iin konu mu tu. Yalnz bir ki i, avukatn szlerinden byk bir znt duymu tu. A lyordu. Bu adam, Zengo'ydu. Alnndaki fincan irili indeki gz ya arm t. Avukatna bakarken glmsemeye al yordu. Mahkeme karar iin bir ay ileriye atld. Zengo, salondan knca avukatnn elini pt. Btn hayatnda, kendisine --iyi-- diyen bir ki i bu avukatt. Hapishaneden avukatna be bin lira daha gnderdi. Daha nce de ok para vermi ti. --Helal olsun, byle avukata helal olsun...-- diyordu. Yarg kararn bildirdi. dam! Zengo, avukatna glmsyordu. Hapishaneden avukatna ikinci kez be bin lira daha gnderdi. Karar Yargtaydan geldi: dam onaylanm t. --Helal olsun, byle avukata, helal olsun...-- diyordu Zengo. dam karar Meclis'te onayland. Zengo, glyordu, sevinliydi. Zengo, btn parasn avukatna brakt. dam sehpasna gtrlmek iin hcresinden alnrken Zengo: --Helal olsun, byle avukata, helal olsun...-- diye syleniyor, glmsyordu. Sevgi eksikli i her zaman bir Zengo yaratmaz, ama dnyaya kskn, kendini de ersiz bulan, kendini ve insanlar sevmeyen ki iler ortaya karr. Benlik bilinci, gemi te ki iye nasl davranld , neler sylenildi iyle olu ur. Benlik bilincini de i tirip, kendini tanma yoluyla yeniden biimlendirme durumuna geilmezse, gere e uymayan benlik bilinci, mr boyu srer. Kald ki, kklkten beri sylenenler, o unlukla kendi aralarnda tutarlktan yoksundur. Birbiriyle eli en o denli ok ey sylenir ki, hangisinin do ru oldu una karar vermek zorla r ve bir an gelir, ipin ucu karlr. Ki inin bu i karma asn dile getiren bir rnek sunalm size. Gerek Benli im Ltfen Kendini Tant --ocuklu umda ne kadar rahattm. imde iki, ki i birden konu mazd. Bir tek ki iydim ve sadece kendi ya antmdan haberdardm. Sonra herkes bana neyin iyi neyin kt oldu unu sylemeye ba lad. Konuk geldi i zaman, --Niin konu muyorsun, bak sana adn soruyorlar!-- derken; yarm saat sonra, --Kkler ok konu maz!-diye azarladlar. Bylece ben, iki ben oldum. --Benler-- den birisi bir ey yaparken teki ben srekli onu ayplad. Neleri sevmem, nelerden ho lanmam gerekti ini, biri di erine sylemeye ba lad. Ama o u kez birbiriyle anla amyorlard. Bu tart ma hala iimde srp gidiyor. ocukken ben bendim ve iyi bir bendim. Sayfa 63

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bydke, d ardaki otoriteleri temsil eden ben de sesini duyurmaya ba lad. O zaman kafam iyice kar t, nk bir tane de il, o kadar ok otorite vard ki d arda... --Do ru drst otur kzm,-- --Burnunu, odadan kp yle temizle,---unu ya da bunu yapma, ayptr,-- --Vah zavall, daha atal ve ba nasl kullanaca n renememi ,-- --Geceleri tuvalete knca su dk, yoksa kokar,-- --Gece tuvalete arl arl su dkme, uyuyanlar uyandryorsun,-- ,--nsanlara terbiyeli davran, onlar sevmesen bile, kalplerini krmamaya bak,-- --Drst ve ak kalpli ol, yalan syleme,---nsanlarn yzne, onlar hakknda ne d nd n sylemezsen; bu korkaklktr.---Bir meslek sahibi olmak hayatta en nemli eydir,-- --Hayatta en nemli ey evlenmektir,-- --Ba kalarna o kadar nem verme,-- --Herkesin seni sevmesi en nemli amacn olmal,-- --Aklndan geen eyleri kimse yznden ve sznden anlayamamal;' --En nemli ey, giri ken olmaktr.-Bir ben naslsa yle kalmak ister, halinden memnundur. Fakat o beri memnun oldu u zaman, teki ben --Hadi al , i e yarayacak bir ey yap,-- der. Ben bula klar ykamaktan ho lanr. teki bene greyse bu, --Aman, ne tuhaf!--tr. Ben, insanlarla birlikte olmaktan ama onlarla konu madan vakit geirmekten ho lanr. teki ben, --Konu ,-- der. --Konu , konu , konu !-- Benin kafas iyice kar r. Nesnelere sahip olmaktan ok, onlarla oynamas ho uma gider. Ama, --Byle gidersen adam olmazsn, yiyecek ekme e muhta kalrsn,-diye kar kar di er ben. Ben vermekten ho lanr; e er birisinin bir eye ihtiyac oldu unu hissederse, verir. --Ne yapyorsun sen, niin veriyorsun? Kendine sakla, sana bir ey kalmayacak!-- der teki ben.-- (Stevens, 1975.) Benler arasndaki mcadele, iddetli derecelerde olursa, davran ve ki ilik bozukluklarna yol aabilir. De i ik benler arasndaki at mann farknda olmak ve bu at malarn nereden kaynakland n ara trmak, en sa lkl yakla m biimlerinden biridir. Byle bir yakla m, sizi zgr bir insan olarak ya amaya gtrr. E. E. Cummings'in (1975) a a daki sz, bu ifadeyi destekliyor: ::::::::::::::::::::::::::: :: Seni Di erlerinden Farksz Yapmaya Btn Gcyle Gece Gndz al an Bir Dnyada; Kendin Olarak Kalabilmek, Dnyann En Zor Sava n Vermek Demektir. Bu Sava Bir Ba lad M, Artk Hi Bitmez!... E. E. Cummings ::::::::::::::::::::::::::: :: KENDN TANIMA PENCERES Di er insanlarla iyi bir ileti im kurup kuramad nz anlayabilmek iin, nce kendinizi ne lde o insanlara gsterdi inizi bilmeniz gerekir. --Kendinizi ne lde d arya gsteriyorsunuz?-- sorusuna cevap verebilmeniz iin, sizlere yardmc olacak bir tr oyun getiriyoruz. Bu oyuna kendini tanma penceresi adn verebiliriz. Sayfa 64

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bir ereve d nn... Bu yle bir ereve ki, sizinle ilgili her eyi iine alyor. Amalarnz, zevkleriniz, korkularnz, gereksinmeleriniz, ksacas her eyiniz bu ereve iinde olsun. Kendiniz hakknda tm gerekleri bildi inizi savunamazsnz. Do al olarak, hi kimse kendisiyle ilgili tm nitelikleri bildi ini iddia edemez. nsan mr boyunca kendini tanmaya, kendisiyle ilgili yeni ke ifler yapmaya devam eder. yleyse sizi temsil eden bu ereveyi ikiye blebiliriz: Bir blm sizin kendi bildiklerinizi, di er blmyse bilmediklerinizi iersin. Ayrca, ba kalarnn bildi i ve bilmedi i yanlarnz vardr. Bu nedenle, sizinle ilgili her eyi ieren ereveyi bu adan da ikiye blebiliriz. Bu blmeleri, --ba kalarnn bildi i-- ve --ba kalarnn bilmedi i-yanlarnz olarak adlandrabiliriz. imdi --Kendizce Bilinenler ve Bilinmeyenler-- erevesiyle, --Ba kalarnca Bilinenler ve Bilinmeyenler-- erevesini st ste koyalm. Ortaya kan drt blmeli yeni ereveye de, kendini tanma penceresi adn verelim. Bu pencerenin birinci blm hem sizin hem de ba kalarnn bildi i niteliklerinizi ierir. Bu blmeye AIK blm ad verilir. kinci blme sizin bilmedi iniz, fakat ba kalarnn farknda oldu u zelliklerden olu ur. Bir ba ka deyi le, bu blme sizin KK oldu unuz blm olu turur ve bu adla anlmas uygundur. nc blmedeyse sizin bildi iniz, fakat di er ki ilerin bilmedi i bir ierik vardr. Bu blmeye de GZL blm adn verelim. Drdnc blme de ne sizce, ne de ba kalarnca bilinen yanlarnz ierir; bu blmeye BLNMEYEN blm adn verebiliriz. imdi i , bu eklin, yani kendini tanma penceresi'nin sizin zel ki ili inize uygulanmasna kalyor. Ki isel zelliklerinize gre bu --pencere--yi yeniden biimlendirebiliriz. rne in, kendinizi ak bir insan olarak gryorsanz, o zaman pencerenizin AIK blm, di er blmlerden daha byk olur. Ki iler aras anlaml bir ileti im, ancak ki ilerin AIK olan blmlerinin bykl yle mmkn olabilir. Bir insann AIK blm ne lde bykse o lde, daha zengin ileti im olanaklarna sahiptir. te yandan AIK blm kk olan ki i, di erleriyle o lde az ileti im kurabilir. ekilde, tanma penceresindeki blmlerinin bykl ynnden farkl olan iki ki inin ileti imi gsterilmi tir. leti imi belirten oklarn iziminde kolaylk olmas iin pencerenin AIK blmeleri birbiriyle yz yze gelecek biimde konmu tur. Dikkat edilirse, ekilde kar lkl oklarla gsterilen ba arl ileti im, ancak B Bireyinin daha kk olan AIK blm orannda gerekle ebilir. A Bireyinin daha byk olan AIK blmnden gelen mesajlar, B Bireyinin gizli blmne rastlyorsa, herhangi bir kar lk alamaz. Bu durum okun krlarak geriye dnmesi biiminde gsterilmi tir. Kendinize sorun: Son ekildeki A Bireyine mi, yoksa B Bireyine mi benziyorsunuz? Tanmak istedi iniz halde, bir trl --nasl biri oldu unu karamad nz-- bir kimseyi anmsyor musunuz? Acaba bu kimse iine kapank, konu mayan, payla mayan biri miydi? Yoksa ok konu tu u halde, kendinden bir ey vermeyen bir kimse mi? Peki, sizi tanmak kolay m? Konu tu unuz kimseler, sizin nasl bir kimse oldu unuzu anlamakta zorluk ekiyorlar m? Kendinizi, ister bu ekildeki A, ister B bireyine daha benzer grn, nemli olan u gere i akldan karmamaktr: Ba arl bir ki iler aras ili ki ve verimli bir ileti im iin, kendini tanma penceresindeki AIK blmn kar lkl olarak varolmas gerekir. NE KADAR BRSNZ? AIK Sayfa 65

Do an Ccelo lu -Insan Insana li ki kurdu unuz ki ilere kar ne kadar ak oldu unuzu, ancak belirli bir lde bilebilirsiniz. nk ki inin farknda olmad davran lar oktur. A a daki uygulama, bu konudaki baz sorularnz aydnl a kavu turabilir: 1. Her gn de i ik ko ullar iinde birok kimseyle, birbirinden farkl ili kilere giriyorsunuz. Gnlk ya amnzda kurdu unuz ili kileri, yle bir anmsamaya al n ve bu tr ili kilerde nasl bir kimse oldu unuzu gznnde tutarak, bir kendini tanma penceresi izin. li kilerinizde genellikle --iindekini oldu u gibi gsteren bir kimse-- iseniz AIK blmnz byk, --insanlar iyice tanmadan gerek duygu ve d ncelerinizi pek belirtmeyen bir kimse-- iseniz, AIK blmnz kk olacaktr. Bylece, --genel olarak insanlarla-- ili kilerinizde nasl davrand nz gznnde tutarak, pencere iindeki her bir blmn bykl n kararla trn. 2. imdi, --kendinize zellikle yakn buldu unuz biriyle-- olan ili kinizi d nerek, bir kendini tanma penceresi izin. Bu ki i e iniz, anne ya da babanz, okul arkada nz gibi biri olabilir: Yukarda, birinci maddede izdi iniz dikey izgi herhalde pek de i meyecektir. nk siz kendinizi ayn ki i olarak tanyorsunuz. Fakat yatay izgi, bir ba ka deyi le, size yakn olan kimsenin sizi ne kadar tand n belirten izgi, byk bir olaslkla, de i ecektir. 3. imdi, --az ili kiniz olan bir kimseyle-- (byk anfilerde ders veren bir hoca ya da i nedeniyle ili ki kurdu unuz bir kamu grevlisi gibi? olan ili kinizi gznne alarak, bir ba ka penere izin. Ba kalarnca bilinen ynlerinizi belirten yatay izginin yerinde bir de i me oldu, de il mi? 4. imdi kendinize u soruyu sorun: --Bir kimseye kendimi tantma, kendimi ama lsyle, o ki iyle aramdaki yaknl n, gven ve samimiyetin derecesi arasnda bir ili ki var m?-- Bu sorunun cevabn vermeden nce, isterseniz, iten, yakn dostluk ili kileri kurdu unuz ki i ve pek yakn olmad nz, yzeysel ili ki kurdu unuz ki inin her birisiyle ili kilerinizi temsil eden birer kendini tanma penceresi izin; sonra yukardaki sorunun cevabn d nn. Bu al trmadan sonra, kendinizle ilgili olarak ne d nyorsunuz? Ak bir insan m, yoksa kendini amakta glk eken biri mi oldu unuza karar verdiniz? Acaba bu zelli iniz nereden geliyor? inde yeti ti iniz evredeki baz kimseler sizi bu ynde etkilemi olabilir mi? Bu ki iler kimler olabilir? Yeti ti iniz evrede bulunan, sizi etkiledi ini d nd nz her ki i zerinde ayr ayr d nn... Kendinizle ilgili nemli nitelikler ke fedebilirsiniz!.. KENDMZ AALIM! AMA NE ZAMAN? Bu blmn ba ndan beri, ki inin kendisini amasnn, onunla kar sndaki ki i arasnda, daha iyi bir ileti im ortam yarataca ndan sz edildi. Ki i kendini nasl amal? --Kendini amak-- deyiminden ne anlyorsunuz? Kendisiyle ilgili sakl ynlerini, srlarn m --sergileyecek--, gemi te olup biten, ba ndan geen olaylar m aklayacak? Kendini amak, eski nemli olaylar anlatmak olarak de il, iinde bulunulan zaman sresi iinde, duygu ve d nceleri payla mak olarak anla lmaldr. Ki isel ili kiler, gemi teki ya antlarn kar lkl aktarlmas yoluyla, sa lam bir temel zerinde kurulamaz. Ki iler birbiriyle etkile imde bulunduklar srada, o anda, bu etkile imden do an d nce ve duygular payla abilirlerse, kendilerini am olurlar. Ayrca unu da belirtmekte yarar var: Burada, ku kusuz, tan t nz herkesle ak bir payla m iine girmeniz salk verilmemektedir. Kendinizi amak, ancak --gven duyulan-- ki iye yaplabilir. Bir insann kar sndakine gven duyabilmesi ise, zaman iinde gerekle ir. Fakat zaman iinde, hibir ama denemesine girilmezse, o zaman da Sayfa 66

Do an Ccelo lu -Insan Insana ili ki geli me ve byme temelinden yoksun kalr. Kendini aan ki i kar sndakine gven vermekte, kinci Blmde sz edilen ili ki dzeyinde, --sana gveniyorum!-- mesajn vermektedir. Gven duyulan ki i, kendini daha aar; bylece derin ve yakn bir ili kinin do mas ortam yaratlr. nsan kendini kapadka, kar sndakini de kapanmaya zorlayan bir ksr dng yaratr. Byle bir ksr dngden karak, verimli ili kiler ortamna girmek istemez misiniz? yleyse bir deneyin!.. SZN KISASI Biz farknda olsak da olmasak da, bedenimiz duygularmz belirtir. Baz duygular, her bireyde de i ik trden davran larla kendini gsterir. rne in, biri skld nda sk sk gzlerini krp trmaya ba lar, bir ba kas srekli sayla oynarken, bir di eriyse sessizle erek donuk donuk kar sndakine bakmaya ba layabilir. Kendi davran larnda oldu u kadar, ba kalarnn hareketlerinde de bu belirtileri tanyan ve anlamlandran ki i, kurmu oldu u ileti imde o denli bilinli olur. Kendisini bylesine gzlemleyebilen birey, olaylarn neden oldu u duygu ve d ncelerini tanr, i dnyasndaki ya antsn gereki bir biimde de erlendirir. Kk ocuklarn, duygularn do al bir biimde kolaylkla ifade etti ini o u kez gzlemlemi sinizdir; btn bedenleriyle glerler, zlrler ya da kzarlar. Bydke, duygularn bu do al ifadesi, evresinde onu e itmekle ykml byklerce engellenir. Baz kimselerde bu engellenme ylesine byk olmu tur ki, bir yeti kin olarak duygu ve d nceleriyle, i dnyalaryla do rudan ili ki kurmalar zorla m tr. Duygularn bilemeyen, kafas genellikle karmakar k, donuk bir yz ifadesiyle dola an evremizdeki kimseler, byk bir olaslkla, a r engellenmi ve bastrlm bir ocukluk dnemi geirmi lerdir. ocu un iinde yeti ti i toplum, onun duygularnn ifade biimini oldu u kadar, benlik bilincini de biimlendirir. --Ne ekersen onu biersin!-- ocuk e itiminde geerli olan bir deyi tir. ocuklarnn duygu ve d ncelerini do al ifadesi iinde kabul eden anne babalar kendine gveni olan, giri imci, insan ili kilerinde ba arl bireyler yeti tirirken, ocuklarn olumsuz ynde srekli ele tiren, kstlayan, onlarn duygu ve d ncelerini do al bir biimde ifade etmesini engelleyen anne babalar psrk, ekingen, iine kapal, alngan bireyler yeti tirirler. ocukluk sresince olu turdu u benlik bilinci, bireyin davran larna snrlamalar getirir; --kendi kendini do rulayan kehanet-- budur. Kendini --ba arsz bir renci-- olarak alglayan birey, --ba arl bir renci-- olmamak iin farknda olmadan elinden geleni yapar. --Ba arl bir i adam--, --iyi bir anne--, --mutlu bir e -- olamamann kstlamalarn da benlik bilincimiz getirir. Ki inin kendini tanmas ve benlik bilincinin olu turdu u snrlamalarn farkna varmas, ocuklu undan beri sregelen ko ullandrmalardan kurtulabilmesi olana n sa lar. Kendini tanma penceresinde tand mz AIK, KR, GZL ve BLNMEYEN blmelerinin farknda olan birey, kendini tanma ynnde byk admlar atabilmi bir kimsedir. Byle bir kimse kar veya koca, anne ya da baba, arkada , ni anl, ynetici veya dost olarak zengin, derin ve doyurucu insan ili kileri kurabilme olana na sahiptir. ALITIRMALA R I. Bedeniniz Ne Diyor? A a daki uygulamann aklamasn size okuyacak birini bulun ya da bir ses bandna aldktan sonra teypten dinleyerek uygulayn. Rahat bir ekilde oturun. Nereye oturdu unuz o kadar nemli de il; bir sandalyeye, bir koltu a, bir divana ya da bir yer Sayfa 67

Do an Ccelo lu -Insan Insana minderine oturabilirsiniz. Hazrlk 1. Oturdu unuz odann perdelerini kapatn, geceyse, klarn birkan sndrn. erde kuvvetli k bulunmasn. 2. Gzlerinizi kapayn. (Gz, baskn bir duyu organmz oldu u iin, ak oldu u srece, di er duyu organlarndan gelen uyarlarn farkna varmamz gle ir.) 3. Gzleriniz kapalyken, bedeninizde bir yolculu a kacaksnz. Bu yolculukta vcudunuzun e itli blmlerini gezeceksiniz. Bu yolculuk srasnda, iinde bulundu unuz durumu de erlendirmeye kalkmayn, dikkatinizi toplad nz yerde ne olup bitti ini gzlemeye al n... Nasl bir durumdasnz, neler hissediyorsunuz, bunlarn farkna varmaya al n. ( noktayla (...) belirtilmi yerlerde 5 saniye kadar durun, sonra uygulamann aklanmasn dinlemeye devam edin.) Uygulama 4. imdi ba layabilirsiniz. Gzlerinizi kapayn.(...) imdi dikkatinizi ayaklarnza toplayn.(...) Ayaklarnz nasl hissediyor? (...) Rahat m, yoksa acyan bir yer var m?(...) Ayak parmaklarnz birbirine yap m ekilde mi duruyor?(...) Ayakkabnz rahat bir ekilde aya nza uymu mu, yoksa biraz skyor mu?(...) Ayaklarnz so uk mu?(...) imdi dikkatinizi bacaklarnza verin, Bacaklarnz gergin mi, yoksa gev ek bir ekilde mi duruyor?(...) Baca nzdaki her bir kasn farkna varmaya al n. Her bir kasn gergin ya da gev ek oldu una dikkat edin.(...) Ayak ayak stne atm durumda msnz? Biri di erinin, zerine atlm sa, stteki baca nzn a rl n di erinin stnde hissedebiliyor musunuz?(...) Bu oturu durumunuz rahat m, yoksa biraz rahatsz m hissediyorsunuz?(...) imdi baca n st ksmlarna, kalaya do ru kalm.(...) Biraz daha yukar karak bacaklarnzla kuyruk sokumunuzun birle ti i blgeye dikkatinizi verin. Bu blgede dikkatinizi toplad nz zaman biraz kendinizi gergin hissediyor musunuz?(...) imdi zerinde oturdu unuz ksmn bedeninizin a rl n nasl ta d na dikkat edin.(...) imdi yava yava gvdeye do ru kalm. Karn blgeniz nasl hissediyor?(...) Bu blgede ne gibi duyumlar hissediyorsunuz ?(...) Hareket eden bir ey var m?(...) Soluk al nza dikkat edin. Ci erinizin st blmyle mi soluk alyorsunuz, yoksa btn ci erinizi doldurarak derin ve rahat m nefes alyorsunuz? Hava burun deliklerinizden mi girip kyor, yoksa a znzla m soluk alp veriyorsunuz?(...) G snz rahat ve gev ek mi, yoksa gergin ve sk k bir durumu var m?(...) imdi dikkatinizi el ve kollarnza verin. Parmaklarnzn farkna varn.(...) Avucunuz,kapal m, ak m? Parmaklarnz birbirine biti ik mi?(...) Bileklerinizle omuzunuz arasnda kalan kaslarnz gzleyin. Gergin mi, yoksa gev ek mi?(...) Kolunuzun duru biimi nasl? Sarkyor mu? Bkk m? Bir el di erinin zerine konmu mu?(...) Omuzunuza verin dikkatinizi. Dik mi, yoksa kk m? ne ya da arkaya d m m?(...) Soluk al nz kontrol ederken byk bir olaslkla grtlak ve boyun ksmnzn farkna vardnz. Grtla nz rahat m, Sayfa 68

Do an Ccelo lu -Insan Insana yoksa srekli yutkunma duygusu veren bir yumak m var orada?(...) Boynunuz nasl?(...) Boynunuzun ba nzn a rl n ta d n hissedebiliyor musunuz?(...) Belki de ba nz yava yava bir yandan br yana hafife kprdatarak boynunuzdaki kaslarn farkna daha abuk varabilirsiniz.(...) Boynunuz ve omuzlarnzda bir gerginlik hissedebiliyor musunuz?(...) imdi yznze geelim. Yznzde ne gibi bir ifade ta yorsunuz?(...) Yznzn kaslar gergin mi, yoksa rahat ve gev emi bir durumda m? Hangi kaslar? A znz, ka nz, eneniz, akaklarnz?(...) Dikkatinizi yznzn bu ksmlar zerinde toplayn ve farkna varmaya a n.(...) imdi yolculu unuz ieriye do ru yneliyor. Zihninizde ne olup bitti ini gzleyin.(...) Sakin ve karanlk m, yoksa baz olaylar oluyor mu?(...) Ne gibi olaylar?(...) Zihninizden geenler ho mu?(...) Yoksa sizi rahatsz eden eyler var m?(...) A a dan yukarya btn vcudunuzu gezmi ve gzlemi durumdasnz. imdi vcudunuzu bir btn olarak hissetmeye al n.(...) Yeni baz eylerin farkna vard nz hissediyor musunuz?(...) Dikkatinizi imdi eken baz blmler var m?(...) Buralardan ne gibi duyumlar ald nzn farkna varmaya al n.(...) imdi vcudunuzun bir ba ka nemli yerine dikkatinizi evirelim. zntl veya mutlu oldu unuz ya da korktu unuz zamanlarda, vcudunuzun belli bir blgesinde, duygularn bedensel belirtilerini hissedersiniz. (Baz kimselerde bu karn, baz kimselerde grtlak, daha ba kalarnda ise g s olabilir. Herkese gre de i en bu blge, belirgin ya da belirsiz her insanda vardr.) Bir sre bu noktay bulmaya a n.(...) imdi oras nasl hissediyor?(...) --imdi naslm, imdi ne hissediyorum?-sorusunu sordu unuzda ne oluyor, onu gzlemeye al n.(...) imdi de, son zamanlarda sizin cannz skan bir ki isel sorununuzu d nn ve bunu d nrken o duyarl yerde ne olup bitti ini gzlemeye al n. D nd nz sorunun, bugn ya amnzda nemli bir yeri omas gerekir.(...) Bu sorunu btn a rl yla, duygularyla bir noktada hissedebiliyor musunuz?(...) Bu duyguyu tmyle ya amaya al n, de i tirmeye kalkmayn.(...) E er siz dikkatinizi verince duygunuz de i iyorsa, brakn de i sin, siz sadece olup bitenleri gzleyin.(...) Olup bitenlerle birlikte seyahat edin, onlar ynlendirmeden beraber olun.(...) Duygularnzda imdi yeni bir ey ke fettiniz mi? Bir fark var m?(...) Bu farkn ne oldu unu hissedebiliyor musunuz?(...) imdi kendinizi serbest brakn ve zihniniz sizi nereye gtrrse oraya gidin.(...) ki dakika kadar, gzleriniz kapalyken zihninizi serbest brakn, aklnza ne gelirse onu gzleyin. Bu iki dakikann sonunda yava yava gzlerinizi an. Sonu 5. imdi a a daki sorular zerinde d nebilirsiniz: (a) Bu al trmay yaptktan sonra, vcudunuzla ilgili yeni eylerin farkna vardnz m? Srekli olarak ta d nz baz gerginlikler ke fettiniz mi? Ne kadar sredir bu durumdaydnz? Bunlarn farkna varmak bir de i iklik olu turuyor mu? (b) Duygularnzn en yo un olarak ya and bedensel blgeyi bulabildiniz mi? Nerede idi? Farkl duygular iin de i ik yerler mi var? Aklnza gelen ki isel sorununuza dikkat etmek, hissedi tarznzda herhangi bir fark meydana getirdi mi? Sayfa 69

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bir leri A ama Yukarda yapt nz al trma size nemli geldiyse, bu yolla kendiniz hakknda yeni eyler renece inizi d nyorsanz, o zaman kendiniz hakknda daha ok ey renebilmek iin a a daki yolu izleyebilirsiniz. 1. gn sreyle kendinizi gzleyin. Di er ki ilere kar hissetti iniz duygular, bedeniniz nasl bir tepki gstererek belirtiyor, onu ke fetmeye al n. A a daki duygular ya ayp ya amad nz gzleyin: (a) sevin (b) znt (c) korku () kzgnlk (d) alnma, gcenme (e) sevgi, yaknlk duyma (f) bir kimseyi ekici bulma (g) di er duygular Son gnlerde bu duygulardan ya amad nz biri var m? Olmad iin mi, yoksa bu duygular yeterince tanmasn bilmedi iniz iin mi ya amad nz sanyorsunuz? 2. Bu duygular ne zaman duydu unuzla ilgili bir gnlk geli tirin. Bu duygular, bedeninizde nasl bir belirti veriyor? Yukardakine benzer bir al trma yaparak farkna vardklarnz bu gnl e yazmaya al n. 3. Her bir duygu ya ants iin gnl nze a a dakileri yazmaya al n: (a) Duygusal ya ant nerede ortaya kt? Ba ka bir deyi le, duygunun ortaya kt ortam nasl bir ortamd? (Evde ailemle birlikteyken, okulda arkada larla beraberken, bir pastanede ya da arkada n do um gn partisinde gibi.) (b) O ortamda nasl bir duygu ya adnz? (Sklma, tedirginlik, mutluluk, cinsel arzu, korku, kzgnlk, kskanlk, vb.) (c) Bedeninizin neresinde bu duygu kendini belirtiyor? () Bu duyguya nasl bir tepkide bulundunuz? (Unutmaya m al tnz, ba kasyla konu arak bu duygunuzu payla tnz m, yoksa ba ka bir zaman o insanla ili kinizde, bu duygunun etkisini kendisine sylemeyi mi tasarladnz?) 4. lk gnlk devreden sonra, bir ikinci gnlk dnemi denemede yarar var. Bu ikinci devrenin sonunda duygularnzn farkna var nzda bir de i iklik olup olmad n gzlemeye al n. Acaba duygularnzn daha ok farknda olma, konu manzda ve insanlarla ili kiler kurmanzda herhangi bir de i me oldu mu? II. Olmak m, Grnmek mi? Olmak istedi iniz ki i olabildiniz mi? Bu soruya'--Evet-- diyecek pek az insan kar. A a daki al trma, ideal, yani olmak istedi iniz benli inizle, davran larnzda kendini belirten grnen benli iniz arasndaki fark saptamanz iin hazrlanm tr. Bu yolla, kendinizle Sayfa 70

Do an Ccelo lu -Insan Insana ilgili ne gibi de i iklikler istedi iniz konusunda bir bilgi sahibi olabileceksiniz. Al trmay nasl yapaca nz a a da anlatlm tr. 1. Al trmann sonunda numaralanm olarak verilen ifadeleri, numaralaryla birlikte ayr kartlara yazn. Bylece 100 kartnz olsun. 2. Kartlar nnze serebilece iniz, geni yzeyli bir masa ya da benzeri bir dzlk bulun. 3. Yapmanz gereken basit: Bugnk halinizle sizi en iyi anlatan ifadeleri bir ynde, sizinle ili kisi bulunmayan ifadeleri di er ynde yerle tireceksiniz. Tabii, bu arada sizi anlatmalar ynnden ifadelerin derecelenebilece ini de farkedeceksiniz. Size --en az benzeyen, ya da hi benzemeyen-- ifadeleri sol uca, size --en ok benzeyen-- ifadeleri sa uca koyacaksnz. Bu iki u arasnda, size --olduka-- ya da --biraz-- --benzeyen-- ve --benzemeyen-ifadeler konacak. Bylece 11 grup halinde kartlarnz toplayacaksnz. --Hi benzemeyen-- ifadeler bulunduran kartlarn geldi i gruba 1, --en ok benzeyen-- ifadelerin geldi i gruba 11 numaralarn verirsek, bir dizi olu ur. En az benzeyen, Olduka benzemeyen, Biraz benzemeyen, Biraz benzeyen, Olduka benzeyen, En ok benzeyen :1:2:3:4:5:6:7:8:9:10:11: (2), (4), (8), (12), (14), (20), (14), (12), (8), (4), (2) fadelerinizi size --benzeme-- ve --benzememe-- ynnden gruplandrrken, her bir gruba girecek kart saysna da dikkat etmeniz gerekiyor. Her gruba girecek kart says, izginin altnda parantez iinde gsterilmi tir. Bylece size --en ok benzeyen-iki, --en ok benzemeyen-- yine iki ifade bulmanz gerekiyor. 6 numaral ortadaki gruba, --size ne benzeyen, ne de benzemeyen--, yani --sizinle ili kisi olmayan-- ifadeler gelecek ve bunlann says yirmi olacak. Bu iki u grubun ve ortadaki grubun anlamn kavradktan sonra, aradaki gruplara kartlar kolayca yerle tirebilmeniz gerekir. Kartlar gruplara yerle tirirken, kartlardan birini yanl yere koydu unuzu d nrseniz, bu kartn yerini de i tirebilirsiniz. sterseniz btn diziyi, tekrar tekrar yapabilirsiniz. nemli olan, bugnk halinizi en iyi anlatan bir sray olu turdu unuzu d nmenizdir. Bu noktaya gelinceye dek, istedi iniz kadar deneme yapabilirsiniz. 5. Kartlar sralamay bitirdikten sonra, her bir grupta do ru sayda kart bulunup bulunmad n kontro edin. imdi kartlardaki ifadelerin numaralarn, her bir grup iin alt alta bo bir ka da, a a da gsterildi i gibi yazn. Bu ka dn ba na GRNEN BENLN DEERLENDRLMES diye yazn. 6. imdi kartlarnz kar trn ve ayn yukarda sylenen yntemle yeniden gruplayn; ancak bu kez ifadeleri olmak istedi iniz, arzulad nz ideal benli inize gre gruplayn. Bu durumda, 1 numaral gruba --hi olmak istemedi iniz--, lI numaral gruba ise --en ok olmak istedi iniz-- ifadeler girer. Kartlarn zerindeki ifadeleri inceleyerek, kendi anlay nz erevesinde, size en do ru gelen diziyi olu turun. Bitirdikten sonra, her grupta do ru sayda kart bulunup bulunmad n gzden geirin. 7. Diziyi olu turunca, yukardaki ekle benzer biimde, bu kez ideal benli iniz iin, her gruptaki ifadelerin numaralarn yazn. Bu eklin ba na DEAL BENLN DEERLENDRLMES ba l n koyun. 8. Bu iki dizi u anda gznzn nnde: Nasl bir ki i olarak grnyorsunuz ve nasl bir ki i olarak grnmek istiyorsunuz Sayfa 71

Do an Ccelo lu -Insan Insana konusunda, imdi elinizde nemli veriler bulunuyor. Bu sonular kar la trn: E er grnmek istedi iniz ideal benlikle grnd nz benlik arasndaki gruplamada bir ifade (sizin listenizde ifadenin sadece numaras var) birbirinden 2 grupluk bir fark gsteriyorsa, bu ifadenin numarasn bir ba ka ka da yazn. rne in, 14 numaral ifade GRNEN BENLN DEERLENDRLMES'nde 10 numaral gruba girdi i halde DEAL BENLN DEERLENDRLMES'nde 4 numaral basama a girmi olabilir. Arada 6 basamaklk bir fark vardr (Grnen: 10, deal: 4, aradaki fark, 6). Grnen ve ideal benlik de erlendirmesinde byle farkl basamaklara gelmi ifadeleri inceleyin. Bu ifadeler ne gibi bir ynde de i me iste i dile getiriyor? Gerekten bu ynde de i mek istiyor musunuz? Kendi kendinize iyice d nn. Bu de i me ynleri zerinde d nrken, de i me iste inin iddeti zerinde de durun. Bir ifade, grnen ve ideal benlik arasnda sadece 2 basamaklk bir fark gsteriyorsa, o zaman de i me iste inin anlaml oldu u d nlr. Grnen ve ideal benlik arasnda 3 basamaklk bir fark, 2 basamaklk bir farktan daha iddetlidir. Hangi tr ifadeler az, hangi tr ifadeler ok de i me iste i gsteriyor, bunlar zerinde d nn. 9. imdi a a daki sorular cevaplayn ltfen: (a) fadeleri kolaylkla m, yoksa zorlukla m grupladnz? (b) Bu al trma, sizin kendinize bak anzda bir de i iklik meydana getirdi mi? (c) lk gruplamanzda, kendinize gre d necek yerde, --Bunlarn konulacak do ru bir yeri vardr, oraya koyaym,-- diye d ndnz m? () u andaki benli inizle, ideal benli iniz arasndaki fark sizi memnun etti mi, yoksa rahatsz m oldunuz? (d) Size verilen aklamada, aralarnda sadece 2 basamak fark bulunan ifadeleri kaydetmeniz istendi. Acaba niin aralarnda bir basamak fark olan ifadeler zerinde d nmeniz istenmedi? (e) Zamannz ve iste iniz varsa, sizin yapt nz i lemleri bir ba ka arkada nza kendisi iin yaptrabilir ve aranzda ne gibi benzerlik ve farkllklar bulundu unu tart abilirsiniz. 10. Bu al trmann ilgin bir uygulamas da, sizi iyi tanyan bir yaknnza bu kartlar, sizi grd biimde gruplatmaktr. Bu yolla sizin grnen benli inizi alglay nzla, arkada nzn alglay arasnda bir kar la trma yapma olana do ar. Arkada nzn sizi hangi ynlerden farkl grd n birlikte tart abilmeniz size kendinizi tanmada yeni pencereler aabilir... Kartlara Yazlacak fadeler 1: Birisiyle konu urken kendimi rahatsz hissederim. 2. D nce ve duygularm kendime saklar, kar mdakine sylemem. 3. Rekabetten ho lanan bir insanm. 4. Kendimden ba arlmas kolay olmayan zor eyler isterim. 5. Yapm oldu um eylerden o u kez pi manlk duyarm. 6. ncindi im, krld m duygusuna sk sk kaplrm. 7. Cinsel gcm hakknda ku kularm var. Sayfa 72

Do an Ccelo lu -Insan Insana 8. Kar cinsle ok benzer ynlerim var. 9. Ba kalaryla olduka scak ili kileri olan bir insanm. 10. Pek konu mayan, ie kapank bir insanm. 11. Kendi ya ammdan kendim sorumluyum. 12. Sorumluluk duygusu gl olan bir insanm. 13. Gelecekle ilgili hibir umudum yok. 14. Di er insanlarn de er llerine ve normlarna uyarak ya arm. 15. Hemen hemen btn sosyal de er ve normlar kabul edebilirim. 16. Kendime ait yalnz birka de er ve normum var. 17. Cinsel arzularm kontrol etmekte glk ekerim. 18. Saldrganlk duygularm kontrol etmek benim iin zordur. 19. Kendimi kontrol etmek benim iin bir sorun de ildir. 20. Sk sk, berbat bir durumda oldu cm duygusuna kaplrm. 21. Kendini merkez edinmi , ilk planda kendini d nen bir insanm. 22. nsanlar genellikle severim. 23. Duygularm rahatlkla ifade edebilirim. 24. nsanlarn toplandklar, bir araya geldikleri yerlerde kendimi biraz yalnz hissederim. 25. Dnyayla ba a kmaya al maktan vazgemek istiyorum. 26. evremdekilerle rahat ili ki kurabilen bir insanm. 27. En etin mcadelelerim, kendi kendimle yaptklarm olmu tur. 28. Bana kar bekledi imden daha arkada a davranan insanlarla beraber oldu um zaman; --Acaba bu adam benden bir ey mi isteyecek?-d ncesi devaml aklma gelir. 29. yi bir insanm. 30. Biraz inat biriyim. 31. stemedi im halde, belirli ynlere, insanlar sanki beni itiyorlarm gibi geliyor. 32. nsanlarn ele tirilecek ynlerini hemen grebilen biriyim. 33. Beni tanyanlarn o u beni sever. 34. Hayata bir katkda bulunmad m yolunda, iimde temel bir duygu var. 35. Cinsel ynden ekici bir ki iyim. 36. Kendimi aciz hissediyorum. 37. Kendi kendime karar verebilir ve bu kararlarma sadk kalrm. 38. Kendi ba ma karar veremem. 39. Sk sk kendimi sulu hissederim. Sayfa 73

Do an Ccelo lu -Insan Insana 40. o u kez insanlara husumet ve h mla davranan bir kimseyim. 41. Hayatta doyum sa lam bir ki i oldu um kansndaym. 42. Olduka da nk bir ki iyim. 43. Duygu ve heyecanlar donukla m bir insanm. 44. Dengeli bir ki ili e sahibim. 45. yapabilmem iin kendimi drtmem gerek. 46. o u kez iimde bir hn duygusu var. 47. Hemen alevlenen, iindekini pek tutamayan bir insanm. 48. Ba kalarnn beni nasl grd ne nem veririm. 49. Duygu ve heyecanlarma gvenim yoktur. 50. Olduka g ya am ko ullar altnda ya ayan biriyim. 51. Mant n planda tutarm. 52. Olaylar g slemek yerine, onlardan kama yolunu seiyormu um gibi bir duygu var iimde. 53. Ho grl biriyim. 54. Sorunlar hakknda d nmemeye al rm. 55. ekici bir ki ili im var. 56. Utangacm. 57. Ba lad m i leri bitirebilmek iin birisinin beni drtklemesi gerekir. 58. Bende a a lk duygusu var. 59. Kendimi bir hi olarak gryorum. Hibir ey benden bir para de il. 60. Di er insanlarn benim hakkmda ne d nebileceklerinden korkarm. 61. Tutkulu ve hrsl biriyim. 62. Kendimi a a grrm. 63. Giri ken bir insanm. 64. Bunalm ya da zorlukla kar la maktan ok korkarm. 65. Kendime hi saygm yok. 66. Baskn bir ki ili im var. 67. Kendime kar olumlu bir tutumum vardr. 68. D nd n syleyen bir ki iyim.Utanga ve sklgan de ilim. 69. Bir kimseyle tam bir fikir uyu mazl na girmekten korkarm. 70. Karar vermekte ok zorluk ekerim, u ya da bu ynde bir karar veremem. Sayfa 74

Do an Ccelo lu -Insan Insana 71. Kafas ok kar k birisiyim. 72. Kendi halinden ho nut biriyim. 73. Ba arsz bir insanm. 74. Sevimli bir ki ili im var. 75. Kar cinse ho gelen bir ki ili im var. 76. Cinsel konular beni korkutur. 77. Gerekle tirmek istedi im eylerde ba arl olamayaca ma dair iimde bir korku var. 78. Rahat bir insanm, kolay kolay hibir ey sinirlerimi bozamaz. 79. al kan bir insanm. 80. Kendimi, duygu ve heyecan ynnden olgun bir insan olarak gryorum. 81. Ba ard m, ortaya kard m bir i var. 82. Yapm gere i, sinirli ve gergin bir insanm. 83. Ruhsal ynden olduka altst olmu durumdaym. 84. Birisi yeterince srar ederse, mutlaka onun dedi ini yaparm. 85. Kendime pek gvenim yok. 86. Bahaneler bularak ve teselli arayarak kendimi korumam gerekti ine inanrm. 87. Boynu bkk bir insanm. 88. Zeki bir insanm. 89. Kendimi stn grrm. 90. Hi umudum kalmad n hissediyorum. 91. Kendimden ba ka dayanak, destek aramayan biriyim. 92. Sk sk saldrganlk duygularm kabaryor. 93. Sklgan ve ekingen bir insanm. 94. Di erlerinden farkl bir insanm. 95. Gvenilir bir insan de ilim. Bana pek gven olmaz. 96. Kendimi anlayan bir ki iyim. 97. Bir toplulukta ki ileri birbirine sndrmasn bilen biriyim. 98. Kendimi birok i lerin altndan rahatlkla kalkacak bir ki i olarak gryorum. 99. Ben de ersiz bir ki iyim. 100. Kendi cinsiyetimi hi sevmem. Yapmam, Yapamam! Acaba sizin benlik bilincinizin gzden geirilme gere i var m? --Kimin yok ki?-- diyeceksiniz. Haklsnz! A a daki uygulamalar Sayfa 75

Do an Ccelo lu -Insan Insana yaparak benlik bilincinize bir gz atn, isterseniz. 1. Rahat konu abilece iniz birini bulun ve kimsenin sizi rahatsz edemeyece i bir yere oturun. 2. Kar nzdaki be dakika bir sreyle --... yapamam-biiminde cmleler kuracak. rne in, --evremde tanmad m kimseler varsa rahat konu amam;-- --yakn arkada lk kuramam,---on parmakla daktilo yazmasn renemem-- gibi. Arkada nzn syledi i her cmleyi bir ka da yazn. Daha sonra be dakika sreyle bu kez siz yine ayn trden --... yapamam-- eklinde cmleler kurun. Sizin syledi iniz cmleleri, arkada nz bir ka da yazsn. 3. Her bir ifadeyle gelen duyguyu ya amaya al n. Bunlar kendine acma, pi manlk, zlme, sinirlenme ya da buna benzer duygular olabilir. Bu duygularn getirdi i ya anty de i tirmeden sadece gzlemeye al n. 4. Daha nce sylemi oldu unuz ifadeleri imdi tekrarlayn. Fakat bu kez, --... yapamam-- eklinde de il, --... yapmam-- biiminde syleyin. rne in, --evremde tanmad m kimseler varsa rahat konu mam,-- --yakn arkada lk kurmam-- gibi. Her ifadeden sonra aklnza gelen fikirler varsa onlar da syleyin; gelen d nceleri iinizde tutmayn. 5. imdi neler hissediyorsunuz? Her bir ifadeyle gelen duyguyu arkada nzla payla n. 6. Bitirdikten sonra, --yapamam-- dediklerinizin gerekte yapmanzn mmkn olup olmad n bir kez daha beraberce gzden geirin; acaba --yapamamlar geli tirdi iniz kat bir benlik resminin sonucu mudur? Bu --yapamam--larn nedenlerini arkada nzla aranzda tart n. :::::::::::::::: : 6 Aramzda Byk Engel: Savunucu leti im --nsan ya amnn devam iin yakn ili kinin zorunlu oldu una inanyorum. Hatta ki inin bir de il, birok yakn ili kiye ihtiyac vardr. Geni aile ve yakn kom uluk gibi, sanayi ncesi toplumlarda bulunan ve imdi ortadan kalkmaya yz tutmu olan birincil gruplar, geleneki toplumlarda yakn ili kilerin geli tirildi i ve srdrld ortamlar olu turmaktayd. Bu birincil gruplarn yerine geecek ve onlarn i levlerini grecek trden yeni ortamlara gereksinme vardr. Bu inancm, birey ve toplum ili kisi ynnden bir varsaym olarak dile getirmek isterim: Bir insan, ya amnda ya da drt yakn ili kiye sahipse, mutlu ve sa lkl olabilir. Bir toplum, bireylerinin her biri ya amlarnn her dneminde ya da drt yakn ili ki geli tirmi se, sa lkl bir toplum olabilir. Tarihte bilinen btn toplumlar, iinde ya ad mz karma k modern toplum d nda, bireylerin ya da drt yakn ili ki geli tirmesine imkan verecek ko ullar yaplarnda bulundurmu lardr. Sanayile mi Bat toplumu, insanlk tarihinde bu yakn ili kiden insanlar yoksun brakmaya zorlam ilk toplumdur. E er yukarda ne srd mz varsaym do ruysa, toplumumuzun ana temelleri tehlikede demektir.-- (Alexander, 1967.) Trke'deki --dost-- szc , Kaliforniya niversitesi profesrlerinden Charles Alexander'n szn etti i --yakn ili ki--nin anlamn Sayfa 76

