İslam'da Bilim Ve Teknik

slamda Bilim ve Teknik Cilt IV
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org
slam'da Bilim ve Teknik

Fuat Sezgin
kinci Basm Nisan 2008 Genel Yayn Ynetmeni Nevzat Bayhan Yayn Danman Prof. Dr. skender Pala Yayn Koordinatr Hasan Ik eviri Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer Yayna Hazrlayan Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007. Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 Ankara Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58 www.tuba.gov.tr - e-posta: tuba@tuba.gov.tr Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften An der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003. Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Main www.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw
Renk Ayrm, Bask ve Cilt Entegre Matbaaclk A.. Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
SLAMDA BLM VE TEKNK

Cilt IV
Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits Aletler Koleksiyonu Katalou

7) Tp 8) Kimya 9) Mineraller
Fuat Sezgin
Eckhard Neubauerin Katksyla
TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII ORTAK ALIMASIDIR.
indekiler
7.Blm: Tp ....................................................................................................1
Giri ........................................................................................................................ 3 1. Tbbi Aletler ................................................................................................. 3 2. Anatomik Resim Serileri ............................................................................ 7 3. Grme Organnn Anatomik izimleri ................................................... 16 4. nl Tabiplerin Portreleri........................................................................ 28 Aletler ve Modeller.............................................................................................. 35 Hacamat ......................................................................................................... 35 Koterizasyon .................................................................................................. 36 Kafa ve Yz Tedavileri.................................................................................. 39 Gz Tedavileri ............................................................................................... 42 Kulak-Burun-Boaz Tedavisi ....................................................................... 54 Di Tedavisi .................................................................................................... 61 Sinir Hastalklar Tedavisi............................................................................. 67 drar Yollar Tedavisi .................................................................................... 69 Jinekolojik Aletler ......................................................................................... 73 Ortopedi ......................................................................................................... 81 Genel Cerrahi ................................................................................................ 83 Kaza Cerrahisi................................................................................................ 86 el-Fustan Muhtelif Aletler....................................................................... 92
8. Blm: Kimya ............................................................................................95
9. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar .................................................155
Giri ...................................................................................................................... 97 Laboratuvar Aralar ......................................................................................... 109 Giri .................................................................................................................... 157 rnekler (Sertlie gre sralanmtr).............................................................. 166
Bibliyografya ................................................................................................................... 213 Dizinler ............................................................................................................................ 219 I. ahs Adlar ..................................................................................................... 219 II. Kavramlar ve Yer Adlar .............................................................................. 223 III. Kitap Adlar ................................................................................................. 234
Bo
G R
Blm 7
Tp
T I P
yle grnyor ki, bizler henz aydnlatlmasn istediimiz birok soruda gerei bulmak imkanna sahip deiliz. Bununla beraber biz bugn ulaabildiimizi ortaya koymaktan kanamayz. Ama, gelecekte ortaya kacak yeni koullar, bugn bize nasip olmayan zmlere ulamay salayabilir. bn Rd (Averroes, . 595/1198)
G R
GR
1. Tbbi Aletler
rapa kaynaklar matematik, astronomi, fizik, kimya, zooloji, botanik ve corafya alanlarnda olduu gibi tp alannda da bize, Arap-slam kltr dnyasnda daha 3./9. yzylda ele alnan sorunlarn grselletirilmesinde ekil kullanmna aina olunduuna ynelik rnekler sunmaktadr. Arap-slam bilginlerinin ve tasvirleri yapan kiilerin bu hususta Yunan nclerinin geleneinde olduklarna dair bu satrlarn yazarnda en kk bir kuku bulunmamaktadr. Arap tbb alannda 3./9. yzyldan geldiini bildiim birka resim uneyn b. Is (. 260/873)n1 mehur Gze Dair On Kitabnn2 Kahire yazmasnda3 bulunmaktadr: ayn olan be gz resmi, kitabn yazmasn sslemektedir; resimler siyah ve krmz ini mrekkeple yaplmtr; gzn cams cismi baka bir renkte izilmitir, fakat bu renk grld kadaryla kaln kad bozmaktadr, nk btn resimlerde cams cisme tekabl eden yerler bozulmutur.4 1910 ylnda M. Meyerhof ve C. Prfer tarafndan tantlan bu resimler, kitabn tamamnn Meyerhofun5 1928 ylndaki edisyonu erevesinde daha geni bir okuyucu kitlesinin bilgisine ulamtr.
1 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 3, s. 247-256. 2 Terkb el-Ayn ve-leluh ve-lcuh al Rey bur ve-Clns ve-hiye Ar Malt, yazmann 314-318. sayfalar. 3 Dr el-Ktb el-avmiyye, yazma Teymr, bb 100. 4 Meyerhof, M ve Prfer, C.: Augenanatomie des unain b. Isq. Nach einem illustrierten arabischen Manuskript herausgegeben, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 4/1910/163-191, zellikle s. 165 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 23, s. 45-73, zellikle s. 47) 5 The Book of the Ten Treatises on the Eye ascribed to Hunain ibn Ishq (809-877 A.D.) edited by Max Meyerhof, Kairo 1928 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 22).
Tp tarihsel geliim bakmndan Endlsl tabip Eb el-sm alef b. Abbz ez-Zehrvnin6 daha 4./10. yzyln sonuna doru yazm olduu, tbbn tamamn kapsayan kitabnn cerrahiye ayrlm olan 30. risalesinde 220den fazla tp aletini tarif etmi ve resmetmi olmas son derece aydnlatcdr. Eer o, memleketinde kendi dneminde cerrahinin ihmal edilmesinden ikayeti oluyor7 ve nclerinin kitaplarndan sadece ok az sayda resmin bilindiini sylyorsa, biz bu ikayeti dar anlamda anlamalyz ve bunu daha ziyade snrl corafik bir blgeyle ilikili grmeliyiz. Buna ramen ez-Zehrv sklkla, kendisi tarafndan tarif edilen bir aletin kkenine ve isim taycsna iaret etmeyi ihmal etmemektedir. O ayrca, saysz tp aletinin varlnda bile, yetenekli hekimin icabnda her zaman yeni aletler gelitirecek durumda olmas gerektiini vurgulamaktadr8. K. et-Tarf yazarn harekete geiren sebep ne olursa olsun ve kaydedilen malzeme hangi kaynaklardan ve evrelerden gelirse gelsin, ezZehrv bildiimiz kadaryla tp tarihinde Yeni adan nce 200den fazla aleti (verdii bilgiye gre bunlar bizzat kendisi gelitirmemitir) tarif eden ve resimlerle donatan ilk, hatta belki de yegane hekimdir. Yapt bu baarl iin nemi ayrca, aletlerin kullanmlarnn gsterildii tedavi sahnelerine ilikin pek ok izimle de artmaktadr.
6 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 3, s. 323-325. 7 et-Tarf li-men Acize an et-Telf, tpkbasm ed. Frankfurt 1986, cilt 2, s. 461; Albucasis. On Surgey and Instruments. A Definitive Edition of the Arabic Text with English Translation and Commentary by M.S. Spink and G.L. Lewis, London 1973, s. 3. 8 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 4; Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 285.
T I P
ez-Zehrv ve cerrahi kitab Avrupada slam dnyasndaki nnden ok daha byk bir ne mazhar olmutur ve olmaktadr. Metin, telifinden hemen hemen 200 yl sonra Cremonal Gerhard tarafndan Latinceye evrilmi, ayrca braniceye ve Provansaya tercme edilmitir. Bundan ok da uzun olmayan bir sre sonra cerrahi konusunda batdaki ilk nemli eser yaynlanmtr: Guglielmo de Saliceto9 (1275 civar)nun Cyrurgia isimli eseri. Sonraki yzylda bunu, Guido de Cauliaco10 (Guy de Chauliac, . 1368 civar)nun ok daha kapsaml eseri izlemitir. Kukusuz Eb Bekr er-Rz (. 313/925), Al b. el-Abbs el-Mecs (4./10. yzyln son eyrei) ve Eb Al bn Sn (. 428/1037)nn kitaplarnn bu iki bat kaynakl esere olan etkisi ezZehrvninkinden daha byktr. Kitabnn 30. makalesinin Avrupada 13. yzylda balayan yeni cerrahi sreci iin olan nemi daha ziyade tp aletlerinin tarif ve izimleri ile tbbi tedavi sahnelerinin zenginliinden kaynaklanm olduu grnmektedir. ez-Zehrv cerrahisinin evirisinin yazmalar, Avrupa ktphanelerinde hayret verici lde yaygndr. lki 1497 ylnda yaynlanm olan inkunabel basklar da buna eklenmektedir. 1541 tarihli Basel basksndan itibaren ez-Zehrvnin risalesi Methodus medendi certa, clara et brevis adyla da tedavle kmtr. ez-Zehrvnin kitabnn cerrahi makalesine ilikin arabistik ve tp tarihi aratrmalar Johannes Channingin Albucasis de Chirurgia (Oxford 1778)syla birlikte balamtr. Yazar bu almada iki Oxford yazmasn, Huntington 156 ve Marsh 54, temel alarak metni resimleriyle birlikte Latinceye evirmitir. Daha sonra 1861 ylnda Lucien Leclerc11 172 aletin bizzat kendisi tarafndan izilmi kopyalarnn izelgesiyle birlikte baarl bir Franszca eviri yaynlamtr. Leclerc bu almasn ncelikle le manuscrit dAbulcasis de la bibliothque de la rue Richelieu olarak isimlendirdii bir Paris yazmasna dayandrm,
Channingin almas ile Latince el yazmalarn yan sra Cezayirde kefettii baka bir Arapa yazmadan da yararlanmtr. 1898 ylnda E. Gurlt12 Geschichte der Chirurgie und ihrer Ausbung isimli almasnda Leclercin Franszca tercmesinin bir zetini, onun alet izimlerinden 102si ile birlikte vermektedir. 1918 ylnda Karl Sudhoff13 Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter isimli kitabnn ikinci blmnde Ortaan Latince kaleme alnm Eb el-sm yazmalarnn alet izimlerini bir araya getirmitir. Bu almada 200den fazla alet resmini sunmaktadr. Ayrca, Latince evirinin Viyana Avusturya Milli Ktphanesindeki S. N. 2641 ve Budapete niversite Ktphanesindeki Cod. 15, en az iki yazmasnn ve bunlardan baka Osmanl Hkmdar Fatih Sultan Mehmet iin 1465 ylnda erefeddn Sabuncuolu tarafndan hazrlanan Trke redaksiyonunun tbbi tedavi sahnelerinin renkli resimlerini iermesi tp tarihi bakmndan dikkate deerdir. Hem Viyanada bulunan 68 resim ierikli yazma14 hem de Trke redaksiyonun15 Parisde bulunan 140 resimli yazmas (Ms. Suppl. Turc 693) son yllarda tpkbasm olarak ilgililerin hizmetine sunulmutur. Latince tpkbasmnn yayncs Eva Irblich retici giriinde ayrntl bir biimde minyatrlerin kayna sorununu Latince tercme ile Osmanlca redaksiyonun resimlerini karlatrmal inceleyerek ele almaktadr: erefeddnin cerrahisinin Paris yazmasndaki (Bibliothque nationale
Bkz. Sarton, G.: Sarton, George: Introduction to the History of the Science, Cilt 2, ksm 2, Baltimore 1931, s. 1078-1079. 10 a.e. Cilt 3, ksm 2 (1948), s. 1690-1694. 11 La chirurgie dAbulcasis (arab.: Eb el-sm alef b. Abbs ez-Zehrv) traduite par , Paris 1861 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 36)
12 Berlin 1898 (Tekrabasm: Hildesheim 1964), s. 620648 levha 4 ve 5 ile birlikte. 13 Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter. Graphische und textliche Untersuchungen in mittelalterlichen Handschriften, 2. ksm, Leipzig 1918, s. 16-75 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 166247). 14 Abu l Qsim alaf ibn Abbs al-Zahru, Chirurgia. Lateinisch von Gerhard von Cremona. Vollstndige Faksimile-Ausgabe im Originalformat von Codex Series Nova 2641 der sterreichischen Nationalbibliothek Kommentar Eva Irblich, ve Chirurgia Albucasis (tpkbasm), Graz 1979. 15 Sabuncuolu, erefeddin: Cerriyyet l-niyye, ed. lter Uzel, 2 Cilt (metnin transkripsiyonu ve tpkbasm), Ankara 1992. Yazmann resimleri ksmen renkli, ounlukla siyah-beyaz, Franszca aklamalarla yaynlayan Huard, P. ve Grmek, M.D.: Le premier manuscrit chirurgical turc rdig par Charaf ed-Din (1465) et illustr de 140 miniatures, Paris 1960.
G R
Ms. suppl. turc 693) naif Trk minyatrleri tbbi metnin resimsel uyarlamasnn basitliini gzler nne sermektedir. Burada tabip ve hastay tasvir eden ekiller esas itibariyle cepheden yana yana yerletirilmi olup, birlikte, etkileir halde resmedilmemitir. Dorusal ve de bezeme amacyla dz resmedilmi bir doulu minyatrle grsel aralarla bir eylemi perspektifin geometrik kurallaryla grntleyen, mekansal veya dekoratif arka planl batl bir resim arasndaki fark burada en ak ekilde ortaya kmaktadr.16 ekillerin koyu ten tonu, mimarinin adr gibi baz geleri, erevelenmi duvarlar veya yuvarlak kubbeler ve de tabibin sarkl ekli, minyatrlerin Arap rneklere dayanabilecei grne sevketmektedir. Oysa perdeler, dz kubbeler, kubbeleri veya perdeleri tayan stunlarn zerindeki heykeller gibi dier geler, grsel dilde Eski a resim sanatnn tamamlayc bilekelerini gstermektedir. Resimlerin, ekil, gotik mimari, peyzaj sanatna ilikin unsurlar veya bezeme amal yzeysel arka plan gibi gelerinde yeniden gney Avrupa resim tarz kendini belli etmektedir. Bu tarz bireyselliine ramen gney talya sanat peyzaj kapsamnda tasavvur edilebilir.17 Bununla beraber metnin Latincesinin ortaya kt asl yerin Toledo tercme okulu olmas akla yakn gelmektedir ve marip spanyasnn Eski a ve Dou slubunu taklit edici gelerinin yazmann resimlerinin oluumunda etkili olmu bulunmas da ayn ekilde olasdr.18 Eva Irblichin bilgilendirici analizi bakmndan unlar tasrih etmek isterim: 68 resimli Latince eviriye karn 870/1465 tarihli Trke redaksiyon tbbi uygulamalar ieren yaklak 140 minyatr sunmaktadr. Bundan baka, Latince metin tp aletleri ile ilgili hibir resim iermemektedir. Fakat, bu bir yana, her iki metin de gerek tbbi uygulamalarn grselletirilmesi, gerekse metinsel erevede o denli uyuma gstermektedir ki
ortak bir kaynan varl dnlebilir. Yazarn sipariiyle hazrlanm olan bir nshann, aletlerin ve tbbi uygulamalarn, kalite bakmndan iyi veya en azndan yeterli seviyedeki izimleriyle donatlm olduundan emin olabiliriz. Allageldii zere, bu tr grevler, genel olarak aznlk evrelerinden gelen profesyonel ressamlar tarafndan yerine getirilmekteydiler. Resimlerin zaman ierisinde bir ok kez tekrarlanan kopyalama ilemi nedeniyle eviriden nce, eviri esnasnda ve eviri sonrasnda orijinalden sapmalar yaam olmas hi kukusuz mmkndr. Ben daha ziyade orijinalin minyatrlerinin kabul edilebilir bir kaliteye sahip olduklarn varsayma eilimindeyim Koleksiyonumuzun oftalmolojik aletlerinin modelleri arasnda ez-Zehrvnin Tarfinin izimleri yerine, alfe b. Eb el-Mesin elaleb (674/1275den nce yazmtr)nin Kitb el-Kf f el-Kul isimli eserindeki izimlere dayanarak oluturulmu bir ok model bulunmaktadr. ki yazma halinde19 gnmze ulaan bu kitap Julius Hirschberg20 tarafndan incelenerek Almancaya evrilmitir. alfe yapt alet tariflerine, burada stanbul Yeni Cami koleksiyonu yazmasndan hareketle modellere dntrdmz resimlerin iki panosonu eklemitir. Ayrca, alfede gz sinirleri kesime noktasnn ilk olarak Ammr b. Al el-Mavl (4./10. yzyl)nin oftalmoloji kitabndan kaynaklanm olmas muhtemel olan (bkz. s. 27) bir izimi bulunmaktadr.
19
16 Abu l Qsim alaf ibn Abbs al-Zahru, Chirurgia, a.y., kommentar s. 31a. 17 a.e., s. 31b-32a. 18 a.e., s. 32a.
stanbul Yeni Cami 924 ve Paris, Bibliothque nationale, ar. 2999, bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Suppl.-Bd. 1, s. 899. 20 Ammr b. Al al-Mauil: Das Buch der Auswahl von den Augenkrankheiten. alfa al-alab: Das Buch vom Gengenden in der Augenheilkunde. al ad-Dn: Licht der Augen. Aus arabischen Handschriften bersetzt und erlutert von J. Hirschberg, J. Lippert ve E. Mittwoch, Leipzig 1905 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 45, Frankfurt); kr. Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, Leipzig 1908, s. 150-153.
T I P
alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin Kitb el-Kf f el-Kul isimli eserinden oftalmolojik aletler, stanbul Sleymaniye Ktphanesi Yeni Cami Koleksiyonu 924den.
G R
2. Anatomik Resim Serileri

slam tbbndan, 20. yzyln ilk on ylnda bilimsel aratrmalarn ilgisini ekmi olan anatomik beli ve altl resim serilerinden birka gnmze ulamtr. Burada en bata 8./14. yzyldan ranl tabip Manr b. Muammed b. Amed b. Ysufun1 Ter-i Manr isimli kitabnn resimlerini kastediyorum. 1848den beri Hindistanda birok kez neredilmi olan kitabn resimlerini K. Sudhoff2 anatomik resimler zerindeki almalar erevesinde incelemitir. Resimlerde, insan vcudundaki iskelet sisteminin, sinir, kas, toplardamar ve atardamar sistemlerinin ve de bir hamilenin atardamar sisteminin tasviri sz konusudur. skelet sisteminin, kas, toplardamar ve atardamar sistemlerinin kukusuz daha eski dier grsel tasvirleri sml b. asan b. Amed elCurcn (. 531/1137 veya 535/1141)nin Zara-i razmh isimli kitabnn Oxford yazmas3 yoluyla Sudhoffun bilgisine ulamtr. Farsa yazmalarn resim ve metinlerini batda bulunan kitaplardaki karlklaryla karlatrma sonunda Sudhoff, anatomik resim serileri ile bunlarn metinlerinin iki farkl dnemde ve belki iki farkl yolla spanya d Avrupaya ulam olaca grne varmtr. Bu ayrmlamada en nemli noktay o, yalnzca, Baselde mevcut olan, 13. yzyldan kalma Provansa yazma-
1 Fonahn, Adolf: Zur Quellenkunde der persischen Medizin, Leipzig 1910 (Tekrarbasm: Leipzig 1968), s. 3-4; Storey, C.A.: Persian Literature, Cilt 2, ksm 1, Londra 1958, Repr. 1972, s. 225-227; Buzurg e-hrn: ez-Zera il Tanf e-a, Cilt 4, Tahran 1360/1941, s. 184-185. 2 Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, speziell der anatomischen Graphik nach Handschriften des 9. bis 15. Jahrhunderts (=Studien zur Geschichte der Medizin, Heft 4, Leipzig 1908), Abschnitt (Blm) 5: Eine anatomische Sechsbilderserie in zwei persischen Handschriften, s. 52-72; Seidel, E. ve Sudhoff, K.: Drei weitere anatomische Fnfbilderserien aus Abendland und Morgenland, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 3/1910/165-187 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 93, Frankfurt 1997, s. 99-123). 3 Yazma Fraser 201, Bodl. 1576, bkz. Cat. Of Pers., Turkish, Hindstn Mss., ed. Hermann Eth, Cilt 1, Oxford 1889, Sp. 951-952; bkz. Sudhoff, K.: Ein Beitrag, a.y., s. 52: Alt anatomik resim ikinci cildin sonunda kirli sayfalarda (flyleaves) bulunmaktadr.
nn, bir iskelet tasvirini, diil genital organlarn (iine izilmi embriyo olmakszn) bir izimini ve iskelete eklenen bir lejanta sahip olmasnda grmektedir4. O, bunun tesinde, hem lejantl iskelet tasvirinin hem de diil genital organlarn (burada iine izilmi embriyo ile birlikte) Farsa anatomi kitabnda mevcut olduunu tespit etmektedir5. Basel yazmalar ailesinden farkllk gsteren Latince yazmalar grubunun ncs olarak Sudhoff, (Regensburg civarnda) Prfening manastrndaki 1154 tarihli bir yazma ile Scheyern manastrndaki bir dier yazmay (yaklak 1250 tarihli) gstermektedir6. Onun dncesine gre, bunlar o denli gze arpan bir uyum gstermektedir ki, gerekten ikisi arasnda yakn bir ilikinin mevcudiyetinin kabul edilmesi zorunludur. Ancak, Prfening yazmasnn daha yeni olan yazmaya model olarak hizmet etmesi tamamen olanak ddr7. Sudhoff bundan, Baselde bulunan Provansa metnin Salernoda 11. ve 12. yzylda ortaya km iki farkl derlemenin kaynatrmas olduu sonucunu karmaktadr8 ve kendisini u karma sevkedilmi hissetmektedir: Prfening, Scheyern ve Oxford yazmalarnn resimleri birbirleriyle sk skya ilikilidir. Bunlarn eski adan geldiini ve Bizans zerinden bize aktarldn tahmin etmekteyim. Baseldaki Provansa yazmann resimleri de eski adan gelmekle birlikte, belki de bambaka bir iletim yolu izlemitir.9 Aratrmann sonuna doru Sudhoff Farsa yazmalardaki resimlerin kaynana ilikin dncelerini sylemektedir: Bence, Londra ve Oxford Farsa yazmalar eski an anatomik izimlerine zg bir gelenek izgisine, Arap tbb yoluyla da olsa, iaret ediyor grnmektedir. Bu izimler belki de skenderiyeden gelen ayn izimlere dayanmaktadr ki, biz bunlara ilikin bozulmu bir bilgiyle batya ulat biimiyle daha nce tanm bulunmaktayz, belki! Ancak, henz bugne kadar, eski ada ne kadar anatomik
Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, a.y., s. 29. 5 Drei weitere anatomische Fnfbilderserien, a.y., s. 187 (Tekrarbasm: a.y., s. 121). 6 Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, a.y., s. 3. 7 a.e., s. 3. 8 a.e., s. 23. 9 a.e., s. 28.
4
T I P
resim serisinin olumu ve daha sonraki dnemlere iletilmi olduuna ilikin bir olasln hafif bir izi bile mevcut deildir.10 Ayn konuya ilikin iki yl sonra yaynlanan ve E. Seidelin ortak yazar olarak grnd bir aratrmada son olarak yle denilmekte: Bununla beraber, bugn, metinleriyle birlikte bu resimlere, izimler ieren Yunanca bir anatomi ders kitabnn temel tekil etmi olduu en byk olaslkla ve hemen hemen tarihi aklkla iddia edilebilir. Bu metin skenderiyede kaleme alnm ve muhtemelen mevcut modellere dayanarak ematik izimlerle donatlmtr. Aktarlm olan Latince metin Arap etkilerden tamamen aridir, yani dorudan doruya Avrupa geleneinde eski adan gelmektedir. Resimleriyle birlikte bu metin Araplarn elbette malumuydu, fakat anatomik resimler dini sayglardan tr aktarlamam olduu iin (onlar tayan) metne rastlama ii bir hayli zor grnyor, ancak bu yine de muhtemelen gerekleecektir.11 Sudhoff, Avrupaya dorudan doruya ve Arapslam kltr evresinin herhangi bir katks olmakszn ulatn savunduu, izimler ieren bir eski a anatomi metnine ilikin tasavvurunu u ekilde temellendirmektedir: slamn, tm Arap tp yazarlarnn bal olduu snnilerin kat ekol, kukusuz bu yazarlarn da malumu olmu olan skenderiye kaynakl anatomi izimlerininin muhafazasn ve ilave izimlerle bize aktarlmasn imkansz klmtr ... 12 Bir insan eklinin ve beraberinde anatomik izimlerin olanaksz olmad Fars iilerinin daha zgr ekol burada bu aktarm srecine byk bir talih eseri olarak tamamlayc bir biimde katlmaktadr. Zira, bu resimler her ne kadar (mesela karacier resimlerinde) dier aktarm izgilerinden ayrlyor grnyorsa da, skenderiye ekolnn izlerini tayor, skenderiye tbbnn belki baka bir yazar ya da baka bir dnem ile balantl bulunuyor. Ama, Manr ibn Muammed ibn Amed nnde duran ve kendisi tarafndan kullanlm olan resimlerde ok ey deitirmi midir? Bu hususta bugn kesinlikle bir ey syleSudhoff, K.: Ein Beitrag, a.y., s. 72. Drei weitere anatomische Fnfbilderserien, a.y., s. 185 (Tekrarbasm: a.y., s. 119). 12 Drei weitere anatomische Fnfbilderserien, a.y., s. 186 (Tekrarbasm: a.y., s. 120).
10 11
nemez. Fakat ben, skenderiyede papirus varaklarn zerine izildikten sonra bu iten anlayan ve daha da ok anlamayan pekok elin bu resimlere uzanm olduunu sanmyorum.13 Sudhoffun aklamalar, daha dorusu hipotezleri hakknda birka kelimeyle mtalaada bulunmak ve kendi aklamam sunmak istiyorum. Arap tabiplerin tp bilimini esasen Yunanlardan aldklar hi kuku gtrmez bir olgudur. Onlar bunu gizlememekte ve kullandklar kaynaklar kitaplarnda dier kltrlerde grlemeyen bir titizlikle belirtmektedirler. Anatomik izimlerin Yunanlarda ne derece yaygn olduu bugne kadar aydnlatlm deildir. Bu tr izimler Arapslam dnyasnn tabiplerine ulama durumlarnda, bunlarn tbbn bir btn olarak geliimi dorultusunda, alndklar ekilde kalmadklarn gz nnde tutmalyz. Bu sorunun kapsaml bir biimde incelenmesi gereklemi deildir. Halihazrda, biz sadece uneyn b. sn bize Galenin eserine dayanarak salam olduu gz anatomisine ilikin resmi bilmekteyiz. Latince ve ayrca Farsa yazmalarda insan vcudunun baz anatomik izimleriyle karlamamz ve bu ikisi arasndaki belirli bir ilikinin aka grlmesi, bunlar birbirinden bamsz olarak Yunanca kaynaklardan alnt olarak grme hakkn bize vermemektedir. Bu Latince yazmalardan birisinin 1154 ylndan kaynaklanmakta olmas ve gney Fransadaki bir manastrda bulunmas, tp biliminin tarihsel geliimine ilikin bugnk bilgi seviyesinin nda, bize, o yazmann ieriini, Salernoda 11. yzyln ilk yarsnda Hristiyanl kabullenmi aslen Arap Constantinus Africanus14 (yaklak 1015/1087)un ahsiyeti ve onun tarafndan beraberinde getirilerek tercme edilmi ve baka isimler altnda tedavle karlm olan Arapa kitaplarn dourduu kprdanmalarla ilikilendirmeye izin vermektedir. Constantinus Africanusun beraberinde getirdii birok kitaptan birisi de Al b. el-Abbs el-Mecs (4./10.
Drei weitere anatomische Fnfbilderserien, a.y., s. 186-187 (Tekrarbasm: a.y., s. 120-121). 14 Constantinus Africanus ve Salernoda tp hakkndaki aratrmalarn byk bir ksm Islamic Medicine serisi Cilt 43, Frankfurt 1996da tekrar baslmtr, ayrca bkz. Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen Medizin durch das lateinisches Mittelalter, Wiesbaden 1964, s. 17-54.
13
G R
yzyl)nin kapsaml tp kitabdr. Bu kitapta sadece 110 blm anatomiye ve cerrahiye ayrlmtr15. Bu eserin anatomik izimler ieren bir kopyasnn Salernoya ulam olma ihtimali byktr. Bu mnasebetle, bu kitabn ilk Latince evirisinin, bir kez daha Latinceye evrilene ve bylece gerek yazarn kim olduu anlalana kadar, yaklak 200 yl boyunca Avrupada Constantinus Africanusun eseri olarak tedavlde bulunduu belirtilmelidir. Her halkarda Al b. el-Abbsn kitab Constantinus Africanus araclyla Salernoya ulaan anatomik ve cerrahi blmler ieren yegane eserdir. Mehur Salerno Anatomisinin ortaya knn dorudan doruya bu kitaba bal olduunu evvelce Sudhoffun bir ada olan Robert von Tply16 ifade etmiti. Farsa anatomi kitabnda ayrntl tarifler eliinde daha gelitirilmi izimleri bulmamz ve buradaki ekillerin saysnn drtten altya km olmas manidardr. Kukusuz biz bu kitapta karlaacamz bu keyfiyeti, bu zel yazarn baarl hizmeti olarak deil, bilakis sadece Arap-slam kltr evresinde tbbn, 8./14. yzyln sonlarnda vermi olduu pek ok rnden birisi olarak grmek istiyoruz.
Yalnzca gz anatomisine ilikin bilgilerinde uneyn b. s ve bn el-Heysem ve dolaysyla Kemleddn el-Fris arasnda gereklemi olan nemli geliimin de burada anmsanmasnda yarar vardr. Son olarak Sudhoffun, slamn, tm Arap tp yazarlarnn bal olduu snnilerin kat ekol, kukusuz bu yazarlarn da malumu olmu olan skenderiye kaynakl anatomi izimlerinin muhafazasn ve ilave izimlerle bize aktarlmasn imkansz klmtr ... olarak ifade ettii ve bu zihniyetten hareketle Fars iilerin daha zgr ekoln istisna klan grne ilikin birka sz sylenmelidir. Onun, anatomi tarihinin burada sz konusu olan altyzyllk dneminde ii tabiplere sadece skenderiyelilerden miras alnan bilgilerin muhafazasndan ibaret olan bir katky tanyor grnd bu hkm veya temellendirmesi hi makul gzkmemektedir ve Arap tp tarihi aratrmalarnda17 ulalan ada bilgi seviyesiyle elimektedir: Zara-i razmh (505/1110 civar) ile Ter-i Manr (800/1400 civar)nin resimleri arasnda gerekleen gelimenin nemsiz olmadnn Sudhoffun da dikkatini ekmi olmas gerekirdi diye dnlmektedir.
15
Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, Berlin-Heidelberg-New York 1976, s. 39. 16 Studien zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, Leipzig ve Viyana 1898, s. 88; kr. Ynez Viol ONeill, The Fnfbilderserie reconsidered, in: Bulletin of the History of Medicine (Baltimore) 43/1969/236-245; ayn yazar: The Fnfbilderserie a bridge to the unknown, in: Bulletin of the History of Medicine (Baltimore) 51/1977/538-549.
17 rnein bkz. R. von Tply, a.e., s. 63; H. Schipperges, Die Anatomie im arabischen Kulturkreis, in: Medizinische Monatsschrift (Stuttgart) 20/1966/67-73; ayn yazar, Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, a.y., s. 3852, zellikle s. 39. Burada yazar yle demekte: Arap cerrahisine ilikin sistematik bir genel bak erevesinde hereyden nce anatomi ayrntl bir biimde incelenmelidir, hereyden nce, nk anatomi Eski adan itibaren cerrahi mdahaleye temel tekil eden bilgi olarak kabul edilmitir. Bu alanda pek ok nyarg giderilmelidir. Bu nyarglar, insan kadavralarn terih etmenin Mslman bir kimseyi kirlettii, bundan dolay ilgili bilgilerin naklinin alnt biiminde cereyan ettii ve bilimsel ilerleme iin hibir fayda salamad varsaymndan kaynaklanmaktadr. Bunun da tesinde, insan ekli iziminin bir Mslmann tasavvurunda mmkn olmad tekrarlanp durulur.
10
T I P
skelet sistemi.
Sinir sistemi.
Kas sitemi (yazsz).
Toplardamar sistemi. izimler 1-5: Zara-i razmh (505/1110 civar)den anatomik illustrasyonlar, Ms. Oxford 576, Sudhoffa gre.
Atardamar sistemi.
G R
11
izimler 6-11.: Ter-i Manr (800/1400 civar)den, yazma Ayasofya (stanbul) 3598.
6. skelet sistemi.
7. Kas sitemi.
Ders kitaplarna Al b. el-Abbs veya bn Sn gibi Arap hekimler yzlerce anatomik mstakil risaleler eklemilerdir, bu risalelerde biz sadece Helenistik cerrahinin skenderiye ekolnn retilerini resepsiyon edilmi olarak bulmamaktayz, ayrca ok sayda eski ran ve Hint kayna da bulmaktayz. Anatomi ve cerrahinin, ders kitaplarnda da vazgeilmez bir yer edinmesi ve srekli artan bir ierik kazanm olmas bu yaznmsal zmseme srecinden kaynaklanmaktadr. Daha kendi zamannda Rz el-Manrsinde anatomiyi 26 blm kapsamnda
ilemitir. Al b. el-Abbs Liber Regius isimli eserinin 9. kitabnda tek bana 110 anatomik ve cerrah blm, ayrca 10. kitapta bir cerrah tedavi retisi ortaya koymaktadr. bn Snnn el-nn isimli eseri de sistematik bir anatominin yan sra zgn bir <ilm el-cira> (=cerrahi bilgisi) zikretmektedir. Gz anatomisine ve fizyolojisine dair kesin bir bilgiye bn el-Heysem sahipti; ayrca bkz. Savage-Smith, Emilie: Attitudes toward dissection in medieval Islam, in: The Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 50/1995/67-110.
12
T I P
8. Sinir sistemi.
9. Toplardamar sistemi. 10. Atardamar sistemi.
11. Bir hamilenin atardamar sistemi, embriyo ile birlikte.
G R
13
izimler 12-17.: Ter-i Manr (800/1400 civar)den, yazma India Office (Londra) 2296.
12. skelet sistemi, Ter-i Manr den.
13. Kas sitemi, Ter-i Manr den.
14
T I P
14. Sinir sistemi, Ter-i Manr den.
15. Toplardamar sistemi, Ter-i Manr den. 16. Atardamar sistemi, Ter-i Manr den.
17. Bir hamilenin atardamar sistemi, embriyo ile birlikte, Ter-i Manr den.
G R
15
Latince eksik bir anatomik resim serisi, Ms. Oxford, Cod. E. Museo 19.
16
T I P
3. Grme Organnn Anatomik izimleri
Matematik ve astronomi alanlarn istisna edecek olursak, Arapa yazmalarn bir zayf noktas metinsel sunumlarn arzu edilen biimde izimler ve taslaklarla grselletirilmemesinde grnmektedir. Hatta bu iki alanda, ekiller iin ayrlan yerlerin mstensihler tarafndan, bir uzmann muhtemelen bu grevi stlenecei beklentisiyle bo braklm olduu pek nadir rastlanan bir olgu deildir. Arapa yazmalara vakf olanlar, birok durumda mellif nshalarnn, eer gnmze ulamlarsa, izimler iermesine karn, bunlardan yaplan kopyalarda bu izimlerin bulunmamasna alktr. Arap bilimleri tarihi ve bunlarn Avrupadaki resepsiyonu sorunu ile uram srasnda, izim ieren birok Arapa yazmann erken dnemde Avrupaya ulama ansna sahip olduunu ve bylece izimlerinin Latince evirilerde korunarak gnmze aktarld izlenimini edindim. Burada Eb el-sm ez-Zehrvnin cerrahisindeki (bkz. s. 5) Arapa yazmalarda eksik olan ve sadece Trke versiyonda dk kalitede de olsa beliren gzel tedavi sahneleri aklma geliyor. 1908 ylnda J. Hirschberg1, orijinal metnin izimleri olmakszn tedavlde bulunan yazmalarn durumundan yaknmaktayd: Araplar erken dnemde oftalmoloji ders kitaplarn, grme organnn anatomik izimleriyle bezemeye balamlardr. alfenin verdii ak ve net bilgiye gre uneynin kz kardeinin olu Badatl ubeyin (9. yzyldan) Gz Hastal Tarifi kitab (bize ulamamtr) gz izimleriyle donatlmt. Badatl Al b. snn (11. yzyln bandan) Araplar iin oftalmolojinin klasik ders kitab olan eseri, a tabakann (yani zonulann) cams cisim ile kapanmasnn ematik bir tasviri dnda hibir ekil iermemektedir. Maalesef
1 Geschichte der Augenheilkunde, 2. ve 3. kitap: Geschichte der Augenheilkunde im Mittelalter und in der Neuzeit, Leipzig 1908, s. 150.
bu resim bugn faydalanabildiimiz be yazmann hepsinde eksiktir. Musullu Ammrn ayn dnemden olan eseri hakknda da ayn eyden yaknmaktayz: Geri, metin, sadece branice evirisinde mevcut olan ekillerden bahsetmekte, ancak sadece ilerine bunlarn izilmesi gereken boluklar tamaktadr. uneyn b. s (. 260/873, bkz. aadaki 13. resimler)n Kahire yazmasnda gnmze ulam gz izimi Arap-slam oftalmoloji biliminin byk uzman Julius Hirschbergin henz malumu deildi. Bunlarn kefi Hirschbergin daha gen ve ayn uzmanlk alanndan meslekta Max Meyerhofa nasip oldu. bn el-Heysemin gzn resimsel tasvirinin Arapa orijinalini de, ki bunun ardllarn 16. yzyln sonlarna kadar takip edebilmekteyiz, Hirschberg henz bilmiyordu. Kendisinin malumu olan en eski Arap gz resmi hakknda yle demekte: Bereket versin ki biz gz ve beyin resmiyle birlikte gz sinirlerikesime noktasnn izimine Suriyeli alfenin, daha ge dnem, yaklak 1266 yl, Arapa oftalmoloji kitabnn, Paris yazmasnda deil sadece Yeni Cami yazmasnda sahibiz.2 lk olarak, uneynden itibaren Arap gz hekimlerinin hastalar iin beynin anatomisini, fizyolojisini ve patolojisini anlamak amacyla drste aba gsterdikleri kabul edilmelidir. Biz onlar, beynin d rn ve stilize edilmi bu tasvirinde gz sinirlerinin kesime noktasn, bu sinirleri gerekten grselletirmek iin, gayri tabi biimde ne doru ekmi olmalarndan dolay yermek istemiyoruz; bunu biz de ematik tasvirlerimizde yapyoruz.3 Gz anatomisi ve terminolojisi balamnda Hirschberg yle demekte: Biz, Yunanlardan deil, daha ziyade Araplardan, yani Araplarn
2 3
a.e., s. 150. a.e., s. 152.
G R
17
Ortaa Latince tercmelerinden, gz tabakalarnn ve svlarnn bugn kullanlan isimlerine sahibiz.4 Hirschberg gz anatomisine ilikin ayrca unlar eklemekte: er-Rz [. 313/925]nin el-ManrKitabnn5 bize aktard nemli eylerden birisi de k dmesinde gz bebeinin daralmasdr. Salkl insan gznn gz bebeinin aydnlkta darald, karanlkta geniledii olgusu ki dnen ilk insann akam alaca karanlnda sevgilisinin gznde kefetmesi gereken bir olgu ne gariptir ki bize ulaan Yunan yazarlarn hibirisinde, ne bir filozofta ne de bir hekimde, bulunmamaktadr.6 Bu zaten Rznin sz arasnda ifade edilmi bir notu deildir, bilakis onun tarafndan nemli olarak kabul edilen bir olgunun sunumudur: O, bu konuya ilikin Neden Gzbebei Ikta Daralr ve Karanlkta Geniler balkl zel bir risale de kaleme almtr.7 Burada ayrca, oftalmolojiye ait bir kitabn hayvan gzlerinin insan gznden farkll ve insan gznn kendine zg zellikleri hakkndaki alldk olmayan blm anlmaldr. Bu, 8./14. yzyln ikinci yarsndan olan adaa b. brhm e-zilnin Kitb el-Umdesinin altnc blmdr8. Gerekten de bu blm ilgintir, adeta grme organnn karlatrmal anatomisinin ve fizyolojisinin nvesidir. unlar hatrlamalyz: 19. yzyln ilk te ikilik dneminde J. Beer, Mackenzie ve Arltn ayrntl ve klasik oftalmoloji ders kitaplar bile ilenmesi zor olan bu konuya yer vermeye teebbs edememi, ancak gnmzde oftalmolojinin hacimli el kitaplar onu tam ve bilimsel olarak ele almaya girimitir, Graefe-Saemischin kitab birinci bask II, 2,
4
1876 ve bizim yaptmz henz tamamlanmam ikinci bask ve bundan sonra da yaynlanm olan Encyclopdie franaise dophtalmoloji gibi. Binaenaleyh e-zilmizden daha ounu isteyemeyiz.9 Julius Hirschbergin kendi dneminde, arabistikin ve Arap-slam doa bilimleri tarihi aratrmalarnn gerekten hala ilkel bir seviyede bulunduu bir srada, kendisi tarafndan hazrlanan, oftalmolojinin genel tarihi erevesinde Arap-Fars literatrnn gz anatomisi konusuna ilikin olarak ortaya kartt ve tantt bilgiler bugne kadar hala bu disiplin iin r ac niteliini korumaktadr. Fakat, bugnn tp tarihisi, Hirschberg tarafndan genelde Arap tbb, zelde gz anatomisi bakmndan kazandrlan bilgilerin etkisini, alannn sonraki historiyografyasna yansma asndan yeterli bulmuyorsa, bunun nedeni esas itibariyle Karl Sudhoff gibi nl ve son derece retken bir uzman meslektan onun sunduu sonulara kar batan beri yadsyc bir tavr taknm olmasnda aranmaldr. Sudhoffu harekete geiren, Hirschberg tarafndan elde edilen sonulara kar ok iyi temellendirilmi kuku deil, bilakis onun Arap-slam kltr evresinin bilimler tarihindeki konumuna kar taknd Avrupa merkezli temel tavrdr. almalarnda tekrar tekrar dile getirdii fikre gre o, sadece Arap-slam kltr evresine herhangi bir yaratc rol tanmamakla kalmamakta, ayn zamanda o Arap-slam kltr evresine, Ortaada Yunanlar ile Avrupa arasndaki bir arac roln bile fazla grmektedir. Ona gre, Avrupa Yunanlarn eserleriyle bunlar Arapaya tercme edilmi ve bu tercmeler Avrupaya ulam olabilseler bile Araplarn aracl olmakszn tanm ve dorudan doruya Latinceye evirmitir.
Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, a.y., s. 154. 5 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 3, s. 281-283. 6 Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, a.y., s. 155. 7 a.e., s. 156. 8 a.e., s. 84-85; Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Cilt 2, s. 137.
9 Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, a..y., s. 156-157.
18
T I P
Bu zihniyete kar kan ilk bilim insan bildiim kadaryla S.L. Polyakdr. 1941 ylnda o yle diyordu10: The knowledge of the structure of the eye, and of its working, possessed by western Europa during the Late Middle Ages, including the pictorial representation, manifestly was transplanted from the Near East, from the so-called <Arabs>, mostly by way of Spain, together with many other intellectual and practical pursuits, such as philosophy, medicine, alchemy, etc. It could not have been an indigenous product. This, if one realizes how completely annihilated was the Greek thought in the territories of the Christianized Teutonic barbarians and the degraded Latins of the West, is what could be expected. The belief that there was a tradition regarding the structure of the eye preserved in western Europe from classical Greek times, or possibly taken over directly from the cultural sphere of Alexandria, and even more so the claim that the early eye diagrams were a product of indigenous European efforts and thus independent from the Arabic Civilization and indirectly from the Greek Civilization (Sudhoff 1907, 1915; Bednarski 1935) seem, therefore, not to be well founded. Polyak Arab diagrams of the eye and their influence in Europe upon the anatomy and physiology of the visual organs11 isimli kitabnn dokuzuncu blmnde konunun Hirschbergden sonra arabist olmayan birisinden bildiimiz en iyi sunumunu vermektedir. O, bn el-Heysem ve rihi Kemleddn el-Fris (700/1300e doru)yi fizyolojik optiin nemli temsilcileri olarak grmekte ve Avrupada 13. yzylda ortaya kan, tannm optik eserleri, bir yzyl akn bir sredir Latince evirileri dolamda olan bn elHeysem ve bn Snnn almalaryla ilikilendirmektedir12. Witelonun esas itibariyle bn el-Heysemin eserine yaplm analitik bir erh ve optik alannda Avrupadaki abalarn ilk rn
olan Perspectiva isimli kitab, ilgin bir biimde zamansal ve ieriksel olarak Kemleddn elFris tarafndan randa kaleme alnan erhle rtmektedir. bn el-Heysemin kitabnn tercmesi ve Witelonun kitabnn yaynlanmas, optie dair yazlan daha ok ya da daha az nemli risalelerin uzun bir dizisinin balangcna iaret etmektedir. Bunlar arasnda, ilk ve en popler olanlar Roger Bacon (yaklak 1219-yaklak 1292)n ve Canterbury bapiskoposu John Pecham (Peckham, yaklak 1235-1292)n risaleleri yer almaktadr. Polyak son bulmakta olan 16. yzyla kadar Avrupal eserler iin izilmi olan gz diyagramlarnn hepsini, Leonardo da Vincininkiler de dahil olmak zere, Arap rneklerle balantl grmektedir13. Arabist olmayan Polyak, bn el-Heysem ve Kemleddn el-Frisnin stanbul ktphanelerinde gnmze ulam gz diyagramlarn yaynlayan ve nemlerini farkeden ilk kiidir. Byk Eilhard Wiedemannn izinde Msrl bilgin Muaf Nif14 nceki yzyln krkl yllarnda Matthias Schrammn ifadesiyle : bn el-Heysemin optik alanndaki baarlarn rnek biimde ve en kapsaml bir elealla ortya koymutur. bn el-Heysem hakknda yirmi yl sonra bir dier <mkemmel> eser yaynlanmtr. Eser Ibn al-Haythams Weg zur Physik adn tamaktadr15. Arap-slam bilimleri hakkndaki ktphaneyi bu kitapla zenginletirmi olan bilim adam bizzat Matthias Schrammdr. Burada eseri laykyla takdir etme gibi zor bir teebbste bulunamam. Ancak, bu eserde olmasa da, bu eseri tamamlayan ve ayn ekilde mkemmel olan bir dier aratrmada Schramm, konumuzla ilgili tamamiyle yeni perspektifler sunmaktadr. Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der arabischen Literatur16 balkl makalesinde Schramm, bizi, bn el-Heysemin anatomik ve optik grleri birbiriyle ilikilendirme abalar
10
The Retina. The anatomy and the histology of the retina in man, ape, and monkey, including the consideration of visual functions, the history of physiological optics, and the histological laboratory technique, Chicago 1941, s. 128. 11 a.e., s. 114 ff. 12 a.e., s. 126.
13 14
a.e., s. 128. El-asan b. el-Heysem, Busuh ve-Kufuhu lBaariyye, 2 cilt, Kahire 1942-1943. 15 Wiesbadenda yaynlanmtr, 1963. 16 in: Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin 43/1959/289-328.
G R
19
hakknda aydnlatmaktadr17. Fizyolojik optik bakmndan saydam katmann (kornea) kresel ekli artk anatomistler tarafndan tespit edilmi salt bir olgu deildir, bilakis zorunluluk tekil etmektedir: Her ynden gz merkezine ve grme merkezine nfuz eden nlarn kesintisiz giriini sadece bu katman (kornea) salamaktadr. Bylece bn el-Heysem fiziksel mlahazalarnn sonucu ... geometrik aralarla gzn yapsna ilikin olarak, esas hatlaryla taslaklanan, ilk kesin hipotezi gelitirmi olmaktadr18. bn el-Heysem tarafndan ekillendirilen fiziin ve fizyolojik optiin daha ileri bir geliim srecinde, yz yl sonra faaliyetlerde bulunmu olan Kemleddn el-Frisnin erhinde Schrammn yksek seviyeli bir eser bulmas da ok nemlidir. Bizim zel konumuzla ilikisi nedeniyle, Schrammn, Kemleddnin gz bebei resmi retisiyle19 ilgili olan tespiti anlmaldr. Kemleddn el-Fris, Galenin ve taraftarlarnn dncesini savunulamaz saymakta ve kesilmi bir koyunun gzn terih etme yoluyla gz bebei resminin olumasnda, yansmann mercein n yzeyinde gerekletii sonucuna varmaktadr. Kemleddnin bu baarsn Schramm20 u szlerle takdir etmektedir: Kemleddn, dnceleri ve deneyleri sayesinde ancak 1823 ylnda Johannes Evangelista Purkynje araclyla tekrar yeniden allarak elde edilen bir sonuca ulamtr. Kemleddn itiraz kabul etmez bir biimde mercein n yzeyininin yansmasn tespit etmi ve bunu kendi kuram erevesinde mkemmel bir tarzda temellendirmi olan ilk kiidir.
Gnmze ulam en eski anatomik gz resmi uneyn b. s (. 259/873)dan gelmektedir21:
izim 1: uneyn b. sa gre gz, yazma Kahire, Dr el-Ktb, Teymr 100, s. 319.
izim 2: a.e., s. 346.