Do an Ccelo lu -Insan Insana kar lar. Trk kltrnde nemli bir yeri olan, ya ammzda zlemle aranan --dostluk--, hikayelerde, trkler ve arklarda sk sk dile getirilen bir konudur. te bu blmde, teknik deyimiyle --yakn ili ki--, gnlk dilde --dost-- ya da --dostluk-- szc yle belirtilen olayn gerekle mesine engel olan savunucu ileti im zerinde duraca z. Savunuculuk konusunu de i ik ynleriyle tart maya ba lamadan nce, bir hikayeden esinlenerek Amerikal ocuk psikolo u Charles C. Finn tarafndan yazlm bir iiri sizlerle payla mak istiyorum. SYLEMEDKLERM LTFEN Bana aldanmayn! Yzm bir maskedir, Sizi aldatmasn. ... Binlerce maskem var, karmaya korktu um, Ve, Hibiri ben de ilim... Olmad m gstermek kinci do am oldu. ... --Kendinden emin biri-- dersiniz Sanki gllk glistanlk Benim iin her ey... Adm gven belirtir, Ve, Oyunumun ad --A rba llktr--. imde ve d mda denizler sakin, Her eyin kumandan ben... Kimseye gereksinme duymayan Ben... Fakat, inanmayn bana, Ltfen!.. ... Her ey d ta dzgn ve cilal, Hi ypranmayan, her zaman saklayan O maske!.. Altta ne gven, ne de rahatlk... Sayfa 77 TN

Do an Ccelo lu -Insan Insana Altta, Kar klk, korku ve yalnzlk iinde bocalayan Gerek ben!.. Ama saklarm bu gere i savunuculukla... Kimsenin bilmesini istemem... Zayf taraflarm d ndke, Titrer ve sararrm... Ya ba kalar grrse i dnyam... Gerek ben ve yalnzl m! te, Maskelerimi onun iin takarm... ... Onun iin, arkalarna saklanacak Maskeler yaratrm... Onlar, Gsteri te kullanabilece im Parlatlm yzlerim. Beni korur, bakan gzlerden... Beni oldu um gibi kabul edecek, Sevecek Bak lar bulamazsam, Solacak kuruyacak gerek ben... Ve, Ben bunu biliyorum. Beni kendi maskelerimden kurtaracak, Kurdu um hapishaneden karacak Dikti im engellerden a racak, Beni seven, Beni anlayan. Bak lar olacak. Bana, --Sen de erlisin-- diyecek, --Maskesizken, daha bir insansn---Daha yakn, daha bir dostsun-Sayfa 78

Do an Ccelo lu -Insan Insana Diyecek bir bak a Beni gren bir bak a Muhtacm... ... Benim yanma sokulman kolay olmayacaktr!.. Uyarrm seni dost!.. Uzun yllar kendini yetersiz hissetmi ben, Sana kendini kolayca aamayacaktr... Btn gcmle tutunaca m maskelerime, Ne kadar sokulursan yaknma, O denli iddetli geri itece im seni... Kim oldu umu merak ediyor musun? Hi merak etme... Ben evrendeki Her erkek ve kadnm.... Maske takan her insanm. (eviren D. C.) Siz hangi tr maskeler takyorsunuz? --Sylemediklerimi itin Ltfen-- iirinde dile getirilen duyguyu iinizde hissetti iniz oldu mu? inizde hissettiklerinizi ba kalarnn anlamamas iin aba gsterdi iniz olmuyor mu? Hatta, kendi kendinizi bile aldatmaya al t nz olmaz m hi? Hani iinizde duydu unuz eyleri bo maya u ra r, ya da onlar duymamak iin kendinizi ba ka faaliyetlere verir, o da olmad glp gemeye al rsnz ya... te yle bir duygu. Di er insanlarla ili kilerinde hi maske takmad n drstlkle syleyebilecek insan azdr. Ba kalaryla ili ki kurarken dikkatli olmaya ve kendini korumaya herkes gerek duyar. Fakat kimi insan srekli maske takarken, kimi buna daha az gereksinme duyar. Kendine gveni olan ki iler, genellikle, daha az maske takarlar. Bu blmde, kullanlan --maskeler-- sorununa ayrntlaryla de inmek istiyorum. Bu maskeler nerede ve ne zaman kullanlmaya ba lanyor? Bunlar takarak ne ya da neler korunuyor? Ki inin kendine aklamak, kar kar ya gelmek istemedi i yanlarn saklamak iin kullanlan savunma mekanizmalar nelerdir? Bu sorularla ili kili olarak, ne gibi tutumlarn ki iyi daha savunucu yapt n ve bu savunuculu un derecesini azaltmak iin neler yaplabilece ini tart aca z. BR GRNM OLUTURMAK Temelden ba layalm: nsanlar acaba niin maske takyorlar? Bu sorunun kar l , ki inin yeti tirili biimiyle, byd toplumsal evrede yatar. Byk bir o unlu un payla t normal bir sosyoekonomik ortamda bym bir kimseyseniz, siz de, ba kalarnn kar sna en iyi grnmnzle kmay renmi sinizdir. nk yeti ti iniz srece evrenizde, a a daki trden szleri sk sk i itmi olacaksnz: --Elini yzn yka, yoksa seni dilenci ocu u sanacaklar!...-Sayfa 79

Do an Ccelo lu -Insan Insana --San tara, di ini frala. retmenin, --Bu ocu un annesi babas yok mu?-- diye d nmesini istemezsin, de il mi?---tibar giyimdedir. Giyimine dikkat et!---in kan a lasa da, d tan yzn gle olsun. Ele gne zayf yanlarn gsterme.-Bu szlerin etkisi yava yava bizlerde u anlay geli tirir: --Oldu um gibi grnrsem herkes benimle alay eder, beni horgrr... Onun iin nasl d nd m, nasl hissetti imi gstermemeliyim... Gerek olan duygu ve d ncelerimi saklamalym... Kar mdakilerin grmek istediklerini gstermeliyim yalnzca. Yoksa beni adam yerine koymazlar, sosyal itibarm sfra iner!-Ba kalar tarafndan kabul edilmek iin d arya sosyal benlik gsterilir. Sosyal benlik, di er insanlar d nerek olu turulan grn , d nce, davran ve duygularn bir bile imi, bir sentezidir. Sosyal benlik bilinci oldu u gibi, bir de i benlik bilinci vardr. Bu da, grn , d nce, davran ve duygularn ki iye grnm, onu etkileyi biimidir. Bu etki, son derece ona zg ve onun i dnyasna ait bir bile im olu turur. te buna i benlik bilinci ad verilir. Bu d a ve ie dnk benlikler birbirleriyle srekli etkile im iindedirler; aralarnda hi bitmeden sregiden bir --diyalog-- vardr. Bu diyalog, ki ili i olu turan temel elerden biridir. D adnk sosyal benli i bireyin ya antsnn tmn egemenli i altna alm sa, bu kimse kendisine en yakn olanlarla beraberken bile, davran larn hep --ba kalarn d nerek-- yapar; d merkezlidir. Byle bir ki i, uzun yllar birlikte al t kimseler, hatta ayn yast a ba koydu u e i iin bile, --i dnya--sn aamaz; bir anlamda yabanc biridir. Sosyal benli i ve i benli i arasnda denge kurabilmi bir kimse duygu ve d ncelerini, ortam ve konu tu u ki i uygunsa payla abilir; kendi merkezlidir. Onunla birlikte al anlar ve yakn ili ki iinde olanlar, onun nelerden ho land n, ne gibi zlemleri oldu unu, zntsn ve ne esini bilebilirler. D a dnk sosyal benlik toplumsal ya amn bir gereksinimidir. Bu gereksinimi kar lamak iin sosyal maskeler kullanlr. Sosyal maskeleri kullanmaya ynelten byle bir gereksinim acaba nereden kaynaklanr? imdi bu konuyu ele alalm. NEDEN SOSYAL MASKELER TAKARIZ Sosyal maskeler takarak ileti im kurulmasnn temel nedenlerinden biri, --kabul edilmek--, ba kalarnca uza a itilmemek iste idir. Her maskeli ileti imin altnda, --sana nasl bir ki i oldu umu, ne d nd m, neler hissetti imi oldu u gibi sylersem, beni kabul etmez, benimle alay eder, ya da bana kzarsn;-- anlay vardr. Bylece ne oldu umuzu de il, ba kalarnn bizi nasl grece ini d nerek, ileti imde bulunuruz. Normal artlar altnda; kimse yalanc ve sahtekar olmak istemez. Fakat di erleriyle ileti iminde, iinden geenleri oldu u gibi aka sylerse, ki i i dnyasnn reddedilme tehlikesini gze alm demektir. Herkes, her yerde ve her zaman bu riski gze alamaz ve almamaldr da. Geli igzel herkese ki inin kendi i dnyasn amas sa lkl bir davran de ildir. Bu nedenle sosyal maskeler, insan ili kilerini kolayla trc, gereksiz srt meleri ortadan kaldrc nemli bir i lev grrler. Ne var ki, yakn ili ki iinde oldu umuz, ya ammz payla t mz kimselerle ili kilerde bu sosyal maskeleri kullanmak, bizi onlardan uzakla trr, sahte ve gvensiz bir ortam yaratr. Maskeleri o kadar sk kullanabiliriz ki, bu --gstermelik-- davran , ikinci bir do a haline gelebilir. Sayfa 80

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bazen ba kalar tarafndan kabul edilme iste i ya da onlardan korku, gerek duygu ve d nceleri gstermeyi engeller. Bylece, i te, e semede, ana-babay memnun etmede, ki i, kendisiyle hi ilgisi olmayan davran lar gsterebilir. Her bireyin de i ik konularda kendine zg bir d ncesi, bir anlay vardr ve bu d ncenin bir ba ka kimseninkinden farkl olmas do aldr. Bir toplumda --herkes benim gibi d nmelidir, benim d nce tarzm en do rusudur-- tutumu a r basarsa, aklc tart malar yerine duygusal at malar ortaya kar. Aklc tart mann gerekle emeyece ini bilenler, duygusal at maya girmek istemediklerinde; kar sndakilerle, gerekte olmadklar halde, hemfikirmi grnrler. Bu tr durumlar, a a daki ykde de gsterildi i gibi, toplumumuzda sk sk ortaya kar. ok kr --Kadky'de, Bostanc'ya giden tramvayn ikincisine zor atladm. Hemen tramvay kalkt. Arka sahanlkta sekiz ki iydik. nce sekizimiz de sahanl a yerle meye al tk. Aba terlik zerine lastik giymi , apkas keele mi , ihtiyar, elindeki kn, tramvayn arka penceresinin nne koydu. Kasketli, orta ya l biri de st samanla rtl sepeti tramvayn demir sand nn stne yerle tirdi. Bezgin yzl yolcuya: --Sakn dayanma birader, iinde yumurta var,-- dedi. Yol boyunca sekiz ki i arasnda, sren konu ma hep bu yumurtadan kt. Ama yumurta olmasayd, yine bir konu ma konusu bulunurdu. ster yumurta olsun, ister ivi, ister hava... Dile imiz, iimizi bo altmak de il mi? Kendisine yumurta sepetine dayanmamas sylenilen: --Kaa aldnz?-- diye sordu. Soran adamn yz izgileri, sanki yerekimi etkisiyle a a do ru sarkm t. br: --Sorma,-- dedi. --Ate pahas...-apkas keele mi ihtiyar: --imdi ate pahas olmayan ne kald?-- dedi. --Her ey yle...-Bir ben ses karmadm, bir de me in ceketli, kara bykl adam br alt ki i, --amin-- der gibi hep bir a zdan: --Do ruu...-- dediler. --imdi ne ucuz ki?---Ucuzluk rya oldu beyim, rya...---Bakalm, bu gidi in sonu nereye varr?---Allah sonumuzu hayreylesin.---Ben bu gidi te hayr grmyorum.---Bir gn nce iki liraya ald m mal, ertesi gn iki buuk lira oluyor? Bu nasl i tir? Sen evinde uyurken, onlar uyumuyor, gece sabaha kadar fiyatlar ykseltiyorlar.---Pahall a da eyvallah... lle velakin piyasada mal da yok birader.-Alt yolcu ayr ayr dert yanyor, her birinin yargsn brleri: --Eveeet...-Sayfa 81

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Do ru, ok do ru...---Haklsn...-Diye onaylyarlard. Tramvay Altyolda durdu. nen olmad. Bir yolcu daha bindi, aramza sk t. Yumurtalarn sahibi: --Geim ok zorla t,-- dedi. --Eskiden ekmek aslann a zndayd. imdi, affedersiniz, aslann ta gerisinde, sok elini de kar bakalm.-Yeni gelen yolcu hemen sze kar t: --Her ey pahal, ama ev kiralar tuz biber...-Hep birden, yine --amin!-- der gibi: --Do ruuu...-- dediler. Kimi pahallktan, kimi kiralarn yksekli inden, kimi aranan eyin bulunmamasndan, kimi de istimlaklerle yklan yaplardan dert yanyordu. Ben orada konu ulanlar yazmaktan ekinirim do rusu. yle co mu lard ki, sanki bu adamlar gecenin bir vakti i lerinden yorgun argn dnp evlerine gitmiyorlar da u geim skntsn protesto iin mitinge gidiyorlard. Konu malar perde perde ykseldi, nutuk oldu. imden, --Etmeyin, eylemeyin arkada lar, yanp yaklmakta az buuk hakknz var, ama bsbtn de sizin dedi iniz gibi de il. Hem byle ileri geri konu ursanz eninde sonunda ba nz bir gn belaya girer,-- demek geliyor, ama korkumdan sesimi karamyordum. Kzgn adamn nnde durmaya, stne varmaya gelmez. Dverler de, s erler de... Onlarn d ncesine katlmadm, en iyisi hi sesimi karmamak. Tramvay Yo urtu dura ndan kalknca, sahanlktakilerin homurtusu, ba rts da son perdeyi bulmu tu. O zamana kadar benim gibi hi konu mayan me in ceketli, kara bykl adam artk dayanamad: --Kim demi aranan ey bulunmuyor diye?.. Her ey var ok kr...-- diye ba rd. Bu k yapan adamn yerine ben korktum. Bir kavga kabilir, sahanlktaki yedi ki i me in ceketlinin stne ullanabilirlerdi. Ayr ayr yedi ki iyi inceledim. Onlar da me in ceketliye bakyorlard. Bir sessizlik geti. Me in ceketlinin ne dedi ini, ne demek istedi ini anlamam gibiydiler. Adam aka m ediyor, yoksa dosdo ru mu sylyor? Me in ceketli: --Bir yok, yok diye tutturmu gidiyoruz,-- dedi. --Ne yokmu ? Araynca her bir ey bulunuyor ok kr...-br yedi ki i sersemlemi lerdi. lk kendine gelen, suratnn izgileri akm gibi a a sarkk adam oldu: --ok kr... Her bir ey bulunuyor.-tekiler, yine --amin!-- dercesine hep bir a zdan: --Pahallk da yok ok kr...-- dediler. Az nce pahallk zerine en keskin nutku eken: --Pahall yaratan biz kendimiziz,-- dedi. --Pahallk var, pahallk var diyerekten zorla pahallk yaratyoruz.-Sayfa 82

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Evet... Yok, yok diye her bir eyi kuruttuk. stmze u ursuzluk kt. Her ey var ok kr.---ok kr...---ok kr...-Me in ceketli: --Ben size hesap edeyim de grn,-- dedi. Ben ofrm. On alt yl nce ayda yz yirmi be liraya al rdm. O zaman ekerin kilosu otuz kuru tu. imdi eker iki lira. Ama benim ayl m da alt yz lira oldu. Ne olmu ? eker pahalanm , ama kazanlar da artm !-brleri: --Artt ok kr...-- dediler. Pahallktan sz edenlerden biri: --Do ru,-- dedi. -- imdi para bol ok kr, para bol.---ok kr.---Bir hamal bile gnde on be liraya para demiyor.---Demiyor ok kr.-apkas keele mi ihtiyar: --Yoklu u yaratan, pahall yaratan biz kendimiziz,-- dedi. --Biri kyor, --ay yok--, diye ortaya bir laf atyor. Ondan sonra herkes be er, onar paket ay alyor. Sonra neymi , ay yokmu . Yok olur tabii. ok kr her bir ey var.---ok kr, bol bol var.---ok kr.-Feneryolu dura nda yolculardan biri: --ok kr, ok kr...-- diyerek tramvaydan indi. Me in ceketli: --Tabii, imdi kalknma var,-- dedi. --Kalknma oldu u iin de d arya mal satyoruz, d ardan mal almyoruz. te o yzden de birka ey bulunmuyor.---ok kr-- demeye al anlardan biri: --Bulunmuyor ok kr,-- dedi. Hemen krd potu dzeltti: --Kalknma,-- dedi. --Yalnz birka ey bulunmuyor. Zamanla onlar da bulunur ok kr.---ok kr.-Me in ceketli: --ok kr,-- dedi. --u stanbul, stanbul oldu olal byle bir kalknma, byle bir imar grm m?---Grmemi ok kr. Yani, imdi gryor. Hazreti Sultan Fatih'ten beri kazma yz grmemi sokaklar alyor.-Sayfa 83

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Alyor ok kr.---Ne var, ne yok ykyorlar.---Ykyorlar ok... Yani yollar alyor.-Caddebostan'na kadar --ok kr-- dualaryla geldik. Sahanlktaki yolcular teker teker inmi ler, Caddebostan'dan sonra me in ceketliyle sahanlkta kar kar ya kalm tm. Birden: --Siz ne d ncedesiniz? Deminden beri hi konu nadnz,-- demesin mi? Al ba na belay, hem de pskll bela. Omuzlarm kaldrp ba m iime ekip, iki elimi yana atm. Yani, --Bilmem ki, ne diyeyim!-demek istiyordum. Ben, ne ilk konu tuklar kadar ktmser, ne sonradan --ok kr-- dedikleri gibi iyimserdim. Me in ceketli bir daha sordu: --Siz ne dersiniz?-Tramvay ok hzl gitmese hemen atlayverece im. Me in ceketli zorba. Bir daha ba m omuzlarmn arasna ekip ellerimi yana atm, dudaklarm bzdm. Me in ceketli: --Bu alaklar var ya,-- dedi. --Hangileri?-- diye sordum. --Deminden beri --ok kr-- deyip duranlar.---Evet...---imdi onlarn hepsi bana kfr ediyor. Burada ok kr derken bile ilerinden geenleri biliyordum. Bunlar nereye ekersen oraya gider. Yeter ki eken kuvvetli olsun. Byleleri ne sa'ya yar olur, ne de Musa'ya dost olur.-Tramvay Erenky'e geliyordu. --Ne dersiniz, pahallk var m?-Me in ceketlinin nasl bir kar lk istedi ini anlayamad m iin zor bir duruma d m tm. --Aranan ey bulunmuyor mu? Pahallk var m?---ok kr,-- dedim. Tramvay durdu da hemen yere atladm. Elbette --ok kr;-- me in ceketliden kurtulmu tum.-- (Nesin, 1967.) :::::::::::::::: : aman Tanrm ilk defa imdi anladm bu otobsteki herkesin elbiselerinin altnda rlplak oldu unu :::::::::::::::: : Sayfa 84

Do an Ccelo lu -Insan Insana SZN MASKELERNZ Toplum ya amnda insann srekli kendisi olmas mmkn de ildir ku kusuz. Ancak bu, ki inin srekli olarak maskeli gezmesi gerekti i anlamna gelmez. imdi yine kendimize dnelim. Siz ne tr maskeler takyor, nasl bir grnm vererek kendinizi ba kalarna sunmak istiyorsunuz? Bu konuyu irdelemenize yardmc olacak, yol gsterici birka soru ve yntem sunalm size: nnzdeki iki gn sresince, gerekten kendinizi de il de, ba kalarn memnun etmek iin yapt nz davran larn farkna varmaya al n... Gnlk ileti iminizde ne denli sk maske takyorsunuz? Bu kadar maske takmaktan ho nut musunuz? Bunlar hangi ko ullarda kullanyorsunuz? Bu davran larnzdan memnun musunuz? Maske takmak size (doyum, sknt vb. gibi) ne tr duygular veriyor? Yukardaki incelemeden sonra buldu unuz sonutan ho nut musunuz? De ilseniz acaba ne yapabilirsiniz? Vard nz sonular ve gzlemlerinizi yakn bir dostunuzla tart rsanz daha fazla bilgi edinebilirsiniz. BENLK BLNC TEHDT EDLDNDE ORTAYA IKABLECEK DAVRANI TRLER nsan ya amnda yle anlar vardr ki, kendisini mutlaka korumas gerekti inden, savunucu bir ileti im iine girmesi zorunludur. nk kar da, benli ine sayg gstermeyen, kendisini korumazsa onu ezip geecek olan ki iler vardr. Saldrganl n bulundu u byle durumlarda ki i, btn gcyle kendini savunur. Bu durumda kalan sadece ki inin kendi olmayabilir; yaknlarnn, sevdi i kimselerin zor durumda kaldklarn grd zaman da onlar savunma gere ini duyar. Saldrgan davran , ister ak bir biimde isterse rtk bir biimde olsun, ileti imde savunmay do urur. Konu an ki i saldrgan davran nn farknda olmayabilir; ancak onun farknda olmay sonucu pek de i tirmez. nk dinleyen, davran larn onun farknda olu ya da olmay na gre de il, kendi i dnyas erevesinde de erlendirir. rne in, bir kimseye, --Ke ke bir saat nce gelebilseydin, o zaman i lerimiz ok kolayla m olurdu!-- dendi inde, bu ki i kendini ge geldi inden dolay zaten sulu hissediyorsa, birdenbire savunuculu u artacak ve: (A) --Kabahat sende. Ben nereden bileyim bu i in bu kadar nemli oldu unu. Bana daha nce syleyemez miydin?-- gibi bir cevap verecektir. Ama sz konusu ki i, kendini sulu hissetmiyorsa, o zaman daha rahat konu abilir ve kendini savunma ihtiyacn o denli hissetmez ve: (B) --Yaa, ke ke gelebilseydim. Neyse, imdi biraz daha hzl al r, ge gelmemi telafi ederim,-- eklinde cevap verebilecektir. Bir insan ge geldi inden tr niin kendini sulu hisseder ya da hissetmez? Bu sorunun cevab, o ki inin benlik anlay nda yatar. Daha nce de grld gibi, iki dzeyde benlik anlay ndan sz edilebilir: 1. Grnen benlik; 2. deal (yani olmas istenen) benlik. Grnen benlik dzeyinde ki i ge kalma davran n gstermi tir. Fakat ideal benlik dzeyinde --ge kalmak-- istenmeyen bir davran tr. stenmeyen bu davran , ki i benlik kavramnn bir paras olarak rahatlkla kabul edemez... --Ben szm tutmayan, tembel ve gvenilmez bir adamm-tanmn benlik kavramnn bir paras olarak grmek, ki iye zor gelece inden, bu davran a ba ka nedenler arar. Bir ba ka deyi le, benlik kavramn savunacak, hatay kendinde grecek Sayfa 85

Do an Ccelo lu -Insan Insana yerde, kendisinin d nda arar. Yukardaki rnekte, --Kabahat sende...-- biiminde konu an ki inin, zamannda i inin ba na gelme konusunda grnen benli iyle, ideal benli i arasnda bir bo luk, bir eli ki vardr. Ruhsal gerginliklerin biro u gerek ve ideal benlik arasndaki bu eli kiden kaynaklanr. Belirli bir konuda bireyin yapt yla, yapmak istedi i ayn de ilse, bu konuyla ili kili olarak savunucu davran daha sk ortaya kar. Grnen benlikle, ideal benlik arasndaki eli kilerden do an bu bo luklara, duyarllk noktalar ad verilir. Yukarda verilen rnekte, (A) bireyi iin ge kalma davran bir duyarllk noktas olu turdu u halde, (B) bireyi iin byle bir ey sz konusu de ildir. Duyarllk noktalar sz konusu olunca, ki iler psikolojik savunmaya geerler. Psikolojik savunma, kendilik anlay n oldu u gibi srdrebilmek iin, d dnyay biraz de i tirerek davran akla yakn gsterebilme abasdr. Davran n akla yatkn gsterebilme abas iinde olan ki i, gerekleri saptrr; bylece, --arptlm -- dnyada grnen eyler ile, ki inin ideal benli i tutarl gzkr. Psikolojik savunma mekanizmalarna gemeden u noktay ksaca belirtmekte yarar var: Savunucu olmak her zaman zararl ve kt de ildir. Savunma, ruhsal sa lk asndan bazen gerekli ve yararl bir davran tr. Fakat savunma, kendini sk gsteren bir davran haline gelir ve a r derecelere ula rsa, sosyal ili kileri gereki bir zeminde srdrmeyi engeller ve uyumsuz bir davran kayna haline gelir. PSKOLOJK SAVUNMA MEKANZMALARI Mant a brme: Ki i, mant a uygun, ama, gerekte var olmayan nedenler bularak kendilik kavramn korur, gerekler kar snda incinmesini nler. rne in, kopya eken bir renci, kopya ekme davran yla ilgili bir sr neden bulur: Snavdaki sorular o kadar zordur ki, e er kopya ekilmese kimse iyi not alamaz... retmenler de renciyken kopya ekmi lerdir, vb. Telafi (Giderim): nsann kendi eksikli ini gidermek amacyla kulland bir savunma mekanizmasdr. Ki i yetersiz oldu u bir alanda bu eksikli ini gidermek iin al acak yerde, bu eksikli ini saklamak amacyla gl oldu u bir ba ka alana nem vermeye ba lar. Sz geli i, aile ya amnda mutsuz olan ki i, aile iindeki uyumsuzlu u nasil giderece ini bilemez, bu konuda kendini yetersiz ve eksik hisseder ama buna kar lk kendini i ya amnda yetenekli bulursa, aile mutlulu unu sa lamak iin aba gsterme yerine, kendini i hayatna verir. Yine ayn biimde, doyumlu bir sosyal ili kiye girememi bir niversiteli gen, kendinden ve yeti tirili biiminden ileri gelen eksiklikleri gidermek iin aba harcayacak yerde, btn enerjisini ba arl oldu u derslere verir, kendini sosyal ya amdan tmyle soyutlar. E er bu gen, derslerinde de pek ba arl de ilse, enerjisini ba ka yollara ynlendirebilir. rne in, politik tutumuna uygun bir a r akma girerek btn enerjisini o ynde kullanabilir. Tepki olu turma: Birey, gerek duygularnn tam kar tn gsterme yoluyla da benlik bilincini savunur. rne in, toplantlarda herkesten daha ne eli grnen, her eye glmeye hazr olan ki i, belki de gerekte mutsuzdur; fakat bunun tam tersini yaparak gerek duygusunu saklar. Yeniden evlenmesine, kk ocu unun bir engel olu turdu unu d nen dul anne, iten ie ocu una duydu u kin ve fkesini, ocu una a r bir ilgi ve sevgi gstererek saklama abasna girebilir. Yanstma: Yanstma kendini iki biimde gsterir. Kendi eksiklikleri Sayfa 86

Do an Ccelo lu -Insan Insana ve beceriksizli inden do an aksaklklar ba kalarna yklemek, birinci yanstma trdr. rne in, gol atamayan futbolcu, ba arszl nn nedeni olarak, takm arkada larnn iyi pas vermemelerini gsterir. kinci yanstma tr, istenmeyen, kabul edilmeyecek trden arzu ve tutumlar, ba kalarna yak trma e iliminden kaynaklanr. Bekarl nda ok apknlk yapm erkekler, evlenince e lerine gvenmezler. E lerinin normal arkada lk ili kilerini bile kskanan bu kimseler, kendi tutumlarn e lerine yanstyor olabilirler. zde im: Kendisinden emin omad ya da kendisini pek be enmedi i zamanlar, ki i, bir ba ka kimseyi taklit eder; kendi duygu, d nce ve davran larna onu model alr. Bir konuda konu urken ya da bir i yaparken, bunu ba araca na gveni yoksa, kendisi iin nemli, gznde bytt birini taklit etmeye al r. Bu taklit sk sk tekrarlanrsa, ki i kendi d nce ve duygularyla ili kisini kaybedebilir. Szgeli i, yeni evlenen bir ift, televizyondan grdkleri bir filmdeki kar koca ili iklerine hayrandrlar ve yle bir ili kiyi kendi ya amlaryla zde le tirmi lerdir. Televizyondaki ift gayet romantiktir ve birbirleriyie hi kavga etmez. Yeni ift de onlar gibi olmak ister: Kadn da, koca da birbirlerine sinirlendi i halde, --ideal evlilikte bu olmaz-- diyerek kendi duygularn bastrr. Duygularn bastran ki inin gerek benli iyle ili kisi koptu undan, bir savunma sz konusudur. Burada zde im trnden bir savunma ortaya kar. Hayal kurma: Ki i, istekleri ve amalar gerekle medi i zaman, o u kez hayal kurmaya ba lar. Bu hayal dnyas sayesinde gerek dnyasnda onu skan d ncelerden uzakla r, daha doyumlu grnen bir hayal dnyasna girer. D k gelirli Kapc Ahmet Efendi, sk sk kendisini zengin bir i adam olarak hayal eder. Trkiye'nin en zengin ki ilerinden biri olacak, byk kentlerde i yerleri aacaktr. Bu kadar nl olan Ahmet Bey, ara sra anszn i i ailelerini ziyaret edecek ve onlarla birlikte oturup onlarn mtevazi sofrasnda yemek yiyecektir. Bir gn bu i i ailelerinden birinde gzel bir gen kzla tan r... Hayal kurmak bazen gerekli ve yararldr. Yaratc kimselerin d gcnn zengin oldu u sylenir: Hayal kurmann yaratc zekay kamlad da ileri srlm tr. Ancak ki i gerekle hayal arasndaki snr bildi i ve kurdu u hayaller gerek dnyasyla ili kisini kesmedi i srece, hayal kurmann bir sakncas yok, tersine yarar vardr. Bastrma: Ho olmayan bir durumu g sleyip onunla mcadele etme yerine, bazen byle bir durumu grmezlikten gelme ya da yadsma daha kolay gelir insana. Bu yok sayma, o unlukla ki iye ho gelmeyen durum --unutularak-- yaplr. Sava ta en yakn arkada n kazayla vuran ve onun lmne neden olan ki i, kendi dikkatsizli i sonucu ortaya kan bu olay, bir sre sonra unutmu tur. Ayn ekilde, o lunun a r politik akmlara kaplarak bir genci ldrd n renen baba, o lu hapisten ktktan sonra byle bir olay hi anmsayamaz. Aslnda beyindeki unutma mekanizmas her insanda bir lde otomatik olarak i ler. Ki inin srekli ac duymasn nlemesi asndan bastrmann yararlar vardr. Ancak bu yola bireyin gerekle ilgisini kesecek derecede ve sklkta ba vuruluyorsa, o zaman uyum zorlu u grlr ve sonuta daha fazla sorunlar olan bir ki ilik ortaya kar. rne in, birbirini seven bir ift, ellerine geen paray nasl harcayacaklar konusunda anla amyorlar. Kadn, --para harcamak, daha rahat ya amak iindir;-- diye d nrken koca, --tasarruf etmek, gelecek iin para biriktirmek gerekir;-- biiminde d nr. Birbirlerini Sayfa 87

Do an Ccelo lu -Insan Insana sevdiklerinden, bu ift para harcamayla ilgili d nce ayrlklarn grmezli e gelip, bu sorunu bastrabilir. Ama zamanla, gz yummu olduklar bu uyu mazlk, aralarndaki ili kiyi sarsp zedeler. Bu iftin aralarndaki anla mazlk noktasn bir an nce saptayp, bu konuda ikisinin de uzla abilecekleri bir anla maya varmalar, daha uyumlu ve daha sa lkl bir davran olurdu. Duygusal yaltm ve so ukluk (Apati): Bir zamanlar nem verdi i ve kendini ortaya koydu u bir ili kide incinmi , krlm bir kimse, bu tr ili kilere kar duygusal bir so ukluk geli tirebilir. Szgeli i, sevdi i ve duygusal olarak ba land bir kimseden ok ac ekerek incinen bir gen kz, kendini tmyle derslerine adayp ba ka hibir erke e yz vermemeye ba layabilir. Sevme, sevilme, ona gre gerekte varolmayan duygulardr artk. Hele erkekler bu tr duygulardan hi anlamazlar. Onun iin bir erke e duygusal olarak bir daha yakla mamak gerekir. nemli olan okulu bitirmek, bir meslek sahibi olmak, anne ve babann uygun grd biriyle evlenmek, ya amdan duygusal doyum beklememektir. Byle bir genelleme ku kusuz herkesi kapsamaz. zel olarak krld ya da kzd ki iye dnk bir duygusal so ukluk geli tirebilir. --Zaten benim iin o kadar nemli bir insan de il ki! Benim ona ihtiyacm yok,-- gibi bir tutum taknarak kendini uzak tutar. ster genel, isterse zel olsun, duygusal so ukluk ve yaltm bireyi gerek sorunla ilgilenmekten ve soruna bir zm getirmekten alkoyar. --Zaten benim iin nemli de il,-- diyerek ili kiyi kesmek, sz konusu ki iyle arada varolan sorunlar zmeyi, bu yolda herhangi bir giri imi ve ilerlemeyi olanaksz hale getirmek demektir. Byle bir tavrla, ili kinin niteli inin de i erek srmesi de sz konusu olamaz; bo anan e lerin evlilik ili kilerini dostlu a dn trememeleri gibi. Yer de i tirme: Kzgnlk ve d manca duygular, bunlara yol aan kimselere de il de, daha az ekinilen kimselere yneltilirse, yer de i tirme trnden bir savunucu davran ortaya kar. rne in, d arya oyuna kmadan nce odasn iyice derleyip toplamas sylenen ocuk, kzgnl n kk karde ine ba rarak gsterir. nk annesine ba racak olursa dayakla ya da ba ka bir ekilde cezalandrlacaktr. Ki i, bazen neye kzgn oldu unu pek bilmeden, sinirli ve kzgn bir hava iinde bulunabilir; byle zamanlarda, kar sna kim karsa, ona kzmaya, onun her yapt nda kusur bulmaya hazrdr. Bu tr durumlarda, duygularnn farkna varabilen kimse, olgun bir kimsedir; byle bir ruh hali iinde oldu unu anlaynca, kar la t kimselere, zellikle o gn, biraz daha ho grl davranmaya zen gsterir. Kar saldr: Ele tirildi i zaman, insanlarn o u, ele tiri konusu olan eylere cevap verecek yerde, o u kez ele tirene hcum ederek kendini korumaya ynelir. Be inci Blmde tart lan kavramlar iinde sylenirse, ileti imi ierik oda ndan, ili ki oda na kaydrr. Ki inin davran ya da ki ili iyle ilgili bir ele tiri kar snda, bunu yapana, --Sen kendini ne sanyorsun?!-- diye kzgn bir tonla saldrld olur. Ele tirilen noktalarla ilgili olmayan konulara saparak, kar dakinin ele tirilecek ynleri ortaya karlmaya al lr. Oysa bu davran , kar dakini daha da savunucu yapar; bylece o ki iyle gerekle tirilmeye al lan ileti imi, savunucu bir ileti im haline dn trr. leti imde savunuculuk arttka ne konu uldu u nemini yitirir, kimin konu tu u nem kazanmaya ba lar. Bylece bir sorunu zmek, bir konuyu aydnl a kavu turmak ama olmaktan kar, kar daki ki iyi rahatsz etmek, kalbini krabilmek temel ama olur. Sonu olarak da, konu maya ba ladklar andakine oranla birbirine daha kzgn, daha d manca duygularla dolu iki insan ortaya kar; herhangi bir sorun zlm ya da aydnl a kavu turulmu olmaz. Sayfa 88

Do an Ccelo lu -Insan Insana A a da savunucu ileti ime ve bunun kar t olan ak ileti ime iki rnek vermek istiyorum. ki ileti im slubu arasndaki fark daha iyi belirsin diye ayn ki iler, ayn konuda konu turulmu tur. rnek 1 Kadn : --Eve geldi in zaman hemen gazeteyi eline alp misafir odasna ekilece ine, --Merhaba karc m--, deyip biraz gleryz gsterebilir ve benimle konu abilirdin!... Ben senin hizmetin de ilim. Bunun farkndasndr, umarm!...-Koca : --Yorgun geldi imi farketmedin mi? Birazck ilgi duysaydn ne denli yorgun geldi imi grrdn!.. Ak ama kadar bankada m teriyi memnun etmeye al yorum. Eve gelince de hanmefendiyi mi memnun edece im?.. Bktm senin bu tr konu malarndan!.. mark bir kk kz gibisin... Hep ilgi bekliyorsun!.. Birazck da sorumlu bir ev kadn gibi d np davransana!..-Kadn : --Sensin mark ocuk aslnda!.. Neymi efendim? Beyefendi bankada yoruluyormu !.. Ben sanki yorulmuyorum. Btn gn renci denen o zibidilere laf anlatmaya kalk, sonra eve gel ocuklarla u ra , ev i lerini yap, beyefendinin yeme ini hazrla... Ben senden kat tazla i yapyorum, biliyor musun sen?!..-Koca : --Kes sesini be! Dr dr dr!.. eker gider lokantada yerim. Hi olmazsa senin drdrn dinlemem. Bktm be!..-Kadn : --Haydi git yleyse. Defol git! Seni tutan yok. Kendini adam m sanyorsun sen?..-rnek 2 Kadn : --Eve geldi in zaman hemen gazeteyi eline alp misafir odasna ekilece ine, --Merhaba karc m--, deyip biraz gleryz gsterebilir ve benimle konu abilirdin!... Ben senin hizmetin de ilim, Bunun farkndasndr, umarm!...-Koca : --Merhaba karc m. zr dilerim. Emin ol seninle her zaman konu maktan zevk alrm. Ayrca seni zledim de... Fakat bugn gerekten yorgunum. Ama sen yine de haklsn. Biraz oturup gazeteyi okuyacaktm. Neyse nemi yok bunun. nce be , on dakika mutfakta seninle sohbet edeyim. Anlat bakalm gnn nasl geti?..-Kadn : --Ben de senden zr dilerim. Okulda renciler o kadar saygsz ve sz dinlemez hale geldiler ki, ok canm sklyor. Hncm bilmeden senden karyorum, belki de... Kusura bakma... Byle zamanlarda sana iyi davranamyorum. Daha yumu ak konu abilirdim.-Koca : --Anlyorum, hayatm. Gerekten yorgun ve sinirlisin. Sana biraz yardm edeyim. Hem konu alm, hem yeme i hazrlayalm. Sen bana kzsan da ben aldrmam, nk beni sevdi ini ve de er verdi ini biliyorum!-SAVUNMA MEKANZMALARI GNL Ki ilerin davran larnda gzlenebilen temel psikolojik savunma mekanizmalarn, ana hatlaryla inceledikten sonra, imdi, kendi davran larmza dnelim ve a a daki uygulama yoluyla, gnlk ya ammzda yer alan insan ili kilerinde, ne tr savunma davran lar gsterdi imizi gzlemleyelim. 1. ki, gn, gnlk ya amnzdaki ileti imleri gzleyerek ne zaman savunucu oldu unuzu bulmaya al n. Ki inin kendinin savunucu oldu u zamanlarn farkna varmas zordur, ama daha nceki okuduklarnz gznnde tutarak bu zor i i ba arabilirsiniz. Bedeninizin belirtilerine duyarlk gsterirseniz, i iniz daha da kolayla r. Kendinizi aldatt nz ve savunucu Sayfa 89

Do an Ccelo lu -Insan Insana mekanizmalardan birini kulland nz zaman, vcudunuz byk bir olaslkla buna bir tepkide bulunur. Vcudunuzun bu tepkilerini saptayabilirseniz, nasl ve nerede savunma yapt nzn daha abuk farkna varabilirsiniz. 2. De i ik ki ilerle etkile imde bulundu unuz zaman savunuculu unuzda farkllk oluyor mu? 3. Savunucu oldu unuzu d nd nz her ili kiyi tanmlamaya al n. Ki inin sizinle olan ili kisini (arkada , e , mdr, vb.) mmkn oldu u kadar ayrntl bir biimde anlatn. Bu durumda hangi savunucu mekanizmay kulland nz tanmaya ve adlandrmaya al n. 4. Savunucu bir ileti im oldu u anda, bunu hemen ksaca yazmaya al n. Birka gn bekledikten sonra yazarsanz, geen zaman sresinde olay alglay nz de i mi olabilir. 5. Tuttu unuz bu gnl bir arkada nzla payla abilir ve sizin gzlemlerinizle ilgili olarak onun ne d nd n sorabilirsiniz. Acaba arkada nz kendisinin savunma mekanizmalaryla ilgili byle bir gnlk tutmak ister mi? Byle bir gnlk tutarsa buldu u sonular birlikte tart may gerekle tirebilir misiniz? SAVUNUCU LETM NE ZAMAN ARTAR? Bu konuda yaplan bir ara trmadan ksaca sz etmek yerinde olur. Landfield (1954), bireyin gvenli i ve kendi hakkndaki be enisi tehdit edildi i zaman, savunucu davran n artt n gzlemlemi tir. Bu tr tehdit durumlar, daha ok bireyin kendisi iin nemli olan ve onun davran larn de erlendirebilecek mevkide bulunan ki iler (patronu, amiri, retmeni vb.) evresinde oldu u zaman, ortaya kar. Landfield, insanlarn iki tr tan oldu unu syler: Tehdit edici olan ve olmayan tan klklar. Tehdit edici olmayan tan k, bireyin davran n de i tirmek istemez, onun duygularn, d ncelerini, tutumlarn oldu u gibi renmek amacndadr; bunun tesine geip, --unu yle yapmalsn!-- demez ve bu nedenle savunuculu a yol amaz. Tehdit edici tan klarla kurulan ileti imdeyse savunucu zellik kendisini daha sk gsterir. Davitz (1959) ise, evresindeki insanlar tehdit edici olarak grmenin ya da grmemenin, byk lde ileti im kuran ki inin alglay biimine ba l oldu unu gzlemlemi tir. Korku dolu ve endi eli kimselerin evresindekileri o unlukla tehdit edici olarak grdkleri saptanm tr. Bu tr insanlar, iinde bulunduklar ki iler aras ili kiler evresini, cezalandrc bir evre olarak alglarlar. Bu ki iler, byk bir olaslkla, cezalandrc bir ortamda yeti mi lerdir; cezalandrc geli im ortamnda, ba kalarndan korkmaya ve kendilerini srekli koruma gere ine ko ullanm lardr. nk, ocukken aldklar mesajlar, genellikle olumsuz ele tiri, gln duruma sokulma, reddedilme, aldatlma, hakaret, kk d rlme ya da nemsenmeme gibi olumsuz ieri e sahiptir. Byle bir evreden gelen ocu un sk sk savunucu olmas do al de il midir? Hangi tr evreler ne gibi tipleri yeti tiriyor, sorusuna ili kili olarak yapt al mada, Hacettepe niversitesi retim yelerinden Yldz Kuzgun, ana-babalarn otoriter, demokratik ya da ilgisiz tutumlardan birine sahip olmasyla, ocuklarn kendini gerekle tirme dereceleri arasndaki ili kiyi ara trm tr (Kuzgun, 1973). Varolu u-insancl ad altnda bilinen psikoloji okuluna gre, kendini gerekle tirme gds, insanlarn temel faaliyet kayna n olu turur. Kuzgun, kendini gerekle tirmenin belirtileri olarak u davran lar zerinde durmu tur: -Zaman iyi kullanma, -Deste i d tan de il, iten alma, Sayfa 90