17 Zur Entwicklung der physikalischen Optik, a.y., s. 295. 18 a.e., s. 296. 19 Galenin gz bebei resmi retisini Kemleddn u ekilde aklamaktadr: Galen ve onu izleyenler iddia etmilerdir: Bu (yani rmcee benzeyen tabaka), eer birisinin gznn iinde bize yakn olduu srada bakarsak, kendi imajmz (re) tpk bir ayna (Mirt) iinde bakyormuuz gibi grdmz eydir (Ten el-Menir, ed. Haydarabad 1347-48/1928-29, cilt 1, s. 65, tercme Schrammdan: Zur Entwicklung der physiologischen Optik, a.y., s. 308). 20 a.e., s. 315-316.
21 Terkb el-Ayn ve-leluh ve-lcuh al Rey bur ve-Clns ve-hiye Ar Malt, yazma Kahire, Dr el-Ktb el-avmiyye, Teymr 100, s. 314-318. Ed. Max Meyerhof: The Book of the Ten Treatises on the Eye Ascribed to Hunain ibn Ishq (809-877 A.D.), Kahire 1928 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 22, Frankfurt 1996); Meyerhof, M ve Prfer, C.: Augenanatomie des unain b. Isq. Nach einem illustrierten arabischen Manuskript herausgegeben, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 4/1910/163-191, zellikle s. 165 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 23, s. 45-73).
20
T I P
izim 3: a.e., s. 318.
Bu gz diyagramnn nemine ilikin S.L. Polyak22 1941 ylnda yle demektedir: In his Book of the Ten Treatises on the Eye (Kitb al-ashr malt f al-ain) he gives a good description of the parts composing the eye, of the optic nerve and its connection with the brain, and also of the physiology of the visual system, besides the pathology and the treatment of eye diseases. In an Arabic manuscript of this book discovered by Meyerhof (1911), especially noteworthy are the diagrams of the eye. The best of these [bkz. 3. resim] shows the inner structures of the eyeball in an imaginary horizontal cross-section inclosed in a frame representing the two lids as seen in a living person. Of the several circular layers, or coats, the most outward is the conjunctiva, to which the oculomotor nerve is attached on each side; the next is the sclera, together with the cornea; then the chorioid membrane, with the uvea (iris); and finally the retina, the innermost. This latter membrane, according to the text, is made up of two components - a hollow nerve, which apparently is the retina proper, and the blood vessels. The inner space of the eye is divided by a cross-partition into an anterior compartment, filled with the aqueous humor, and a posterior compartment, the vitreous. The crystalline lens is represented in the very center of the eyeball as a circular sphere, whereas in the text it is correctly described as flat. A thick semicircular line in front of the lens and continuous with the cross22
partition represents the arachnoid membrane in modem terminology the anterior capsule of the lens together with the ciliary zonule and perhaps also the ciliary body. The most anterior portion of the outward tunic, facing upward and correctly showing the cornea with a smaller radius of curvature, is left unlabeled in the figure. The pupillary opening is represented by a small circle behind the cornea, inclosed in a crescent-shaped structure which represents the uvea, or the iris. The optic nerve is hollow. The two sheats enveloping the nerve, the dura and the pia, continue directly into the scleral and the chorioid tunic, respectively, while the optic nerve itself spreads out into the retina. The obvious mistakes in this Arab diagram, which, like the text, is in all probability a copy or an adaptation from the Greek original of Galens On the Utility of the Parts of the Human Body or from a similar treatise now lost, are at once apparent. First, the eyeball is too small in comparison with the palpebral fissure. Its walls are disproportionately thick, the anterior chamber too spacious, the posterior absent, and the vitreal cavity far too small. The two chief errors of the Greek anatomy the location of the lens in the center of the eyeball and the channeling in the center of the optic nerve have been faithfully copied by the Arabs. Yet, in spite of this, the figure gives a fair idea of the disposition of the minute structures of the eye and is unquestionably more correct than the confused geometrical diagrams which decorated numerous Latin manuscripts in Europe from the thirteenth to the fifteenth century and even later. Thus, for instance, the arrangement or sequence of the tunics of the eyeball and of the optic nerve is correct. Even the positions of the lens, with its suspension in the araneal tunic, and of the zonular ligament are nearer actuality than those represented in the above-mentioned geometrical schemes of the early European writers. Altogether, this venerable Arab diagram is more natural than the later, highly schematized, artificial Western figures. In one respect, viz., the curvature of the cornea, it is even more correct than the diagram of Vesalius, whose copy was published in Alhazens and Vitellos joint edition (A.D. 1572).
The Retina, a.y., s. 106-107.
G R
21
Bunu gz anatomisinin tarihsel bakmdan olduka nemli dier resimsel sunumlar izlemektedir. Bunlar ayrca, resepsiyon yollarn da grselletirmeye uygun niteliktedir:
4) el-asan bn el-Heysem (432/1041 civar)in Kitb el-Menirinde bulunan insan grme organnn izimi, yazma stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Koleksiyonu 3212, fol. 81b.23
5) bn el-Heyseme gre, optik eserinin Latince tercmesinde, insan gznn uzunluuna kesiti, yazma Edinburg, Crawford Library of the Royal Observatory24.
23 Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 8; Lindberg, David C.: Theories of Visison from al-Kindi to Kepler, Chicago ve Londra 1976, s. 68; Sabra, A.I.: The Optics of Ibn al-Haytham, cilt 2, Londra 1989, s. 42, Pl. 1.
24 Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 13; Sabra, A.I.: The Optics of Ibn al-Haytham, a.y., 42, Pl. 3.
22
T I P
6) Kemleddn el-Fris (700/1300 civar)ye gre insan gznn uzunluuna kesiti, Ten el-Menir, yazma stanbul Topkap Saray, III. Ahmet 3340, fol. 24b25.
7) Kemleddn el-Fris (700/1300 civar)ye gre insan grme organnn bir baka resimsel sunumu, el-Bair f lm el-Menir isimli eserinden, yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya Koleksiyonu 2451, fol. 42b26.
25 Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 9; Lindberg, David C.: Theories of Visison, a.y., s 70; Sabra, A.I.: The Optics of Ibn al-Haytham, a.y., s. 42, Pl. 2.
26
Kr. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 12.
G R
23
8) Gz yuvarla iinden uzunluuna bir kesit gsteren bir Arap kaynakl diagramn Latince evirisi.
Bu resim bn Snnn nnunun Latince evirisinin 1479 tarihli edisyonuna alnmasyla mehur olmutur27. Ayn diyagram K. Sudhoff28 1907 ylnda bir Leipzig yazmasna no. 118 (varak 217) dayanarak Arap geleneinden bamsz olarak da bir gz yuvarlann uzunluuna kesitinin Avrupa Ortaa araclyla miras olarak intikal etmesi gerektiine kant olmas iin yaynlamt. Buna J. Hirschberg, Sudhoffa yazd bir mektupta u karl vermiti: Hi kukusuz, Suriyeli alfe ve Seleddnin gz izimleriyle donatlm byk oftalmoloji ders kitaplar Ortaa Avrupasnn Latin dnyasna tamamen kapal kalmtr; fakat dierleri dnda, Toledolu Hristiyan <Salomo filius de Arit, Alcoati>nin <Gze Dair Kitap> Latin dnyasnn malumu olmutur. Bu kitaptan hareketle ilk nce, bu eserin mene itibariyle Arapa kaleme alnm olduunu ve tamamen Arapa kaynaklardan aktarlm olduunu ispatladm. Bu eser birinci
risalede, yazarn iziminden dolay pek de mtevaz kalmad bir gz ekli iermektedir ... sizin yazmanzn resmi muhtemelen bu yazmadan alnmtr. Dostumuz Pagelin ilk olarak nerettii ve Pansierin tekrar bast yegane tam Alcoati yazmasnda (Erfurt Amplon Ktphanesi 270) maalesef bu ekil bulunmamaktadr.29 Sudhoff, Hirschbergin bu tespitini ilk nce belirli bir rahatszlk ierisinde malumat olarak kaydetmiti30, fakat sekiz yl sonra reddetme yoluna girmiti: Hirschbergin o zamanlar tahmin ettii gibi (Archiv fr Geschichte der Medizin, I, s. 316) bu resmin Alcoatiden geldiine dorusu pek inanmyorum, zellikle Bat Dnyasnn, gzn yapsna ilikin dier grafiksel sunumlar bize tantmasndan beri inanmamaktaym. Korneann conjunctiva dna yerletirilmesi de Alcoatiye dorudan doruya ters dmektedir. Alcoati kendisine zg herhangi bir bilgiye oftalmolojisinde, en az da anatomi asndan sahip deildir.
27 Tply, Robert: Anatomia Ricardi Anglici (c.a. 12421252), Viyana 1902, s. 39 (Additamenta), Fig. 3. 28 Augenanatomiebilder im 15. und 16. Jahrhundert, in: Studien zur Geschichte der Medizin, Heft 1, Leipzig 1907, s. 19-26, zellikle 22-23.
29
Zum Leipziger Augendurchschnittsbilde aus dem Ende des 15. Jahrhunderts, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 1/1907/316. 30 in: Archiv fr Geschichte der Medizin 1/1907/316.
24
T I P
Bu tamamen Yunanlardan gelmektedir ve onlardan hem Araplara hem de Avrupaya ve Salerno ile dier tababet okullarna eitli yollarla ve son olarak yeniden Arapadan yaplan Latince ter-
cmeler yoluyla ulamtr.31 Daha sonra Sudhoff Leipzig yazmasndan, 1183, fol. 217, gz orta kesit iziminin resmini vermektedir:
9) 15. yzyln ilk yarsndan insan gznn orta kesiti, Latince bir yazmaya gre (Leipzig 1183, fol. 217).
1941 ylnda S.L. Polyak32, Leipzig yazmasnn ve bn Snnn Liber Canonis (1479)inin inkunabel basksnn ierdii iki diyagram hakknda grn belirtmi ve bunlarn ya Kemleddn el-Frisnin iziminin kaba kopyalar olduunu ya da, daha byk bir ihtimalle, bn el-Heysemin optik kitabnda bulunan her ikisinin de ortak kaynan oluturan izimden olduunu sylemitir. Bana gre, her iki diyagramn (Leipzig yazmas ve bn Sn) ve <Alcoati>nin iziminin
de bn el-Heysemden sonra fakat 1159 ylndan nce Arap-slam kltr evresinde grnd kadaryla Kemleddn el-Frisnin de etkilemi olduu bir geliim basamayla ilikili olduu daha kabul edilebilir gzkmektedir. Yazarnn ad Sleymn b. ris el- olmas muhtemel <Salomo filius de Arit, Alcoati>nin (1159 ylnda yazlmtr) Arapa orijinaline ait 5. kitabn gn na ktna da da iaret edilmelidir33.
31
Weitere Beitrge zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, in: Archiv fr Geschichte der Medizin 8/191415/1-21, zellikle s. 9-10. 32 The Retina, a.y., s. 128.
33 Escurial 894 (44a-76a), bkz. Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, Leipzig 1908, s. 70-71. Kitabn edisyonlar, aratrmalar ve tercmeleri Islamic Medicine serisinde, cilt 56, Frankfurt 1996, bir araya getirilmitir.
G R
25
10) Kafatas ve beyin tabakalarnn ve gz yuvarlann emas, zarlaryla birlikte, bn Sn (Avicenna)nn Liber Canonis isimli eserinin 1544 tarihli (Bl. 416) basksndan34. emann gerekten bn Sndan m geldii sorusu aktr.
11) nsan gznn uzunluuna kesiti, Roger Bacon (yaklak 1219 - yaklak 1292)a gre, Perspectiua Rogerii Bacconis, Frankfurt 1614, s. 2735.
34
Sudhoff, K.: Weitere Beitrge zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, in: Archiv fr Geschichte der Medizin 8/1914-15/1-21, zellikle s. 19-20.
35
Bkz. Bednarski, Adam: Die anatomischen Augenbilder in den Handschriften des Roger Bacon, Johann Peckham und Witelo, in: Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin 24/1931/60-78, zellikle s. 62.
26
T I P
12) nsan gznn uzunluuna kesiti, Canterbury ba piskoposu John Pecham (Peckham, yaklak 1235-1292)a gre, Basel niversitesi Ktphanesi yazmasnda F.IV.30 (fol. 128b)36.
13) nsan gznn resmi, Witelo (yaklak 1230 - yaklak 1279)nun Perspectivasndan, Oxford, Bodleian Library, Ms. Ashmole 42437.
36 Bkz. Bednarski, Adam: a.e., s. 65; Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 15.
37
Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 16.
G R
27
14) nsan grme organnn izimi, Leonardo da Vinci (14521519)ye gre, Codice Atlantico, Cilt 3, fol. 62838.
15) alfenin oftalmoloji kitabndan gz sinirleri kesime noktas39.
Bu resmin kopyasn karan ve yaynlayan40 (bkz. s. 5) Julius Hirschberg, eksikliklerine ve stnlklerine iaret ettikten sonra u ekilde hkm vermektedir41: Muhtemelen en azndan m.s. 1000li yllardan kaynaklanan rneklere dayanan bu saygya deer gemii olan resimde her halkarda, D.W. Soemmerringin42 1827 ylndaki klasik iziminde zekice ekillendirmi olduu tasvir ynnde ekingen bir teebbsn grmekteyiz.
39
38 Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 24; Sudhoff, K.: Augenanatomiebilder im 15. und 16. Jahrhundert, a.y., s. 26.
Yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami No. 924, fol. 12a. 40 Ammr b. Al , a.y., s. 34. 41 a.e., s. 164. 42 De oculorum hominis animaliumque sectione horizontali commentatio, Gttingen 1818, Tafel 1; bunun iin bkz. Andersen, S. Ry-Munk, Ole ve Schepelern, H.D.: An Extract of Detmar Wilhelm Soemmerrings thesis: A Comment on the horizontal section of eyes in man and animals, Kopenhagen 1971.
28
T I P
4. nl Tabiplerin Portreleri
1) Ders veren Dioskurides (m.. 1. yzyln 2. yars), Materia Medica isimli eserinin Arapa tercmesinden, yazma stanbul, Topkap Saray III. Ahmet, 2127, 626/1229 (fol. 1b) ylndan1.
2) Dioskurides ve bir renci, Materia Medica isimli eserinin Arapa tercmesinden, yazma stanbul, Topkap Saray III. Ahmet, 2127, 626/1229 (fol. 2b) ylndan2.
1 Bkz. Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, Cenevre 1962, s. 69.
2 Bkz. Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, a.y., s. 71.
G R
29
3) s b. mrn, 296/907 ylndan nce ayravnda lm olan Badatl bir tabip. Schedelin 1493 tarihli Weltchronik3 (Dnya Tarihi)inde tamamiyle isabetli olarak tedavi konusunda (eser) yazm ve olduka mehur tabip Isaak ben imiram olarak resmedilmekte. Melankoli hakkndaki kitab Constantinus Africanus tarafndan (bkz. aa) intihal edilmitir.
4) Eb Bekr er-Rznin, Latinceletirilmi Rhazes (hekim, kimyac ve filozof, . 313/925), Avrupa kaynakl bir portresi, kendisinin 1486 ylndan itibaren bir ok kez baslm olan tp ansiklopedisi el-v (Liber Continens)nin tercmesinden4.
3 Schedel, Hartmann: Buch der Cronicken, Nrnberg 1493 (Tekrarbasm: Weltchronik bal/ad altnda, ed. Stephan Fssel, Kln-Londra vd. Tarihsiz), sayfa 192b. Bir yandan, Batda ok az tannan bu tabibin genelde slam kltrne tam da ak olmayan Schedelde bir ekilde anlm olmas, dier yandan onun portresi olarak verilen gravrn birka sayfa sonra bn Sn Avicenna, bir tabip, tedavi tabiplerinin en mehuru iin sunulmu olmas kayda deer bir durum oluturmaktadr. Avicennaya orada (s. 202) her halkarda ayrntl ve sitayikar bir paragraf ithaf edilmitir.
Bkz. Albert, Daniel M. ve Edwards, Diane D. (Eds.): The History of Ophthalmology, Cambridge MA 1996, s. 30.
30
T I P
5) Eb Bekr er-Rznin (Rhazes), el-v sinin Latince tercmesinin tasvirine gre, 1506 tarihli bir yazmada5.
6) Eb sm ez-Zahrv (4./10 yzyl)nin, Latinceletirilmi Albucasis, muhtemelen 15. yzyldan gelen Avrupal bir resmi. Kitb et-Tarf isimli kitabnn cerrahi hakkndaki aada bir ok kez alntlanacak blm Avrupa tbbn ok derinden etkilemitir. Resmin orijinali Biblioteca Apostolica Vaticana, Ms. Chigi F.VII. 158 (fol. 49a)da bulunmaktadr6.
Bkz. Europa und der Orient 800-1900 (Sergi katalou), ed. Sievernich, G. ve Budde, H.: Berlin 1989, s. 128.
Bkz. Hamarneh, Sami Kh. ve Sonnedecker, Glenn: A Pharmaceutical View of Abulcasis al-Zahrw in Moorish Spain, Leiden 1963, resim s. 22.
G R
31
7) Eb sm ez-Zehrv (resimde solda)nin bir dier Avrupal tasviri. Bu tasvir Kitb et-Tarf isimli eserinin birinci ve ikinci blmlerinin Latince evirisi olan Liber Theoricae nec non Practicaenin balk sayfasnda bulunmaktadr, Sigismund Grimm basks, Augsburg 15197.
8) Latin Batda Avicenna olarak tannan Eb Al bn Sn (. 428/1037)nn Avrupal bir portresi. Bu portre el-nn f e-bb (Canon Medicinae)nn Latince evirisine yaplm giriin ba harfini sslemekte, Venedik 14838.
9) bn Sn (Avicenna) Hippokrates (. m. 377), Galen (m.s. 2. yzyl) ve Aetius (m.s. 6. yzyl) ile birlikte, el-nnunun Latince tercmesinin balk sayfasnda, Venedik 16089.
7 Bkz. Hamarneh, Sami Kh. ve Sonnedecker, Glenn: a.y., resim s. 28. 8 Bkz. Europa und der Orient 800-1900, a..y., s. 131. 9
Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, a.y., s. 35.
32
T I P
10) bn Sn, saraynda bir sre ikamet ettii kuzey randaki Ziyriler hanedanndan bir hkmdar olan bs b. Vumgrin karasevdal yeeninin yata banda. Bu resim Nim-i Arin ahr Male isimli eserinde bulunmaktadr,
stanbul Trk slam Sanatlar Mzesinde bulunan 835/1431 tarihli bir yazmadan10.
10 Bkz. Terziolu, A.: Yeni aratrmalar nda byk Trk-islm bilim adam bn Sina (Avicenna) ve tababet, stanbul 1998, s. 84. l ombre dAvicenne. La mdecine au temps des califes (sergi katalou), Paris: IMA 1996, s. 114.
G R
33
11) Galen, bn Sn ve Hippokrates meslektalar olarak el-nnun Latince tercmesinin balk sayfasnda, Pavia basksnda 151511.
13) Mslman kyafetinde bilgin, belki de bn Sn (Avicenna) temsil edilmekte, talyan ressam Giorgione (. 1510)nin Filozof isimli resmindeki filozoftan ortada bulunan ve tam anlamyla en ne kan. Resmin orijinali Viyana das Kunsthistorische Museumda bulunmaktadr13.
12) el-nnun Latince evirisinden dersler, Canon Medicinaenin 15. yzyldan illumine edilmi bir parmen el yazmasndan12.
14) Haly Abbas (Al b. el-Abbs el-Mecs, . 400/1000e doru) ve Constantinus Africanus (. 1087), balk sayfas bu resmi tayan eserin yazar Ysaac (s b. Sleymn el-srl, . 320/932) ile birlikte. Szkonusu olan Kitb el-Aziye isimli eserinin Latince evirisidir, Omnia opera ysaac ierisinde baslmtr, Lyon 151514.
Bkz. Terziolu, A.: Yeni aratrmalar nda ..., a.y., s. 97. 12 Bkz. Europa und der Orient 800-1900, a.y., s. 103.
11
13
14 Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, a.y., s. 170.
85.
Bkz. Terziolu, A.: Yeni aratrmalar nda ..., a.y., s.
34
T I P
15) Auenzoar, bir tabip , Schedelin Weltchronik (1493)indeki resim ve ona dair bilgi. Kasdedilen, Avrupada Avenzoar adyla tannan Abdulmelik bn Zuhr (. 557/1162)dur. Schedel ayrca tababet kitab Theysiri, yani Latinceye tercme edilmi olan et-Teysr f el-Mudvt ve-t-Tedbr isimli kitabn da anmaktadr15.
16) Auerrois, bir tabip ve hikmet a, Schedelin Weltchronik (1493)indeki resim ve ona dair bilgi. Bu, ok ynl filozof Muammed b. Amed b. Muammed bn Rd (. 595/1198)dr, Latinlerin Averroesi. Schedel, onun hayat ve etkisi hakknda belirli bir tarihi ve corafi tasavvura sahiptir16.
15 Schedel, Hartmann: Buch der Cronicken, a.y., varak 202a.
16
a.e., varak 202a.
G R
35
HACAMAT
Hacamat yoluyla alnan kan miktarn lmek iin
ki Alet
Kitb el-Cmi isimli eserinin nc kategorisinde bn er-Rezzz el-Cezer amandralarn, bir kaba giren sv araclyla ykselerek, bir kar arl aa indirmesi esasna gre alan eitli aletler tarif etmitir. Burada tarif edilen ve bir resimle donatlan alet, hacamat yoluyla alnan kan miktarn lmeye yaramaktadr1. elCezernin ayrntl tarifini Eilhard Wiedemann2 daha nce 1918 ylnda Almanca eviriyle ulalabilir klmtr. ngilizce eviriyi, kitabn tamamnn evirisi (1974) erevesinde Donald Hille3 borluyuz.
1 Tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 244-248. 2 ve Hauser, Fritz: ber Schalen, die beim
1) Modelimiz (soldaki): ekil: Armut aac, verniklenmi. Stun ve dereceli kap plastik camdan, ksmen verniklenmi. Temel levha pirin, altn yaldzl. Yuvarlak tabak gravrl (120 blml skala) ve kase pirin, altn yaldzl. eride bulunan amandra ve kar arlk pirin. Ahap mahun kontrplak (35 x 49 cm). Aliminyum ayaklar ve plastik cam kapak. Toplam ykseklik: 137 cm. (Envanter No: H 3.01) 2) Modelimiz: ekiller: Armut aac, verniklenmi. Stun ve dereceli kap plastik camdan, ksmen verniklenmi. eride bulunan amandra ve kar arlk pirin. Toplam ykseklik: 53 cm. (Envanter No: H 3.02)
3 The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devi-
Aderla verwendet werden, und Waschgefe nach Gazar, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 11/1918/22-43, zellikle s. 32-35 (Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, a.y., cilt 3, s. 1607-1628, zellikle s. 1617-1620).
ces, a.y., s. 137-139.
36
Koterizasyon
Resim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 464.
El trna formunda
Koter
(mikvt mismriyye)
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinden1.
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 118 mm. (Envanter No: H 1.01)
El trna formunda dier bir
Koter
(mikvt mismriyye)
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinden2.
Leclercden, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 4, Gurlta dayanarak, Geschichte der Chirurgie.
1 Eb el-sm ez-Zahrv, alef b. Abbs: et-Tarf limen Acize an et-Telf, tpkbasm ed. Frankfurt 1986, cilt 2, s. 464; La chirurgie dAbulcasis traduite par Lucien Leclerc, Paris 1861 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 36, Frankfurt 1996), s. 15, fig. no. 3; Albucasis. On Surgey and Instruments. A Definitive Edition of the Arabic Text with English Translation and Commentary by M.S. Spink and G.L. Lewis, London 1973, s. 25.
2 ez-Zahrv, a.e., Cilt 2, s. 470; La chirurgie dAbulcasis,
a.y., s. 15, fig. no. 4; Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 97.ez-Zahrvnin Kitb et-Tarfinden.
K O T E R Z A S Y O N
37
Koterizasyon Aleti
Souk Karacierde
(mikvt f keyy el-kebd el-bride)
Modelimiz, metin haricinde, Paris yazmalarndan birinde3 (bkz. 4. resim) ve Oxford, Bodleiana, Marsh yazmasnda bulunan tasvire dayanmaktadr4. Yazmalarda ayrca yanma izinin formu da resmedilmitir. Bundan, aletin neter formlu bir yzey tekil ettii grlmektedir.
izim, yazmadan, Marsh: Albucasis. On Surgery and Instrumentse dayanarak, s. 87.
izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. No. 19.
izim, Paris yazmasndan, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 13.
3 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 32--33, fig. no. 19. 4 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 87.
38
T I P
Ayaklar ve baldrlar tedavi etmek iin
Koter
(mikvt f keyy el-ademeyn ve-s-seyn)
Her iki modelimiz (a, b) ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris5, stanbul6 ve Oxford7 yazmalarnn resimlerine gre yaplmtr.
Modelimiz: a) Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 121 mm. (Envanter No: H 1.06-1)
izim, et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 470.
Modelimiz: b) Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 103 mm. (Envanter No: H 1.06-2)
Leclercden, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 21, Gurlta dayanarak, Geschichte der Chirurgie. Marsh yazmasna gre, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, a.y., s. 9.
5 Leclerc, L.: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 36-37, fig. no. 21; Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Tafel IV, No. 21. 6 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 470. 7 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 97.
39
KAFA ve YZ TEDAVLER
Zeytin Koter
(mikvt zeytniyye)
Bir defalk kafa koterizasyonu iin (f keyy er-res keyyen viden) ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinden1. Leclerc (bkz. 4. resim) muhtemelen bu nemli aletin ismine kendini kaptrmtr. nnde bulunan yazmalardaki illustrasyonlarn kabzasn koter ucu sanmtr. Gerek koterin (bkz. sadaki resim) ez-Zahrvnin dneminde artk zeytin ekirdeiyle muhtemelen hibir benzerlii kalmam olabilir. Zeytin ekirdei eski adan beri bilinen alete adnn verilmesinde belirleyici olmu olabilir.
izim, Leclercden, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 1 & 2; Gurlta dayanarak, Geschichte der Chirurgie.
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 127 mm. (Envanter No: H 1.03) izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 463.
izim, Kitb et-Tarf, yazma stanbul, III. Ahmet 1990 (8./14. yzyl), fol. 7b.
Bir dier Alet

Kafa koterizasyonu iin, akaklarda ve arka kafada.
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin bir resmine dayanarak, L. Leclerc tarafndan yaplm kopya izim, imal edilmitir2.
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 17 (yazma Oxford, Huntington 156).
a.y., s. 12, fig. no. 1; kr. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 17. 2 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 13-14, fig. no. 2; kr. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 21.
1 ez-Zahrv, a.e., Cilt 2, s. 463; La chirurgie dAbulcasis,
40
T I P
Koter
Yz felcinde kullanmak iin (mikvt el-lave)

Modelimize, L. Leclerc tarafndan ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarndan birinde bulunan bir resme dayanlarak izilen bir resim esas tekil etmektedir3.
izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 6a.
Bir dier
Koter
Yz felcinde kullanmak iin (mikvt el-lave)

Modelimiz L. Leclerc tarafndan ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarndan birinde bulunan bir resme dayanlarak izilen alternatif bir resmin reprodksiyonunu vermektedir4.
izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 6.
3 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 17-18, fig. no. 6 bis; kr. 4 La
yazma stanbul Veliyeddin 2491, fol. 109a-b. chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 17-18, fig. no. 6.
K O T E R Z A S Y O N
41
ez-Zahrvnin Kitb et-Tarfinden, yazma Paris, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 10b.
Neter formunda kk
Koter
Dudak atlaklarn tedavi etmek iin

(mikvt are sikkniyye li-keyy i e-efe)
Modelimiz ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb etTarfinin bir Paris yazmasnn resmine ve L. Leclercin5 kopyasna dayanarak imal edilmitir.
5 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 27, fig. no. 13; Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Tafel IV, No. 13; kr. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 61.
42
GZ TEDAVLER Koter
Gzya bezindeki fistllerin tedavisi iin

(f keyy en-nr ellez f maa el-ayn)
Modelimiz L. Leclercin1 ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarndaki tasvirlere dayanarak yapt resme gre imal edilmitir.
Ayn aletin bir dier ekli Veliyeddin2 (stanbul) yazmasnn resmine dayanlarak imal edilmitir.
1 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 25-26, fig. no. 11. 2 et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 112a, kr.
bucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 57.
Al-
ez-Zahrv, Kitb etAyn alet, yazma Tarf, yazma Veliyeddin Paris, Bibl. nat. ar. No. 2491, fol. 112a. 2953, fol. 10b.
O F T A L M O L O J
A L E T L E R
43
Koter
Gzya fistlleri iin
(mikvt el-arab)
Bu aletle gzya fistlleri, almalarnn ardndan yaklr (alfe). Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb3 (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f el-Kul 4 isimli eserinde bulunan resme ve J. Hirschbergin5 izimine gre imal edilmitir.
izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924, fol. 95b.
Hirschbergin izimi, s. 167, Nr. 21.
Temizleyici
izim, alfe, el-Kf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a.
Gzya fistlleri iin

(misaf el-arab)
Bununla gz kenarnn tamam temizlenir, fistl tedavisinde yakmadan holanmayan kii iin (alfe). Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-alebnin6 el-Kf f el-Kulnn Paris7 yazmasndaki izime gre imal edilmitir.
Modelimiz: Paslanmaz elik ve ahap. Uzunluk: 122 mm. (Envanter No: H 2.05)
Yeni Cami Koleksiyonu no. 924, fol. 95b. 5 Ammr b. Al al-Mauil: Das Buch der Auswahl von den Augenkrankheiten. alfa al-alab: Das Buch vom Gengenden in der Augenheilkunde. al ad-Dn: Licht der Augen. Aus arabischen Handschriften bersetzt und erlutert von J. Hirschberg, J. Lippert ve E. Mittwoch, Leipzig 1905 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 45, Frankfurt), s. 167, Fig. No. 21, bunun iin s. 169.
3 Bkz. Brockelmann: GAL, Suppl.-Bd. 1, s. 899. 4 Yazma, Sleymaniye Ktphanesi (stanbul),
6 Bkz. Ammr b. Al , a.y., s. 167 Fig. No. 23, bunun iin s. 169. 7 Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a.
44
T I P
Katarakt nesi
(mida)
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfindeki izime dayanarak imal edilmitir8.
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 488.
Katarakt nesi
(berd)
Modelimiz L. Leclercin9 ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmasndaki bir izimine dayanarak yapt izim reprodksiyonudur.
8 et-Tarf,
tpkbasm ed., Cilt 2, s. 488; Leclerc: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 92-93, fig. no. 51 ve 52. 9 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 92, fig. no. 50; kr. Ammr b. Al , a.y., s. 173.
O F T A L M O L O J
A L E T L E R
45
Karg
(arbe)
Resmine dayanarak modelimizi imal ettiimiz alfe el-Kf 10 (674/1275den nce yazlmtr)sinde yle demektedir: Bu alet deri altndaki ikinlii yarmakta ve kesip almaktadr. Mersin aac yapra (se, bkz. aa) buna gerek brakmamaktadr.
Gl Yapra (Verde)
Gz kapan(n iliklerini) kesip koparmak iindir; ayrca deri alt ikinliklerinin kesilip uzaklatrlmasnda ve dier mstakil ameliyatlar iin kullanlr (alfe). Modelimiz, alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul isimli eserinin iki yazmasnda bulunan resimlere ve J. Hirschbergin izimine dayanlarak imal edilmitir11.
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b; Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 9, bunun iin bkz. s. 166. 11 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b; Ammr b. Al , a.y., s. 165-168 passim, Fig. No. 7.
10
46
T I P
Hilal formlu
Koter
(mikvt hilliyye)
Bu koter gz kapaklarn gevetmede kullanlmaktadr. Modelimiz ez-Zehrv12 (4./10. yzyl)nin kitabnn stanbul yazmasndaki (Beiraa) iziminin reprodksiyonudur.
Makas (mia)
Gz kapaklar iin
Geni dudakl bir makas. Uzunluu gz kapandan kesilerek alnan para lsndedir (alfe). Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul isimli eserinin Yeni Cami13 yazmasnda bulunan izimine ve J. Hirschbergin izimine14 dayanmaktadr.
Modelimiz: Paslanmaz elik, parlatlm. Uzunluk: 119 mm. (Envanter No: H 2.08)
izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924, fol. 95a.
12 et-Tarf,
izim, alfe, el-Kf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b.
13
tpkbasm ed., Cilt 2, s. 466; Leclerc: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 23, fig. no. 9.
stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95a. 4 Ammr b. Al , a.y., s. 165, 166, Fig. No. 1.
O F T A L M O L O J
A L E T L E R
47
Mersin Yapra (se)

Kanat deriyi kesip almak iin makas kullanlrken kanat deri bununla kaldrlr ve yzlr. Gz kapaklarndaki yapklk bununla ikiye ayrlr (alfe) Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul isimli eserinin el izimi resimlerine ve J. Hirschbergin izimine gre imal edilmitir15.
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 110 mm. (Envanter No: H 2.10) izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924, fol. 95b.
Kanat deriyi kesip almak ve gz ii kenarndaki sakat bymeleri gidermek iin (miba li-a e-afra ve-nutv lam el-m)
Modelimiz L. Leclercin16 ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarna dayanarak yapt izime dayanmaktadr. Burada, beraberinde verilen dier resim stanbul Beiraa17 ve de Oxford Marsh ve Huntington18 yazmalarndandr.
Neter
15 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b; Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 10, bunun iin s. 168. 16 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 82-83, fig. no. 43. 17 No. 502, bkz. Tpkbasm ed. Cilt 2, 485. 18 Bodleian Library, Huntington 156 ve Marsh 55, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 231.
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 231, yazma Huntington (1.) ve Marsh (r.).
48
T I P
Makas
(kz)
Oftalmolojide kullanlan makaslardan birisi; kornea zarn toplamak (kesip almak) iin yazar alfe (674/1275den nce)nin ifadesiyle. Bu makas miadan daha ince ve mir dan (bkz. aa) daha kalndr. Modelimiz el-Kf f el-Kul yazmasnn izimine ve J. Hirschbergin izimine gre imal edilmitir19.
izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924.
Makas (mir)
Modelimiz: Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 110 mm. (Envanter No: H 2.14)
Oftalmolojide kullanlan bir dier makas. Bu makas miadan daha incedir ve konjonktif zarn (sebel) kesip almaya yaramaktadr. Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul isimli eserinin yazmalarnn izimine ve J. Hirschbergin20 izimine gre imal edilmitir.
izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924, fol. 95a. Modelimiz: Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 132 mm. (Envanter No: H 2.15)
19 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95a; Ammr b. Al , a.y., s. 165, 166, Fig. No. 3. 20 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95a; Ammr b. Al , a.y., s. 165, 166, Fig. No. 2.
O F T A L M O L O J
A L E T L E R
49
Neter
(miba)
Yuvarlak bal (mudevver er-res) neter, alfeye gre, Kabarc (irn) kknden kazmaya yaramaktadr. Bununla dolu tanesi (Hagelkorn) ve benzeri yarlr. Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul isimli eserinin yazmalarnn izimine ve J. Hirschbergin21 izimine dayanlarak imal edilmitir.
Kazyc
(micrad)
Uyuz hastaln kazmak ve ta oluumunu gidermek iin. Bunun yerini yarm gl alabilir; bu alet, ucu yarm gl yaprana (bkz. yukar) tekabl eden bir alettir. Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul isimli eserinin iki yazmasnn22 izimine ve J. Hirschbergin23 izimine gre imal edilmitir.
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 119 mm. (Envanter No: H 2.21) ma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b; Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 15, bunun iin s. 168. 22 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b. 23 Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 14, bunun iin s. 168.
21 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yaz-
50
T I P
Balta (abar)
Gz hastalklarnda hacamat iin bir bak, daha dorusu aln toplardamarn (li-fad el-cebhe) amak iin: Damarn zerine uzunlamasna konulur (yau al el-r len) ve sa elin orta parmayla damarn yarlmas gerekletirilir (veyusabu bi-l-vus min el-yed el-yumn).24 Modelimize J. Hirschbergin alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f el-Kul isimli eserinin Paris yazmasna25 dayanarak yapt izim rnek tekil etmitir.
izim, Hirschberg, Ammr b. Al ..., s. 166, fig. no. 11.
Koter
Ban tepe noktas iin (mikvt el-yf)

Gz hastalklar tedavisinde kullanlan bir dalama demiri. alfeye gre bununla kafa kemiklerinin birleim yeri ve ban her iki tarafnn iki damar yaklr. Modelimiz, alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce)nin el-Kf f el-Kul isimli eserinin iki yazmasnn26 izimine ve J. Hirschbergin27 izimine dayanmaktadr.
b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 11, bunun iin s. 168; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b. 25 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b. 26 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b. 27 Ammr b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 19, bunun iin s. 169.
24 Ammr
izim, alfe, el-Kf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43.
O F T A L M O L O J
A L E T L E R
51
Koter (mikvt)
Gz kapandaki kl kklerini, kirpiklerin gzn iine doru bymeleri durumunda dalamak iin (f keyy cefn el-ayn iza nalabet eruh il dil el-ayn). Modelimiz, L. Leclerc28 tarafndan ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarnn resimlerine dayanlarak yaplm olan izime gre imal edilmitir. Bu resim tpkbasm yaplm stanbul yazmasnn (Beiraa)29 sunumundan nemsiz bir farkllkla ayrlmaktadr.
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 467. Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 113 mm. (Envanter No: H 2.03)
Koter (mikvt)
Yolunmalarnn ardndan gz kapak kllarnn yerlerini yakmak iin (li-keyy mevi e-ar ezzid bad natfih). Modelimiz, alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den)nin el-Kf f el-Kul isimli eserinin Paris30 ve stanbul31 yazmalarnn tasvirlerine ve J. Hirschbergin32 izimine dayanarak oluturulmutur.
28 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 23-24 ve fig. no. 10. 29 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 467. 30 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a. 31 stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, 32 Ammr
izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924.
fol. 95b.
s. 169.
b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 22, bunun iin
52
TIP
Orak (mincel)
ki gz kapa arasndaki yapkl amak iin. Bu alet tavan-gznde (itre) de kullanlr (alfe). Modelimiz, alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul33 isimli eserinin izimine ve J. Hirschbergin34 izimine gre oluturulmutur.
izim, alfe, el-Kf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b. Modelimiz: Paslanmaz elik. Uzunluk: 113 mm. (Envanter No: H 2.09)
Kargaburnu
(Arapa eft, Farsa caft, eik)
Gzde ya da gz kapann i yzeyinde yapk bir cismi almak iin (alfe). Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f elKul 35isimli eserinin izimine ve J. Hirschbergin36 izimine dayanarak oluturulmutur.
izim, alfe, el-Kf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43 Modelimiz: Paslanmaz elik. Uzunluk: 120 mm. (Envanter No: H 2.11) ma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b 34 Ammr b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 16, bunun iin s. 168. 35 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 96a.
33 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yaz-
izim, alfe, elKf, yazma Yeni Cami No. 924, fol. 96.
36 Ammr
s. 169.
b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 24, bunun iin
O F T A L M O L O J
A L E T L E R
53
Baak Kl Pensesi
(kelbetn nuliyye)
Bu alete, baak kl veya benzeri bir cisim gzn iine girmi ise gereksinim duyulur (alfe). Modelimiz, alfe b. Eb el-Mesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f el-Kul isimli eserinin37 izimine ve J. Hirschbergin38 izimine dayanarak oluturulmutur.
Modelimiz: Paslanmaz elik, hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 122 mm. (Envanter No: H 2.20) izim, alfe, el-Kf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43.
izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924, fol. 96.
Topla (mila)
Bu aletle rahatsz edici kllar toplanr (alnr). Ayrca gzn iine giren yabanc cisimler de dar kartlr (alfe). Modelimiz, alfe b. Eb elMesin el-aleb (674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f el-Kul isimli eserinin Paris yazmasnn39 izimine dayanarak oluturulmutur. Bu izim, tutma mekaniinin sunumunda stanbul yazmasndan40 ayrlmaktadr. J. Hirschberg41 iziminde, birinci sunumu izlemitir.
izim, alfe, el-Kf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b. Modelimiz: Paslanmaz elik, parlatlm. Uzunluk: 121 mm. (Envanter No: H 2.16)
37 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 96a. 38 Ammr b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 35, bunun iin s. 170. 39 Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b. 40 stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol. 95b. 41 Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 18, bunun iin s. 168.
Resim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924, fol. 95b.
54
KULAK-BURUN-BOAZ TEDAVS Nokta Adl
Koter
(el-mikvt ellet tsemm en-Nua)

Bu koter, kulak kepesindeki deiik noktalarn dalanmas yoluyla kulak arlarnn tedavisine yaramaktadr. Bu aletin biri sivri dieri kt iki tr tasvir edilmitir. Sivri ekli, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin kitabnn Huntington (Oxford)1 yazmasnn ve Paris yazmalarndan birisinin2 izimlerine gre biimlendirdik.
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 29 (yazma Huntington).
Nokta Adl
Koter
(el-mikvt ellet tsemm en-nua)

Kulak arlarnn tedavisi iin. Bu aletin ikincisi, kt formu ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin kitabnn Marsh yazmasnn (Oxford)3, Paris yazmalarndan birisinin4 ve tpkbasm edisyononun5 izimine dayanlarak imal edilmitir.
Modellerimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Herbirinin uzunluu: 119 mm. (Envanter No: H 4.07 ve H 4.01)
1 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 29. 2 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 16-17, fig. no. 5. 3 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 29. 4 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 16-17, fig. no.
5 bis; bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie und ihrer Ausbung, Cilt 1, Berlin 1898 (Tekrarbasm: Hildesheim 1964), s. 648. 5 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 464.
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 29 (yazma Marsh).
K U L A K
B U R U N
B O A Z
T E D A V S
55
nce bir Neter
(miba ra)
Bu neter kulaa kam (a el-ubb essia f el-zn) ve kulan neminden imi olan (ad taraabet bi-bur el-zn) tahl ve tohumlar paralara ayrmaya yaramaktadr (ez-Zehrv). Modelimiz ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb etTarf inin Paris yazmalarnn Lecrerc6 tarafndan salanan izimlerine dayanlarak imal edilmitir. Bu izimler, her iki Oxford7 yazmasdan birisinin ve stanbul Veliyeddin8 yazmasnn izimleriyle rtmektedir.
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 121 mm. (Envanter No: H 4.09) izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 128a.
Cmbz
(cift)
Modelimiz (a): Bakr, uzunluk: 118 mm. (Envanter No: H 4.02)
Modelimiz (b): Pirin, uzunluk: 130 mm. (Envanter No: H 4.02b)
itme kanalndaki yabanc cisimleri karmak. Modelimiz ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarf inin iki Oxford yazmasnn9 izimlerine ve stanbul Veliyeddin yazmasnn10 izimine gre yaplmtr.
6 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 69, fig. no. 69, fig. no. 36; Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 649, No. 33. 7 Bodleian, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 195. 8 No. 2491, fol. 128a. 9 Bodleian, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 195.
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 112a.
10 No. 2491, fol. 128a.
56
T I P
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 8b.
Koter
Burun rmesinde (netn el-enf) kullanlmak iin. Modelimiz ez-Zehrv11 (4./10. yzyl)nin kitabnn Paris yazmalarndan birisinin izimine dayanmaktadr (bkz. yukar). erefeddn tarafndan yaplan Trke redaksiyonda gsterilen kullanm tasviri metnin kullanma talimatyla rtmektedir; buna gre, rnein bizzat burun yaklmamakta, kalarla alnda salarn balad yer aras ivi ya da klavet biimli bir alet ile iki kere yaklr.
(mikvt)
11 et-Tarf,
yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 8b, kr. Tpkbasm ed. Cilt 2, s. 466; ayn eserin yazmas stanbul, Beyazt Ktphanesi, Veliyeddin No. 2491, fol. 111a; Leclerc: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 22-23, fig. no. 8.
izim, Kitb et-Tarfin erefeddn redaksiyonundan, yazma stanbul, Millet, Ali Emiri No. 79, fol. 24b.
K . B . B .
A L E T L E R
57
Makas Benzeri Alet

(le tubihu el-mia)
Bademcikleri ve dier yutak tmrlerini karmak iin (li-a verem el-levzeteyn ve-m yenbitu f el-al min sir el-evrm).
Modelimiz, Leclerc12 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarna gre yaplan izime ve Beiraa13 yazmasndaki izime dayanmaktadr.
Neter (miba)
Bademcikleri syrp karmak iin (Tonsillektomie).