Do an Ccelo lu -Insan Insana -Duygusal bakmdan ak olma, -ten geldi i gibi davranma -Kendine sayg duyma, -Kendini kabul etme, -nsann temelde iyi bir yaratk oldu una inanma, -Uzla trc bir yakla m iinde olma, -Saldrganlk e ilimlerini gereki bir tutumla kabullenme, -Yakn ili ki kurabilme yetene ine sahip olma. Ara trmadan elde edilen bulgulara gre, demokratik tutuma sahip olan ailede yeti mi bireyler, kendilerini daha ok gerekle tirebiliyorlar. So uk ve sert disiplinli otoriter ortamda yeti en genlerinse, kendilerini gerekle tirme ynnden daha ba arsz olduklar grlm tr. lgisiz tutum iinde yeti enler de, kendini gerekle tirme ynnden geri kalm lk gsterir, ancak otoriter ortamda yeti enler kadar ba arsz olamaz. Kuzgun'un ara trmasnda kendini gerekle tirme belirtileri olarak saylan davran larla, ak ileti im belirtileri olarak saylan davran lar arasnda byk bir paralellik gze arpar. Bu paralelli e dayanarak, demokratik ortamda yeti enlerin, otoriter ortamda yeti enlere oranla, ileti im davran larnda daha az savunucu oldu u sylenebilir. Lichtenber (1955), --Bir ki inin duygusal olgunluk derecesiyle kurmu oldu u ileti im tr arasnda bir ili ki var m?-- sorusu zerinde durmu ve duygusal ynden henz olgunla mam kimselerin reddetme, kar kma ve kar sndakinin syledi inin tersini syleme davran larn daha fazla gsterdiklerini saptam tr. Olgun kimselerse, --daha nceden sylenenleri gznnde tutma--, --ne syleyeceklerini planl bir biimde nceden zet olarak kar dakilere belirtme-gibi davran lar daha sk gsterirler. Duygusal ynden olgun olan kimselerde gzlenen bu tr davran larn, ileti imde bulunan ki ilerin aralarndaki fikir ayrlklarn daha ak bir biimde grmelerine yardm etti i saptanm tr. SAVUNUCULUK LETM MAHVEDER li ki iinde bulunan iki ki iden biri savunucu olmaya ba laynca, ileti im hzl bir biimde bozulmaya ba lar. yle anlar olur ki, btn bir ya am boyu nemle korudu umuz baz ili kiler, savunucu bir ileti imin sonunda, bir anda mahvolup gidebilir. --Hangi tr ileti im savunucudur, savunucu ileti im nasl ortaya kar?-- konularnda bilinlenmi ki i, insan ili kilerinde bu tr kayplara u ramama ynnden daha ansldr. Bu nedenle savunucu ileti imle onun kar t olan ak ileti im zerinde biraz daha durmakta yarar vardr. SAVUNUCU YA DA AIK LETM NASIL TANIRIZ? leti im srecinde savunucu tutumun nasl belirece ini Gibb (1961) sk sk kaynak olarak kullanlan bir makalesinde ele alm tr. Gibb, u temel varsaymdan hareket eder: leti im bir dil i lemi de il, bir insan srecidir. leti imde ilerleme sa layabilmek iin, insanlar arasndaki ili kilerde bir geli im, bir ilerleme gerekle tirmek gerekir. Ki iler arasndaki ili kiler bozuk bir temele oturmu sa, ileti imde kullanlan dil ne kadar kaliteli olursa olsun, ileti imde bir ilerleme grlmez. leti imde en ba ta gelen bozuk temellerden biri, savunuculuktur. Savunuculuk, bireyin benlik bilincini koruma gereksinmesinden kaynaklanr. Sayfa 91

Do an Ccelo lu -Insan Insana Savunucu durumda olan ki i, zihin gcn sz konusu edilen konudan ok, kendisini savunmaya harcar. Konudan sz etmek yerine, kar sndakine nasl grnd n d nr. Kar dakini nasl alt edece ine, tart may nasl kazanaca na, nasl baskn kaca na, kar sndaki szl saldrda bulunursa nasl kar koyaca na zihnini yorar. Bir kimse savunucu bir biimde konu ursa, dinleyicide de kendili inden savunucu bir tutum uyanr. leti imdeki savunuculuk kendini sadece szl ileti imde de il, beden hareketlerinde, yz ifadelerinde ve sesin tonunda da gsterir. Bu ipular, sylenen szlerle beraber, dinleyiciyi daha da savunucu hale getirir ve savunuculu u gittike artan ki i kar sndakinin niyeti, de erleri ve duygularn alglayamaz hale gelir. Yaplan ara trmalar, savunma zelli i arttka, ileti imdeki verimin d t n, savunma azaldka, mesajn anlamna ve yapsna daha da dikkat edilebildi ini gstermi tir. Savunuculuk azaldka Kaynak (konu an) ve Hedef (dinleyen) Birimlerin ileti imi bozacak trden yanl alglamalardan uzakla tklar grlm tr. Savunuculu un az oldu u ak ileti im ortamnda, ileti imde bulunanlar mesajn yaps ve ieri ine daha ok dikkat ederler. SAVUNUCU VE AIK LETMN TEMELNDE YATAN TUTUMLAR Savunucu ve ak ileti imin temelinde a a daki tutumlar yatar: Savunucu ileti im: Yarglayc tutum Denetlemeye ynelik tutum Belli bir strateji izleyen planl tutum Aldrmaz, umursamaz tutum stnlk belirten tutum Kesin tutum Ak ileti im: Tantc tutum Soruna ynelik tutum Plansz, kendili inden olu an tutum Anlay , duygusal yaknlk gsteren tutum E itlik belirten tutum Denemeci tutum leti im srecinin tm iinde bu tutumlar e itli derecelerde kendini gsterir. Bir kimsenin ileti imi, tek bir tutumu yanstmaz; farkl tutumlar birbiri iine kayna m olarak ortaya karlar. rne in, bir yerde yarglayc bir tutum gsteren biri, bunun ardndan anlay ve yaknlk tutumlarn da belirtebilir. Byle durumlarda dinleyici ne yapaca n bilemez; kar sndakine kzsn m, yoksa onu sevsin mi bir trl karar vermez. Gnlk ya amda gzlemlenen ileti imlerde, savunucu ve ak ileti im tutumlar birbirleriyle de i ik trlerde ve e itli derecelerde birle im gsterebilirler. Anlatm kolayla trmak amacyla, birbirine kar t olan iki tutumu di erlerinden Sayfa 92

Do an Ccelo lu -Insan Insana ayr olarak ele alp inceleyece iz. Yarglayc tutum: Yarglayc tutum savunuculu u arttrr. E er dinleyici, konu ann ses tonundan, davran ndan yargland , de erlendirildi i izlenimi alyorsa, savunucu bir tutum iine girer. Konu an ki inin mevkii, ya , dinleyenle gemi ili kilerinin tr, savunucu tutumun ne zaman ve ne lde ortaya kaca n etkiler. ocuklar yeti tirirken anne ve babalar srekli olarak, ocu un davran larn --iyi--, --kt--, --ayp-- biiminde de erlendirdi inden kk ya ta yarglama tutumu bireyin iine yerle ir ve o u kere birey, gelen mesajlar bu e ilim iinde de erlendirir. ki rnekle aklamamz daha somutla tralm: Deprem blgesinde bulunan bir evde, orta iddette bir zelzele sonucu ev sallanmaya ba laynca, ocu unu merak eden anne, --Can neredesin!-- diye seslenince, ocuk ierden korkak bir sesle, --Ben yapmadm anneci im!-- diye cevap verir. ocuk eski beklentileri erevesinde bu sorunun altnda bir sulama, bir yarglama alglam tr. Beni ziyarete gelmi bir rencim, sigara imekteydi; konu maya ba ladk. Bir sre sonra yaknmda duran sigara tablasn onun yanna koydum. rencim biraz mahup bir sesle, --Kl yere atmyordum, p sepetine atyordum, hocam!-- dedi. Yukardaki rneklerden de anla laca gibi, srekli yarglanarak bytlm olan birey, otorite kar snda annda savunma davran na ba vurur. Tantc tutum: Tantc tutum iinde olan kimse, kar sndakinin ku ku ve korkularn uyandrmadan ileti imde bulunur. Bu tutumun teki ki i ya da ki ileri tehdit edici, yarglayc bir zelli i yoktur; oldu u gibi kabul edilir; rtk veya dolayl da olsa --iyi ya da kt-biiminde bir de erlendirme getirmez. Tantc tutumla dile getirilen masajlar ne kadar belirgin olursa, o denli az yanl alglama olur. rne in, ben sigara tablasn rencinin yaknna koyarken, --Sana daha yakn olur;-- deseydim, onun savunucu tutumu belki de harekete gemeyecekti. Ki iler birbirinden ekiniyor ve kendileri hakknda herhangi bir de erlendirmenin sz konusu olabilece i ku kusu iinde bulunuyorlarsa (ki bu ku ku bilinst ya da bilinalt olabilir), tantmc mesajn daha ak seik olarak verilmesi gerekir. Kar lkl gven bir kez kurulduktan sonra, bireyler mesajlarn olu tururken pek zen gstermeseler de, yanl anla lma ve yorumlanma ender olarak ortaya kar. Denetlemeye ynelik tutum: Denetlemeye ynelik tutum, konu ann dinleyiciyi denetleme, belirli bir yne ekme ya da fikrini de i tirme gibi amalar ta masn ierdi inden, bunu sezen dinleyicinin savunuculu u artar. Bu tutumun temelinde yatan varsaym, dinleyenin konu andan daha yetersiz, daha aciz oldu udur. Konu an kimse, denetleme tutumuyla rtk ya da ak bir biimde, dinleyeni --bilgisiz--, --kendi ba na karar vermekten aciz--, --henz olgunla mam --, --aklsz--, --yanl yolda olan biri-- olarak grd n ifade eder. leti imde rtk bir biimde yer alan bu mesaj, dinleyicide savunucu tutumun do masna yol aar. Denetleme tutumu, kendini e itli biimlerde gsterebilir: Dinleyicinin belirli bir konudaki tutumunu de i tirmeyi isteyebilir ya da davran n belirli bir biimde ynlendirmeyi d nebilirsiniz. Bireyin belirli bir faaliyetini snrlandrmak iin de ileti imde bulunabilirsiniz. Dinleyicinin savunuculuk davran nn derecesi, sizin denetlemeye al t nz konuyla kendini ne kadar zde le tirdi ine, ba ka Sayfa 93

Do an Ccelo lu -Insan Insana bir ifadeyle, bu konunun dinleyicinin benlik kavramyla ne lde ili kili oldu una ba ldr. Bireyin ba l bulundu u, duygusal ve d nsel adan kendinin bir paras olarak grd konularda, savunuculu u yksek olur; benli iyle pek ilgisi olmayan konularda ise, denetlemeye ayn lde tepkide bulunmaz. Soruna ynelik tutum: Soruna ynelik tutum iinde olan ki iler, kendilerini belirli bir i i yapmakla sorumlu grerek konu may srdrrler. Bu tutum iinde kar daki ki iden katk beklenir, nk sorunun tart larak zlece i, her iki tarafa kabul edilmi tir. --nceden do rulu una karar verilmi -- belirli bir zm yolunu zorunlu kabullenme de il, sorunu beraberce tanma ve zm yollarn arama bu tutumun gere idir. A a daki rnekte, bir baba, lise son snftaki o luyla denetleyici bir biimde konu maktadr. Baba : --O lum, biliyorsun ben bir memurum: Sizleri okutmak iin annen ve ben birok fedakarlkta bulunduk. Allaha kr, sizler de al tnz ve hi takntsz bu a amaya ula tnz. imdi bir meslek seme sras geldi. Ben senin doktor olman istiyorum. Bugn doktorlukta ok para var. Uzman bir doktor, hergn iyi para kazanr. Ben ok sknt ektim, doktor olursan sen sknt ekmezsin. Ma allah zekisin, hangi faklteyi istesen girebilirsin.-O lu : --Baba ben doktorlu u sevmiyorum, nk btn gn hasta insanlarla u ra mak istemiyorum. Ne kadar kazanl meslek olursa olsun, srekli hastalkla u ra t m zaman hayatmdan memnun kalamam. Benim ilgi alanm daha ok i hayatnda... Onun iin ben i letme fakltesine gitmek istiyorum. Orada okurken bir yandan da yabanc dilimi glendirece im. Bu faklteyi bitirdikten sonra, iki yl iinde yurt d na gidip; i letmede uzmanlk derecesini alaca m.-Baba : --Senin yurt d nda falan i in yok. Oraya gidip belki de dnmezsin. Haluk Bey'in o lu Vural gitmi ti, ne oldu?.. Orada bir yabanc kzla evlendi... imdi hem annesi hem de babas, --Ke ke okutmasaydk da, burada bizimle kalayd o lumuz-- diyorlar!-O lu : --Ama baba, Vural' rnek gstererek bana engel olmanz aklma yatmyor. Ayrca, Trkiye'de i hayatnn geli mesini istiyorum. Trkiye iyi i adam karamad iin, yabanclar i alanlarn kapyor. Ayrca i hayatndan zevk alyorum. Geen yaz Abidin Amca'nn yannda al rken bunu ne kadar sevdi imi anladm.-Baba : --Abidin Bey'in babas zenginmi , sermaye vermi o luna. Benim sana verecek bir eyim yok. Ben sana ancak t verebilirim, yol gsterebilirim. Sen gel benim szm dinle. Sonraki pi manlk fayda etmez. Sen tp fakltesine gir ve doktor ol, yavrum. Babann szn dinle. Biliyorsun, ben her zaman senin iyili ini isterim.-O lu : --Babac m, ben senden para istemiyorum ki!.. Ben iyi bir i yneticisi olduktan sonra zamanla kendi i imi kurarm. Kusura bakmayn ama, ben tp fakltesine gitmeyece im. Bu meslekte ya ayacak olan benim, siz de ilsiniz... Bana yle geliyor ki, --O lum doktor-demek iin, beni istemedi im bir mesle e itmeye al yorsunuz.-Baba : --Sana tatl sz yaramyor galiba!.. Kaln kafal!.. E ek herif!.. Yazklar olsun sana verdi im emeklere. Ben senin iyili ini d nyorum. Sen kalkm burada bir de bana kar geliyorsun. Git, defol kar mdan. Ne halt edersen et. Bir daha bana gelip hibir konuda akl dan ma... Anla ld m? Git, gzm grmesin seni!-Delikanl d arya karken, kapy sert bir ekilde kapatr. Ayn ki iler soruna ynelik bir tutum iinde konu tuklarnda ortaya farkl bir ileti im kar: Baba : --O lum, biliyorsun ben bir memurum. Sizleri okutmak Sayfa 94

Do an Ccelo lu -Insan Insana iin annen ve ben birok fedakarlklarda bulunduk. Allaha kr, sizler de al tnz ve hibir takntsz bu a amaya geldiniz. Seece in meslekle ilgili olarak bugn seninle konu mak istiyorum. Ne d nyorsun o lum, hangi meslekleri aklndan geiriyorsun? Benimle bu konuda konu mak ister ve hangi faklteye gidece ine dair d ndklerini payla rsan memnun olurum-O lu : --Babac m ben de ayn eyi d nyordum. Benim sizin d ncelerinize ne kadar nem verdi imi bilirsiniz. letme fakltesine gitmek istiyorum. Geen yl Abidin Amca'nn yannda al rken i hayatn sevdi imi farkettim. letme fakltesini bitirdikten sonra da iki yl kadar d arya gidip ayn konuda uzmanlk derecesi almak istiyorum-Baba : --O lum, Abidin Bey'in babas zengindi. adam olmak herhalde ho una gitti. Ama sen kendi i inde mi al acaksn? Yoksa zengin bir i adamnn yannda ynetici olarak m al acaksn?.. Bu ikisi arasnda bir fark gryor musun?..-O lu : --Grmez olur muyum baba!... Haklsn! Ben i adam olmak istiyorum. Ba ka birinin yannda maa l olarak al mak istemiyorum-Baba : --Bu noktada bir ey sylemek istiyorum, o lum. Biliyorsun, ben varlkl bir kimse de ilim. Hem annen, hem ben varlkl ailelerden gelmedik. En byk zenginli imiz sizlersiniz, sizlerle iftihar ediyoruz. Servetim olsa sana byk gvenim oldu u iin hi tereddtsz veririm. Fakat yok. adam olmak istiyorsan, i ini kurman iin gereken sermayeyi nereden bulaca n konusunu da rastlantya brakmaman gerekir. Yoksa ilerde bunalm geirirsin. imdi sana sorum u: ini ba latabilmen iin gereken sermayeyi nereden bulmay d nyorsun?-O lu : --Bu konuyu tm ayrntlaryla d nmedim. imde bir gven var, sanki bir insan bir eyi yapmay gerekten isterse mutlaka varmak istedi i herefe ula r...-Baba : --Evet o lum, azmin elinden kurtulan pek bir ey yoktur. Fakat sermaye edinmek uzun sre alabilir. Para herkesin nem verdi i bir konudur. Bu konuda hayallerle gerekleri kar trmak ac sonular do urabilir. Onun iin sermaye bulup i ba latma konusunda senin mmkn oldu u kadar gereki davranman istiyorum-O lu : --Evet, anlyorum baba... Bu konuda d nmem gerekiyor. Belki de karar vermeden nce gidip bir de Abidin Amca'nn fikrini alaym. Belki senin, benim aklma gelmeyen bir yn gsterebillr.-Baba : --Gzel! Fikir almaya ak olman ho uma gitti. Srf kendi kafan iine kapal kalma. Dinle, d n, dene, sonunda yine sen karar ver. Fakat nce fikir al, ondan sonra kendin karar ver. imdi benim sana bir nerim var, madem ki fikir almaya bu kadar aksn, bunu sana rahatlkla syleyebilirim. Doktor olmay hi d ndn m? Yararl ve iyi kazanc olan bir meslek!..-O lu : --Hasta kimselerle srekli ili ki iinde olmak, sanki beni ldrrm gibi bir duygu var iimde. Ama yine de bir meslek olarak zerinde d nmem gerekir.-Baba : --Bu konuda d nmek istemene memnun oldum. Fakat unu bilmeni isterim; sen hangi mesle i seersen se, senin verdi in karara sayg duyaca m ve imdiye kadar oldu u gibi sana hep yardmc olmaya al aca m-O lu : --Sa ol baba. Ba kalarnn babas ocuklarnn her dediklerini yapmalarn beklerken, sen bana hep karar verme zgrl tandn.-Belli bir stratejiyi izleyen planl tutum: Belli bir stratejiyi izleyen plan tutum, konu ann amalar konusunda dinleyiciyi ku kuya d rebilece inden, savunucu tutum yaratr. --Bakalm bunun altndan ne kacak?-- gibi bir d nce, dinleyicinin kendini savunmaya Sayfa 95

Do an Ccelo lu -Insan Insana hazrlamasna yol aabilir. Szgeli i, sizi telefonla arayan bir tand nzn yle dedi ini d nn: --Sizi ne kadar sevdi imi bilirsiniz. Hep aklmdasnz, bir trl ziyaretinize gelmek mmkn olamad... Naslsnz abi? Afiyettesiniz in allah... Yengem de iyi mi? ocuklar nasl? Gzel, gzel... Allah iyilik versin. Bir hatrnz soraym dedim. Ha, abi, bir soraym unutmadan, bana bir milyon lira bor verebilir misiniz?-Plansz, kendili inden olu an tutum: Plansz, kendili inden olu an tutum, insana daha --do al-- geldi inden --sinsilik-- ku kusu uyandrmad ndan, savunuculu a yol amaz. Telefondaki ayn ki inin size, --Naslsn abi? Sizi uzun sredir arayamadm, kusura bakmayn. Bir milyon liraya ihtiyacm oldu da, siz aklma geldiniz... Acaba verebilir misiniz?-- dedi ini d nn. Bu ki ilerden hangisine kar daha savunucu olursunuz? Aldrmaz, umursamaz tutum: ki ki i konu urken, biri umursamaz bir tavr iinde, sylenen sze aldrmama davran gsteriyorsa, kar sndaki ki ide de do al olarak savunucu bir tepki olu abilir. nc Blm, ileti imin ili kiler dzeyini tart rken, ili ki iinde bulunan ki ilerin, srekli birbirlerini tanmladklarn, bu tanmlanan ki inin o ili ki iindeki benli ini kabul, red veya umursamama seeneklerinden birini ortaya kard n sylemi tik. Hatrlarsnz, en olumsuz etki, umursamama tavrndan kaynaklanr. Burada, ayn konuya, tutumlar asndan de iniyoruz; grld gibi umursamaz tutum, kar dakini savunucu bir tavr iine iter. Anlay , yaknlk belirten tutum: Umursamaz tutumun kar t --duyguda lk--tr. leti imde, ki inin kar sndakinin duygu ve d ncelerine ilgi ve anlay gstermesi, bunlar nemsemesi, ba ka bir deyi le, kar sndakinin duygularn, d ncelerini ve iinde bulundu u durumu sanki kendi sorunlar gibi grmesi --duyguda lk-- olarak adlandrlr. leti imde bu tr bir tutum a r bastka, savunuculuk azalr, ak ileti im kendini gsterir. Ancak, duyguda lktan ba kalarnn i ine burnunu sokma anla lmamaldr. zel ya amnza burnunu sokmaktan te sizinle ilgilenmeyen bir kimse, sorununuzu rendikten sonra, ya srekli t vererek sizi belirli biimde davranmaya zorlar ya da dedikodu yaparak sorununuzu ba kalarna duyurur. Bunun d nda sizle payla mak istedi i ba ka bir ey yoktur. Bu tr kimseler o u kez kar larndaki ki iyi denetlemeye kalkarlar; anlay tan ve gerekten yakn olma duygusundan yoksundurlar. Duyguda lkta ki inin durumunu anlama ve bu anlay a ula tktan sonra onu kabul etme, yalnz brakmama e ilimi vardr. stnlk belirten tutum: Konu tu u kimseden daha stn oldu unu ima eden kimse, sorunun zmne ortakla a e ilmeyi sa layamaz. Gnderdi i mesajlarn stnlk ifade eden yanlar yle bir duygusal a rlk kazanr ki, mesajn ieri i alglanmamaya ba lar. Ba ka bir deyi le dinleyici, konu ann sylediklerini dinleme yerine, btn enerjisini kendini savunmaya yneltir: Konu an, ileti im sreci iinde mevki, kudret, zenginlik, zihni yetenekler ve grn gibi trl alardan kendisini dinleyenden daha stn oldu unu hissettirirse, dinleyende savunuculuk davran n uyandrr. Savunuculu u artan dinleyici, zihinsel enerjisini konu ann ne syledi inden ok, --una o kadar stn bir ki i olmad n nasl gstereyim?--, --Ondan a a olmad m nasl gstereyim?---Ne yapaym da una gzel bir ders vereyim?-- konusuna yneltir. Kendisini stn gstermeye al an ki i, --sorunu birlikte zmeye giri meyen, herhangi bir cevap beklemeyen, yardma gerek duymayan, kar sndakini kk d rmek amacyla konu an bir ki i-olarak alglanr. E itlik belirten tutum: Dinleyici, konu ann kendini stn grmedi ini anlarsa, i birli ine ak bir tutum iine daha kolaylkla girebilir. Sayfa 96

Do an Ccelo lu -Insan Insana E it ki iler olarak ileti imde bulunan kimseler arasnda kar lkl gven ve sayg sz konusudur. Gerek ya amda mevki, zihinsel yetenek farklar olsa bile, --e it ileti im tutumu-- insan insana dzeyde bu farklar nemsiz yapar. Kesin tutum: Hangi konuda konu ulursa konu ulsun, kimi insanlar kesin bir ifade kullanmay ye lerler. Sanki kendileri o konuda bilinebilecek her eyi renmi ve bildikleri arasnda bir kar la trma yaparak kendileriyle kar larndakiler iin neyin iyi oldu unu bulmu lardr. Bu kimseler genellikle bir sorunu zmek de il, her ne pahasna olursa olsun tart may kazanmak amacndadrlar. Mutlaka hakl olmak gereksinimini duyarlar. Onlarca her eyin kesin sonulara ba l olma ihtiyac vardr. Kesin tutumlu kimse, dinleyende --kendi d nd nn d nda bir gerek kabul etmeyen, ba kalarnn d ncelerini kendisininkine benzetmek iin bask yapan ki i-- izlenimi uyandrabilir. Bu izlenim de dinleyicide savunuculu u krkler. Kesin tutumlu kimselerde ho gr dzeyi d k oldu undan, bu ki ilerin ileti iminde savunuculuk birdenbire iddet kazanabilir. Denemeci tutum: Kesin tutumun kar t tavr --denemecilik--tir. Denemeci ki iler kendi inan, bilgi ve tutumlarna ele tirici bir gzle bakp, bunlarla deneyler yapabilirler. Bu ki iler, kar sndakinin sylediklerini, kendi d nce ve tutumlar kadar de erli bulma e ilimi iindedirler ve srekli olarak renmek ve --gere i bulmak-- iin aba gsterirler. Ki inin bilinalt ya da bilinst dzeyinde yer alan baz temel varsaymlar, kesin ya da denemeci tutumu ortaya karrlar. Ki i o u kere bu inanlarnn, varsaymlarnn bilincinde de ildir. Ne var ki, davran larn gzledi inizde onun bu varsaymlar temel ald n grrsnz. A a da, bu temel varsaymlar ana hatlaryla tanttk. leti imde belirginlik, kesinlik gsteren ki inin temel varsaymlar: 1. Bir konuyla ilgili olarak her eyi bilmek ve bunlar normal bir ileti im srecinde ak seik ifade edebilmek mmkndr. 2. Bir konuya ili kili de i ik gr alar vardr. Ancak bunlardan bir tanesi do rudur. Yani bir tek do ru bak as vardr. 3. Benim bak am en do ru bak tarzdr; benim bilgim en do ru bilgidir. leti imde denemeci bir yakla m gsteren ki inin temel varsaymlar: 1. Bir konuyla ilgili olarak her eyi bilebilmek zordur. Her eyi bilsek bile bunlar normal gnlk ileti im iinde ak seik ifade etmek olana pek yoktur. 2. Bir konuyla ilgili birok do ru bilgi; do ru bak as olabilir. Yani herkesin kendine gre --gerek--leri vardr. 3. Benim bak tarzm do ru olmayabilir. Benim bilgimden daha do ru olan bulunabilir. Basit konularda bile, bu iki tutum arasndaki fark grmek mmkndr. Okullarda kullanlan tebe irin ne oldu u ve neye yarad konu ulurken bile, bu iki tutum arasndaki fark kendini gsterir. rne in, kesin tutum iinde bulunan ki i tebe irin yaz yazmaya yarad n, kireten yapld n syleyip bunun tesinde ba ka bir eyle ilgilenmeyebilir. Denemeci tutum iindeki kimseyse, tebe ire yakla m biimlerinin her birine kendini ak tutar. Sayfa 97

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Tebe ir beyaz bir nesnedir. Kk, hafif, silindir biimindedir. Yenmez, ucuzdur, yaz yazmaya yarar... Tad yoktur. Serttir. Dzgn bir yzeyi vardr. Suya koyunca erir. Uzunlu u 10 santim kadardr. lkemizde, ufak da olsa, belirli bir sanayi olu turur.-Tebe irle ilgili sylenecekler burada da bitmez: --Kalsiyum karbonattan olu mu bir mineraldir. Kara tahtada arasra gcrtl ses karr. Kolayca ufalanabilir. Okullarn temel gereksinimlerinden birini olu turur. ocuklarn oyunlarnda da kullanlr. Yerli maldr. Paraland zaman toz haline dn r. Ta macl tala iinde ya da koruyucu kutular iinde yaplr. norganik bir maddedir, vb...-Bu rnekte gsterilmeye al lan, basit bir maddeye bile kimyasal, fiziksel, ekonomik gibi birbirinden farkl birok bak asnn bulunabilece idir. Bu gr lerin, bu bak alarnn her biri, kendi iinde do rudur ve geerlidir. Tebe irle ilgili aklanabilecek her eyi sylemi olduk mu acaba? Eminim, hayr!.. Tebe irle ilgili, yukardaki listeye benzeyen, belki de ondan kez daha uzun, zellikler bulmak olana na sahibiz. stelik, konu ulan konular her zaman bu tr basit konular olmaz, o u kez karma k, psikolojik ya da toplumsal olgularn tart lmasn da kapsar. Tart lan konunun --Trkiye'nin kalknmas-- gibi ok boyutlu bir sorun oldu u d nlrse, kesin tutumlarn yaratabilece i savunuculuk tahmin edilebilir. ENGEL AMAYI BLELM Ki iler aras doyurucu ili kilerin ortaya kmasn engelleyen en nemli etken savunuculuktur. Kar nzda nasl konu uldu u ve nasl davranld zaman savunucu oldu unuz konusunda bilinlenme kazanabilirseniz, bu tr davran larn kar nzdakini de savunucu yapaca n kolayca anlam olursunuz. Ku kusuz her zaman ak ileti im yaplamaz. Do al olarak bir kimse srekli riske giremez, yoksa yaralanp ac duyabilir ya da zaman yitirebilir. Ama bir insan srekli olarak bir kafes iinde de ya ayamaz; ya arsa bile geli emez, byk bir yalnzl a d er ve --varolmayan-bir birey olarak, --otuzunda lr, altm nda gmlr--. Ak ileti im, her zaman, nce kar dakinden beklenirse, ba kalarna ba ml davran vardr. Ak ileti imde bulunma, kar daki insanlarn ak ileti imde bulunmasna ba l olmamaldr. nce, bilinli olarak riske girme renilmelidir. nk ya amdaki tm kazanlar, az ok riskli davran lara dayanr. Bilinlenme, geli me, kendini gerekle tirme ynnde atlan admlar, ak ileti im kurma riskini kabullenmeye ba ldr. Ak olur ve kar nzdakine gvenip, de er verirseniz, kar nzdaki de size ak olur, gven duyar ve de er verir. SZN KISASI Gnlk ya am dolduran birok ili ki vardr; kimiyle ticari ili kiler kurulur, kimiyle yzeysel konularda --laflanr--, baz kimselerle de dertler, sevin, kayg ve, zlemler payla lr. dnyamz aabilece imiz --dost-- kimseler azdr. Gr len, konu ulan birok insana oldu u gibi de il, onlarn bizi grmek istedi i biimde grnmek isteriz. Ba ka bir deyi le sosyal maskeler takarz, nk onlar tarafndan kabul edilmek, be enilmek isteriz. Kendi benli ini de erli gren, kendine gveni yksek olan kimselerin, ba kalar tarafndan be enilmeye gereksinimi daha az, kendi benli ini de ersiz gren, kendine gveni olmayan ki ilerin ise, daha oktur. Bizi de erlendirme durumunda olan retmen; patron, mfetti gibi kimselerle konu urken, onlarn be enisini kazanmaya daha bir zen gsterir, meskelerimizi daha sk kullanrz. Ki i, yalnz ba kalarnca m be enilmek ister? Hayr, ki i kendi tarafndan da be enilmek, onaylanmak ister. Bu nedenle de ho olmayan, Sayfa 98

Do an Ccelo lu -Insan Insana can skc, aklszca baz davran larn, kendine ve ba kalarna --akla yatkn-- gsterebilmek iin giderim, tepki olu turma, yanstma ve zde im gibi birok psikolojik savunma mekanizmalar kullanr. Bu tr psikolojik savunma mekanizmalar sayesinde yle bir alglama erevesi olu turur ki, bu ereve iinde davran lar aptalca olmaktan kar, akla yatkn, anlaml davran lar grnmne brnr. leti im kurulan ki inin konu ma biimi de savunuculuk davran n etkiler. Yarglayc, denetleyici, stnlk belirten bir tutum iinde, kesin bir tavrla konu an ki ilere kar daha savunucu olunur. Bu ki ilere i dnya kapatlr, onlardan uzak durulur. te yandan kar daki, e it gren bir tutum iinde, soruna ynelik, denemeci yakla mla, anlay gstererek konu ursa; bu ki iye daha rahat alr, daha az savunucu oluruz. Bu tr ili ki kurabilen ki ileri kendimize --dost-ediniriz. ALITIRMA ki Benli imi Tanmliyorum 1. Bir ka t ve kalem aln. 2. Ka da ikiye ayracak ekilde yukardan a a dikey bir izgi izin. Bu blmlerden solda kalann stne BENLM, di erine SOSYAL BENLM ba lklarn yazn. 3. Sizi i benli inizle en iyi tanyan yine kendinizsiniz. benli inizi en iyi temsil edecek sekiz sfat yaznz. Bu sfatlarn sizce nemli olmas gerekir; do rusu yanl yoktur. rne in utanga, korkak, pasif, delidolu, verdi i sz mutlaka tutan ve buna benzer nitelendirmeler seebilirsiniz. benli inizi yanstacak sfatlar verdikten sonra bu kez sosyal benli inizi yanstacak sizce nemli sekiz sfat yazn. 4. Sizi yakndan tanyan bir dostunuzdan sizin iin aynsn yapmasn isteyin: Bir ba ka deyi le, dostunuz sizin i benli inizi, sosyal benli inizi nasl gryor, her biri iin sekiz sfat yazarak belirtsin. 5. Sizin yazdklarnzla, yakn arkada nzn yazdklar arasnda bir benzerlik var m? Farklar ve benzerlikleri aranzda tart n. Bu tart mann sonunda, --Kendim hakkmda yeni bir eyler rendim mi?-- sorusuna cevap vermeye al n. :::::::::::::::: : 7 itmek ve Dinlemek Trl nedenlerle ileti imde meydana gelen kopukluklar, insan ili kilerini olumsuz ynde etkiler. leti imde kopukluklara yol aan nedenlerin bazs, farknda olarak, bazs da farknda olmadan yaplan davran larn sonucudur. Sk sk gzlemlemi imdir: Benim iin nemli bir konuyu anlatrken kar mdaki, yznde bo bir ifadeyle bana bakar; beni i itir ama dinlemez. Bu bo ifadeyi grnce, iimden, kar mdakini sarsmak, onun ilgisini ekmek gelir. Ne var ki, ayn eyi ben yapmyorum! diyebilir miyim acaba? Bir sre nce i lerimin st ste ters gitti i bir zamanda kafam borlarm nasl deyece imle me gulken, kedisini kaybetmi olan kom umla kar la tm. Onu bir daha bulamayaca n sanyordu. Ayrlrken benden bir ey istemi ti, ama neydi o, bir trl anmsayamadm. Ertesi gn yanna gitti imde sevinliydi. Kediyi bizim ocuklar bulmu lar ve eve getirmi ler... ocuklara benim syledi imi, kedisini aratt m sanyordu... Bense benden byle bir ey istedi ini unutup Sayfa 99

Do an Ccelo lu -Insan Insana gitmi tim. Besbelli ben ve kom um o gn kar la t mzda, sorunlar iyice yo unla m olan kendi i alemimizden baz sesler yanstm , ne var ki, kendi dnyalarmzn iinden kp birbirimizle ileti im kuramam tk. Konu ma konusunda beceri geli tirnek iin baz okullar ve programlar kurslar verirler; ancak bunun bir paras olan dinleme konusunda daha becerili olabilme alannda hibir yerde kurs verilmez. Ba arl bir ileti im asndan gerekli olan --anlayabilmek iin dinleme--, ki inin rastlantlara ba l olarak kendi kendisini e itmesine braklr. Baz ki iler do u tan iyi dinleyici do abilir; ne var ki, bu ki ilerin says azdr. yi bir dinleyici olabilmek iin, o u insann bilinli bir aba harcamas ve yeni beceriler geli tirmesi gerekir. Kitabn bu blmnde, kar daki ki inin syledi ini sadece i itmek de il, gerekten duyabilmek iin neler yaplabilece i zerinde duraca z. e, --dinleme-- konusunu yakndan inceleyerek ba layalm. NASIL DNLYORUZ? Dinlemenin de i ik trleri vardr. Bunlardan en yaygn olan grn te dinlemedir. Bazen kar nzdaki ki i d grn yle dinliyormu gibidir; fakat i dnyas bamba ka yerlerdedir ya da kafasnda sizin sylediklerinizden daha nemli bir konu vardr. Baz ki iler de kendi syledikleri ve syleyeceklerinin d nda ba ka bir eyle ilgilenmezler. Bu kimseleri kar larndakiyle konu uyor sanrsnz. Oysa bunlar aslnda konu muyor, konu uyor gibidirler. Sz konusu olan bir diyalog de il, o ki inin kendi kendine konu mas, bir tr sylev vermesidir. Buna halk --nutuk atma-- der. Kimileri de konu ann sylediklerinden sadece kendi ilgilendikleri blm duyar, di er sylenenleri dinlemez. Bu tr dinleyiciler seerek dinleyen kategorisine konabilir. Bunlar, dikkatlerini ekecek bir szck ya da ifade ortaya kncaya kadar, --grnrde dinleyici-olarak kalrlar, daha sonra ilgilendikleri blm dinlemeye ba larlar. lgilerini eken para, bir meslek, belirli bir kimse ya da cinsiyet gibi farkl konular olabilir. E er onlarn ilgilendi i bir konuda konu muyorsanz, bir duvarn kar sna geip konu manzdan pek farkl olmaz. Duygusal ynden saplanm dinleyiciler vardr. Srekli olarak belirli bir duygusal tonu ta mak isterler; ne sylerseniz syleyin ondan bir hzn karmak isteyenler olabilece i gibi, her sylenenden bir espri, glnecek bir ey karmaya al anlar da vardr. Byle belirli bir duyguya saplanm dinleyiciler, kendi ilgilendikleri duygunun d nda i ittiklerini, hemen o anda unuturlar, bir daha da hatrlamazlar. Bir ba ka dinleyici tr savunucu dinleyicidir. Ne duyarsa duysun her syleneni kendine ynelmi bir saldr sayar ve hemen kar savunmaya geer. Siz tm iyi niyetinizle, bir gn nce gitti iniz yerde yedi iniz nefis pastadan sz ederken, kar nzdakinin size tuhaf tuhaf bakt n grrsnz. Bir sre sonra arkada nzn, --kendi yapt pastay be enmedi inizi dolambal yollardan de il de, do rudan do ruya yzne sylemedi iniz iin-- krld n renebilirsiniz. Bir ba ka tr dinleyici de, tuzak kurucu olarak tanmlanabilir. Bu tr dinleyiciler hi seslerini karmadan dinlerler, nk bunlar dinledikleri bilgilerden yararlanarak kar sndakini zor duruma sokacak frsatlar yakalamaya al rlar. Siz bir konuda ba nzdan geeni anlatrken, bir anda kar nzdakinin, --Geen gn bana tatly sevmedi ini sylemi tin, imdi de arkada larnla grup halinde baklavacya gitti ini sylyorsun!-- gibi szleriyle kar la abilirsiniz. Oysa konu askere giden bir retmenin u urlan srasnda yaplan bir sohbetle ilgilidir; sizin tatl yeme al kanl nzla de il. Baz dinleyiciler de, yzeysel dinleyen olarak adlandrlabilir. Bu tr dinleme zelli ine sahip ki iler, konu ann kulland kelimelerin yzeyinde kalr ve asl altta yatan anlama ula amazlar. rne in, Sayfa 100

Do an Ccelo lu -Insan Insana bir niversite rencisi, yeni geldi i byk kentte uzaktan akrabalar olan kimseleri ziyarete gider. Ayrlrken ev sahipleri, --Sk sk bekleriz;-der. te yandan, sk sk gitmeye ba lad nda, renci bir tuhaflk sezer. Ne zaman gitse ev sahibi kimseler ba larnn a rd ndan; rahatsz olduklarndan ya da bir yere gitmek iin sz verdiklerinden dem vururlar. Daha nce kendisine, --sk sk bekleriz,-- dedikleri halde, sonraki geli inde hi de memnun olmu a benzemezler. Toplumun geleneksel kesimlerinde, ak seik do rudan ileti im kurmak genellikle --ayp-- sayld ndan, kelimelerin altnda yatan anlamlarn anla lmas beklenir; sylenenleri yzeysel dzeyde anlayan ki i, --saf-- biri olarak alglanr. Nasl bir dinleyiciyim? Kimse mkemmel de ildir. Fakat insann hatalarn bilmesi onun en gl yanlarndan birini olu turur. A a daki al trmay yaparsanz ne kadar gerekten dinliyorsunuz, ne kadar dinlermi gibi yapyorsunuz konusunda kendi davran nz hakknda daha do ru bir fikir elde edebilirsiniz. 1. Be gn sreyle dinleme davran na dikkat edin. Davran nz de i tirmeye kalkmayn, sadece kendizi gzleyin: Dinledi iniz zaman ka kez gerekten dinliyorsunuz ya da daha nce sz konusu etti imiz dinlememe davran larndan hangisini gsteriyorsunuz? Bunlarn farkna varmaya al n. --Gerekten dinliyor muyum?--; diye kendi kendinize sorun. Bu soruyu, de i ik durumlarda ve de i ik kimselerle birlikteyken, kendinize sorun. Bu ekilde, ne zaman ve kiminle konu urken gerekten dinledi inizi, anlayabilirsiniz. 2. zet halinde bir gnlk tutarak gzlemlerinizi kaydedebilirsiniz. A a da bir rnek verilmi tir: Gn ve zaman : 12 Ocak, ak am zeri. Ki i(ler) : Karde im. Konu ma konusu : Liseyi bitirince hangi faklteye girecek. Nasl dinledim : Daha nce birka kez ayn konuyu dinledim. nce gerekten dinlemek istedim. Baktm ki ayn eski hikaye, aklma kendi derslerim geldi, yarnki yapaca m i leri d nmeye ba ladm. Gn ve zaman : 13 Ocak, sabah ilk derse girmeden nce. Ki i(ler) : Snf arkada m. Konu ma konusu : nmzdeki hafta girece imiz biyoloji ara snav. Nasl dinledim : Ayn hocann dersini daha nce alm bir snf arkada varm , snavda ne gibi sorular sorabilece ini konu mu lar. Snavda ne gibi sorular gelebilece ini ilgiyle dinledim. Arkada mn bana bunu sylemesinden anlad m bir ey de, onun beni kendine yakn buldu u. O konu urken hi sklmadm. 3. Be gnlk gzlem devresinden sonra a a daki sorulara cevap vermeye al n: -Dinledi iniz zamann ne kadarn tam dinlemeyle geiriyorsunuz? -Hangi durumlarda dinlememe sk sk kendini gsteriyor? -Dinleme davran ndan memnun musunuz? Sayfa 101

Do an Ccelo lu -Insan Insana Yukardaki al trmay yaptktan sonra, ne kadar az dinledi inizi gzleyerek, hayrete d ebilirsiniz. nsann zamannn o unu dinlermi gibi grnp de dinlemeden geirmesi, ilk bak ta zc gelir. Demek ki, dinler gibi grnen ki ilerin o u, bizi dinlememektedir... Ne kadar zc olursa olsun, gerek bu; kula a ula an her sz dinlenmiyor. NN DNLEMYORUZ? Her eyden nce, gnn byk bir zaman dinlemekle geer; snfta, evde, toplantda, i yerinde, yolda, televizyonda, radyoda o kadar konu ma var ki, btn bunlara dikkat verilecek olsa, sinir sistemi yorulur. Sinir sistemi kendini korumak iin dikkati her zaman yo un bir odak noktasnda tutmaz, ancak --ilgin-- buldu u, ba ka bir deyi le, o anda iinde bulundu u fizyolojik ve psikolojik gereksinmeler erevesinde anlaml olan noktalara dikkati toplar. Karnmz asa, yiyecek konusu, snavlarla ilgiliysek, snav konusu dikkatimizi eker. Belirli bir kimseye kar zel bir ilgimiz varsa, onun ad geti i zaman --kulak kesiliriz!-Bir ba ka neden de, dakikada 600 kelimelik bir konu ma hzn rahatlkla anlayabilecek bir sinir sistemine sahip oldu umuz halde, normal konu ma hznn dakikada ancak 100 ile 140 kelime arasnda olmasdr. --Bunun dinlemeyle ilgisi ne?-- diye sorabilirsiniz. Bu demektir ki, her dakika en azndan 460 kelimelik bir zaman sresinde zihin bo kalyor. Konu ma 15 dakika srerse, ka kelimelik zaman bo kalr, varn siz hesaplayn. Bu zaman, insan kafas kendinde varolan malzemeyle doldurur; bir ba ka deyi le, kendisi iin nemli sorunlara dner ve onlarla ilgilenir. te, kendini iyi dinleyici olarak e iten kimseler, bu bo zaman konu ann neyi ve niin demek istedi ini d nerek kullanrlar, kendi sorunlarna dnmezler. Ku kusuz bunu yapabilmek o kadar kolay de ildir, bir e itimden gemeyi gerektirir. DNLEME VE ANLAMA Dinleme davran nn mkemmel olmad n grdk. Ayrca kula a gelen her sz tam dikkatle, kendimizi vererek dinlememizin olanaksz oldu unu da aklam bulunuyoruz. imdi siz bu noktada yle bir soru sorabilirsiniz: --E er bir kimsenin syledi ini anlamay gerekten istersem, dikkatimi tam anlamyla onun-- sylediklerine toplarsam, konu ann ne demek istedi ini btnyle anlayamaz mym?-Dinlemek insan mutlaka anlamaya gtrmyor. Syleneni syleyenin tarznda, onun anlamnda anlayabilmek sanld kadar kolay de ildir. Anlamak isteyip, btn dikkatinizi vererek dinledi iniz halde, yakn bir arkada nzn ya da ni anlnzn syledi ini anlamam oldu unuzu, bir sre sonra farkedebilirsiniz. Dinledi ini anlayabilmek iin, iki ki i arasnda geen konu ma srecinin en nemli ynlerinden biri de geri-iletim'dir. A a daki al trmay yaparak, geri-iletim konusunda biraz aydnlanalm. TEK VE FT YNL LETM Bu uygulamay yapmak iin bir arkada nza gereksinmeniz olacak. 1. Arkada nzn grmedi i ve a ina olmad basit ya da drt ekil izin. 2. Arkada nz arkasn dnsn ve sizin elinizdeki ekilleri gremeyecek biimde otursun. 3. Arkada nza bir kalem ve ka t verin. 4. A a daki aklamay arkada nza okuyun: --imdi sana ayr ekil anlataca m ve sen benim anlattklarma dayanarak bu ekillerin her birini nndeki bir ka t zerine izeceksin. Bana hi soru sormamalsn. Sylediklerimden ne anladysan Sayfa 102

Do an Ccelo lu -Insan Insana onu oldu u gibi izmeye a acaksn.-5. Elinizdeki her bir ekli tekrar etmeden, hzl fakat do ru biimde yksek sesle teker teker tarif edin. 6. Sizin elinizdeki ekillerle, arkada nzn izdi i ekilleri kar la trn; nerelerde, ne gibi hatalar yaplm grn ve bunlarn bir listesini yapn. rne in, ekil ka dn neresinden ba lyor, byklk, yn ve biim bakmndan sizinkine ne lde benziyor? 7. Arkada nz yine eski yerine arkas dnk olarak oturtun, bu kez izdi iniz ekilleri arkada nza tarif ederken, arkada nz size soru sorabilme olana na sahip olacak. Arkada nza a a daki aklamay okuyun: --imdi sana yine ayr ekil anlataca m. Benim anlatmama dayanarak bu ekillerin her birini nndeki bir ka dn zerine izeceksin. Yalnz bu kez soru sormak serbest. Anlayamad n, belirsiz kalan noktalarda, istedi iniz kadar soru sorabilirsin.-8. Elinizdeki her bir ekli daha nce yapt nz gibi tarif edin, fakat soru soruldu u zaman soruyu tam cevaplayn. 9. Arkada nz izimi bitirdi i zaman, 6. admdaki i lemi tekrar edin. 10. Adm 6 ve 9'da elde etti iniz sonular kar la trn. 11. Arkada nz kendini soru sorma olana yokken mi, yoksa soru sormak zgrl ne sahipken mi daha gergin ve rahatsz hissetti? 12. Siz kendinizi hangi durumda rahat hissettiniz? 13. Bu al trmadan ne gibi eyler rendi inizi, sizin ve arkada nzn fikirlerini kar la trarak tart n. NEDEN YANLI ANLAILIRIM? Tek ve ift ynl ileti im al trmasyla, dinledi ini anlayabilme arasnda ne gibi bir ili ki var? Bu ili kiyi daha iyi kavrayabilmek iin, son gnlerde ba mdan geen yle bir olay rnek vermek istiyorum: Yo un bir al ma iinde bulunan ye enime, kendisiyle bir i konusunda konu mak istedi imi syledim. kimize de Cumartesi gn uygun grnd. Ye enim Cumartesi saat 9'da bana u rayaca n syledi. Daha nce onunla konu urken sabahlar saat 6'da kalkt ndan sz etmi ti. Ben onun bana sabah 9'da gelece ini d nm tm; nk sabah 6'da kalkan biri iin, 9'da bir araya gelmeyi planlamak uygun bir zaman olarak grnm t. Bu benim varsaymmd. Cumartesi sabah bana gelmeyen ye enime saat 10'da merak iinde telefon etti imde, onun ak am 9'da gelmeyi planlad n rendim. Ortada bir yanl anlama sz konusuydu. Nasl oldu da, ye enimin bana sabah 9'da gelece ini sanm tm? Bu yanl anlamann altnda baz varsaymlar yatmaktayd. Bunlar: -Ye enim, Cumartesi gnleri de erken kalkar. -Yo un bir al ma temposu iinde oldu undan, gnn kalan blmnde kendi i leriyle ilgilenecek; Cumartesi gecesi hafta sonu oldu u iin, o saatleri kendi zel e lencesine ayracaktr. YANLI ANLAMA NASIL NLENR? Yanl anlama ve anla lmay nlemek iin, herhangi bir sonuca varrken ne gibi varsaymlara dayanld nn farknda olmak gerekir. Ancak bu varsaymlarn konu ma annda farkna varlmas hemen hemen olanakszdr. Buna kar lk, kar dakinin sylediklerinin do ru anla lp anla lmad denetlenebilir. Sayfa 103

Do an Ccelo lu -Insan Insana Yine yukardaki rne e dnelim: --Ye enim bana Cumartesi sabah gelecek-- sonucuna ula rken, bu sonucun dayand varsaymlarmn o anda farknda de ildim, ancak daha sonra neden --o ekilde anladm?-- diye d nd mde farkna varabildim. Bunlar o anda farketmedi im iin de ye enime, --Benim u varsaymlarm var, bunlar do ru mu?-- diye soramazdm. Ancak nasl bir sonuca ula aca mn farknda olsaydm, --Bana Cumartesi sabah saat 9'da geliyorsun, de il mi?-- diye sorabilirdim. Bylece benim zihnimde olu an anlamla, onun zihninde tasarlad anlam kar la trabilirdik. Tabii ayn eyi ye enim de yapabilirdi. Ba ka bir deyi le, ikimizden biri, anlad nn do ru olup olmad n kar sndakine sorarak, ileti imi tek ynl olmaktan karp ift ynl yapabilseydi, bu yanl anlamay dzeltme olana bulabilecektik. Bir kimseyle konu urken, onun demek istedi iyle bizim anlad mzn ayn olup olmad n denetlemeye geri-iletim ad verilir. Aslnda geri-iletim, Yedinci Blmde ileti im modelini tart rken grld gibi, geni kapsaml bir kavramdr. Yz ifadeleri, bedenin duru u ve sesin tonu gibi, kar dakine verilen tepkilerin tmn kapsar. Yz yze yaplan gr melerde, geri-iletim her zaman vardr; aksi halde konu an, gerekten anla lp anla lmad ndan, hibir zaman emin olamaz. Anlad n geri-iletim yoluyla belirten ki i, iyi bir dinleyicidir. Daha nce yaplan tek ve ift ynl ileti im al trmasnda, hangi al trmada daha ok hata yapld n grdk. Basit bir izim i leminde tek ynl ve ift ynl ileti im bu kadar farkl sonular ortaya karrsa, karma k duygu ve d nceleri kapsayan, bir ileti im sz konusu oldu unda, ne denli hata yaplabilece ini siz d nn. Buna kar lk ift ynl ileti imi kullanarak, bir ba ka ifadeyle, geri-iletime sk sk ba vurarak, yapaca nz hatalar en d k dzeye indirmeniz mmkndr. leti imde meydana gelen farkl anlay lar eninde sonunda mutlaka kendini gsterir. rne in, ye enimle aramdaki farkl anlay , sonunda ortaya kt, ne var ki, bana gerek zaman, gerekse enerji ynnden daha pahalya mal oldu. nemli olan, e er varsa bu farklar annda ortaya kartabilme al kanl n, ba ka bir deyi le, geri-iletimi sk sk kullanma davran n geli tirmektir. Askerlik yapanlar bilirler, erler komutann emrini tekrar etmek zorundadrlar. Hele ilk acemilik devresinde, emir tekrarna ok nem verilir, bylece sa lkl bir al kanl n yerle mesine al lr. Emir tekrar sayesinde, geri-iletim mekanizmas i letilir ve yanl anlamalar varsa annda dzeltilir. Burada askerlikle ilgili bir any anlatmadan geemeyece im. Anlataca m olay bir te menin ba ndan gemi tir. Krklareli'nde grevliyken, bir arkada Edirne'den te meni ziyarete gelmi . Te men postay (grevli er) a rarak, --iki Fruko-- getirmesini sylemi . Asker, --Ba stne komutanm,-- diyerek oradan ayrlm . Be dakikada gelmesi beklenen posta, aradan 10 dakika gemi gelmemi , 75 dakika gemi gelmemi . Te men merak etmeye ba lam . Ne oldu unu renmek iin kantine telefon etmi ve postann kantine gelmedi ini sylemi ler. Ansnn geri kalann te menin a zndan dinleyelim: --Hem a rm hem de biraz kzm tm. Beni ziyarete gelen snf arkada md ve iyi bir askerdi. Benim postann en basit bir grevi bile yerine getiremeyi i beni mahup duruma d rm t. Aklma trl olaslklar geliyordu: Asker ya firar etti, ya da yolda ba na bir kaza geldi. Biraz daha bekledikten sonra ba ka bir eri, postay aramakla grevlendirdim. Merakm gittike artm t, nk posta son derece gvenilecek, temiz ve drst bir ky delikanlsyd. Bir sre sonra yorgun, bitkin, ter iinde posta geldi. Kuca nda a r bir yk ta yordu. Sayfa 104

Do an Ccelo lu -Insan Insana Glkle soluk alp veriyordu; esas durumda tekmil verip, durumu anlatt: --Komutanm, ikisini birden getiremedim. Garajdan vermiyorlard, garaj avu una ktm, glkle nihayet raz oldular. Onun iin geciktim-Kendisine sordum: Sen ne istedin, garajdan? --ki kriko komutanm. Kkleri yokmu , onun iin cemse (GMC) krikosu verdiler!-Geri-iletim kullanarak dinlemenin, anlamaya o denli byk katks vardr ki, bu tr davran a, ileti im uzmanlar bir terim bulmu lardr: aktif dinleme. Aktif dinlemenin en belirgin zelli i, bilinli bir biimde ve srekli olarak geri-iletim kullanlmasdr. Aktif dinlemede, dinleyen, konu ann sylediklerini aarak geri verir ve bylece konu an, dinleyenin ne anlad n renir. Ve bireyler i dnyalarna kapanp kendi anlamlar iine gmlerek bir monolog geli tirme yerine, kar larndaki ki iyle bir diyalog kurarak, anlaml bir ili kiye girme olana bulmu olurlar. Aktif dinlemeyi kullanarak, iyi bir dinleyici olabilmenizi sa layacak, bundan byle de iyi bir dinleyici olmann olumlu ynlerinden yararlanmaya ba layacaksnz. Bu yararlardan en by , ki inin yzeysel ili kiler yerine, daha derin ve doyurucu ili kiler kurabilme olasl nn artm olmasdr. Byle bir dinleme yetene iyle, hem kendinize, hem de ba kalarna birok ynden yararl olabilirsiniz. YARDIMCI OLMAK N DNLEMEK Bir ki i di erine de er verdi i, ho land ya da sevdi i zaman, onun sorunlarn zmede yardmc olmak ister. Onun iin o u ki inin bir --dert orta --, --yakn dostu-- vardr. Annemiz, babamz, karde lerimiz, akrabalarmz da bize yardmc olmaya a rlar. Ksacas insanlar birbirlerine yardm etmede pek o kadar pinti de ildirler. Acaba yardm etmek isteyen bu denli ok ki i olmasna ra men, sz konusu kimselerin sorunu zmeye katklar ne lde olur? Ya da bu katk sorunu gerekten zmeye yeterli mi? Ki isel olarak imdiye kadar yapt m gzlemlerde bir kimsenin ne kadar iyi niyetli olursa olsun, sz konusu ki inin sorununu onun adna gerekten zebildi ine tank olmadm. Bir kimseye yararl olabilmenin tek yolu vardr; o da kar nzdakini dikkatle dinlemek ve onunla kalben ve kafaca beraber olmaktr. Bir ba ka deyi le, kar nzdakini duyarak dinlemektir. Dinlemenin bir kimsenin sorununu zmede nasl yararl olaca n anlayabilmek iin, nce bir kimsenin sorununu onun kendisinden ba ka hi kimsenin zemeyece inin kabul edilmesi gerekir. Biz o ki iye, ancak kendi sorununu kendisinin zebilmesi iin yardmc olabiliriz. nk, bir ki inin sorununu onun yerine zd mz varsaysak bile, bu ksa vadeli bir zm olur ve o ki i uzun dnemde benzer sorunlarla yine kar la r. O ki iye, kkl zmleri kendinin bulmas ynnde yardm edilirse, gerek bir katk yaplm olur. Ne var ki, nerilmesi kolay, uygulanmas zor bir davran tr bu. nk nem verdi imiz, sevdi imiz bir kimsenin g bir durumda oldu unu bildi imiz zaman, iimizden ilk geen, hemen ko up ona yardm etmektir; onun sorularna bir cevap bulmaya kalkarz, -- yle yap, buraya git, ununla konu ,-- gibi, tmyle iyi niyetimizin etkisi altnda bir sr yollar neririz. Bu neriler gerekten do ru da olsa, deneyler gstermi tir ki; bu zm yollarn ki inin kendisi bulup karmadka, nerilerin uzun zaman iinde pek yarar dokunmamakta, hatta tersine, ki iyi kendi sorunlarn zemez, aciz bir birey durumuna sokarak zararl bile olmaktadr. Onun iin yapaca nz nerilerin gerekten en do rusu oldu una inansanz bile, sonuta zm yolunu ki inin kendisine brakmak gerekiyor. Sayfa 105

Do an Ccelo lu -Insan Insana --Peki, nasl yardm edelim yleyse?-- diye bir soru belirebilir kafanzda. Burada, de er verdi iniz, yakn hissetti iniz bir kimse bir sorunun zm iinde kvranrken, --kendisi bulsun zm,-- diye ondan uzak durmanz salk vermiyorum. Arkada nzn sorununu zmn kendisinin bulmasna, onun iin iyi bir dinleyici olarak yardm edebilece inizi gstermek amacndaym. --Nasl bir dinleme davran yla yardmc olunabilir?-- konusunun ayrntlarna gemeden nce, ilk a amada, u andaki yardm davran larnzn farkna varmanza yardmc olacak bir al trmayla ba layalm i e. Acaba Ne Sylerdiniz? 1. A a da baz sorunlar verilmi ve bir dostunuzun bu sorunlara zm aramak iin size ba vurdu u varsaylm tr. Sorunuyla size gelen bu kimseye nasl tepkide bulunurdunuz? Her bir sorun iin nerdi iniz cevaplar mmkn oldu u kadar ayrntl yazmaya al n. 2. Sorunlar: Annem ve babamla ili kimi nasl dzenleyece imi bilemiyorum. Beni hi anlamyorlar. Benim ho land m hibir eyi onaylamyorlar. Onlarn de erine, ya am biimine uymuyor bunlar. Benim duygularm ve d ncelerimin benim iin do ru olaca n kabul edemiyorlar. Beni sevmediklerini sylemek istemiyorum. Beni seviyorlar, fakat benim onlardan farkl bir insan oldu umu gremiyorlar. Son zamanlarda cesaretim iyice krld. Hibir kz arkada m olmayacak galiba benim... Yani itenlikle sevdi im bir kz demek istiyorum. Konu tu um birok kz var, ama hibiriyle duygusal bir ili kim yok. Gelirler bana dertlerini aarlar, beni arkada olarak grp yakn davranrlar, ama hepsi bu kadar. Beni bir erkek olarak grp bir duygusal ili ki iine girmiyorlar. Sadece bir arkada olmann tesinde ili kiler istiyorum. Ne yapaca m bilmez bir haldeyim. Okula gitmek istemiyor canm, fakat evrede yapacak pek i yok, ayrca henz askere gitmek de istemiyorum. Belki bir yl falan okula gitmesem iyi olur, ama ondan sonra ne yapaca m bilemiyorum. Son gnlerde evlili imden memnun de ilim. Kavga etti imiz falan yok. Fakat l bir ili ki iindeyiz, bir canllk yok. Sanki can skc bir hapishaneye beraberce kapandk ve her gn hapishanenin pencerelerinden biri daha duvarla kapanyor. Mdr bey galiba bana kzgn! Eskiden akalar yapard, imdi son derece ciddi. Son haftadr yapt m i hakknda bana hibir ey sylemedi. 3. Verdi iniz cevaplar saklayn. ki yakn arkada nzdan, yukardaki sorunlara verdikleri cevaplar yazmalarn isteyin ve onlar da sizin cevaplarnzla birlikte saklayn. 4. Bu a amada, her biriniz her sorun iin verdi iniz cevab okuyup hangisinin daha yararl olaca n aranzda tart abilirsiniz. Bu tart may yaparken, biriniz sorun sahibi olsun ve di erlerinin verdikleri cevaplarn, sorunun zmnde kendisine ne denli yararl oldu unu sylesin. 5. Hangi cevabn daha yararl olaca na karar verdikten sonra cevaplarnz bir kenara koyup saklayn, nk biraz sonra onlara yeniden ba vuraca z. 6. Bu blmn geri kalan ksmn okuyun. Sonra cevaplarnz bu yeni bilgilerin nda snflandrmaya al n. Bunlar yarglama; zmleme; rahatlatma; soru sorma ya da di er snflardan hangisine girmektedir? Yine her zaman yapt nz gibi konuya de i ik boyutlar kazandrma iin aranzda tart abilirsiniz. Sayfa 106

Do an Ccelo lu -Insan Insana SORUNLARA VERDNZ YAYGIN CEVAP TRLER Sorunlar zmek iin verdi iniz cevaplar, sizin nasl bir dinleme davran gsterdi inizi ve soruna ne tr bir yakla m gsterdi inizi belirtir. Bu cevaplarn o u da byk bir olaslkla a a daki drt kategoriden birine girer. Tek ba larna ele alndklarnda, bu dinleme davran larnzn hibiri, kendi iinde --iyi-- ya da --kt-- de ildir; ancak bunlar genellikle uygun olmayan durumlarda kullanlr. Daha do rusu, bir ki i belirli bir cevap tarzn ya da yakla m biimini btn durumlarda kullanma e ilimi gsterir. Her dinleme davran nn gerekti i belirli, uygun bir zaman ve yer vardr. nemli olan da, bu zaman ve durumu kavrayp bu bilin iinde cevap verebilmektir. A a daki cevap kategorilerini okurken, bu yakla m biimlerinden en ok hangisini kulland nz, soruna bu tr bir yakla mla kar nzdaki ki ide nasl bir etki uyandrd nz bulmaya al n. Yarglama Yarglayc yakla m, konu ann davran n ya da d ncesini belirli bir ynde de erlendirir. Yarg olumlu olabilir: --iyi bir fikir;-- -- imdi do ru iz zerindesin-- gibi; veya olumsuz olabilir: --byle bir tutumla sen hibir sonuca ula amazsn-- gibi. De erlendirme ister olumlu, isterse olumsuz olsun, yle bir kan olu ur: --Yarglayan ki i, yarglanandan belirli ynlerden daha stn oldu u iin, konu ann davran n olumlu ya da olumsuz ynde de erlendirebilmektedir.-Yarglayc davran n dinleyeni nasl savunucu bir tutum iine soktu una savunma konusunu tart rken de inmi tik. Yarglayc birinin kar snda oldu una anlayan konu mac, birka dakika iinde savunucu duruma geer ve kendini kapar. Gerek sorununu gizleyerek, olumlu bir de erlendirme alabilmek iin dinleyicinin onaylayabilece i biimde konu maya ba lar. Bu tr konu ma, ki inin gerek sorununa bir zm bulmasn nler. zmleme (Analiz etme) Kar snda konu an kimseyi zmleyen kimse, konu an konu andan daha iyi bir biimde kendisinin anlad n ima eder. --Bence seni rahatsz eden ey...-- ya da --Syledi in bu ama, gerekte d nd n...-gibi cmlelerle ba layan zmlemelerde, dinleyici sanki konu ann kafasn okur ve ona bir tr psikoloji dersi vermeye kalkar. Kar nzdaki ki iyi zmledi inizde iki sorun ortaya karm olursunuz: Her eyden nce, yaplan zmlemenin do ru oldu una ili kin elinizde geerli kant yoktur; yapt nz yorum, kar nzdakinin kafasn daha da kar trr. kinci olarak, yaplan zmleme do ru bile olsa, bunu sz konusu ki iye sylemenin bir yarar olmaz. nk sizin yorumunuzu dinleyen ki i, byk bir olaslkla savunucu bir duruma geer. Bu tutum, --ben senden daha iyi bilirim-- anlam ima edece inden, kar nzdaki farknda olmadan savunucu bir tutum iine girer. Byle bir tutum iine girince de, birok ba ka etken, ki inin kendi sorununa yakla mn bulandrr. Dolaysyla, o ki inin kendi sorununa kendisinin e ilmesini nlemi ve onu kendi sorunlarn grebilme olana ndan daha da uzakla trm olursunuz. Soru Sorma stanbul'da ynetmi oldu um ileti im gruplarndan birinde, iki hanm ye arasnda geen konu ma soru sormaya iyi bir rnek olu turur: M : --Senin hakknda ne d nd m ve ne hissetti imi zannediyorsun?-Z : (Soruyu kendi kendine yineler.) --Benim hakkmda ne d nyorsun? Ne hissediyorsun? Fakat, benim hakkmdaki hislerini sen bana Sayfa 107

Do an Ccelo lu -Insan Insana zaten syledin!-M : --Olsun, sen yine de syle.-Z : --Peki. Bir gn bana, bana yakn hissetti ini, benimle konu mak istedi ini beni be endi ini syledin. Syledi in buydu. Ben de senin sylediklerine inandm-M : --Peki, sen ne d nyorsun? Senin hakkndaki hislerim ve d ncelerim nedir acaba?-Z : --Ayn eyleri.-M : --Benim sylediklerimi unut.-Z : --Ayn eyleri.-M : --Peki, ben bunlar sana niin syledim, zannediyorsun?-Z : (Soruyu yineler.)... --Niin... bana syledin... Beni be endi ini niin syledin?..-- (a rm ve skntl bir grn vardr.) M : --Evet.-Z : --Hmm... Bilmiyorum... Belki de yakn hissettin...-- (Sessizlik) M : --Niin yakn hissetti imi biliyor musun?-Z : --Hayr, bilmiyorum...-- (Sessizlik.) M : --Peki, benim hakkmdaki hislerin ne?-Z : --Daha nce syledi im gibi, kendimi sana yakn hissediyorum..-(Sessizlik.) M : --Sana sylediklerimin tam tersini sylemi olsaydm, benim hakkmda ne hissederdin?-(Konu ma uzadka Z'nin sknts artar ve bu tr konu maya son vermek ister.) Soru sormak kar dakinin ne d nd n anlamak iin sk sk kullanlan bir yoldur. Fakat soru sormann, o u kez, kar dakinin d ncelerini ynlendirmek iin kullanld da bir gerektir. Hepimiz bu tr bir ya antdan gemi izdir, ya retmenimiz, ya annemiz veya babamz ya da bir ba ka otorite bizi belirli bir yne gtrmek, sonra da kskvrak yakalamak iin sorular sormu tur. Bu durumda soru sormak bir stratejidir ve soru sorann kafasnda bizi gtrmek istedi i, bir tuzak olarak kullanaca bir yer vardr. Byle bir tutumun savunuculu a yol aaca daha nce belirtilmi ti. Rahatlatma Baz durumlarda ki inin biraz cesaretlendirilmeye, biraz desteklenmeye ve rahatlatlmaya gereksinmesi vardr ve byle zamanlarda o ki iye destek olmak, onu rahatlatmak yararl olabilir. Ancak bu, rahatlatc davran n her zaman ve her yerde yararl olaca anlamna gelmemelidir. Baz durumlarda rahatlatc davran gstermek kar dakine yararl olmayabilir. Belirli bir konuda bunalm bir kimseye, --bo ver, yorma kafan byle eylere,-- demek ya da, ne esi yerine gelsin diye i i akaya bo mak, sizin onun sorunlarn ciddiye almad nz ya da iinde bulundu u durum kar sndaki duygu ve d nceleri do al bulmad nz izlenimini verebilir. Yukarda ksaca aklanan soruna yakla m biimlerinin her biri baz durumlarda yararl olabilir, ama o unlukla yardm isteyen ki inin kafasn kar trd da bir gerektir. Bir rnek vererek sylemek istediklerimizi somutla tralm: Sayfa 108

Do an Ccelo lu -Insan Insana Yaln : --Bende bir bozukluk olmal. Hangi kzla konu sam, benimle ancak bir kez bir yere gidiyor, ikinci sefer kmyor. Dn de ayn ey oldu. Hlya ile beraber pastanede ay itik. nmzdeki hafta birlikte sinemaya gitmeyi teklif ettim, reddetti!..-Sacit : --zme tatl cann, iki, gne kalmaz unutursun.-- (Rahatlatc.) Yaln : --Yok o kadar kolay unutamam. Bu kz arkada sorunu beni gerekten d ndryor. Neyim eksik, nedir kusurum, niin beni yanlarnda grmekten sklyorlar?-Sacit : --Karde im, bence bu konuyu kafana takm sn. Belki de konuya bylesine taklm olman aya n, elini birbirine dola tryor ve ne yapaca n bilemez hale getiriyor.-- (Yarglama, zmleme.) Yaln : --Fakat bir trl bu konuyu aklmdan karamyorum. Senden ho lanan hibir kz olmasa sen nasl hissederdin?-Sacit : --Peki, sence sorun nedir? Onlara kar kaba m davranyorsun? Kzlarn senden ho lanmamasnn bir nedeni olmal.-- (Soru sorma.) Yaln : --Vallahi bilmiyorum, birader. Aklma gelen her yolu denedim. Hibiri i ime yaramad.-Sacit : --Karde im, ben senin sorununu biliyorum. Sen rahat davranmyorsun, srekli diken zerindesin. Kendin olman gerekir! te o zaman kzlar senden ho lanrlar. Bunu yapmak da hi zor de il, brak kendini, sadece kendin ol, do al davran, greceksin her ey yoluna girecek.-- (Yarglama, zmleme, rahatlatma.) Yukarda verilen rnekte Sacit, iyi niyetli bir arkada tr, fakat Yaln'a bir yarar dokunmamakta, belki de onun sorununu daha zor bir duruma sokmaktadr. Belki de Sacit'in syledi i eyler sorunun can alc noktasna de inmektedir. Fakat Yaln zm kendisi bulmam , kendisi grememi tir ve bundan dolay da bu zm ona yararl olmayacaktr. Ki i kendi sorununu kendisi ke fetmezse, o sorunun zmyle etkili bir biimde u ra amaz. Daha nce verdi imiz --Acaba Ne Sylerdiniz?-- ba lkl al trmay yapm sanz, imdi bu al trmann 6. maddesindeki soruyu cevaplayabilirsiniz. Soruna yakla m biimlerinin hangi trn daha ok kulland nz anlamak istiyorsanz, a a daki al trmay da yapn. Sorunlara Nasl Yakla yorsunuz 1. A a daki rnekleri okuyun ve uygun dinleme davran n gsterecek cevaplar yazn. Ne yapabilirim? Bizim ihtiyar beni evden kovdu. Onun dedi ini yapmazsam, artk srtndan geinemeyece imi syledi. Dnyadan haberi yok adamn, bugnn genli i nerede ve hayattan ne istiyor, hibir fikri yok. imdi gidecek bir yerim yok ve Pazartesi'ye kadar bankadan para ekemem. Yarglama ... zmleme ... Rahatlatma ... Soru sorma ... Szlm benimle ili kisini kesece ini sylyor. renim iin yl yurt d na kaca m ve kendisini ancak ylda bir kez grebilece imi syledi im zaman, ok bozuldu ve benimle ili kisini kesece ini syledi. Srekli evde oturup benim mektubumu Sayfa 109

Do an Ccelo lu -Insan Insana beklemek istemedi ini, onun da gezmeye ve hayatn ya amaya hakk oldu unu belirtti. Ben geri dnd mde hala evlenmemi se, yeniden d nebilece imizi sylyor. Kendisini sevdi imi, renimimi bitirir bitirmez, kensiyle evlenece imi syledi im halde, benim sylediklerime aldr etmiyor. Bana yle geliyor ki, benimle ili kisini tmyle koparmak iin bunu bir bahane olarak kullanyor. Yarglama ... zmleme ... Rahatlatma ... Soru sorma ... Oda arkada mla aramda bir sorun var. Onun erkek arkada sk sk ak amlar geliyor ve oturup ay iiyorlar, srekli konu uyorlar, fakat o lan bir trl gitmek bilmiyor. Ev kk oldu u iin ayn anda odada al mak zorundaym ve onlar konu urken al amyorum. Bilmiyorum, belki de ben de yanl d nyorum. Onunla ayn evde oturmak hem benim, hem de onun kar gere i. Bu nedenle kolayca, --Buradan kaca m;-diyemiyorum. O da, ben de tek ba mza ya ayacak ekonomik kaynaklara sahip de iliz. Fakat bu duruma da daha fazla dayanamayaca m. Yarglama ... zmleme ... Rahatlatma ... Soru sorma ... 2. Bir ba ka arkada nzdan ayn sorunlar sizin yapt nz gibi cevaplandrmasn isteyin. Cevaplarnz kar la trn. 3. Her rnek iin sizin yapmaya yatkn oldu unuz bir dinleme davran sein ve bunu kar nzdakine bir rol oynar gibi anlatn. Sonra kar nzdakinin ne hissetti ini renmeye al n. 4. Sizce bu tr dinleme davran lar yararl oluyor mu? Kar nzdaki ki i sorununuza bu tr davran larla yakla sa, size bir yarar olabilir mi? BR BAKA TR DNLEME Daha yararl olabilecek bir ba ka tr dinleme davran vardr. Bu tr dinlemeye aktif dinleme adn vermi tik, nk bu tr dinlemede, dinleyen geri-iletim srecini devaml olarak kullanr. Aktif dinleme, tutumu iindeki dinleyici bu davran yla konu ana, anlatt yla kendisinin ilgilendi ini, onun sorununu gerekten duydu u izlenimini verir. Bu tekni in, o u kez, konu ana di er dinleme davran larndan daha yararl oldu u, onun kendi sorunlarn daha iyi anlamasna yol at gzlemlenmi tir. Bu tr aktif dinleyen insanlarla siz de kar la m snzdr. E er kar la m sanz, ansl saylrsnz. nk, pek az bir ki i bu tr dinleme davran gsterir. Daha nce Yaln ile Sacit arasnda geen konu may imdi aktif dinleme davran iinde verelim: Yaln : --Bende bir bozukluk olmal. Hangi kzla konu sam, benimle ancak bir kez bir yere gidiyor, ikinci sefer kmyor. Dn de ayn ey oldu. Hlya ile beraber pastanede ay itik. nmzdeki hafta birlikte sinemaya gitmeyi teklif ettim, reddetti!..-Sacit : --Arkada lk kurmak iin bulu tu un kzlarla, daha srekli Sayfa 110

Do an Ccelo lu -Insan Insana ili ki kuramad n iin kafan bozuluyor!-Yaln : --Evet ve neyim eksik onu da bir trl karamyorum! Ahmak olmad m biliyorum. Onlar iyi yerlere gtryorum, kendimi bilmez hareketler yapmamaya, onlar rahatsz etmemeye dikkat ediyorum. Fakat, benimle ikinci kez bulu mak isteyen bir kza henz rastlamadm.-Sacit : --Demek ki, gerekten bir centilmen olmaya ve her eyin do rusunu yapmaya al yorsun; fakat btn bunlar bir i e yaramyor.-Yaln : --Evet. Bir kz arkada m olmasn o kadar istiyorum ki, belki bundan dolay a r dikkatli ve kibar olmaya zen gsteriyorum. Do al davranamyorum. Bu davran m bir i e yaramad m, gelecek sefere daha dikkatli olaym diyorum, o zaman daha da skc oluyorum, herhalde. Byle bir ksr dng iindeyim. Galiba kzlar bunu skc buluyorlar.-Sacit : --Demek skntl, tedirgin halinin seni ba arszl a gtrd n d nyorsun? yi bir erkek arkada olamayaca ndan korktu un, kzlarn seni skc bulaca ndan ekindi in iin kibar olmaya al yorsun ve bu halin de kzlara itici geliyor.-Yaln : --Evet. Belki de benim yapmam gereken kibarlk oyunu falan oynamadan sadece kendim olmam.. u veya bu ekilde kendimi gstermeye abalamamal... Filmlerdeki gibi centilmen olma hevesini brakmalym. Gelecek kez do al olmaya al aca m..-Aktif dinleme sadece bykleri dinlerken de il, ocuklarla konu urken de kullanabilece imiz bir davran tr. Bir anneyle o lu arasnda geen ve banda alnm gerek bir konu may sizlere aktarmak istiyorum. Anne : --Artk ge oldu, sndr ve uyu.-ocuk : --Uyumayaca m-Anne : --Uyuman gerek, ge oldu. Yarn kendini yorgun hissedersin.-ocuk : --Uyumayaca m-Anne : (Ha in bir sesle,) --u hemen sndreceksin.-ocuk : (nat bir sesle,) --Uyamayaca m, i te.-Anne : (inden, --u ocu u bo asm geliyor. O kadar yorgunum ki, bu gece dayanamayaca m buna... Mutfa a gideyim, bir sigara yakaym, sonra tekrar odasna gideyim, onunla konu maya al aym ve geen gn rendi im aktif dinlemeyi uygulamay deneyeyim. Biliyorum, o gayreti kendimde bulamayaca m, ama bir kez denemem gerek. Kendimi l gibi yorgun hissediyorum...-- Daha sonra yine Timur'un odasna girer.) --Haydi, vakit ge oldu, ama bula ykamadan nce yata nda biraz oturup ayaklarm dinlendirece im-- (Kitab Timur'un elinden alr ve sndrr, kapy kapar, yata n stne, o lunun yanna oturur ve arkasn duvara dayar.) ocuk : --O kitab ver bana, I sndrme. k buradan. Seni burada istemiyorum. Uyumayaca m. Seni sevmiyorum..-Anne : --Baya fkeli grnyorsun!..-ocuk : --Evet, okuldan nefret ediyorum, bir daha hi okula gitmeyece im, hi gitmeyece im!..-Anne : (inden, --Oysa o lum okulu sever!--) Demek artk okuldan bktn..-ocuk : --Allahn belas bir yer. yi bir renci de ilim. Hibir ey Sayfa 111

Do an Ccelo lu -Insan Insana bilmiyorum. kinci snfta olmam gerekir. (imdi nc snftadr.) Matematikten hibir ey anlamyorum (Matemati i ok iyidir.) retmen sanki bizi lise grencisi sanyor.-Anne : --Matematik senin iin ok zor...-ocuk : --Hayr! Kolay. Fakat yapasm gelmiyor.-Anne : --yle mi?-ocuk : --Top oynamay seviyorum. Okula gidece ime hep top oynasam!?-Anne : --Top oyununu gerekten ok seviyorsun, demek?-ocuk : --niversiteye gitmek zorunda mym?-- (En byk a abeyi liseyi bitirmek ve niversiteye gitmek durumundadr ve aile iinde bundan ok sz edilmektedir.) Anne : --Hayr.-ocuk : --Daha ne kadar okula gitmem gerekiyor?-Anne : --Liseyi bitirinceye kadar!-ocuk : --Yani niversiteye gitmek zonnda de ilim, yle mi?-Anne : --Evet, de ilsin.-ocuk : --yi, hep top oynayaca m yleyse.-Anne : --Top oynamaktan ok zevk alyorsun, herhalde...-ocuk : --Tab.-- (Tmyle sakinle mi durumda, rahat bir ekilde konu ur.) Anne : --yi geceler.-ocuk : --Biraz daha benim yanmda oturur musun?-Anne : --Hh h.-ocuk : (Daha nce aya yla itti i yorgan eker, annesinin dizlerini rter ve ok ar.) --Rahat msn?-Anne : --Evet, te ekkr ederim.-ocuk : --Bir ey de il.-- (Bir sessizlik sresi geer, daha sonra Timur burnundan horultular kararak, hrltl soluklar almaya ba lar, abartlm bir ekilde burnunu ve bo azn temizleme sesleri karr. Timur'un burnu kapal oldu u zaman soluk almakta zorluk eker, ama annesi onun hi bu ekilde horultulu ve hrltl solu unu duymam tr.) Anne : --Burnun seni rahatsz m ediyor?-ocuk : --Evet, burnum tkal. Acaba burnuma damla damlatmam gerekir mi?-Anne : --Faydas olur mu dersin?-ocuk : --Hayr.-- (Horultulu hrltl soluklar devam etmektedir.) Anne : --Burnundan gerekten rahatszsn...-ocuk : --Evet.-- (Hrltl, rahatszlk betirten sesler.) --Ke ke uyurken burnumuzdan soluk olma zorunlu u olmasayd.-Anne : (Bu sze ok a m bir durumda; bu fikrin nereden geldi ini sormak arzusu duyar.) --Uyurken burnundan soluk almak zorunda oldu unu Sayfa 112

Do an Ccelo lu -Insan Insana mu sanyorsun?-ocuk : --Burnumdan soluk almak zorunda oldu umu biliyorum!-Anne : --Pek de emin grnyorsun!-ocuk : --nk biliyorum. Uzun zaman nce Kemal syledi bana. (Hayran oldu u, kendisinden iki ya byk arkada dr, Kemal.) --Burnundan solumak zorundasn, uyurken a zndan nefes alamazsn--, dedi.-Anne : --Yani a zndan soluk almasan daha iyi olur mu demek istiyorsun?-ocuk : --A zdan soluk almak mmkn de il!-- (Horultu, hrlt.) --Anne bu do ru mu? Yani uyurken mutlaka burnundan soluk alp vermek gerekir, de il mi?-- (Uzun aklamalar, birok soru, hayran oldu u arkada hakknda, --Bana yalan sylemez o de il mi?-- trnden sorular.) Anne : (Arkada nn kendisine yardmc olmaya al t n, fakat ocuklarn bazen yanl bilgiler edindi ini syler. Anne uyurken birok kimsenin a zndan soluk ald zerinde srarla durur.) ocuk : (ok rahatlam grnmektedir.) --Peki, iyi geceler.-Anne : --yi geceler.-- (Timur kolaylkta a zndan soluk alabilmektedir.) ocuk : (Birdenbire yine burnundan hrlt karr.) Anne : --A zndan soluk almaya hala ekiniyor musun?-ocuk : --Hh h. Anne, a zmdan soluk alrken uyursam... burnum da dolu... ve e er geceyars uyurken... a zm kapanrsa ne olur?-Anne : (O lunun yllardr uykuya dalmaktan korktu unun imdi farkna varr; Timur gece yars nefessiz kalarak bo ulmaktan korkmaktadr ve annenin ii szlar. --Benim zavall ocu um,-- der iinden.) --Nefessiz kalarak belki bo ulurum diye mi korkuyorsun?-ocuk : --Hh h. Soluk almak zorundaym-- (--lebilirim-- demeye cesaret edemez.) Anne : (Daha ayrntl olarak aklar.) --Bunun olmas imkansz. A zn kendili inden alr... ayn kalbin kendili inden atmas ve gzlerin kendili inden krplmas gibi.-ocuk : --Emin misin?-Anne : --Evet, ok eminim!-ocuk : --Peki, iyi geceler.-Anne : --yi geceler, tatlm-- (per, ocuk iki dakika iinde derin bir uykuya dalm tr.) (Gordon, 1970.) AKTF DNLEMENN STNL NEREDE? Di er dinleme davran larna oranla aktif dinlemenin daha yararl olu unun nedenleri noktada toplanabilir. Her eyden nce, bir yakn olarak, do ru yolu gstermek zorunlu u duymakszn, onu gerekten anlamak amacyla, kar nzdaki ki iyi btn dikkatinizle dinlemeniz, ona byk bir huzur ve gven sa lar. Bu huzur ve gven ortam iinde, kafasndakini oldu u gibi ortaya koymaktan ekinmez. Konu an kendini rahatsz eden her eyi rahatlkla ortaya koyabilecek duruma gelince, kendi sorunlarna daha bir i rahatl yla bakabilir ve o ana dek farkna varmad de i ik ynler grebilir. Aktif dinlemeyi srdren dinleyici ise, konu ann sorunlarna hemen bir zm bulmakla ykml olmad iin, konu an daha rahatlkla anlamaya al r; kendini hemen bir cevap bulmakla, bir zm getirmekle Sayfa 113

Do an Ccelo lu -Insan Insana sorumlu hissetmez. Aktif dinlemenin ikinci stn yan, rtk anlamlar ortaya karmak iin iyi bir olanak sa lamasdr. nsanlar sorunlarn, d ncelerini ve duygularn o unlukla simgesel bir biimde ortaya koyarlar. Bir ba ka deyi le, aka ortaya koymazlar. Aktif dinleme, bu simgelere dalmadan, ayrntlar iinde kaybolmadan asl anlama yani mesajn zne inmeye olanak sa lar. Yukarda okudu unuz ocuk ile annesinin konu masn hatrlayn. ocuk temeldeki korkusunu ne kadar sonra ortaya karabildi. Annesi ocu a en yakn kimse oldu u halde, daha nceleri aktif dinlemeyi kullanmad iin o lunun temel sorununu anlayamam t. Aktif dinlemenin nc stn yan, bir kimseyi daha iyi tanmanza olanak vermesidir. Aktif dinleme; sz konusu ki inin daha itenlikle alarak, kendini sizinle payla masna yol aabilir. Bylece daha sa lam temeller zerinde kurulmu ili kiler do ar. MD NE SYLERDNZ? Bu blmde yapt nz Acaba Ne Sylerdiniz? al trmasna dnelim ve bunu bir kez daha de i ik bir adan uygulayalm. Kar nza bir arkada nz alarak al trmadaki sorunlar onunmu varsayn ve aktif dinlemeyi uygulayn. Ba ka bir arkada nz size katlabilirse daha iyi olur, ki i olarak al n; nk grup iinde bu tr bir al trmay yapmak size daha fazla bilgi verir. Yineleyelim: Dinlerken yarglamayacak, belirli bir yne gtrecek trden soru sormayacak ya da cesaret vermeye al mayacaksnz. Konu ann sylediklerini anlamaya al an iyi bir dinleyici olmaya al acaksnz. HER ZAMAN AKTF DNLEME M? Hayr! Her zaman aktif dinlemeyi kullanamayz. Birisi ne zaman yeme in hazr olaca n sordu unda, --Yeme in ne zaman hazr olaca n m bilmek istiyorsun?-- gibi bir soru yneltmek herhalde gereksiz olur ve mutlaka garip kar lanr. Bir arkada nz veya nem verdi iniz bir ki i, sizinle konu maya niyetlendi inde, ya da yz ifadesi, oturu u ve duru uyla onun skntl oldu unu hissetti inizde, aktif dinlemeyi kullanmanz uygun olur. Belki de en do ru yol udur: Kendinizi bir kimseye yardm etmeye ve o kimsenin sorunlarn zmeye ynelmi hissetti inizde, aktif dinleme zaman gelmi demektir. Son olarak da unu belirtelim: Bir kimsenin sorunuyla gerekten ilgilenmiyorsanz, srf yardm eder grnmek iin aktif dinlemeyi kullanmayn. nk sizin sesinizin tonundan, ifadenizin tm yapsndan, ilgilenmedi iniz ortaya kar ve kar nzdakine bir yararnz olmad gibi, onu derinden krabilirsiniz de. SZN KISASI Her a zmz at mzda, bizim iin o an nemli olan bir ynmz, duygu ve d ncemizi dile getirmekteyiz. yi bir dinleyici, sylediklerimiz iinden hangisinin nemli oldu unu anlayabilen ve bizimle ili kisini bu anlay temel alarak kurabilen ki idir. Fakat, dinleyici durumunda olan ki i, genellikle, kendi i dnyasyla o denli doludur ki, sorunlarmz, zlemlerimizi, kayg ya da beklentilerimizi, bizim i dnyamzn olu turdu u ereve iinde alglayamaz. Dinlermi gibi grnr, ama gerekte dinlemez; sylediklerimizin hepsini de il, ancak bazlarn (ve o u kez i ine geleni) duyar; bir ba ka syleyi le dinlerken, bizim duygu, d nce ve arzularmz de il, kendi i dnyasn merkez alr. Duyduklarn anlama yerine yarglar, zmlemeye Sayfa 114