Bir nceki alete alternatif olarak kullanlabilir. ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin tarifi, Leclercin14 izimi ve de Beiraa (stanbul) yazmasnn metninin tpkbasm edisyonundaki15 sunum modelimize rnek tekil etmitir.
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 130 mm. (Envanter No: H 4.04) izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 493.
14 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 106, fig. no. 68; ayrca 15 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 493.
12 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 106, fig. no. 67. 13 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 493; ayrca bkz. Albuca-
sis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 303. bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 303.
58
T I P
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 319 (yazma Hunt).
engel Biimli Alet

(le tubihu el-kellb)
Boaz blgesinden yabanc cisimleri karmak iin (f irc el-ala en-nib f el-ala) bir pense. ki modelimizden (a) modeli, Leclerc16 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarndaki sunumuna gre yaplan izime ve Oxford17 Huntington yazmasnn izimine dayanlarak yaplmtr. (b) modeli, stanbul Beiraa18 ve Veliyeddin19 yazmalarnn ve Oxford Marsh20 yazmasnn farkllk gsteren sunumlarna gre oluturulmutur. Bu pensenin izimlerinin ez-Zehrvnin kitabnn Latince evirisinin yazmalarnda da birbirlerinden nemli lde farkllk gsterdikleri daha 1918 ylnda K. Sudhoff21 tarafndan tespit edilmitir.
Modelimiz (a): Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 320 mm. (Envanter No: H 4.13)
16 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 30-31, fig. no. 17. 17 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 319. 18 No. 502, bkz. et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 495. 19 No. 2491, fol. 145a. 20 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 319. 21 Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im
Mittelalter. Graphische und textliche Untersuchungen in mittelalterlichen Handschriften, 2. ksm, Leipzig 1918, s. 30-31 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 180-181).
K . B . B .
A L E T L E R
59
Modelimiz (b): Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 273 mm. (Envanter No: H 4.14) izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 495.
60
T I P
Koter
(mikvt)
Akcier hastalklarnda ve ksrklerde kullanlmak iin, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinden. l ivi formundaki bu alet, birbirine yakn durumda ok sayda uygulamann gerekli olduu hallerde nokta koterin (bkz. yukar) eksikliini tamamlamaktadr. Modelimiz, Leclerc22 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarna dayanarak yaplan izime gre oluturulmutur. Tarafmzdan yaplan tpkbasm edisyonun burada verilen resimleri hatal grnmekte23. Paris Bibliothque nationale, ar. 2953 ve Veliyeddin No. 2491 yazmalarnda bu alet tamamen atlanmtr.
izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. no. 17a.
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 319 (yazma Marsh, soldaki ve Hunt., sadaki).
22 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 30-31, fig. no. 17. 23 Yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Beiraa
502, bkz. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 468; ayrca bkz. Albucasis. On Surgery and Instruments, a.y., s. 75; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, 2. ksm, s. 16-74, 22 Tefel, zellikle Tafel 2 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 166-247, zellikle s. 226, Fig. 7-8).
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Viyana, sterreichische Nat. Bibl. Cod. N.F. 4761 (Fas 11./17. yzyl), fol. 14a.
61
D TEDAVS
14 Raspator
Di tan gidermek iin
Modellerimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Herbirinin uzunluu yaklak 110 mm. (Envanter No: H 9.01 ila H 9.14)
ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin tbbi tedavi hakkndaki 30. risalesinin birinci blmnn 29 ila 32. paragraflarnda bahsettii ve resimlerle donatt dentalojik aletler arasnda 14 kk di ta giderme aygt ortak bir grup oluturmaktadr. Bu aletler, ez-Zehrvnin kitabnn Cerrahi (el-amel bi-l-yed, tedavi) hakkndaki blmn Arapa yazmalarnda, evirisinin Latince yazmalarnda ve inkunabel basklarnda birbirlerinden olduka farkl formda grnmektedir. Bu arada, Avrupa Zehrv-geleneinde di hekimlii aletlerinin sklkla ift ynl kullanm imkan salamalar gze arpmaktadr1. Modellerimiz, Leclerc2 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarna dayanarak yaplan izimlere ve Beiraa (stanbul)3 ve iki Oxford yazmasndaki4 izim-
lere gre imal edilmitir. Tamamlayc olarak K. Sudhoff5 tarafndan Latince yazmalardan ve inkunabel basklardan bir araya getirilen izimler kullanlmtr.
1 Guerini, Vincenzo: A history
of dentistry from the most ancient times until the end of the eighteenth century, New York 1909, tekrarbasm Amsterdam 1967, s. 125-138; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 68-74 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 218-224); Niel, Ch.: La chirurgie dentaire dAbulcasis compare celle des Maures du Trarza, in: La revue de stomatologie (Paris) 18/1911/169180, 222-229 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 145-156); Zimmer, Hans: Das zahnrztliche Instrumentarium des Albucasis, in: Zahnrztliche Rundschau (Berlin) 48/1939/Sp. 69-71 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 38, s. 364-365).
chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 97-98, fig. no. 54 (14 resim). 3 No. 502, bkz. tpkbasm ed., a.y., Cilt 2, s. 490. 4 Bodleian, Marsh 54 ve Huntington 156, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 275. 5 Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 68-70 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 218-220).
2 La
62
T I P
Walter Ryff (1559)n Byk Cerrahisinde bu 14 aygt grubu bu ekilde tasvir edilmitir6.

6
Gro Chirurgei / oder Vollkommene Wundarznei, Franckfurt am Meyn 1559, resim 38.
T E D A V S
63
Alet
Kk bir iskarpela gibi (ale tubihu atele are)

Penseyle ekilemeyecek krk dileri karmak iin. Modelimiz, Leclerc7 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan izime ve Beiraa8 ve Oxford Huntington9 ve Marsh10 yazmalarnn izimlerine gre imal edilmitir.
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 117 mm. (Envanter No: H 9.15) izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 281 (yazma Marsh).
Alet
Krk dileri karmak iin

Bir nceki alet gibi, ayn amaca hizmet etmektedir. Modelimiz, Leclerc11 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan resme ve Beiraa12 ve Oxford Huntington13 ve Marsh14 yazmalarnn izimlerine gre imal edilmitir.
7 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 101, fig. no. 57. 8 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 491. 9 No. 156. 10 No. 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments,
a.y., s. 281, kr. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 72 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 222). 11 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 101, fig. no. 58. 12 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 491. 13 No. 156. 14 No. 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 283, kr. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 72 (Tekrarbasm: s. 222).
64
T I P
atall Alet
(le zt e-ubeteyn)
Ayn ekilde penseyle ekilemeyecek olan krk dileri karmak iin. Modelimiz, Leclerc15 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan resme ve Oxford Huntington16 yazmasnn izimine gre imal edilmitir. Bu biim, Latin Zehrv-gelenei tarafndan dorulanmaktadr17. stanbul Veliyeddin ve Beiraa yazmalarnda ve Oxford Marsh kopyasnda bu alet resmedilmemitir.
Alet
Byk bir olta kancas gibi
(le tubihu e-innre el-kebre)

Bu, bir nceki alet gibi krk dileri karmak amacna hizmet etmektedir. Modelimiz, Leclerc18 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan izime ve Beiraa19 ve Oxford Marsh20 ve Huntington21 yazmalarnn izimlerine gre imal edilmitir, Latin ez-Zehrv22 de dikkate alnmtr.
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 139a. izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 491.
15 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 101, fig. no. 60. 16 No. 156, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, 20 No. 54. 21 No. 156, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., 22
a.y., s. 285. 17 Niel, Ch.: La chirurgie dentaire dAbulcasis, a.y., s. 178 (Tekrarbasm: a.y., s. 154); Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 72 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 222). 18 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 101, fig. no. 61. 19 No. 502, bkz. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 491.
s. 283, 285. Bkz. Guerini, Vincenzo: A history of dentistry, a.y., 134; Niel, Ch.: La chirurgie dentaire dAbulcasis, a.y., s. 178 (Tekrarbasm: a.y., s. 154); Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 72 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 222).
T E D A V S
65
Modelimiz (a): Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 121 mm. (Envanter No: H 9.21)
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 281 (yazma Marsh ve Huntington).
Modelimiz (b): Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 144 mm. (Envanter No: H 9.19)
Modelimiz (c): Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 144 mm. (Envanter No: H 9.20)
Penseler
(kellb)
Di ekmek ve di paralarn karmak iin. Modellerimiz (a, b), Leclerc23 tarafndan ezZehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan izime ve Beiraa24 ve Oxford Marsh ve Huntington yazmalarnn25 izimlerine gre imal edilmitir, Latin ez-Zahrv de dikkate alnmtr26.
23 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 100, fig. no. 55 ve 56. 24 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 491. 25 Huntington 156 ve Marsh 54, bkz. Albucasis. On Sur-
26 Guerini,
gey and Instruments, a.y., s. 281.
Vincenzo: A history of dentistry, a.y., s. 133; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 70 (Tekrarbasm: a.y., s. 220).
66
T I P
Pense veya Cmbz

(cift)
Di kklerini ekmek ve ene kemiindeki krk paralar karmak iin. Modelimiz, Leclerc27 tarafndan ezZehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnndaki tasvirlere dayanarak yaplan izimlere ve Beiraa28 ve iki Oxford Huntington ve Marsh29 yazmalarnn resimlerine gre imal edilmitir.
izim, ez-Zahrv, et-Tarf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 38a.
27 La
chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 101, fig. no. 62. 28 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 491. 29 No. 156 ve No. 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 287.
67
SNR HASTALIKLARI TEDAVS

Koter
Halka formunda yakma yzeyli
ocuklarn arl omurga rahatszlklarnda srtn alt blgesini tedavi etmek iin1. Modelimiz, L. Leclerc2 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan izime ve Veliyeddin ve Oxford Huntington ve Marsh yazmalarnn3 tasvirlerine dayanmaktadr.
izim, Kitb et-Tarf, yazma Paris, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 16b.
Koter Siyatikte kullanmak iin

(le li-keyy u el-verk) izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 16b. Bel blgesindeki arlarda (siyatik) kullanlan bu aletin yuvarlak ba yaklak yarm karlk bir apa sahiptir. Modelimiz, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin etTarfinin stanbul Beiraa yazmasnn4 izimini, Paris yazmalarnn L. Leclerc5 tarafndan yaplan izimlerini de dikkate alarak, yaplmtr.
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 472. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 22 ve Tafel II, Fig. 13 (Tekrarbasm: a.y., s. 172, 226). 2 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 46, fig. no. 25. 3 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 129.
1
no. 23; Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Tafel IV, No. 23; yarca bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 119; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 22 ve Tafel II, Fig 14 (Tekrarbasm: a.y., s. 172, 226).
4 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 472. 5 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 43, fig.
68
T I P
Koter
Epilepsi tedavisi iin
(mikvt f keyy e-ar)
Modelimiz, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin etTarfinin Paris yazmalarnn L. Leclercin6 yapt izimlerine ve Veliyeddin7 yazmasnn izimine gre imal edilmitir. ez-Zehrvnin kitabnn tpkbasmnda bu izim bulunmamaktadr. Huntington yazmasnn8 izimi dierlerinden farkldr, bu izim ayn ama iin belirlenmi olan keli bir aleti gstermektedir. ez-Zehrvye gre yetikin hastalarn koterizasyonu iin Zeytin Koter (mikvt zeytniyye, bkz. s. 39) kullanlr; burada imal edilen kk aygt erkek ocuklar iin ngrlmektedir.
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 38a.
6 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 19-20, fig. no. 7. 7 No. 2491, fol. 110a. 8 Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 39.
69
DRAR YOLLARI TEDAVS
Sondalar
(sr)
Mesanede tutulu kalan idrar tedavisinde (f ilc el-bevl el-mutabas f el-mesne). Bu, kadeh biimli bir eklentiyle son bulan yaklak bir buuk kar uzunluunda olduka ince, przsz gm bir borudur. ift katl bir tel araclyla tutulan, tpk bir tpa gibi borunun ucunda duran bir para pamuk veya yn yardmyla tabip mesanede kalan idrar dar aktr. Tabip kayganlatrc bir madde srlm aygt erkek idrar yolu iine sokar, ileri hareketle ilkin aa doru, daha sonra yukar doru mesaneye ulaana kadar hareket ettirir. Daha sonra serbest kalan idrar dar aktmak iin yn ya da pamuk tpay gm borucuun iinden dar eker. Bu uygulama mesane tamamen boalana kadar devam ettirilir. Modelimiz ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin etTarfinin stanbul9 ve Oxford10 yazmalarnn izimlerine ve Leclerc11 tarafndan Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan resme dayanmaktadr. Bu gelenein ardllarndan gnmze ulam iki sonda burada sunulacaktr: Birincisi (a) Cornelius Solingen (1706), ikincisi (b) Whicker & Blaise tarafndan imal edilmitir (Londra, 1856 civar)12.
Modellerimiz: Gm. Uzunluk: 23 cm (resimdeki) ve 34 cm. (Envanter No: H 5.01)
izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. no. 69.
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 107b.
Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 403. 11 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 147, fig. no. 95; ayrca bkz. Spies, O. ve Mller-Btow, H.: Drei urologische Kapitel aus der arabischen Medizin, Sudhoffs Archiv (Wiesbaden) 48/1964/248-259, zellikle s. 250-251; Abdul Salam Schahien: Die geburtshilflich-gynkologischen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim. Ins Deutsche bersetzt und kommentiert, Diss. Berlin 1937, s. 11-12 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 38, s. 321-359, zellikle s. 331-332); Spink, M.S.: Arabian gynaecological, obstetrical and genito-urinary practice illustrated
9 Veliyeddin 2491, fol. 157b. 10 Bodleiana, Marsh 54, bkz.
izim, Elisabeth Benniondan, Antique medical instruments, s. 77, 80.
from Albucasis, in: Proceedings of the Royal Society of Medicine (London) 30/1937/653-670, zellikle s. 666 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 38, s. 303-320, zellikle s. 316). 12 Her ikisi de in: Royal College of Surgeons of England, bkz. Bennion, Elisabeth: Antique medical instruments, Londra (Sothebys) 1979, s. 77, 80.
70
T I P
Piston rnga
(zerra veya mian)

Mesane iine yerletirilmek (an) zere. Bu aletle ilalar sv halde idrar yolu iinden mesaneye rnga edilir. Bu, ban tedavisinde, kan phts veya mesanede oluan cerahat durumunda uygulanr. rnga gmten ya da fil diinden imal edilir. Enjeksiyon inesinin ap idrar yolunun geniliiyle rtr. Modern rngada olduu gibi arka, geni ksm iinden bir piston yrtlr, bu hem svlar ekme hem de rnga etme hareketini salamak iin kullanlr (Sudhoff). Enjeksiyon inesinin ucuna doru karlkl dzende delik bulunur, iki tanesi bir tarafta, bir tanesi kar tarafta. rnga esnasnda bu delikler ierisinden sv mesaneye ular. Modelimiz, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin etTarfinin tarifine ve bu eserin Oxford13 ve stanbul14 yazmalarndaki izimlerine ve de Leclerc15 tarafndan Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan resme gre imal edilmitir.
izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. no. 70.
izim, Kitb etTarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 506.
Modelimiz: Pirin, plastik. Uzunluk: 133 mm. (Envanter No: H 5.06)
ez-Zehrv tarafndan tarif edilen aletin ekli deiik byklklerde ve farkl ilevlerle yzyllar boyunca kullanlmtr ve gnmz enjeksiyon rngasnda varln srdrmektedir. 17. yzyldan gm, fildii, pirin veya ahap tiplerin bazlar Nrnberg Germanisches Nationalmuseumda grlebilir.
13
Bodleian Library, Marsh 54 ve Huntington 156, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 407. 14 Beiraa 502, bkz. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 506; Veliyeddin No. 2491, fol. 108a. 15 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 148-149, fig. no. 96; ayrca bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 39-41 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 189-191); Hamarneh, Sami: Drawings and pharmacy in al-Zahrws 10th-century surgical treatise, in: Contributions from the Museum of History and Technology (Washington, D.C.) 22/1961/81-94, zellikle s. 90-91.
R O L O J
A L E T L E R
71
Balon rnga
(mian)
Mesaneyi ykamak iin. Bir nceki aletle irtibatl olarak ez-Zehrv mesane instillasyonu iin ikinci bir tr tarif etmektedir. Bunda piston ilevi balona benzer bir tulum tarafndan stlenilmektedir. Bir ko mesanesi alnr ve sv ilala doldurularak ucunda mesanenin sabitlendii ip iin ngrlen yiv ile donatlm enjeksiyon inesine balanr. Eer bir ko mesanesi elde yoksa, ez-Zehrv bir pergament parasn (at ra) yuvarlaka kesmeyi, kenarnda yan yana sk delikler amay, salam bir ipi delikler ierisinden geirmeyi ve ipi toplayp ekerek pergamente bir para kesesi formunu (ufra yerine urra olarak oku) vermeyi tavsiye etmektedir. Bu daha sonra, rnga inesinin bal olduu ila zeltisiyle doldurulur. Model (a) ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin etTarfinin Arapa metninin16 tarifine gre imal edilmitir, model (b) kitabn Latince evirisinin17 malumumuz olan izimlerine dayanlarak yaplmtr.
Model (a): Pirin. Uzunluk: 170 mm. (Envanter No: H 5.02a)
Model (b): Pirin ve deri. Uzunluk: 157 mm. (Envanter No: H 5.02b)
16 Bkz. Beiraa yazmasnn tpkbasm edisyonu, Cilt 2, s. 506; ayrca bkz. La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 149; Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 409; Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 632-633, Fig. No. 71. 17 Bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 43-44 ve Tafel X, Fig 7, 27 (Tekrarbasm: a.y., s. 193-194, 234). Sudhoff bu aleti mesaneyi ykamak iin deil, barsa ykamak iin olan bir alet olarak anlamakta.
izim, Sudhoffdan, Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, Tafel X, Fig. 7, 27.
72
T I P
Makas
(mia)
Erkek ocuklar snnet etmek iin. Modelimiz, ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin etTarfinin Paris yazmalarndan birisindeki18 izime ve Leclerc19 tarafndan yaplan izime dayanlarak imal edilmitir. Karlatrma iin burada stanbul (Beiraa20 ve Veliyeddin21) ve Oxford (Hunt. ve Marsh) yazmalarndan izimler eklenmitir.
Modelimiz: Paslanmaz elik. Uzunluk: 168 mm. (Envanter No: H 5.07)
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 107.

18 Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 54a. 19 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 143-146, fig. no. 94. 20 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 505. 21 No. 2491, fol. 107.
73
JNEKOLOJK ALETLER
Cenin tahliyesi balamnda ez-Zehrv (4./10. yzyl) Tarfinde ksa ifadelerle alet anlatmaktadr. Metnin Latince ve Franszca evirilerinin yazmalarndan ve inkunabel basklarndan bunlara ait, anlalmas g, yer yer de anlalamaz izimlerin yardmc bir yorumalmasn K. Sudhoffa borluyuz1. ez-Zehrvnin uver el-lt ellet Yutcu ileyh f rc el-Cenn2 (Cenin tahliyesinde gereksinim duyulan aletlerin ekilleri) bal altn-
da sunduu ve resmettii aletlerden ilki levleb yuftau bih fem er-raim (rahim azn amak iin vidal dzenek) adn tamaktadr ve bu alet, modern literatrde iki plakal speculum uteri olarak tannmaktadr3. kinci aleti ez-Zehrv pense biimli (al ekl el-kellb) olarak nitelendirmektedir. ncs eskiler tarafndan anlm olan bir dier vidal dzenektir (levleb ar zekerethu el-evil). lk iki aletin imal edildii malzemeye ilikin olarak ez-Zehrv, abanoz aac (bans) veya kayn aac (aeb el-bas)4 olmas gerektii notunu dmektedir, bu arada eskilerin aletinin malzemesi hakknda bir ey sylememektedir. Bu aletin eski ada metalden yapldn Pompei kaz buluntular yoluyla bilmekteyiz5.
Muhtelif jinekolojik aletler, ez-Zehrvden, Kitb etTarf, Paris yazmasndan, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 68. K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 45-52 (Tekrarbasm: a.y., s. 195-202). 2 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515; Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 485. 3 Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, Tafel III, s. 519, No. 99. 4 A. Schahien: Die geburtshilflich-gynkologischen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s. 31 (Tekrarbasm: a.y., s. 351).
1 Sudhoff,
Muhtelif jinekolojik aletler, ez-Zehrvden, Kitb etTarf, Veliyeddin yazmasndan No. 2491, fol. 172a.
5 Bkz. Gurlt, E..: Geschichte
der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 506 dier literatr ile birlikte; Milne, J.S.: Surgical instruments in Greek and Roman times, Oxford 1907, pl. 4749; Pompi. Nature, sciences et techniques, sous la direction de Annamaria Ciarallo, Ernesto de Carolis, ... Alix Barbet, Mailand 2001 (Sergi katalou Paris: Palais de la dcouverte), s. 256.
74
T I P
1. ki Plakal
Speculum
izim hakknda ez-Zehrv yle demektedir: u, kitaplarn dzeltildii bir presin resmi [gibidir]. Bu pres, iki tahta ucunda iki vidaya sahiptir. Fakat bu iki vida, presin vidalarndan daha ince ve abanoz veya kayn aacndan olmaldr, her iki tahtann genilii yaklak iki parmak ve kalnl yaklak bir parmak ve uzunluu ise bir buuk kar kadar olmaldr. Her iki tahtann her birinin ortasnda ayn aa trnden, bunlara oynatlamaz sabitlikte balanan iki ek para bulunmaldr. Uzunluklar yarm kar veya biraz daha fazladr, genilikleri yaklak iki parmak veya biraz daha fazladr. Bunlar rahme sokulan iki ek paradr ve eer her iki viday dndrrsen bu ek paralarla rahim aralanr.6 Modelimiz, L. Leclerc7 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarna dayanarak yaplan izimlere ve stanbul Beiraa8 ve Oxford Huntington9 yazmasndaki izimlere gre imal edilmitir. Ayrca stanbul Veliyeddin yazmasnn10 izim, Kitb etburada verilmeyen iziTarf, tpkbasm ed., minden de yararlanlcilt 2, s. 515. mtr. Geri Veliyeddin yazmasnn iziminde, vidal milin oluu gsterilmemitir, buna karn genital kanaln genile6 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515; Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 485; Almanca eviri: Schahin, A.: a.y., s. 31-32 (Tekrarbasm: a.y., s. 351352); Franszca eviri iin bkz. Leclerc, L.: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 183 7 La chirurgie dAbulcasis, a.y., fig. no. 102, s. 183. 8 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515 9 No. 156, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 485. 10 No. 2491, fol. 171a.
Modelimiz: Mee (gerek kayn aacnn bulunamamasndan) ve pirin, 30 x 30 cm. (Envanter No: 6.04)
tilmesine yarayan kayar pervazlarn geni, kaa benzer formu ak seik grlebilir.
Drt vida dili bir eidi erefeddn (1465)in Trke redaksiyonunda tasvir edilmitir, bu resim rekonstrksiyon izimidir.
izim, erefeddn redaksiyonundan, yazma stanbul Millet, Ali Emiri No. 79, fol. 113a.
J N E K O L O J K
A L E T L E R
75
2. Makas Speculum
Ceninin tahliyesi balamnda ez-Zehrv tarafndan tarif edilen ikinci aleti K. Sudhoff anmakta ve Latince eviriye gre tanmlamaktadr: Bu ahap bir alettir, pense biimlidir, eklere (additamenta) sahiptir, el uzunluunda ve iki parmak geniliindedir, yani speculumun olduka nemsenen kak kollarna sahiptir. Bu kaklar (additamenta) kapal olarak, yatakta bacaklar aa doru sallanm halde oturan kadnn vajinasnn iine sokulur. Daha sonra speculumun dier ucu kavranmal ve el bu ekilde almaldr, tpk bir makas aarken yapld gibi, yani vulva ve vajinay amak istermicesine portioyu grmek iin olabildiince geni almaldr. Hekim ve ebe genellikle hatta introitus vaginaenin elverili bir alyla yetinebilirler. Fakat buna da jinekolojik operasyon gerekletirimi iin ounlukla gerek kalmaz.11 Modelimiz, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarf metninin12 tarifine ve Oxford Marsh13 yazmasnda bulunan izime dayanlarak imal edilmitir.
izim, Cod. Lat. Monacensis 161 (13. yzyl)den, fol. 18a. Sudhoffa dayanarak, Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter.
11 Sudhoff, K.: Beitrge
zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 51 (Tekrarbasm: a.y., s. 201); ayrca bkz. Schahien, A.: a.y., s. 32 (Tekrarbasm: a.y., s. 352).
12
Tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515; ayrca bkz. Leclerc: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 183-184, fig. no. 103. 13 No. 56, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 487.
76
T I P
Modelimiz: Mee, pirin ve paslanmaz elik. Ykseklik: 25 cm. Envanter No: 6.05
3. Eskilerin
(el-evil)
Aleti
Cenin tahliyesi balamnda and ve eskilerin (el-evil)14 aleti diye nitelendirdii nc aleti ez-Zehrv, tarifsiz olarak sunmaktadr. Eriilebilir yazmalardaki resimler vastasyla da bu alet anlalabilir deildir. Yazmalarda ve inkunabel basklarda gnmze ulaan resimlerin aklamasn elde edebilmek iin K. Sudhoff15 baarl bir gayret gstermitir. Sudhoff, baz
14 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515. 15 Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der
Arapa yazmalarda da hemen hemen hi anlalmaz olan, Latince kopyalarda sokak fenerini anmsatan bu resmin aslen kak kollarn birbirlerinden vidayla ayrmaya yarayan vida dzenekli bir kak speculumu olmas gerektiini, tpk Pompeiden speculum trivalve olarak gnmze ulaanlar gibi, ortaya koymutur16. Channing17 tarafndan yaplm olan Latince eviri araclyla yegane bildii Marsh yazmasnda Sudhoff
16 a.e., s. 52 (Tekrarbasm: s. 202). 17 Albucasis de Chirurgia arabice et
Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 51-52 (Tekrarbasm: a.y., s. 201-202).
nes Channing, 2 cilt, Londra 1778.
Latine Cura Johan-
J N E K O L O J K
A L E T L E R
77
ilgili eyin biraz iyi niyetle gerekten ortaya karlabilecei benzer trde bir vidal dzenek bulmutur18. ez-Zehrvnin et-Tarfinin 30. blmnn benim hali hazrda ulaabileceim yazmalar arasnda stanbul Veliyeddin yazmasnn izimi geree en yakn grnmektedir:
Bylece aletin aadaki modelini elde etmek mmkndr: E ve F kavisleri, viday sabitleme ilevine mahsustur, bu vidayla iki kak kolunun altaki hareketli olan yukar ve aa doru vidalanr. Bu kol, AB taycsndaki bir yark veya taycy evreleyen bir halka araclyla yukar ve aa kayabilme zelliini kazanm olmaldr. Bu dncelerden sonra baz Arapa ve hemen hemen btn Latince yazmalarn tahrif edilmi izimlerinin orijinalle olan ilikilerini grmek zor olamaz.
Fenerin apak mstakil bir illustrasyondan (dier bir speculumun?) yanllkla monte edildii daha sonraki dnemlerden Fener resimleri iin bir rnek:
Kitb et-Tarfin Shemtov b. Isaak de Tortose (1258) tarafndan yaplm branice evirisinden izim, erken dnem 15. yzyldan kopya19.
zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., s. 52 (Tekrarbasm: a.y., s. 202). 19 Yazma Paris Bibliothque nationale, heb. 1163, fol. 222a.
18 Sudhoff, K.: Beitrge
78
T I P
Szde <Efesli tabip mezar>ndan karlatrlabilir bir aletin paras, Bizans tr (?), bakr alam. Bkz. S. Zimmermann ve E. Knzl: Die Antiken der Sammlung Mayer-Steinegg in Jena I, Jahrbuch des Rm.Germ. Zentralmuseum Mainz, 38/2, 1991 (Mainz 1995).
Cephalotripter
(Embryothlast) (mid)
Dkte ceninin kafasn ezmeye yarayan (yuda bih res el-cenn) doum pensesi benzeri bir alet. Modelimize, L. Leclerc20 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplm olan bir izim ve stanbul Beiraa21 (bkz. yukar) yazmasnn izimi temel tekil etmektedir. Karlatrma iin Oxford Huntington22 yazmasnn illustrasyonu resmedilmitir.
20 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 184, fig. no. 106. 21 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515. 22 Bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 491;
ayrca bkz. A. Schahien: Die geburtshilflich-gynkologischen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s. 33-34 (Tekrarbasm: a.y., s. 353-354); Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 53 (Tekrarbasm: a.y., s. 203)
J N E K O L O J K
A L E T L E R
79
Model (a): Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 254 mm. (Envanter No: H 6.03)
Cephalotripter
(Mid)
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 515. Ayn ilevli bir dier pense. Bu aleti ez-Zehrv u ekilde tarif etmektedir: Makasa benzerdir. Grdn gibi, ucunda dileri vardr ve alet bazen penseler gibi uzun yaplr. Bu resimde, grdn gibi, alet testere dileri gibi dilere sahiptir. Bununla (kafay) keser ve ezersin.23 Modellerimiz (a, b), ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Beiraa yazmasna24 ve L. Leclerc25 tarafndan eserin Paris yazmalarndan birine dayanarak yaplan bir izimine gre imal edilmitir. Karlatrma iin Paris yazmasnn, ar. 295326, izimi burada verilmitir.
23 A. Schahien: Die geburtshilflich-gynkologischen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s. 34 (Tekrarbasm: a.y., s. 354). 24 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515. 25 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 183, fig. no. 107. 26 Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 67b.
Model (b): Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi. Uzunluk: 198 mm. (Envanter No: H 6.06) izim, ez-Zehrv, Kitb etTarfinden, yazma Paris, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 67b.
80
T I P
ki Dikenli Kanca
(innre zt e-evketeyn)
l cenini karmak iin bir alet. Modelimiz, Paris yazmalarndan birisinin27, stanbul28 ve Oxford29 yazmalarnn izimlerine ve L. Leclercin30 izimine dayanmaktadr.
izim, ez-Zehrvnin Kitb etTarfinden, yazma Paris, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 68a.
27 Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 68a. 28 Sleymaniye Ktphanesi, Beiraa 502, bkz.
tpkbasm ed., Cilt 2, s. 516. 29 Bodleian Library, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 495.
30 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 184, fig. no. 110; ayrca bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 54-55 (Tekrarbasm: a.y., s. 204-205); A. Schahien: Die geburtshilflich-gynkologischen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s. 34 (Tekrarbasm: a.y., s. 354).
81
ORTOPED
ki Kargl
Koter
(mikvt zt es-seffdeyn)
Burkulma, incinme ve kk durumunda koltuk altn dalamak iin. Modelimiz ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin stanbul Beiraa yazmasnda1 bulunan izimlerinin birisini rnek almaktadr ve L. Leclerc2 tarafndan kitabn Pariste bulunan yazmalarna dayanarak yaplan izimiyle rtmektedir.
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 479 (derkenar).
Kargl
Koter
(mikvt zt sels seffd)

Ayn ekilde kk durumunda koltuk altn dalamak iin. Modelimiz L. Leclerc3 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Pariste bulunan yazmalarna dayanarak ve kitabn Latince evirilerindeki resimleri gz nne alarak yaplan izimlerle rtmektedir. Burada ilaveten verilen resimler, eserin stanbul Beiraa4 (a) ve Veliyeddin5 (b) ve de Oxford Bodleiana6 (c) kolleksiyonlarnda bulunan Arapa kopyalarndan alnmtr.
1 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 469. 2 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 31, fig. no. 17. 3 a.e., a.y., s. 31-32, fig. no. 17. 4 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 469 kenarda. 5 No. 2491, fol. 114b. 6 Huntington No. 156, bkz. Albucasis. On Surgey
izim (a)
izim (c)
izim (b)
and Instruments, a.y., s. 79; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 623, 648, Tafel IV, No. 17b; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 22 ve Tafel II, Fig 12 (Tekrarbasm: a.y., s. 172, 226).
82
T I P
Germe Bank
Srt omurlar kklarn tadavisi iin
(f ilc fekk araz e-ahr)
Modelimiz: Ahap, oyma ekil (Envanter No: H. 3.05).
Modelimiz L. Leclerc7 tarafndan et-Tarfin Paris yazmalarndaki izimlerine dayanarak yaplan resme ve ez-Zehrv8 (4./10. yzyl)nin kitabnda bulunan tarife gre imal edilmitir. et-Tarfde ez-Zehrv tarafndan eklenen bu illustrasyon, kitabn son illustrasyonudur.
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 464. izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s. 817 (yazma Huntington).
et-Tarfin Latince evirisinden (yazma, 14. yzyl, sterreichische Nationalbibliothek)9 germe bankn gsteren minyatr.
7 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 131-133, fig. no. 151. 8
ez-Zehrv metninin erefeddn tarafndan yaplan Trke redaksiyonundan, germe bankn gsteren minyatr (yazma Paris)10.
et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 563-564; ayrca bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 67 (Tekrarbasm: a.y., s. 217). 9 Codex S.N. 2641, tpkbasm ed. Graz 1979, fol. 76b.
10
Huard, P. ve Grmek, M.D.: Le premier manuscrit chirurgical turc rdig par Charaf ed-Din (1465) et illustr de 140 miniatures. Prsentation franaise. Paris 1960, fig. 127.
83
GENEL CERRAH
Kazyc
(mira)
Kistleri, deri ikinliklerini ve tmrleri kesip almak iin (yura bih es-sile ve-l-evrm). ez-Zehrv aletin farkl bykln (bkz. sadaki resim) bilmektedir. Kitb et-Tarfe dayanarak eklin en byn rnek alan modelimiz L. Leclerc1 tarafndan Paris yazmalarna dayanarak yaplan izim asl alnarak imal edilmitir. Karlatrma iin Oxford yazmalarndan birisinin2 izimi eklenmitir (bkz. soldaki resim).
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 150b
Neter
(miba)
akaklardaki atardamarlarn kartlmas iin (f sell e-iryneyn ellezeyni f el-ada). Modelimiz L. Leclerc3 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarndaki izimlerini temel alarak yaplan resme dayanlarak imal edilmitir. Karlatrma iin stanbul Beiraa4 ve III. Ahmet yazmalarnnn izimi eklenmitir.
izim, Kitb et-Tarf, yazma III. Ahmet, 1990, fol. 35a.

1 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 126, fig. no. 83; kr. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 35 (Tekrarbasm: a.y., s. 185). 2 Bodleian Library, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 355. 3 La
chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 62, fig. no. 31; kr. Albucasis. On Surgery and Instruments, a.y., s. 179; ayrca bkz. Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 625. 4 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 478-479.
84
T I P
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 499-500. Modelimiz (tekli kanca): Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 106 mm. (Envanter No: H 3.08)
Modelimiz (ikili kanca): Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 133 mm. (Envanter No: H 3.09)
Kanca
(innre)
Damar geniletmek iin (vazodilator). ez-Zehrv et-Tarfinde kanca tipini tarif etmektedir: Bir atall basit, iki atall ve atall kanca. O bunlarn her birisinin farkl bykln, kk-orta-byk (innre are, innre vasa, innre kebre), bilmektedir. Modellerimiz her birinin sadece byk trlerini temsil etmektedir. Modellerimiz, L. Leclerc5 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin kendi dneminde Parisde bulunan yazmalarnn izimlerine gre yaplan izime ve dier stanbul6 ve Oxford7 yazmalarnn izimlerine dayanmaktadr.
5 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 126, fig. no. 78, 80, 81. 6 Sleymaniye Ktphanesi, Beiraa 502, tpkbasm
Modelimiz (l kanca): Pirin ve paslanmaz elik. Uzunluk: 153 mm. (Envanter No: H 3.10)
ed., Cilt 2, s. 499-500. 7 Bodleian Library, Huntington 156 ve Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 351-355; ayrca bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 34-35 (Tekrarbasm: a.y., s. 184-185).
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 150b
G E N E L
C E R R A H
85
Maskeli Neter
Modelimiz: Bakr, pirin ve elik, uzunluk 125 mm. (Envanter No: H 3.11)
Arapa Aldatan Alet (mida )
ez-Zehrv8 (4./10. yzyl)nin tarifine ve Kitb et-Tarfindeki izimlerine gre sz konusu olan, elipsoit bir kabuk ierisinde gizli olan bir jilettir. Bu jilet istenilen uzunlukta kabuktan dar doru itilebilir ve tekrar kabuun iine ekilebilir, bylece hasta jileti fark etmez. Modelimiz ez-Zehrvnin tarifine, stanbul Veliyeddin9 ve Oxford Marsh10 yazmalarnn tas-
virlerine ve de L. Leclerc11 tarafndan et-Tarfin kendi dneminde Parisde bulunan yazmalarnn izimlerine gre yaplan resme dayanlarak imal edilmitir. Bu alet de byklkte kullanlmtr (bkz. soldaki resim).
izim, ez-Zehrv, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 151a.
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 68a.
8 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 500. 9 Veliyeddin 2491, fol. 151a. 10 Bodleian Library, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey
and Instruments, a.y., s. 357.
11 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 127, fig. no. 84; ayrca bkz. Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 630, Tafel IV, No. 62; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 35-36 (Tekrarbasm: a.y., s. 185-186).
86
KAZA CERRAHS
a) Soyucu
veya Kazyc (Raspatorium)
(micrad)
Kemikleri kesmek iin (li-a el-im). Modelimiz, L. Leclerc1 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izimlerine dayanarak yaplan resme gre imal edilmitir. Burada eklenen izimler bir Oxford yazmasna2 dayanmaktadr.
izim, Latince yazmadan, Mnih, cod. lat. 161, K. Sudhoffa dayanarak, Beitrge..., a.y., 2. Blm, Taf. XVII 8-9.
b) Soyucu
(micrad)
Ucu keli (muaaf e-araf ) Modelimiz, L. Leclerc3 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnda bulunan izimlere dayanarak yaplan resme gre imal edilmitir. Burada eklenen izim bir Paris yazmasndan alnmtr4. Jiletin yuvarlaklatrlm biiminin, ilevine hibir etkide bulunmad sanlabilir.
1 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 219, fig. no. 130. 2 Bodleian Library, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey 3 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 219, fig. no. 125. 4 Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 80b; kr. Albuca-
and Instruments, a.y., s. 573.
sis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 573; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 85; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 58 (Tekrarbasm: a.y., s. 208).
C E R R A H
A L E T L E R
87
c) Soyucu
(micrad)
Girintili (fhi tecvf ), yani i bkey kesicili. Modelimiz, L. Leclerc5 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnda bulunan izimlerine dayanarak yaplan resme gre oluturulmutur. Burada eklenen resimler6 Oxford Huntington (a) ve Marsh (b) yazmalarndan alnmtr7.
d) Geni Soyucu
(micrad ar)
Modelimiz, L. Leclerc8 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnda bulunan izimlerine dayanarak yaplan resme gre oluturulmutur. Burada eklenen izimler stanbul Veliyeddin9 (a) ve Oxford Marsh10 yazmalarndan alnmtr.
5 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 219, fig. no. 124. 6 No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 528. 7 Bodleian Library, Huntington 156 ve Marsh 54,
bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 571; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 84; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 58 (Tekrarbasm: a.y., s. 208).
a.y., s. 571; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 86.
8 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 219, fig. no. 126. 9 No 2491, fol. 185b; kr. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 528. 10 Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments,
88
T I P
e) Kompakt Yay Testere

(minr mukem) Modelimiz, L. Leclerc11 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnda bulunan izimlerine dayanarak yaplan resme ve stanbul Veliyeddin yazmasnn12 izimine gre oluturulmutur. ez-Zehrvye gre yay ve yaprak demirden (add), sap kayn aacndandr (bas), tornalanm ve iyice sabitlenmitir.
f) Yaprak Testere
(minr)
Modelimize, L. tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarnda bulunan izimlere dayanarak yaplan resim temel tekil etmektedir. Bu, Oxford Marsh yazmasnda14 bulunan resimle rtmektedir.
11 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 219, fig. no. 128. 12 No. 2491, fol. 185b; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschich-
Leclerc13
te der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 81; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 58 (Tekrarbasm: a.y., s. 208). 13 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 218, fig. no. 119. 14 Bodleian Library, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 567; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 79.
izim, ez-Zehrv, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 185a.
C E R R A H
A L E T L E R
89
g) Byk Yay Testere

(minr kebr)
Modelimize, L. Leclerc15 tarafndan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarnda bulunan izimlere dayanarak yaplan resim temel tekil etmektedir. Burada tamamlayc olarak stanbul Veliyeddin yazmasndan16 ve bir Paris yazmasndan17 alnan izimler verilmitir.
Foto: Erken dnem Avrupal kemik testeresi (1550 civar), Nrnberg Germanisches National Museum.
15 La
chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 218, fig. no. 122; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 80. 16 No. 2491. 17 Bibliothque nationale, ar. 2953.
90
T I P
Aadaki cerrahi aletlerin muhtelif yazmalarda, onlarn ayrntl bir biimde anlatld eitleri gz nnde bulundurularak, o eitlerin ilgili sayfalarn bir araya getirmek ve modelleri yaplan aletlere harflerle iaret etmek yerinde grnyor.
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Sleymaniye Ktphanesi, Beiraa Koleksiyonu 502, tpkbasm edisyon, cilt 2, s. 528.
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 80.
C E R R A H
A L E T L E R
91
ez-Zehrvnin metninin erefeddn (9./15. yzyl) tarafndan yaplan Trke redaksiyonundan, yazma, Paris, suppl. turc 693, fol. 138a.
izim, Kitb et-Tarf, yazma Berlin, Staatsbibliothek, Ms. or. 91, fol. 154a. izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 185-186a.
92
T I P
MUHTELF ALETLER
el-Fus (Msr)tan
Yaklak 3./9. yzyl ? (Orijinaller Kahire slam Mzesinde) Bu buluntu paralarna ilikin imdiye kadar mevcut az saydaki yayn1, literatrden bilinen aletlerlerin tanmlanmas iin gereksinilen ayrntl karlatrmay maalesef sunmamaktadr; bu aletlerin bazlarnn ilevi bellidir, mesela
Replikatlarmz (resimler 1-5): Pirin, yer yer gm kaplama (orijinaller bakr alamlar). Uzunluk: 44-137 mm. (Envanter No: H 8.01-26)
1 Hamarneh, Sami K.: Excavated Surgical Instruments from old Cairo, Egypt, in: Annali dellIstituto e Museo di Storia della Scienza di Firenze, 2/1877/1-14, 6 resim.
cmbzlar (1. fotorafn sanda), dierleri alldk deildir, fakat Kitb et-Tarfin tarifleri ve izimleri yardmyla kesin bir ekilde nitelendirilebilirler: Mesela 1. ve 2. fotoraflarda soldaki alet gz kapaklar iin uygun bir koter olabilir (bkz. s. 60, 81). 5. fotorafta, ez-Zehrvnin kitabnn banda tarif edilen (bkz. s. 36ff.) daha alldk birka koter tr bir araya getirilmitir; 4. fotorafn sanda iki klasik neter tr gsterilmektedir.
M U H T E L F
A L E T L E R
93
94
T I P
L A B O R A T U V A R
A L E T L E R
95
Blm 8
Kimya
96
K M Y A
Arap kimyasnn babas Cbir b. ayyn (2./8. yzyl)n, Latinceletirilmi adyla Geberin, Avrupal gzyle bir ideal resmi. Bu resim, Florenzdeki Biblioteca Laurenziana ktphanesinde bulunan yazmadan alnmtr, Codex lat. Ashburnham 11661. erit: Deus et natura non faciunt frustra (Allah ve tabiat hayal krklna uratmazlar).
1 Bkz. Hartlaub, G.F.: Der Stein der Weisen, Mnih 1959,
Pl. 15; Ploss, E.E. Roosen-Runge, H. Schipperges, H. ve Buntz, H.: Alchimia. Ideologie und Technologie, Mnih 1970, s. 84; Schipperges, H.: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, a.y., s. 135.
GR
er biz kimya ve simya (alchemie) kelimelerinin kkenini aratracak olursak, Bat kltr dairesi boyunca geriye doru uzun bir mesafe katettikten sonra Arapalam Kmiy veya artikel ile birlikte el-Kmiy kelimesiyle karlarz. Muhtemelen bu kelimede, bilinmeyen bir zamandan itibaren Yunanlarda kullanlan, kkeni hakknda filologlar ve kimya tarihilerinin henz bir uzlamaya varmam olduklar kelimeyle, , veya , kar karyayz1. Metallerin transmutasyonu ve imitasyonu ve altn yapmclk zanaat anlamnda bir kimya veya simya, el-kmiy ad altnda Arap-slam kltr evresine olduka erken ulat, 2./8. yzyln ortasndan itibaren Arap kimyasnn en nemli ismi Cbir b. ayynn eserlerinde, maddelerin niteliksel temelde niceliksel dnm sanat anlamnda olanilm e-anadan2 her halkarda daha ncedir. Arap yarmadas sakinlerinin slamdan nce gerekten iyi bir metalrji ve cam yapm bilgisine sahip olmalar gerektiini 1971den itibaren aryat el-Fau3 kazlar srasnda elde edilen zengin buluntular ispatlamaktadr. Bu bilgilerin Arabistanda ne derece yaygn olduu sorusunun yantlanmas gelecekteki bilim tarihilerinin zmeleri gereken devlerden birisi olacaktr. Bu bilgilere yazl bir literatrn elik edip etmediine ilikin herhangi bir tahminde bulunmaya cesaret edememekteyiz. Arap yaznnda, Mslmanlarn bilimsel disiplin olarak kimya-simya ile en erken uralar, fethedilen lkelerin kltr tayclarnn isimleriyle balantldr. Olduka erken birok Arapa kaynaa gre, Arap dnyasnda ikinci Emevi hkmdarnn olu olan prens lid b. Yezd (.
1 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,
tahminen 102/720den sonra) bu sanatla uram ilk kiidir. Kendi ifadesine gre, halifelik frsatn kardktan sonra bilimsel almalar arasnda zellikle simyaya ynelmitir4. O, astronomi, tp ve simya hakkndaki kitaplarn evirilerini tevik etmi ilk kii olmaldr5. Simyadaki hocalar arasnda Stephanos isimli ve skenderiyede oturan Marianus isimli birisi anlmaktadr6. Onun Arap simyas tarihindeki konumuna ilikin ip ular, onun ad altnda gnmze ulaan risalelerde, birok Arapa kaynan verdii bilgilerde ve simya literatrnn ilgili alntlarnda ve atflarnda birbirleriyle uyumaktadr. Bize ulaan baz yazmalarn, onun vesilesiyle Yunancadan Arapaya tercme edilen kitaplar hakkndaki tanklklar da buna eklenebilir. Burada dile getirilen kanaat, kukusuz btn aratrmaclar tarafndan paylalmamaktadr. lid b. Yezde simya tarihinde verilen role ilikin kukular, Arap-slam bilimleri aratrmalarna ynelik olarak aslnda ok emek sarfetmi bir bilgin olan, fakat slam dneminde 3./9. yzyldan nce dier bilimsel disiplinlerle urasnn balangcn hemen hemen kategorik olarak yadsm olan Julius Ruskaya7 dayanmaktadr. Yalnz Arap kimya-simyas asndan deil, ayn zamanda Arap yaznnda balklar,
Cilt 4, Leiden 1971, s. 3; ayrca bkz. Ploss, E.E. Roosen-Runge, H. Schipperges, H. ve Buntz, H.: Alchimia. Ideologie und Technologie, Mnih 1970, s. 15. 2 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 4-10. 3 Yer bugnk Suudi Arabistanda Riyadn 700 km gneybatsnda bulunmaktadr. Hali hazrda kazlar hakknda imdiye kadar yaynlanm ciltlerden sadece birincisi nmde bulunmaktadr: Qaryat al-Fau. A Portrait of Pre-Islamic Civilisation in Saudi Arabia by A.R. alAnsary, Riyad 1982.
4 Bkz. bn en-Nedm: Fihrist, s. 354; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 121. 5 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 121. 6 a.e., s. 122. 7 Geschichte des arabischen Schrifttumsun 4. cildinin elimin altnda bulunan nshasndaki (s. 124n kenar) Ruskann itirazlarna ilikin kaydedilmi bir notu gelecek bilimsel aratrmalara ulalabilir klma frsatn karmak istemiyorum. O not u alma hakknda bir mtalaadr: H.E. Stapleton ve R.F. Azoo: An Alchemical Compilation of the Thirteenth Century, A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta) 3/1910-1914/57-94, zellikle s. 60 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 61, Frankfurt 2001, s. 27-64, zellikle s. 30). Burada sz konusu olan lid b. Yezdin Risle f e-ana e-erfe ve-avih isimli risalesinde verdii haberdir. Orada bir ila balamnda, kendisinin ala b. Ubeydallh o ilala tedavi ettiini sylemektedir. Stapleton ve Azo, bu ismi, m.s. 656 ylnda, lid b. Yezd domadan nce, Cemel vakas olarak
98
K M Y A
alntlar veya gnmze ulam eserler halinde ortaya kan pseudo epigraflarn tarihselliine ilikin btn kimya-simya tarihi asndan olduka nemli olan soruyu bildiim kadaryla Ruska, Arap-slam bilimlerinin oluumundaki temel problemlerden birisi olarak ele alm deil, sadece her seferinde ayr ayr tartm ve bunlar neredeyse istisnasz bizzat Araplar tarafndan yazlm eserler olarak kabul etmitir. Bylelikle elbetteki Araplar simya alannda, ve sadece bu alanda da deil, tuhaf duruma drlmektedirler: Daha sonra kendi eserlerinde kaynak eserler olarak alntlayabilmek iin nce pseudo adlar altnda kaynaklarn hazrlam olmalar gerekiyor. Mantksal olarak bunu izleyen soru, ierikten hareketle Araplarn bu pseudo-epigrafik kaynaklarn gerek yazarlar olup olamayacaklar sorusu bence henz yahut ciddi olarak ortaya atlm deildir. ou aratrmac Ruskann anlayn paylamaktadr. Bu balamda Arapslam bilimleri tarihiyle uram srasnda bende oluan dnceleri 1967 ylndan beri yaynlanan Geschichte des arabischen Schrifttums isimli kitabmn birok cildinde ak bir biimde ifade etmekteyim. Eer bu dnceler, ayn disiplinden olan meslektalarn ou nezdinde umduum kabul bulmam ise, bu doal olarak beni mutlu etmemektedir. Dorusu argmanlarmn kkl bir biimde rtldne hibir yerde rastlayabilmi de deilim. Bu giriin dar erevesinde sadece u sylenebilir: Arap yaznnda gnmze ulam, kendilerini antik otoritelerin eserleri olarak tantan veya tannmayan isimler altnda tercmeler halinde tedavlde bulunan simya eserleri, bu satrlar yazann grne gre disiplinin tarihinde ok az bilinen bir periyoda ait nemli dkmanlar
adlandrlan savata lm olan ayn ismi tayan sava kahramanyla ilikilendirmektedirler ve bu risalenin uydurma olduu sonucunu karmaktadrlar. Ruska bunu onaylama frsatn karmamaktadr (Arabische Alchemisten. I. Chlid b. Jazd ibn Muwiya, Heidelberg 1924, s. 29; Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 59, Frankfurt 2001, s. 29). Benim burada, kaynaklara vakf ala b. Abdallh (veya Ubeydallh) isimli dier kiilerin szkonusu olabileceine ilikin mtalaamn yan sra, Nuruosmaniye yazmasnda, 3633 (fol. 172b), lidin verdii bilginin: lectu bn Eb Ubeydallh (bn Eb Ubeydallh tedavi ettim) olduu notunu bulmaktaym.
gstermektedir. Kasdedilen, Yunanlarda balanglar m.. ikinci yzyla kadar giden pseudoepigrafinin byk bir rabet grd ge antikitedir. Pseudo-epigraflar bizi, bilimlerin kken itibariyle eski Msrllarda ve Helenlerde yrtlen bir ynyle temasa geirmektedir ki, bu yn Akdeniz havzas kltr merkezlerinde ge antikitede daha, erken slam dnemine kadar devam edip her zaman doru olmak zorunda olmasa da yeni geler ve dncelerle zenginlemi, bu sayede ilgili disiplinler nemli bir seviyeye ulam grnyor. Arapa eviriler halinde gnmze ulaan simya eserlerinin hepsi pseudo-epigraflar alanna ait deildir. rnein Yukar Msrl Zosimos (tahminen m.s. 350 ve 420 yllar arasnda faliyette bulunmutur)un birka kitab sadece Arapa eviriler halinde gnmze ulaan gerek eserlerdendir. Bu satrlarn yazar tarafndan kefedilmi olan Zosimosun ba yapt Muaf euver8 ge antikite simyasnn gnmze ulaan en nemli dkman olabilir. Bu kitap zerinde gelecekte yaplacak incelemeler, kukusuz ge antikitedeki simya tarihine ilikin yeni bir bak asna gtrecektir9. Ayrca Arapa eviriler halinde gnmze ulaan pseudo-epigraflarn btn orijinalleri kaybolmu deildir. Simya alannda ve bunun da tesinde Arap yaznnda hem bamsz kitaplarn hem de bamsz fragmanlarn rtt gnmze ulaan orijinallerden geriye kalanlar Araplar pseudo-epigraflarn yazarlar olarak olaslk d brakmaya aslnda yetmelidir. Kimya ve simya tarihi aratrmalarnn ilgili Arapa materyal hakknda hemen hemen hibir eyin bilinmedii bir dneminde ortaya kan geleneksel dn tarz eletirel olarak etraflca ele alnmaldr. Buna Geschichte der arabischen Schrifttumsun drdnc cildinde kaydedilen materyaller gerekli bir ivme verebilir.
des arabischen Schrifttumsun 4. cildinden hemen sonra yaynlanan el kitabnda, Muaf e-uveri Zosimosun Theosebeiaya yazdklar -ve benim tarafmdan mstakil kitaplar diye saylan- mektuplarn kalntlarndan ibaret olduu iddiasna koyulmaktadr. Bu yargy zikredilen eserleri grmeksizin masa banda ortaya atyor.
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 75. 9 Maalesef bir arabist ok tahripkar enerjiyle Geschichte
G R
99
Simya ile ilgili pseudo-epigraflar, belki de evvelce yazarlarnn gerek isimlerini tayan birka eserle birlikte, slamn ilk yzylnda (m.s. 7. yzyl) Arap-slam dnyasna ulamaya balamtr. Bu eserlere vakf olan, ieriklerini aktarabilen ve tercme edebilen kiiler, ounlukla fethedilmi lkelerin bundan byle kltr merkezleriyle birlikte slam teritoryumuna mensup olan kltr tayclaryd. Eski temsilciler ve onlarn yeni kazanlan rencileri tarafndan yrtlm olan o eserlerin tercmeleriyle ve pratik simya sanatnn tevik edilen ilerletimiyle birlikte, Arap-slam kltr evresinde bu disiplinin resepsiyon periyodu balamtr. Bu yeni evrelerde oluan eserlerin ierii tabii ki belirli bir zaman boyunca eski kltr merkezlerinden gelen disiplinin en gen temsilcileri tarafndan yazlan en eski tercme eserlerin imitasyonlarndan ve uyarlamalarndan baka birey olamazd. Kimya ve simyann yaamaya devam ediinin younluu, konuya gl bir biimde artan ilginin ve hemen hemen e zamanl olarak yeni kltr evresine girme yolu bulan komu disiplinlerin salad pratik destek, asimilasyon evresine ve ok ksa bir sre sonra da kendi yaratclna hzl bir geii mmkn klmtr. En eski evirilerin ierii ve Arap simyaclarn bunlardan yaptklar alntlar, simya sanatnn Dou Akdeniz snrdalarnn slamdan ksa bir sre nce genel itibariyle dikkate deer bir seviyeye ulam olmalar gerektii izlenimini brakmaktadr. Sadece eksik olan, eski kltr merkezleri arasnda bir mbadele ve etkileimdi. Bu, erken slam dneminde deiti. zellikle btn elverili koullaryla Irak, tpk bir mihrak merkezi gibi etkili oldu. Yaklak 2./8. yzyln ortalarndan itibaren ortaya kan eserlerinde, yukarda bahsedilen zmseme ve yaratclk evrelerini birletirmi olan Cbir b. ayyn gibi bir fenomen ancak bu tarihi konstelasyon sayesinde aklanabilir. Dncelerinin onun eserlerinde somut kronolojik srekte gelien seyri, yapt alntlarn tarz ve kaynaklarla tartmas bize tinsel tarihin benzer baka hibir ahsiyetinde olmad kadar ak bir biimde kendisinin geliim srecini izlemeye yardm etmektedir. Onunla balayan, ondan etkilenen ve nispeten yksek bir seviyede bulunan kimya tarihi periyodu, Boyle, Priestley ve Lavoisier gibi bilginlerin ortaya klarna
kadar uzanm grnyor. Neredeyse tek bana o ve eserleri bu disiplinin devan eden periyodunu, Arap-slam kltr evresinde ve Avrupada 17. yzyla kadar temsil etmekte idi. Bu denenle burada da ona zel bir dikkat ekilmelidir.
Cbir b. ayyn
1931 ylndan beri Cbirin efsanevi bir ahsiyet olduunu ve ona atfedilen eserlerin simyann bir smaili ekolnn temsilcileri tarafndan 250/860 ve 350/960 arasndaki yllarda ortaya konulduu kansn temsil etmi olan Paul Krausun grne kar, Geschichte des arabischen Schrifttumsun 1971 ylnda yaynlanan drdnc cildinde (s. 132-269) Cbir b. ayynn hayat ve eserlerini ayrntl bir biimde ele aldm ve yaam zamannn ve eser klliyatnn otantikliini savundum. Tuhaf ve benim anlayma gre savunulamaz tarihlendirme bir tarafa, Kraus, Cbir klliyatnnn teekklne ilikin grn savunduu Jbir ibn ayyn. Contribution lhistoire des ides scientifiques dans lIslam10 isimli kitabnda, eserlerin neminin umulmadk derecede byk olduunu gstermitir. Cbirin yaad zaman ve yazarl hakkndaki grmde, zamanla hibirey deimedi. 1971den beri dier Arapslam bilimleriyle urayla oluan anlaymla da Cbirin eserlerinin ortaya kn, sadece Arapa kaynaklarla rten erken dnem yaam zamanna balayabilirim. Bu eserlerin yazar 2./8. yzyln ikinci yarsndan ne daha nce ne de daha sonra yaam olabilirdi. Hereyden nce Cbir bir kimyac ve dolaysyla kimyac idi. Zaman ierisinde ve eviri eserlerle tanklnn sonucunda onun ilgisi tb, fizik, astronomi, matematik, felsefe ve dneminin hemen hemen dier btn bilgi dallarn kapsamt.
10 Vol. I: Le corpus des crit jbiriens, vol. II: Jbir et la science grecque, Kahire 1942-1943 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 67-68, Frankfurt 2002).
100
K M Y A
Cbirin tarihsellii ve eserlerinin gereklii sorusu hakknda bizzat Kraus nemli ip ular vermitir. Cbirin, bilim tarihisi bn en-Nedm (4./10. yzyl) tarafndan zikredilen kitap adlarnn byk bir ksmnn gnmze ulaan eserler vastasyla ispatlanmas11, kitap adlarna karlkl iaret edilmesi12 ve bu yolla bn en-Nedm tarafndan eserlerin Cbirin bizzat kendi kitap listelerine gre verilen kronolojik sralamann dorulanmas13 bu ip ularndandr. Deiik kitaplar zerinden aktarlan dncelerin uyumas ve tutarll ve yine sk sk yaplan tekrarlar gibi Cbir sisteminin hakim fikirlerinin tekrar tekrar ortaya kmasna yardm eden bibliyografik iaretler hayret vericidir14. Daha nce, Cbir hakkndaki ilk almasnda Kraus, onun eserleri iin belirli ortak stilistik ve dilsel niteliklerin karakteristik olduunu tespit etmiti15. Bu nedenle tek bir kitap bu klliyattan ele alnp, btnn doruluunu tehlikeye drmeden uydurmadr diye iddia edilemez.16 Ve: Btn doa bilimsel detaylar byk bir balamn iine yerletirilirler ve sadece bundan hareketle anlamlarn ve geerliliklerini kazanrlar. Sz konusu husus, her yerde, yazarn asl hareket noktasn oluturan ve yazarn gc olan felsefi dnce silsileleridir. Cbir, teknii kullanmann yani bilim praksisinin (amel) ayrca teoriye (ilm, ys, burhn) de yer vermedike hibir yere varlamayacan tekrar tekrar vurgulamaktadr.17 ksirin sadece minerallerden deil, ayn zamanda hayvansal ve bitkisel cevherlerden de kazanlabileceine ilikin dncesi, Cbir kimyasnnn
ayrt edici zelliklerindendir. Hatta, hayvansal cevherlerden yaplan iksiri favorize etmektedir, nk hayvanlar dierlerinden daha yksek bir gelime seviyesini gsteriyordu18. Gerek iksiri elde etmek salam prensiplere dayanmal ve hassasiyetin btn koullarn yerine getirmelidir. Bunun iin Cbir, fiziksel dnya daki her eyin, her biri kendine zg elemanter nitelik tayan drt elementten mrekkep olduu dncesine dayanmaktadr. Denge oranlar metotlar araclyla drt doann her bir cisimdeki payn belirlemek ve bu yolla bileimini kesin olarak belirlemek mmkndr. Kimyac, doann kendileriyle etkide bulunduu elementleri ve elemanter nitelikleri birbirlerinden ayr olarak retebilecek durumda olur olmaz, cisimde gerekleen btn transformasyonlara hkmedebilecektir. Ayrca bizzat kendisi yeni cisimleri ve zellikle metallere etki edecek kudrette farkl iksirleri retecek konuma ykselecektir19. ksirin fonksiyonunu Cbir u ekilde tanmlamaktadr: doa aleminden olan cisimlere etkide bulunan drt prensip, onlar etkileyen ve renklerini belirleyen ate, su, hava ve topraktr. Aslnda doa aleminde bu drt elementin sonucu olmayan hibir aksiyon yoktur. Dolaysyla bu bilimde (kimya), ok zayf olanlarn glendirmek ve ok gl olanlarn zayflatmak suretiyle, yani ksaca kusurlu olan slah ederek sz konusu elementleri ilemeye dayanmaktayz. doa alemindeki bu drt elementi kullanmay kim baarr ise, bu sayede her bilgiye ular ve yaratl bilgisini ve doa sanatn kavrar.20
11 Kraus,
P.: Jbir ibn ayyn, cilt 1, giri s. 21; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 136. 12 Kraus, P.: a.e., Cilt 1, giri s. 24-25. 13 a.e., Cilt 1, giri s. 23. 14 a.e., Cilt 2, giri s. 135; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 137. 15 Dschbir ibn ajjn und die Ismliyya, in: Forschungsinstitut fr Geschichte der Naturwissenschaften in Berlin. Dritter Jahresbericht. Bilimsel bir ek ile: Der Zusammenburuch der Dschbir-Legende. Berlin 1930, s. 23-42, zellikle s. 24 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 70, Frankfurt 2002, s. 97-116, zellikle s. 98). 16 a.e., s. 24 (Tekrarbasm: s. 98). 17 a.e., s. 25 (Tekrarbasm: s. 99); Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 137.
Book of Seventy, Frankfurt, Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1986, s. 266-267; Mutr Resil Cbir b. ayyn, nereden P. Kraus, Kahire 1935 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 66, Frankfurt 2002), s. 481; tercme P. Kraus: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 7; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 138139.
18 Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., cilt 2, s. 3. 19 a.e., Cilt 2, s. 4-5; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 138. 20 Cbir: Kitb es-Sebn, tpkbasm ed. balk The
G R
101
Bu bilimin daha erken geliiminde ayn lde gsterilemedii zere, Cbir, organik cevherlerin destilasyonuna nemli bir yer vermektedir. Burada zellikle, sadece anorganik deil, ayn zamanda organik cevherlerden de biri olan amonyum klorrn (niadr) kullanm gze arpmaktadr. O, amonyum klorr kkrt, civa ve arsenik ile birlikte uucu olmalarndan dolay szde ruhlardan [uucu cevherler] saymaktadr21. Yntemlerin ve aparatlarn ak ve net tarifi, cevherlerin metodik snflamas, nemli bir tamamlayc para olarak da deney ve kendi iinde tutarl bir teori onun kimyasna zg niteliklerdendir22. nsan aklna ve doa yasasna olan gveninin etkisi altnda kalarak Cbir, yapay dllemeye (tevld) ilikin soru yneltmektedir. Onun dncesine gre, insan da dahil olmak zere canl varlklar, doa glerinin birlikte etkilerinin sonucudur. Yani doa var ederken bir nicelik ve say yasasna boyun emektedir. Bu yasann srr denge oranlar teorisiyle aa karlr. Doann yntemini taklit etmek, hatta gerektiinde slah etmek en azndan teorik olarak mmkndr.23 nsan benzeri otomatlara (homunculus) ilikin dnce, Orta a ve Rnesans megul etmitir, fakat bu problem Cbirde olduu gibi pek nadir bylesine bilimsel bir yap kazanmtr ve bylesine ayrntl bir biimde ele alnmtr. Drt doay lmek ve nicelii belirlemek, ki bu nicelikte bu drt doa her bir cisimde temsil edilir, Cbir sisteminin ana hatlarndandr. Oranlar tam ve doru bir biimde belirleme baarlrsa, cisimlerin bileimini doalarnn arttrlmas ve azaltlmas yoluyla dntrmek ve bu sayede yeni cisimler var etmek de mmkn olacaktr24. Cbir kendi teorisi erevesinde, maddi olmayan doalar noktalarla veya sfrlarla mukayese etmektedir. Elementler prensibini oluturan drt doa sadece aklla kav-
ranr. Scaklklar ve kuruluklar alglanamaz, bu yzden sfrn saylar arasndaki konumundadr. Sfr numerik bir deere sahip deildir, doalarn ne hissedilebilir ne de grlebilir olmalar gibi25. Cbirin madde dnyasnda matematiksel dzene ve maddelerin niteliksel dnmlerini niceliksel temelde aklamann olanakllna ynelik inanc, lm el-mzn olarak isimlendirdii denge oranlar teorisinde en ak ve seik haliyle ifadesini bulmaktadr. Cbir bundan u olguyu anlamaktadr: Nesnelerin spesifik nitelikleri (av), zellikle kimya alannda, llebilirdir ve saysal olarak tespit edilebilir oranlara dayanmaktadr. rnein, mrdesenkin (kurun oksit) eklenmesiyle sirke, eki tadn kaybediyorsa, sirke aslnda saylarla ifade edilebilir belirli bir bileime sahip demektir. Bu bileim, ayn ekilde bir say kavram altnda tasavvur edilebilen mrdesenkin eklenmesiyle bakalatrlr. Yani spesifik bir niteliin ortaya kmas, bu rnekte mrdesenkin yetenei, sirkeyi bakalatrmas tesadfi deildir, bilakis cismin i zelliklerine baldr ve bu keyfi bakalatrma kimyasal ilemin (tedbr) grevidir. Spesifik nitelikler matematiksel bir temellendirmeye sahip iseler, ilem de meruiyete sahiptir ve doruluu Cbire gre ispatlanmtr. Bylece cisimlerin llebilirlii prensibi (mzn), evrende nesnelerin matematiksel yasaya uygunluu halini alr. Bu, nesnelerin rasyonel dzenini ve harmonilerini gsterir. Bir yandan her bir nesnede, hatta en kk nesnede belirir, dier yandan dnyamzn byk ve soyut kavramdr. Mzn dnya dzeninin semboldr. u koullarla: Spesifik niteliklerin sadece bir matematiksel temellendirmesi vardr, bu ak-seik olmal, kimi zaman yle kimi zaman byle anlalmamaldr, ksacas: Tek bir Mzn tr vardr, o evrenin tek ve en yksek prensibidir.26 Kimyasal-fiziksel temel dncelerinden hareketle Cbir, ilm el-av (zgl nitelikler bilimi) diye adlandrd dier bir sisteme ulamtr. Bu sistemde o, minerallerin, bitkilerin ve
21 Sezgin,
F.: a.e., Cilt 4, s. 140; kr. Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 41. 22 kr. Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 32; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 140. 23 kr. Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 32; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 141. 24 kr. Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 32; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 145.
Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 179-181; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 145. 26 Kraus, P.: Dschbir ibn ajjn und die Ismliyya, a.y., s. 25-26 (Tekrarbasm: a.y., s. 99-100; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 145-146.
25
102
K M Y A
hayvanlarn zelliklerini, onlarn sempatilerini ve antipatilerini ve niteliklerinin teknik ve tp alan bakmndan nemini incelemektedir27. Devasa materyalinde Cbir, niteliklerin basit bir dzeniyle veya snflamasyla yetinmemektedir. Her ne kadar mucizevi grnebilseler de, rasyonel bir aklamaya boyun emek zorundadrlar. Aksi takdirde kesin bir bilimin konusu olamazlar. Bizzat doal nesnelerin olaanst niteliklerini tespit etmeye alan empirik gzlemin tesinde, bal olduklar nedenler belirlenmelidir. Cbir Kitb el-avnda nitelik kavramn neden kavramyla (ille, sebeb) sk sk ilikilendirir. O, sadece niteliklerin varln inkar eden teologlar (ehl e-er) deil ayn zamanda niteliklerin nedeninin insan aklna uzak olduunu iddia eden filozoflar da zellikle Aristotelesi eletirir.28 ... Cbir nedenlerin bir btnsel aklamasn bulmaya aba gsterir.29 Doa bilimini kesin doruluk temelleri zerine kurduuna kani olarak Cbir, doann son srrn da elinden aldna inanacak kadar cesurdur. Onun bilim anlaynn karakteristii, insan dncesi nnde hibir snr tanmamasndan ibarettir.30 Bunlar, Paul Kraus tarafndan Cbirin kitaplarndan karlm kimya ve doa felsefesi ierikli dncelerden benim okuyucuya genel bir fikir vermek iin setiim baz noktalardr. Bizzat kendi eserlerinden yapt alntlarndan ve atflarndan, literatrde bildirilen kitap balklar listesinden ve gnmze ulaan kitaplarndan anlald zere, Cbir ardnda olduka geni kapsaml bir klliyat brakmtr. Kraus, kendi dneminde ktphanelerde eriilebilir olan yazmalarn olabildiince tam bir kaydn vermeye aba gstermitir. Bugn malumumuz olan, gnmze ulam eserlerin says Kraus tarafndan kaydedilmi
27 Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 61; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 140. 28 Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 94; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 140. 29 Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 95; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 141. 30 Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 98-99; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 141.
olan adlar hayli amaktadr31. Ayrca Kraus, Cbirin kitaplarnn hepsini deil, sadece nispeten byk bir ksmn inceleyebilmiti. Bununla birlikte bu kitaplarda bulunan dnceler hakkndaki aklamalar, bilim tarihinin en ilgin ve en orijinal ahsiyetlerinden birisiyle kar karya olduumuzu ve o eserlerin hereyi renmek isteyen, renileni daha ileri seviyede gelitiren ve bunlar tekrar tekrar bilimsel-doa felsefi bir sisteme sokmaya alan bir bilim adamnn hzl ve sreen oluumundaki geliim basamaklarn yansttn gstermeye yeter. Cbirin yabanc kltrlerden, zellikle Yunan kltrnden, ok sayda eserin tercmeler yoluyla Mslmanlar tarafndan eriilebilir olduu 2./8. yzylda, elli yldan daha uzun bir zaman sresince elde edebildii ve yayabildii bilginin byk genilii Kraus maalesef yanl bir karma gtrmtr. Kraus yle demektedir: Cbir klliyatnn gerekliinden emin olmak, sonraki neslin tm azanmlarn vaktinden nce gerekletiren ve gemi klan bir ahsiyeti, Arap bilimlerinin balangcna yerletirmek anlamna gelmektedir32. Burada Krausa tam bir aklkla itiraz etmeliyiz. Cbirin niversel bilgisinin erevesi ne kadar geni, eserlerinde sunulan dnceler ne kadar ustalkl ve orijinal olursa olsun, bununla birlikte onda 3./9. yzyln ve izleyen yzyllarn Arapslam bilimlerinin halihazrda malumumuz olan bariz kazanmlarnn yokluunu hissetmekteyiz. Belki de onun bilimler tarihindeki gerek yerinin geree uygun bir deerlendirmesine u dnceyle daha yaklaabiliriz:
31 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 231-269. 1980 ylnda Tripoli (Libya)de Cbirin imdiye kadar byk lde bilinmeyen yaklak krk risalesini ieren bir mecmuaya rastladm. Hali hazrda kaybolmu olan yazmadan kalitesiz bir xerox-kopyaya sahibim. 32 Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 1, nsz s. 48; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 184-189.
G R
103
Cbir kendisinin pseudo-epigraflar ve gerek eserler yoluyla rendii nceki nesillerden gelen mnferit bilgilere ve kendi tecrbelerine dayanarak gelitirdii fikirler vastasyla da yaratt bir sentez vardr ki biz bunu kimyaad altnda deney ve teoriye dayanan yeni bir bilimin kurulmas olarak nitelendirebiliriz. Onun ulat geliim o kadar muazzamd ki, slam dnyasnda onu takiben bu geliim tam durma noktasna gelmeksizin yavalamtr. Bu geliimin, disiplinin Avrupadaki oluumuna ve ilerlemesine dorudan ve dolayl etkisi, bugnk bilgimize gre 13. yzyldan 17. yzyla, Batda bu disiplinin yeni bir temele oturtulabilmesine kadar uzanmaktadr. Cbirin adalar arasnda ve sonra gelen ilk iki nesilde kimya bilimi ayrntl bir biinde yrtlmtr. Bizim alntlar yoluyla bildiimiz kitaplarn ve gnmze ulaan az saydaki risalelerin nemi hakknda, bu materyalin incelenmesine dayanan bir hkmn yokluunu hissetmekteyiz. el-Kmiy ya kar yadsyc bir tutumu, doa filozofu Yab b. s el-Kind33 (. 256/870den ksa bir sre sonra)nin alm olduu grnyor. Onun kimya ve simya balamnda yadsd ey, sonralar daha gen ada Eb Bekr er-Rzye rtme frsat vermitir (Kitb er-Redd al el-Kind f Reddih al e-na) fakat onun yadsd ey hakknda bugn henz kesin olarak hkm verilemez34. Gnmze ulaan Kitb f Kmiy el-Ir ve-t-Tadt35 (Parfm Kimyas ve Destilasyon Kitab) isimli eseri el-Kindnin transmutasyonu ve buna tekabl eden imitasyonu reddettiini tahmin etmeye imkan vermektedir. Kitap, yzden fazla terkip formlnn bir araya getirilmesinden ibarettir. Bu formller gzel kokulu yalarn ve merhem lerin ve de aromatik sularn imaline ve deerli tbbi ve kimyevi eczann bedeli veya taklidine yneliktir. Bu fomller o dnemin parfm endstrisi ve de tbbi ve kimyevi ecza ve parfm ticareti hakknda ilgin bir bak sunmaktadr.36
Kimya bilimiyle byk hekim ve filozof Eb Bekr Muammed b. Zekeriyy er-Rz37 (d. Yaklak 251/865, . 313/925) ciddi olarak uramtr. Onun kimya hakkndaki temel eserinde, Kitb elEsrr, Cbire atfta bulunmu olmas38 bir yana, H.E. Stapleton39, R.F. Azo ve M. Hidyet seyn 1927 ylnda Cbirin ve er-Rznin eriilebilir kitaplarn karlatrmalarnda, er-Rznin Cbire ok byk lde bal olduunu aka gsterebilmilerdir. er-Rznin kimyasna ilikin bilgilerimizi byk lde, 1928 ve 1939 yllar arasnda metinlerinin incelemeleri, tercmeleri ve edisyonlaryla kimya tarihinin nemli bir bilgi eksikliini gidermi olan Julius Ruskaya borluyuz. Ruska er-Rzyi kimyann r acs ve hatta yeni bir kimyann kurucusu olarak nitelendirmektedir. Fakat o, bu dnceye P. Krausn, Cbirin fiktif bir figr olduu grn kabul ederek ulamtr. er-Rznin hazrlayc ders kitab niteliindeki giriinden (Kitb el-Mudal et-Talm) Ruska40, onun aletleri nasl ve ne suretle sunduunu aktarmaktadr: Her sanat, Rzye gre kendi zel aletlerine sahiptir ... Bylece kimya da, eer bu sanat ile uralmak isteniyorsa esasl bir biimde bilinmesi gereken aletler ve maddeler kullanmaktadr. lk nce cisimler [ecsd] ve ruhlar [erv], yani metaller ve uucu maddeler, kkrt, civa, zrnk ve amonyum klorr bilinmelidir, daha sonra tuzlarn deiik trleri, boraks, vitriyol ve ap, daha sonra belirli maden filizleri ve talar ve baz suni olarak kazanlan maddeler. Ayrca metalleri eritmeye ve dier maddelerin ilenmesine yarayan aletlerin, yani frnlarn, ocaklarn, potalarn, destilasyon kaplarnn ve baka aletlerin imalini ve kullanmn
33 Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 244-247. 34 a.e., Cilt 4, s. 6. 35 Karl Garbers tarafndan neredilmi
ve Almancaya evrilmitir, Leipzig 1948 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 72, Frankfurt 2002). 36 a.e., s. 2.
37 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 274-294; Cilt 4, s. 275282. 38 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 216-217. 39 Chemistry in Irq and Persia in the tenth century A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 8/192229/317-418, zellikle s. 335-340 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 73, Frankfurt 2002, s. 9-114, zellikle s. 27-32). 40 al-Rzs Buch der Geheimnisse. Mit Einleitung und Erluterungen in deutscher bersetzung, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, cilt 6, Berlin 1937, s. 10 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 74, Frankfurt 2002, s. 1-260, zellikle s. 24).
104
K M Y A
bilmelidir. Bilhassa ok ayrntl bir biimde daha burada, Arapas el-usl olan ve bugn hala bu isim altnda Aludel bilinen bir sblimasyon aleti tarif edilmitir. Maddelerin ve aletlerin reniminden sonra renci, maddelerin deiik ilemler esnasndaki davranlarn tanma aamasna geecektir. Cbirin tarihselliini reddettii iin Ruska41 erRznin kimyay ilk kez kesin bir bilimsel forma tama ncln hakettii kanaatine ulamtr. Kimya tarihindeki iki byk ahsiyeti, Cbir ve er-Rzyi karlatrmak iin 31 yl nce dile getirilmi olan kanaatimi burada tekrarlyorum: Cbir salt kimya eserlerinde deneylere ve gzlemlere ilikin ok ynl bir dnce sistemi kullanrken, er-Rz iin karakteristik olan, kurallarn ksaltlm formlaryla, maddelerin, aletlerin ve ilemlerin ksa tarifleriyle daha ziyade pratik amalara hizmet edecek bir kimya oluturmaktr42. Cbirin daha nceki byk klliyat olmakszn, bence er-Rznin eserlerinde tandmz kimya bilimi dnlemezdi. er-Rznin eserleri de, Cbirinkiler gibi, kimya ile ura srecine ve 17. yzylda Avrupadaki yeni bir geliim basamana doru hareket srecine kesin bir etkide bulunmutur (bkz. s. 105ff.). Kimya tarihinin gze arpan fenomenlerinden birisi de, er-Rznin Eb Abdallh Muammed bn Umeyl43 isimli bir adann, disiplinin deneysel ve doa felsef ekolnde eriilen ilerlemeyi grmeyerek, simyann allegorik bir yolunu srdrmesidir. Bu allegorik ynelimin vatann J. Ruska Msrda bulduuna inanmt. Belirli bir vatan dnmeksizin, bu tr simya yneliminin kkeninin slam ncesi pseudo epigraflarda, bunlar arasnda Turba Philosophorum44 (m.s. 4. yzyldan nce), aranmas gerektiine inanmaktayz45. bn Umeylin Avrupada gerekten ok tannd grlyor. Latin allegoristler onu Senior Zadith filius Hamuelis olarak adlandrmaktadrlar. Cbir ve er-Rz tarafndan olduka ileri tanm kimya bilimi, Arap-slam kltr
evresinde yzyllar boyunca uralmaya devam etmitir. Bununla beraber onlarn ardllar arasnda Cbir ve er-Rz tarafndan ekillendirilen bu disiplini, yeni yaratc bir temelde ileri seviyede gelitirmekle sivrilmi hibir bilgin tanmyoruz. Sonraki nesiller tarafndan baarlan alma, nispeten mtevaz katk almalardan ibarettir. Bu almalarda daha ok teorik alanda deil, bilakis pratik alanda kaydedilen ilerlemeler ilenerek yeni bir biime sokulmaktadr, mesela potasyum nitratn yaygn kullanm veya mrekkebin ok byk ilerlemesi gibi. Bylece H.E. Stapleton ve R.F. Azoo, Eb el-akm Muammed b. Abdulmelik elKs46 (426/1035 ylnda yazmtr)nin kk risalesinde, ancak 700 yl sonra J. Black ve A.-L. Lavoisierde yeniden grlecek olan kimyasal ilemleri bulmulard47. Maalesef Arap-slam kimya biliminin bu ynelimine ilikin aratrmalar iyi bir durumda bulunmamaktadr. Bu panaromadan sonra Arap-slam kimya biliminin Avrupada yaamaya devam edii sorunu da ksaca tartlacaktr. Latin dnyasnn Arap kimyasyla ve simyasyla tanmasnn balangc hala aydnlatlm deildir. Halihazrda, bu alann da daha 4./10. yzylda Arapa eserlerin eviriler yoluyla Avrupallarn bilgisine ulam olduklarna ilikin hibir ip ucuna sahip deiliz. Buna karn kesin olarak bilmekteyiz ki, Araplar spanyada daha 5./11. yzyln ilk yarsnda bu alanda eserler ortaya koymulard48. Bu balamda, 19. yzyln sonuna doru kimya tarihisi Marcelin Berthelotnun, Mappae clavicula isimli tannm Latince risalenin (renklerin retimi ve boyamaya dair) ikinci basksnda baz Arapa kimya terimlerinin ortaya ktn belirlemi olmas kayda deerdir49. Muhtemelen 10. yzyldan gelen risalenin gnmze ulaan iki yazmasnn daha eski olannda bulunmayan bu ve dier unsurlar, bunlarn 12. yzyln ilk yarsnda sonradan sokulduu varsaymna gtrmtr.
46 a.e., Cilt 4, s. 291-292. 47 Stapleton, H.E. ve Azo, R.F: Alchemical
41 al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 13 (Tekrarbasm: a.y., s. 27). 42 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 277. 43 a.e., Cilt 4, s. 283-288. 44 a.e., Cilt 4, s. 60-66. 45 a.e., Cilt 4, s. 286.
equipment in the eleventh century, A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 1/1905/47-70, zellikle s. 48 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 61, Frankfurt 2001, s. 2). 48 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 294-298. 49 La chimie au moyen ge, Cilt 1, Paris 1893 (Tekrarbasm: Osnabrck, Amsterdam 1967), s. 59.
G R
105
Birka ngilizce szck de ieren bu bask, mehur ngiliz bilgin ve mtercim Bathl Adelard adyla bile ilikilendirilmektedir50. Buna dayanarak kimya tarihisi John Maxson Stillman u sonucu karmtr51: Onikinci yzylda Hristiyan Avrupann Arap kimyasnn rnlerini asimile etmeye balad grlmekte, muhtemelen bu yazma ya talyada ya da gney Fransada ortaya km olmaldr. Latin yaznnda bulunan ve Arapa kimya kitaplarndan, ve bunlarn daha sonraki redaksiyonlarndan, imitasyonlarndan ve sahtelerinden tercme edilen materyal hakknda kazanlacak derecede bir bilgi, bu alandaki tercme faliyetinin 12. yzyln ilk yarsnda balad tahminine ulatrr. Avrupada bu kitaplara dair bilgilerin nasl elde edildiini Julius Ruska52 1935 ylnda sormutu. Benim grme gre onun hala tamamen geerli olan yant udur: Tercme edilen yazarlar sekisinin hangi koullara bal olduunu sylemek imdilik zordur. zel alan uzmanl ve kritik kontrol en eski mtercimlerden kesinlikle beklenmemelidir. Onlar Arapa numuneleri borlu olduklar Mslmanlarn yarglarna bal bulunmu olmalardr. Baka bir ifadeyle Latin kimyasnn en eski varl, 11./12. yzylda bat slam dnyasnda ileri dzeyde yaygnla ve zel bir prestije mazhar olan literatrn bir izdm olmaldr. Biz bugn bile sadece tahminen de olsa Arapslam kimyasnn hangi ve ne kadar eserinin Avrupaya ulatn bilmekten ok uzaz. Geber ve Rhazes yazarl altnda bir dizi eser en azndan 13. yzyldan itibaren byk bir yaylma buldu. 18. ve 19. yzyln kimya tarihileri, birin50 Sarton, G.: Introduction to the History of Science, Cilt 1, s. 533-534; Ploss, E.E. Roosen-Runge, H. Schipperges, H. Ve Buntz, H.: Alchimia. Ideologie und Technologie, a.y, s. 52 ff. 51 The Story of Alchemy and Early Chemistry, New York 1960 (kitabn New York 1924 tarihli basksndan tekrarbasm), s. 188. 52 bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der Geheimnisse, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, Cilt 4, Berlin 1935, s. 153-239, zellikle s. 154 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 74, Frankfurt 2002, s. 261347, zellikle s. 262).
cisini Cbir b. ayynla zdeletirmilerdir. Bu zdeletirme kart en sert muhalefet 1893 ylnda Fransz kimya tarihisi M. Berthelotdan53 gelmitir. Ona gre Cbirin Arapa eserleri hem olgular bildirmedeki kesinlik bakmndan hem de retilerin akl ve edebi kurgu bakmndan pseodo Geberin Latince kitaplarndan ok ok uzaktr. Arap yazarda eksik olan, bu Latince eserlerin ierdii yeni ve orijinal olgularn sadece her bilgisinin bulunmamas bir tarafa, bu kitaplarda Arapa eserlerden tercme edilmi olarak kabul edilebilecek tek bir sayfa veya ksm da bulmak mmkn deildir. Bu balamda Berthelot Geberin u eserlerine dayanmaktadr: 1. Summa perfectionis magisterii; 2. De investigatione perfectionis; 3. De inventione veritatis; 4. Testamentum Geberi. Her ne kadar Cbirin henz ok az sayda Arapa kitabnn bilindii bir zamanda (1929) olsa da Julius Ruska54 Geber-sorunuyla ilgilenmi olan muhtemelen ilk arabisttir. Kitaplarn ierii hakknda Ruska unlar sylemektedir55: Geber-probleminde bir adm ileri gitmek iin eye dikkat etmeliyiz: Geber-eserlerinin Arap kimyasna olan genel ball, Cbire zel ball ve eserlerde kaydedilmi yeni tecrbeler ve gzlemler. Yazarn btn nemli konularda Arap kimyasna bal olduu apaktr. Yazarn eserinin, eski Cbir b. ayyna ait bir eserin evirisi olma ihtimalini tamamiyle yersiz buluyorum. Yazarn Araplar hangi bakmdan am olmas, Arap kimyasnn henz bsbtn yeterli olarak aratrlmam olduu gnmzde kesin bir ekilde tespit edilemez. Yazara ilikin Ruska
53 La chimie au moyen ge, Cilt 3, Paris 1893 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 64, Frankfurt 2002), s. 23; Ruska, J.: Die bisherigen Versuche, das DschbirProblem zu lsen, in: Forschungs-Institut fr Geschichte der Naturwissenschaften in Berlin. Dritter Jahresbericht, Berlin 1930, s. 14 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 70, Frankfurt 2002, s. 89-102, zellikle s. 94); Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 175. 54 Pseudo-Geber, in: Das Buch der groen Chemiker, ed. Gnter Bugge, Cilt 1, Berlin 1929, s. 32-41 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 70, Frankfurt 2002, s. 72-81). 55 Pseudo-Geber, a.y., s. 66 (Tekrarbasm: a.y., s. 78).
106
K M Y A
unlar sylemektedir56: Geber-eserlerinin yazarnn, Arap kimyasna tam anlamyla vakf birisinin olduu hemen gze arpar. Belirli cmleler ve ifade tarzlar, hatta tm bir blm, Arapa kimya kitaplarnda bile gsterilebilir [Geberin De investigatione perfectionis adl kitabnda karlalan acele eytandandr Arapa ataszne iaret etmektedir]. Ama ben <PseudoGeber>in Arapa orijinallerinin elinin altnda bulunduuna ve onun bunlardan tecme ettiine inanmamaktaym ... Geber-eserlerini yazan kiinin ahsiyeti hakkndaki karanlk noktalar aydnlatmak iin verilen btn uralar sonusuz kalmtr. Alm olduu Latin eitimi, onun doa-bilimsel konulara vakf bir din adam olduuna iaret etmektedir. Ruska, 20. yzyln krkl yllarnda Eb Bekr er-Rznin kimyasyla youn uras srasnda Summa perfectionis magisterii isimli eserin kimin tarafndan yazldna dair bir aklama getirmi ve bu yazarlk sorununu bylece esasl bir biimde zlm grmektedir57. er-Rznin Srlarn Srr isimli kitabnn Latince versiyonunun Florenzdeki Riccardiana ktphanesinde gnmze ulaan yazmasnda yer alan bir bilgi bunun balca nedenidir58. Ruska bu kitapda, yazarn, kimyann btn sorular hakknda Summa balkl bir dier kitap yazmak istediine ilikin iaretini bulmutur59. Bana gre Summay Summa perfectionis magisterii ile zdeletirmek asla sakncal deildir, nk redaksiyonun Arapa yazan bir yazardan kmas kouluyla, Latin mtercim Arapa kelimeden, cmi, v ve mecm, bunlardan birisini Summa kelimesiyle karlayabilmitir. Ruska ayrca bu yazmada bulunan er-Rznin kitabnn bir nevi redaksiyonuna benzediini tespit etmiti. Ruska bu kitapta, Kitb Srr el-Esrrn muhtemelen spanyada ilenilen
bir redaksiyonunun sz konusu olup olmadn kendisine soruyordu. cum Deo, nutu Dei, deo volente vb. (Allahla birlikte, Allahn izniyle, Allahn iradesiyle) Latincelemi Arapa ifadelerin arasra kullanlmas her halkarda artk Arapa bir numuneye dayanarak yaplan bir tercme varsaym iin yeterli deildir. Kitabn Latince cmle yapsnn genellikle daha iyi olan formu ve blmlerinin btn kurgusu bence bir Latince orijinal almaya iaret ediyor grnmektdir. Ama bilhassa eserin byk genel planndaki Kitb Srr el-Esrrn iermedii daha sonraki blmlere olan iaretler Arapa kaynaklara her ne kadar bal olsa da, form ve sunumda Hristiyan bir kimyacnn mstakil bir almas lehinde tanklk etmektedir demekteydi60. Arap kimya tarihi iin ok emek harcayan Ruskann, er-Rznin Kitb Srr el-Esrrnn Latince versiyonunun 13. yzyldan gelen bir yazmasnda61 ortaya kan daha sonraki blmlere yaplan atflar Latinlerden birisinin Arap kaynaklara bal olarak ortaya koymu olduu baarsdr tarznda bir aklamaya ulam olmasn zor anlayabiliyorum. Ruska, Latince yazan bu (Hristiyan) kimyacnn, temel eserin ayn zamanda mtercimi olup olmad, veya onun baka birisi tarafndan tercme edilmi olan kitab sadece kendisinin Arapa kaynak bilgisi temelinde yeniden ele ald62 hususunda birey sylememektedir. Bununla birlikte son derece dikkate deer olan, Ruskann kitabn Arapa kaynaklar arasnda Cbirin Yetmili Kitap (el-Kitb es-Sebn)nn 38. blmnnden ibaret Oyun Kitab (Kitb el-Labe)n63, Latince Liber ludorum bal altnda tespit etmi olmasdr64. Burada bizim iin sonucu belirleyici olan, zet halinde yaplan alntnn kalitesine dayanarak hkm verecek olursak, bunlarn dorudan doruya el-Kitb es-Sebnun Arapa orijinaline
56 Pseudo-Geber, a.y., s. 40-41 (Tekrarbasm: a.y., s. 8081). 57 al-Rzs Buch der Geheimnisse in deutscher bersetzung, a.y., s. 33 (Tekrarbasm: a.y., s. 47). 58 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen von alRzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 178 ff. (Tekrarbasm: a.y., s. 286 ff.). 59 a.e., s. 238 (Tekrarbasm: a.y., s. 346).
60 a.e., s. 205-206 (Tekrarbasm: a.y., s. 313 f.). 61 a.e., s. 178 (Tekrarbasm: a.y., s. 286). 62 a.e., s. 212(Tekrarbasm: a.y., s. 320). 63 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 242. 64 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen
von alRzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 212 ff. (Tekrarbasm: a.y., s. 320 ff.).
G R
107
dayanmalar ve onun Liber de septuaginta adyla ar derecede zedelenmi Latince tercmesinden alnmam olmalardr65. Bu tercme, Avrupada muhtemelen 12. yzyldan beri tedavldeydi. Ayrca eklenmelidir ki, el-Kitb es-Sebnda rastlanamayan ksmlar arasnda, eklenen bir aletler cetveli vardr (bkz. s. 110) ki, Latince karlklar bulunmad iin mtercim byk bir ksmn Arapa adlaryla vermek zorunda kalmt. Rznin Kitb Srr el-Esrrnn bu Latince redaksiyonunun douunu Ruska66, baka bir vesileyle olduka farkl, fakat tamamiyle yardmc olacak ekilde aklamaktadr: Palermoda bulunan eski bir yazmada bu eserin [Kitb Srr el-Esrr] eksiksiz bir Latince tercmesinin mevcut olduuna ynelik tarafmdan ortaya konulan kant, bu eserin ilk olarak Sicilyada tercme edildii vargsna izin vermektedir. Fakat bu eser spanyaya da ulam ve malzemelerin ve alet tariflerinin git gide geniletildii bir ok redaksiyon geirmitir. er-Rzden hareketle gelitirilen o tr eserlerin mkemmel bir rnei burada neredilen De Aluminibus et Salibus isimli kitaptr. Bu eser, 11./12. yzylda bir spanyol tarafndan yazlmt ve daha 13. yzyln banda Latince tercme halinde bulunmaktayd. Ruskann spanyol-Arap kimyaclarnn 5.-6./11.12. yzyldaki bir faaliyetini koullamas, bylece Geber-eserlerinin ve 13.-14. yzyln dier Latince kimya metinlerinin kkenini aydnlatmaya alan tarihiye, bu eserler ile ilgili problemin zm iin bir yn gstermesi sadece67 bu ifadeden anlalyor deildir. Bu sorunun tartmas zerinde daha fazla dur-
mak istemeyerek unu sylyorum: Ben sadece Secretum Bubacaris (Rznin Kitb Srr elEsrr)i deil, ayn zamanda Latince Gebereserlerini de daha Arap-slam dnyasnda (rnein spanya veya Kuzey Afrikada) en yeni gelimeleri gz nnde bulundurarak olumu redaksiyonlarn evirisi olarak gryorum. Asl yazar adn koruyan bu redaksiyon trn Arap-slam bilimlerinin hemen hemen her alanndan tanyoruz. rnein, eer o eserler potasyum nitrat bilgisini ortaya koyuyorsa, bu, daha nceki bilgiler bir yana, potasyum nitratn bilinmesi 12. yzylda hayli yaygnlam olduuna balanabilir. Ayrca Geberin Summa perfectionisinin Cbirin Kitb es-Sebninden kendisini Liber de septuaginta isimli Latince tercmesinden bamsz grnen uzun pasajlar iermesine de iaret edilmelidir. Ruskann almalarndan hareket ederek W.R. Newman 1985 ylndan itibaren Latince Geber eserleri nin identitesi sorununu bir ok kez ele almtr68. Sorunun aydnlatlmas iin o, hemen hemen hi tannmayan, muhtemelen Assisi manastrnda bir Fransisken olan Paulus de Tarento isimli birisinin Theorica et practica adl kitabndan faydalanmaktadr. Theorica et practicann Rznin Secretumunun redaksiyonundan Florenzdeki Riccardiana yazmasna dayanarak (bu eseri De investigatione perfectionis olarak isimlendirmektedir) baz pasajlar ksmen kelimesi kelimesine ierdiini tespit etmitir. Ruskann, Secretum redaksiyonunun yazarnn bizzat bir Summa yazmak istediini bildirmesi tespiti karsnda Newman, Paulus de Tarentonun Summa perfectionis magisteriinin
der sptlateinischen Alchemie, neir, eviri ve aklama, Berlin 1935, s. 12 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 73, Frankfurt 2002, s. 227-351, zellikle s. 236). 67 Ayrca bkz. Ruska, J.: ber die Quellen des Liber Claritatis, in: Archeion (Roma) 16/1934/145-167, zellikle s. 166 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 71, s. 431-453, zellikle s. 452), burada yle demektedir: Ben imdilik henz baslmam bir kitapta, bu eserin Rzden kmadn, bilakis 11./12. yzylda spanyol bir Maribi tarafnda yazlm olmas gerektiini ispatlamtm.
65 kr. a.e., s. 215 (Tekrarbasm: a.y., s. 323). 66 Das Buch der Alaune und Salze. Ein Grundwerk
68 New Light on the Identity of Geber, in: Sudhoffs Archiv 69/1985/76-90; ayn yazar, The Genesis of the Summa Perfectionis, in: Archives internationales dhitoire des sciences (Paris) 35/1985/240-302; ayn yazar The Summa Perfectionis of Pseudo-Geber. A Critical Edition, Translation and Study, Leiden 1991; ayn yazar, Linfluence de la Summa perfectionis du Pseudo-Geber, in: J.-C. Margolin, S. Matton (eds.), Alchimie et philosophie la Renaissance, Paris 1993, s. 65-77.
108
K M Y A
yazar olduu sonucuna ulamak istemektedir69. Newman tezini birok yardmc ara ve argmanla desteklemeyi denemektedir. Bununla beraber, grebildiim kadaryla bir yerde, byle bir tezin doal olarak hibir mutlak kesinlik ifade edemeyecei dncesini belirtmektedir70. Onun karmn onaylayamyor olsak da, minnettarlkla kabul etmeliyiz ki, o bize Latin dilindeki zengin bir kimya bilimi materyaline ulama kaps amtr. Ayrca o, Summa perfectionisin yazarnn bu eseri byk lde Cbirin Yetmilik Kitapna dayanarak saladn gsteren ilk kiidir71 ve o, Cbirin Kitb el-Ul isimli eserinin Liber radicum Rasis de alkimia adyla Latince eviri halinde gnmze ulatn kantlamtr72. Hem ana eserinde hem de ok saydaki makalesinde Newmann, Summa perfectionisin daha sonra ortaya kan etkisi sorununu ilemektedir. Summann, 13. yzyln son eyrei ile 14. yzyln balar arasnda Paulus de Tarento tarafndan yazldna73 kendisini inandrm olduundan o kitab kaynak kullanan 13. yzyln kimya eserlerini pseudo eserler olarak deerlendirme yoluna gitmektedir. Albertus Magnusun74 Semita rectas, Roger Baconn75 Tres epistolsi ve Arnaldus Villanovanusun76 Rosariumu bunlardandr. Bu giriin erevesini ok fazla geniletmemek iin burada sadece, Rhazese (Eb Bekr er-Rz)77, Avicennaya (bn Sn)78, Senior Zadithe (bn
Jbir, in: Archives internationales dhistoire des sciences 35/1985/301-302. 73 Newman, W.R.: The Summa Perfectionis, a.y., 208. 74 Newman, W.R.: The Genesis of the Summa Perfectionis, a.y., s. 246-259; ayn yazar, The Summa Perfectionis, a.y., s. 193-194. 75 Newman, W.R.: The Alchemy of Roger Bacon and the Tres Epistolae Attributed to him, in: Comprendre et matriser la nature au Moyen ge. Mlanges dhistoire des sciences offerts Guy Beaujouan, Paris 1994, s. 461-479. 76 Newman, W.R.: The Summa Perfectionis, a.y., 193208. 77 Ruska, J.: Pseudepigraphe Rasis-Schriften, in: Osiris (Bruges) 7/1939/31-94 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 73, Frankfurt 2002, s. 353-416). 78 Ruska, J.: Die Alchemie des Avicenna, in: Isis (Bruges) 21/1934/14-51 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 60, Frankfurt 2001, s. 244-281); ayn yazar, Avicennas Verhltnis zur Alchemie, in: Fortschritte der
69 Newman, W.R.: The Summa Perfectionis, a.y., s. 64 ff. 70 a.e., a.y., s. 102. 71 Fakat bence Latince tercmede deil. 72 Newman, W.R.: An unknown Latin translation of
Umeyl)79 nispet edilen gerek ve sahte eserler ile, kendisine Arapa kkenli ok sayda metnin ve daha sonraki dnemlerde yaplm taklitlerin haksz yere atfedildii Raimundus Lullusun80 (yaklak 1232-yaklak 1316) ad altnda 13. yzylda tedavle kan eserler sorununu anmakla yetiniyorum. Latince kimya literatr bize, Arap-slam bilimlerinin resepsiyon ve asimilasyon periyodunun btn sreci iin retici bir rnek vermektedir. Geber-problemi gibi ayrntl sorular, eer bu sorular baz sapmalarla 10 ila 15., baz blgelerde 16. yzyla kadar da devam etmi olan alma periyodunun byk erevesi iinde ele alnrlarsa, bence daha kolay zlebilirler. Bu giri, Latince kimyann kaynak durumuna ilikin Julius Ruska81 tarafndan yaplm olan bir tashihle sonlandrlacaktr. Ruska bunu 67 yl nce dile getirmi ve kanaatimce bugn bile doruluu geerlidir: Latin Avrupa kimyasnn Yunanlara hemen hemen hibir ey, Araplara hemen hemen her eyi borlu olduunu yeteri kadar dile getiremeyiz. Aratrmaclarn gzleri on yllardr Yunan kimyaclarndan kalan fragmanlar zerine taklp kalm bulunuyor, sanki bunlardan Latin kimyasnn ierii ve z aklanabilirmi gibi. Ve bu srada en yaknda bulunan Avrupa yaznn ncelikle dorudan ve dolayl kaynaklarna kadar izleme gibi bir ilk grev ihmal ediliyor. Latin kimyasnn temelini, Yunanca deil, bilakis Arapa orijinal eserlerin tercmeleri salam ve tekrar tekrar Arap yazarlarn Batnn geliimin seyrini tayin etmilerdir.
Medizin (Berlin) 52/1934/836-837 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 60, s. 242-243); Anawati, G.C.: Avicenne et lalchimie, in: Occidente nel medioevo: Filosofia e scienze, Roma 1971, s. 285-346; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 8-9. 79 bn Umeyl ve etkisi hakkndaki incelemeler Natural Sciences in Islam serisi iinde bir araya getirilmitir, Cilt 75, Frankfurt 2002. 80 Alchimia. Ideologie und Technologie, a.y., s. 72; Pereira, M.: The Alchemical corpus attributed to Raymond Lull, Londra: The Warburg Institute 1989. 81 bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 153 (Tekrarbasm: a.y., s. 261).
A L E T L E R
109
Kimyasal Laboratuvar Ara ve Gereleri