Do an Ccelo lu -Insan Insana kalkar, kar sndakini belirli bir konuya yneltmek iin sorular sorar ya da temel sorunu kavramadan rahatlatmaya al r. yi bir dinleyici olabilmek iin, ki inin geri-iletim srecini sk sk ve yerinde kullanmasn renmesi gerekir; bylece ileti im tek ynl olmaktan kar, ift ynl olur. Aktif dinleme adn verdi imiz bu ift ynl ileti im, alnan mesajlar biraz daha belirginle tirerek konu ana geri verir. yle ki, konu an kimse gerekten --duyuldu unu-hisseder; benli inin --geerlik kazand n-- sezer; bunun sonucu olarakta i dnyasn daha serbeste ifade etme e ilimini gsterir. dnyasn serbeste ifade edebilen kimse sorunlarn, gl ve zayf ynlerini daha kolaylkla grmeye ve do al olarak, bu sorunlara daha gereki zmler getirmeye ba lar. Bu nedenle; de er verdi imiz, kendimize yakn buldu umuz kimselerin sorunlarna yardmc olmak iin aktif dinlemeyi kullanmak, t vermek, yol gstermek, yarglama ya da rahatlatmak tr bir yakla mdan daha yararl olur. Grn te Dinleme ya da itti ini Duymama Ba kalarn iyi dinleyebilme al kanlklarnz geli tirdike, kendinizi iyi dinletebilme gcnzn de geli ti ini greceksiniz. A a daki al trmay yaparak bu ynde daha ayrntl uygulama ve d nme olana bulabilirsiniz. 1. ya da drt arkada nzla bir araya gelin. 2. Arkada larnzn her biri iki dakika sreyle kendisi iin nemli olan bir konudaki fikrini sylesin. Bu konular e itli olabilir. (Trkiye'nin NATO'dan kmas ya da kalmas; al an kadnlarn trnaklarn uzatmas; trafik sorununun nasl zlece i gibi.) Konu an belirli bir konuda fikirlerini sylerken, gruptaki di er kimseler, kendileriyle ilgili bir sorunu d neceklerdir. rne in, o gn ne yemek pi irilece ini, yapmad devini nasl bitirece ini, do um gn iin karde ine ne hediye alaca n vb. Konu an fikirlerini aklarken, dinleyenler kafalarndaki sorunla ilgili ne yapacaklarna karar vermeye al rlar. Ancak byle yaparken de, gruptaki konu maclara kar kaba davranmamal, sanki dinliyormu gibi ara sra kafa sallamal ve konu ann gznn iine bakmaldrlar. Bunlar olurken dinleyicilerin kafalar kendi sorunlaryla me gul olmal, konu ann sylediklerine pek aldr etmemelidirler. Ksacas, dinleyiciler d grn leri asndan kar larndakiyle, i dnyalarnda da kendi sorunlaryla ilgilenmelidirler. 3. Gruptaki herkes konu ma olana bulduktan sonra, iki a amada izlenimlerinizi gruptakilerle payla n: 1) --grn te-- dinleyenler olarak kar snzdaki konu urken neler hissettiniz. 2) Daha sonra siz konu urken, kar daki gerekten dinleme yerine, kendi sorununu d nd zaman neler hissettiniz. 4. imdi farkl bir ey yapacaksnz: Her biriniz kafanz me gul eden bir ki isel sorununuzu ortaya atn ve bu sorunu nasl zmeyi d nd nz be dakika kadar anlatn. Bu sorunla ilgili duygu ve d ncelerinizde ba arabildi inizce drst ve ak olmaya al n. Siz konu urken birisi bir fikir ya da duygu ortaya koydu unda, bunu mutlaka kendi sorunuzla ili kili hale sokun ve kendi sorununuzdan ayrlmayn. Ba kalarnn syledikleri sizi kendi sorunuzdan uzakla trmasn. unu aklnzdan karmayn: Sizin greviniz di erlerine kendi sorunuzu anlatmak. Di er tm konu malar bu grevi yerine getirmek iin bir ara olarak kullann. 5. Bir nceki maddede belirtilen konu ma al trmasn yaptktan sonra, birka dakika iin neler duydu unuzu payla n. Ayrca ba kalar konu urken onlar dinlemedi iniz zaman neler hissettiniz? Bunlar zerinde tart n. Aktif Dinleme Sayfa 115

Do an Ccelo lu -Insan Insana 1. Arkada larnzdan birini bu al tma iin ikna edin. Kimsenin sizi rahatsz edemeyece i bir yere oturun. Biriniz --A--, brnz --B-- olun. 2. --A-- kendisi ya da br ki i hakknda ki isel bir ifadede bulunur. (Ki isel ifadeden kast, sz konusu kimsenin ki ili i, grn , nasl hissetti i ya da ki isel bir sorunu gibi, o ki iye ait zg bir ifadedir. rne in, --Sen arkada larna yardm etmekten ho lanan bir ki isin,-- ki isel bir ifadedir; di er yandan, --Bugn hava scak ve nemli;-- ki isel bir ifade de ildir.) Bu ki isel ifadenin dinleyenin ilgisini ekecek bir zelli i olmasna zen gsterin. fade nemli bir konuyu ieriyorsa, birden ok cmleden olu abilir. 3. --A-- cmlesini bitirince, --B'' ifadesinin anlamn kendi kelimeleriyle tekrar etmeye al r. Bunu yaparken, --Anlad m kadaryla sen ... diyorsun;-gibi, ya da buna denk bir ifade kalb kullanlabilir. Bu a amada --B-- sadece --A--nn syledi ini ifade etmeye al mal, kendisi buna herhangi bir yorum ya da yarg katmamaldr. --B--nin grevi --A--nn syledi ini sadece anlamaktr, zmlemek ya da de erlendirmek de ildir. --B-- papa an gibi --A--nn syledi ini ayn kelimelerle de il, fakat kendi kelimeleriyle ama ayn anlam ifade edecek biimde yapmaldr. rne in: --A--: --Sen giyimine ok titizlik gsteren bir insansn;-- demi se, --B--: --Anlad m kadaryla, sen benim nasl giyindi ime ok dikkat etti imi sylyorsun;-- eklinde --A--nn ifadesinin anlamn kendi kelimeleriyle geri verir. 4. --A-- imdi --B--nin syledi i kendi ifadesinin anlamn tam verip vermedi ini belirtir. E er bir yanl anlama olmu sa, yanl anlamann nerede oldu unu --A-- belirtmeli ve --B-- de bu yanl anlamay ortadan kaldracak biimde ifadeyi bir kez daha tekrarlamaldr. Her ikiniz de tam tatmin oluncaya kadar bu dzeltme i lemine devam edin. 5. imdi --B--nin srasdr. 'B-- ki isel bir ifadede bulunur ve bu kez --A-- kendi kelimeleriyle bu anlam tekrar eder ve her iki taraf da tam tatmin oluncaya kadar 3. ve 4. basamaklarda belirtilen i lemler srdrlr. 6. Yukarda anlatlan sreci her biriniz ya da drt ifade zerinde denerseniz, geri-iletim konusunda duyarl nz gerekten arttrm olursunuz. 7. imdi a a daki sorular cevaplandrmaya al nz: -Bir dinleyici olarak kar nzdakinin ilk ifadesini anlamanz ne kadar do ruydu? -Burada yapm oldu unuz dinleme davran yla, her gn al kanlk sonucu yapt nz dinleme davran arasnda bir fark var m? Hangisi daha fazla zaman ve enerji alyor? Hangisi sonunda daha yararl oluyor? -Kar nzdaki sizi gerekten anlamak iin dinlerken, neler hissettiniz? Bu duygu di er zamanlarda konu urken sizi dinleyenlerin kar snda hissettiklerinizden farkl myd? :::::::::::::::: : 8 Srt me ve at malar --Ki iler iyi niyetli olur ve birbirleriyle nasl konu acaklarn bilirlerse; aralarnda tart ma, at ma kmaz;-- kans yaygndr. Ayn d nceye Sayfa 116

Do an Ccelo lu -Insan Insana bir ba ka ynden baklrsa, --Aralarnda srt me kan kimseler, iyi niyetli olmayan ya da birbirleriyle nasl konu aca n bilmeyen kimselerdir,-- sonucuyla kar la lr. Bu ifadeler, baz iyi niyetli zlemleri dile getiriyor olabilir, ama gerekleri ifade etmez. nk insanlar bir arada ya adklar srece, ne kadar iyi niyetli ve anlay l olurlarsa olsunlar, aralarnda srt melerin, at malarn kmas kanlmazdr. Srt menin kmasn nlemek, ancak kzgnlk ve krgnlk duygularna aldrmayarak ya da bunlar yadsyarak mmkndr. benli in do al bir paras olan bu duygulara srt evirerek, aralarnda at ma kmasn nlemeye al an bir ift d nn: Birbirlerine syleyemedikleri eyleri ilerinde biriktirince, birbirlerine yabancla ma ve uzakla ma nce kendi ilerinde ba gsterir; kendi i benliklerinin bir paras olan kzgnlk duygularn bastrarak, bunlar yadsyarak kendilerine yabancla maya ba larlar. Kendine gittike yabancla an bir kadn ya da erkek bir sre sonra e ine de yabancla r. Bir kimse ki ili inin nemli yanlarn bastrarak onlar yok varsayarsa, kendi gerekli ini yitirir ve onunla yakn bir ili ki kurma olana kalmaz. Yakn ili kilerin, dostluklarn do abilmesi iin ki ilerin i benlikleriyle kendilerini ortaya koyabilmeleri gerekir. Birlikte i gren, beraber ya ayan ki ilerin aralarnda at ma ve srt me kmas do aldr. te yandan gnlk gzlemlerden biliriz ki, tart malar sonucu ki iler birbirlerine krlrlar, hatta ili kilerini keserler. nsanlarn tart arak birbirlerini krdklar, arkada lklarn sona erdirdikleri bilindi i iin, kzgnlk duygularn a a vurmaktan ve bir at maya girmekten kanlr; nk arkada ve yaknlar gcendirilerek kaybedilmek istenmez. Yakn ili ki kuran iki birey arasnda at ma kmas do aldr. Ne var ki bu at ma yznden ili kinin bozulmas do al de ildir. nsanlar aralarnda kan duygusal srt meleri birbirlerini daha iyi anlayabilmek iin bir ara olarak kullanp dostluklarn peki tirebilirler. Burada evlilik ili kilerine ksaca dokunmak isteriz; nk --ayn yast a ba koyan-- iki insann yakn ili kiler iinde olmasndan do al ne olabilir? Evlilik ili kileri zerine incelemeleriyle n yapan Amerikal psikolog George Bach ve Peter Wyden (1968), kar kocann aralarnda tart abimelerinin nemli oldu u zerinde dururlar. Evli iftler zerinde yaptklar bir ara trmadan elde ettikleri bulgular a a da yle zetliyorlar: --Birbirlerine yakla amamaktan yaknarak bize ba vuran iftlerin d ndaki evliliklerde de birbirinden uzak kalma, birbirine yakla amama sorununun var oldu unu d nrdk. Bu d ncemizin do ru olup olmad n anlamak iin bir ara trna yaptk. imiz, sosyal ili kilerimiz ya da retim grevlerimiz dolaysyla tand mz kimselere, --mutlu aile-- zerinde bir ara trma yapmak istedi imizi ve kendilerinin tand mutlu aileleri, olduka ayrntl bir biimde bize anlatarak tantmalarn istedik. Bylece, birok aile arasndan, mutluluk ynnden st tabakay olu turan bir sekin zmre elde ettik. Bu yolla elde edilen 50 ifte sorular sorarak aralarnda kan duygusal srt meleri nasl zdklerini ara trdk. Sorulardan biri uydu: --Az da olsa, ara sra herhalde e iniz size kzar. Byle durumlarda e iniz ne yapar?-- Daha sonra, --Byle durumlarda e inizin iinden ne yapmay geirdi ini d nrsnz?-- diye bir soruyla devam ettik. Bu mutlu kar ve kocalara bu tr sorular ayr ayr soruldu unda, alnan cevaplar olduka d ndrcyd: Hemen hemen hibiri kar sndakinin iinden ne geti i hakknda bir fikre sahip de ildi. Tipik cevaplardan biri yleydi: --E imin can bir eye skld nda bana hibir ey sylemez. Bu can skc eyi hemen unutur.-- Di er e le konu tu umuzda, kzgnl n belirtmemek iin kendisiyle ok etin mcadelelere giri ti ini belirtiyordu. Kzgnl n kontrol etmesi gerekti ini Sayfa 117

Do an Ccelo lu -Insan Insana d nmekteydi, nk kzgnl n belirtirse, e inin ok krlp kendisinden so uyaca ndan korkuyordu. Bu ara trmamzda tip evlilik ortaya kt: Kartondan yaplm evlere benzeyen evlilikler, oyun oynayan evlilikler ve gerekten birbirine yakn olan iftler. Karton evlere benzetti imiz evlili i kuranlar en byk grubu olu turuyordu. Bunlar evlili in daha ok kurumsal ve biimsel d grn yle ilgilenip yetiniyorlard. Bu iftlerin arasnda gerek anlamda insan insana bir yaknlk do mam t; bir arada bulunu lar, --Ba kas ne der?-- kaygsna ve elde ettikleri sosyal prestiji kaybetmeme iste ine dayanyordu. kinci gruptakilerin says daha azd ve birbirlerine daha yakn iftlerden olu maktayd. Bu iftler de temelde tm toplumsai tre ve gelenekleriyle evlilik oyununa kendilerini kaptrm lard. Bu evliliklerin o u, ekonomik avantajlar yitirme ve bir de i imin ortaya karaca belirsizliklerden korkma nedenleriyle sregelmekteydi. Bu ki iler birbirlerini korumalar gerekti ini d nyorlard; onlara gre evlili in insan ya amna getirece i hibir mutluluk yoktu; ama beraberlikten ikayet etmek hem kt bir davran , hem de kar sndakine bir saygszlk olacakt. Ayrca bekar kalmann yalnzl daha da berbat bir eydi. Son grupta sadece iki ift vard. Bunlar gerekten birbirlerine yakn ili ki kurmu lard. Bu gerek ve yakn ili kinin srrn kendilerinden sordu umuzda, cevabn bilmediklerini, bu konuda akllarna syleyecek hibir eyin gelmedi ini ifade ettiler. Di er gruptaki iftlerden farkl olarak, bu gruptaki iftlerin aralarnda srekli olarak tart tklarn gzledik. Ancak birbirleriyle at malarnn, tart malarnn ok do al bir ey oldu unu kabul etmi grnyorlard. Sordu umuz zaman, --Hemen hemen her konuda tart rz biz, bundan daha do al ne var!-- eklinde cevapladlar. Kzgnlklarn depolamadan tart arak birbirlerine belirtmelerini evlili in do al bir paras olarak kabul etmeleri, onlar di erlerinden ayrt eden en belirgin zellikti. al malarmz derinle tirdike ortaya kan sonu u oldu: Birbirlerine kzgnlklarn, krgnlklarn sylemeyen iftler kibar de il, fakat --sahte--ydiler. Zamanla biz, ykc ve yapc tart malar birbirinden ayrt etmeye ba ladk ve kzgnl n yle denetlenemeyen, bir sel gibi her eyi silip spren bir ey olmad n rendik.-- (George Bach ve Peter Wyden, 1968). Bu blmde, ki ilerin aralarndaki at ma ve srt meleri, ili kilerinin geli me ve derinle mesinde bir ara olarak nasl kullanabilecekleri, bu yolda bir frsat olarak nasl de erlendirebilecekleri konusu zerinde durulacaktr. Asl konuya gemeden nce, at ma ve srt meden dolay dostlu un, arkada l n nasl bozuldu una, insanlarn birbirlerini nasl itip uzakla trd na dikkati ekmek istiyorum. ki ki i aralarnda ortaya kan bir sorunu yapc bir tutumla ele alr ve tart rlarsa, aralarndaki ili ki bir geli me frsat kazanm olur. ocukluktan beri renilen ve ortaya kan bir sorunu tart mak iin kullanlan ykc tutumsa, iki ki inin birbirinden uzakla masna, ili kilerinin zayflayp kopmasna yol aar. YIKICI TARTIMA Burada, genellikle yeti irken retilen, ocukluktan beri evrede grlen, krgnlk ve kzgnlk belirten davran biimleri ele alnacak. 1. Kanmak: Baz ki iler herhangi bir kimseyle at maya girmemek iin bilinli ya da bilinsiz, e itli kama davran larnda bulunurlar. Kendilerine soruldu u zaman canlarnn bir eye skld n sylemezler. Kanlmaz bir biimde at ma km sa, ya oray terkederler, ya uyumak isterler, ya da sanki ok nemli bir u ra lar varm gibi, ba ka hibir eyle ilgilenmeyip sadece yaptklar i e bakarlar. Sayfa 118

Do an Ccelo lu -Insan Insana Ba ka bir deyi le, ellerinden geleni yaparak at ma durumuyla kar la maktan kaarlar. Bu davran iinde olan bir insana hitap etmek gtr. nk kar mzda sylenecek sze muhatap olarak bizi dinleyecek, etkile imde bulunacak bir ki i yoktur. Bylesine --kac-- biriyle tart maya girmek, eldivenlerini bile takmak istemeyen bir boksrle ma yapmaya benzer. 2. Hasralt etmek: Hasralt eden kimse, sadece tart maya girmekten kanmakla kalmaz, sanki tart acak bir konu yokmu , kendisiyle di er ki i arasnda bir srt me sz konusu de ilmi gibi davranr. Grn te, ona gre her ey gllk glstanlktr: Bu tutum kar sndakinde hem sululuk; hem de krgnlk duygusu uyandrr. Aralarnda bir sorun oldu unu, bu konuda konu mak ve bir eyler yapmak istedi ini hisseden ki i, sorunlarn kar daki tarafndan hasralt edildi ini grnce, --Ben niin bu kadar geimsizim? Btn sorunlar ben mi yaratyorum ki, o hibir eyin farknda de il!-gibi bir duyguya kaplarak kendini sulu hisseder. te yandan, bu sululuk duygusuyla birlikte, ki i --Gerekte, benim onun yannda de erim yok. De erim olsayd, benim ne demek istedi imi hemen grr ve beraberce bu soruna e ilmek isterdi!-- biiminde bir d nce de geli tirebilir. Bu d nce krgnlk duygusunu da beraberinde getirir. 3. Sulu hissetirmek: Bir insan kar sndakine aktan a a ve do rudan kzgnlk ya da krgnl n syleyemiyor, fakat imal yollarla kar daki ki inin kendini mutsuz etti ini ifade ediyorsa, kulland teknik --sulu hissettirme-- yntemidir. Bu tutum, --kar dakini sulu hissettirerek istedi ini yaptr-- biiminde zetlenebilir. rne in kadn, kocasnn ayakkabsyla eve girmesine sinirleniyor; bu kzgnl n aka syleyece i yerde, --Benim i im gcm ne ki, aldrma, sen gir ayakkabnla ieri, nasl olsa yarn senin hizmetin temizleyecek evi yeniden;-- der. Ondan sonra da ekler, --Off, ke ke do maz olaydm; bktm btn gn evde al maktan.-Bu tip insanlarda, di er insanlar kullanma e ilimi bulunur. Bir sorunu zmek iin, fikir ve duygularn ak seik do rudan ifade edecek yerde, yaptrmak istedikleri eyleri ba kalarn sulu hissettirerek gerekle tirmeyi ye lerler. 4. Konuyu de i tirmek: at ma olasl belirdi i anda konuyu de i tirmek, sk kullanlan yntemlerden biridir. Bu tr e ilimi olan iki ki inin gerek anlamda bir ili ki geli tirebilmeleri zordur. at ma ve srt meden katklar iin srekli --kibar insan-- maskelerini takarlar ve bu maskelerin altnda yatan gerek ki ilikleriyle hibir zaman ili ki kuramazlar. Byle bir ili ki iinde olan ki ilerin ili kisine, --beraber olma oyunu-- olarak bakmak daha do rudur. 5. Ele tirmek: Bizi sinirlendiren bir sorunu konu aca mz yerde, kzgnl mz, kar mzdaki ki inin ba ka davran larn ele tirerek dile getiririz. Bu gibi durumlarda kar mzdaki bizim gerekten neye kzd mz pek anlayamaz. Yalnz kendisini krmak, hrpalamak istedi imizin farkndadr. Ortada bir d manlk duygusu vardr, ne var ki, bu d manl n nereden kaynakland ise pek belirgin de ildir. rne in, bir yl nce yapm oldu u yz kzartc hareketlerini kar mzdakine bir anda anmsatveririz. Kar mzdaki byle bir olay hatrlatmamz iin herhalde kendisine kzm olmamz gerekti ini farkeder, ama neye kzd mz bilemez. Do rudan kzgnl mz belirtecek yerde, kar mzdakini dolayl ele tirmeye yneldi imiz zaman, bu tr bir davran , sa lam temeller zerine kurulmu olsa bile, ili kimizi ierden kemiren bir kurt gibi zayflatr ve kertir. 6. Akl okuyuculuk: Kar ndakini dinleyecek ve sylediklerini onun ifade etti i biimde anlayacak yerde, o kimsenin ki ili ini zmleyerek, onun gerekte ne demek istedi ini kendisine retir bir biimde anlatarak ya da di er ki iye temelden neyin bozuk oldu unu gstererek bilgili ini ve stnl n belirtmeye al r. Sayfa 119

Do an Ccelo lu -Insan Insana Kar daki onu, --Ne olur sigaran ba ka odada i, dumandan rahatsz oluyorum;-- dedi inde, --akl okuyucu-- hemen cevab yap trr. --Aslnda sen benden rahatsz oluyorsun, nk ba arm kskanyorsun! Haydi itiraf et beni kskand n.-- Byle davranan --akl okuyucu--, kendi duygu ve d ncelerini dinlemek frsatn da bulamaz; kendisinin ne hissetti i onun iin eri ilmez bir noktada kalm tr. Kar dakinin akln okumaya kendini kaptran ki i, sadece kendisinin de il, kar sndakinin de duygularn da alglayamaz. Byle bir kimseyle konu an ki i duyulmad n, dinlenmedi ini hisseder. Krgnlk ve kzgnl daha da artar; bu duygulara bir de, --temas-- edememekten, kar dakine ula amamaktan do an --bozulma-- duygusu eklenmi tir. 7. Tuzak kurmak: Baz ki iler kar larndakinden bir davran yapmasn isterler. Kar daki bu davran yapnca, sanki nceden isteyen kendileri de ilmi gibi, bu davran yapana yklenirler. rne in, --Haydi gel seninle tam drst olalm, iimizden geti i gibi konu alm, aklmzdan geenleri birbirimizden saklamayalm;-- derler. Fakat kar daki bu iste e uygun olarak kendi iinden geenleri drste payla maya ba laynca, hemen surat asmaya, kinayeli laf arptrmaya ba larlar. 8. ma etmek: Baz kimseler kzdklarn hibir zaman a a vurarak belirtmez, ancak ima yoluyla baz ipular verirler. rne in, karsnn fazla para harcamasndan yaknan adam, bir gn karsn kar sna alp ikayetini ak seik dile getirecek yerde, kars her al veri ten geli te, --O ald n ey o kadar paraya m mal oldu!.. Allah Allah!...-der ve kafasn hemen elinde tuttu u gazeteye gmer. Kars bu durumda kocasnn kzgnl n hisseder, ne var ki bu kzgnl n kendine kar m, ald eylere kar m, yoksa satn alma davran na kar m oldu unu pek kestiremez. Kocasyla ak konu ma olana n bulamaz. nk kocas kzgnl n imal bir yolla belirtmeyi, ak olmaya ye lemektedir. Bylece, iinde duygusal bir gerilim biriken ve bu gerilimin srekli rahatszl n hisseden kadn, elinde olmadan kocasna kar hn duymaya ba lar. Kadnda gittike geli en bu hn duygusunun kocasyla aralarndaki ili kiyi ne ynde etkileyece ini tahmin etmek herhalde pek zor olmasa gerek! 9. Barda ta rmak: --Barda ta ran son damla-- ifadesi, baz ki ilerin davran trleri iin kullanlabilir. Kar sndakine krlan, darlan ya da kzan ki i, bu kzgnl n kar sndakine o anda belli etmez; fakat bu tr olumsuz duygular depo etmeye ba lar. Kar sndaki ne zaman onu kzdracak ya da zecek bir ey yapsa, kzgnlk ve krgnlklar depolanmaya devam eder. Bir gn, nemsiz bir olay, nceden birikmi olan tm kzgnlk ve krgnlklar harekete geiren, ba ka bir deyimle, --barda ta ran son damla-- i levini grr. te o anda ki i, iine att btn sorunlar ortaya koyar. Fakat o anda kar daki sadece barda ta ran o ufack olayn farkndadr. Bu kadar byk bir patlamay anlayamaz, kendisine byk hakszlk yapld n d nr. Byle bir d ncenin etkisiyle her iki taraf birbirine saldrya geer ve sorunu zmek yerine, birbirlerini hrpalamak, birbirlerini krmak asl ama olur. 10. Tedirgin etmek: yle kimseler vardr ki, kzgnlklarn, krgnlklarn aka ifade etmek yerine, kar sndakinin tedirgin olaca davran lar yaparak onu rahatsz etmeye, ancak bu yolda kendi duygularn dile getirmeye kalkarlar. rne in, kocasna kzan kadn onun mutfakta pis bula k grmeyi sevmedi ini bildi inden, birka gn srekli bula klar pis olarak ortada brakmaya ba lar. Bir ba kas, e inin yksek sesle ge irmeyi sevmedi ini bildi i iin ge irmeye ba lar. Bir di eri de yatakta trnak keserek kar sndakine kzgnl n ifade etmeye al r. Bu tr davran lar, duygularn aka dile getirili i de il, d manlk dolu, dolayl ifadelerdir. Kendisine byle davranlan e , 'tedirgin olur' ve kar sndakini krmak iin elinden geleni ardna koymaz. Bylece birbirlerine kar 'ellerinden geleni ardna koymayan', Sayfa 120

Do an Ccelo lu -Insan Insana birbirlerini krmak iin yar an iki ki i ortaya kar. Ama, insanlarn birbirlerini krmak iin etkili yollar aramasysa, 'tedirgin'etme' yntemi en uygun yollardan biridir. 11. akaya bo mak: Baz ki iler kendilerine ciddi bir duygu yneltildi inde, i i hemen akaya dkmek ve bu yolla ciddi duygulardan kurtulmak isterler. zellikle bunlar kzgnlk, krgnlk ve darlma gibi ciddi duygular olursa, bu akaya bo ma davran daha da belirgin olarak kendini gstermeye ba lar. Okuyuculardan bazlar, --Oh ne gzel, akac bir adam, insana hi kavga etme frsat bile vermez, srekli ne eli tutar kar sndakini-- diye d nebilir. Bir an iin, uzun sre -- akac biriyle-- birlikte ya ad nz d nn. Mutlaka i itilmek, mutlaka anla lmak ve sizi rahatsz eden sorununuzla u ra mak istedi iniz durumlarda, kar nzdaki ki i akalar yapmakta ve bu davran yla sizin sorununuzu, dolaysyla sizi, ciddiye almad n ortaya koymaktadr. --akaya bo ucu tip--ler, yakn ve samimi ili kiler geli tirmekte zorluk ekerler. 12. --Yaraya-- dokunmak: Herkesin, psikolojik anlamda, son derece duyarl oldu u, --yaral-- yerleri vardr. Buralara dokundu unuz zaman kar nzdakiyle aranzdaki ili kinin bozulma olasl ykselir. nsanlarn duyarl olduklar bu --yaral-- yerleri grn leriyle, zihinsel g ve yetenekleriyle, gemi te yapm olduklar davran laryla ya da ki iliklerinin belirli bir yanyla ilgili olabilir. Ki inin bu noktalarn ancak ona yakn olan kimseler bilir. Bu yakn kimseler, kzgnlklarn, ki iyi bu duyarl noktalarndan yakalayarak belirtiyor ve alyorlarsa, bu hastalkl bir ili kidir ve srekli hrpalanr. 13. De i meye izin vermemek: De i meye izin vermeyenler, bir ki iyle daha nce kurduklar ili kinin hep yle kalmasn isterler. Oysa, ya am akp gitmekte, bu ak iinde ki iler yeni ya antlara sahip olmakta ve de i mektedirler. De i mek ki ilerin olaylara ve kendilerine yeni alardan bakabilmeleri demektir. nsann de i en, geli en ynn kabul etmemek, onun en nemli bir niteli ini grmezlikten gelmek demektir. De i meye izin vermeyenler, yllar nce kendi aralarnda konu tuklar, anla tklar bir konuda en ufak bir d nce ve duygu de i ikli i bile istemeyenlerdir. Biliyorsunuz, Nasreddin Hoca'ya ya soruldu unda, --Otuz sekiz;-- demi . evredeki biri, --Nasl olur Hoca, on sene nce de sen otuz sekiz ya nda oldu unu sylemi tin!-diye hatrlatnca, Hoca, --Ben erkek adamm, syledi im szden geri dnmem!-- diye cevap verir. Ki i istese de istemese de de i mek zorundadr. Ya amn de i im getirdi ini grememek, Hoca'nn hikayesindeki gibi ki iyi sadece gln duruma sokmakla kalmaz, onun ili kileri ynnden de byk zorluklar yaratr. Kadn kocasna, --Ne olur ev i inde bana biraz yardm et. ki ocu un bakm, ev idaresi, i te al mak! Artk yeti tiremiyorum, ok yoruluyorum!-dedi inde, koca, --Evlenmeden nce ben seninle konu mu tum, ben ev i lerinden ho lanmam ve sana bu konuda yardm edemem. Sen de bunu kabul etmi tin!-- diye cevap verirse, de i meye izin vermeme sz konusudur. Ya am ko ullar de i ti i halde, koca d nceseni de i tirmez, karsna yardm elini uzatmaz. Byle bir tutum sonucu, bu iftin evlilik ili kilerinin nasl olaca n tahmin etmek herhalde zor olmasa gerek. 14. Yoksun brakmak: Kar sndakine kzd ya da krld zaman baz kimseler bu duygularn oldu u gibi belli edecek yerde, kar sndakinin ihtiyac olan bir eyi vermeyerek ondan almaya kalkarlar. Bu verilmeyen ey ilgi, sevgi, iyi yemek, ne e, cinsiyet, para olabilir. Bu davran biimi iki ki i arasndaki sorunu zmek yerine, daha derin yaralar aar ve daha ba ka sorunlar ortaya karr. 15. Yardm esirgemek: Kar sndakine kznca, bu kzgnl --Ben sana gsteririm!-- tutumu iinde halletmeye kalk abiliriz. Bir gn ki inin gerekten yardmmza gereksinimi oldu unda, bu yardm Sayfa 121

Do an Ccelo lu -Insan Insana ondan esirgeriz. Yaplacak yardm baz saldrgan kimselerden onu korumak olabilece i gibi, yalnzlk duydu u bir zaman onun yanna gidip arkasn svazlamak gibi bir davran da olabilir. --Ben sana gsteririm;-- --Bir gn elime d ersin-- tutumu iinde olan iki ki inin, birbirlerine kar ku ku ve gvensizlik duygular geli tirece ini sylemek, herhalde byk bir kehanet olmaz. Birbirinden phe eden ve birbirine gvenmeyen iki ki inin ili kisi, --yakn ili ki-- olmaktan uzaktr. KIZGINLIINIZI NASIL BELRTYORSUNUZ? Kzgn oldu unuz zaman yapabilece iniz de i ik davran lar tart m bulunuyorsunuz. imdi her bir davran biimini sizin kendinizin nasl gsterdi ini d nerek gzden geirin. Gzden geirmeniz iin yle bir yo neriyorum: YIKICI TARTIMA ba l altnda yer alan ve a a da liste halinde verilen davran trlerinin her birini okuduktan sonra, bu davran ne kadar sklkta yapt nz anmsamaya al n. Baz davran trlerini hi yapmad nz halde, bazlarn sk sk yapyor olabilirsiniz. Bu konuda size yardmc olmak amacyla a a ya harflerle belirtilmi ifadeler konmu tur. A : Hibir zaman byle davranmam. B : ok ender olarak byle davrand m olur. C : Bazen byle davranrm. : Olduka sk byle davranrm. D : Pek sk byle davranrm. E : Her zaman byle davranrm. Her bir davran trnn yanna harflerle belirtilmi ifadelerden birini koyarak, bu davran hangi sklkta yapt nz belirtebilirsiniz. ( ) 1. Kanmak ( ) 2. Hasralt etmek ( ) 3. Sulu hissettirmek ( ) 4. Konuyu de i tirmek ( ) 5. Ele tirmek ( ) 6. Akl okuyuculuk ( ) 7. Tuzak kurmak ( ) 8. ma etmek ( ) 9. Barda ta rmak ( ) 10. Tedirgin etmek ( ) 11. akaya bo mak ( ) 12. --Yaraya-- dokunmak ( ) 13. De i meye izin vermemek ( ) 14. Yoksun brakmak ( ) 15. Yardm esirgemek Sayfa 122

Do an Ccelo lu -Insan Insana 1. Sizin yakndan tand nz bir kimseye bu blm okutun ve sizin davran nz yukardaki akland biimde de erlendirmesini isteyin. Sizin ve yakn dostunuzun de erlendirmeleri birbirini tutuyor mu? 2. Bir hafta sreyle, kzgn oldu unuz zaman nasl davrand nz gzleyin. Kendinizi de i tirmeye zorlamadan, ne yapt nz sadece gzlemeye al n. 3. Kzd nz zaman yapt nz davran , kar nzdaki kimseyle aranzdaki ili kiyi nasl etkiliyor? Geli tirip glendiriyor mu? Yoksa zayflatyor mu? YAPICI TARTIMA Yapc tart ma, o u kimsenin eski al kanlklarna ters d en bir anlay ve davran biimini ierir. Bu farkl anlay ve davran ba arl bir biimde uygulayabilmek iin, yapc tart mann temel a amalarn titizlikle uygulamak gerekir. Tart mann yapclk amacna ula abilmesi iin, yapc tart mann her a amas gereklidir. Bu a amalardan biri atlanrsa, asl ama olan yapclk yerine, ykclk ortaya kar. Yapc tart ma yntemi, birok kez denendikten sonra, al kanlk haline getirilebilir. Byle bir tart ma al kanl n elde eden kimse, gerekli grd zaman baz a amalar atlayabilir. Yapc tart ma, sizin iin nemli bir ki iye kar duydu unuz kzma, krlma, rahatsz olma gibi duygularnz, onunla payla arak birbirinizi daha iyi anlama, birbirinizi daha gereki biimde tanma amacyla kullanlr. Birbirlerine kar duyduklar kzgnl , krgnl ve rahatszl belirtmeyen kimseler, genellikle iki nedenden tr bunu yapamazlar. 1. Kaybetne korkusu: Ki i, krgnlk ve kzgnlk gibi olumsuz duygularn kar sndakine belirtti i zaman, kendisi iin nemli olan bu kimseyi kaybedece inden korkar. Bu korkunun altnda u anlay yatar: Birbirleri iin nemli olan ve yakn ili kiler iinde bulunan kimselerin, birbirlerine krlma ve kzgnlk gibi olumsuz duygular duymamalar gerekir. Byle duygularn varl , ili kinin sonu demek oldu undan, u, veya bu nedenle geli se bile kar dakine gsterilmemelidir. 2. Kt insan olma korkusu: Bu korkunun temelinde yle bir inan yatar: yi ve olgun bir insan kzmaz ve krlmaz. Kzan ve krlan insan kt ve zayf bir insandr. Bu korkular temel alan bir anlay tarz kzma, darlma gibi olumsuz duygular, sanki bunlar gerek ya amn bir paras de ilmi gibi insan ili kilerinden karr; bu duygularn bir yana itilmesine, bastrlmasna ve yadsnmasna, inkar edilmesine yol aar. Oysa olumsuz duygular da, olumlu duygular gibi, ya amn ayrlmaz bir parasdr. Ya amlarnn gerek bir parasn birbirinden saklayan; birbirleriyle bu yanlarn payla mayan iki insan yakn bir ili ki kuramaz. Bu nedenle, olumsuz duygular yapc bir tart ma iinde payla abilmek, yakn ili kinin do mas iin gereklidir. NEDEN YAPMACIK GELYOR? Toplum ya amnda --yapc tart ma--ya pek rastlanmad ndan, bu e it bir tart ma yadrganr, hatta biraz yapmack ve dzmece saylabilir. Her eyden nce --yapc tart ma--, bir szck grubu olarak insana eli kili bir ifade olarak grlyor. --Tart mann da yapcs olur mu?-- diyesi geliyor insann. imdiye kadar evremizde, yeti ti imiz byd mz ortamda, ki ilerin tart arak uzla tklarn, anla tklarn ve beraberce bir ey rettiklerini grmeye pek al madk. Tart malarn amac o unlukla kar dakini ypratmaya, krmaya ya da hn almaya yneliktir. Tart may olumlu ynde kullanmaya al k olmayanlarn, yapc tart ma kavramndan --tuhaflk--, --yapmaclk-Sayfa 123

Do an Ccelo lu -Insan Insana duygusu edinmeleri do aldr. Silifke'de ortaokulu bitirdikten sonra, liseye gidebilmek iin Ankara'ya ilk geli imde, insanlarn evde masa etrafnda atal bak kullanarak yemek yemeleri bana --tuhaf-- ve --yapmack-- gelmi ti. Do al olan, yere alan sofra bezinin evresine ba da kurarak oturmak ve bazlamayla dkmlayarak yeme i elle yemekti. New York'ta 180 katl Empire Building'e kt mda, bu binann --do al-- olmad n hissettim. lk operaya gidi imde yine ayn --tuhaf-- ve --yapmack-- duygusundan kurtulamadm. Yabanc dil renirken, yabanclarn konu ma biimlerini --tuhaf-- bulurdum. Askere gitti im zaman ilk devreler askeri giysiler, yry biimleri, selam veri ler, bana hep --tuhaf-ve --yapmack-- gelmi ti. Bir sre sonra bana tuhaf gelen ynlerin --askerlik dzeni--nin do al bir paras oldu unu ve bunlar bana --tuhaf-- gelmemeye ba laynca askerli i renmi saylaca m anladm. Yeni bir yzme stili, yeni bir konu ma biimi, yeni bir fikir dzeni ilk ba larda bana hep --tuhaf-- ve --yapmack-- gelmi tir. Bu --tuhaflk-duygusuna kendimi kaptrd m zaman --yeni--yi deneyemedim. Yeniyi deneyemedi im zaman da, ya amma yeni bir boyut, bir canllk getiremedim; ancak --eski--yi srdrebildim. Bu yenilik ve tuhaflk duygusundan kurtulmak yeterli de ildir; birbiri iin nemli olan iki insan arasnda yapc tart may gerekle tirebilmek her eyden nce kar lkl iyi niyete ve gvene ihtiya vardr. Birbirinin iyi niyetinden ku kulanan iki birey, yapc tart mann gerektirdi i kar lkl gven ortamn olu turamadklarnda, yapc niyetle ba layan bir tart ma bile ksa sre iinde ykc bir tart maya dn r. Yapc tart mann gerektirdi i kar lkl iyi niyet ve gven kadar nemli bir di er ko ul da, ki ilerin birbirlerini e it ili kiler iinde grmeleridir. Be inci Blm'de tart t mz gibi, e it ili kiler iinde olan ki iler, e it sz haklar oldu unu kabul ederler. Ki ilerin e it sz hakk oldu u gr temel alnmazsa, yapc tart ma mmkn olamaz; bu durumda, --stn-- oldu unu d nen ki i, di erine gr ve d ncelerini dikte eder. Kocann --kk tanr--, kadnn --sa uzun akl ksa-- kabul edildi i bir aile iinde, kar koca arasnda yapc tart may d nmek bile okura gln gelebilir. Yapc tart mann a amalarna gemeden, unu da belirtmekte yarar vardr: Kar lkl iyi niyet ve gven ortam iinde, e it sz hakk olan insanlar arasnda gerekle tirilebilen bu tart ma tr, gnlk ya amda her zaman ve her yerde uygulanamaz; nk zerinde d nmek ve hazrlanmak iin zaman gerekir. Yapc tart ma, ki inin, ya amndaki --nemli ki iler--le olan ili kileri aksad zaman uygulanacak bir yntemdir. rnek olarak, e leri bo anmaya kadar gtrebilecek kar koca at malar ve i ten atlmaya yol aabilecek ynetici ynetilen ztla malar gsterilebilir. Btn --tuhaf-- ve --yapmack-- grnmne ra men yapc tart may deneyece inizi umuyorum. Sz konusu olan, iki insann duyurucu ve mutlu bir biimde beraber olmasysa, herhalde bu --yeni-- tart ma biimini denemeye de er. Bu beraberli in sa lkl olmas, sizin i hayatnzdaki ba arnz, ocuklarnzn iyi yeti mesini etkiliyorsa, --yapc tart ma--y denemekten niin ekinesiniz? YAPICI TARTIMANIN AAMALARI Birinci a ama: Sorun hakknda d nmek Kar nzdaki ki iyle ileti ime gemeden nce, kendi kendinizle ileti ime gemeniz gerekiyor. u anda sizi rahatsz eden iinizdeki duygunun zmlemesini yapmaya al n. Kar nzdakine gerekten kzgn msnz, yoksa kskanl nz kar nzdakine kzgnlk halinde mi yanstyorsunuz? Savunucu ileti im konusunda incelenen savunma mekanizmalarndan birini kullanyor olabilir misiniz? Sayfa 124

Do an Ccelo lu -Insan Insana Duydu unuz olumsuz duygunun niteli ini kesin olarak saptamaya al n. Bunu yapmak iin acele etmeden, bir ya da iki dakika bekleyin, iinizde ne olup bitti ini anlamak amacyla kendi kendinizi dinleyin, uygun ortam varsa, bir yere oturup gzlerinizi kapamak size yardmc olabilir. Ben kendi zerimde gzledim; gzlerimi kapatarak gzlemledi im zaman duygularmla daha kolay temasa geebiliyorum. Bu sizin iin de geerli olabilir. Duygunuzun niteli i hakknda bir fikir sahibi olduktan sonra, sizi kzdran, kran ya da zen eyin ne oldu u konusunda mmkn oldu u kadar ak seik te his koymaya al n; genel ifadeler dzeyinde kalmayn. rne in, --evin ii ok da nk;-- genel bir ifadedir. Oysa, --Sabah kahvaltsndan kalan kirli tabaklar mutfakta kalm ,-- demek, nceki ifadeye oranla daha ak seik, zeldir. kinci a ama: Tart ma zamannn saptanmas Ykc tart malar o u kez iki ki inin tart mak iin uygun bir zaman seememesinden kaynaklanr. iftlerden birisi kar k bir ruhsal durum iinde bulunabilir. Ya da rahat rahat konuyu tart acak zaman bulunmayabilir; o anda yapmas gereken daha ivedi bir i i olabilir. Bazen yorgunluk ya da ba ka tr ki isel bir sorunla kafas me gul olan birey, kar sndakini tam anlamyla dinleyecek durumda olmayabilir. Bu tr nedenler dolaysyla, yapc tart ma iin her iki ki iye uygun bir zaman ayarlamak gere i vardr. Yoksa iyi niyetlerle yapc bir amala ba lanm olunan tart ma, kolaylkla ykc bir tart ma haline dn ebilir. Birinci a amada belirtilen i lemi yaparak, sizi gerekten neyin rahatsz etti ini ak seik anladktan sonra, ilgili ki iyle uygun olan bir zaman semeyi denemelisiniz. Bu zaman ayarlamasn yaparken, --Beni rahatsz eden bir konu var, bu konuda seninle konu mak istiyorum. Bana ayrabilece in uygun bir zamann var m?-- eklinde sorarak durumu kar nzdakine aabilirsiniz. nc a ama: Sorununuzun ifadesi Bu a ama nemlidir: Sizi rahatsz eden duyguyu ak seik ve yaln olarak ifade edemiyorsanz, kar nzdaki byk bir olaslkla sizi anlayamaz ve Dokuzuncu Blmde tart lan savunucu mekanizmalardan birine ba vurur. Sizi rahatsz eden birok nokta varsa, tart may yapc bir biimde devam ettirebilmek iin, sizin anzdan en nemli olan sadece bir sorunu ele aln. fadeniz iki yn iermelidir: -Sizi rahatsz eden davran n bir tanm, -Bu davran n sizde uyandrd en belirgin duygu. A a daki kalp ifadeyi rnek olarak verebiliriz: --Beni rahatsz eden ey benimle alay etmendir ve sen bunu yapnca sana krld m hissediyorum.-Byle yapmakla kar nzdakine alm ve duygularnz oldu u gibi payla m oluyorsunuz. Kzgnlk iinde davranan insanlar, genellikle, ne hissettiklerini sylemeden, kar dakini sulamaya ynelirler. Kar daki suland n hissedince savunucu bir tutum iine girer ve sizi dinlememeye ba lar. Akl, size nasl kar koyaca yla me gul olmaya ba lar. Bu a amada kar la lan nemli bir engel, dil aracl yla a labilir. Kar dakinde --sulanma!-- izlenimi yaratmamak iin, ben dili kullanlr. Ben dili, ki inin kendini rahatsz eden davran n tanmn yapan ve bu davran n kendisinde nasl bir duygu uyandrd n ifade eden syleyi biimine verilen addr. Yukarda verilen rnek ifade kalb, ben diline uygun d er. Sen dili, --Sen ne kadar kaba bir insansn;-- --Ne kadar aklszca i Sayfa 125