slamn ortaya kmasndan nce Akdeniz ve komu kltrlerde yrtlm olan kimyann, sadece teorik bilgilerle snrl olmayp, ayn zamanda ara ve gerelerin pratik amal kullanmn da ierdii eklindeki bilim-tarihsel olgu benim iin kuku gtrmezdir. Fakat, Mslman olsun olmasn yeni kltr dnyas mensuplarnn ne zamandan itibaren bu aletlerle almaya baladklar konusunda belirsizlik hakimdir. Bu noktada konunun birok uzmannnkinden ayrlan bu satrlarn yazarnn grne gre, kimya alannda labaratuvar aralaryla almann balangc da slamn daha ilk yzylnda (m.s. 7. yzyl) aranabilir. slamn yeni kltr dairesinde ilkin nceki kltrlere ait olanlarn imitasyonlar eklinde olumu, sonralar daha ileri seviyede gelitirilmi veya yeni bulunmu olan bu tr alet ve aparatlardan maalesef hemen hemen hibiri gnmze ulamamtr. imdiye kadar bilinen buluntular dil basanlar ve penseler gibi daha kk boyutlu aksesuarlar bir yana braklacak olursa (bkz. s. 141 ff.) daha byk aparatlarn paralardr. Bununla birlikte, dnya mzelerinde korunan ilgili materyali kavramaya ynelik bir aratrma hala beklemektedir. Gnmze kadar ulam malumumuz olan avadanlklar arasnda unlar saylabilir: Kazanc ekici (mi), sac makas (mia ), pense veya cmbz (msik), havan (hvn), dkm kepesi (mirafa), dkm kalplar (r veya misbeke), ieler (rra, o. avrr), ruhlu borusu (nnne, o. ann), marabalar (kz, o. kzn), imbik kapa (inb, enb o. enb), kabaklar, yani boynuzlu imbikler (ara, o. ara, lat. cucurbita) ve damtma kaplar (bile, o. avbil). Arap-slam kltr evresinde kullanlan kimya ara ve gereleri hakknda u almalar sralanabilir:
Rubens Duval: Trait dalchimie syriaque et arabe. II. Traduction du texte arabe, in: M. Berthelot, La chimie au moyen ge, cilt 2, Paris 1893 (Tekrarbasm: Osnabrck 1967), s. 141-165. H.E. Stapleton ve R.F. Azo: Alchemical equipment in the eleventh century, A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 1/1905/47-71. Burada Eb el-akm Muammed b. Abdulmelik el-rizm el-Ksnin1 Ayn e-ana ve Avn e-anaa isimli kitabnn ilgili ksmlar yaynlanm ve ngilizceye evrilmitir. Eilhard Wiedemann: ber chemische Apparate bei den Arabern, in: Beitrge aus der Geschichte der Chemie, Georg W.A. Kahlbaumun ansna ed. Paul Diergart, Leipzig ve Viyana 1909, s. 234-252 (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 291309): Eb Bekr er-Rznin Kitb el-Esrrndan, Eb Abdullh el-rizmnin Meft el-Ulmundan ilgili blmleri, Abdurramn b. mer el-Cevbernin Kitb el-Mutr f Kef el-Esrrnn listesinin ve Eb Abdullh emseddn ed-Dmenin aklamalarnn Almanca tercmesi. H.E. Stapleton, R.F. Azo ve M. Hidyat usain: Chemistry in Ir and Persia in the tenth century A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 8/1928/318417. J. Ruska: bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der Geheimnisse, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin (Berlin) 4/1935/153-239, zellikle s. 230-237. J. Ruska: al-Rzs Buch der Geheimnisse mit Einleitung und Erluterungen in deutscher bersetzung, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin (Berlin) 6/1937/1-246, zellikle s. 5463, 92-99. Ahmad Y. al-Hassan ve Donald R. Hill: Islamic technology. An illustrated history, Cambridge v.d. 1986, s. 193 ff.
Kimya ve simyaya ilikin gnmze ulaan Arapa yazmalar maalesef nadiren alet ve edevat resimleri iermektedir. Bilinen en eski resimlere Yab b. s el-Kind (. 256/870den ksa bir sre sonra)nin 405/1014 tarihli bir yazmada Kitb Kmy el-Ir ve-t-Tadt isimli kitabnda karlamaktayz2. Arasra da olsa tp, kozmoloji veya sava teknii kitaplarnda resimler bulunmaktadr.
1 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, 2 Bkz. a.e., Cilt 3, Leiden 1970, s. 246; tercme Karl Gar-
Cilt 4, Leiden 1971, s. 291-292.
bers, Leipzig 1948, s. 93-95, Arapa metin s. 49-51.
110
K M Y A
Alet ve edevatn tarifinde ve snflamasnda durum ok daha elverilidir. rnein hekim ve kimyac Eb Bekr er-Rz3 (. 313/925) Srr el-Esrrnda 25 ara ve gereci4 metalleri eritmek ve ametalleri ilemek diye iki fonksiyona gre blmleyerek tarif etmektedir. Secretum Bubacaris bal vastasyla Eb Bekr er-Rznin yazarln ifade eden5 Latince bir yazmann, 42 ara ve gerecin resimlerini iermesi kimya tarihi bakmndan byk bir anstr. Arapa metne karn Latince versiyonda bir ok uyumalara ramen gzlenen farkllklar, hatalar ve ilaveler Julius Ruskay, muhtemelen spanyada yaplan bir redaksiyonla kar karya olduumuz eklindeki tahmine gtrmtr. Ne olursa olsun, Arapa orijinalden tandmz alet ve edavatn tarifleri ve isimleri bize Latince Riccardiana yazmasnn (Florenz) resimlerinin er-Rznin orijinaliyle ilikili olduklar kanaatini kazandrr. Latince versiyonun Giovanni Carbonellinin6 1925 ylnda dikkat ektii Bologna (niversite ktphanesi 184, fol. 243)daki bir yazmas er-Rznin kitabnda bulunan kimyasal alet ve edevatn daha az kapsaml dier bir sunumunu iermektedir. Arapa kaynaklarda veya Arap kimyasnn Latin geleneinde, mesala Geber kitaplarnda, ara sra karlatmz gibi, kimyasal frn resimlerinin nemli bir toplu sunumu Liber florum Geberti isimli eserde korunarak gnmze ulamtr.
Bu kitap 1942 ylnda W. Ganzenmller7 tarafndan yaynlanmtr. Gebert isimli ahs hakknda imdiye kadar hibir ey bilinmemektedir, muhtemelen burada sz konusu olan, Geberin yanl yazlmdr. Ganzenmller bunu gerekte beceriksizce seilmi pseudo isim olarak kabul etmektedir8. Gebert, Arap yazarlardan er-Rzyi (Albucharis) ve bn Sny (Avicenna) anmaktadr. Kimyasal aklamalarn ieriine gelince, nszde sunulan ilemler gerekte er-Rznin Secretum Secretorumundan gelmektedir...9. Ganzenmller, Liber florumun kendine zg bir yanna iaret etmektedir: Pek ok resimleri ve nitelikleri, kelimelerle, rakamlarla veya harflerle deil, kimya eserlerinde genellikle kullanlmayan tuhaf iaretlerle vermektedir10. Bu, bize Eb el-zz sml b. er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar)nin el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnda tasvir edilen alet paralarn nitelendirmek iin kullanlan iaretleri hatrlatmaktadr, bu ise bizi muhtemel bir Arapa numunenin izlerine gtryor. Ganzenmller esasen resimlerin bir ounda olduka belirgin moresk slubu tehis etmektedir11. Bu nedenle Arap-slam kimyasnn malumumuz olan aparatlar ve aletleri erevesinde Liber florum Gebertide resmedilen frnlarn bir sekisinin modellerini okuyucu kitlesine tantmay uygun gryoruz.
Cilt 3, s. 274 ff., Cilt 4, s. 275 ff. 4 Bkz. Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 92-99 (Tekrarbasm: a.y., s. 106-113). 5 Bkz. Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen von alRzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 83 (Tekrarbasm: a.y., s. 1343). 6 Sulle fonti storiche della chimica e dellalchimia in Italia, Roma 1925, s. 110.
3 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,
7 Liber florum Geberti. Alchemistische fen und Gerte in einer Handschrift des 15. Jahrhunderts, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik (Berlin) 8/1942/273-304 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 63). 8 a.e., s. 288. 9 a.e., s. 291. 10 a.e., s. 294. 11 a.e., s. 295.
A L E T L E R
111
Gl suyu damtm iin ez-Zehrvnin tarif ettii
Dzenek
Endlsl hekim Eb el-sm alef b. Abbs ez-Zehrv1 (ge 4./10. yzyl) Kitb et-Tarf li-men Acize an et-Tanf 2 isimli kitabnn 28. makalesinin nc blmnde olduka ayrntl bir biimde gl suyu damtmn ilemektedir. ez-Zehrv, gl suyu elde etme ynteminin biroklar tarafndan bilindiini sylemektedir. Gl suyu damtmn burada iki nedenden tr zikretmekte. Birincisi, bu yntemin, ilgili blmn konu erevesiyle (yani hayvansal maddelerden elde edilen ilalar) uyumasdr; ikincisi, normal koullarda stat bulamayan kiilere bunu retmektir. ez-Zehrv drt yntem bilmektedir: 1. Su ve odun ateiyle, 2. Su ve kmr ateiyle, 3. Su olmakszn odun ateiyle, 4. Su olmakszn kmr ateiyle. Birincisi en yaygn olandr. ez-Zehrv, drt yntemin rnlerinin kalite farkllklarna iaret ettikten sonra, ilk srada Irakda kullanlan hkmdarlar iin gl suyu elde etme dzeneini ve bunu mteakip Endlste alla gelen yntemi tarif etmektedir. Bu arada o, grnd kadaryla, bilgilerini okuyucuda koullad baz ayrntlar atlamaktadr. rnein damtma kaplarnn nasl sabitlendiklerini veya nasl asldklarn renmiyoruz. Irak ynteminde, zemini ve duvarlar su geirmez bir biimde kurundan mamul byk bir kap (hrc) geni bir mekana yerletirilir. Bu kap, dayankl bir kapakla donatlr. Tasarlanan boynuzlu imbiklerin (bun) says ve byklnn gerektirdii kadar elli, yz veya iki yz delik oyularak alr. Daha sonra banyo kazan formunda bakr bir kazan temin edilir. Bu kazan [su reservuar olarak], duvarn arkasna sabitlenir, frnn zerinde bulunan kabn st yukarsnda olacak ekilde tutturulur. Gl suyunun zarar grmemesi iin frndan kan dumann yukar
1 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 3, Leiden 1970, s. 323-325. 2 Tpkbasm Frankfurt, Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1986, 2 cilt, zellikle cilt 2, s. 399-400.
Modelimiz: Bakr ve ahap, astarlanm. 6 cam imbik. Toplam ykseklik 1,2 m. (Envanter No: K 1.63)
doru ynlendirilmesi salanr. Bundan sonra su, [kazandan] frn zerinde bulunan kaba ynlendirilir ... Boynuzlu imbikler deliklere oturtulur ve boluklar keten eritlerle contalanr. Camdan boynuzlu imbikler yoksa, bunlar camlatrlm kilden olabilir. Ayn durum, ilerine destile edilmi gl suyunun damlad damtma kaplar iin de geerlidir. Bundan sonra ez-Zehrv, Endlste allageldik olan ve aslnda Irak ynteminden neredeyse hi fark olmayan yntemden ksaca bahsetmektedir. ez-Zehrvnin bu tarifi, en azndan benim nmde bulunan yazmada eksik grnen bu tarif, Avrupaya en ge, 28. makalenin mstakil bir Latince evirisi halinde ulamt. Liber servitoris de prparatione medicinarum simplicium balkl bu eviri branice bir ara tercmeye daya-
112
K M Y A
narak teekkl etmi grnyor3. ez-Zehrvnin destilasyon aralarn da cerrahi aletlerde olduu gibi resimlerle donatp donatmad kesin deildir. Latince eviride ortaya kan Berchile kelimesinin asl, uzmanlar bir hayli uratrmtr4. ou kez, bu kelimenin dzenein ismi olarak anlalabileceine meyledilmitir. Bu kelime, Arapa orijinalde bakr kazan (dr min nus) anlamnda ortaya kmaktadr. Eb Bekr er-Rznin Kitb el-Esrrnda ayakl bir kazan (dr ... al heyet el-mircel) olarak bu kelimeyle karlamaktayz. ez-Zehrvnin destilasyon aparat sunumu, kendi tarifi veya muhtemel bir resim araclyla Avrupadaki uzmanlar ok derinden etkilemi grnyor. 1787 ylnda sveli doa bilimci Torbern Bergman5 bunu ilk ve en iyi tarif olarak nitelendirmitir. Kimya historiyografyasnda ez-Zehrv ile ilikilendirilen yeniliklerden birisi de cam olanlarnn yan sra kil damtma kaplarnn da kullanmdr6. 16. yzyl Avrupal kimyaclarn boynuzlu imbiin arap ba olarak isimlendirdikleri geniletilmi
bal formunun7 ez-Zehrvnin tarifiyle irtibatl olmas da mmkndr. Destilasyon kazannn kapanda bulunan deliklere oturtulmu boynuzlu imbiklerin formu, ez-Zehrvnin tarif ettii zere, zaman ierisinde melez bir boyut kazanmtr8. Onun ayn balamda saf alkol destilasyonundan da bahsetmesi, baz kimya tarihilerinin dikkatini ekmitir9. Modelimiz, damtma kaplarnn sabitlenme ekil ve sureti hari, Arapa metnin tarifine dayanlarak imal edilmitir,. mbiklerin alt parayla snrlanan says da keyfidir. ez-Zehrvnin verdii bilgiye gre bu say 250ye kadar kabilir.
3 Steinschneider, M.: Die hebrischen bersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin 1893 (Tekrarbasm: Graz 1956), s. 740; Sezgin, F.: Kitb et-Tarfin tpkbasmna nsz, a..y., s. 5-6. 4 Berthelot, M.: La chimie au moyen ge, Paris 1893 (Tekrarbasm: Osnabrck, Amsterdam 1967), Cilt 1, s.139-141; Schelenz, H.: Zur Geschichte der pharmazeutisch-chemischen Destilliergerte, Miltitz 1911 (Tekrarbasm: Hildesheim 1964), s. 34-35; von Lippmann, E.O.: Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik, Berlin 1923, s. 78, dip not 2; Speter, M.: Zur Geschichte der Wasserbad-Destillation: Das Berchile Albukasims, in: Pharmaceutica Acta Helvetica (Amsterdam) 5/1930/116-120 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 62, s. 294-298); Ruska, J.: ber die von Abulqsim az-Zuhrw (dorusu Zahrv) beschriebene Apparatur zur Destillation des Rosenwassers, in: Chemische Apparatur (Berlin) 24/1937/313-315 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 62, s. 299-301). 5 Histori chemimedium seu obscurum vum, Leipzig 1787, s. 7; bkz. Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die therischen le, 2. bask, Miltitz 1910, Cilt 1, s. 27-28. 6 Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die therischen le, a.y., Cilt 1, s. 218.
Modelimiz iin n izim
Destillation, a.y., s. 83, 116, 140, 217. Bkz. rnein Brunschwig, H.: Das buch der waren kunst, a.y., fol. 41b, 51a, 134a, 142a, 217a. 9 Schelenz, H.: Zur Geschichte der pharmazeutisch-chemischen Destilliergerte, a.y., s. 34; Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die therischen le, a.y., Cilt 1, s. 220; von Lippmann, E.O.: Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik, a.y., s. 190; Forbes, R.J.: Short History of the Art of Distillation, a.y., s. 41.
8
7 Bkz. a.e., s. 220; Forbes, R.J.: Short History of the Art of
A L E T L E R
113
Gl suyu elde etmek iin el-Mizzede Kullanlan
Distilasyon Aleti
Modelimiz (a): Pirin, akril ve cam. Ykseklik: 135 cm, ap: 50 cm. (Envanter No: K 1.01-2)
Arabistlerce ed-Dme olarak tannan1 kosmograf Eb Abdallh emseddn Muammed b. brhm b. Eb lib el-Enr ey er-Rabve (d. 727/1327) gl suyu elde etmek iin byk bir dzenek tarif etmektedir. am civarnda bir ky olan2 el-Mizzenin topografisi erevesinde o, grnd kadaryla evresinde ksmen tannm bulunan bu aparat tarif etmektedir. Tarif metnini3 Eilhard Wiedemann, 1909 ylnda yaynlanan ber chemische Apparate bei den Arabern4 isimli makalesinde uzmanlar evresine ulatrd. Dmenin tarifine gre dzenein toplam ykseklii 11/2 adam boyundadr. Daha 20. yzyln banda Suriyede kereke isimli benzer bir aparatr kullanlmaktayd5. el-Mizze aletleri
1 Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Cilt 2, s. 130; Suppl.-Bd. 2, s. 161. 2 Bkz. Yt: Mucem el-Buldn, Cilt 4, Leipzig 1869 (Tekrarbasm: Frankfurt 1994), s. 522. 3 Nubet ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar, ed. A.F. Mehren, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Frankfurt, Islamic Geography serisi, Cilt 203), s. 194-195; Franszca eviri ayn yazar, Manuel de la cosmographie du moyen ge, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Frankfurt, Islamic Geography serisi, Cilt 204), s. 264. 4 in: Beitrge aus der Geschichte der Chemie, Georg W.A. Kahlbaumun ansna ed. Paul Diergart, Leipzig ve Viyana 1909, s. 234-252, zellikle s. 245-249 (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 291-309), zellikle s. 302-306); ayn yazar, Zur Chemie bei den Arabern (= Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften XXIV), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 43/1911/72-113, zellikle s. 107-112 (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze, Cilt 1, s. 689-730, zellikle s. 724-729). 5 Wiedemann: ber chemische Apparate, a.y., s. 245 (Tekrarbasm: s. 302); Forbes, R.J.: Short History of the Art of Destillation, a.y., s. 48-52.
114
K M Y A
izim, Dmenin Nubet ed-Dehrinden, yazma Ayasofya 2945.
dar doru vektrel olarak sralanm boynuzlu imbiklerin arasndaki bolukla birok kattan olumaktayd. Bu boynuzlu imbikler damtlacak yapraklarla dolduruluyor ve alt tarafta kurulmu bir klhann ortasnda bulunan geirgen bir baca ierisinden yukar doru ykselen dumanda aslyorlard. Boynuzlu imbiklere mifer ve gaga yoluyla bal damtlm z iin olan damtma kaplar, dzenein d duvarna sabitlenmi ve tamam bir dam ile rtlmt. talyan Pietro Andrea Mattioli6 (1565)nin ar kovan formundaki fornax rotundasnn resimsel sunumu bu byk destilasyon aparat ile balantl grnyor (bkz. sadaki resim). Franz Maria Feldhaus7 tarafndan 1914 ylnda dile getirilmi olan, Araplarn gl ya destilasyonunu bilmedikleri ynndeki yargs bu bilgiler nda geersizdir.
6 Opera quae extant omnia. Supplementum: De ratione destillandi aquas ex omnibus plantis et quomodo genuini odores in ipsis aquis conservari possint. Basel 1565, s. 55 (grlmedi), bkz. Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die therischen le, Cilt 1, s. 231-232. 7 Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit ..., a.y., s. 194.
Resim, Gildemeister/Hoffmanndan, Die therischen le (ikinci bask 1910), cilt 1, s. 232.
A L E T L E R
115
Modelimiz (b): Pirin ve cam. Toplam ykseklik 1,13 m. (Envanter No: K 1.01-1)
Mzemizde el-Mizze distilasyon arac iki rekonstrksiyon modeliyle sunulmaktadr. Kk olan, 1987 ylnda imal edilmi olup (bkz. aadaki resim), daha basit, geree nispeten daha az uyan bir sunumu vermektedir. Sa altta bir ate
boluu vardr; yanan gazlar baca yoluyla dar kmaktadr. eride bulunan teknede, stma esnasnda buharlaan su bulunmaktadr; buhar buynuzlu imbiklerdeki gl yapraklarn stmaktadr. Yapraklarn damtlm z d tarafta bulunan damtma kaplarnda biriktirilmektedir.
116
K M Y A
mbik
(lat. alembic, arab. el-enb)
Gaga ve damtma kab ile birlikte

Modelimiz: Kil, cam, ayaklk ve bakr kazan. Toplam ykseklik: 77 cm. (Envanter No: K 1.64)
Eb Bekr er-Rz gelimi bir imbik tarif etmektedir: Gagal enb ve damtma kab, sularn destilasyonuna elverilidir. Bundaki sr, zeminde srama olmakszn boynuzlu imbiin byk ve kaln eperli olmas gereklilii ve eperinde hibir kabarcn olmamas ve enbin tam uygun ekilde dik oturmasdr. ine enbin yerletirildii kazan, bir tencere formuna sahip olmaldr ve boynuzlu imbiin ierisinde bulunan maddenin en yksek seviyesine kadar suya (kazann) daldrlmaldr. Ocakta, ayrca iinde kaynayan suyun bulunduu byk bir kazan hazr olmaldr, bylece (su banyosunun) kazanndaki su azalrsa tekrar doldurulabilir. Ve boynuzlu imbie souk suyun temas etmesinden sakn!; ve boynuzlu imbii hareket etmeyecek ve zemini kazann zeminine demeyecek ekilde salamlatr, yoksa krlr.1 Burada biz, buharn mifer dnda damtma kabnn iinde younlat bir distilasyon dzeneinin bildiimiz en eski tarifine sahibiz. 1909 ylnda E. Wiedemann2, er-Rznin tarifini aadaki taslakta sunmutur:
izim, Wiedemanndan, Gesammelte Schriften, cilt 1, s. 294.
Tahran 1964, s. 9; Almanca eviri, Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, Berlin 1937, s. 94. 2 ber chemische Apparate bei den Arabern, a.y., s. 237 (Tekrarbasm: s. 294).
1 Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, ed. M. Ta Dnipah,
a = Kazan, b = boynuzlu imbik, c = enb, e = gaga, f = damtma kab.
A L E T L E R
117
Modelimiz: Pimi kil ve cam. Ykseklik: 33 cm. (Envanter No: K 1.65)
Boynuzlu imbii su buharyla kuatlan
Bir Distilasyon Aygt

Kosmograf emseddn ed-Dme (. 727/1327) Yunan ve Arap kimyaclar tarafndan kullanlm olan aletler (lt el-Ynn ve-ehl el-ikme) arasnda ez-zcc el-ikm 1 adl gl suyu iin bir destilasyon aparat tarif etmektedir. Tariften, boynuzlu imbiin bu dzenekte su buhar ile evrili olduu, yani kazann i zemini ile bunun iinde asl olan boynuzlu imbiin alt ucu arasnda belirli bir mesafenin var olmas gerektii anlalmaktadr2.
izim, Dmeden, Nubet ed-Dehr.

2 Bkz. Wiedemann: ber chemische Apparate bei den Arabern, a.y., s. 248 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, a.y., Cilt 1, s. 305).
1 Bzk.
Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar, a.y., s. 197-198; Franszca eviri, a.y., s. 266.
118
K M Y A
Saf alkol distilasyonu iin
Aparat
Modelimiz: Pirin ve cam. Ykseklik: 160 cm. Soutma stunu, iki frn zerine yerletirilmi iki boynuzlu imbikle birlikte. Pirin ayaklklarn zerinde bulunan iki cam kap deitirme borusunun ucunda. (Envanter No: K 1.02)
A L E T L E R
119
Resim, Gildemeister/ Hoffmanndan, Die therischen le (ikinci bask 1910), cilt 1, s. 45.
16. yzyln banda1 Orta Avrupada saf alkol elde etmek iin ok byk boyutlu bir destilasyon aleti ortaya kar. Bu alete ait bir resim, 1507 ylnda yaynlanan Hieronymus Braunschwig (yaklak 1450 yaklak 1512)in Liber de arte Distillandi de Compositis isimli eserininin frontispizinde [serlevha karsndaki resimde] bulunmaktadr. Boyutu ve konstrksiyon amac asndan bu aparat, el-Mizze (bkz. s. 113) byk gl ya destilatrnn ve Eb el-sm ez-Zehrvnin saf alkol destilatrnn (bkz. s. 111) zelliklerini kendisinde birletirmektedir. Dzeneklerin
1
birbirleriyle ilikisine dair F. Gildemeister ve Fr. Hoffmann yle demektedirler: Saf alkol (aqua vit) destilasyonu iin en mkemmel soutma sitili Araplardan gelen sitildir. Bunun yanstc resmini Brunschwig 1507 ylnda yaynlanan destilasyon kitabnn ikinci cildine balk resmi olarak semitir ve bu resim 45. sayfada tekrar verilmektedir:2 (yukardaki resim) Her iki boynuzlu imbiin (curcubit) ve damtma kabnn (receptacula) arasndaki dalgal izgisel halde burmal olarak yukar doru kan balant borular (serpentin) kesime noktalarnda suyla dolu bir borudan gemektedir.3
Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die therischen le, 2. bask, Leipzig 1910, Cilt 1, s. 42-47; Forbes, R.J.: Short History of the Art of Destillation, Leiden 1948, s.117-120, 128-129.
2 Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: a.e., s. 220. 3 a.e., s. 220.
120
K M Y A
Modelimiz: Bakr, kalaylanm. Ykseklik: 38 cm. (Envanter No: K 1.66)
Uucu yalar ve alkol elde etmek iin
mbik
Kken itibariyle 6./12. veya 7./13. yzyla dayanan bir formda bakr bir imbik rnei bugn enstitmz mzesinde bulunmaktadr. Bu aparat Anadolu kkenlidir ve farmakolog Turhan Baytop (stanbul)un koleksiyonundan gelmedir. Bu tipte soutucu, direkt stlan tencerenin zerinde bulunmaktadr1.
1
Baytop, Turhan: Seluklular devrinde Anadoluda eczaclk, in: 1. Uluslararas Trk-slm bilim ve teknoloji tarihi kongresi 14-18 eyll (stanbul) Proceedings cilt 1, s. 183-192; ayn yazar, Trk eczaclk tarihi, stanbul 1985, s. 59-62.
A L E T L E R
121
izim, Baytopdan, Trk eczaclk tarihi, a.y., s. 62. A: Kapak. B: Soutucu. C: Tencere
Resim Pallasdan, Reise durch verschiedene Provinzen des Russischen Reiches, a.y., Pl. XXXII.
mitir.
nceki sahibi T. Baytop, bu imbik tipinin Orta Asya ve Anadolu Trklerinde yaygn olduu grndedir. Asya aratrmacs Alman Peter Simon Pallas2 1768 ve 1774 yllar arasnda Orta Asyada stten yaplan sert iki elde etmeye yarayan benzer bir aparatn kullanmn gzlemitir. Resim levhalarndan birisinde3 bu aleti resmet-
Reisen durch verschiedene Provinzen des Russischen Reiches in den Jahren 1768-1774, 3 cilt, St. Petersburg 1771-1774 (Nachdruck Graz 1967), zelikle cilt 3, s. 404; bkz. Baytop, T.: Trk eczaclk tarihi, a.y., s. 53-54. 3 Pl. XXXII.
122
K M Y A
Liber florum Geberti nin Mnih yazmasndan iki imbik (cod. Lat. 25110, No. 37 ve 52)
Modelimiz: Bakr, kalaylanm. Mifer kaldrlabilir. Ykseklik: 32 cm. (Envanter No: K 1.67)
Baka bir tarihi
mbik
Daha basit bir formda, soutmasz. Yine Turhan Baytopun koleksiyonundan (stanbul), imdi enstitmz mlkiyetinde.
A L E T L E R
123
Modelimiz: Cam, iki para. Ykseklik: 105 mm. (Envanter No: K 1.28)
izim, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von alRzs Buch ..., a.y., s. 235 (83).
Modelimiz: Cam, renksiz. Ykseklik: 13 cm. (Envanter No: K 1.32)
Kuru maddeleri sblimletirmek iin
Ara
Bir dier
(Arapa el-usl, Latince alutel, aludel)
usl
(Latince alutel)
Bu resim, yine er-Rznin Kitb el-Esrrnn Latince tercmesinde bulunmaktadr. Latince yazmann maalesef tariflerle bal olmayan bu resimlerinin, halihazrda bilinmeyen Arapa orijinalleri ne derece kesin yanstt sadece tahmin edilebilir. J. Ruska her iki Aludelin resimlerini pek de talihli olmayan diye nitelendirmektedir1. er-Rznin kitabnn Latince tercmesinin Riccariana yazmasnda (Florenz, Riccardiana No. 933) bu resim benzer formda ortaya kmaktadr2.
Eb Bekr er-Rzye1 gre usl, kuru cisimleri <sblime> (tad) etmeye hizmet etmektedir. Bu ara Eb Abdallh Muammed b. Amed elrizm (4./10. yzyln ikinci yars)2 tarafndan ya camdan ya da kilden yaplan bir ara olarak tarif edilmitir3. Modelimiz aracn isminin Alutel olarak verildii Latince tercmeye dayanlarak imal edilmitir4.
1
Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a..y., s. 10; Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 97. 2 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 4, Leiden 1971, s.289-290. 3 Mefti el-Ulm, ed. G. van Vloten, Leiden 1895 (Tekrarbasm: Leiden 1968) s. 257; ilgili blmn Almanca evirisi E. Wiedemann, Zur Chemie bei den Arabern, a.y., s. 78 (Tekrarbasm: s. 695). 4 bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der Geheimnisse, Julius Ruska, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin (Berlin) 4/1935/153-239, zellikle s. 235 (83).
Geheimnisse, a.y., s. 234 (82). fonti storiche della Chimica e dellAlchimia in Italia, Roma 1925, s. 110.
2 Carbonelli, G.: Sulle
1 bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der
124
K M Y A
ki izim, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Ayn nitelikte iki camdan oluan
Kaplar
Modelimiz (Scutell): Cam, renksiz. ki para. Ykseklik: 14,5 cm. (Envanter No: K 1.40)
er-Rznin Srr el-Esrrnn Riccardiana yazmasndaki Latince versiyonunun aralar tablosunda her biri ayn nitelikte iki camdan oluan iki ara resmedilmektedir. Birincisi (No. 2) Cauchil imzas tamaktadr ve ruhlar sblimletirmek iin kullanlm olmaldr, ikincisi (No. 13) Scutellaedir ve ruhlar zmek iindir1. Bu ara trnn nc bir resmi, kitabn Bolognada korunan (niversite, No. 184) yazmasnda grlebilir2. el-Kind Kitb Kmiy el-Ir ve-t-Tadt isimli kitabnn 73. formlnde bu tr bir kabn kullanmn tarif etmektedir3.
lAlchimia in Italia, a.y., s. 110. 3 Garbers, K.: K. Kmiy al-ir ve-t-tadt, Leipzig 1948 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 72, Frankfurt 2002), s. 89-90.
1 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83. 2 Carbonelli, G.: Sulle fonti storiche della Chimica e del-
Modelimiz (Cauchil): Cam, renksiz. ki para. Ykseklik: 10 cm. (Envanter No: K 1.29)
A L E T L E R
125
Modelimiz (Alembic No. 6): Cam, renksiz. ki para. Ykseklik: 19 cm. (Envanter No: K 1.33)
Modelimiz (Ccum): Cam, rensiz. ki para. Ykseklik: 13 cm. (Envanter No: K 1.51)
Modelimiz (Alembic ccum): Cam, rensiz. ki para. Ykseklik: 19 cm. (Envanter No: K 1.53)
Kr
mbik
(nb Am)
er-Rznin kitabnn Latince versiyonunun aralar tablosunda 6. srada, grne baklrsa gagasz bir Alembik resmedilmektedir1. Bu imbik, Arapadan tretilen Alembic Ccum adl 14, 24 ve 28 numaralaryla sunulan, ruhlar sblimletirme dizisine ait aralardan belirli farkllklar gstermektedir. Bu ara, Arapa ara ve enb (inb) adn tamaktadr2. rn (sblime), kr miferin kanalnda toplanr.
1 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83. 2 Eb Bekr er-Rz: Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y.,
izim, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
s. 9.
126
K M Y A
Destilasyon miferi, ran, 3.-4./9.-10. yzyl. Khalili Coll. No. GLS 199.
Gagal imbiin gvdesi, slam, 4.-6./10.-12. yzyl, Science Mus. Londra, A.Y. al-Hassan, D.R. Hille dayanarak, Islamic technology, a.y., s. 136.
Gagal mbik
Eb Bekr er-Rz, su destilasyonu iin iki paral bir ara olarak1 ar (kabak adl imbik) ve vel-inb zt el-atm (gagal mifer) sunmaktadr. Bu ilemde kullanlacak olan imbiin niteliine ilikin onun tarafndan yaplan tarifin bir evirisi yukarda (s. 116) verilmitir2. Bu imbik tr erRznin kitabnn Latince versiyonunda (veya redaksiyonunda) sadece Alanbic olarak anlmaktadr, buna karn er-Rz3 tarafndan inb am (kr) olarak nitelendirilen imbiin ismi, kelimesi kelimesine olan Latince eviride4 Ccum alembic veya Alembic ccum, veya sadece Ccum olarak korunmaktadr.
1 Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 9. 2 Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 94. 3 Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 9. 4 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83.
Modelimiz (Alanbic): Cam, renksiz. ki para, bonuzlu imbik ve de gagalandrlm mifer. Ykseklik: 25 cm. (Envanter No: K 1.50)
izim, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von alRzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
A L E T L E R
127
Modelimiz: Cam, renksiz. ki para, herbirinde mifer ve boynuzlu imbik. Ykseklik: 24 cm. (Envanter No: K 1.56)
ifte mbik
er-Rznin kitabnn Riccardiana yazmasndaki Latince versiyonunda1 resmedilen aralar ierisinde ayn nitelikli iki kaptan oluan aparatlar arasnda ayrca bir ifte imbik (Alembic duplicati, No. 31) bulunmaktadr. Bu kombinasyon Avrupada yaygnlam grnyor2. Modelimiz Riccardiana yazmasnn izimine dayanarak yaplmtr.
waren kunst zu distillieren, Leipzig 1972 (1512 tarihli basknn tekrarbasm), fol. 16a, 37 a.
1 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83. 2 Bkz. rnein Brunschwig, Hieronymus: Das buch der
128
K M Y A
Gagal mbik
dier iki form
Modelimiz (a): Cam, renksiz. Ykseklik: 21,5 cm. (Envanter No: K 1.68)
izim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della Chimica, a.y., s. 110.
er-Rznin kitabnn Latince versiyonunun Bologna (niversite Ktphanesi 184, fol. 243)da korunan yazmasnda1 imbiin genilik ve gagalarnn formu bakmndan birbirlerinden farkllk gsteren dier iki formu gnmze ulamtr. kinci tipte gaga, bir soutma kuyruuna doru uzatlm grnyor.
Modelimiz (b): Cam, renksiz. Ykseklik: 21,5 cm. (Envanter No: K 1.68b)
izim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della Chimica, a.y., s. 110. fonti storiche della Chimica e dellAlchimia in Italia, a.y., s. 110.
1 Carbonelli, G.: Sulle
A L E T L E R
129
Modelimiz: Cam, renksiz. Ykseklik: 20 cm. (Envanter No: K 1.52)
ifte Kabak
Bir ifte kabak (Cucurbita duplicata; muhtemelen Arapa ara msenn) formunda bir cam kap yine er-Rznin kitabnn1 Riccardiana yazmasnda bulunan Latince versiyonunun aralar tablosunda resmedilmitir (No: 27). Benzer bir tasvire Hieronymus Brunschwigin kitabnda rastlamaktayz.2
1 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83. 2 Das buch der waren kunst zu distillieren, a..y., fol. 14b.
Resim, Brunschwigden, Das buch der waren kunst zu distillieren, tekrarbasm a.y., fol. 14b.
130
K M Y A
Modelimiz: Cam, renksiz. Ykseklik: 14,5 cm. (Envanter No: K 1.57)
ok eik gagal
Boynuzlu mbik (Retorte)