Do an Ccelo lu -Insan Insana yapyorsun;-- --Sende hi terbiye yok mu?-- gibi ifadelerle kar dakini yarglamaya ve sulamaya ynelen bir dildir. --Sen usun!,-- --sen busun!-gibi ifadeler hep --sen-- kelimesiyle ba lad iin, byle bir tutum iinde kullanlan dile sen dili ad verilir. Ben dili ile sen dili arasndaki en nemli fark udur: Ben dili, konu an ki inin kendi i dnyasndaki duygular ifade eder ve bu duygularn tesinde herhangi bir sulama ve yarglamaya gitmez. Sen dilindeyse sulama ve yarglama a rlk ta r. Yapc tart maya girmek sizin iin nemliyse, yargsna gvendi iniz bir, yaknnza, syleyeceklerinizi nceden dinletip, sylediklerinizin ben ya da sen dili olarak alglanp alglanmad n denetleyebilirsiniz. Daha nceden denetlemeyi salk veri imizin nedeni, kzgnlk annda hep sen dilini kullanmaya al k olmamzdr. Bu al kanlk o denli bir paramz haline gelmi tir ki, kzd mz zaman farknda olmadan bu dili kullanveririz. Drdnc a ama: Anla lp anla lmad nz denetleme Sizi rahatsz eden davran tanmlayp, bu durumda kendinizi nasl hissetti inizi ifade ettikten sonra, kar nzdaki duydu unu tekrar etmelidir. Burada iki evre sz konusudur: (1) Sizi i iten ki i (e iniz, arkada nz, ni anlnz vb.) sizin syledi inizi yle tekrar edebilir: A : --Ben konu urken srekli szm kesiyorsun. Szm kesmen beni kzdryor!-B : --Sen konu urken srekli szn kesiyorum. Szn kesmem seni sinirlendiriyor.-Bu evrede kar nzdakinin konu manz tekrar ederken syledi i szler sizi tatmin etmemi se, sizi rahatsz eden konuyu yeniden dile getirin ve kar nzdaki sizi aynen tekrar edinceye kadar bu i lemi srdrn. (2) Tekrar i lemi bittikten sonra, kar nzdaki sizin sorununuzu kendi anlad biimde yeniden syleyecektir. Burada bir yorum sz konusu de ildir; sadece sizin sorununuzu kendi kelimeleriyle ifade edecektir. Yukardaki rne e devam edelim: B, A'nn szn aynen tekrar ettikten sonra yle der: --Yani senin konu man bitirmene hi frsat vermiyorum; hep ben sze ba lyorum. Ve bu davran mdan rahatsz oluyorsun, fkeleniyorsun.-nsanlar birbirlerine kzgn oldu u zaman, yanl alglamalar kolaylkla i in iine girer; bu yanl alglamalar ortadan kaldrdktan sonra, yapc bir tart ma temeli kurulabilir. Bu temeli sa lamak iin anla lp anla lmad nz yukarda anlatlan biimde, iki evrede denetlemekte yarar vardr. Denetleme zamannz alacaktr; bu nedenle sabrszlanabilirsiniz. Fakat deneyler gstermi tir ki, denetlemeye verilen zaman israf de ildir ve sonunda mutlaka daha kazanl klmaktadr. Bu zaman verilmedi i takdirde, yapc tart ma o u kere amacna ula amaz. Bu a amada unutulmamas gereken bir ba ka konu da, kar nzdaki sizin syledi inizi nce aynen, daha sonra kendi ifadesiyle tekrar ederken, onun iyi niyetli bir aba gsterdi ini unutmamanz ve bu abasndan dolay kar nzdaki ki iye te ekkr etmenizdir. Bir ba ka deyi le, kar nzdaki sizin syledi inizi aynen sylemeyi ba ard nda, hemen arkasndan, --Evet, te ekkr ederim;-- gibi bir ifade kullanabilirsiniz. Tabii bu te ekkr ifadesi bir glmseme, dokunma gibi szsz olarak da ifade edilebilir Sayfa 126

Do an Ccelo lu -Insan Insana Be inci a ama: ste inizin ne oldu unu d nme ve al trma yapma u ana kadar, kar nzdakine sizi neyin rahatsz etti ini ve bu sz konusu davran yapt zaman nasl hissetti inizi sylediniz. imdi sra, kar nzdakinden nasl bir iste iniz oldu unu sylemeye geldi. Bu a amada, basit gibi grnmesine ra men, dikkate alnacak baz nemli ynler vardr. Her eyden nce kar nzdakinden nasl bir de i iklik istiyorsunuz? Bunun iyice bilincine varm durumda msnz? stemi oldu unuz son derece basit bir davran de i ikli inden, ki inin gerek benli ini ilgilendiren duygusal ynden ok ykl, zbenli i tehdit edici bir davran a kadar uzanabilir. Ki iden ne istedi inizin gerekten farknda msnz? Bu iste iniz kar nzdakinin ya amnda nasl bir de i iklik yapacak? Demek ki, bu a amada iki evre var: Bir tanesi kendi ynnzden ne istedi inizin farknda olmak ve bu iste inizi ak, seik bir biimde syleyebilecek duruma gelmek: kincisiyse bu iste inizin kar nzdakinin ya am ve ki ili i iinde ne anlama gelebilece i hakknda biraz duyarllk kazanmak; bir ba ka deyi le, sizin istedi iniz de i ikli in kar nzdakine ne ifade etti inin iyice farkna varmak! Ne istedi inizin bilincine varp, ayn zamanda bunun kar nzdaki iin ne anlama geldi i hakknda bir duyarllk kazandktan sonra, imdi sra, bu iste in kar nzdakine yaln ve ak seik bir biimde, sadece zerinde tart lmak istenen soruna dnk olarak ve yine yalnzca o sorunu belirterek ifade edilmesine gelmi tir. neminden dolay, isterseniz ifadeyi, bir nc ki inin nnde nceden deneyip, geri-iletim alnz. Daha nce verilen rne e devam edersek: A : --Ben konu urken szm kesmeni istemiyorum. Konu mana ba lamadan nce bana, --szn bitti mi?-- diye sorman istiyorum,-ifadesi kesin bir dile i ortaya koyar ve br insan byk skntya sokmadan uygulanabilecek bir ieri i vardr. Altnc a ama: ste inizin anla ld n denetleme ste inizin ne oldu unu ifade ettikten sonra, bu iste inizin anla lp anla lmad n denetlemeniz gerekir. Onun iin drdnc a amay, ba ka bir deyi le, sorununuzun anla lp anla lmad n, denetlemelisiniz. Kar nzdakinin istedi inizi anlamas, onun bu iste i kabul etmi olmas anlamna gelmez. Kar nzdaki iste inizi anlamay ba arm sa, bu abay u veya bu biimde tanmal ve te ekkr etmelisiniz. Yedinci a ama: Sorunuzu sorma Artk bu noktada kar nzdaki sizi neyin kzdrd n ve bunu de i tirmesi iin ne istedi inizi biliyor. Artk size sorunuzu sorma kalm tr. Sorunuz ksaca, --stedi imi yapacak msn?-- olabilir. Ya da bu anlama gelen bir ba ka soru da sorabilirsiniz. Sekizinci a ama: Cevaba karar verme imdiye kadar, kar nzdaki size bir cevap verme olana na sahip olamad. Sizin sorunuz zerine, artk o cevap vermek durumundadr. Nasl bir cevap verece ine karar vermeden nce, kar nzdakinin bir zaman sresine gereksinmesi olabilir. Sizin iste inizi oldu u gibi kabul edebilir, tmden reddedebilir ya da ksmen kabul edebilir. Bakarsnz, bsbtn yeni bir neri getirebilir ya da kzabilir, a rabilir de... Ancak nemli olan onun kendini rahat hissedece i bir karara varmasdr. Rahat hissetmeyece i bir karar verirse, zamanla alm oldu u karardan farkl davranmaya ba lar; o zaman da birbirinize kar lkl gvenin sarslmas gibi daha nemli ba ka trden sorunlar ortaya Sayfa 127

Do an Ccelo lu -Insan Insana kabilir. Bu nedenle, kar nzdakinin cevap vermeden nce zaman istemesine itiraz etmeyiniz, tersine onu te vik ediniz. Dokuzuncu a ama: Soruya cevap verme Bu a amada her ikinizin de kabul edebilece i bir cevaba ula mak nemlidir. Bu, pazarl a girip, birinizin iste ini di erine zorla kabul ettirmesi demek de ildir. Her ikinizin de kabul edebilece i ve rahatsz olmayaca bir zm bulmak asl amatr. Sizin sorununuza verilen cevab tart rken, her a amada, kar nzdakinin syledi ini do ru anlayp anlamad nz kontrol etmeyi unutmamanz gerekir. Bir anla ma noktas bulamyorsanz, etkile ime bir sre ara vermek yararl olur. Daha sonra konu may kald nz yerden srdrmek zere bir bulu ma zaman saptamalsnz. Onuncu a ama: Gzden geirmek iin bir araya gelmek Belirli bir anla maya vararak dokuz a amay da ba arabilmi seniz, bu kararnz birka gn uyguladktan sonra, ne hissetti inizi payla mak zere bir araya gelmelisiniz. Belki de, bu karar iyi niyetle uygulamak istedi iniz halde, kararn sizi rahatsz eden yanlarnn farkna varm olabilirsiniz. Ya da, daha doyurucu ba ka bir zm bulmu olabilirsiniz. Geen zaman iinde ne hissetti inizi gzden geirmek iin bir araya gelmeniz, her ikinizi de bir zorlama olmadan memnun edecek bir zne varmanz daha da garanti altna alr. Sizin iin nemli bir insanla yapc tart may gerekle tirebilmi olmanz, bu ki iyle ili kinize yeni anlamlar getirebilir. Her eyden nce, sizi rahatsz eden sorunu her ikinizi de memnun edecek biimde zebilmi olmanz, nceki gergin duruma oranla, ili kinizde bir rahatlk ve zgrlk sa lar. Ayrca aranzdaki nemli bir sorunu yapc bir tutum iinde ele alabilmi olmanz, birbirinize kar duydu unuz iyi niyet ve gveni perinler. Btn bunlarn tesinde de, birbirinize e it sz hakk tand nz, klasik deyimiyle, birbirinize --kar lkl sayg-- duydu unuzu kantlar. BOALMAK Baz anlar, kzgnlk o dereceye gelmi olabilir ki, insan o anda sadece kzgnl n dile getirmekle ilgilenebilir, nk ba ka hibir eyi d nebilecek halde de ildir. Bu durumda olan bir insann yukarda anlatlan trden yapc tart ma a amalarn adm adm, so ukkanllkla izlemesini beklemek gereki de ildir. Kzgn olan kimse, kzgnl n bastrmaya al arak yapc bir tart maya girmek istese bile, bu davran n sa lkl bir tutum oldu u sylenemez. nk, ki inin iindeki kzgnlk duygusu bastrlamayacak bir iddete ula m olabilir. Bu iddette bir duyguyu bastrmak zordur, ancak bir --nazik ki i-- maskesi takmakla, ki i kzgnl n bastrm gibi grnr. Ne var ki, maske takm bir ki inin yapc bir tart maya girmesi olanakszdr. Yapc tart ma iin ki ilerin gerek olmas, maskelerinden kurtulmu olarak kendi i benlikleriyle etkile imde bulunmalar zorunludur. Maskeli olarak yapc tart maya giri mek bir tek sonu do urur: Etkile imde bulunan ki ilerin birbirlerine kar duyduklar gven zayflar. Gvensizlik duygusunu geli tirecek bir etkile imde bulunmak yerine, iindeki kzgnl kar sndakine gstermek daha sa lkl bir davran tr. Kzgnl n, fkenin --bo almas--, gerginli i azaltarak, daha yapc bir tart maya girme olana hazrlar. Bo alma olay, etkile imde bulunan her iki ki i tarafndan da bilinirse, krc ve ykc etkileri nlenebilir. Onun iin bo alma durumunda olan birey, kar sndakine bunun bir bo alma oldu unu, u ya da bu biimde ba tan ifade etmeye zen gstermelidir. Bunu bir jestle ya da bir iki kelimelik bir szle yapabilir. Uzun zaman birbirlerini tanyan ki iler, kar sndakinin hangi duygusal durumda oldu unu hemen anlayabilir; ne var ki, yakndan tanmayan ki iler iin Sayfa 128

Do an Ccelo lu -Insan Insana bu zor olabilir. Ve bu nedenle de, mantkl d nemeyecek kadar fkeli ya da gergin olan kimsenin, byle bir duygusal durum iinde oldu unu kar sndakine, --u anda ok fkeliyim,-- gibi bir ifadeyle belirtmesi, zor olmasna ra men, byk yararlar sa lar. Bu bir anlamda, e itim ve benlik disiplini sorunudur; kendini e itebilmi ki i bo alma sresince bile elden geldi ince --ben dili--ni kullanmaya abalar. Bo alma sresince sulayc --sen dili--ni kullanmak, sonradan yapc tart ma ortamna girmeyi gle tirir. KAYBEDEN YOK YAKLAIMI N AAMALAR Kzgnlk ve engellenme duygusu, farknda olunan ya da olunmayan at malardan kaynaklanr. Sadece ksa sreli duygusal gerginlikleri de il, uzun sreli at malar zmek de, ya amn nemli bir parasdr. Yukarda, kzgnlk ve krgnlk duygularnn ifadesinde ve bir zme ula masnda gereken basamaklar inceledik. A a da, uzun sreli at malarn zmn inceleyece iz. at ma de i ik nedenlerden kaynaklanabilir ve zmne iki temel tutum iinde yakla labilir: (1) --Ben kazanaca m, o kaybedecek;-(2) --Her ikimizin de sonutan memnun olmas gerekir.-Birinci yakla ma kazanma ve kaybetme, ikinci yakla ma kaybeden yok yakla m adn verelim. E er yakla m, --ya kazan ya da kaybet-- tutumu iine yaplyorsa, iki ki iden biri mutlaka varlan sonutan ho nut olmayacaktr. Byle bir tutum iinde en gl olan, en ok srar eden, en hileli davranan ste kar. Bu durumda --kazanan--, byk bir olaslkla, kar sndakinin saygsn, gvenini ve iyi niyetini --kaybeder--. --Ya kazan ya da kaybet-- tutumu bu adan incelendi inde, --kar dakini kaybetme pahasna-- tart mann kazanld grlr. --Kar dakini kaybetmek istemiyorsak, nasl bir yol izleyece iz?-- zlenecek bir yol vardr ve buna --kaybeden yok-- yakla m ad verilir. Kaybeden yok yakla m u ekilde i ler: Bir at ma konusu ortaya kt zaman, taraflardan her biri sadece kendi iste inin yaplmasna olanak verecek bir zmde srar edecek yerde, her ikisi de yaratc bir biimde, iki taraf birden tatmin edecek bir zm yolu bulmaya al rlar. at may zebilecek de i ik yollar dzenli bir biimde gzden geirilerek bu gerekle tirilebilir. A a da Thomas Gordon'dan (1970) esinlenerek alt a amal bir --kaybeden yok-- yolu neriyorum. Birinci a ama: at may tanyn Sizce sorun nedir? Bu konuda kendinizi nasl hissediyorsunuz? Burada --ben dili-- kullanmay ve her ikinizi de memnun edecek bir zme ula ma tutumu iinde oldu unuzu belirtmeyi ihmal etmeyin. kinci a ama: Birok zm yolu ortaya koyun Be ya da on dakika gibi belirli bir zaman sresi iinde aklnza gelen areleri, iyi ya da kt, mmkn ya da de il gibi szgelerden geirmeden, oldu u gibi ortaya koyun. Bu a amadaki asl ama, sorunla ilgili olabildi i kadar ok sayda zm yolunu bir liste halinde ifade edebilecek duruma gelmenizdir. Ki iler kafalarndakini hibir szgece tabi tutmadan, oldu u gibi dkmelidirler. nc a ama: zm yollarn de erlendirin Bu a amada her zm yolunu de erlendirerek, bu zm yollarnn her birinin ne kadar tatmin etti ini tart acaksnz. Bu evrede ki ilerin drste d ncelerini ifade etmeleri nemlidir. Bir zm tarzn Sayfa 129

Do an Ccelo lu -Insan Insana istemedi i halde kar sndaki memnun olsun diye kabul etmek, iki ki inin arasndaki ili kinin sa l bakmndan sakncaldr. Drdnc a ama: En iyi zmde anla n u ana dek btn seenekleri gzden geirmi bulunuyorsunuz. imdi her ikinizi de en ok tatmin eden zmde karar klmann zamandr. Bu karara ula tktan sonra, zmn ne anlama geldi i bir kez daha her iki ki i tarafndan ifade edilir. Bu zm denemeye koyma arzusu her iki tarafa belirtildikten sonra, sra bundan sonraki a amaya gelir. Be inci a ama: zm uygulamaya koyun Bu evrede zmn ayrntlarn konu maya ba larsnz. Burada ayrntlardan kastedilen, zm uygulanmaya kondu unda, her iki tarafa ne gibi uyarlamalar ve ayarlamalar yaplmas gerekti inin konu ulmasdr. zm bir planlamay gerektiriyorsa, bu plan yapmann zaman imdidir. nemli olan, plan yapld zaman her iki tarafn da bu plan ayn biimde anlamasdr. E er zm bir para miktarn ieriyorsa, parann miktarn ak seik ekilde belirtmenin sras yine bu a amadr. Burada zerinde durulmas gereken nokta, zmn uygulanmaya geebilmesi iin gerekli i lemlerin her iki ki i tarafndan anla lm olmasdr. Altnc a ama: zm gzden geirin Bir zmn gerekten uygulanabilir ya da uygulanamaz oldu unu denemeden anlamak zordur. zm bir sre uyguladktan sonra, gzden geirmek zere bir araya gelmekte byk yarar vardr. Byle bir gzden geirmeden sonra, zm tarznda baz de i iklikler nerilebilir. Hatta yle bir durum olabilir ki, zm her ikiniz de tatmin edici bulmayp, sorunu yeniden gzden geirmek gere ini duyabilirsiniz. nemli olan, sorunun altnda ezilmek yerine, her ikinizi de ho nut edecek bir zme ula ncaya kadar yaratc bir biimde sorunla u ra maktr. SZN KISASI ster aile ili kileri, ister i ili kileri erevesinde olsun, uzun sre birlikte olan iki ki inin aralarnda srt me ve at malarn kmas do aldr. Do al olmayan, bu at malarn ili kiyi bozmas ve ypratmasdr. Ykc tart ma kkten beri evrede grerek renegeldi imiz ve o u kimselerde kkl bir al kanlk halinde yerle mi bir davran biimidir. Aralarnda kan sorunlar, bireyler bu tr yakla mla ele aldklarnda, elde edilen sonu genellikle olumsuzdur. Yapc tart ma ve iyi niyet, kar lkl gven ve e it sz hakk ortamnda gerekle ebilir. Byle bir ortam uzla maya varabilmek iin zorunlu, ne var ki, yeterli de ildir; yapc tart ma tutumunu uygulayabilmesi iin, bireyin kendini bilinli olarak e itmesi gerekir. :::::::::::::::: : 9 leti im ve Toplum nsan ancak ili kileri iinde varolabilen bir yaratk oldu undan, insanlarn d nebilme, d nd n kar sndakine anlatabilme yetene i, toplumsal ya amn temelini olu turur. nsano lunun d nce ve duygu al veri ini kstlamak ya da geni letmek onun ya am biimini de i tirir. a mz bu tr bir de i ime, bu al veri in geni lemesine tank oluyor. Bu de i im, simgelerin ve mesajlarn yo un bir biimde retilmesinden ve geni bir alana yaylabilmesinden kaynaklanmaktadr. leti im teknolojisindeki geli meler kadar hibir teknolojik bulu ya am biimini, bireylerin bilinlenmesini ve toplumsal davran larn etkilememi tir. Amerikal Kitle leti im uzman Thayer, konuyu yle zetler: Sayfa 130

Do an Ccelo lu -Insan Insana --A zdan a za hikayeciler aracl yla, bir ku aktan di erine aktarlan bilgi, yaznn icat edilmesiyle kitaplar aracl yla aktarlmaya ba lad. Matbaann icad ve okur yazarl n yaygnla mas, bugnk karma k sanayi toplumunun tabann olu turan bilgi al veri inin ortaya kmasn sa lam tr. Bugn, uzaydaki uydular aracl yla, dnyann her yerinin birbirine ba land bir a da ya yoruz; herhangi bir lkedeki olay, dakikalarla saylabilecek zaman sresi iinde, btn dnya renebilmektedir. Toplumun modernle mesi, karma kla mas orannda, insan ili kilerinin saysnda bir artma olmu tur; bir gn iinde yzlerce ili kiden olu an bir ili kiler a iinde ya yoruz. Byk bir kentte, bir ki inin gnde ortalama bin be yz kadar mesaj ald , bir ba ka ifadeyle, gnde ortalama bin be yz kez bir kimse ya da kimseler tarafndan dikkati ekildi i, bir eyler yapmas istendi i, olumlu ya da olumsuz ele tirildi i, gldrld , d ndrld hesaplanm tr.-Sanayi ncesi toplumlarda, ancak fiziksel gle ula labilen kimselerle ileti im kurabilirdi. Yrme mesafesinde oturan mahalledeki ki iler, ayn kasabada oturan yaknlar, akrabalar, dostlar, kom ular en yo un ili ki kurulan kimselerdi. leti im aralarnn geli mesi, ili ki evresini ok geni letmi bulunuyor. Artk kasaba, kent ya da lke snrlarn a an arkada lklar ve dostluklar kurulabiliyor. Ayn binada oturan kom unun annesinin ld bilinmeyebilir, ne var ki, Amerikal bir mzisyenin geirdi i trafik kazasndan haberdar olunur. lkel yerle im toplumlarnda --mahalleli olma-- byk nem ta rd. Mahallesinin namusunu, erefini korumak iin dv ld n duymu sunuzdur. Bugn kentin, hatta yurdun birok yerlerine da lm kimselerin olu turdu u derneklerin, kurulu larn yesi olmak, iki insan yakla trabilmekte ya da uzakla trabilmektedir. Ayn mahallede oturmann, artk pek anlam kalmam gibidir. Acaba ileti im olanaklarndaki bu art , geici bir zelli e mi, yoksa srekli bir de i ime mi i aret ediyor? Gelece in oku adl kitabyla n yapan Amerikal sosyolog Alvin Toffler, zaman boyutu iinde bilimsel ve teknolojik geli imin hzn incelemi tir (Toffler, 1970). Toffler, insanlarn dnya yznde varolu unu kantlayan belgelerin elli bin yl ncesine kadar gitti ini syler. Her biri altm iki yl olan bir ya am birimi kabul edilirse, bu elli bin yllk sre sekiz yz ya am birimiyle ifade edilebilr. Bu sekiz yz ya am biriminin en sonuncusu iinde meydana gelen bilimsel ve teknik de i iklikler, icatlar, ke ifler, kendinden nceki btn ya am birimlerinde meydana gelen de i ikliklere denktir. nsanlk alt yz elli ya am birimi boyunca ma aralarda ya am , yalnz son yetmi birim boyunca yazy kullanr hale gelmi tir. Basm makineleri, ancak son alt birim iinde kullanlm tr. Elektrik motoru, son iki ya am birimi boyunca kullanlmaktadr. nsanlk, ancak sekiz yznc ya am biriminde ilk kez tarmdan daha ok sanayiye a rlk veren bir toplum kurmu tur. nceleri, nfusunun yzde yetmi ya da sekseni tarmla u ra t zaman ancak doyabilen uluslar, imdi, nfusunun ancak yzde on be ini tarm sektrne ayryor; nfusun geri kalan yzde seksen be i endstri, ticaret, e itim ve ynetimle u ra t halde, beslenme konusunda herhangi bir sorun kmyor. Bylece insanlar, do al gereksinimlerini kar lamak iin, btn gnlerini bedensel al maya ayrma zorunlu undan artk kurtulmu ve ticaret, endstri, e itim, sanat ve bilimle u ra ma olana bulabilmi lerdir. Bu u ra alanlarndaki ilerlemeler, ileti im olanaklarn geli tirmi , ileti im ara ve gerelerindeki geli meler de bilim, e itim, sanat ve ticaret alanlarndaki etkilili in snrlarn bytm tr. leti im olanaklarndaki bu geli im, en belirgin olarak kitle ileti iminde kendini gstermi ve toplumsal ya ama yepyeni boyutlar eklemi tir. imdi ki iler aras ileti imle, kitle ileti imi arasndaki farklara ksaca bir gz atalm. KLER ARASI LETM LETM VE KTLE Sayfa 131

Do an Ccelo lu -Insan Insana Ki iler aras ileti im, ki ilerin (kaynak ve hedef birimlerin) yz yze kar lkl konu tuklar durumlarda olur. Kitle ileti iminde kaynak ve hedef birimler kar kar ya gelmezler; gazeteler, dergiler, film, radyo ve televizyon kitle ileti iminin kanallarn olu tururlar ve bu kanallar aracl yla bir tek kaynak ok sayda hedefe geni bir alan ve zaman iinde ula abilir. Yukarda belirtilenlerin d nda, kitle ileti imi, geri-iletim, ileti im ortam, ula m snrlamas ve etki ynlerinden, ki iler aras ileti imden farkllklar gsterir. Geri-iletim Ki ilerin yz yze yaptklar konu malarda geri-iletim do rudan ve annda vardr: Kar dakinin sylediklerinden, yz ifadesinden, sesinin tonundan, bedeninin duru undan, sylediklerimize nasl bir tepkide bulundu u anla lr. Ne var ki, kitle ileti iminde geri-iletim dolayl ve gecikmeli olarak vardr; baz durumlardaysa hi yoktur. Gazete ya da dergide yazs yaynlanan yazar, televizyondan konu mas sunulan konu mac, ancak kendisine gelen mektuplar, telefonlar ya da benzeri mesajlarla tepki alabilir. Filim yapcs, filim ele tirmenlerinin yorumlar kadar, filmine gelen seyirci saysn da bir geri-iletim olarak de erlendirebilir. Bir ba ka deyi le, ki iler aras ileti imde ift ynl olma zorunlu u vardr, kitle ileti iminde bu zorunluk yoktur; sadece iletim olarak, tek ynl kalabilir. leti im ortam Ki iler aras ileti imde ileti im ortam, yakn ili kilerin ortaya kabilece i zel, mahrem durumlardan, olduka yapla m resmi durumlara kadar geni bir yelpaze iinde de i iklik gsterebilir. rnek olarak, iki sevgilinin ba a ba a kalabilece i samimi bir ortamla, iki resmi kurulu arasndaki i gr melerinin yapld biimsel ortam verilebilir. Kitle ileti iminde, ileti im ortam ynnden bu denli e itlilik yoktur; ileti im ancak yapla m ve kurallar belirgin olan biimsel ortamlarda olu abilir. Bu nedenle, yazar ya da televizyon sunucusu, evde e iyle konu urken kelimeleri nasl kulland konusunda pek titizlik gstermezken, yazd yazda ya da televizyondaki sunu konu masnda, dikkatli olmak zorunlu unu duyar. Ula m snrlamas Ki iler aras ileti imle ula labilecek insanlarn says snrl oldu u halde, kitle ileti imiyle ula labilenlerin says hemen hemen snrszdr. Gazete, dergi, film, radyo ve televizyon aracl yla ula labilecek okur ya da dinleyici saysnn st snrn teknik olanaklar saptar; bu olanaklar da, a mz ileti im teknolojisi erevesinde geni kapasitelere ula m tr. Syledi imiz sz bir odaya ya da bir alana toplam snrl sayda kimseler duyabildi i halde, radyo ve televizyon aracl yla, rne in, btn dnyadaki insanlara duyurabilme olana mz vardr. Etki leti im alannda yaplan ara trmalar, ki iler aras ileti imin tutumlarn de i tirilmesinde, kitle ileti iminin ise bilgi aktarlmasnda daha etkili oldu unu ortaya karm tr (Rogers, 1973). Bir ba ka deyi le, yeni tutumlarn olu masnda ya da eski tutumlarn de i mesinde yz yze yaplan konu malar; bilgi aktarmnn a r bast e itim kurumlarndaysa kitle ileti imi, daha etkili olur. Toplumumuz byk bir hzla de i iyor. Trkiye'nin toplumsal de i mesinde kitle ileti imi ku kusuz nemli bir yer tutar. Gazetelerin, dergilerin, radyo ve televizyonun Trk toplumunu ne ynde ve ne lde etkiledi ini ara trmak ve tart mak, temelde ki iler aras ileti imi kendine konu edinmi bu kitabn kapsamn a ar. Bu nedenle kitle ileti iminin sosyo-kltrel de i me ve toplumsal kalknmayla ili kilerine genel hatlaryla ve ksaca de inmekle yetinece iz. Sayfa 132

Do an Ccelo lu -Insan Insana KTLE LETM VE SOSYAL KLTREL DEME --Kitle ileti iminin toplumun de i mesine katks var mdr?-- --Kitle ileti imi toplumu ve kltr hangi ynde etkiliyor?-- gibi sorulara ak seik cevap vermek sanld ndan daha zordur. Toplumun de i mesinden, --bireylerin d nce ve duygularn belirli bir ynde de i tirme-- anla lyorsa, birinci sorunun cevab hem --Evet-- hem de --Hayr-- olabilir. Sz konusu toplumdan ileti im kaynaklarn denetleyen ki iler ve kurumlar, o belirli yndeki de i ime taraftarlarsa ve bu amala yaynlarn srdrrlerse, zaman iinde toplumda istenilen ynde bir de i me ortaya kabilir. Ortaya kabilir diyorum, nk, toplumun belirli ynde de i mesini, sadece kitle ileti imi belirlemez; siyasal, askeri, ekonomik birok enin olu turdu u karma k etkenler, bir ulusun siyasal ideolojisini, ekonomik yakla mn, e itim anlay n biimler. E er toplum de i mesi, belirli bir yn d nlmeden, --sadece de i im-- olarak anla lyorsa, o zaman, yukardaki sorulan ilk soruya daha rahat bir biimde --Evet;-- denebilir. nk, kitle ileti iminin getirdi i yaygn etkile im, u ya da bu ynde, mutlaka bir --de i im-getirir. Kitle ileti imi, iinde yer ald toplumun; sosyal, ekonomik ve siyasal yapsndan soyutlanarak incelenemez. rne in, geli mi bir sanayi toplumunda yer alan kitle ileti imi ile, geli memi ya da geli mekte olan bir toplumdaki kitle ileti imi arasnda, birok ynden byk farklar vardr. Toplumun ekonomik geli iminin yan sra, o toplumun ynetim biimi de (demokratik, totaliter, sosyalist ya da fa ist askeri cunta gibi) kitle ileti iminin i leyi biimini belirler. Gz nne alnmas gereken bir di er etken de, kitle ileti im kaynaklarn kimlerin ynetti idir; devlet ynetiyorsa ba ka, ticari amalarla zel giri im ynetiyorsa ba ka trl etkililik gsterir. rne in, ikisi de sanayi ynnden geli mi olan ABD ve Sovyetler Birli i'nde kitle ileti imi farkl biimlerde ynetilir: lkinde posta d nda telefon ve telgraf da dahil olmak zere gazete, dergi, radyo ve televizyon gibi tm kitle ileti im kaynaklar ve aralar zel irketlerin, ikincisindeyse devletin ynetimindedir. Trkiye bu konuda Avrupa devletlerinin izledi i yolu semi tir; gazete ve dergiler zel kurulu lara, posta, telgraf, telefon, radyo ve televizyon devlet ynetimine braklm tr. Kitle ileti imi Cumhuriyet dneminde toplumsal ve siyasal ya amda nemli bir yer tutmu tur. Osmanl mparatorlu u'nun son yllarnda aydnlar arasnda d nsel dzeyde kalan sosyal reformlar, Cumhuriyet'in kurulmasyla uygulanmaya konmu ve kitle ileti imi, gerekle tirilen sosyal reformlarn yaygnla trlmas amacyla bilinli bir biimde kullanlm tr. Cumhuriyet kurulduktan ksa bir sre sonra hkmet dil konusuna e ilme gere ini duymu , Trkiye Byk Millet Meclisi Kasm 1928'de yeni Trk Alfabesi'ni kabul etmi tir. Daha sonra, Trk dilini Arapa ve Farsa'nn etkisinden kurtarmak iin dilde arla trma akm ba latlm , bu konudaki ara trma ve uygulamalar yrtmek zere Temmuz 1932'de Trk Dil Kurumu kurulmu tur. Uzun bir sre devletin ynetimindeki yayn faaliyetlerinin, rne in ders kitaplarnda, radyo ve televizyon konu malarnda kullanlan szcklerin --Ar Trke-- olmasna zen gsterilmi tir. Bylece hem daha sade bir Trke yaratlmaya al lm , hem de --Bat--ya almak isteyen bir lke olarak --Do u--nun etkisini ta yan kelimelerden kurtulmak amalanm tr. Kitle ileti iminin etkisi toplumumuzda okur yazar saysndaki o al a paralel olarak artm , bugn artk gazete ve dergi geni bir halk kitlesinin gnlk ya amna girmi tir. Zamanla Cumhuriyet hkmetleri belirli bir plan erevesinde nce radyoyu daha sonra da televizyonu lke apnda yaygnla trm lardr. ok partili demokratik ynetim biimini kabul eden Trk toplumu, basn zgrl konusunda yo un bir mcadeleden ba aryla km tr. Trk devletinin a da la ma, zgrlk demokrasi iinde kalknma ve modernle me temel ilkeleri bugn geerli ini ve gncelli ini koruyan ilkelerdir ve Trk kamuoyu bu ilkelerin uygulanmasna dnk konulara duyarldr. Sayfa 133

Do an Ccelo lu -Insan Insana Yukarda ana hatlaryla sz edilen sosyal reformlardan biri de Trk kadnnn toplumdaki yeriyle ilgilidir. Medeni kanunun kmasyla kadnlar yasa nnde erkeklerle e it haklara sahip olmu ; e itim kurumlarna girerek, de i ik mesleklerde --hayatn kazanma-olana na kavu mu tur. Ne var ki, yasal de i meler hzl bir biimde gerekle tirilebildi i halde, toplumsal normlar ve de erler o denli abuk de i mez. nk sosyal idoller, sosyal de erler ve beklentilere ba l olarak toplumsal ya amn nemli elerinden birini olu tururlar. Bir ba ka deyi le, bir sosyal de er ve buna ba l olarak yeni bir sosyal rol olu turmadan, birey eski de er ve rolleri brakamaz; yoksa benlik bilincinde belirsizlik ortaya kar, --Ben kimim?-- sorusuna yant veremez duruma d er. Trkiye gibi toplumsal de i me ve kalknma sreci iinde bulunan toplumlarda, kitle ileti imi bireye yeni sosyal de erlerlerle rolleri retmede ve peki tirmede etkili bir ara olarak kullanlabilir. Her toplum, kadn ve erke in sosyal rollerini farklla trm tr. Bir kadn nasl davranmaldr? Bir erkek ne zaman --erkeke-- davranm olur? Bunlar her toplumda geerli i olan sorunlardr. Farknda olmadan her Trk, ya am boyunca --Kadn nasl davranmaldr?---Erkek nasl davranmaldr?-- sorularnn yantlarn renmi tir. Bunun yaratt beklentiler o u kez bilinli de ildir. Refik Erduran'n toplumumuzda cinsiyete dayal rollerle ili kili a a daki yazs, cinsiyete ba l sosyal rollerin o u kez farknda olmad mz baz ynlerini sergiliyor. --yle bir haber ba l grseniz ne dersiniz? --Polis 26 Ba bo Erkek Toplad.-Bunu yazann erkeklerle kpekleri kar trd n d nrsnz de il mi? nk insann tasmalanmas gerekmez ki, ba bo lu undan sz edilebilsin. Ancak sahipsiz kpekler --ba bo -- olur ve kuduz yaylmasn diye --toplanr--. Gelelim geenlerde en byk gazetelerimizin birinin birinci sayfasnda kocaman renkli foto raflar ve iri harflerle u ba lk yaymlanabildi: --POLS BR GECEDE 26 BAIBO KIZ TOPLADl-Buradaki kz szc ya kk di i vatanda anlamnda kullanlmyor. Resimlerde grld gibi, --toplanan-- vatanda larn o u yeti kin ki iler. Yani gzaltna alnmalarnn nedeni ya larnn kkl de il, di ilikleri. Haberde belirtildi ine gre, son zamanlarda evlerinden kaan kadnlar ve ev kzlar o alm . Bunlar caddelerde ba bo dola rken stanbul polisi tarafndan --yakalanmakta--ym lar... Ben byle eyleri okurken gzlerime inanamyorum, bir kabusta binlerce yl ncesinin bir kle toplumuna d m gibi oluyorum. --Ev kzlar-- ne demektir? Uygar bir toplumsak kz ve erkek btn genlerimizin evi olmas gerekmez mi? Yaplan ayrma gre ev kzlarnn kar t nedir? Yurdumuzda ma ara kzlar, da kzlar, bayr kzlar falan m var? Sonra, kadnlarn kzlarn evden kamas ve yakalanmas nedir? Hayvanlar ve sulu insanlar yakalanr. Mahpus ya da ba l olmayan ki i de kamaz zaten, bir yerden bir yere gider. Di i vatanda larmza insann biraz altnda yaratklar gzyle bakt mz gnlk konu malarmzdan da bellidir. Siz hibir erke in ba kasnn karsna kat n duydunuz mu? Ama erkeklerimizin karlar ba ka erkeklere kaarlar. Sahipli hayvana benzeti , kimi zaman bsbtn a a kar deyimlerimizde. Sayfa 134

Do an Ccelo lu -Insan Insana Kocaya --verilen-- kza --ba n ba ladk-- deriz. Yasak uygulamalarn sorumlulu unu bylece bir erke e aktaran ana baba rahat bir nefes alrlar. Gazete resimlerindeki kzlarn yzlerinde tyler rpertici bir isyan vard. Acaba onlar m ba bo , yoksa insan duygularn hie sayan kafalar m tn tn?..-Cinsiyete ba l rollerin getirmi oldu u bir de er sisteminden sz edilebilir. rne in, toplumumuzda --erkek gibi kadn-- sz bir vg oldu u halde, --kadn gibi erkek-- bir svg ifade eder. Cumhuriyet dneminde gerekle tirilen sosyal reformlar sayesinde ekononk zgrl n elde eden kadn, sadece erke e hizmet iin, onu memnun etmek nedeniyle yaratlm bir varlk oldu u anlay n artk kabul etmez. Yasal ve ekonomik zgrl n kazanan kadnlar, toplumun kendisine empoze etmi oldu u geleneksel sosyal rollerin ve beklentilerin d na kma abas gsteriyor. Geleneksel kltr iinde Trk kadnndan beklenenlerin ne oldu unu Aysel'in hikayesinden reniyoruz. Aysel, Adalet A ao lu'nun lmeye Yatmak adl romannn kahramandr. --Karde im Semiha, sana nasl anlatsam bilmem. Ulu Atamzn bize at yolda medeni bir alem. Btn herkes kz demeden, erkek demeden orta yere kp iki er iki er birbirlerine sarldlar, dndler. Bizim orda msamerede oynad mz oyunlardan ok daha samimi. Sen ne d nrsn bilmem, ama bence, ben ok uygar buldum. Dndar retmenin o kadar abalayp da bize zorla yaptrd bir i in byle artk tabii bir ey olu u ok ho uma gitti. Fakat eni tem, yanmza gelip de beni birlikte dans etmeye a ran krmz sal bir o lan azarlaynca ok utandm. Ne olsa eni tem de benim yanlarnda emanet oldu umu d nyor. Eve dnnce teyzeme, --babasnn bana pezevenk demesini istemem tabii-- dedi ini duydum, ki o da hakldr bir bakma. Ancak sen de bilirsin ki, biz kendimizi bildikten sonra ne olacak de il mi? ... --Bu yl Trke retmenimiz Sabiha hanm ok seviyorum. Galiba o da beni seviyor. Fakat tarih retmenimiz Nihal hanmdan ok korkuyorum. ok sert ve benim ok irkin giyindi imi sylyor: Salarm garpl bir kz gibi kestirmemi, alagarson yaptrmam istiyor. Fakat babam, bunu duymak bile istemez...---...Ulu nderimiz demi ki, --Bu dnyada ne varsa, kadnn eseridir.-Acaba Ulus Alan'ndaki ve Gven Park'ndaki heykelleri kadnlar m yapm ? Bunu daha renemedim.---... Annem san ondle yaptrd. Fakat babam daha ba rtsn kartmyor...---Emin Efendi'nin byk o lu, Aysel'i grmeye gelmedi. Onun yerine kk o lu Ertrk gelip Salim Efendiye bir pusula verdi: --Kerimenizin kyllerimizden Ali o lanla gizli mnasebet kurmu oldu u renilmi bulundu undan... Salim efendinin Hsng-zel'de tuttu u drt ki ilik odadan o ak am ykselen iniltiler neredeyse Hiro ima'daki iniltileri, a lamalar geti. Kocasnn zoruyla Fitnat hanm, kzn ok sk trd. Hibir ey renemedi. Hamamda gvdesini inceden inceye gzden geirdi. El de ip de medi ini ke fe al t. Bu kz ba na gelen felaketin hi mi hi farknda de ildi? Babasndan u ya nda onca dayak yedi de bir a lamad. Sanki stne geici bir ey ullanm t: Syrlp gidece i zaman bekliyordu. Kznn yerine Fitnat hanm bol bol a lad. Kendine retildi i ve kendine ve yapld biimde kzna duydu u sevgiyi iine gmd. --Krk ylda bir gezme, o da burnumdan geldi. Kaplcaya rezil olduk. --Kzmn ad kt...-deyip deyip a lyordu. Artk kim bilir ba ka daha nelere a lyordu. Adlandramad ince derin szlar...-Sayfa 135

Do an Ccelo lu -Insan Insana ... --Alain'in yle byk bir do allkla kendini kucaklayvermesi Aysel'i hi irkiltmedi. Tek d nce: Alain'le arkada olmam ne gzel. Gzleri kollarn, bacaklarn yemiyordu. Gzleri, --Sen bir ey anlamazsn-da demiyordu. Alain oysa, henz yirmi ya nda. Neden sanki tekiler, kendi lkesinin genleri de byle de illerdl? Acaba neden Aydn, Alain gibi olamyordu? rne in, bir Tan Olay'n kar lkl oturup sakin sakin, btn do rular ve yanl lar tarta bie de erlendirmeleri, birbirini bylece o altmalar iin ne eksikti? Eksik olanlar ortaya karmak ve de erlendirmek iin neden ille yabanc bir lkede bulunmak gerekiyordu. Mantk kitaplarnda onlar da d nme yntemlerini, do ruyu saptama yntemlerini renmi lerdi...-KTLE LETM VE TOPLUMSAL KALKINMA Dnya lkelerinde Toplumsal Kalknma Toplumsal kalknma, gnmz uluslarnn en belirgin ortak amacn olu turur. Birok co rafi blgede, de i ik ynetim iinde, farkl rklardan ve dinlerden olu mu uluslar, ekonomik ve sosyal geli meyi en hzl biimde gerekle tirmek u ra s iindedirler. Dnya uluslarndan --geli mi ler-- ve --geli mekte olanlar-- biiminde sz etmek, ekonomi ve sosyoloji alanlarnda al kanlk haline gelmi tir. Geli mi lkeler, u ya da bu biimde sanayi devrimini geirmi ler, geli memi lkelerse byle bir olguyu ya amam lardr. Bat Avrupa'da sanayi devriminin yolu Rnesans'la ba layan ortamdan geer; bu ortam iinde siyasal inanlarn ifade zgrl olu mu , okur yazar oran ve e itimin niteli i ykselmi , ticaret ve sermaye art gerekle mi tir. Bilim ve teknoloji byle bir ortam iinde nem kazanm , icatlar ve ke ifler birbirini izlemi tir. Avrupa'dan Kuzey Amerika'ya g eden Avrupallar sanayi devrimini bu lkeye getirmi lerdir. Daha sonra Japonya ve Sovyet Rusya kendi sanayi devrimlerini gerekle tirmi lerdir. Dnyann te ikisini olu turan uluslar imdi sanayi devriminin d nda kalm olmann kaybn gidermek zere yo un bir kalknma hamlesi iine girmi lerdir. Bu uluslarn o u neden daha nce bir kalknma abasna girmemi lerdir? Neden imdi toplumsal kalknma uluslarn en nemli sorunlarndan biri olmu tur? leti im ve ula m olanaklarndaki geli me, nedenlerden biridir. Uluslarn ynetici ve aydnlar, ileti im ve ula m olanaklarnn geli mesi sonucu, kalknm lkelerle yo un bir ili kiye girebildiler. Radyo, telefon, televizyon teknolojisindeki geli melerin yan sra, ula m alannda kendini gsteren kolaylklar, geli mi lkelerin ya am biimlerini gzler nne sermi tir. Ynetici ve aydn kolayca gidip grebildi i modern toplum ya amndan etkilenirken, kendi lkesindeki yurtta da, benzeri bir sre iinde yaplan yollar sayesinde kyden kente kolayca gelmeye ve kent ya amn grp renmeye ba lam tr. Di er bir neden de, blokla an dnya siyasal ortamnda her bir blokun kendine yanda bulma abasdr; buldu u yanda larn ekonomik ynden glendirecek blok ii ticari ve kltrel ba larn artmas, kar lkl ba mll n olu mas lider durumunda olan devletin glenmesi demektir. Geli mi lkelerin olu turduklar bloklar geli memi lere kalknmalarnda yardm edecek bilimsel ve teknolojik kapasiteye eri mi lerdir. Sanayile meyi yaratabilecek byle bir bilimsel ve teknolojik gcn kendilerinde olmas, lider devletlerin yar masn kamlam tr. Uluslarn iinde ve d nda olu an ko ullar kalknmay, bylece a mzn en yaygn toplumsal olgusu durumuna sokmu tur. Kalknmann Temel elerinden Biri Olarak leti im Geleneksel kltr yaps iinde ya ayan bir kye giren ufak bir transistrl radyo, dnyaya alm bir penceredir ve ky dnyayla etkile im haline getirir. Kye giren ilk radyo, sahibine sosyal itibar kazandrr, Sayfa 136

Do an Ccelo lu -Insan Insana d dnyadan gelen haberleri onun aracl yla duyabilece ini anlayan kyl, radyo sahibinin evine kolaylkla gidebilmek, haberleri ve de i ik programlar dinleyebilmek iin o ki iyle iyi geinmeye dikkat eder. Belki o umuz kye gelen ilk radyoya kyllerin tepkisini grememi izdir, ne var ki, lkemizde televizyon henz enderken kahvelere halkn y l n, televizyonu olan evlere zel program geceleri misafirlerin geli ini hatrlayabiliriz. Kye giren her radyo, alnan her televizyon, okunan her gazete ve dergi, toplumu daha geni bir dnyayla ili ki iine sokar ve toplumun geleneksel ya am ve dnya anlay n etkilemeye ba lar. Ekonomik kalknmann gerekle ebilmesi iin geleneksel kltr iinde yeti mi bireylerin d n ve davran biimlerinde temel de i melerin yer almas gerekir. Toplumsal kalknma konusunda inceleme yapan ileti im uzman John Condliff ara trmalar sonucunda vard kany yle dile getirir: --Beklentilerde meydana gelen, ykselme do rudan do ruya ekonomik kalknmaya gtrmez, bu beklentilerin ekonomik gdlenmeye dn trlmesi gerekir. Gdlenme, de erlerde bir de i iklik anlamna gelir. Kz ve erkek ocu un e itimi iin gerekli zveriyi gstermeye hazr de ilse, o lkede ekonomik kalknma kolay kolay gerekle emez. Kalknmann olabilmesi iin, toplumdaki bireylerin, e itimi ve refah, gsteri li ve masrafl d n greneklerinden ve hibir ey yapmadan bo oturmaktan daha stn tutmalar gerekir.-(Schramm, 1964). Daha nce ifade edildi i gibi, sosyal de erler ve sosyal roller de i meye diren gsterirler; bu nedenle, toplumsal kalknma a r gerekle en bir sosyo-ekonomik sretir. leti im sosyolojisi alannda al malaryla tannan Frederick Harbison, yetmi be lkenin kalknma abalarn inceledikten sonra, a a daki yargy dile getirir: --Bir ulusun ilerlemesi her eyden nce o ulusun bireylerinin geli mesine ba ldr. Bireylerinin potansiyelini geli tirmeyen ve onlarn evkini kamlamayan bir ulus ekonomik, siyasal ya da kltrel hibir ynde kalknmay gerekle tiremez. Geli memi lkelerin o unun temel sorunu do al kaynaklarnn ktl de il, insan kaynaklarnn ktl dr. Bu yzden geli mek isteyen uluslar nce insan kaynaklarn geli tirmeye ve de erlendirmeye ynelmelidirler. Bir ba ka deyi le nce e itim dzenlerini geli tirmeli ve bireylerine kalknmada yararl beceriler verebilmelidirler. Bir ulusun yelerinin umutlu olu u, ruhsal ve bedensel ynden sa lkl olu u, toplumsal kalknmann nde gelen ko ullarndandr.-- (Schramm, 1964). Harbison'un nem verdi i insan potansiyelini geli tirme u ra syla, e itim ve ileti im arasndaki ba n daha fazla aklama gerektirmeyecek kadar belirgin oldu u kansndaym. Bylece ileti im, toplumsal kalknmann temelinde nemli bir yere oturtulmu olur. Toplumsal kalknma srecinin ba lam oldu u toplumlardaki bireyler, farknda olmadan, ya amlarnda baz varsaymlar uygulamaya ba lam lardr. Bu varsaymlardan bazlar, geleneksel kltrn sosyal inanlarna ters d ebilir; ne varki, zaman modernle menin ve geli menin lehinde al maya ba lam tr artk. A a dakileri, bu varsaymlara rnek olarak gsterebiliriz: Bilgili olmak cahil olmaktan daha iyidir. sterse herkes bilgili olabilir. Sa lkl olmak ve sa lkl bir ya am srdrebilmek mmkndr; hastalk insan kaderinin bir paras de ildir. A kalmamak insann elindedir; iyi ve de i ik gda alarak dengeli bir beden geli tirmek olana herkese aktr. Rahat ko ullar iinde ya amak, yoksul olmaktan daha iyidir; Sayfa 137

Do an Ccelo lu -Insan Insana yoksullu un vlecek bir yan yoktur. Ulusun ynetimine etkili bir biimde katlmak, ynetimi pasif bir seyirci olarak izlemekten daha iyidir. Bu ve benzeri varsaymlar, ki inin gnlk ya am iinde biimlenir, anlamlanr ve zihninde kk salar. Zamanla bu varsaymlar geli en yeni toplumun sosyal inanlarn olu tururlar. KTLE LETMNN TEMEL LEV ster sanayile mi toplumda, isterse henz geli meye yeni ba lam lkelerde incelensin, kitle ileti iminin temel i levi vardr. Ne var ki, sanayile mi toplumlarda kitle ileti imi bu i levlerini daha karma k bir dzen iinde yerine getirirken, geli mesine yeni ba layan toplumlarda daha basit ve kk apta gerekle tirir; de i en ileti imin karma klk derecesi ve daha ba ka boyutlarn i e kar masdr. Bu temel i levler unlardr: 1. Haberci i levi: Kitle ileti imi, d nda olan olaylar kadar, iinde olan olaylardan da toplumu --haberdar-- eder, bilgi verir. Bu i lev aracl yla geli en toplumlarda kentli kylye, kyl de kentliye ilgi duymaya ba lar; kentli toplumsal kalknmann gerekle tirilebilmesi iin kylnn al ma ko ullarnn modernle tirilmesinin zorunlu oldu unu, kyl de --insan gibi ya ayabilmek-- iin kentlinin sahip oldu u yol, su ve elektrik gibi olanaklara kavu mas gerekti ini kavramaya ba lar. Daha nce devletin varl n sadece vergi memuru ve jandarmann u ramasyla anlayan kyl, siyasal ya amla imdi etkili olarak ilgilenmeye ba lar. Artk vergi memuru ve jandarmann yan sra retmenler, ziraat teknisyenleri, yol yapmclar ve su i leri grevlileriyle de devlet varl n kyde gstermeye ba lar. Uluslararas alanda da, geli en lkeler kendi karlarn gl devletler kar snda daha iyi koruyabilmek iin, nc Dnya Devletleri gibi topluluklar olu turmaya ba larlar. Bylece, daha nce birer seyirci durumunda olan devletlerin yerini, dnya siyasal ya amna etkili bir biimde giren devletler alr. Bir ba ka deyi le, geli mekte olan lkenin i ve d ufuklar geni lemi tir ve kitle ileti imi, byyen --ufuklardan-- haber getirme ve oralara haber gtrme i levini, daha yo un biimde stlenmi tir. 2. Ynetime katlma i levi: Halkn deste ine dayanmayan kalknma abalar ba arl olamaz. Bu nedenle, nemli kararlarda halkn deste i sa lanmaldr; bu deste i sa lamann en uygun yolu da alnan kararlara halkn katlmasdr. Daha nce de de inildi i gibi, modernle me, bireylerin sosyal ya amnda, sosyal de erleri ve inanlarnda de i iklik yapmay ngrr. Kalknmay gerekle tirebilmek iin halkn yeni amalar benimsemesi, yeni sorumluluklar almas, yeni yakla m biimlerini uygulamas gerekir. Btn bunlar, bireylere bilgi verilmesini ve onlar ikna etmeyi zorunlu klar. Ynetenden ynetilene, ynetilenden ynetene bilgi gtren --dikey-- kanallarn ak olmas gerekti i kadar, ynetilenlerin kendi aralarnda ileti im kurabilmeleri iin --yatay-- ileti im kanallarnn bulunmas da gereklidir. Bylece sorunlar toplumun sorunlar, zmler de toplumun zm olarak bireylerin tmn ilgilendirmeye ba lar. 3. retici i levi: Toplumsal kalknma abasna giren toplumun her bireyi srekli yeni bilgiler, yeni beceriler renme durumundadr: Btn lke bir anlamda okuldur ve toplumun her yesi de renci. Kyl gbreyi, tarm aralarn kullanmasn, maln en iyi biimde kente gtrmesini renirken, kentli ayn zaman birimi iinde daha fazla retim yapmay, ta t aralarnn artmas sonucunda ortaya kan yeni trafik dzeninde ya am aksatmadan ve bunalmadan verimli bir ya am srmeyi renmek durumundadr. Kadn hem --al an kadn--, hem de e ve analk rollerini doyurucu bir biimde ba da trmay renecektir. Erkek, artk aile btesine parasal katkda bulunan kadn kendisine denk bir yere oturtmay renecektir. Btn bu de i iklikler, her bir bireyin ya amnda ok ynl olarak Sayfa 138

Do an Ccelo lu -Insan Insana olu maya ba lar. Kitle ileti imi toplumun bireylerinin tmn ieren bu byk ve geni -- renim ya ants--nn ba latcs, srdrcs ve yol gstericisi olma durumundadr. leti im olanaklarndaki geli im, bir yandan, birok toplumsal soruna zm getirmi ve toplumsal kalknmann temel elerinden biri olmu , te yandan, toplumsal ya ama baz yeni sorunlar da eklemi tir. Bu sorunlardan bazlarna a a da ksaca de inmekte yarar vardr. KTLE LETMNN ORTAYA IKARDII BAZI SORUNLAR Kitle ileti iminin byyerek rgtlenmesi sonucu birey, farkna varmadan kitle ileti im kaynaklarnn etkisi altna girer ve ileti im merkezlerinin hazrlad kalplar iinde kendini alglamaya ba lar. Televizyon reklamlar, moda dergileri, ideolojik akmlarn sloganlar, bireyin ya amnda annesinin, babasnn, aile ve okul evresinin etkisinden daha byk bir gce kavu ma yolundadr bugn. Ki i, ileti im kaynaklarnn etkisi altnda, kendi sorunlarnn ne oldu unu kendisi tanmlama durumundan kar; sorunlarnn ne oldu una, ya da ne olmas gerekti ini rgtlenmi , gl ileti im merkezleri kendisine empoze eder. leti im olanaklarnn artmasyla ortaya kan sorunlardan biri de, ufak bir grubun ileti im ara ve gerelerini elinde bulundurarak, toplumun tmne egemen olabilme abasdr. lkemizde, siyasal partilerin televizyon yaynlar konusunda ne lde duyarllk gsterdikleri biliniyor. Her siyasal parti, televizyonu salt kendi gr n, ya am felsefesini yanstan bir ara olarak benimsemekte, bu gerekle medi i srece de yaknma ve ele tirilerini srdrmektedir. Politikaclarn bu abalarnn altnda, kitle ileti im aralarnn kitleleri belirli ynlere ekmede ok etkili oldu u bilinci yatar. Bir di er sorun da insanlarn yalnzl yla ilgilidir. Burada sanki bir eli ki varm gibi grnyor: Hem ki iler aras ileti imi kolayla tran teknolojik geli melerden, hem de bu geli imin sonucu insanlarn birbirine ve topluma daha yabancla arak yalnzlklarnn artt ndan sz ediyoruz. nsan ili kileri gittike daha yo unla t na gre, insanlar eskiye oranla daha az yalnz olmalyd. Etkile imi bu kadar yo unla m insann yalnzl ndan sz etmek garip gzkebilir. Gerekte birey, artan ve yo unla an ileti im ili kilerinin iinde, kendinden ve toplumdan gittike koparak uzakla r. Karma kla an, yo unla an ili kiler, ki inin ya amnda yer alan scak ve yakn dostluk ili kilerini kaldrr, onun yerine geici, biimsel ve yzeysel ili kiler getirir. Eski kk evreleri iinde gvenebilecekleri, kendilerine yakn hissedip dertlerini payla abilecekleri dostlar bulan insanlar, karma k bir toplum iinde, sorunlar d arya aklamaktan kanr hale gelmi lerdir. Herkes kendi yalnzl iinde, bir ba ka yabancyla sk gr ebilir. Gnlk ileti imde grlen saysal art , ki iler aras ili kilerdeki derinli i yzeyselle tirmi , scakl so utmu ve sreklili i geici yapm tr. o unlukla sanayile mi toplumlarda gzlenen alkolizm ve intihar yzdelerinin artmas, sanyorum rastlant de ildir. Ne var ki bu sorunlardan, sanayile mi toplumlarda herkesin yalnz oldu u, hi kimsenin yakn dostu bulunmad sonucu karlamaz. izilen tablo soyut, ortalama bir bireyi temsil eder. --leti im bilinlenmesi--ni kazanabilmi bireyler, geli mi ileti im olanaklarndan yararlanarak daha geni , ok boyutlu ve derin anlam olan ili kiler kurma olana na sahiptirler. Ayrca bireyler, eskiden geleneksel kltrn kalplar iinde, ancak akraba ve kom ular arasnda olu turabildikleri yakn ve derin ili kileri imdi, kendi seimleri olan ki ilerle gerekle tirebilme olana na da kavu mu bulunuyorlar. SZN KISASI Kitle ileti imi modern toplumun vazgeilmez bir parasdr. Her toplumda Sayfa 139

Do an Ccelo lu -Insan Insana hayati i levleri olan kitle ileti imi, Trkiye gibi kalknan toplumlarda daha da nem kazanrlar. Kitle ileti iminin geri-iletim, ileti im ortam, ula m snrlamas, etki ynlerinden, yz-yze ileti imden farklar vardr. Kitle ileti imi toplumun de i me ynn ve de i me hzn etkiler. Ekonomik kalknmann bir arac olarak yardmc i levi vardr. Kitle ileti iminin temel i levi haber verme, ynetime katlma olana n sa lama, yeni bilgi ve becerileri retmedir. Kitle ileti imi sadece yararlar de il, kendine zg baz sorunlar da ortaya karr; belirli bir kitlenin kitle ileti im kaynaklarn ele geirmesi, insanlarn bireysel ili kilerinin yerine geerek kendine zg bir psikoojik yalnzlk do urur. :::::::::::::::: : KNC KISIM DEEN TRK TOPLUMU NDE LETM :::::::::::::::: : Modernle me sreci iinde bulunan Trk toplumunda eski ve yeni, geleneksel ve a da yan yana, iie bulunur. Bu gzlem, giysilerimizden mimarimize kadar her ey iin ne kadar geerliyse, i dnyamzn temelini olu turan, d nce ve davran mza yn veren kltr de erlerimiz iin de ayn lde geerlidir. kinci Ksmda de i en kltr de erlerini yanstan baz insan ili kilerini inceleyece iz. :::::::::::::::: : 10 leti im Manzaralar 2 Haziran 1986 gnnn ak am zeri, yedi yllk bir ayrlktan sonra, stanbul'a geliyorum. Los Angeles'tan kalkan KLM hava yollarnn ua , Kuzey Kanada ve kutup zerinden uarak nce Amsterdam'a indi. Orada, ayn irketin Atina zerinden stanbul'a gelen ba ka bir ua na bindim. Los Angeles'tan kalkan uaktaki yolcularn arasnda, ancak birka Trk'n farkna varabilmi tim. Amsterdam'dan kalkan uaktaki Trklerin saysnda bir artma oldu u daha belirgindi; sigara ien erkekler ve ba rtl kadnlar o unluktayd. Uak Ye ilky Atatrk Hava Liman'na gne bat na yakn bir saatte indi. Yeni hava liman, uaklarn binalara yakla masna ve yryen koridorlar aracl yla yolcularn do rudan salona girmelerine olanak veriyordu; benim iin bu bir yenilik, bir geli meydi. Yryen koridorlarn ii gri renge boyanm t ve koridorun sonundaki salonda hibir tablo ya da canl renk yoktu. Uak kapsndan karken ellerini arkaya atm tane niformal polis, kan yolcular bir suluyu ararcasna gzden geiriyordu. Koridorun sonunda da ellerinde otomatik silahlaryla iki polis ve iki inzibat eri, sert yzlerle yolcular gzden geirmeye devam ediyorlard. Yolculu un ba ndan beri, silahl ve niformal kimse grmemi oldu um iin, do rusu ilk anda a rmaktan kendimi alamadm. Sayfa 140

Do an Ccelo lu -Insan Insana ime bir korku girdi; acaba Trkiye'ye gelmekle su i lemi olabilir miydim? Biliyordum ki, bu ask suratl devlet grevlilerinden her biri, Trkiye Cumhuriyeti Devleti'ni temsil ediyorlard ve --devleti temsil etmenin bilinli sorumlulu u--nu yz ifadeleri ve duru lar belirtiyordu. Trkiye Cumhuriyeti Devleti --korkulmas gereken bir kurulu --tu; gerekten de bu korkuyu insann iinde uyandryorlard. --Trkiye'ye Ho Geldiniz;-- anlamnda gleryz bekleyen birka Amerikal ve Avrupal, biraz a kn, biraz gergin bir durumda polis ve inzibatlara glmsemeye al t ama, --devlet koruyucular--nn azimli ve ha in yz ifadeleri kar snda tebessmleri dudaklarnda dondu kald. Yol gsterici bir yaz olmad iin nce a knlkla etrafa baknan yolcular, daha sonra --devlet koruyucusu-- ask suratl birer polisin iinde oturdu u iki ufak hcreyi grd ve her birinin nnde dizilmeye ba lad. Bu arada KLM uak irketinde al an gen bir Trk hanm, iki yolcuyu arkadan getirerek en ne geirdi ve polise onlarn pasaportlarn verirken --Bunlar benim tandklarm;-- dedi. nmdeki ve arkamdaki Amerikallarn birbirlerine bak tklarn grdm. Hava limannda al an tandklar olmad iin ikinci snf de erleri oldu unu anlayamyorlard, besbelli. Devleti temsil eden ha in yzl polis, itirazsz --tandklar olan ki iler--in i lemlerini yapt ve KLM'de al an hanma glmsedi. Daha sonra yine devlet yzn taknarak, Trkiye'ye gelme cesaretini gsteren sradaki yabancya dnd. Pasaport i lemlerinden sonra gmrk denetimine girdik. Gmrkler daha yumu ak yzlyd ve --Beyefendi;' ya da --Hanmefendi,-diye yolculara kibar bir dille hitap ediyorlard. Hamallar zel giysiler iindeydiler ve Trk oldu unu tahmin etti i kimselere --Yardm edelim mi Beyefendi?-- diye soruyorlard. --Evet,-- diyen kimselerin bavullarn kapyor, kendi tandklar gmrk memurunun nne gtryor, o da tandk hamal grnce --Kimin bu?-- diye soruyordu. Hamal, --Bu beyin!-- diye gstermesinden sonra, gmrk o u kere bavulu amyor, elindeki tebe irle bavula bir i aret koyuyor ve --Alabilirsin!-- diyordu hamala. Hamal --Sa ol Hikmet Abi!-gibi bir szle gmrkye te ekkr ediyor ve bavullar iki adm tedeki kapdan d ar karyordu. Kapnn d nda, birok taksi ofr ba ra a ra kendi aralarnda konu uyorlard. Yabanclarn onlar, kavga etmenin e i inde olan kimseler olarak alglayacaklarndan emindim. Byle bir yerde, hi konu mayan ask suratl devlet temsilcilerinden sonra, bu kadar yksek sesle, el kol hareketleriyle avaznn kt kadar ba ra a ra birbirlerine sz yeti tiren kimseleri, ba ka trl alglamalar olanakszd. Bana yardm eden hamal bavullar taksinin yanna getirdi, --Ne verece iz?-- sorusuna --Ne mnasip grrseniz!-- dedi. Verdi im be dolar umursamadan cebine indirdi: --Besbelli ki, daha nce ba kalar tarafndan on ya da yirmi dolara al trlm ,-- diye d ndm. Taksi ofr bavullar arabaya koymama katiyyen yardm etmedi, yegane yapt ey arabann bagaj kapsn amak ve kapamak oldu. Taksi hareket ettikten bir dakika sonra durmak zorunda kaldk. zel bir araba yolumuzu kesmi trafik polisiyle konu uyordu. Konu ma u biimde devam ediyordu (Trafik polisini, --T--, zel araba srcsn ---- ile belirtelim): T: Beyefendi burada duramazsanz! Burada beklemek yasak! : Polis Bey ok durmayaca m, Amerika'dan kzm geliyor, onu alp hemen gidece im. T: Olmaz Beyefendi, zel arabalar iin park yeri var, ltfen oraya park edin. Sayfa 141

Do an Ccelo lu -Insan Insana : Uak geldi. Kzm uzun zaman grmedim. Beni gremezse tela a kaplr. Ben gideyim, onu hemen alr gelirim. T: Beyefendi, niin erken gelmediniz, buras park yeri de il, park yerine park edin, ltfen. : Uzun zaman gelmedi, imdi tela a kaplr. Rica edeyim, msaade edin, imdi gelirim. T: Bu gelen uakta myd? On dakika sonra gelmezseniz ceza yazarm. : Gelirim efendim, gelirim. Ben hemen kz alr gelirim. T: Haydi yle park et. : Te ekkrler memur Bey! Bizim taksi ofr sinirleniyor --Bunu bir taksi ofr yapsa imdiye oktan kfr yemi ti!-- diyor ve --Biz burada bo u bo una benzin yakyoruz. Herif yolu kapatt, kimsenin umurunda bile de il!-diye bana yaknyordu. Nihayet yola koyuluyoruz. Bo az Kprs'ne yakla tka trafik yo unla yor ve yo unla an trafikten tr, kendi eridi yava layan her src srekli di erlerine geerek erit de i tiriyor. Her src di er arabalarn erit de i tirmesine bozuluyor ve korna alyor. Taksi ofr bazen nndeki, bazen da yan eritteki arabann srcsne kfr ediyor ve kornaya basyor. Kfrlerinin arasna --Mbarek ramazan gn, iftar vakti orulu orulu adam gnaha sokuyor bu e o lu e ekler;-- diye de bana dert yanyordu. Evet stanbul'a gelmi tim. evremde olan biten her eyi gzleyip yazmaya karar verdim. Zengin psikososyal bir laboratuvara girdi imin bilincindeydim. Kaliforniya'da yedi sene kalmamn sonucu olacak, stanbul'a zg baz davran manzaralarna daha duyarl hale gelmi tim. Hemen alglayabildi im davran zellikleri oralarda pek sk grmedi im, imdi dikkatimi eken davran lard. Uakta hosteslerden su ya da ay isteyecek ba rtl kadn, yanndaki erke e bu iste i sylyor, o dilinin yetti ince kadnn iste ini hostese ula tryordu. Sigara ienlerin byk o unlu u erkekti ve --Acaba yanmdakini rahatsz eder miyim?-- diye herhangi bir d ncenin akllarnn ucundan gemedi i belliydi. Uaktan karken, yz ask polisleri gren Trk yolcular, su i lemi bir ocuk gibi ezik bir havaya brnm lerdi; bedenlerinin duru lar ve yz ifadeleri bu ezikli i gayet belirgin olarak ifade ediyordu. Uak irketinde al an kadnn, tandklarn srann nne geirerek pasaport i lemlerini ncelikle yaptrmasndan duyulan rahatszl , ancak yabanclarn yzleri belirtmekteydi. Gmrk denetiminde bir hamaln nemli rol oynamas Trkler iin ola an bir hadiseydi, Batl bunu anlayamazd. D arda taksi ofrlerinin ky meydannda imi cesine ba ra a ra aralarnda konu malar, bu davran larn Trkiye'ye yeni gelen yabanclarn nasl alglayaca gibi herhangi bir d ncenin akllarndan gemeyi i, bize mahsus bir olguydu. zel ara sahibi ve trafik polisi arasndaki etkile im, bizim kltre zg bir etkile im biimiydi. Benim bindi im taksinin ofrnn, kendisinin yapt davran di er ofr yapt zaman, ne olursa olsun ben orada yokmu um gibi tereddtsz kfr etmesi bizim insanmzn davran yd. Ramazanda orulu olmakla, ba kalarna srekli kfr etmek arasnda ona gre bir eli ki yoktu. Dindar olmak, --di er insanlarla ili ki iindeyken sorumlu biimde davranmay gerektirir-- anlay ndan uzakt. Benim bindi im taksinin ofrnn, --kendi d nce, duygu, niyet ve davran larndan sorumlu olmak-- gibi bir kavramn farknda olmad da belliydi. Sayfa 142

Do an Ccelo lu -Insan Insana :::::::::::::::: : 11 Kltr ve leti im Kzlderili ve bat uygarl ABD tarihinde yazarl , bulu lar ve siyasal gr leriyle nl Benjamin Franklin, Virginia Eyaleti Hkmeti temsilcileriyle, alt Kzlderili kabilenin temsilcilerinin Lancaster Antla mas olarak bilinen szle meyi yapmak iin 1744'te biraraya geldiklerinde, iki taraf arasnda u tr bir etkile imin yer ald n yazar: --Virginia delegeleri, her bir kabile reisinin o lunu Williamsburg niversitesi'nde burslu olarak okutmay, btn masraflar Virginia Eyaleti'nce kar lamay Kzlderili reislere teklif ederler. Kabile reislerinin o ullarnn her trl masraflarnn kar lanaca n, onlarn e itimi iin elden gelenin arkaya konmayaca n sylerler. Bylece, Kzlderili genlerin beyaz insann bilgisini elde edebilece ini, daha sonra bu genlerin kendi kabilelerinin yelerini e itebilece ini ifade ederler. Bu teklif zerine en ya l Kzlderili temsilci u cevab verir. --Sizler kendi toplumunuzun akll ki ilerisiniz. Hikmet sahibi ki iler olarak bilirsiniz ki; ayn eyler hakknda insanlarn de i ik fikirleri vardr. Bu nedenle, sizin teklif etti iniz trden bir e itimle ilgili bizim farkl d ncelerimiz olmas umarm tuhafnza gitmez. Bahsetti iniz trden e itimi olduka yakndan tanm bulunuyoruz. Birok Kzlderili genler, Kuzey Eyaletlerde sizin niversitelerinize gittiler. Orada sizin bilimlerinizi rendiler. Dndklerinde, ko may unutmu lard, ormanda ya amay beceremez hale gelmi lerdi: so u a ve al a dayanamyor, bir kulbe yapmay beceremiyorlard. Bir ceylan avlama ve bir d man ldrme becerilerini kaybetmi lerdi. Kendi dillerini unutmu lard, ne iyi bir avc olabilirlerdi ne de iyi bir sava . Szn ksas, hibir i e yaramaz hale gelmi lerdi. Sizin iyi niyetli teklifiniz iin te ekkr ederlz, ama kabul edemeyece iz. Size olan minnettarl mz kantlamak iin bizim de size bir teklifimiz var: Virginia'nn asil delegelerinin gnderecekleri bir dzine delikanly e iterek onlara btn bilgilerimizi retece iz ve onlar gerek anlamnda birer yi it olarak yeti tirecegiz.-Franklin yukardaki satrlar 1784 dolaylarnda --Remarks Concerning the Savage of North America-- adl bro rnde yaynlam tr. Virginia delegeleri ile Kzlderili kabile reisleri arasndaki yukardaki etkile im, farkl kltrlere sahip toplumlarn birbirleriyle kurduklar ileti imin tipik bir rne idir. Bu tipik etkile imin baz temel zelliklerini hemen belirtelim: 1. Beyaz toplum, bilim ve teknolojiye dayal bir uygarl temsil etti i iin kendisini Kzlderililerden daha gl ve stn grr. Kzlderililerin beyaz insann uygarl n renmesinin, beyaz insan gibi e itim grmesinin, iyi bir ey olaca na inanr; niversiteye renci almak teklifiyle bu d ncelerini belirtir. 2. Bilim ve teknolojinin ne oldu unu anlayacak bir algsal hazrl olmayan Kzlderili reisler, her normal insan gibi, kendi uygarlklar ve ya am felsefeleriyle gurur duyar, kar dakileri kendi dnya gr leri iinde de erlendirirler. --Bizim sizden renece imiz bir ey yok! Sizin genler snepe olarak yeti iyorlar, bizimkiler ise cengaver olarak! sterseniz, nasl gl ve becerekli 'yi it erkek' yeti tirilir, size retelim!-- derler. Bilim ve teknolojiye dayanan toplum, zamanla di erini egemenli i altna alm tr. Kzlderili kabile reislerinin, beyaz insann yeni tr gcn alglayamamalar, iinde bulunduklar ko ullar altnda do ald; Sayfa 143

Do an Ccelo lu -Insan Insana kendi de erlerini stn grerek, asrlardr koruyageldikleri ya am dzenini srdrmek istemeleri de, do ald. Bu nedenle Kzlderili reisleri kusurlu bulup sulamak byk insafszlk olur. Cumhuriyet reformlar ve a da uygarlk nsanlk tarihinde, kendi kltr dzeninin snrlamalarn, kstlamalarn ve kmazl n grerek, bir toplumun bir uygarlktan di erine gemeye te ebbs etmesi enderdir. Geleneksel otoriter kltr olu turan temel de erler arasnda, --aklc olma--, --bilimsel olma--, --ele tirici olma-- gibi a da eler yoktu. Cumhuriyet reformlar, bu eleri, Trk toplumunun temellerine koyma giri imidir. E itim reformu, hukuk reformu, kyafet reformu; dil reformu, ok partili politik ya ama gei i hazrlayan siyasal reform yeni bir uygarl n temellerini atmak iin yaplm tr. Cumhuriyeti kuranlar, bu sosyal reformlar sayesinde, Avrupa'nn --hasta adam-- olan Osmanl mparatorlu u'nun kntsnn altndan, zinde ve gereki bir toplum kaca n umuyorlard. Ne Var ki, Trkiye iindeki --yobazlar-- ve --hasta adam--n mirasn payla mak isteyen d gler, bu giri imin ba arl olmasn istemiyorlard. Trkiye hala bir reformlar lkesidir. Aydnlarn byk bir o unlu u, bilimin ve rasyonel d ncenin (akln), toplumun temeline inemedi i kansndadr. Onlarca, bilimsel d nce ve aklc yakla m toplumun temelini olu turmadka, Trk toplumu a da uygarl n bir yesi olamaz. Aydnn bu tavr al , e er ileti im becerileri iyi kullanlmadan ve geli igzel ortaya konursa, kar tutumda olanlar br uca daha fazla iter; sonuta, toplumsal ortam, birbirlerini sevmeyen, hrn insanlarn ortam olur. Bir sentez arayan Trk insan yerine, kendi inancn tek ynl olarak di erlerine kabul ettirmek isteyen iki yobaz tipi geli ir. Bunlardan birine --yobaz aydn--, di erine --geleneksel yobaz-adlar verilebilir. Srt me, geleneksel kltr savunan --geleneksel yobaz-- ile Bat de erlerini sorgusuz sualsiz kabul ettirmeye al an --yobaz aydn-- arasnda olur. Aydnn ki isel ya amnda yapaca sentez, zgrlk a da Trk toplumunun olu masnda hayati nem ta r. Hem geleneksel otoriter kltr, hem de a da dnya anlay n yakndan tanyan aydn, kendi bireysel btnl , kafa ve gnl dengesi, toplum ve do ayla ili kisiyle ilgili de i ik sentezlere ula r. Aydnn bu tr sentezlere ula abilmesi, her iki dnyay iyi bilmesine ba ldr. Geleneksel otoriter kltr ve zgrlk a da anlay birbirinden farkl klan temel d nce sistemlerini incelemek, bu nedenle nemlidir. Bu iki d nce sistemini anlamadan, Cumhuriyet reformlarnn altnda yatan temel amacn anla lmas gle ir. GELENEKSEL OTORTER KLTR VE ZGRLK ADA ANLAYIIN DEERLER Temel boyutlarn kar la trlmas Osmanl Devleti, de i ik toplumlarla ve kltrlerle ili ki iinde bulunmu , Arap uygarl nn yan sra ran, Yunan, Bulgar, Yugoslav, Rus, Macar, Romanya toplumlarn etkilemi ve do al olarak, onlarn da etkisi altnda kalm tr. Fakat en nemli toplumsal etki, slamiyet aracl yla Arap dil ve kltrnden gelmi tir. Osmanl ynetimi, bu etkileri siyasetinde, toplum ya amnda, sanatnda kendine gre sentezlemi ve Osmanl kltr olarak bilinen bir btn ortaya koymu tur. Bu kltr bugn sregitmekte olan geleneksel otoriter kltrn temelini olu turur. zgrlk a da anlay soyut bir kavramdr. Fransa, talya, Almanya, ngiltere, sve, Norve, Danimarka, svire ve Belika gibi Sayfa 144

Do an Ccelo lu -Insan Insana Avrupa toplumlarn kapsad kadar, Bat uygarl nn bir uzants olan Amerika Birle ik Devletleri'ni ve Kanada'y da kapsar. Bu lkelerin birbirinden farkl dilleri, grenekleri ve ya am biimleri vardr. Ne var ki, bu toplumlarda ortak olan baz temel de er ve d nce biimleri, onlar di er dnya toplumlarndan ayrt eder. A a da, geleneksel otoriter kltr ile, zgrlk a da anlay n temel de erleri kar la trlm tr. Byle bir kar la trma, Cumhuriyet reformlarnn amacn ve Trk insannn bugn iinde bulundu u de erler eli kisini daha iyi anlamaya yardm edecektir. TEMEL BOYUTLARI Kltr nedir? KLTR

Sosyal bilimciler, son otuz yldr, kltr kavramn tanmlamaya abalarlar. Herskovits (1955) kltr, --insann yapt her eyin toplam-olarak tanmlarken, Geertz (1973) --bir toplumun yelerince payla lan anlamlarn tmdr-- der. Hall (1959) --kltr ileti imdir ve ileti im kltrdr-- diyerek iki kavram birbirine denk grr. Birdwhistell (1970) kltrn, toplum iindeki ili kilerin yapsn, ileti imin ise sreci ifade etti ini syler. Grld gibi bilim adamlar belirli bir kltr tanm zerinde pek anla amazlar. Keesing (1974), btn tanmlar ve tart malar gzden geirdikten sonra, dilbiliminde yaplan bir ayrm kltr tanmna uygular. Dilbilimciler, yetene i (competence), gramer bilgisi, uygulamay (performance), ki inin konu ma davran olarak tanmlarlar. ki dzey, birbiriyle ilgili, fakat farkldr. Keesing kltrn ayn, dildeki gramer gibi, soyut yn oldu unu, bu ynyle insanlarn duyum, alglama, d nme ve davranma srelerini etkiledi ini ifade eder. Birey, kltrden edindi i bilgiyi, anlay ve gr , iinde bulundu u sosyal durumun ko ullarna uygun olarak belirtir. rne in, --ya l ki ilere sayg gstermelidir-bilgisi, de i ik durumlarda el pme, otobste kalkp yerini verme, --sen-- kelimesi yerine; --siz-- kelimesini kullanma biiminde kendini gsterebilir. Bu nedenle, ayn kltrden olduklarndan dolay temel dnya gr leri benzer olan ki iler, de i ik ko ullarda, birbirlerinden farkl davran gsterirler. Keesing'e gre kltr, bir dilin grameri gibi, birbiriyle ili kili bir bilgi dzeni, kendi iinde tutarl bir dnya anlay dr. Kltr denen bu bilgi dzeni, ki inin --i dnyasn yapla trr, onun gere ini olu turur.-Kltrel bilgi dzeninin altnda baz temel varsaymlar yatar. Bir binann atsn olu turan stunlar gibi, temel varsaymlar kltrn atsn olu turur. Birey, bu varsaymlarn farknda de ildir. Ne var ki, kltrel varsaymlar, birey ister farknda olsun ya da olmasn, ki inin davran n biimler ve ynlendirir. A a da, geleneksel otoriter kltr ile, zgrlk a da anlay n temelinde yatan ana varsaymlarn bir dizisini kar la trmal olarak gzden geirdik. Bu varsaymlar okurken ltfen u noktay gz nnde tutun: 1. Her toplumda, birbirlerinden farkl varsaymlar vardr. Baz varsaymlar, di erlerine nazaran daha baskndr; bir ba ka deyi le, belirli bir toplumun yelerinin o unlu u bir kltr varsaymna gre davranmay daha sk ye ler. rne in, --(A) kltrnde ya llara de er verilir, (B) kltrnde ya llarn de eri yoktur,-- dendi ini d nelim. E er (B) kltrnde birka ki inin ya llara de er verdi i grlrse, yukardaki gzlemin yanl oldu u sylenmemelidir. Verilen rnek yle ifade edilse daha do ru olurdu: --(A) kltrndeki kimselerin o unlu u, (B) kltrndeki kimselerle kyasland nda, ya llara daha de er verir.-- --Ya llara de er verme, (A) kltrnde daha baskn bir e ilimdir.--. Bu ifade (B) kltrnde hi kimsenin ya llara de er vermedi ini gstermez, greli olarak (A) kltrnde daha ok sayda insann de er verdi ini gsterir. Bu nedenle kltr Sayfa 145

Do an Ccelo lu -Insan Insana varsaymlar, salt de il, ortaya k frekans ve bir yne do ru baskn e ilimler olarak, greli anlamda anla lmaldr. 2. Kltr varsaymlar bilinli olarak renilmez; ocuk ana dilini rendi i gibi, farkna varmadan, kendi kltrnn varsaymlarn aile iinde renir. Kltrel varsaymlar bilinli olarak renilmedi i iin, bilin altnda kalrlar; normal ko ullar altnda onlar bilin dzeyine karmak, farkna varmak zordur. 3. Bireyin farknda olmad kltrel varsaymlar, onun zbenlik (core identity) tanmnn temelini olu turur. Bir ba ka deyi le, ki i, --Ben (A) kltrnden oldu umdan dolay, byklere sayg duyarm,-diye d nmez; 'Ben, byklere sayg duyan, iyi bir insanm,' diye d nr. Ki i, kendi zbenli ine benzer ki ili i olan di er kimselere yaknlk duyar; benzemeyenlere uzak durur. Bylece, kltr varsaymlar, bir grup, bir cemaat, bir toplum yaratma ynnde etki gsterirler. Temel kltr varsaymlar zgrlk a da anlay ile geleneksel otoriter kltr u temel boyutlarda kar la traca z: 1. Dnya gr ; 2. nsann do as; 3. nsann do ayla ili kisi; 4. Bireysellik/Ba mszlk; 5. De i im; 6. Zaman; 7. E itlik/Hakkaniyet; 8. Yar kanlk; 9. Ak, do rudan ileti im; 10. Uygulanabilirlik ve verimlilik; 11. Materyalizm; 12.E itim, 13. Birey ve devlet ili kisi; 14. Kadn erkek ili kisi; 15. Din ve devlet ili kisi. Her bir boyutun altndaki temel varsaymlar a a da dile getirdik. Dnya gr -Dnya gr boyutu, dnya ve evrenin alglanma biimiyle, nasl bir evren varsayld ile ilgilidir. zgrlk a da anlay : Bir yzyl a kn bilimsel abalarn sonucunda yava yava olu mu bu varsayma gre, evren karma k, her yn birbiriyle ili kili mkemmel bir dzendir. Biz bu dzenin iinde ve onun bir parasyz. nsano lu, hem kendini hem de evreni incelemeli ve anlamaldr. Geleneksel otoriter kltr: Evrenin ne oldu unu anlamaya insano lunun gc yetmez; bilmemiz gerekenler, Kuran'da vardr. nsann do as -Bu boyut, --insan nedir?-- sorusuna cevap verir. zgrlk a da anlay : nsan fiziksel, kimyasal, biyolojik ve pisikolojik ynleri olan son derece karma k bir yaratktr. Her insan ya amnn anlamna, gereksinimlerinin ne oldu una ve bunlarn en iyi nasl kar layabilece ine kendisi karar verebilecek gtedir. Geleneksel otoriter kltr: nsano lu kulluk yapmak iin yaratlm tr. nsann ne yapmas gerekti ini Kuran belirtir. Ki inin neyin iyi, neyin kt oldu una karar verecek gc yoktur. Allah huzurunda grevlerini yerine getiriyorsa ya am iyi ve anlamldr. nsann do ayla ili kisi -Bu boyut, insann do ayla nasl bir etkile im iinde olmas gerekti ini belirtir. zgrlk a da anlay : nsan do ay anlamal, denetim altna almal ve kendi amalar do rultusunda do ann glerini kullanmaldr. nsan do ay anlayabilecek ve denetimi altna alabilecek gtedir. Akll ve ba arl insan do ay ve kendini en iyi anlayan, kendinde ve do ada sakl olan gleri kendi amalar ynnde en verimli kullanan insandr. Geleneksel otoriter kltr: nsan aciz bir yaratktr ve kaderine boyun e mek zorundadr. Ba arl ve akll insan bu gere i grp kabul eden ki idir. Bireysellik/Ba mszlk -Bu boyut, bireyin kendini di erlerinden ayrt eden, kendine zg zelliklerine verilen de eri ifade eder. Sayfa 146

Do an Ccelo lu -Insan Insana zgrlk a da anlay : Bireyin kendine zg zellikleri geli tirmesi ve di erlerinden farkl bir kimse olarak ya amn srdrmesi, o bireyin do al hakkdr ve istenilen bir eydir. Bireyin kendine zg zellikleri korunmal, beslenmeli ve geli tirilmelidir. Bireyin hi kimsenin yardmna gereksinim duymadan ya amn srdrecek bilgi ve becerilere sahip olmas, ba msz olmas istenilen bir zelliktir. Kendi ya amnn sorumlulu unun bilincine varm , ba msz, kendine zg zellikleri geli tirmi birey, de erlidir. Geleneksel otoriter kltr: Birey, di er kimselerle ili kileri iinde de er kazanr. Kendi ba na bireyin bir de eri yoktur. Ki inin de erini onun ili kileri belirler: Hangi aileden, hangi mevkide, kimleri tanyor olmas nemlidir. Tand olanla, tand olmayan birbirine e it de ildir. Ba kalaryla ili ki ve i birli i iinde ya amn srdren ki i daha de erlidir. Herkesten farkl olmak utanlacak bir durumdur. Bireye zg farkllklar her frsatta trplenmeli ve geli meleri nlenmelidir. En makbul insan, herkes gibi olan insandr. De i im -Bu boyut, zamanla kanlmaz olarak ortaya kan de i imin nasl algland n ifade eder. zgrlk a da anlay : De i im ya amn kanlmaz bir parasdr, iyidir, geli menin ve ilerlemenin temelinde yatar. De i meden kanlamaz, ne var ki, de i imi istedi imiz yne yneltebilme gcmz vardr. Geleneksel otoriter kltr: De i im, kurulu dzeni tehdit eder; srekli denetim altnda tutulmas gerekir. Gelenek ve grenekleri oldu u gibi korumak, istikrar srdrmek, de i imden daha nemlidir. Zaman -Bu boyut, ki ilerin vakitlerini harcamalaryla ilgili temel de erleri ifade eder. zgrlk a da anlay : Zaman nemlidir. Zamann farknda olmak, zaman planlamas yaparak hangi i in ne vakit yaplaca n bilmek, renilmesi gereken temel bir beceridir. u an ve gelecek, gemi ten daha nemlidir. u an verimli olarak kullanmak, gelece i iyi planlamak gerekir. Geleneksel otoriter kltr: Gemi , imdi ve gelecekten daha nemlidir. Gelecekte ne olaca n biz bilemeyiz, kaderimizde ne yazlysa o olacaktr. Gelece i planlama, zamann verimli biimde kullanma insano lunun elinde de ildir; gelece i planlad n d nenler, aslnda kendilerini avuturlar. E itlik/Hakkaniyet-Bu boyut, ki iler arasndaki ili kilerde g dengesini ifade eder. zgrlk a da anlay : Saygnlk ynnden insanlar e ittir. Ki iler ekonomi, stat ve meslek ynnden e it olmayabilirler; ne var ki, saygnlk ynnden e it kabul edilmedirler. Geleneksel otoriter kltr: nsanlar e it de ildir. nsann saygnl ki inin dinine, mevkiine, ailesine, mesle ine, tandklar kimselerin trne gre de i ir. Saygya de er insanlar vardr, saygya de meyen insanlar vardr. Yar kanlk -Bu boyut, ki ilerin ba ar iin birbirleriyle yar masn belirtir. zgrlk a da anlay : Kendini di erlerinden stn klacak beceri ve bilgileri renmek iyidir. Birey kendi kendiyle ve ba kalaryla srekli yar ma iinde olmal, gelebilece i en yksek dzeye ula maldr. Sayfa 147

Do an Ccelo lu -Insan Insana Geleneksel otoriter kltr: nemli olan, ki iler aras ahengi koruma ve dostlar memnun etmektir. Di erleriyle ak seik yar kanlk iinde oldu unu gstermek ayptr. En byk meziyet, ki inin mtevazi olmay renmesidir. Ak, do rudan ileti im -Bu boyut, ki iler aras ili kilerde mesajlarn kullanlma biimini ifade eder. zgrlk a da anlay : Ki iler aras ili kilerde ak-seik do rudan mesajlar, dolayl yollardan kapal anlatma ye lenir. Ki inin hatasn yzne sylemek, ki inin arkasndan konu maktan iyidir. Birey kendine sylenen hatalar dinlemeli ve gereki biimde de erlendirip cevaplamaldr; iyi ileti im, ak-seik, dolaysz ileti imdir. Geleneksel otoriter kltr: Ki inin yzne d nlen aynen ve do rudan sylenmez. Dolayl ve kapal yollardan ima yoluyla anlatm, do rudan, ak-seik anlatma ye lenir. Dolayl yollardan, zeri kapal olarak mesaj anlatabilmek, ki iler aras ahengi korudu undan, istenilen ve be enilen bir beceridir. Uygulanabilirlik ve verimlilik -Bu boyut, d nce ve davran larn pratik bir sonuca dnk olmasn belirtir. zgrlk a da anlay : Gereki, pratik ve verimli olma de erlidir. Bir program, d nce ya da kuramn uygulanabilirli i ve verimlili i, o program, d nce ya da kuramn de erini belirtir. Geleneksel otoriter kltr: Bir d ncenin geerli ya da pratik olu undan ziyade, o d nceyi ortaya atan ki inin mevkii, otoritesi, siyasal kudreti nemlidir. Materyalizm -Bu boyut, nesnel terimler iinde ifade edilebilen kazanlarn de erli oldu unu ifade eder. zgrlk a da anlay : Para kazanmak, mal mlk sahibi olmak, yarnn garanti altna alacak biimde planlama yapmak nemlidir. Mali ynden glenme, bireyin anlaml ve ba arl bir ya am srd anlamna gelir. Kazan hrs her normal insanda vardr ve saygyla kar lanmaldr. Geleneksel otoriter kltr: Dnya mal bu dnyada kalr. Kazan hrs ktdr, insann ve toplumun ba na gelen btn ktlkler bu hrstan kaynaklanr. Bu dnya iin de il, br dnya iin kazanmak gerekir. --Bir hrka, bir lokma-- tutumu iinde olan ki ilere sayg duyulmaldr. E itim -Bu boyut, ki inin geli imi boyunca topluma ve ya ama hazrlanmas iin gerekli sreci ifade eder. zgrlk a da anlay : E itim, bireyin glendirecek d nme, bilme ve uygulama becerilerini geli tirmelidir. Sadece bilgi nemli de ildir. O bilgiyi elde edebilecek ara trc ve ele tirici bir kafay geli tirmek daha nemlidir. Geleneksel otoriter kltr: Bilinmesi gereken zaten bilinmektedir. E itimin grevi bu bilgileri ezberletmektir. yi e itilmi ki i, belle inde ok bilgi bulunduran ki idir. Ara trc ve ele tirici ki i, iman zayf olan, phe eden ki idir. Bu ki ilerden toplum kendini korumaldr. Birey ve devlet ili kisi -Bu boyut, bireyle devletin birbirlerine kar lkl grevlerini ifade eder. zgrlk a da anlay : Bireyin zgr ya am, kendini sz ve sanat yoluyla ifade edebilmesi, bireysel mutlulu u aramas, onun do u tan getirdi i haklardr. Her birey, di er bireyin hakkna sayg gstermek zorundadr. Devlet, bu bireysel zgrlk ve haklar korumak iin elbirli iyle kurulmu tur. Devletin temelini olu turan kurallar, o devleti olu turan bireyler belirler. Devlet bir hizmet rgtdr, Sayfa 148

Do an Ccelo lu -Insan Insana yurtta lara hizmetin tesinde ba ka bir anlam yoktur. yi devlet adam, gle yzl, yurtta n sevdi i ve kendisine yakn buldu u yneticidir. Geleneksel otoriter kltr: Devlet yneticisi, devletin nasl ynetilece ine karar verir. Yurtta , devletin amalarn gerekle tirmek iin vardr. Birey, devletin amalarna hizmet etti i srece de erlidir; kendi ba na bir de eri yoktur. Yurtta ancak korku ve bask yoluyla devletin amalarna hizmet eder, isteyerek de il. O nedenle, devlet ask suratl olmal ve gcn-yurtta a her zaman duyurmaldr. yi devlet adam, ciddi ve kendisinden korkulan yneticidir. Kadn erkek ili kisi -Bu boyut, kadn ve erke in toplum iindeki greli yerlerini ve de erlerini ifade eder. zgrlk a da anlay : Kadn ve erkek sosyal saygnlk ve yasal ynden e ittir. Kadnn sosyal dzen iindeki yerini tanmlamada demokratik sre yer almal, kadn kendi i levlerini tanmlamada en nemli g olmaldr. Kadn haklar ve kadn zgrl nemlidir ve gncelli ini kaybetmeden srekli sz konusu edilmelidir. Geleneksel otoriter kltr: Kadn ve erkek e it de ildir, nk e it yaratlmam lardr. Erke in sosyal, yasal, psikolojik stnl n kabul etmeyen kadn aile mutsuzlu unun ve toplumsal kntnn kayna dr. Din ve devlet ili kisi -Bu boyut, din ve devlet arasnda ili kinin trn ifade eder. zgrlk a da anlay : Dini inan zel bir ya antdr ve her bireyin en kutsal zgrl n olu turur. Dini inancnda zgr olmayan insan, ya amnn tmnde zgr de ildir. Devletin en nemli i levlerinden biri, birbirinden farkl dini inantaki yurtta larn, di erlerini kstlamadan, inan ve rflerini zgrce uygulamasna olanak verecek yasal ortam korumak, devletin siyasal, ekonomik ve yasal grevleriyle de i ik dini gr leri birbirinden tamamiyle ba msz tutmaktr. Geleneksel otoriter kltr: Din ve devlet birbirinden ayrlamaz. Her toplumun bir dini vardr; bizim dinimiz slamdr. Devletin siyasal, ekonomik ve yasal grevleri dinimizin emretti i ynde i lemelidir. eriat toplumun temel yasas olmaldr. Yukarda anlatlanlar bir tablo iinde zetlenebilir: Bu tablo, temel boyutlar iinde zgrlk a da anlay ile geleneksel otoriter kltr kar la trmaktadr. Bu kltr boyutlar birbiriyle etkile erek gnlk ya am iinde davran lar etkilerler. Onikinci Blmde de i ik davran lar, bu davran larn altnda yatan kltr de erleri asndan incelenecektir. SZN KISASI Geleneksel otoriter kltr ve zgrlk a da anlay n birbirinden farkl varsaymlar vardr. Trkiye Cumhuriyeti'nin zgrlk a da anlay temelleri zerine kurulmas iin Cumhuriyet reformlarna giri ilmi tir. Kltr varsaymlarn temel boyutlar halinde ifade etme ve kar la trma olana vardr. Geleneksel otoriter kltr ile zgrlk a da anlay arasndaki farklar, kltrn a a daki temel boyutlar kar la trlarak belirtilebilir: 1. Dnya gr ; 2. nsann do as; 3. nsann do ayla ili kisi; 4. Bireysellik/Ba mszlk; 5. De i im; 6. Zaman; 7. E itlik/Hakkaniyet; 8. Yar kanlk; 9. Ak, do rudan ileti im; 10. Uygulanabilirlik ve verimlilik; 11. Materyalizm; 12. E itim; 13. Birey ve devlet ili kisi; 14. Kadn erkek ili kisi; 15. Din ve devlet ili kisi. Bu iki farkl dnya gr , Trk insannn iinde at ma halindedir.