Latin er-Rznin Riccardiana yazmasnn aralar tablosunda eik bir gagaya sahip ve Canna retroversa imzal dier bir kap resmedilmitir (No. 32). Bu kap vas congelationislere, sktrma iin olan aletler arasnda saylmaktadr. J. Ruska bunu, daha gen eserlerde pelikan olarak adalandrlan kapla zdeletirmektedir.
izim, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von alRzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
A L E T L E R
131
Modelimiz (Ampulla): Cam, renksiz. Ykseklik: 14,5 cm. (Envanter No: K 1.35)
Modelimiz (Canna): Cam, renksiz. Ykseklik: 13 cm. (Envanter No: K 1.37)
Eik veya keli boyunlu
mbikler
er-Rznin Srr el-Esrrnn Riccardiana yazmasnda bulunan Latince versiyonunun aralar tablosunda, 8 (Ampulla) ve 10 (Canna) numaralar altnda, zcy buharlatrmak [konsantrasyonu artrmak] iin kullanlan iki kap resmedilmektedir. Bunlardan birisi eik, dieri keli boyunludur1.
ki izim, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
1 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 82, 83.
132
K M Y A
Modelimiz (no. 7): Cam, renksiz. Ykseklik: 14 cm. (Envanter No: K 1.34)
Modelimiz (no. 15): Cam, renksiz. Ykseklik: 13,5 cm. (Envanter No: K 1.42)
Modelimiz (no. 29): Cam, renksiz. Ykseklik: 23 cm. (Envanter No: K 1.54)
Tabanl mbikler
er-Rznin kitabnn1 Latince versiyonunun aralar tablosu aadaki formlarda deiik operasyonlar iin olan ie resmi (No. 7, 15, 29) gstermektedir.
Ampull izimi Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Cam ie, ran 4./10. yzyl, Museum fr Angewandte Kunst Frankfurt, V 204/5076.
1 Ruska, J.: bersetzung
und Bearbeitungen, a.y., s. 83.
A L E T L E R
133
Modelimiz (Ampulla, no. 16): Cam, renksiz. Ykseklik: 11,5 cm. (Envanter No: K 1.55)
Modelimiz (Ampulla, no. 30): Cam, renksiz. Ykseklik: 12,5 cm. (Envanter No: K 1.58)
Modelimiz (Vas diss. sub fimo): Cam, renksiz. Ykseklik: 11 cm. (Envanter No: K 1.47)
Dibi Yuvarlak Boynuzlu mbikler

Hem uzun boyunlu hem de ksa boyunlu dibi yuvarlak imbikler (Arapa innne veya rre) er-Rznin kitabnn1 Riccardiana yazmasnda bulunan Latince versiyonunun aralar tablosunda 16, 30 ve 33 numaralar altnda resmedilmitir. Benzer bir kap, er-Rznin Srr el-Esrr isimli kitabnn2 Latince tercmesinin Bologna yazmasnda da gsterilmektedir.
Yukardaki Ampull izimi: Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
izim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della Chimica e dell Alchimia in Italia, Roma 1925, s. 110.
lAlchimia in Italia, a.y., s. 110, kr. S. 70.
Cam ie, ran, 3.-5./9.11. yzyl, Museum fr Islamische Kunst, Berlin, I 2312.
134
K M Y A
Bir Ampulla lutata izimi, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Balk klfl
Yuvarlak mbik
Modelimiz: Cam, renksiz. Klf piirilmemi kilden. Ykseklik: 16 cm. (Envanter No: K 1.49)
Maddeleri kavurma balamnda Eb Bekr erRz1, iki killi kupadan (aden muayyenn) bahsetmektedir. Eb Abdallh el-rizm2 bir killi gm (kz muayyen) bilmektedir. Cam kaplar, ar stma veya soutma esnasnda paralanmaktan korumak amacyla genellikle kille kaplanmtr. Bizim yaptmz model olan balkla sval ie, er-Rznin kitabnn3 Latince tercmesinde, Ampulla latuta (No. 22) adn tamaktadr. Gerekli niteliklere sahip (neme
ve scaa dayankllk), imali olduka masrafl <yapay kil> (n el-ikme) el-Kind4, er-Rz5, el-rizm6 tarafndan ve Latince Riccardiana yazmasnda7 tarif edilmitir, Lutum adyla gnmze kadar (ng. lute) vazgeilmez laboratuvar macunu olarak kalmtr.
1 Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 12; Ruska, J.: al-
mie bei den Arabern, a.y., 78 (Tekrarbasm: a.y., s. 695). 3 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83.
2 Mefti el-Ulm, a.y., s. 258; Wiedemann, E.: Zur Che-
Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 61, 98.
Garbers, K.: K. Kmiy al-ir ve-t-tadt, Leipzig 1948 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 72, Frankfurt 2002), s. 94. 5 Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 96, 14. 6 Wiedemann, E.: ber chemische Apparate bei den Arabern, a.y., s. 244 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, a.y., Cilt 1, s. 70). 7 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 81.
A L E T L E R
135
Modelimiz (...esgen): Cam, renksiz. Ykseklik: 10 cm. (Envanter No: K 1.30)
Modelimiz (Cannina): Cam, renksiz. Ykseklik: 15 cm. (Envanter No: K 1.31)
Geni boazl iki
Kap (Karaf)
...esgen ve Cannina isimleri altnda er-Rznin Kitb Srr el-Esrrnn1 Latince versiyonunun aralar tablosunda sblimasyon iin geni boazl iki kap resmedilmitir (no. 3 ve 4). Cannina Arapa nnna kelimesini ifade ederken birinci ismin identifikasyonu hakknda bilgim yoktur.
ki izim Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Cam kap, Msr, erken dnem slam, Atina, Benaki Mzesi No. 360 (43/48).
1 Ruska, J.: bersetzung
136
K M Y A
Topuz formlu
Cam Kap
er-Rznin Kitb Srr el-Esrrnn Riccardiana yazmasnda bulunan Latince versiyonunun aralar tablosunda ruhlar sktrmaya [konsantrasyonlarn artrmaya] yarayan aralar arasnda Tuba diye nitelendirilen, grnd kadaryla ok paral bir cam resmedilmektedir (No. 9)1.
Tuba izimi, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Modelimiz: Cam, renksiz. para. Ykseklik: 13 cm. (Envanter No: K 1.36)
Kre formlu
Kap
er-Rznin Kitb Srr el-Esrrnn (Riccardiana yazmas) Latince versiyonunun aralar tablosunda ruhlar kirelendirmeye yarayan aralar arasnda kresel, boyunsuz bir kap (Phiala) resmedilmektedir (No. 17)2.
Tuba izimi, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83). Modelimiz: Cam, renksiz. ap: 10 cm. (Envanter No: K 1.44)
1 Ruska, J.: bersetzung 2 Ruska, J.: bersetzung
und Bearbeitungen, a.y., s. 83. und Bearbeitungen, a.y., s. 83.
A L E T L E R
137
Resim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della Chimica e dell Alchimia in Italia, Roma 1925, s. 138, Fig. 161. (u.1.)
Ruhlar zmek iin bir dier
Kap
Modelimiz: Cam, renksiz. Uzunluk: 10,5 cm. (Envanter No: K 1.38)
er-Rznin kitabnn Riccardiana yazmasnda bulunan Latince versiyonunun aralar tablosunda1 Cannutum (muhtemelen Arapa nnneden) imzal ruhlar zmek (fusio spiritum; all el-erv) iin bir dier dzenek belirmektedir. Resimlerini Carbonellinin tantt Latince anonim bir kitapta da benzer bir izim, bulunmaktadr2.
lAlchimia in Italia, a.y., s. 138, No. 161.
Cannutum izimi, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
138
K M Y A
Resim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della Chimica e dell Alchimia in Italia, Roma 1925, s. 57.
Ruhlar zmek iin bir
Ara
er-Rznin kitabnn Riccardiana yazmasnda bulunan Latince versiyonunun aralar tablosunda1 vas fusionis spiritum (avrr li-all el-erv) ad altnda Caxa (no. 12) imzasn tayan bir aparat resmedilmektedir. Bu aparat, Carbonellinin2 kitabna ald bir resmi anmsatmaktadr.
Modelimiz: Cam, renksiz. Ykseklik: 14,5 cm. (Envanter No: K 1.39)
Caxa izimi, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
lAlchimia in Italia, a.y., s. 57.
A L E T L E R
139
Modelimiz: Renksiz cam, fitil. Ykseklik: 13 ve 5,3 cm. (Envanter No: K 1.69)
Fitilli Filtre Kupas

Kimyasal cevherleri ykama hakkndaki blmde Eb Bekr er-Rz dier eylerin yan sra bir rv f cm (kupada filtre)n1 yardmyla ykama ynteminden bahsetmektedir, fakat maalesef bu dzenei, aletler hakkndaki blmde tarif etmemektedir. J. Ruskann tespit ettii zere Srlar Kitabnda bir kullanm direktifi verilmektedir: uslin kapanda bulunan bir deliin iinden geen bir fitil araclyla slakl emme ve bir eker kasesinin iine damlatma. Yarm dzine yerde de, bir dier direktif: Bir eyleri rv ile veya rv zerinde ykama veya arndrma.2 Metnin Latince versiyonunda, hem Florenzdeki Riccardiana yazmasnda (no. 26) hem de Bologna niversite Ktphanesinde, bulunan resimler vastasyla aracn formunu renmekteyiz3.
Destillatio per filtrum izimi, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
a.y., s. 6263. 3 Carbonelli, G.: Sulle fonti storiche della Chimica e dellAlchimia in Italia, a.y., s. 110.
1 Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 25. 2 Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse,
izim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della Chimica, a.y., s. 110.
140
K M Y A
Cornu
er-Rznin kitabnn Latince versiyonunun Riccardiana yazmasnda bulunan aralar tablosunda, kimyasal maddeleri ayrtrmak iin kullanlan aralar arasnda, boynuz formlu bir nesne Cornu adyla (no. 37) resmedilmektedir. Sz konusu olan alet, muhtemelen bir hunidir1.
Modelimiz: Cam, renksiz. Boy: 9 cm. (Envanter No: K 1.59b)
Cornu izimi, bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Kre formlu
Ayrtrma Dzenei
er-Rznin kitabnn Latince versiyonunun Riccardiana yazmasnda bulunan aralar tablosunda, kimyasal maddeleri ayrtrmak veya zmek iin kullanlan aralar arasnda, tepesinde keli bir ek boru ve iinde kk bir boynuzlu imbik bulunan kre formlu bir kap grnmektedir (no. 42)2. Dissolutio cum apiis ad tam olarak anlalm deildir.
Dissolutio cum apiis izimi, Julius Ruskadan, bersetzung und Bearbeitungen von alRzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Modelimiz: Cam, sarkahverengi, iki para. Ksa boyunlu boynuzlu imbik effaf camdan, 10 cm boyunda. (Envanter No: K 1.60)
1 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 82, 83. 2 Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83.
A L E T L E R
141
Kendi kendisini yelleyen
Frn
Modelimiz: Piirilmi kil. elik ayak. Toplam ykseklik: 38 cm. (Envanter No: K 1.62)
Ametalleri ileme aletleri arasnda Eb Bekr er-Rz1, kendi kendisini yelleyen (nfi nefseh) bir frn tarif etmektedir: Kendi kendisini yelleyen isimli alet, alt ksm st ksmndan daha dar olan bir frndr (tennr). ayak zerinde durur; bu frn eperleri deliklenmi bir altlk zerine dik olarak konulur. Zemininin ortasnda bir delik bulunur, kl bu delikten dar dklr. En alt ksmna kmr boaltlr ve kireletirilecek olan madde bunun zerine oturtulur, kmrn iine gmlr ve kmrle rtlr. Bu
frn rzgarl bir yere koyarsn. Atei olduka gldr ve metalleri kireletirir, birletirir ve eritir.2 nemli bir nokta da udur: el-rizmnin Meft el-Ulmunun metni er-Rznin metnini btnler, nk orada da ilenecek olan madde balkla svanm bir gm ierisinde atein zerine oturtulur3. Bu, er-Rznin kitabnn Latince versiyonunda rastlanan Nafis adn tayan resme (no. 42) tekabl etmektedir4.
1 Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 12; ayrca bkz. Abdullh el-rizm: Meft el-Ulm, a.y., s. 257-258.
2 Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 99. 3 Wiedemann, E.: Zur Chemie bei den Arabern, a.y., s. 78 4 Ruska, J.: bersetzung
(Tekrarbasm: s. 695).
142
K M Y A
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 30 cm. (Envanter No: K 1.23) Resim Ganzenmllerden, a.e. ve a.y., s. 297, No. 25.
Vas
decoctionis mercuris
(Cva Istma Aleti)
Liber florum Gebertinin Mnih yazmasnda (cod. Lat. 25110) resmedilen Arap sitilini tayan frnlar arasnda, cva stmaya yarayan aadaki rnek bulunmaktadr. Bu rnek Gebertin drdnc iekinde rnek olarak kaydedilmitir1. Bu aparatn halka formlu paralardan imal edildii ak bir ekilde anlalmaktadr.
Levha, De operationibus alchymidan, 14./15. yzyl yazma Mnih, Bayr. Staatsbibl. CLM 405, fol. 171b.
1
Ganzenmller, W.: Liber florum Geberti. Alchemistische fen und Gerte in einer Handschrift des 15. Jahrhunderts, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin (Berlin), 8/1942/273-303, zellikle 288, 299 ve 297, resim 4, No. 25.
A L E T L E R
143
izim, Paris Geber yazmasndan (Bibl. Nat., ms. lat. 6514), A.Y. al-Hassan ve D.R. Hille dayanarak, Islamic Technology, a.y. s. 136.
Aludel
Sblimasyon, yani kat maddenin gaz haline gei ilemi hakknda, Badatl Eb el-akm Muammed b. Abdallh el-rizm el-Ks1 (426/1034 ylnda yazmtr)nin Ayn e-ana ve-Avn e-anaa isimli risalesi ve Geberin Paris yazmasnda bulunan2 (Bibl. Nat., ms. lat. 6514) Summa collectionis complementi occulte secretorum nature isimli kitab (Cbir b. ayynn Arapa eserlerinin Latinceletirilmi redaksiyonu) izimler sunmaktadr. Bu izimlere dayanarak, aracn tarafmzdan yaplm olan modeli sadece ufak bir katkmz ile imal edilebildi.
1 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 4, Leiden 1971, s.291-292; Stapleton, H.E. ve Azo, R.F: Alchemical equipment in the eleventh century, A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 1/1905/47-71. 2 Berthelot, M.: La chimie au moyen ge, a.y., Cilt 1, s. 149 ff.; Ahmad Y. al-Hassan ve Donald R. Hill: Islamic technology, a.y., s. 136.
Modelimiz: Piirilmi kil. Cam Aludel. Ykseklik: 51 cm. (Envanter No: K 1.70)
Arapa metinde, camdan maml st ksm usl ve frnn kendisi mustevad adn tamaktadr. Bu kavramlar Latincede alutel ve furnus olarak isimlendirilmektedir. Latince metinden ayrca, st utaki deliin sblimasyon esnasnda ortaya kan gazlar dar karmaya yaradn da renmekteyiz.
144
K M Y A
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 48 cm. (Envanter No: K 1.07)
izim, Ganzenmllerden, a.e. ve a.y., s. 297, no. 10.
Kimyasal operasyonlar iin
Frn
Modelimiz Liber florum Gebertide bulunan bir izime (no. 10)1 dayanlarak imal edilmitir.
ki gagal miferli
Frn
Liber florum Gebertide bulunan bir izime (no. 11)2 dayanlarak imal edilmitir.

1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 296, 297, No. 10. 2 Ganzenmller, W.: a.e., s. 296, 299, No. 11.
A L E T L E R
145
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 19,5 cm. (Envanter No: K 1.09)
izim, Ganzenmllerden, a.e. ve a.y., s. 297, no. 74
Frn
Liber florum Gebertide bulunan bir izime (No. 74)1 dayanlarak imal edilmitir.
izim, Ganzenmllerden, a.e. ve a.y., s. 297, No. 76.
Bir dier
Frn
Liber florum Gebertide bulunan bir resme (no. 76)2 dayanlarak imal edilmitir. Kat maddeleri stmak iin bir frn.
Modelimiz: Piirilmi kil. ki para. Ykseklik: 29,5 cm. (Envanter No: K 1.10)
1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 299, No. 74. 2 Ganzenmller, W.: a.e., s. 302, No. 76.
146
K M Y A
zerine aslan boynuzlu imbii stmak iin
Frn
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 21,5 cm. Boynuzlu imbik (h=11,5 cm) effaf camdan, tel askla konulmu. (Envanter No: K 1.12)
mbikli
Frn
Bu modelde Liber florum Gebertide2 tasvir edilen iki ara, bir frn (no. 44) ve bir imbik (no. 37), birbirleriyle kombine edilmitir.
Modelimiz: Frn: Piirilmi kil. Ykseklik: 21 cm. (Envanter No: K 1.13) mbik: Cam, renksiz. ki para. Ykseklik: 48 cm. (Envanter No: K 1.14)
izim, Ganzenmllerden, a.e. ve a.y., s. 297, No. 37 (sic!) ve 44.

1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 299, No. 42. 2 a.e., s. 299, No. 37, 44.
A L E T L E R
147
Cam balkl
Frn
Kimyasal cevherleri stmaya yarayan bir frn, Liber florum Gebertide bulunan bir izime (no. 4)1 dayanlarak imal edilmitir.
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 51 cm. Cam balkl. (Envanter No: K 1.15)
Vas
decoctionis elixir
(ksir Piirme Aleti)
ksir piirme iin bir dzenek. Liber florum Gebertide bulunan bir izime (no. 40)2 dayanlarak imal edilmitir.

1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 295, No. 4. 2 a.e., s. 299, No. 40, kr. s. 300.
148
K M Y A
Aslan ayakl
Kazan
Modelimiz: Piirilmi kil. ki para. Ykseklik: 25 cm. (Envanter No: K 1.17)
Mifer formunda boynuzlu imbikli
Frn
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 27,5 cm. mbik effaf cam. Toplam ykseklik: 34,5 cm. (Envanter No: K 1.20)
izim, Ganzenmllerden, a.e. ve a.y., s. 298, no. 29
1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 296, 299, No. 48. 2 a.e., s. 298, 295, No. 29.
A L E T L E R
149
Fil hortumu formunda
Frn
Frn
Ganzenmllerin izimine dayanarak, gm ve bakr frnck furnellus lune et veneris olarak anlmaktadr. Liber florum Gebertide bulunan bir izime (no. 54)2 dayanlarak imal edilmitir.
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 38 cm, ruhlu borusu da dahil. (Envanter No: K 1.71)
1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 300, No. 17. 2 a.e., s. 300, No. 54.
150
K M Y A
Aparatr
Fonksiyonu bilinmemekte. Liber florum Geberti de bulunan bir izime (no. 2)1 dayanlarak imal edilmitir. Camn iki akl hava akm yaratmaya hizmet etmi olabilir.
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 23 cm, cam dahil. (Envanter No: K 1.11)
Sirke dolu kazanl
Ocak
1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 297, No. 17, kr. s. 302. 2 Ganzenmller, W.: a.e., s. 297, No. 24, kr. s. 298.
Modelimiz: Ocak: Piirilmi kil, ykseklik: 38 cm. Kazan: Bakr, hkkedilmi, ap 22 cm. mbik kazann ierisinde. (Envanter No: K 1.22)
A L E T L E R
151
mbikli
Frn
Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 64 cm, imbik dahil. (Envanter No: K 1.25) Modelimiz: Piirilmi kil. Ykseklik: 31 cm. (Envanter No: K 1.21)
Frn
1 Ganzenmller, W.: a.e., s. 297, No. 43. 2 Ganzenmller, W.: a.e., s. 297, No. 52.
152
K M Y A
Yapay mcevher imali iin
Modelimiz: Piirilmi ve souk boyanm kil. Ykseklik: 53 cm. (Envanter No: K 1.06)
Frn
Resim, yazmadan Gotha 1347, Hassan/Hille dayanarak, Islamic Technology, a.y., s. 167.
Fragman halinde gnmze ulaan Cevhir elFunn ve--ani f arb el-Ulm ve-l-Bedi (Gotha 1347, fol. 55a, 57a) yazmasnda, ncelikle ini mrekkeple itinal bir biimde izilmi iki frn resmi bulunmaktadr. Yazar Muammed b. Muammed Efln el-Hermes el-Abbs el-Bism imdie dein tannmamaktadr1.
Gnmze ulaan yazma, byk bir talar kitabnn aslen 28 olan blmlerin 6sndan zetler iermektedir2. E. Wiedemann3 ksa tariflerle bu her iki frna dikkat eken ve resimleri yaynlayan ilk kiidir.
3 Zur Geschichte der Alchemie. IV. ber chemische Apparate bei den Arabern, in: Zeitschrift fr angewandte Chemie (Leipzig ve Berlin) 34/1921/528-530, zellikle s. 528-529 (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schriften, cilt 2, zellikle s. 957-960); ayn yazar, Beitrge zur Mineralogie usw. bei den Arabern, in: Studien zur Geschichte der Chemie, Festgabe fr O. von Lippmann, Berlin 1927, s. 48-54, zellikle 51-54 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, cilt 2, zellikle s. 1207-1210); ayrca bkz. Ahmad Y. al-Hassan ve Donald R. Hill: Islamic technology, a.y., s. 167.
1 Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, Suppl.-Bd. 2, s. 1033. 2 Bkz. Siggel, Alfred: Katalog der arabischen alchemistischen Handschriften Deutschlands, ksm 2, Berlin 1950, s. 83-86; kr. Pertsch, Wilhelm: Die arabischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha, cilt 3, Gotha 1881 (Tekrarbasm: Frankfurt 1987), s. 17-18.
A L E T L E R
153
Zosimosun
Tavlama Oca
Modelimiz: Piirilmi ve srlanm kil. Ykseklik: 43 cm. (Envanter No: K 1.05)
Resim, yazmadan Gotha 1347, Hassan/Hille dayanarak, Islamic Technology, a.y., s. 154.
Zosimos1 (m.s. 4. veya 5. yzyl)a nispet edilen bu tavlama oca, yukarda zikredilen (s. 152) Gotha yazmasnda itinayla yaplm izim halinde, fakat herhangi bir aklama olmakszn ortaya kmaktadr. Bu izim de E. Wiedemann tarafndan tantlmtr. Zosimosun bir tavlama ocayla alm
olduu kuku gtrmez. Burada onun adyla ilikili olan aparat, bununla birlikte kimyasal aletlerin yapmndaki Arap-slam kltr evresinde ilk olarak 5./11. yzyldan sonra gerekleen bir geliimin sonucu grnyor.
1 Bkz.
Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 4, Leiden 1971, s.73-77.
154
K M Y A
G R
155
Blm 9
Mineraller
ve Fosil Oluumlar
156
M N E R A L O J
G R
157
GR
Mineraloji tarihi hakknda Arap-slam kltr evresinin bu alandaki konumuna deinilen az saydaki aratrmalarn birisinde Julius Ruska1, 1912 ylnda dncesini u ekilde dile getirmekteydi: Bilimler tarihi bakmdan Arap yaznn esasl bir ekilde gz nne almaldr. Mineraloji Mslmanlarla, ilk nce Yunanlarn, konu ve dil uzman Sryaniler ve Perslerin yardmyla Yunan bilgeliinin eriilebilir hazinelerini kendi dillerine tamaya ve yararlanmaya alm olan talebeleri olarak karlayor. Yunanlarla olan ura bamsz aratrmaya ve kefetmeye ynelik drty tututurmakta ve bu bilimsel evkin rn olarak nmzde matematiksel ve astronomik, doa bilimsel ve tbbi konulara ilikin saysz eserler almaktadr. Bylece birka nesil sonra Araplar, bilimsel bakmdan fakirlemi Latin Batnn statlar olarak grmekte ve eserlerini XVI. yzyla ve daha sonrasna kadar yetkin geerlilikle evrilmi, erh edilmi ve baslm olarak bulmaktayz. J. Ruska bu cmleleri, bu konuya ilikin ilk oryantalist almalarn yaynlanmasndan neredeyse yz yl sonra yazmt. Bunlar, Amed b. Ysuf et-Tf (. 651/1253)nin Ezhr el-Efkr f Cevhir el-Acr isimli talar kitabnn talyanca evirisi2 ve e zamanl olarak Muammed b. Manr ed-Detek (erken 8./14. yzyl)nin Farsa Cevhirnmesinden blmlerin Almanca evirisidir3. Zamanla, J. Ruskadan hem nce hem de sonra, talar hakknda Arapa yazlm az saydaki kitaptan birka yaynlanm ve
Das Steinbuch des Aristoteles mit literargeschichtlichen Untersuchungen nach der arabischen Handschrift der Bibliothque Nationale herausgegeben und bersetzt, Heidelberg 1912, s. 1 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 27, Frankfurt 2001, s. 1-216, zellkle s. 9). 2 Fior di pensieri sulle pietre preziose di Ahmed Teifascite, ed. ve eviri Antonio Raineri, Florenz 1818 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 31, Frankfurt 2001, s. 1-178). 3 von Hammer, Josef: Auszge aus dem persischen Werke awhirnme [orijinali Arapa] d.i. das Buch der Edelsteine von Mohammed Ben Mansur, in: Fundgruben des Orients, Cilt 6, Viyana 1818, s. 126-142 (bkz. Das Steinbuch des Aristoteles, s. 31); buzurg e-ahrn: ez-Zera il Tanf e-a, cilt 5, Tahran 1363/1944, s. 283.
1
Avrupa dillerine evrilmi, bunlara ayn konuyla ilgili ok saydaki inceleme ve bibliyografik almalar arkadalk etmitir. Bunlarn yardm olmakszn bizim sekimiz4 dnlemezdi. imdiye kadarki btn deerli abalara ramen u sorular hemen hemen hi sorulmam grnmektedir: Arap-slam bilginlerinde, Yunan statlaryla karlatrldnda hangi mineraller yeni grnmektedir? slam dneminde hangi yeni mineral yataklar, bunlarla ilgili kendilerine zg deneyim, gzlem, snflandrma ve oluum teorileri vardr? Arap mineralojisinin Avrupada daha sonraki geliime olan etkisi de henz hemen hemen hi aratrlmamtr. Bilimler tarihine belirleyici biimde katkda bulunan kltrler hakkndaki kronolojik panaromasnda J. Ruskay5 tereddt etmeden izleyebiliriz. Onun gzlemleri, yalnzca mineraloji alanyla snrl deildir: Bu balamda esas itibariyle drt byk kltr evresini ayrt etmeliyiz: MsrBabil, Yunan-Roma, slam ve Yeni aa gtren Hristiyan-Avrupa kltr evresi. Aslnda hepsi en yakn nesnel iliki ierisindedir; Uzak Dou da bunlara katlmaktadr. Btn hayret verici derecede geni mineralojik bilgilerine ramen Yunanlar, bize, maalesef, onlar tarafndan anlan talardan ve bu talara ilikin verdikleri bilgilerden hangilerinin bizzat kendilerinden kaynakland ve hangilerinin dier kltr evrelerinden alnd konusunda hibir ip ucu vermemektedir. Bu konuda Arapslam ardllar, Yunan statlarndan nemli lde farkllk gstermektedir. Onlar sadece Yunan kaynaklarn ve hakknda bilgi aldklar her bir ta artc kesinlikte belirtmekle kalmamakta, sklkla yazar adnn yan sra eser adn da, hatta arasra tek bir blm dahi bildirmekten kanmyorlar.
4 Bizim sekimiz Clausthal Teknik niversitesinin Institut fr Mineralogische Rohstoffe enstitsnn byk mineraller koleksiyonundandr. Bunun iin teekkrmz dile getirilmelidir. Dr. Armin Schopene de bu balamda ok ve eitli destei iin teekkr ediyoruz. 5 Die Mineralogie in der arabischen Literatur, in: Isis (Brksel) 1/1913-14/341-350, zellikle s. 342 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, Frankfurt 2001, s. 255-264, zellikle s. 256).
158
M N E R A L O J
Dioskurides (m.. 1. yzyln ikinci yars)in ve Galen (m.s. 2. yzyln ikinci yars)in isimli kitab onlarn ana kaynaklarndan idi. Bir dizi gerek ve sahte Yunanca farmakolojik ve mineralojik eser dnda, Arapslam kltr evresine bir pseudo-Aristoteles talar kitab da ulamt. Kendi verdii bilgiye gre bu kitap, L b. srfiyn isimli birisi tarafndan Arapaya tercme edilmitir. erisinde 72 tan tarif edildii bu eser Arap mineralojisinin kaynaklar arasnda ilk yeri almaktadr. J. Ruskann tahminine gre6 Yunanca ve Farsa kaynaklara ve geleneklere vakf bir Sryani, IX. yzyln ortasndan nceki tercmeler evresinde bu kitab yazm olmaldr. Bu satrlarn yazarna gre, bu gre karn ge Eski adan (yaklak m.s. 5.-6. yzyl) gelen, 2./8. veya 3./9. yzylda Arapaya tercme edilmi bir eserle kar karyayz7. Bu ve dier pseudo eserler ve Hermetik kitaplar slam ncesi ve erken slam dneminde Akdeniz blgesinde yaygnd. Bu eserlerin ieriksel nemi erken farkedilmi, tercme edilmi, gerek kabul edilerek pseudo isimleri altnda alntlanmlardr. Yunanlarn mineraloji, farmakoloji ve tpla ilgili gerek ve pseudo eserleriyle birlikte Arap-slam dnyasna minerallerin sadece yaln, doaya sadk tariflerinin deil, ayrca mesela talarn sihirli etkileri ve amulet olarak kullanlmalar hakkndaki grlerin de ulat belirtilmelidir. Eer bu tr unsurlar da bizzat Dioskurides ve Galenin eserlerinde buluyorsak, bununla bu eserlerin kltrel ve bilim tarihsel deerlerinin azalmasna neden olaca gibi hatal bir gre kaplmamalyz.
Arap-slam mineralojisinde Hinte8 ve orta Farsa9 kaynaklarn izleri de eksik deildir. Fakat Yunan kaynaklarn sekin konumu yannda bunlarn hemen hemen hibir arl yoktur. Burada Arap mineralojisi hakndaki ada bilimsel aratrmalarn mtevazi seviyesine ramen, mineraloji ve jeoloji tarihi bakmndan ortaya koyduu ilgin sunum ve aklamalardan bazlarn aktarma gibi cretkar bir giriimde bulunuyoruz. Bu ynde yine J. Ruska10, bir nceki yzyln ilk yarsnda konuyla youn uras srasnda edindii birka ize bizi yneltebilmektedir. O, Arapa kozmolojik ve doa felsefi eserlerde farmakoloji alanndakilere oranla minerallerin oluumuna ve kimyasal yaplarna ilikin genel sorgularn daha gl bir vurgusunu ve de jeolojik merkezli sorular bulmaktadr. Bu bakmdan o, vn e-af (4./10. yzyl)nn ansiklopedisinin beinci risalesinin minerallerin oluumu hakkndaki aklamalarn ok ilgin saymaktadr. Bu risale, imdiye kadar hi dikkate alnmam pek ok jeolojik unsur iermektedir. rnein mineraller, oluumlar iin gerekli olan zamana gre gruba ayrlmtr. Birinci grup toz, kil ve tuz steplerinde olumaktadr ve olgunlama iin sadece bir yla gereksinim duymaktadr; bunda step tuzunun, al tann ve benzerlerinin n Asyann kuru iklimindeki hzl oluumu grlr. kinci grup, mercan ve inciler gibi deniz dibinde oluan, yava yava byyen talardr. Son grup talarn ierisinde, sra dalarn boluklarnda oluan metaller ve deerli talar bulunur. Bunlardan bazlar, ancak yzyllar ierisinde
6 Das
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 44-45 (Tekrarbasm: s. 44-45). 7 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 4, s. 103.
el-Hindiyye li-Ktb el-Acr el-Arabiyye, in: Safet el-Hind (New Delhi) 12,3/1961/100-115 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 30, Frankfurt 2001, s. 227242). 9 de Menasce, Jean Pierre: Un lapidaire pehlevi, in: Anthropos 37-40/1942-45/180-185; Muammed Yay el-Him: el-Madir el-Frisiyye li-Kitb el-Cemhir f Marifet el-Cevhir li-l-Brn, in: ed-Dirst el-Edebiyye (Beyrut) 1959, fasikl 2-3, s. 58-65 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 30, s. 219-226). 10 Die Mineralogie in der arabischen Literatur, a.y., s. 345-346 (Tekrarbasm: a.y., s. 259-260).
8 Bkz. Muammed Yay el-Him: el-Madir
G R
159
olgunlar. Sabit yldzlar g11 36000 ylda bir devir yapmaktadr, buna bal olarak yeryznde koullar deiir, tarm alanlarndan ller, llerden tarm alanlar oluur, denizlerden stepler ve sra dalar ykselir, ller ve sra dalar denize batar. Sra dalar gne nlar altnda snr, kurur, yarlr ve ufalanr, akl ve kuma dnr, yamur saanaklar bunlar da sularnn, rmaklarn ve nehirlerin yataklarna ykayarak tar, bunlar onlar denizlere, gllere ve bataklklara gtrr, denizler bunlar sahile ve kayalara vurur ve dalga vurularyla iler ve dibinde bunlar kat kat yayar, bunlar st ste tortulanr, birbirlerine yaprlar, suyun altnda dalar ve tepeler olutururlar, tpk kumun steplerde ve llerde yapt gibi giderek ykselirler ve bitkilerin ele geirdii anakaraya dnrler, bu srada buna karlk baka yerlerde deniz kyya kar ve anakara zerinde yaylr. Burada Joh. Waltherin12 l teorisi ve Ch. Lyellin13 jeoloji prensiplerinin ana hatlar grlmektedir ve bu jeolojik grlerin ne lde bamsz gzlemlere ve incelemelere dayandn ve ne lde, mesela, Yunan corafyaclarn grlerine dayandrlabileceklerini aratrmak minnetle karlanabilecek bir hizmet olurdu. Eb Bekr er-Rz (. 313/925)nin <Srlar Kitab> (Kitb el-Esrr)nda talarn birer birer saylmas ve tuzlu maddelerin ayrntl snflandrlmasn J. Ruska Rz tarafndan ortaya konulan bir yenilik olarak grmektedir14. Ruska, baz kitaplarn minerallerin yataklarna dair verdii bilgilerde olduka doru olduklar gzleminde de bulunmaktadr15. Bu durum, onun ulaamad veya kendi dneminde henz bilinmeyen dier kaynaklarla da dorulanmaktadr.
Dorudan doruya veya en basit yardmc aralarla tespit edilebilen fiziksel nitelikler, daha byk bir ilgi ve dikkat ekmektedir. Mineralin ar m hafif mi, sert mi yumuak m, przsz m przl m, kolay krlabilir mi, yarlabilir mi veya dvlebilir mi, znebilir mi, znemez mi, parlak m, mat m, saydam m opak m ve hangi renklere sahip olduu, ayn ekilde atete ve asitler karsnda davran, tad ve kokusu sistematik olmasa da elbette birok durumda iyi gzlemleme kabiliyetiyle gsterilebilmektedir.16 Arap yazarlarn Yunan kaynaklar karsnda mineralleri tarif etmede kaydettikleri ilerlemelere ilikin soruya gelince yine Ruskada bir rnee rastlamaktayz. O, Amed et-Tf (. 615/1253)nin talar kitab hakknda u saptamada bulunmaktadr: Her bir tan tarifini be blmde vermektedir, bunlardan ilki tan ocanda oluumunun nedenini ele almaktadr, ikincisi tan olutuu yerleri, ncs iyi ve kt zelliklerini, drdncs kendine zg g ve etkilerini, beincisi ticari deerini ele almaktadr. Tbbi ve kimyasal nitelikleri sunmada etTf pseuodo Aristoteles kitabna ok baldr, fakat yataklar, eitlerin farkllklar, eksiklikleri ve hatalar, fiyat ve deerli talarn kullanm hakknda gerekten birok yeni ey sunmaktadr.17 Yine et-Tfye dayanarak talarn bulunma yerlerinin tarifi iin J. Ruska ilgin bir rnek vermektedir: Yukar Msrda zmrt retimi hakknda yazarmzda olduka ilgin bilgiler bulmaktayz. Bauerin Edelsteinkunde18 isimli almasnda bildirdiine gre, eski Msr zmrt ocaklar ancak Meemmed Al dneminde Fransz Fr. Cailliaud tarafndan 1816 ylnda tekrar kefedilmi, fakat iletme ksa bir zaman sonra yeniden durdurulmu olmalym. Roma hkmdarl
Grld kadaryla prezesyon iin olan olduka tashih edilmi deer vn e-afnn malumu deildi (bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 6, s. 26). 12 Onun hakknda bkz. Seibold, Ilse: Der Weg zur Biogeologie. Johannes Walter (1860-1937), Berlin vd. 1992. 13 Do. 1797 Kinnordy (skoya), l. 1875 Londra. 14 Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse. Mit Einleitung und Erluterungen in deutscher bersetzung, Berlin 1937 (Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin. Cilt 6), s. 37. 15 Die Mineralogie in der arabischen Literatur, a.y., s. 343 (Tekrarbasm: a.y., s. 257)
11
16 a.e., s. 343 (Tekrabasm: s. 257). 17 a.e., s. 348 (Tekrabasm: s. 262). 18 Bauer, Max: Edelsteinkunde. Eine allgemein verstnd-
liche Darstellung der Eigenschaften, des Vorkommens und der Verwendung der Edelsteine, nebst einer Anleitung zur Bestimmung derselben, fr Mineralogen, Edelsteinliebhaber, Steinschleifer, Juweliere, Leipzig 1909, s. 390.
160
M N E R A L O J
sonrasndaki dnemlerde maden ocaklarnn iletildii hakknda hibir bilgiye rastlanmyormu. Halbuki maden ocaklarnn hem el-ar tarafndan 4./10. yzylda hem de el-drs tarafndan 545/1150 civarnda anlm olduunu biliyoruz. Daha kendi zamannda el-Mesd Murc ezZehebde (ed. Barbier de Meynard, cilt 3, s. 43 ff.) zmrtlerin retimi ve eitleri hakknda ayrntl bir biimde bilgi vermektedir. et-Tf tarafndan aktarlan bilgiler u ekilde zetlenebilir: Zmrt Msr ve Habeistan snrnda Assuan civarnda denize doru uzayp giden bir sra dada bulunmaktadr. Hkmdar tarafndan atanan maden ocaklar ba mfettii, zmrt maden ocaklarnda karlalan ilk eyin siyah bir talk olduunu ve bunun atee brakldnda tpk sar markazit gibi grndn haber vermektedir. Kazmaya devam edildiinde, iinde zmrtlerin bulunduu yumuak krmz bir kuma ulalr. Kumda sadece yzk talar olarak kullanlan kk talar bulmak mmkn iken byk ve zgn ekilli zmrtler damar ve geitlerde rastlanr.19 Arap-slam mineraloglarn talar ve madenleri deerlendirirken20 zgl arlklarna gre tespit etme21 yntemi kukusuz nemli bir gelimedir. el-Brn (5./11. yzyln ilk yars) tarafndan bulunmu olan piknometre kendisi ve ardllar iin bunlar artc kesinlikte belirlemeyi olanakl klmt (bkz. Cilt V, s. 9). el-Brnnin22, her yln Ocak aynn altsnda
Die Mineralogie in der arabischen Literatur, a.y., s. 349 (Tekrarbasm: a.y., s. 263) 20 el-Brn Kitb el-Cemhir f Marifet el-Cevhir isimli kitabnda (ed. F. Krenkow, Haydarabad 1355/1936, s. 50) Mervn b. Abdalmelik (65-86/685-705)in saltanat dneminde Dmekte yazlm ve kendi eline dm olan deerli talarn fiyatlar hakknda bir kitabn varlna dair bilgi vermektedir. Bu erken kaynaa ilk olarak dikkat ekmi olma hizmeti E. Wiedemanna aittir (ber den Wert von Edelsteinen bei den Muslimen s. 353, Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 28, s. 237). elBrnnin kitabnn Wiedemann tarafndan kullanlan yazmas eski kitabn (daha doru bir ifadeyle kitapcn) faydalanlmas salanm bulunan baskdan daha ayrntl tarifleri iermi olduu grlyor. 21 Wiedemann, E.: ber den Wert von Edelsteinen bei den Muslimen, in: Der Islam (Sraburg) 2/1911/345-358 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, Frankfurt 2001, s. 229-242). 22 el-sr el-Biye an el-urn el-liye, ed. Eduard Sachau, Leipzig 1878 (Tekrarbasm: Islamic Mathe-matics and Astronomy serisi, Cilt 30, Frankfurt 1998), s. 250);
19
yeryznn btn tuzlu sularnn tatl sulara dntne ilikin halk inancnn yanlln ispat etmi olmas ve deniz suyunun tuzunu gidermeye ilikin Aristodan nakledilen yntemlerden birisine reddetmi olmas da anlmaya deerdir. Son yntemde sz konusu olan, Aristonun meteorolojisinde tarif edilen balmumundan maml bir kapla deniz suyundan tatl su elde etme denemesidir: Az su geirmez biimde kapatlm, balmumundan maml bir kap denize sokulursa, 24 saat sonra bu kap, balmumu duvarlar arasndan kabn iine szlen belirli bir miktar su ierir ve bu su iilebilir, nk toprakl ve tuzlu unsur lardan arndrlmtr.23 Eb Al bn Sn (. 428/1037) da ta ktlelerinin oluumunu, Kitb e-if isimli eserinin son yzyla kadar Liber de mineralibus Aristotelis ad altnda Yunan filozofun eseri olarak kabul edilen (bkz. s. 163) meteoroloji hakkndaki blmnde ele almaktadr. Bizi ilgilendiren konuya ilikin Halepli aratrmac M.Y. Haschmi birka aratrma yaynlamtr. Die geologischen und mineralogischen Kenntnisse bei Ibn Sn24 isimli almasndan kayalarn oluumu hakkndaki u pasajlar alyoruz25: Talar iki ekilde oluurlar, ya balk oluumundaki gibi kuruma yoluyla, ya da katlama yoluyla. Balk kurur ve zamanla talar. Eer yams deilse, ta haline dnmeden nce ayrr. bn Sn genliinde Ceyn
ngilizce eviri, ayn kii, The Chronology of Ancient Nations, Londra 1879 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 31, Frankfurt 1998), s. 240; bunun iin bkz. Wiedemann, E.: Entsalzung des Meerwassers bei Brn, in: Chemiker-Zeitung (Heidelberg) 46/1922/230 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften cilt 2, Frankfurt 1984, s. 1019). 23 von Lippmann, Edmund O.: Die Entsalzung des Meerwassers bei Aristoteles, in: Chemiker-Zeitung (Heidelberg) 1911, s. 629 ff., 1189 ff., ve in: Abhandlungen und Vortrge zur Geschichte der Naturwissenschaften, E.O. von Lippmann, cilt 2, Leipzig 1913, s. 157-167, zellikle s. 167). 24 in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Wiesbaden) 116/1966/44-59. 25 Kitb e-if. abiyyt. Ksm 5: el-Madin vel-sr el-Ulviyye, ed. Ibrhm Madkr, Abdulalm Munasr, Sad Zyid, Abdullh sml, Kahire 1965, s. 3 ff.; M.Y. Haschmi, a.e., s. 44 ff.
G R
161
nehrinin [Amu-Derya] kysnda 23 yl iinde taa dnen bir kil tr grdn aktarmaktadr. Talar, akan sudan iki tarzda oluur, birincisi buharlama, ikincisi tedricen tortulama yoluyla. bn Sn ayrca baz sularn, eer belirli bir yere damlarsa, deiik renkli talara ve yass akllara younlatn da gzlemlemitir. Baz sular sadece belirli ta trleriyle temas edecek olursa katlamaktadr. Bundan bn Sn, suyun katlamas iin madeni glere sahip baz toprak trlerinin var olduu sonucunu karmaktadr. Kaya oluumunun balangc ya balk benzeri cevherler ya da ok su ieren dier cevherler yoluyla gerekleir. Sonuncularda ta ktlesi ya katlamaya sebep olan madensi bir g yoluyla oluur ya da toprams ksmlarn ar derecede artmas yoluyla, tpk tuz oluumunda olduu gibi. ...Su baln iine geer ve balk da suyun iine geer. Bylelikle talar ya baln gnete oluumunda olduu gibi kururlar veya suyun younlamas ve kurumas yoluyla oluur.26 Daha sonra bn Sn, bitkilerin ve hayvanlarn talamasnn nedenini ele almaktadr. Bu konuda da Orta Asyada yapt kendi gzlemleri hakknda bilgi vermektedir. Bunlardan birisi, szde imek borusu ile ilgilidir: Bazen yldrmlar yoluyla ta benzeri veya demir cisimler olumaktadr. Trklerin lkesinde (Trkistn) imek ve yldrmdan sonra bakrms cisimler olumutur [mzrak formunda, ecsm nusiyye al heyet es-sihm]. bn Sn bunlardan bir paray eritmeyi denemitir, fakat bu cisim yeil duman kararak yanmtr ve geriye kle benzer bir madde brakmtr. bn Sn havadan dm olan bir demir hakknda da bireyler iitmitir.27 Mzrak formunda bakrms cisim kukusuz, kumda, imek arpmas sonucu kum tanelerinin eriyip birleerek oluturduu bir imek boru-
su veya fulgurit idi. Bu olayn ilk tarifine Karl Gustav Friedler 1817 ylnda girimitir28. Eric J. Holmyarda gre sra dalarn ve kayalarn oluumuna ilikin tartmasyla bn Sn, Leonardo da Vinci (1452-1519)nin ve Nicolas Steno (1631-1686)nun sonularn hayli zaman nce ulamtr29. Mineraloji tarihinde zellikle bn Snnn mineral snflamasna iaret edilmektedir. O, mineralleri drt snfa ayrmaktadr: 1. Talar (acr), 2. Eriyebilir maddeler (zibt), 3. Yanabilir maddeler (kebrt, sulphura = kkrt trleri), 4. Tuzlar (eml, suda zlr maddeler). Karl Mieleitnerin30 1922 ylndaki, bunun gerekten Orta a aan yegane baar olduu dncesi tabiatyla kabul edilemez. Eer biz bu giriin sonunda Arap-slam mineralojisinin Batda yaamaya devam etmesi sorusunu yneltecek olursak, Arap bilimlerinin matematik, astronomi, tp veya corafya gibi olaanst ok sayda bilginin urat ve ok sayda eser braktklar temel alanlarndan birisiyle kar karya olmadmz belirtmeliyiz. Bu nedenle bu yan alann Avrupada resepsiyon ve asimilasyon sreci de merkezi branlardakinden farkl grnmektedir. rnein resepsiyon evresinin en nemli isimlerinden birisi olan ansiklopedist Alexander Neckam (1157-1227)da bu konuda anmaya deer hibir
28
26 bn Sn: if, a.y., s. 3-4; Haschmi: a.e., s. 44-45. 27 if, a.y., s. 5; Haschmi: a.e., s. 45; ayn yazar: Geolo-
gische Beobachtungen bei Avicenna, in: Der Aufschlu. Zeitschrift fr Freunde der Mineralogie und Geologie (Heidelberg, Gttingen) 7/1956/15-16.
Bkz. Rudolph Zaunik, Kurze Notiz, in: Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften 41/1961/163. F.M. Feldhausun Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm Mnih 1970), Sp. 110, isimli kitabnda u ifadeye rastlyoruz: Din adam Leonhard David Hermann Schlesiende bulunan Masselde 1706 ylnda ilk kez byle bir ey [bir imek borusu] bulmutur, ama bunu <yeralt ateinin bir rn> olarak saymtr (). Boru Dresden das Mineralogische Kabinettde korunmaktadr. 1796 ylnda ifti Hentzen, Paderborn yaknlarndaki mandrada byle bir boru bulmutur ve onu gerekten imek borusu olarak isimlendirmitir. 29 Makers of Chemistry, Oxford 1931, s. 72. 30 Zur Geschichte der Mineralogie. Geschichte der Mineralogie im Altertum und Mittelalter, in: Fortschritte der Mineralogie, Kristallographie und Petrographie (Jena) 7/1922/427-480, zellikle s. 480, kr. a.e., s. 461.
162
M N E R A L O J
etki grlmemektedir. De naturis rerum liber olarak isimlendirilmi kitabnda geri ok miktarda ta zikretmektedir, fakat hibir tarif vermemektedir31. Bu bak asndan hareketle, 13. yzyln Avrupal byk doa filozofu Roger Baconn eserlerinde mineralojik tek tk bilgiden daha fazlasn neden bulamadmz aklanabilir32. Avrupa Ortaann en iyi mineralojik eseri olan, Albertus Magnus (1193-1280)un mineraller hakkndaki kitab Arapadan tercme edilmi eserlerin ilk farkedilebilir izlerini tamaktadr. bn Snnn talar kitab, Aristo adn tayan uydurma talar kitab ve din deitirmi Constantinus Africanus (. 1085 Salerno) tarafndan Arapa orijinalden Latinceye evrilerek eriilebilir klnm dier baz malzemeler bunlar arasnda bulunmaktadr. Albertusun Libri V de mineralibus isimli kitabnda, bn Snnn yukarda bahsedilen talar snflamasn olduu gibi ald ve bu srada da tuzlar ve yanabilir maddeleri (sulphura) talarla metaller arasna yerletirdii gze arpmaktadr33. Bununla beraber Albertus Magnus gibi asimilasyon srecinde ne kan bir ahsiyetin zel birikimi ve olanaklaryla ilgili nemli olan hususu, K. Mieleitner34 bizim sorumuz balamnda manidar bir tarzda aklamaktadr: Hlasa, Albertusun mineralojik bilgileri ok azdr ve bu alanda adalarn ok az amaktadr. Hereyden nce o, ravilerinin verdii bilgilere dayanmaktadr, ancak kendi gzlemine ilikin, ok snrl lde de olsa, en azndan katklar bulunmaktadr. Albertus, Mslmanlarn en iyi eserlerini tanmamt, zgl arlk hakkndaki almalar, Avrupa Orta ann dier btn mineraloglarnda olduu gibi, ona da tamamen yabancyd, nk o, sadece Arapa eserlerden yaplm kt Latince zetlere sahipti. Elbette Albertus da onlarn grlerine kaplmt, yani kimyaclarn grlerine. Kendi ifadesine gre ok okumu ve incelemelerde bulunmu, metallerin doasn aratrmak iin seyahatler yapm
31 Bkz.
olmasna ramen kimya alanndaki bilgileri ok azd. Fiziksel ve kimyasal nitelikleri aklamada Albertus iin zahmete girmek szkonusu deildi, zira onun hemen her ey iin skolastik felsefe tarznda gelitirdii yeterli bir aklamas bulunuyordu. bn Snnn mineralleri mkemmel biimde drt blmde snflandrmas, onda pek sevindirici olmayan bir deiiklie uramt, ancak bu tashih hereye ramen zorunlu idi, nk o, mineraller arasnda, onlar ayn deerde bir snflama olarak talarn ve metallerin yanna yerletirebilecek sayda tuz ve yanc madde tanmamaktayd. Albertusun deerli talar kitab Orta an ok saydaki dier kitaplarndan sadece, byk bir blm hatal olsa da en azndan ona ait birka gzlemi iermesi nedeniyle farkllk gstermektedir. Avrupaya Latince tercme halinde ulaan mineralojik ierikli ilk Arapa kitap grne gre Amed b. brhm bn el-Cezzr (. 369/979)n el-timd f el-Edviye el-Mfrede isimli kitabdr35. Bu, drdncs minerallere ve mineralik ilalara ayrlm drt risale halindeki bir ila kitabdr36. Bu kitap Salernoda Liber de gradibus ad altnda, yukarda bahsedilmi olan, Arapadan birok kitap tercme etmi, bunlar keyfi redaksiyona tabi tutmu ve bizzat kendisine veya bir Yunan otoritelere atfetmi olan Kuzey Afrikal dnme Constantinus Africanusun eseri olarak meydana kmtr37. Bu redaksiyon yedi yzyl boyunca Constantinus Africanusun eseri olarak Stephanus de Caesaraugusta (Saragossa, 1233 ylnda yazmtr) isimli bir kimsenin, gerek yazar bn elCezzrn adn ve Liber fiduciae de simplicibus medicinis baln tayan Latince tercmesi ile birlikte tedavlde kalmtr.
35 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 3, s. 304-307. 36 Tpkbasm ed. Frankfurt 1985. 37 Bkz. Steinschneider, Moritz: Constantinus Africanus und seine arabischen Quellen, in: Archiv fr pathologische Anatomie und Physiologie und fr klinische Medicin (Berlin) 37/1866/351-410, zellikle s. 361-363 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 43, s. 1-60, zellikle s. 11-13); ayn yazar: Constantins lib. de. Gradibus und Ibn al-ezzars Adminiculum, in: Deutsches Archiv fr Geschichte der Medicin und medicinischen Geographie (Leipzig)2/1879/1-19 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 94, s. 320-338).
Mieleitner, K.: Zur Geschichte der Mineralogie, a.y., s. 466. 32 a.e., s. 477. 33 a.e., s. 466-468. 34 a.e., s. 473-474.
G R
163
Arap-slam kltr evresinin mineraller hakkndaki bilgisi Avrupaya Cbir b. ayyn ve Eb Bekr er-Rznin kimyaya dair kitaplarnn Latince ve branice tercmeleri yoluyla da ulamtr. 1935 ylnda yaynlanan bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse38 isimli almasnda Julius Ruska, mineraller hakknda nemli bir blm ieren bu kitabn hangi geniletme ve redaksiyonlar geirdiini gsterebilmitir. Grlen o ki, 6./12. yzylda Arapadan Latinceye tercme edilmi olan yukarda bahsedilen pseudo Aristoteles talar kitab da Avrupada yaygn bir kullanma mazhar olmutur. Kukusuz bu kitap yzlerce yl boyunca sadece Avrupada deil slam dnyasnda da Aristotelesin bir kitab ola-
rak kabul edilmiti. Halbuki, bu satrlarn yazarna gre bu kitap ilkin Arapaya ve bu dilden Latinceye tercme edilmi olan slamdan ksa bir zaman nceki bir dnemden gelen Yunanca bir pseudo epigrafdr. Son olarak dier bir eser anlmaldr: Bu ilk olarak Aristoteles ad altnda Arapadan tercme edilerek tedavle karlm olan bu kitaptr. Bu E.J. Holmyard ve D.C. Mandevillein39 1927 ylnda her iki metinde de bn Snnn Kitb e-if snn doa bilimlerinden (abiyyt) bir blmyle kar karya olduumuzu ispat edilerine kadar, yzyllar boyunca Tria vero ultima Avicennae capitula transtulit Aurelius de arabico in latinum isimli eserin yan sra Liber de mineralibus Aristoteles ad altnda tannm olan kitaptr.
38 in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwis-
senschaften und der Medizin, cilt 6, Berlin 1935, s. 153239.
39 Avicenn De congelatione et conglutinatione lapidum being sections of the Kitb al-Shif. The Latin and Arabic texts edited with an English Translation of the latter and with critical notes by E.J. Holmyard and D.C. Mandeville, Paris 1927 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 60, Frankfurt 2001, s. 147-240.).
164
M N E R A L O J
leride Ksaltmalar Halinde Alntlanacak Kaynaklar:

Al b. Rabban e-aber: Firdavs el-ikme = Firdavs el-ikme f e-bb li-Eb el-asan Al b. Sehl Rabban e-aber, ed. Muammed Zubeyr e-dd, Berlin 1928. Bauer, Edelsteinkunde = Max Bauer, Edelsteinkunde. Eine allgemein verstndliche Darstellung der Eigenschaften, des Vorkommens und der Verwendung der Edelsteine, nebst einer Anleitung zur Bestimmung der selben, fr Mineralogen, Edelsteinliebhaber, Steinschleifer, Juweliere, Leipzig 1909. J. Berendes = Des Pedanios Dioskurides aus Anazarbos Arzneimittellehre in fnf Bchern. bersetzt und mit Erklrungen versehen von Julius Berendes, Stuttgart 1902 (Tekrarbasm: Wiesbaden 1970) Brn, Cemhir = Kitb el-Cemhir f Marifet elCevhir min Tanf el-stz Ab er-Reyn Muammed b. Amed el-Brn, ed. Fritz Krenkow, Haydarabad 1355/1936 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 29, Frankfurt 2001). Clment-Mullet, bkz. Tf. A. Dietrich, Dioscurides triumphans = Dioscurides triumphans. Ein anonymer arabischer Kommentar (Ende 12. Jahrh. n. Chr.) zur Materia medica. Arabischer Text nebst kommentierter deutscher bersetzung, 2 Cilt, Gttingen 1988. Eb Abdallh el-rizm, Meft el-Ulm = Liber Mafth al-olm explicans vocabula technica scientiarum tam arabum quam peregrinorum auctore Ab Abdallah ... al-Khowarezmi, ed. G. van Vloten, Leiden 1895 (Tekrarbasm: a.y. 1968). EI = Enzyklopdie des Islm. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wrterbuch der muhammedanischen Vlker. Ed. H.Th. Houtsma v.d., 4 Cilt ve Ergnzungsband, Leiden ve Leipzig 1913-1938. EI New Ed. = The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Prepared by a number of leading Orientalists, edited by H.A.R. Gibb v.d., Leiden 1960 ff. bn el-Ekfn, Nuab ez-Zeir f Avl el-Cevhir, ed. Louis Cheikho in: Al-Machriq (Beyrut) Cilt 11/1908/751765. bn el-Bayr, Cmi = Kitb el-Cmi li-Mfredt elEdviye ve-l-Aziye Telf bn el-Bayr, 4 Cilt, kahire 1291/1874 (Tekrarbasm: Islamic Medicine Cilt 69-70) // Franszca terc. Leclerc = Trait des simples par Ibn el-Bithar. Traduction par Lucien Leclerc, 3 Cilt, Paris 1877, 1881, 1883 (Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque nationale. Cilt 23, 25, 26) (Tekrarbasm: Islamic Medicine Cilt 71-73, Frankfurt 1996) // Almanca terc. Sontheimer = Groe Zusammenstellung ber die Krfte der bekannten einfachen Heil- und Nahrungsmittel von Ebn Baithar. Aus dem Arabischen bersetzt von Joseph v. Sontheimer, 2 Cilt, Stuttgart 1840, 1842. bn el-Cazzr, timd = Kitb el-timd f l-Edviye el-Mfrede (ngilizca balk: The Reliable Book on Simple Drugs) by Ibn al-Jazzr, tpkbasm/ed. F. Sezgin, Frankfurt 1985) // Latince terc. Liber fiduciae = Lothar Volger, Der Liber fiduciae de simplicibus medicinis des Ibn al-Jazzr in der bersetzung von Stephanus de Saragossa. bertragung aus der Handschrift Mnchen, Cod. lat. 253, Wrzburg 1941 (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der Naturwissenschaften. Heft 1) (Tekrarbasm: Islamic Medicine, Cilt 39, Frankfurt 1996, s. 225-334). drs, el-Cmi li ift Ett en-Nebt = Kitb al-Jmi li-ift ashtt al-nabt wa-urb anw al-mufradt (ngilizce balk: Compendium of the Properties of Diverse Plants and Various Kinds of Simple Drugs), tpkbasm-ed. F. Sezgin, 3 Cilt, Frankfurt 1995. Leclerc, bkz. bn el-Bayr. Muvaffaaddn el-Herev, Ebniye = el-Ebniye an ai el-Edviye Telf Muvaffaaddn Ab Manr el-Herev, ed. Amed Bahmanyr ve seyn Mabb Ardakn, Tahran 1346/1967 (ntirt-i Dnighi Tahrn. No. 1163) // Terc. Achundow = AbdulChalig Achundow, Die pharmakologischen Grundstze (Liber funtamentorum pharmacologiae) des Abu Mansur Muwaffak bin Ali Harawi zum ersten Male nach dem Urtext bersetzt und mit Erklrungen versehen, in: Historische Studien aus dem Pharmakologischen Institut der Kaiserlichen Universitt Dorpat (Halle) 3/1893/135414, 450-481 (Tekrarbasm: Islamic Medicine Cilt 50, Frankfurt 996, s. 7-319). Oken, Allgemeine Naturgeschichte, Cilt 1 = Lorenz Oken, Allgemeine Naturgeschichte fr alle Stnde. Cilt 1: Mineralogie und Geognosie, bearbeitet von A.F. Walchner, Stuttgart 1839. azvn, Acib el-Malt = Zakarija Ben Muhammed Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. Erster Theil: Kitb ayib al-malqt [orij. Arab.]. Die Wunder der Schpfung, ed. Ferdinand Wstenfeld, Gttingen 1849 (Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 197, Frankfurt 1994).
G R
165
azvn, sr el-Bild = Zakarija Ben Muhammed Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. Zweiter Theil: Kitb sr al-bild [orij. Arab.]. Die Denkmler der Lnder, ed. Ferdinand Wstenfeld, Gttingen 1848 (Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 198, Frankfurt 1994). Rz, Esrr ve-Srr el-Esrr = Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr li-Eb Bekr Muammed b. Zekeriyy b. Yay er-Rz, ed. Muammed Ta Dnipah, Tahran 1343/1964. al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse = Al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse mit Einleitung und Erluterungen in deutscher bersetzung von Julius Ruska, Berlin 1937 (Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin. Cilt 6). Rz, v = Kitb el-v f e-bb li-l-Feylasf ... Eb Bekr Muammed b. Zekeriyy er-Rz, 22 Cilt, Haydarabad 1374/1955-1390/1971. Rz, el-Mudal et-Talm = Henry E. Stapleton, Rizkallah F. Azoo, M. Hidyat usain, Chemistry in Irq and Persia in the Tenth Century A.D., in: Memoirs of the Royal Asiatic Society of Bengal (Calcutta) 8/1927/317-418 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 73, Frankfurt 2002, s. 9-114). J. Ruska, Das Steinbuch aus der Kosmographie des ... al-Kazwn = Julius Ruska, Das Steinbuch aus der Kosmographie des Zakarij ibn Muammed ibn Mamd al-Kazwn bersetzt und mit Anmerkungen versehen, in: Beilage zum Jahresbericht 1895/96 der prov. Oberrealschule Heidelberg (Takrarbasm: Islamic Geography Cilt 201, Frankfurt 1994, s. 221-264). emseddn ed-Dme, Nubet ed-Dehr = Kitb Nubet ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar Telf emseddn ... ed-Dme (Franszca balk Cosmographie de Chemsed-din ... ed-Dimichqui), ed. A.F. Mehren, St. Petersburg 1281/1865-66 (Tekrarbasm: Islamic Geography, Cilt 203, Frankfurt 1994) // Tercme A.F. Mehren = Manuel de la cosmographie du Moyen Age traduit de larabe ... par A.F. Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic Geography, Cilt 204, Frankfurt 1994). Schnfeld, bkz. Tamm. Sontheimer, s. bn el-Bayr.
Steinbuch des Aristoteles = Das Steinbuch des Aristoteles mit literargeschichtlichen Untersuchungen nach der arabischen Handschrift der Bibliothque Nationale herausgegeben und bersetzt von Julius Ruska, Heidelberg 1912 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 27, Frankfurt 2001, s. 1-216). Tamm, Mrid = Jutta Schnfeld, ber die Steine. Das 14. Kapitel aus dem Kitb al-Murid des Muammed ibn Amed at-Tamm, nach dem Pariser Manuskript herausgegeben, bersetzt und kommentiert, Freiburg 1976 (Islamkundliche Untersuchungen Cilt 38). Tf, Azhr el-Efkr = Fior di pensieri sulle pietre preziose di Ahmed Teifascite. Opera stampata nel suo originale arabo, colla traduzione italiana appresso, e diverse note di Antonio Raineri, Florenz 1818 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 31, Frankfurt 2001, s. 1-178) // Clment-Mullet = Jean-Jacques ClmentMullet, Essai sur la minralogie arabe, in: Journal asiatique (Paris), srie 6, 11/1868/5-81, 109-253, 502522 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 31, Frankfurt 2001, s. 179-422). Wiedemann, Aufstze = Eilhard Wiedemann, Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer, 2 Cilt, Hildesheim ve New York 1970 (Collectanea VI/1-2). Wiedemann, Gesammelte Schriften = Eilhard Wiedemann, Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, zusammengestellt von Dorothea Girke und Dieter Bischoff, ed. Fuat Sezgin, 3 Cilt, Frankfurt 1984 (Verffentlichungen des Institutes fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften. Reihe B: Nachdrucke. Cilt 1,1-1,3). E. Wiedemann, Zur Mineralogie im Islam = Eilhard Wiedemann, Zur Mineralogie im Islam (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften 30), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Erlengen 44/1912/205-256 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam Cilt 28, Frankfurt 2001, s. 177-228). Yt, Mucem el-Bldn = Kitb Mucem el-Bldn Telf Yt b. Abdallh el-amav, Jacuts Geographisches Wrterbuch aus den Handschriften hrsg. von. Ferdinand Wstenfeld, 6 Cilt, Leipzig 18661870 (Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 210-220, Frankfurt 1994).
166
M N E R A L O J
elms
Elmas
11 para, beyaz ve tonlu. : yaklak 1,5 5 mm. Toplam arlk: yaklak 5 krat (5 krat = 1 gr.) (Envanter No: K 3.14)
Elmas btn talarn en serti olarak nitelendirilir, krlmaz olup dier btn talar (ve metalleri, kara kurun hari) paralayabilir. Bulunma yeri olarak Arapa kaynaklarda sadece Hindistan bildirilmitir1.
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 105-106, 149-150 (Tekrarbasm: a.y., s. 113-114, 157-158); Tamm: Mrid, s. 111-113, 191-193; Brn: Cemhir, s. 92-102; bn el-Cezzr: timd, tpkbasm ed. s. 157-158; azvn: Acib el-Malt, s. 236-237; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 126-127 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 272; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 466-467); Tf: Azhr el-Efkr, s. 24-25 (Tekrarbasm: a.y., s. 36-37); Ruska, J.: Der Diamant in der Medizin, in: Zwanzig Abhandlungen zur Geschichte der Medizin. Festschrift Hermann Baas , Hamburg und Leipzig 1908, s. 121-130 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, cilt 27, Frankfurt 2001, s. 239248).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
167
snbzec
Korindon
(Zmpara)
1) Var., yakut, gnays ierisinde. 115 x 85 mm, 0,79 kg. (Envanter No: K 3.27a) 2) Var., zmpara. 85 x 85 mm, 0,206 kg. (Envanter No: K 3.27b)
Snbzec Farsa bir kelimedir, Yunanca bu ta adn tamaktadr. Metal ve ta andrabilme zelliine sahip sert bir tatr (korindon gnmzde zmpara katlarnn retiminde kullanlmaktadr). Sertliinden dolay elmas vekili (nib) olarak grlmtr (bkz. el-Brn, Cemhir s. 102). Yt amer olarak da adlandrlmaktadr (bkz. a.e., s. 103). Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklarda Sudan, Sri Lanka ve randaki fahn saylmaktadr1.
1 Dioskurides: Kitap 5, kapitel 165; bkz. Berendes, J.: s. 553; Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 106, 150-151 (Tekrarbasm: a.y., s. 114, 158-159); bn el-Bayr: Cmi, cilt 3, s. 40 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 299-300; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 63-64); azvn: Acib el-Malt, s. 228; Tf: Azhr el-Efkr, s. 40 (Tekrarbasm: a.y., s. 21).
168
M N E R A L O J
bicd
Grna, Sleyman Ta
1) Muskovit ve kuvars zerinde. 55 x 450 mm, 148 g. (Envanter No: K 3.19a)
: 50 mm, 96 g. (Envanter No: K 3.19b)1
1 Bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 102, 143-144 (Tekrarbasm: a.y., s. 110, 151-152); Tf: Azhr el-Efkr, s. 22-23 (Tekrarbasm: a.y., s. 38-39).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
169
Spinel, Yakutspinel
bela (Farsa bala kelimesinden)
1) Koyu renkliler, 10 para, : 3-5 mm. Toplam arlk: 10 krat. (Envanter No: K 3.49a) 2) Ak renkliler, 15 para, : 1,5-3 mm. Toplam arlk: 8 krat. (Envanter No: K 3.49b)
et-Tf tarafndan (Ezhr el-Efkr s. 19, tekrarbasm s. 42) yakutun akrabas olarak tanmlanan bu ta, bn el-Ekfn (Nuab ez-Zair s. 755-756) tarafndan lal (ayn ekilde yakut vs.) kavramyla zdeletirilmektedir: Bala Farsada lal adn tamaktadr. Krmz saydam bir tatr, daha dorusu musfir olarak isimlendirilen krmzdr, ayrca saftr. Renk ve parlaklk bakmndan gzel yta olaanst bir benzerlii vardr ancak sertlikte ondan farkllk gsterir, yle ki, her iki mineral arprlarsa, bu izilir. Bundan dolay bu ta, kendisi iin en uygun parlatma arac olan sar renkli markazit ile parlatlmaldr. Bahramnye benzer, el-yzek adyla bilinen bir tr vardr; bu tr en stn ve en deerli olandr. Bveyhiler dneminde (321/933-448/1056) bu ta yt ile ayn fiyata satlmaktayd, ta ki daha kesin olarak tannana kadar; bundan sonra fiyat dm ve yttan farkl olduu iin, misle gre deil, dirheme gre satlaca belirlenmiti. Beyaza ve meneke rengine (benefseciyye) meyleden rnekler vardr; bu ikisi birinciden daha az deerlidir. Bu ta, Bazandan gnlk seyahat mesafesi uzaklnda douda bulunmaktayd. Buras onun iin adeta [dier lkelere kt] kapyd.
Bu tan bazlar effaf klflar ierisinde, bazlar da klfsz bulunur. Bunun 100 dirhemden daha fazla olan paralar grlmtr. Eski zamanda bir dirhemin fiyat 20 dnr ve bazen daha fazla idi.1 el-Brn (Cemhir s. 81-88) bu ta el-lal elbeda ad altnda sunmaktadr ve el-zin (Mzn el-ikme s. 138, tekrarbasm, a.y., s. 295)de de byle okumaktayz. 1818 ylnda J. Hammer-Purgstall2 et-Tf tarafndan sunulan bela spinell ile zdeletirmiti. Bir nesil sonra E. Quatremre bu ta hakkndaki bir dizi haberi Arapa ve Farsa kaynaklardan bir araya getirmiti, Histoire des Sultans Mamlouks de lgypte, crite en arabe par Taki-EddinAhmed-Makrizi, traduite en franais ... Cilt 2, Paris 1845, s. 713.
1 nemsiz/ok kk deiikliklerle/dzeltmelerle E. Wiedemanndan alnmtr, Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 216-217 (Tekrarbasm: a.y., s. 188-189). 2 Kr. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 32 (Tekrarbasm: a.y., s. 40). 3 Quatremrein aklamalar E. Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 235-236 (Tekrarbasm: a.y., s. 207-208).
170
M N E R A L O J
Zirkon (Hyazinth)
benfe (Farsa banaf kelimesinden)
: 17 mm, 50 krat. (Envanter No: K 3.58)
et-Tf (Ezhr el-Efkr s. 19, tekrarbasm s. 42)ye gre benfe, Bela (spinell) ve bicd (grna) yakut trlerinden (env) ve varyetelerindendir (ebh): Bilge (akm) diyor ki, bu aslnda yakut olacaklard, fakat fazla ya da dk nem, noksan scaklk veya hareketsizlik gibi d etkiler bunu engellemitir. Bylece bunlar atee dayanksz talar haline gelmitir.
Benfein drt snf vardr. Birincisi mdn adndadr, effaf ak krmz renktedir. kincisi esdest adndadr ve siyahtr. ncs (isimsiz) sardr. Drdncs tarif edilmemi olarak kalmtr (Ezhr el-Efkr s. 21, tekrarbasm s. 40). J.J. Clment-Mullet1 Benfei zirkon ile zdeletirmiti 2.
sur la minralogie arabe, in: Journal Asiatique, sr. 6, 11/1868/5-81, 109-253, 502-522, zellikle s. 117 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 31, Frankfurt 2001, s. 179-422, zellikle s. 265). 2 Bunun iin bkz. Oken: Allgemeine Naturgeschichte, cilt 1, s. 150-152; Bauer: Edelsteinkunde, s. 426-432.
1 Essai
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
171
cemest
Ametist
1) : yaklak 95 mm, 0,49 kg. (Envanter No: K 3.04a) 2) 180 x 70 mm, 0,77 kg. (Envanter No: K 3.04b)
el-Cemez olarak da adlandrlm olan el-cemest ta hakknda bn el-Ekfn (. 749/1348) Nuab ez-Zeir f Avl el-Cevhir isimli kitabnda unlar sylemektedir1: Bu, meneke renkli yakuta (el-yt el-benefsec) benzeyen bir tatr. En pahalya satlan en deerli olan gl renklisidir (verd). Hiczdaki e-afr yaknlarnda bulunur. Beyazla kapl rnekler de bulunmaktadr; yzeyinde bir kzllk bulunan kara benzer. Bulunma yerleri randa Vacird ve Hicazda eafr ehri civarlardr. Tbbi bakmdan bu tan beyni ve mideyi glendirdiine inanlrd2.
Brn: Cemhir, s. 194; Tf: Azhr el-Efkr, s. 49 (Tekrarbasm: a.y., s. 12, ayrca bkz. Clment-Mullet: a.e., s. 359-364); bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 168 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 366-367; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 258).
1 Ed. Cheikho: in: el-Meriq (Beyrut) 11/1908/763, terc-
me E. Wiedemann: Zur Mineralogie im Islam (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften XXX), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 44/1912/205-256, zellikle s. 226-227 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, Frankfurt 2001, s. 177-228, zellikle s. 198-199).
172
M N E R A L O J
1) effaf. Ykseklik: 65 mm, 77 g. (Envanter No: K 3.08a) 2) Bulank, ksenomorf (zekilsiz). Boy: 150 mm, 0,7 kg. (Envanter No: K 3.08b) Saf kuvarsdan mhr, bkz. Cilt V, s. 171.
3) Kuvars 60 x 35 mm, 95 gr. (Envanter No: K 3.42a) 4) Yekpare. 120 x 80 mm, 0,5 kg. (Envanter No: K 3.42b)
billavr, bellr, mah

Kristal Kuvars
Pseudo Aristoteles talar kitabnda (s. 117) kristal kuvars cams ta olarak nitelendirilmektedir. Bu anlay genel olarak Arap bilginler de izlemektedir. Bulunma yerleri olarak Yukar Msr, Hint Okyanusu (el-Bar el-Aar), Ermenistan ve Sri Lanka zikredilmektedir1.
1
Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 4; al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 87; Tamm: Mrid, s. 97, 187; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 167-168 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 342-343; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 534); Brn: Cemhir, s. 181-186; Tf: Azhr el-Efkr, s. 53 (Tekrarbasm: a.y., s. 8).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
173
zmrrd
Zmrt
: 12 mm, klte ierisinde: 85 x 50 mm. Toplam arlk: 120 g. (Envanter No: K 3.48)
Zmrrd ve zeberced (bkz. bir sonraki ta) Arapa kaynaklarda genellikle ayn ta olarak kabul edilmitir. Baz mineraloglar her ikisinin de ayn maden ocaklarnda bulunduunu ve zebercedin daha az deerli olduu grn savunmaktadr. Bulunma yerleri olarak Yukar Msr, Hindistandaki Sindn ve Kembyt ve Uzak Doudaki Buga isimli bir blge anlmaktadr1.
Bulunma yerlerine dair bkz. Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 239-242 (Tekrarbasm: a.y., s. 211-214).
174
M N E R A L O J
zeberced
Beril veya Krizolit
Beril mineralik bakmdan zmrtle akrabadr. Arap mineraloglar zeberced ve zmrrdn ayn ya da farkl talar olup olmadklar hususunda hemfikir deillerdi. Kaynaklar iin bir nceki zmrt blmne baknz.
2) Yeilimsi. : 18 mm, 35 krat. (Envanter No: K 3.10b)
1) Yeile alan sar. : 2 mm, 55 krat. (Envanter No: K 3.10a)
ayn el-hirr
Kedigz
: 34 mm, 30 g. (Envanter No: K 3.24)
Jean-Jacques Clment-Mullet1 Arapa ismi Franszcaya il-de-chat olarak tercme etmekte ve ta kedigzne benzeyen, renk renk parldayan kuvars olarak tanmlamaktadr. et-Tf (Ezhr el-Efkr s. 28-29, tekrarbasm s. 35-36) bu ta, bu tala birlikte dk kalitede elde edilen yeterince gelimemi yakut olarak nitelendirmektedir. Kendisinin malumu olan hibir kitabn bu ta zikretmiyor olmasndan yaknmaktadr.
1 Essai sur la minralogie arabe, in: Journal Asiatique, sr. 6, 11/1868/5-81, 109-253, 502-522, zellikle s. 139143 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 31, Frankfurt 2001, s. 179-422, zellikle s. 287-291).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
175
yeb, yem, yest
Jasp
Farkl renklerde 10 para. Ortalama : 25 mm. Toplam arlk: 68 g. (Envanter No: K 3.22)
Sz konusu olan Yunanlarn olarak adlandrd tatr (Dioskurides, 5. Kitap, 159. Kapitel, bkz. J. Berendes s. 551). bn elBayr Cmi isimli eserinde (Cilt 4, s. 209) bu ta sunmaktadr ve Dioskurides, Galen ve elfiden alntlama yapmaktadr. Balangta Dioskuridese dayanarak, yle sylemektedir: Bazlar jaspn zmrtn bir tr olduunu iddia etmektedir. Rengi dumann rengine yaklaan ve sanki dumanla kaplanm bir eyi andran bir tr vardr. Jaspn bir dier tr beyaz parlak damarlara sahiptir. Bu Astrius (kevkeb) olarak isimlendirilmektedir. Bir dier tr Terebinthinum (armnn) olarak isimlendirilmektedir, nk
terebantin aacnn meyvesine benzer bir renge sahiptir ... (Tercme Sontheimer, Cilt 2, s. 602, kr. Terc. Leclerc, Cilt 3, s. 427). el-Brn bulunma yeri olarak in (uten)i vermektedir; orada eskiden beri deiik stms soluk jasp trleri elmas, yakut ve zmrtlere tercih edilmitir1.
1 Ayrca bkz. Brn: Cemhir, s. 198-199; Muvaffaaddn el-Herev: Ebniye, s. 120-346 (tercme, Achundow s. 190, 284, 318; tekrarbasm s. 62, 156, 190).
176
M N E R A L O J
cins min el-a
Agat
Krlm. : yaklak 135 mm, 0,69 kg. (Envanter No: K 3.02a) Kesilmi ve parlatlm. : yaklak 130 mm, 0,75 kg. (Envanter No: K 3.02b) Su agat. : 50 mm, 95 g. (Envanter No: K 3.02c)
Karneoln (akikin) bu tr pseodo Aristoteles talar kitabnda tarif edilmektedir: Akikler arasnda, et suyu renginde olan ve ilerinde ince beyaz izgiler bulunan daha az gzel olanlar da vardr. Kim bu tr yzk ta olarak kullanrsa siniri yatr. Bu ta kan akn teskin eder ve ayrca adet hali ok uzun sren kadnlarda zel bir etkiye sahiptir. Tozu dileri parlatr, di rn giderir ve bozulmu kan di kklerinden eker (Steinbuch des Aristoteles s. 103, 144, tekrarbasm: a.y., s. 111, 152). Bu tr, el-Brnnin Kitb el-Cemhir (s. 174)de Nar b. Yab el-Kind (4./10. yzyl)ye dayanarak sunduu trle zde grnyor. A alanc olarak isimlendirilmi ve akikten daha az deerli olmal. Bulunma yeri olarak Hindistan zikretmektedir1.
1 Ayrca bkz. Tf: Azhr el-Efkr, s. 34 (Tekrarbasm: a.y., s. 27).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
177
2 mhr ta akikten, bkz. V. Cilt s. 168. ran, Zend/cr (13./18.-19. yzyl). Genilik: 17 ve 20 mm. (Envanter No: J 72 ve 73)
a Akik (Karneol)
1) Sar. : 45 mm, 68 g. (Envanter No: K 3.23a) 2) Krmz. 90 x 60 mm, 340 g. (Envanter No: K 3.23b)
zellikle Arabistanda olduka rabet edilen bu ta deiik renklerde bilinmektedir, bununla birlikte Arapa levn m el-lem (et suyu rengi) adl belirli bir krmz renge sahipse tercih edilmektedir. Bu nitelemeyi bn el-Bayr (Cmi, cilt 3, s. 128) zerine tuz serpildiinde etten damlayan suyun rengi olarak aklamaktadr. Latince karneol ad buna dayanmaktadr. Pliniusda bu ta sardonyx adn tamaktadr. A kolyeler, yzkler ve cami mihrablarnda kakma iler iin kullanlmtr (ve kullanlmaktadr). Toz halinde de di bakm iin kullanlmtr. Arapa kaynaklar bulunma yerleri arasnda Yemende, Basra civarnda ve rdn nehrinin kysnda bulunan baz yerleri zikretmektedir1.
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 103, 144-145 (Tekrarbasm: a.y., s. 111, 152-153); Tamm: Mrid, s. 47-48, 151-152; Brn: Cemhir, s. 172-174; azvn: Acib elMalt, s. 230; Hell, J.: in: EI cilt 1, s. 251.
178
M N E R A L O J
caz Oniks
Arabistanda olduka tannan bu ta, bulunma yeri nedeniyle, hi de az olmayan sklkta akikle ilikilendirilmitir. 4./10. yzyln ilk yarsnda faaliyette bulunmu olan corafyac bn el-Fah el-Hemazn (Kitb el-Bldn, Leiden 1885, s. 36) akik tann bulunma yerinden bahsettikten sonra yle demektedir: el-Yemen dalarnda oniks (caz) maden yataklar bulunmaktadr; bu, deiik trlere sahiptir. Hepsi ayn maden yataklarndan gelmektedir, akik gibi. En iyi ve en deerli tr el-baarn dir, dierleri: el-arvn, el-fris (ranl), el-abe (Etyopyal), el-muassal (bal grnml), el-muarra (damarl).1 bn elBayr (Cmi, cilt 1, s. 163) inden gelen bir tr de bilmektedir. Bu taa dair deerli haberleri Eb el-Fal edDmenin Kitb el-re il Masin et-Ticre isimli kitabndan (s. 18) renmekteyiz: Bu tatan sanatkarlar byk kusursuz taklar yaparlar. ok defa masrafl sanat sebebiyle yksek fiyatlara ulamaktadr, nk bu zor ilenen bir tatr.
1 Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 245 (Tekrarbasm: a.y., s. 217).
40 x 25 mm, 33 g. (Envanter No: K 3.37)
Trlerinden birisi barn oniksdir. Bundan, krallarn ve asilzadelerin isimlerini ieren yzk talar yaplmaktadr. Bu, yksek fiyatlara sahiptir. Oniks, birbirini izleyen ve alt alta paralel tek tek katmanlardan olumaktadr, bunlarn her biri saf beyaz, siyah ve krmz renklere sahiptir. Bunlar sayesinde sanatkar, rengi fonun renginden farkl olan bir yaz retir. Bir yazda yahut bir resimde bazen rengine de rastlanr. Bunlar, ilk nce sadece resimde rengi ortaya koyabilirler, nk bu resim bedenseldir ve katmana nfuz eder; yzn st yzeyi tek yzey deilse yazda onlar sadece bunu gerekletirebilirler (yani yalnzca rlyef tasvir szkonusu ise bir ok renk elde edilebilir)2.
Tercme Wiedemann, E.: a.e., s. 235 (Tekrarbasm: a.y., s. 207); ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 103, 145 (Tekrarbasm: a.y., s. 111, 153); Tf: Azhr elEfkr, s. 35 (Tekrarbasm: a.y., s. 26).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
179
maras (dehebiyye)
Markazit (Sar)
emseddn ed-Dme (Nubet ed-Dehr s. 84)ye gre markazitin yedi tr vardr, bunlardan altnms (zeheb), gmms (f), bakrms (nus), demirimsi (add) ve civams (zeyba) olanlar zikretmektedir. Son ikisi kalite bakmndan en dkleri olmaldr. Temel kavramda, ou ilgili Arapa kaynaklar beinci kitabnda (Kap. 142) ele alan Dioskuridese gndermede bulunmaktadr. Tbbi bak al tarifinde o, trlerin farkllklarn anmaktadr. Julius Berendes (s. 545)in grne gre Dioskurides iki minerali, bakrl pirit ve kkrtl pirit bir biriyle kartrmaktadr1.
maras nusiyye
Kalkopirit
s. 120); Rz: el-Mudal et-Talm, s. 412 (Tekrarbasm: a.e., s. 108); bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 152-153 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 312; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 508-509); Wiedemann, E.: Zur Chemie bei den Arabern (= Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften XXIV), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 43/1911/72-113, zellikle s. 97-98 (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze, cilt 1, s. 689-730, zellikle s. 714-715).
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 112 (Tekrarbasm: a.y.,
emseddn ed-Dmede zikredilen markazit trlerinden burada bakrms olan da sunulmaldr. Markazitin bulunma yeri olarak ed-Dme, Lbnandaki adesi, Karak ve Yafr yaknndaki Csyeyi, Dmek civarnda bir ky, anmaktadr.
180
M N E R A L O J
denec, emis
Hematit
1) Var. hematit. : 60 mm, 0,3 kg. (Envanter No: K 3.21a) 2) Var. krmz camba. 200 x 100 mm, 1,96 kg. (Envanter No: K 3.21b)
Yunan ncller tarafndan olarak adlandrlan bu ta, Arap bilginlerde Arapalatrlm formda emis olarak ortaya kmakta, ayrca Farsa e anlaml denec, acer ed-demm (kan ta) ve acer e-r (da ta) adlar altnda anlr. Bildiim kadaryla konunun en ayrntl sunumunu borlu olduumuz et-Temm (Mrid s. 65-69) yle demekte: Biri eril dieri diil olan iki tr vardr. Eril hematit sert, przsz, d olduka krmz olan tatr ve krmz bir yere veya kan (toplanmas) nedeniyle yzde, bata ve dier uzuvlarda oluan bana srlrse insana hizmet eder (?); daha sonra bunu (ban) giderir ve ona faydas dokunur; bu yzden kan ta olarak isimlendirilmektedir. Diil olanna gelince, mercimek formlu, koyu krmz ve dokunulmas gzel ve st yzeyinde sanki mercimek eklinde krmz izgiler varm (gibi grnr). Bu toplanr, eritilerek birletirilir ve bir dierinin zerine yaptrlr. Farkl koyu krmz tonlarda olabilir ve kk paralara ayrma esnasnda (farkl) kolayca krlabilir. Onun koyu krmz olan ve krldnda ii parlayan seilir, (dier) ta ktleden ardr ve kolayca tozlatrlabilir ... Dier bir tr Yemen (yemen) kan ta olarak
isimlendirilmektedir, bunun rengi siyaha alar ve ok sert deildir. Bu trn gz iin olan yarar Nbya trnn (nb) yararndan daha byktr. denecin bir dier tr Malatyal (mala) olarak isimlendirilmektedir; bir baka tr Libyadan ithal edilmektedir, eer st ste ylr ise renk bakmndan Nbya trnne benzer ... (Terc. Jutta Schnfeld, a.y., s. 66-68). Bulunma yerleri Arapa kaynaklara gre Anadoluda Malatya, Filistinde Tabor da ve elKerek, Yemende, Msrda, Sudanda ve Kuzey Afrikada baz blgelerdir1.
1 Ayrca
bkz. Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 4; al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 45; Brn: Cemhir, s. 217; bn el-Bayr: Cmi, cilt 3, s. 49-50 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 315; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s.77-78); azvn: Acib el-Malt, s. 228; Tf: Azhr el-Efkr, s. 50 (Tekrarbasm: a.y., s. 11).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
181
mans
Mknats Ta (Manyetit)
Mknats ta Arapa acer el-bhit olarak da adlandrlmaktadr. Bu mineralin Yunanlardan ve dier komu kltrlerden Araplara ulaan bilgisi slam dnyasnda olduka yaygnd. Mknats tann ilk kez bir primitif gemi pusulasnda kullanm Arap-slam kltr evresine muhtemelen inden gelmitir. Pusulann daha sonraki geliimi ve ynbelirleme arac olarak sistematik kullanm, bununla birlikte Hint Okyanusunda gelimi olan denizcilik biliminin bir baars olarak grnmektedir1.
1
70 x 55 mm, 0,35 kg. (Envanter No: K 3.30)
Bunun iin bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt 11, s. 232-268. Mknats ta
iin bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 109, 154-155 (Tekrarbasm: a.y., s. 117, 162-163); Tamm: Mrid, s. 12-128, 200-203; Brn: Cemhir, s. 212-215; azvn: Acib el-Malt, s. 211-212, 239-240; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 161 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 329330; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 523); Tf: Azhr el-Efkr, s. 37-39 (Tekrarbasm: a.y., s. 22-24).
182
M N E R A L O J
lzuverd
Lapislazuli
er-Rzye gre lapislazulinin sadece bir tr vardr. Bu tr hafif krmzl koyu mavidir ve parlayan sar renkli gzlere sahiptir (al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 86). Burada maddenin iyi bir bilgisine sahip olduunu aa vuran er-Rz bu ta yams olarak parlayan veya yala ovarak zel bir parlakla kavuan drt yal tatan birisi olarak tarif etmektedir (bkz. a.y., s. 44). Tbbi ila olarak lapislazuli, siyah safra nedeniyle ortaya kan hastalklarda, rnein melankoli semptomlarna kar, kullanlr. Mshil olarak fonksiyonuna ilikin et-Temm (Mrid s. 77-78),
onu denediini ama onda hibir hakikat bulmadn sylemekte. Tozlatrlm formda bu ta bugne kadar en nemli ve en rabet edilen toz boyalardan (gerek deniz mavisi) birisidir. Bulunma yerleri arasnda el-Brn (Cemhir s. 195), Afganistann en kuzey dousundaki Bedanda bulunan Bcaz dann yaknlarndaki bir maden ocan anmaktadr1.
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 107, 153 (Tekrarbasm: a.y., s. 115, 161); Tamm: Mrid, s. 75-78, 167169; azvn: Acib el-Malt, s. 234; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 91 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 215216; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 410-411).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
183
frzec
Firuze/Trkuaz
Trkuaz acer el-alebe (zafer ta) ve acer el-ayn (gz ta) olarak da adlandrlmaktadr. Arapa kaynaklarda Npr ve Cndpr (Gneydou Irak) bulunma yerleri olarak verilmektedir1.
rarbasm: a.y., s. 114-115, 159-160); Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 4; al-Rzs Buch Geheimnis der Ge-heimnisse, a.y., s. 86; Tamm: Mrid, s. 81-82, 173-174; Brn: Cemhir, s. 169-172; bn el-Bayr: Cmi, cilt 3, s. 172 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 50-51; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 270-271); Tf: Azhr el-Efkr, s. 32-33 (Tekrarbasm: a.y., s. 28-29); emseddn edDme: Tufet ed-Dehr, s. 68-69 (Tercme A.F. Mehren, s. 78); bn el-Ekfn: Nuab ez-Zeir, a.y., s. 761762, kr. Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 225 (Tekrarbasm: a.y., s. 197-198).
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 106-107, 151-152 (Tek-
184
M N E R A L O J
dehnec
Malahit
1) Bandl. : 80 mm, 225 g. (Envanter No: K 3.31b) 2) Koyu yeil. 80 x 70 mm, 555 g. (Envanter No: K 3.31a) 3) Ak yeil. 70 x 50 mm, 200 g. (Envanter No: K 3.31c)
Arap mineraloglarn tarifine gre bu yeil ta, bakrl minerallerdendir. er-Rz (al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 86) bu ta, yzk talar ve amuletlerin imal edildii damarl yeil ta olarak tarif etmektedir. O, Msrdan, Kirmndan ve ursn (rann kuzey dousunda)dan yeni ve eski malahit bilmektedir. Kirmndan olan eski malahit en iyisidir. el-Brn de (Cemhir s. 196-197) Kirmnl malahitin yksek kalitesini anmaktadr. Dier bulunma yeri olarak el-Brn (Cemhir s. 196), Mekke yaknndaki arrat Ben Sleym sra da-
larn anmaktadr. Tpta bu taa belirli bir antidotik etki verilmitir. Czama kar ve gz ilac olarak da kullanlmtr (azvn, Acib el-Malt s. 225)1.
rarbasm: a.y., s. 111-112, 153-155); Tamm: Mrid, s. 117-122, 197-199; bn el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 117-118 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 132-133; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 460-461); Tf: Azhr elEfkr, s. 41-43 (Tekrarbasm: a.y., s. 18-20).
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 103-104, 145-147 (Tek-
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
185
ttiy
Yass akl inko Maden Filizi