Sayfa 149

Do an Ccelo lu -Insan Insana zgrlk a da anlay ve geleneksel otoriter kltr de erlerinin kar la trlmas Geleneksel otoriter kltr ::::::::::::::::::::::::::::: :: Evreni anlamaya insano lunun gc yetmez. Neyin iyi neyin kt oldu una insann kendisi karar verecek gte de ildir. nsan aciz bir yaratktr; kaderine boyun e melidir. Bireyin kendine zg bir de eri yoktur. Bireyi de erli yapan, onun ili kileridir. De i iklik ktdr, gelenek ve grenekleri oldu u gibi devam ettirmek iyidir. Zaman ve zaman planlamas nemli de ildir; gelecekte ne olaca kaderimize ba ldr, biz denetleyemeyiz. Ki inin ya , mevkii ve ili ki iinde oldu u insanlarnn tr onun saygnlk derecesini tanmlar. Yar kanlk ayptr. Mtevazilik iyidir. Dolayl ve kapal yollardan ima yoluyla anlatm, do rudan, ak-seik anlatma ye lenir. Program uygulayan ki inin mevkii ve kudreti nemlidir. Kadercidir. E itim, mevcut bilgi ve de erleri ezber ve taklide dayanr. Birey devlet iindir. Kadn ve erkek e it de ildir. Din ve devlet ayrm yoktur. ... zgrlk a da anlay :::::::::::::::::::::::: :: nsan hem kendini hem de evreni inceleyerek anlayabilir. nsan kendisi iin neyin yararl ya da zararl oldu una kendisi karar verecek yetenektedir. nsan do ay anlamal ve denetimi altna almaldr. Bireyin kendine zg zellikleri korunmal, beslenmeli ve geli tirilmelidir. Ba msz birey de erlidir. Sayfa 150

Do an Ccelo lu -Insan Insana De i iklik ya amn kanlmaz bir parasdr ve iyidir. Zaman ve zaman planlamas nemlidir. Gemi , imdi, gelecek iinde en nemlisi gelecektir. Saygnlk ynnden herkes e ittir. Yar kanlk iyidir. Ak-seik do rudan mesajlar dolayl yollardan kapal anlatma ye lenir. Gereki, pratik ve verimli olma de erlidir. Materyalisttir. E itim ba msz d nme, soru turma yeteneklerini geli tirmeyi amalar. Devlet birey iindir. Kadn ve erkek sosyal ve yasal ynden e ittir. Din ve devlet ayrdr. Yurtta n din zgrl n ve din -devlet ayrmn korumak devletin grevidir. :::::::::::::::: : 12 imizde at an Farkl ki Dnya Cumhuriyet reformlar, Trkiye'de ilgin bir sosyal gerek yaratm tr: Yasalarnn ieri i ve siyasal yaps ynnden ka t zerinde Bat lkelerine benzeyen yeni Trk toplumu, d nce ve davran lar byk lde geleneksel otoriter kltr de erleri iinde biimlenmi insanlar tarafndan ynetilmektedir. Halkn sosyal ya amna anlam veren kaynak, otoriter kltrdr. Ne var ki, ocuklar aile ortamnda geleneksel de erlerle yeti tirilirken, okullarda a da uygarl n de erleri programlara konur; a da de erleri retmesi beklenen retmen, o u kere, bu de erleri otoriter kltr yntemleriyle retme abas iindedir. Bir anlamda iki dzeyli bir ya am dzeni yaratlm tr: Resmi dzeyde, demokratik klfa brnm gstermelik de erler gze arpar; ne var ki programlarn uygulanmas ve lkenin ynetimi otoriter anlay iinde olur. Bu nedenle, gstermelik demokratik de erlerle, gnlk ya amda uygulanan geleneksel de erler arasnda bocalayan, hangi dzenin daha geerli oldu unu bilemeyen ku aklar yeti ir. A a daki gzlemler, toplum dzeninde kendini gsteren bu de erler karma asn yanstr. NSAN DAVRANII TOPLUMSAL DEERLER YANSITIR De i ik gazete ve dergilerden derlenen a a daki gzlemler, iki farkl dnya anlay nn kar la tklar ve srt tkleri noktalar belirler. Her bir gzlemden sonra, arp an kltr de erlerine bakaca z. Okuyucu, burada verilen rnekleri, kendi ya amnda ve evresinde sk sk grebilir. Bu tr davran larn altnda yatan kltr de erleri belirlendike, ki iler arasnda yer alan ileti im sorunlar daha iyi anla lmaya ba lar. Sayfa 151

Do an Ccelo lu -Insan Insana Gzlem 1 Gazeteci, yazar Hasan Pulur'un bir yazsnda, Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin vatanda na nasl davrand n gsteren bir olay ele alarak gzlemlere ba layalm. Nasreddin Hoca'lk --Bilal Alkan'n birinden alaca vard... Borlu bir trl paray demiyordu; ihtar, protesto hibiri kar etmedi, sonunda icraya verdi. cra adamn malna haciz koydu, yine deyemedi, sat a karld ve 6 milyon 205 bin liraya icra marifetiyle satld... Kanuni i lemler tamamland, Bilal Alkan parasn almak iin cra Memurlu u'na gitti... Bunca yldan beri pe inden ko tu u parasn kavu acakt. -deyemeyiz! dediler. -Niye? -Senin para zimmete geti!... Anlamad, o da ne demekti! Anlattlar: -cra memuru paray alp kam , kasa tamtakr, kurubakr! -Bundan bana ne? -Sana ne olur mu yahu? Laf anlamyor musun, kasada para yok, para! Bilal Alkan bu i ten yine bir ey anlamad... Parasn icra memuruna teslim etmemi ti ki! -Ben icra memurunu tanmam devleti tanrm! dedi. O zaman yol gsterdiler: -Git derdini devlete anlat! O da anlatt, Elbistan savcl na dileke verdi... Savclk da icra memurlu una yaz yazp durumu sordu, sanki bilmezmi gibi... Ama devlet i i bu, yazlacak, izilecek, her ey kayda kuyda ba lanacak... Elbistan cra Memurlu u da Savcl a cevap yazd... Evet, eski icra memurunun zimmetine para geirdi i do ruydu, adam can ekince kasadan para ekmi ti, ekti i paralarn icra marifetiyle tahsil edilen paralar oldu u da belliydi, ama para zaman zaman kasadan alnm oldu una gre, kimin paras oldu u belli de ildi, bu tespit edilemezdi, hatta paray alp afiyetle yiyen icra memuru bile, kimin parasn alp yedi ini bilemezdi... yi, peki, hepsi gzel de Bilal Alkan'n paras ne olacakt? Adam alacaklsn icraya vermi , maln sattrm , parasn icra alp kasasna koymu tu. Sayfa 152

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bu para ne olacakt? cra Memurlu u'nun gr uydu: --Zimmete konu parann, ad geene deme yapabilmemiz iin kasaya giri yaplmas arttr. Zira zimmet nedeni ile alacaklya belirtti imiz miktar deme gc yoktur. Ayn zamanda zimmet konusu parann, ekli listede alacak!nn 982/681 sayl borlulardan (.....) n ta nmaznn sat ndan mtevellit 6,205,000 lirann kasaya girdi i tarihlere tekabl etti i sanlmaktadr.-EEEEEEEE, sonra? Gelelim sadede... Bilal Alkan'n paras ne olacak? cra memuru kasada para yok diyor, ancak kasaya para gelirse denebilir, diyor. Kasaya nereden para gelecek? cra memurlu u bunu ne bilsin? Cevabn da ne gzel bitiriyor: --Gere ini bilgilerinize arzederim!-Top imdi savclkta? in gere i bilgilerinize arzedildi ya! Artk savc ne yaparsa yapsn? Savc ne yapacak? Cebinden karp icra kasasna para koyacak de il ya! O da Adalet Bakanl 'na yaz yazacak... Bilal Alkan'n paras ne olacak diye soracak... Adalet Bakanl Hukuk leri Genel Mdrl de cevap verecek: --lgide gn ve says belirtilen yazlarnzla, Elbistan cra Memuru (............)'n zimmetine para geirdi i, bunun ak kasa zimmeti olup, hangi ahslara ait ne miktar paray zimmetine geirdi inin anla lmad bildirilmektedir. Bu durumda alacakllarnn Elbistan A r Ceza Mahkemesi'nde mstakil dava amalar gerekli bulunmaktadr. Zimmetten do an byle bir zararn Bakanl mzca denebilmesi iin, yarg mercileri tarafndan verilmi mahkeme ilam gere inin alacakllara duyurulmas...-imdi biraz kafamz toplayalm, u i i ba tan ele alalm. Borcunu demeyen adamn borcunu alp, alacaklya demek devletin grevi midir? Grevidir! cra memuru kimin temsilcisidir? Devletin! Alacakl, parasn alabilmek iin icraya ba vururken kime gvenmi , haklarn kime teslim etmi tir? Devlete! Sayfa 153

Do an Ccelo lu -Insan Insana cra memurunu tanr m? Tanmaz! Ha Ahmet olmu , ha Mehmet, ne fark eder... Devletin icra memuru kasay bo altp gitmi se, bunun sorumlusu vatanda mdr? Devlet paray alm m, alm , kasaya girmi mi, girmi ... Ama para kasadan uup gitmi ... Ondan vatanda a ne? Devlet vatanda n parasn der, sonra memuruyla hesapla r... Hayr, git mahkemeye, hayr git zimmet davasna mdahil olarak katl ya da ayr davalar a mahkemelerde srn... Bu adalet anlay acaba Adalet Bakanl 'na yak r m? Diyelim banka soyulmu , sizin de bankada paranz var, ertesi gn paranz ekeceksiniz, hayr diyorlar, bekleyin, soyguncular yakalansn, mahkemeye verilsin, mahkum olsunlar, biz onlardan paray alalm, size verelim: Yapmayn muhteremler, insaf dinin yarsdr! Nasreddin Hocalk olmayn... Hani Hoca'nn birine borcu varm , adam kapy alnca yolun kenarn gstermi : -Bak oraya all diktim... Koyunlar geerken alya srnecek, ynleri kalacak, onlar toplayaca m, hanm tarayp e irecek, iplik olacak, sonra rp orap yapaca z, pazara gtrp sataca z, senin paran deyece iz! Adam ksks glmeye ba laynca Nasreddin Hoca parlam : -Pe in paray grdn, nasl glersin de il mi?-Bu gzlem, devlet, grev ve devlet grevlisi anlay yla ilgili tutumlar dile getiriyor. Bilal Alkan, Cumhuriyet hkmetinin grn dzeyindeki soyut demokratik de erlerini ciddiye alm , benimsemi ve beklentilerini ona gre ayarlam . Grn te Bilal Alkan'n d n ve davran hakldr; nk Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin ka t stnde yazl yasalarna ve Cumhuriyet reformlarnn amalarna uygundur. Ne var ki, icra memuru, savc ve adalet bakanl grevlisi, geleneksel otoriter kltrn, tarihsel kkenli,--devlet vermez, alr!-- anlay iinde yeti tikleri iin, grn teki soyut demokratik de erlerle, gerekte iimizde ya ayan otoriter de erler arasnda bir at ma sz konusudur. Bilal Alkan, psikososyal adan, Trk toplumuna --uyumsuz-- bir ki idir; nk, Trkiye'de do up, byyp, ya ad halde bir Fransz, ngiliz, Alman, ya da sveli gibi davranyor. Yasal i lerini yrtrken, yasa kitaplarnda yazlan yntemleri uygulamaya al yor. Trkiye'nin geleneksel otoriter kltr dinami ine --uyum yapm -bir Bilal Alkan, grn te var olan yasalar erevesinde de il, geleneksel kltrn getirdi i insan ili kileri erevesinde davranrd. Bu vatanda , i ini yasalara dayanarak, kurulu mekanizmalarla zmeye al t ndan dolay, geleneksel kltrn a a daki baz temel Sayfa 154

Do an Ccelo lu -Insan Insana de erleriyle at ma iindedir. 1. Bireysellik/Ba mszlk: Geleneksel kltr iinde birey, tandk ili kilerini kullanarak sorunlarn zer, --ben kendi i imi kendim zerim;-anlay ho kar lanmaz. Bilal Alkan bu i te kendine yararl olacak --tandk-- arama yerine, kendi ba na i yapmaya kalkmas bir --hata--dr. 2. Zaman: Vatanda Alkan, zamana nem vermekte, geleneksel anlay iinde al an --grevli--, byk bir olaslkla, Alkan'n bu tutumundan rahatsz olmaktadr. 3. E itlik/Hakkaniyet: Hatrlyorsunuz, geleneksel kltr iinde --nsanlar e it de ildir. nsann saygnl ki inin mevkiine, hangi aileden oldu una, mesle ine, tandklar kimselerin trne gre de i ir. Saygya de er insanlar vardr, saygya de meyen insanlar vardr.-- Bilal Alkan, --Muhterem Beyefendi!-- denecek trnden biri olsayd, herhalde bylesine bir --muamele--ye maruz kalmazd! yle anla lyor ki, sz konusu ki i, gerekten --vatanda Alkan!-4. Birey ve devlet ili kisi: Geleneksel kltr iinde vatanda devletten almaz, ancak devlete verir! zel durumlarda, bir ba ka deyi le, ki inin devlet yneticileriyle geli tirmi oldu u --ili kilerin trne-gre, devlet, verebilir. Hem de ba ka hibir devlette grlmemi biimde! Ne var ki, bu veri , --vatanda a-- de ildir, --zel ili kisi olan ki iye--dir. Devlet memuru, --vatanda Bilal Alkan--a ktlk yapmak iin de il, geleneksel kltr iinde anlaml ve --do ru-- geldi i iin yukarda anlatlan biimde davranr. Ba ka bir ifadeyle sylenirse, Bilal Alkan ki ilere kar de il, belirli bir dnya anlay na, bir kltr dzenine kar sava yor. Bilal Alkan'n mcadele iinde oldu u devlet grevlisi bu kimseler, byk bir olaslkla kendilerini, Atatrk ve a da olarak grrler. Bu gzlem, bir toplumun kltr ve uygarlk dzenini de i tirmenin ne kadar zor oldu unu belirtiyor. zgrlk a da uygarl n bir yesi oldu unu savunan Trk Devleti'nde, a da anlamda bireyin de eri yoktur, birey devlete kul olma durumundadr. --Devletin yksek menfaatleri-- yle gerektirdi i iin, bireyin hakk, hukuku, yasal kelime gargarasnn altnda bo ulur, canlanamaz. Geleneksel otoriter kltr birok ynleriyle dirili ini ve canll n devam ettiriyor. nsanmz kaderin kendilerine verdi i rollerde, bazan polis, bazan politikac, bazan gazeteci, bazen de savc ya da yarg olarak geleneksel otoriter kltrn d n biimini, kendi ya amlarna ve grevlerine yanstrlar. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bo lukta var olan bir soyut yap de ildir; devlet grevlilerinin davran larnda canlanr ve onlarn alg ve d n biimleri iinde ifadesini bulur. zellikle a a daki gzlem, devlet niformas iinde geleneksel otoriter kltrn nasl ya ad n somutla trmaktadr. Gzlem 2 Bu gzlem, imdiye kadar sylenenleri szle de il, resimle kantlyor. Geleneksel kltr iinde insanlar e it de ildir. Mevkii olann -- erefi-- ve --onuru-- vardr, brlerinin yoktur. Yandaki foto rafa bakan ki i, --Olur mu byle ey! Er dvmek yasal de ildir. Trk askerine dayak atlamaz, ancak yasa ve disiplin ynetmeli i iinde cezalandrlr!-diyebilir. Ka t zerinde durum gerekten de byledir. Ne var ki, ka t zerindeki yasal gerek ile; Gzlem 2'deki foto rafta ifade edilen gerek farkldr. Aile iinde baba ocu unu dvmeye devam etti i srece, ordu iinde de subay ve astsubay eri dvmeye devam edecektir. nk asker subay baba, subay de eri o lu olarak grr. Ordu bir ailedir. Resimde grd nz astsubay, dvd o erin cann kurtarmak iin bir tehlike annda kendi ya amn tehlikeye atar ve bu davran nda da ola anst bir durum grmez. Kendi o lu tehlikede Sayfa 155

Do an Ccelo lu -Insan Insana olsa ayn eyi yapmayacak myd? Yine ayn eyi gryoruz: D grn a da demokratik dzenin de erleriyle, i i leyi geleneksel de erlerle srdrlyor. Grn te kalan a da de erlerle, gnlk ya amda uygulanan geleneksel otoriter kltr de erleri arasndaki bu at ma, Trk toplumunun en ilgin psikososyal olgusunu ortaya koyar. Trk insan ayn anda her iki dnyaya --ait olma-- abas iindedir; ne var ki, bu iki dnya, temel yaplar bakmndan farkl dnya gr leri zerine oturur. Trk insanna zg bu olgu gz nne alnmadan, Trkiye'deki ileti im olaylar tam anlamyla aklanamaz. A a daki gzlem, bu kany destekler niteliktedir. Gzlem 3 1976 ylnn Kasm aynn bir Cuma ak am niversite retim yelerinin o unlukta bulundu u bir sosyal toplantya ben de davet edilmi tim. Ankara'nn ankaya semtinde bir apartman dairesinde yenildi iildi, arklar sylendi ve dans edildi. Gece 12'den sonra e lence devam etmekteydi. Kap alnd ve resmi giyimli iki polis ve bir komiser ev sahibini grmek istediklerini sylediler. Ev sahibine azarlarcasna, grlty hemen imdi kesmesini, aksi halde topumuzu karakola gtreceklerini syledi, komiser. Ev sahibi ne oldu unu anlayamad n, kanunsuz bir ey mi yaptklarn komisere sorarken, toplantdaki davetliler arasnda bulunan belirli bir grevinden dolay sk sk ad basnda ve TV'de duyulun bir profesr sert bir k la --Sen kiminle konu tu unun farknda msn? Adabn takn! Sonra ben senin terbiyeni veririm! Sen benim kim oldu umu biliyor musun?-- diye i e kar t. Komiser devleti ve kanunu temsil etti ini, devletten ve kanundan daha byk hibir otorite bulunmad n, e er adam gibi konu mazsa, o da dahil, btn toplantdakileri karakola gtrece ini hakaret edercesine belirtti. nl profesr, kendisini karakola gtrecek polisin henz daha anasndan do mad n syledi. Ve a z kavgas gittike byyerek hakaretlerin iddeti ve says artmaya ba lad. nl profesr gnn i leri Bakanna telefon ederek onu uyandrd. i leri Bakan Ankara Valisine, Ankara Valisi Vilayet Emniyet Amirli ine ula arak komiserin szlerini geri almas ve zr dilemesi istendi. Komiserin --Ben bu niformadan utanyorum, imdi. Adama gre muamele olduka bu millet adam olmaz. Yazklar olsun u niformann erefine!-- diyerek kendisini eviren polislere ve birka davetliye dert yand, kendisinin hukuk fakltesine devam etmekte oldu unu ve mezun olunca bu mesle i brakp Avukat olaca n syleyerek ayrld. Merdivenleri inerken, --Artk bu grevin erefi kalmad!-- diyerek kendi kendine sylendi i duyuluyordu. nl profesr, niforma giyince kendilerini azrail zanneden ve vatanda a kpek muamelesi yapmakta hi tereddt etmeyen polislerden yaknyordu. --Ben bunun pe ini brakmayaca m, bu e e... i Do u'ya srdnece im,-- diye szne devam etti. Etraftaki herkes byk bir hayranlkla onu destekliyorlard. nl profesr, gerekten gl oldu unu herkesin gzleri nnde kantlam t. Ve onun yakn arkada olmakla, biz de onun gcnn korunumu iine giriyorduk. Yukardaki etkile ime ayrntlaryla yeniden bakalm: Kapy alan polis, hakaret eder gibi, azarlarcasna konu tu. Niin, --Sayn ev Sayfa 156

Do an Ccelo lu -Insan Insana sahibi, gece yarsn gemi bulunuyor, sizin grltnzden uyuyamayan birileri durumu karakola bildirdi; u sayl kanunun, (belirtilen) maddesi gere ince size gelip durumu bildirme ve grlty kesmenizi syleme durumundayz!-- biiminde konu mad? Bu sorunun cevabn benim kadar imdi siz de biliyorsunuz: nk, geleneksel otoriter kltr iinde polis (devlet), vatanda (sulu) ile kibar ve saygl konu maz. Komiser yukarda verilen rnekteki gibi vatanda la konu ursa, kendini gzleyen evresindeki polislerin, byk bir olaslkla gvenini yitirir. Polis, yukarda verilen rnekteki gibi davransa idi, acaba ortaya bir olay kmayacak myd? Bu sorunun cevabn bilmek zor. Ev sahibinin, demokratik de erler erevesi iinde davranarak, mevcut durumu, yasal kurallar asndan alglayp, --Peki, ikaznza te ekkr ederiz; istemeden bir kom umuzu rahatsz etti imiz iin zgnz!-diyece ini kimse garanti edemez. Byk bir olaslkla, --Kim imi grlt yapt mz syleyen? Bizim grlt falan yapt mz yok. Size telefon edenle beni yzle tirin; yalanlar hemen ortaya kar!-gibi geleneksel davran trlerinin ortaya kma olasl yksektir. Grlyor ki, --mevki sahibi-- iki ki i at ma iine girince yasa, kural, kimin hakl oldu u konularndan nce, --kimin daha fazla forsu var!-yar mas ortaya kyor. Mevki ve forsu olan, geleneksel kltr erevesinde, yasa ve kurallarn stndedir. Bir ba ka ifadeyle, --yasa kar snda herkes e ittir-- de eri, a da oldu umuza kendimizi ve daha da nemlisi, ba kalarn inandrmak iin yazlm , gnlk ya ammzda canllk bulamam , gstermelik bir de erdir. Uzun yllar d lkelerde e itim grm nl profesrde dahi kk salamam tr. Okuyucuya yeniden hatrlatmak isterim: Bu olay yazmamzdaki ama ne profesr ne de polisi yermek iindir. Hem polis, hem profesr bizim insanlarmz olarak, toplumda sregiden psikososyal bir olguyu sergiliyorlar. Benim de, di er aydnlar gibi, bu tr davran lar iine girip, --fors yar masna-- katld m olmu tur. Yakndan gzlerseniz, yukarda sylenilen zellikleri, baz durumlarda kendi davran larnzda da bulabilirsiniz. Gzlem 4 Drdnc gzlem iin etin Altan'n bir yazsndan yararlanaca z. Almanya'daki Grevli Ba imamlar --Bat Almanya yneticileri, Almanya'daki Trk i ilerinin dinsel donatmlarn geli tirmek iin, iki yz on be --Dernek-Cami-- almasna izin vermi ler. Bu --Dernek Cami--lerde zel olarak gnderilmi resmi grevli ba imamlar vaazlar veriyorlarm . Bu vaazlarda ne gibi konularn i lendi ini yine Almanya'da da kan Anadolu adl dinsel gazetedeki ba imamlara ait yazlardan reniyoruz. rne in bir Sayn Ba imam yle yazyor: --Her mmin bilmelidir ki, di er milletlerin dinleri batldr, mensuplar kafirdir.-Gerekten Trklerle Almanlarn birbirleriyle kayna p dostluk kurmalarn sa layacak, gzel bir ba lang. Yaz u tr aklamalarla sryor: --Be erden hibirinin slam dininden ba ka din edinmesini Allah kabul etmez. slam eriatndan ba kasna raz olmaz. Bu sebeple herhangi Sayfa 157

Do an Ccelo lu -Insan Insana bir kimse slam ile beraber bir din edinirse, ba ka bir din benimserse, 'o dinin mensuplarn severse' o kafirdir, slamdan km olur: Tecdidi iman, tecdidi nikah lazm gelir.-Sayn ba imama gre bir Trk i isi bir Almanla ahbaplk eder de onu severse, kafir olacak ve yeniden Mslman saylabilmesi iin, imanyla nikahn tazelemesi gerekecektir. Almanya'da al maya gidenlerin, Alman toplumunda sevilip benimsenmelerini kolayla tracak, kl uyarlardr bunlar. Sayn ba imam, yazsnda daha ba ka ince noktalara da dokunuyor ve --Kafirlerin ba na giydi i kfr alameti olan gayyar giyme-nin, --Ha takma'nn kfr oldu unu belirttikten sonra yle diyor: Kfre rza kfrdr. Bu bir akaid kaidesidir ki, herhangi bir kfr icap eden eyi bir kimse i ler, di er bir Mslman da onu ho grr, rza gsterirse kafir olur. Neuzibillah. Bu noktann inceli ini bilmeyip kfre giden, imandan kan nice Mslmanlar vardr.-Bu uyarya gre Almanya'ya i bulmaya giden i iler, Almanlarn apka giyip boyunlarna ha takmalarna rza gsterirlerse kafir olacaklardr. Kafir olmamak iin de herhalde konuk gidilen lkedeki Almanlarn apkalarn kafalarndan, halarn da boyunlarndan karttrmalar gerekecektir. Birka bin ki iyi gemeyen Trkiye'deki Alman kolonisi de kendi arasnda bir Protestan dergi yaynlayarak, bizim hocalarn ba larndaki sarklar, srtlarndaki cbbeleri karttrp ellerinden tesbihlerini almay nermeye kalkarsa, bilmem tepkimiz ne olur? D dnyada bizden yana kmayanlara, bizlere scaklk gstermeyenlere, bizleri yeterince benimsemeyenlere fkelenip duruyoruz. Bunun nedenlerine ise sanrm yeterince e ilmiyoruz. Hem elalemin lkesine al maya gidecek, hem de onlarn ya am biimleriyle inanlarma kar d manl krkleyecek ve onlarla dostluk kurmay, dinden imandan kma sayacaksn. Kusura bakmayn ama insaf diye de bir ey vardr. Laik bir cumhuriyetin resmi grevlileri, gittikleri yabanc lkelerde kendi vatanda larnn dinsel donatmn geli tirirken, toplumlararas yaknla malar glendirecek bir ynetimi benimsemeli ve Trkleri kendi dinlerinden olmayanlara --d man olmazlarsa Mslmanlklarndan olacakm -- inancndaki ki iler gibi gstermemelidirler. Bunun gizli ak yanklar byk dalgalar halinde gelmektedir stmze. Ayetlerin yorumlarn ok geni ve insancl alardan yapmakta ve Bakara Suresindeki --slam'da zorlama yoktur-- ayetini de sk sk anmsamakta yararlar vardr. Yine --Anadolu-- gazetesine, baz vatanda larmz, iinden kamadklar sorunlarn zmek iin, ilgin eyler soruyorlar. te baz rnekler: 1. Bir kadnn, yannda sahibi olmad halde yalnz ba na ka kilometreye kadar yolculuk yapmas caizdir? 2. Avrupa'da yaplan ekmeklerde phe oldu u syleniyor. Maya alp kendi elimle hamur ve ekmek yapmak zorunda kalyorum. Mayada phe oldu u, nk mayaya margarin ya kar trld sylendi. Ne yapmalym? Sayfa 158

Do an Ccelo lu -Insan Insana 3. Gerek Avrupa'da, gerekse Trkiye'de zaman zaman ailece dost ziyaretleri yaplrken, ev sahipleri gelen misafirin kadnl erkekli ellerini skarak, --Ho geldiniz-- demektedirler. Bu husus yani bir ba ka kadnn kendisine yabanc olan bir ba ka erke in elini tutmas caiz midir? 4. Babamn mezar ta na bir kitabe yazdrmak istiyorum, ne gibi bir yaz yazdrabilirim? 5. Babamn faydalanmas iin ne gibi bir hayr yapabilirim? 6. Babamn vefatndan daha bir sene gemedi. Onun mezarnn etrafn duvarla evirmek istiyorum. Caiz midir? 7. Babamn kendi sesinden banda okudu u Kur'an- Kerim'den a r erif vardr. Bu band dinleyebilir miyim? Resmi grevli sayn ba imamlardan birinin bu sorulara verdi i yantlar da ok yksek dzeylerde. Bir kadn, babas, karde i, o lu, amcas, days, ye eni ve kocasndan ba ka kimseyle yola kmamal ve tek ba na da doksan km'den ok gitmemeliymi . --Broin-- denilen kk ekme in d nda, ya sz pi mi ekmeklerin hepsi yenilebilirmi . Yabanc bir erkek, kendisine nikah d ecek kadar yabanc olan kadnlarn ellerini tutamazm . Haramm . Byle bir haram i lemek cehennemde ate i tutmaktan farkszm . Yukarda verilen yaz, geleneksel otoriter kltrn baz nemli boyutlarn vurguluyor. 1. Dnya gr : --Gerek-- bilimsel d nceye de il, gelenek ve greneklere dayanarak tanmlanr. 2. nsann do as: nsann do as (kul) ve ya amnn amac (kulluk etmek) belirlidir. Bunu soru turmak tehlikelidir. 3. nsann do ayla ili kisi: nsann do ayla ili kisinin ne olmas gerekti i tanmlanm , Kuran'da belirtilmi tir. 4. De i im: inde ya anlan toplumsal ortam de i se dahi, ki i de i memeli, eski bildi i gelenek ve grenekleri devam ettirmelidir. 5. E itlik/Hakkaniyet: nsanlar birbirlerine e it de ildir; zellikle slam dininden olmayanlara, e it gzyle baklamaz. 6. E itim: Ara trc ve ele tirici ki i, iman zayf olan, phe eden ki idir. Bilinmesi gerekenler ak seik sylenmi tir; nemli olan ki inin bu bilgileri renmesi ve hayatn bu bilgiler erevesinde ya amasdr. 7. Kadn erkek ili kisi: Kadnn ve erke in nasl davranmas gerekti i bellidir; kadn kadnl n, erkek de erkekli ini bilerek verilen snrlar iinde ili ki kurmaldr. Bu snrlarn d na kmann byk sakncalar vardr. 8. Din ve devlet ili kisi: Din; ki inin sadece i dnyasna ait bir olgu de ildir; din bireyin ya amnn tmn belirlemeli ve ona yn vermelidir. etin Altan'n yazsna sz konusu olan Trkler ne ahmaktr, ne de kt; onlar, kendi bildikleri dzen iinde anlaml, iyi ve tutarl bir ya am dzeni olu turma abas iindedirler. Burada u noktay da belirtelim: Geleneksel otoriter kltr zellikleri, sadece slam dininden kaynaklanan bir dnya gr de ildir. Sayfa 159

Do an Ccelo lu -Insan Insana Hemen hemen btn dnya dinleri, bu dini temsil eden ki iler byk kudretler ele geirdi i zaman yozla m ve ilk kayna ndaki amacndan saptrlm tr. --Yobaz-- kelimesi, dinin kayna ndaki temel anlam sistemini bilmeden, dini yorumlar darla tran ve dini kudret kazanma mekanizmas haline getiren kimselere verilen addr. Her dinde yobaz vardr. Her din, kendi tarihi iinde belirli devrelerde yozla trlm ve yobazlarn hakimiyeti altnda kalm tr. Dinler tarihini inceleyenler, yozla trmann ve kudret elde etmek iin dini kullanmann her dinin tarihinde yer ald n bilirler. Bu anlamda, yukarda yazlanlar slamiyet'e kar alnm bir tavr olarak yorumlamak yanl tr; burada, belirli bir dnya gr nn, bir dizi kltr de erlerinin tart lmas yaplyor. Daha nce sz edilen Kzlderili Reislerin kendi e itimlerinin, kendi ya am nizamlarnn daha stn oldu una inandklar gibi, halkmz da, do al olarak, kendilerininkinin Almanlarn ya am nizamndan daha stn oldu una inanr. Kzlderili --Niin ben beyaz adamn kar snda srekli yenik d yorum?-- sorusunu sormaz. Byle bir soruyu sorabilmek, dnyay ve kendini sistematik biimde gzlemeyi gerektirir. Kzlderili kltrnde, bu tr bir ele tirisel d nce yetene i geli tirme olana yoktu; bu nedenle, bu tr sorunlar nemsenmemi ve zerinde durulmam tr. Ayn nedenle, geleneksel kltr anlay iinde yeti mi ki iler, --Neden Trkiye ekonomisi bana i verecek, rahat bir ya am sa layacak gte de il, niin Almanya'ya gelmek zorunda kaldm?-- sorusuna pek ilgi duymazlar. Bu tr soru sorabilme, ele tirici d nceyi benimsemi bir kafa gerektirir. i, byle bir e itimden nasibini alamam tr. Onun a da de erler iinde d nmesini beklemek, insafszlk olur. Geleneksel kltr de erlerini en iyi temsil eden imam, bilimsel d ncenin rn olan otomobili, radyoyu; TV'yi tereddtsz kullanr, hasta olunca doktora gider, ameliyat masasna yatar, ne var ki sz edilen Kzlderililer gibi, soru turma a amasna gelemez. Yeniden Bak Onuncu Blmde --leti im Manzaralar-- ba l altnda sz edilen olaylara, imdi yeniden bir gz atalm. Hava alanndaki koridorlarn asker k las gibi gri renkte olmas, polislerin sulu ararcasna, --ask suratl-- olarak yolcular gzden geirmesi, hava yollarnda grevli bayann --tand n-- pasaport i lemleri iin kuyru un ba na almas, hamaln gmrk i lemine getirdi i kolaylk, ba ra a ra aralarnda konu an taksi ofrnn, park edilmeyecek yere park etme izni veren trafik polisinin davran lar, yukarda sz edilen geleneksel otoriter kltrn boyutlar iinde rahatlkla aklanabilir. zgrlk a da uygarlk de erlerinin resmen yrrlkte oldu u, te yandan geleneksel otoriter de erlerin uyguland lkemizde, iki de er dzeni vardr. Aile iinde ve samimi sosyal durumlarda geleneksel otoriter kltrn de erleri kullanlr, resmi durumlarda da, gstermelik davran dzenine geilir. ki de er dzenine sahip olma, Trk insannn temel karakteristiklerinden biri olmu tur. KAYNAKLAR A ao lu, Adalet, lmeye Yatmak. stanbul: Remzi Kitabevi, 1973. Alexander, C., The City as a Mechanism for Sustaining Human Contact. Ewalt, William (ed.) Environment for Man: The Next Fifty Years Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1967, s. 67. Averchenko, A. View Point. Kruzer, J. R. ve L. Cogan (ed.) Studies in Prose Writing. New York: Holt, Rinehart & Winston, Inc., 1966. Sayfa 160

Do an Ccelo lu -Insan Insana Bach, G., Wpyden, P. The Intimate Enemy. New York, N. Y.: Avon Books, 1968, s. 47-48. Birdwhistell, R. Kinesics and Context. New York: Ballantine, 1970. Bozok, Erdo an. Modern a . stanbul: Nil Yaynevi, 1972. Brunner, J. The Long Result. Penguin Books, Harmondsworth, Middlesex, 1968. Cummings, E. E. Adler, R. ve N. Towne (ed.) Interpersonal Communication. Corte Madera, California: Rinehart Press, 1975, s. 58. Ccelo lu, D. --Facil Code in Affective Communication--. Comparative Group Studies, Vol. 3, No. 2, 1972. Ccelo lu, D. -- Farkl Kltrde Yz fadeleriyle Bildiri im--. Tecrbi Psikoloji al malar, Cilt 6, 1968. Davitz, J., Fear, Anxiety, and the Perception of Others. Journal of General Psychology, 61, s. 169-173, 1959. Geertz, C. The Interpretation of Culture. New York: Basic Books, 1973 Gibb, J. R., Defensive Communication. journal of Communication, 9, s.141-148, 1961. Gordon, T., Parent Effectiveness Training. New York, N. Y.: Peter H. Wyden, Inc., 1970, s. 67-69. Hall, E. T. The Silent Language. New York: Doubleday, 1959. Hall. E. T. The Hidden Dimension. Gordon City, New York: Anchor Books, Doubledey, 1968. Herskovits, M. Cultural Anthropology. New York: Knopf, 1955. James, William. The Stone, G. P. ve H. A. Farberman (ed.) Social Psychology Through Symbolic Interaction. Waltham, Mass.: Ginn -Blaisdall, 1970, s. 373. Keesing, R. 'Theories of Culture.-- Annual Review of Anthropology, 3, 1974, 73-97 Kuzgun, Yldz, --Ana-Baba Tutumlarnn Bireyin Kendini Gerekle tirme Dzeyine Etkisi.-- Hacettepe Sosyal ve Be eri Bilimler Dergisi, Cilt 5, 1973, s. 57-70. Lanfield, A., A Movement Interpretation of Threat. Journal of Abnormal and Social Psychology, 49, s. 1954, 529-532. Lichtenberg, P., --Emotional Maturity as Manifested in Ideational Interaction--. Journal of Abnormal and Social Psychology, 50, 1955, s. 298-301. Masten, Ric, A Thin Body of Work. New York, N. Y.: Academic Authors, Inc. 1972, s. 87. Mead, George Herbert. Self as a Social Object, Stone, G. P. ve H. A. Farberman (ed.) Social Psychology Through Symbolic Interaction. Waltham, Mass.: Ginn -Blaisdall, 1970, s. 383. Nesin, Aziz, --ok kr--, Deliler Bo and. stanbul: D n Yaynevi, 1967, s. 97-100. Nesin, Aziz. --Bizim Hem eri--, Toros Canavar. stanbul: D n Yaynevi 1968a. Nesin, Aziz. --Yerli Mallardan Pazen Aldm--, Deliler Bo and. Sayfa 161

Do an Ccelo lu -Insan Insana stanbul: D n Yaynevi, 1968b. Nesin, Aziz. --Helal Olsun--, Aferin, hikayeler. stanbul: Tekin Yaynevi, 1978, s. 90-96. Nolte, Dorothy Law. Children Learn What They Live. Adler, R. ve N. Towne (ed.) Interpersonal Communication. Corte Madera, California: Rinehart Press, 1975, s. 43. Rogers, Everett M., Mass Media and Interpersonal Communication. Ithiel de Sola Pool ve Frederick W. Frey (ed.) Handbook of Communication Chicago, Illinois: Rand McNally College Publishing Co., 1973, s. 290-312. Schrumm, Wilbur, Mass Media and National Development. Stanford, California: Stanford University Press, 1964, s. 27-32. Schutz, Willim. Here Comes Everbody, Adler, R. ve N. Towne (ed.) Interpersonal Communication . Corte Madera, California: Rinehart Press, 1975, s. 34 Stevens, Barry. Curtain Raiser. Rogers, Cari R. ve Barry Stevens (ed.) Person to person. New York: Pocket Books Edition, 1975, s. 1-2. Thayer, W., General Semantics. New York: Harper and Row, 1963, s. 326. Toffler, Alvin, Future Shock. London: Pan Books, Ltd., 1970. Watzlawick, P., Beavin, J. H., Jackson, D. D Pragmatics of Human Communication: A Study of Interactional Patterns; Pathologies, and Paradoxes. New York: W. W. Norton & Co. (1967). Yunt, Perihan (Onat). Ki isel Konu ma, Ankara, 1978. :::::::::::::::: :

Sayfa 162