Kelimenin kkeni belirsizdir. Bu kelimenin Farsadan veya Sanskriteden geldii tahmin edilmektedir. Ttiy talar arasnda saylmtr. Arap mineraloglar onu beyaz, sar, yeil, kahverengi ve gri renklerde tanmaktadrlar. Tpta gz ilac olarak ve banlara kar kullanlmtr. Bulunma yerleri olarak Hint Okyanusunun kylar, Hindistan (Sind), ran (Kirmn), Meopotamya (Bara), Dou Anadolu (Ermenistan), Bizans, Suriye (m), Akdenizin dou kysndaki yerler (Beyrt), Kuzey Afrika (Tnis) ve Mslman spanya (el-Endels) anlmaktadr.
Sar. : 65 mm, 195 g. (Envanter No: K 3.25)
inko Karbonat
Yass akl inko maden filizi genelllikle mineral olarak inko karbonat veya tutya ta adn alm olan ve inko maden filizi olarak byk bir rol oynayan baka bir inkolu mineralle, karbonik inko, birlikte bulunur. Ayn ekilde zaman zaman canl yeil, mavi ve muhtemelen tpk yass akl inko maden filizi gibi meneke renginde renklendirilmi agregalarda bulunmaktadr ... (Bauer, Edelsteinkunde s. 524)1.
1) Yeil. 70 x 45 mm, 160 g. (Envanter No: K 3.56a)
1 Ayrca
2) Beyaz. : 65 mm, 219 g. (Envanter No: K 3.56b)
bkz. Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 2; alRzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 44, 86; Rz: el-Mudal et-Talm, s. 413-414 (Tekrarbasm: a.y., s. 109-110, burada Rz bu maddenin oluumu sorusunu lel el-Medin isimli kitabnda ele aldn sylemektedir); Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 175-176 (Tekrarbasm: a.y., s. 183184); Tamm: Mrid, s. 53-66, 158-162; azvn: Acib el-Malt, s. 214; bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 143-145 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 322-325; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 217-220).
186
M N E R A L O J
Bdzehr
Panzehir Ta
veya belki de:
acer el-ayye
(Ylan Ta)
Serpantinit
1) Yeil. 120 x 90 mm, 478 g. (Envanter No: K 3.47a) 2) Gri. 100 x 45 mm, 242 g. (Envanter No: K 3.47b) 3) Siyah. 100 x 70 mm, 375 g. (Envanter No: K 3.47c)
el-azvnye gre (Acib el-Malt s. 217) bu iki ta birbirleriyle kartrlmaktadr. Birincisinin ismi Farsadan (zehr = zehir) gelmektedir1. Her ikisi de panzehir olarak kullanlmtr. Bu talarn czam, kalp, bbrek ve mide hastalklarnda etkilerinden de bahsedilmektedir. Bulunma yerleri olarak ran, zellikle ursn ve Hindistan bildirilmektedir2.
1 Bkz. Ruska, J.: Das Steinbuch aus der Kosmographie des ... el-Kazwn, a.y., s. 29 (Tekrarbasm: a.y., s. 249). 2 Dioskurides: Kitap 5, kapitel 161; bkz. Berendes, J.: s. 55; Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 104-105, 147-149 (Tekrarbasm: a.y., s.112-113, 155-157); Tamm: Mrid, s. 115-118, 194-197; Brn: Cemhir, s. 200-2002, 207-208; azvn: Acib el-Malt, s. 217-218, 231; bn el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 10 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 412; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 289).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
187
Rum
Mermer
1) Krmz. 110 x 40 mm, 310 g. (Envanter No: K 3.33a) 2) Siyah. 85 x 60 mm, 320 g. (Envanter No: K 3.33b) 3) Gri (kl rengi). 170 x 90 mm, 450 g. (Envanter No: K 3.33c) 4) Sarms. 95 x 80 mm, 398 g. (Envanter No: K 3.33d) 5) Beyaz. 120 x 90 mm, 580 g. (Envanter No: K 3.33e)
Farsa ve Trkede bu ta mermer adn tamaktadr. Bu tan tarif edildii Arapa kaynaklar onu deiik renklerde tanmaktadr ve inaat alannda ve mezar ta olarak kullanmn zikretmektedir. Arap tbbnda toz halinde kan dindiren ila olarak kullanlmtr1.
1 drs: el-Cmi li-ft ett en-Nebt, Cilt 2, ksm 2, s.
452; bn el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 138 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 1040; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 493); azvn: Acib el-Malt, s. 225.
188
M N E R A L O J
ertekn
A boyas, sar
75 x 55, 215 g. (Envanter No: K 3.15)
Sar, abuk krlr bir ta. Paleolitik adan beri toz boya olarak kullanlmaktadr ve tp alannda deri hastalklarnn tedavisine hizmet etmektedir1.
1 bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 20-21 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 49-50; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 28).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
189
mansiy
Pirolusit, Magneziya
Pek ok renktebilinen mansiy ta Arapa kaynaklarda, ayn ekilde bir ok renkte bilinen marasa, markazit ile birlikte sk sk anlmaktadr. Bu nedenle pek az olmayan sklkla da birbirleriyle kartrlmlardr1. Mansiy hakknda Eb Bekr er-Rz yle sylemektedir: Deiik trler (renkler) vardr. Bu tan, iinde parltl gzler olan toprakms siyah bir tr vardr. Ayrca onun sert demirimsi paralar da vardr, bu eril olan mansiy tadr. Bundan baka onun kabuklu krmz bir tr de vardr, bu diil mansiy tadr; bunun iinde parltl gzler vardr ve o, trnn en iyisidir.2 Buna ilikin J. Ruska aklayac tarzda unlar sylemektedir: Mansiy kelimesi Rzde bugn bile pratik kullanm iin yumuak ve sert manganez maden cevheri olarak ayrt edilmekte olan mangan oksidleri ifade etmektedir. Parltl
1 Wiedemann,
1) : 55 mm, 142 g. (Envanter No: K 3.41a) 2) : 70 mm, 210 g. (Envanter No: K 3.41b)
gzlerden muhtemelen, gnete aa yukar oynatldnda parldayan kk kristal yzeyler kasdedilmektedir, belki de parltsz fon zerindeki madeni parlakla sahip olan yerler. Krmz renkte, kabuk formunda ortaya kan tr grnd kadaryla, dnm rn olarak manganez maden yataklarnda sk sk rastlanan mangan karbonattr. Farkl trlerin ayrt edilmesi Rznin randa doal bir yntemle tankln tahmin ettirmektedir.3 Byk olaslkla mansiyda sz konusu olan, gnmzde pirolusit olarak adlandrlan mineraldir. Cam retiminde kullanlmtr. Bulunma yeri randr4.
3 a.e., s. 43; mansiynn kirelenmesinin iki tr iin ayrca bkz. s. 146 4 Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 112, 160161 (Tekrarbasm: a.y., s. 120, 160-161); Eb Abdallh el-rizm: Meft el-Ulm, s. 261; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 161 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 329; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 523).
E.: Zur Chemie bei den Arabern (= Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften XXIV), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 43/1911/72-113, zellikle s. 98 (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze, cilt 1, s. 689-730, zellikle s. 715). 2 J. Ruska tarafndan tercme edilmitir, al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 86.
190
M N E R A L O J
acer el-ub
Kartal Ta, ngrak Ta
1) Kapal. : 50 mm, 74 g. (Envanter No: K 3.01a) 2) Krlm. : 50 mm, 66 g. (Envanter No: K 3.01b)
Demirhindi ekirdeklerine benzeyen bir ta; silkelendiinde kendisinden kan bir ses duyulur, fakat krlrsa, iinde hibir ey grlmez. Kartal yuvasnda rastlanr ve kartal onu Hindistandan getirir. Eer bir kimse kartaln yuvasna doru giderse, kartal bu ta kapar ve ona doru atar, onu yakalasn ve geri dnsn diye, sanki kartal o kiinin bu ta yznden onu aradn biliyormu gibi.1 Bu ta acer en-nesr (Kartal/Akbaba ta) ve hacer ktemekt olarak da adlandrlmaktadr. Drt bulunma yeri zikredilmektedir: Yemen, Antakya, Kbrs ve Kuzey Afrika2.
1 azvn: Acib el-Malt, s. 220; tercme Ruska, J.:
2 Ayrca bkz. bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 51-52, cilt 2, s.
12 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 121-122, 412, 420421; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 73-74, 294); Brn: Cemhir, s. 102.
Das Steinbuch aus der Kosmographie des ... el-Kazwn, a.y., s. 218 (Tekrarbasm: a.y., s. 238).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
191
ebb
ap, Alnit
2 rnek. : 24 mm. Toplam arlk: 60 krat. (Envanter No: K 3.03)
ap er-Rzye gre vitriyoller gurubu arasnda saylmaktadr. Boyamada ve tabaklamada kullanlr, renkli mrekkeplere katk olarak ve bulank svlar berraklatrmak iin. Tp alannda kan dindirici ila olarak, gz ilalarnn ve pomatlarn tamamlayc unsuru olarak, deri hastalklarnda, di arlarnda gargara olarak ve di etini glendirmek iin kullanlmaktadr. Bulunma yerleri Msr, Libya, Yemen ve Dou Trkistan1.
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 119, 174 (Tekrarbasm: a.y., s. 127, 182); Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 2, 4; al-Rzs Buch Geheimsis der Geheimnisse, a.y., s. 87; Ruska, J.: Das Buch der Alaune und Salze, Berlin 1935, s. 79-80, 121.
192
M N E R A L O J
(paralanm)
zct
Vitriyoller
er-Rz vitriyollerin yedi trnden bahsetmektedir, bunlar arasnda alads, alar, aland ve srn. bn Sn ve bn el-Bayr gibi dier bilginler, beyaz, sar, krmz ve yeil renkleri anmaktadrlar; mavi eksiktir. er-Rz ayrca suni olarak vitriyoller kazanma yntemini de ele almaktadr (bkz. al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 47, 87-88; bn el-Bayr, Cmi, Cilt 2, s. 148-152). Arapa kaynaklara gre bulunma yerleri Suriye, Msr, Yemen, Kbrs, spanya ve Kuzey randa Crcn ve aberistn ve bugnk Afganistanda Bmiyn. Bu ta tbbi kullanmda banlarda, kulak kiri birikmelerinde, kurbaack yumrularnda, uyuza kar ve kan dindirmek iin anlmtr (bn elBayr, Cmi, Cilt 2, s. 152; Franszca terc. Leclerc, Cilt 2, s. 194; Almanca terc. Sontheimer, Cilt 1, s. 515)1.
1) Beyaz. 2 para, : 30 mm, 13 g. 1 para, : 50 mm, 34 g. (Envanter No: K 3.54a) 2) Renkli vitriyol. 96 x 63 mm, 55 g. (Envanter No: K 3.54c) 3) Mavi. Uzunluk: 58 mm, 28 g. (Envanter No: K 3.54b)
4) Yeil. tlm, 13 g. (Envanter No: K 3.54d) 5) Altn gzler. : 42 mm, 18 g. (Envanter No: K 3.54e) 6) Kalkantit (Gz ta) : 46 mm, 51 g. (Envanter No: K 3.59) 7) (Uuk) sar vitriyol, zc afar
1 Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 119, 173-174 (Tekrarbasm: a.y., s. 127, 181-182); Brn: Cemhir, s. 253; drs: el-Cmi li-ft Ett en-Nebt, cilt 1, s. 152, cilt 1, ksm 2, s. 209-211; azvn: Acib el-Malt, s. 225-226, kr. Ruska, J.: Das Steinbuch aus der Kosmographie des ... el-Kazwn, a.y., s. 23-24 (Tekrarbasm: a.y., s.243-244).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
193
ismid
Antimon
: yaklak 45 mm, 122 g. (Envanter No: K 3.05)
Muammed b. Amed et-Temm (4./10. yzyl)ye gre iki antimon tr vardr. Birisi fahn blgesinde, dieri Maribde tannmaktadr. et-Temm sonuncusunun iki trn daha bilmektedir (Kitb el-Mrid s. 31-35)1.
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 119, 175 (Tekrarbasm: a.y., s. 127, 183); bn el-Cezzr: timd, faks. ed. s. 177178, Latince tercme Liber fiduciae, s. 89 (Tekrarbasm: a.y., s. 331); bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 12 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 27-28; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 15-16.
194
M N E R A L O J
kul
Galenit (1)
: 70 mm, 425 g. (Envanter No: K 3.12)
Galenit (2),
belki molibdenit
(bkz. Oken, Allgemeinde Naturgeschichte, Cilt 1, s. 429).
Grafit
Galenit, Arap literatrnde yukarda sunulmu olan (s. 193) antimon (ismid)dan ak ve seik olarak ayrt edilmemektedir. Her iki terim eanlaml olarak sk sk kullanlmaktadr. Maddenin en ayrntl ve en iyi tarifini Muammed b. Amed et-Temmnin Kitb el-Mridine (s. 31-36) borluyuz. Dier kaynaklara yaplan tamamlayc atflarla birlikte buna yaplm deerli bir erhi Jutta Schnfeld aktarmaktadr (a.e., s. 132-137). Galenitin karakteristik zellikleri arasnda Lorenz Oken1, onun metalimsi parltsn ve huni eklindeki oyuklarn dile getirmektedir. Bunlar,
1 Allgemeine
Naturgeschichte fr alle Stnde, cilt 1: Mineralogie und Geognosie, Stuttgart 1839, s. 426, 435.
et-Temm grnd kadaryla muayyen (gzl) diye nitelendirmektedir; bu gzler ne kadar dz olursa, yani yzey ne kadar przsz olursa galenitin kalitesi o kadar iyidir (a.e., s. 133). Arapa kaynaklar bulunma yeri olarak Mslman spanya (el-Endels), Kuzey Afrika (Tunus) ve ran zikretmektedir. Bu arada Tunis civarndaki Cebel Zavn (bkz. Yt, Mucem el-Bldn, cilt 2, s. 935) ve spanyol kenti Baza yaknndaki Cebel el-Kul (azvn, Acib el-Malt s. 171) dalar isimce zikredilmektedir (bkz. a.e., s. 134) Ayrca gz makyaj, daha dorusu bunun imali iin kullanlan ince toz, rnein grafitten, trsel bakmdan kul olarak nitelendirilmektedir.
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
195
zeyba
Cva
yaklak 15 g., kaynakla birletirilmi tp ierisinde (oda scaklnda akkan) (Envanter No: K 3.43)
Cbir b. ayyn, er-Rz, Arap kimyaclarn ve simyaclarn ou, cvay ruhlar (erv) arasna yerletirmektedirler. Zeyba kelimesi Sryaniceye ve Arapaya girmi olan Orta Farsa bir kelimeye dayanmaktadr1. Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklar, Persepolis civarndaki aar, Azerbaycanda Urmiye Glnn gney dousunda bulunan bir dier yeri ve Hindikuun batsndaki Bmiyn dalarnda bulunan bir blgeyi anmaktadr2.
zuncufr
Zinnober
(Cva Slfidi, Vermiyon)
Boyut: 120 x 80 mm. Arlk: 160 g. Zehirli! (Envanter No: K 3.57)
Maden iciliiyle kazanlan zinnober (zuncufr mal) yan sra 4./10. yzylda yapay olarak imal edilenleri (zuncufr man) de biliniyordu.
Ruska, J.: al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 37. 2 a.e., s. 38. Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 123, 180 (Tekrarbasm: a.y., s. 131, 188); Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 13-20; Brn: Cemhir, s. 229-232; azvn: sr el-Bild, s. 126 (Drbcird); bn el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 177-178 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 228-230; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 553-555).
1 Bkz.
En tannm bulunma yeri spanya idi (bn elBayr, Cmi, Cilt 2, s. 170; J. Ruska: al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 38-51). Tpta zinnober yaralanmalarda kullanlan pomatlarn tamamlayc unsurlarndand ve toz olarak banlarn tedavisinde de kullanm bulmutu1.
1Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 124-125, 182 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 132-133, 190); azvn: Acib el-Malt, s. 228.
196
M N E R A L O J
bra
Boraks
1) Ham, krlm. Arlk: 11 g. (Envanter No: K 3.13a)
2) Ideomorph. 50 x 40 mm, 65 g. (Envanter No: K 3.13b)
Arap mineraloglar ve kimyaclar bra (boraks) ve tinkr (tinkal) bazen birbirinden ayr bazen de tek bir ey olarak ele almaktadrlar. Eb Bekr er-Rz, tinkalin boraksdan suni olarak kazanldn kastediyor grnmekte. Boraks be rekte bilinmektedir. Ekmek boraks (bra el-ubz) ve kuyumcu boraks (bra e-sna) beyazdr. En iyi tr randaki Zervend boraksdr. Bulunma yerleri olarak el-azvn (Acib elMalt s. 212) Hindistan ve randa Kirmn zikretmektedir1.
1 Ayrca
bkz. Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 6; al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 88-89; Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 118, 173 (Tekrarbasm: a.y., s. 126, 181); Tamm: Mrid, s. 51-53, 155-157; bn elBayr: Cmi, cilt 1, s125-127, 141 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 288-290; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 187-190).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
197
al
Muskovit (Mika)
Al tann bir eidini nitelendiren Almanca Talk kelimesi Arapa al teriminden gelmektedir. Tpta al, banlara kar ve kan dindirici ila olarak kullanlmtr. Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklar Hindistan, Yemen, spanya ve Kbrs anmaktadr1.
175 x 135 mm, 0,69 kg. (Envanter No: K 3.35)
1 Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 119, 174-175 (Tekrarbasm: a.y., s. 127, 182-183); Rz: elMudal et-Talm, s. 413 (Tekrarbasm: a.y., s. 109); drs: el-Cmi li-ft Ett en-Nebt, cilt 2, ksm 1, s. 243; azvn: Acib el-Malt, s. 230; Tf: Azhr el-Efkr, s. 54-55 (Tekrarbasm: a.y., s.6-7).
198
M N E R A L O J
mil
Kayatuzu
1) zekilli. : 75 mm, 185 g. (Envanter No: K 3.51b)
2) Kaba. 120 x 80 mm, 0,5 kg. (Envanter No: K 3.51a)1
Al b. Rabben e-aber: Firdevs el-ikme, s. 395; Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 6-7; ayn yazar v, cilt 21, ksm 2, Haydarabad 1968, s. 554-561; Muvaffaaddn el-Herev: Ebniye, s. 314-315 (Tercme, Achundow s. 271; tekrarbasm, s. 144); Eb Abdallh el-rizm: Meft el-Ulm, s. 259); bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 163-166 (Franszca eviri,
Leclerc, cilt 3, s. 334-337; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 527-531); azvn: Acib el-Malt, s. 240. Wiedemann, E.: Entsalzung des Meerwassers bei Brn, in: Chemiker-Zeitung 46/1922/230 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften cilt 2, Frankfurt 1984, s. 1019); Ruska, J.: Das Buch der Alaune und Salze, Berlin 1935.
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
199
cibsn, ca
Al Ta
1) Var., Alabaster (su mermeri). 90 x 70 mm, 341 g. (Envanter No: K 3.18a)
2) Var., al kristali. 160 x 120 mm, 356 g. (Envanter No: K 3.18b)
Al yanmam formda kan dindirici ila olarak hizmet grmtr1.
1 Rz: Esrr
ve-Srr el-Esrr, s. 4; al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 87; bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 159 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 346-347; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 242-243).
200
M N E R A L O J
kibrt
Kkrt
1) nce kristalin. 65 x 55 mm, 9 g. (Envanter No: K 3.45a)
2) Kaba kristalin. 55 x 50 mm, 88 g. (Envanter No: K 3.45b)
Arap kimyaclar kkrt bedenler (ecsd) diye isimlendirilen metallerin karsna yerletirdikleri ruhlar (erv) arasnda saymaktadrlar. Ruhlar bedenlerin aksine renklendirici ve akkandr. Arap kimyaclar ve mineraloglar kkrd deiik renklerde tanmaktadrlar, sar, krmz, beyaz ve siyah renkler bunlar arasndadr. Krmz olan, en deerli kabul etmilerdir. Kkrt kimyasal ve endstriyel ilemlerin vazgeilmez unsuru idi. er-Rzye gre kkrd ve zern (bkz. bir sonraki mineral) ilemede kullanlan maddeler arasnda unlar bulunmaktadr: Bakr yeili, Nreler, kireler, demirin, bakrn, kalayn ve kara kurun trps, vitriyol, tuz, stbe, mrdesenk, cam, Qali, talk ...1 Ortak bir almada Eilhard Wiedemann ve Julius
1 Ruska, J.: al-Rzs
Ruska, Arap simyaclarda yaygn takma adlar bir araya getirme teebbs srasnda kkrde ait yirmi nitelemeyle karlamlardr. Genel olarak bu isimler ounlukla Arapa, ok az Farsa ve Sryanicedir ve hibiri Yunanca deildir2. Tp alannda kkrtn kullanm olduka yaygnd, mesela uyuz, sarlk, astm, ksrk tedavisinde, deri beneklerinde veya akrep sokmalarnda.
Buch der Geheimnisse, a.y., s. 111.
2 Alchemistische Decknamen, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 5657/1924-25/17-36, zellikle s. 35-36 (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze, cilt 2, s. 596-615, zellikle s. 614-615). Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s.112-113, 161-162 (Tekrarbasm: a.y., s. 120-121, 169-170); bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 49-50 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 139-141; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 344-347); azvn: Acib el-Malt, s. 243-244; emseddn ed-Dme: Tufet ed-Dehr, s. 58 (Tercme A.F. Mehren, s. 62-63).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
201
zern
Arsenik
: yaklak 45 mm, 122 g. Zehirli! (Envanter No: K 3.06)
rpiment (Sar Zrnk)

: 65 mm, 270 g. Zehirli! (Envanter No: K 3.07)
zern afar
zern amer
Realgar (Krmz Zrnk)

95 x 45 mm, 147 g. Zehirli! (Envanter No: K 3.44)
Arap mineraloglar arseniki bir ok renkte tanmlardr. Zehir olarak kullanm da malumlaryd. Kken yeri olarak fehn zikretmektedirler1.
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 113; Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 3; Brn: Cemhir, s. 103; bn elBayr: Cmi, cilt 2, s. 160-161 (dier kitaplarn yan sra er-Rznin gnmze ulamam kitab lel elMedinden alntda bulunmaktadr) (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 205-207; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 527-529).
202
M N E R A L O J
acer el-birm
Steatit
Arap filologlar maden ocaklarnda klartlan bu ta mutlak tencere (el-qdr mulaan) olarak nitelendirmektedirler, nk bu ta zellikle kaplarn, mangallarn, kandillerin vs. imaline elverilidir. icz (Bat Arabistan) ve Yemen en ok tannan bulunma yerleriydi1. Corafyac e-erf el-drs2 Kzl Denizin dou kysnda bulunan el-avr bu maddenin en nemli bulunma yeri olarak nitelendirmektedir. Buradan bir ok lkeye bu madde ihra ediliyordu. Bu tan e-if ve Mekke arasndaki ayn isimli bir kyn yaknnda bulunan bir maden oca (madin el-burm) daha Emeviler dneminde bilinmekteydi3. el-azvn4
cilt 14, Kahire 1302 (1885), s. 311. Nzhet el-Mt f tir el-f, Neapel ve Roma 1970, s. 350. 3 Bkz. Yt: Mucem el-Bldn, cilt 4, s. 572. 4 sr el-Bild, s. 275.
2 1 bn Manr, Muammed b. Mukerrem: Lisn el-Arab,
Kuzey randa s kentini de bilinen bulunma yeri olarak zikretmektedir. bn el-Bayra gre (Cmi Cilt 2, s. 19) toz haline getirilmi bu ta, di bakm iin ve de er-Rzye gre kendi dneminde kimya labaratuvarnda gerekli yapay kilin tamamlayc unsuru olarak kullanlmtr (bkz. s. 134)5.
5 al-Rzs
Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 61, 96, 195; Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 251 (Tekrarbasm: a.y., s.223).
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
203
1) Beyaz. 110 x 80 mm, 56 g. (Envanter No: K 3.11a) 2) Siyah. : yaklak 65 mm, 124 g. (Envanter No: K 3.11b) 3) Kahverengi. 110 x 75 mm, 124 g. (Envanter No: K 3.11c)
ayr, aysr
Snger Ta (Ponza Ta)

Pseudo Aristoteles talar kitabnda (s. 120, tekrarbasm s. 128) snger ta u ekilde tarif edilmektedir: Bu bir deniz tadr, hafiftir, gevek oluumludur; su zerinde yzer. Sicilyada bulunur, genellikle beyazdr ve deniz tereya olarak isimlendirilir. Eer bu tala deriler ovulursa, ptrlenirler. Dileri temizler ve gz tozu olarak kullanlr. Onunla kattan renk ve mrekkep alnr. (Gz doktorunun) onu bal ile kartrmasyla gzden akbenei giderir, zellikle hayvanlarn gzlerinden. Hekim onu yaln halde kullanmaz, nk keskinlii nedeniyle hayvana ac verir. (Terc. J. Ruska s. 176, Tekrarbasm s. 184). Arapa kaynaklarda Sicilyann yan sra ayrca Ermenistan ve skenderiye bulunma yerleri olarak anlmaktadr. et-Temm (Mrid, s. 91-95)de yle denilmekte: Onun gerek doasna gelince, yanm kllerden birisidir; nk Sicilyada denizde bulunan ve volkan adnda olan dan zerindeki ate bu ta kusmaktadr, irili ufakl olur, cevheri atetir. Eer deniz suyuna derse, suyun yzeyinde yzer, nk bedeninde gzeneklilik ve abuk krlganlk vardr (Terc. Jutta Schnfeld a.e. s. 92)1.
1 Ayrca bkz. azvn: Acib el-Malt, s. 233; bn elBayr: Cmi, cilt 4, s. 42 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 126; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 332-333).
204
M N E R A L O J
sebec
Oltu Ta (Gagat)
Oltu ta bir bitml linyit kmrdr. Arapa sebec kelimesi orta Farsa ebek (yeni Farsa ebeh) kelimesinden gelmektedir. Tpta oltu ta gzdeki katarakta kar ve korkulu ryalara kar kullanlmtr. Bulunma yerleri olarak el-Brn (Cemhir s. 199) randa abern ve l Denizin dousundaki blgeyi gstermektedir. Dier kaynaklar Hindistan bulunma yeri olarak anmaktadrlar1.
1) : 90 mm, 188 g. (Envanter No: K 3.17) 2) 64 x 116 mm. (Envanter No: K 3.38)
bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 107, 153154 (Tekrarbasm: a.y., s. 115, 161-162); Tamm: Mrid, s. 79-80, 170-171; Tf: Azhr el-Efkr, s. 48 (Tekrarbasm: a.y., s. 13); azvn: Acib el-Malt, s. 228; bn el-Bayr: Cmi, cilt 3, s. 4 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 237; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 4).
1 Ayrca
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
205
2) Krmz meneke rengi. : 100 mm, 850 gr. (Envanter No: K 3.52b)
3) Sarms krmz. : 65 mm, 225 gr. (Envanter No: K 3.52c) 4) Krmz tebeir. : 50 mm, 45 gr. (Envanter No: K 3.52d)
1) Yeil. 130 x 100 mm, 500 gr. (Envanter No: K 3.52a)
5) Beyaz. 75 x 45 mm, 130 gr. (Envanter No: K 3.52e)
Kil
Kilin kimya frnlar imalinde kullanm ve laboratuvarda kullanlan n el-ukem1 (Julius Ruska tarafndan yapay kil olarak tercme edilmitir2, bkz. s. 134) bir yana, Arap tabipleri kilin, bilgilerini Dioskurides ve Galenden aldklar birok trn bilmektedirler. bn el-Bayr (Cmi cilt 3, s. 106-112) dierlerinin yan sra unlar zikretmektedir: 1. n matm, mhrlenmi kil, Terra sigillata (), Galenden rivayet edilmitir. 2. n Mr, Msr kili (Galende byledir, Dioskurides bunu olarak isimlendirmekte). 3. n Sm, Samos Adasndan ( ) kil, Dioskurides ve Galen tarif etmitir.
1 Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 10. 2 al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 96.
4. n Cezret el-Maik, Chios Adas ( )ndan kil, Dioskurides ve Galen tarafndan tarif edilmitir. 5. n mliy, Kiklat Adalarndan biri olan Kimolosdan ( ), Dioskurides ve Galen tarafndan tarif edilmitir, muhtemelen Basrallarn n urr olarak isimlendirdikleri kille ayndr, bn el-Bayr (Cmi cilt 3, s. 111). 6. n kerm, Ba Kili ( ), Dioskuridese gre Suriyedeki Seleukiadan siyah bir kil. 7. n Ermen, Ermeni kili ( ), Galen tarafndan tarif edilmitir. 8. n Nsbr, Kuzey randaki Nprdan kil3.
3 lgili aklamalarn Franszca tercmesi Leclerc, cilt
2, s. 421-427; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 166-176. Ayrca bkz. Dioskurides, kitap 5, kapitel 172ff., Berendes, J.: 554 ff.; Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Khn, cilt 12, Leipzig 1826, s. 165-192.
206
M N E R A L O J
zebed el-bar ve srac
Sepiyolit (Lleta)
Przsz. Boyut: 35 x 25 mm, 5 g. (Envanter No: K 3.46a)
Kaba. Boyut: 70 x 40 mm, 32 g. (Envanter No: K 3.46b)
Arap bilginler Yunan ncleri Dioskurides ve Galenden lletann Halkyonion ve Adarkes ad altnda iki trn tanmlardr. Bunlar birbirlerinden ayrt etmelerine ramen her ikisini de zebed el-bahr (lleta) olarak adlandrmaktadrlar. bn el-Bayr (Cmi cilt 3, s. 43)da sonuncusu srac olarak ortaya kyor. Lletann tamamlayc unsuru olan sepiyolite tekabl etmektedir. Dioskuridese gre (Kitap 5, Kap. 136) Adarkes czam, liken hastaln, beyaz lekeleri, lentigolar ve benzeri hastalklar gidermeye yaramaktadr ... siyatikte de yardm dokunur.1
1 Bkz. Berendes, J.: a.e., s. 541. Ayrca Tamm: Mrid, s. 105-108, 187-189; Muvaffaeddn el-Herev: Ebniye, s. 176 (Tercme Achunow, s. 215; tekrarbasm, s. 87); bn el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 154-155 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 196-197; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 518-519); azvn: Acib el-Malt, s. 226.
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
207
drr, ll
nci
Tp alannda inci, ilalara toz formunda eklenmektedir. Gz derilerini, kaslarn ve kalbi glendirmek iin ve melankoliye kar kullanlmtr. Arapa kaynaklar bulunma yeri olarak genelde Hint Okyanusundan, zellikle ran Krefezinden Bahreynden, Sri Lankadan, Kzl Denizden (Dahlak-Takmadas) ve Zencibrdan (Sensibar) bahsetmektedirler1.
: 7,5 mm, 2,5 krat. (Envanter No: K 3.39) des Aristoteles, a.y., s. 96-98, 130-133 (Tekrarbasm: a.y., s. 104-106, 138-141); Tamm: Mrid, s. 35-40, 138-143; Brn: Cemhir, s. 104-137; bn elCezzr: timd, tpkbasm ed. s. 31; azvn: Acib el-Malt, s. 223-224; ayrca bkz. Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 219-223, 231-232, 237-238,
1 Steinbuch
254-255 (Tekrarbasm: a.y., s. 191-195, 203-204, 209210, 226-227); Ruska, J.: Perlen und Korallen in der naturwissenschaftlichen Literatur der Araber, in: Naturwissenschaftliche Wochenschrift (Jena) 20/1905/612-614 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, Frankfurt 2001, s. 252-254).
mmiy
Mumya
(Yermumu, Karasakz)
Kaya kovuklarndan szan sert, siyah ve parlak, mineralik sv (Dietrich). Yemen, Gney ran ve Hindistanda bulunmaktadr. Tbbi alanda mmiy kemik krklarnda, incinmelerde, burkulmalarda, kanamalarda ve yara tedavilerinde kullanlmaktadr ve panzehir olarak da kullanlmtr1.
bn el-Cezzr: timd, tpkbasm ed. s. 112-113; Brn: Cemhir, s. 204-207; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 169-170 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 346-349; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 537-538); Dietrich, A.: Dioskurides triumphans, s. 20-21 (Arapa), 120-121 (Almanca).
208
M N E R A L O J
1) Krmz. : 27 mm, 15 g. (Envanter No: K 3.26a) 2) Beyazmavi. : 25 mm, 13 g. (Envanter No: K 3.26b) 3) Beyaz. : 110 mm, 0,7 kg. (Envanter No: K 3.26c)
mercn ve bussaz
Mercanlar
Mercn ve bussaz sk sk e anlaml olarak kullanlr. Kuzey Afrikada mercan arn (boynuz) olarak isimlendirilmektedir. Krmz, beyaz, siyah ve mavi renk ile tannmtr. Tozlatrlm mercan, gz hastalklarnda, mide ve dalak arlarnda kullanlmtr. Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklar dierleri yannda Akdeniz, Kzl Deniz kylarn ve Sicilyay zikretmektedirler1.
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 120, 176 (Tekrarbasm: a.y., s. 128- 184); Tamm: Mrid, s. 71-76- 164-167; Brn: Cemhir, s. 189-193; bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 93-94 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 223-225; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 137-139); azvn: Acib el-Malt, s. 238; daha fazla literatr iin bkz. Dietrich, A.: in: EI New ed., Cilt 6, 556-557.
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
209
kehrub, kehremn
Kehribar
1) Ak renkli. : yaklak 4 mm, 19 g. (Envanter No: K 3.09a) 2) Koyu renkli. : yaklak 47 mm, 34 g. (Envanter No: K 3.09b)
Kehribar, Farsa saman alan (kh-rub) yani saman eker anlamnda, Arap-slam bilginleri tarafndan ta olarak deil, ounlukla reine ve bitkisel bir rn olarak kabul edilmitir. Arap tabipler kan dindirici, kalbi glendirici ve gz arlarn azaltc bir ila olarak kehribar Yunan nclerinden almlardr1. el-Brn2 talar hakkndaki kitabna kehribar, sadece dou Trkleri arasnda tannmas ve rabet grmesi nedeniyle aldn sylemektedir. Grnd kadaryla kehribarn ovuturulduktan sonra saman ekme zelliinin bilgisi, ki bunu el-Brn bilinen bir ey olarak anmaktadr, inlilerden dou Trkleri zerinden Mslmanlara ulamtr3. Bulunma yerleri olarak Hazardenizinin ve Akdenizin kylar, kuzey ve gney Atlantik Okyanusunun dou kylar zikredilmektedir4.
1 Bkz. bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 88-89. 2 Brn: Cemhir, s. 210. 3 F.M. Feldhaus Die Technik. Ein Lexikon
der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker (Wiesbaden 1914, tekrarbasm Mnih 1970), Sp. 78, isimli kitabnda yle demekte: Daha m.s. 315 civarnda kehribarn elektirik zellii inlilerin malumuydu. Avrupada ilk olarak Gilbert bu doa gcnn farkna varmtr (Gilbert, De magnete, Londra 1600).
4 Al b. Rabban e-aber: Firdews el-ikme, Berlin 1928, s. 405 (bkz. Schmucker, Werner: Die pflanzliche und mineralische Materia Medica im Fidaus el-ikme des Al ibn Sehl Rabban e-aber, Bonn 1969, s. 414415); bn el-Cezzr: timd, tpkbasm ed. s. 18; azvn: Acib el-Malt, s. 234; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 88-89 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 209-211; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 405-406); Jacob, Georg: Der Bernstein bei den Arabern des Mittelalters, Berlin 1886 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, Frankfurt 2001, s. 115-126; ayn yazar: Neue Studien, den Bernstein im Orient betreffend, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig) 43/1889/353-387 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, s. 127-161); Schneider-Dresden, Oskar: Nochmals zur Bernsteinfrage, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig) 45/1891/239-244 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, s. 163-168); Jacob, G.: Kannten die Araber wirklich sicilischen Bernstein?, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig) 45/1891/691-693 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, s. 169-171); Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, in: Archiv fr Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig) 1/190809/208-211, zellikle s. 211 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, s. 169-171, zellikle s. 171).
210
M N E R A L O J
Maz
Bitkisel dokunun maz arlar tarafndan oluturulan uru, maz tuzu (tanen) elde etmek iin kullanlmaktadr.
20 adet.. Toplam arlk 50 g. (Envanter No: K 3.60)
Helile
Terminalia chebulann tanen zengini meyvesi.
7 adet. Toplam arlk: 27 g. (Envanter No: K 3.62)
Gummi arabicum
(Arap Zamk)
Afrika akasyalarnn kurumu z suyu, yksek kaliteli, suda znebilir yaptrc bir madde.
7 <gzya>, toplam arlk 67 g. (Envanter No: K 3.61)
M N E R A L L E R
v e
F O S L
C E V H E R L E R
211
Bibliyografya ve Dizinler
212
M N E R A L O J
B B L Y O G R A F Y A
BBLYOGRAFYA
213
lombre dAvicenne. La mdecine au temps des califes [sergi katalou], Paris: Institut du Monde Arabe 1996. Alcoatim (Sulaymn ibn ri al-Qth?) (6th/ 12th cent.). Texts and Studies. Collected and Reprinted, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1996 (Islamic Medicine cilt 56). Ammr b. Al el-Mavl: [Kitb el-Muntaab f lc el-Ayn] Das Buch der Auswahl von den Augenkrankheiten. alfa el-aleb: Das Buch vom Gengenden in der Augenheilkunde. al ed-Dn: Licht der Augen. Aus arabischen Handschriften bersetzt und erlutert von Julius Hirschberg, Julius Lippert und Eugen Mittwoch, Leipzig 1905 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 45). Anderson, Sygurd Ry, Ole Munk ve Henrik D. Schepelern: An Extract of Detmar Wilhelm Soemmerrings thesis: A Comment on the horizontal section of eyes in man and animals, Kopenhagen 1971 (Acta ophthalmologica, Suppl., 110). Bauer Bauer, Max: Edelsteinkunde. Eine allgemein verstndliche Darstellung der Eigenschaften, des Vorkommens und der Verwendung der Edelsteine, nebst einer Anleitung zur Bestimmung derselben, fr Mineralogen, Edelsteinliebhaber, Steinschleifer, Juweliere, Leipzig 1909. Bednarski, Adam: Die anatomischen Augenbilder in den Handschriften des Roger Bacon, Johann Peckham und Witelo, in: Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 24/1931/60-78. Bennion, Elisabeth: Antique dental instruments, Londra: Sotheby 1986 (Almanca: Alte zahnrztliche Instrumente, Kln 1988). Bennion, Elisabeth: Antique medical instruments, Londra: Sotheby 1979 (Almanca: Alte medizinische Instrumente, Leverkusen 1979). Berendes, Julius: Des Pedanios Dioskurides aus Anazarbos Arzneimittellehre in fnf Bchern. bersetzt und mit Erklrung versehen, Stuttgart 1902 (Tekrarbasm: Wiesbaden 1970). el-Brn: el-sr el-Biye an el-urn el-liye. Chronologie orientalischer Vlker von Albrn, ed. Eduard Sachau, Leipzig 1878 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 30, Frankfurt 1998); ngilizce eviri E. Sachau: The Chronology of Ancient Nations, Londra 1879 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 31, Frankfurt 1998). el-Brn: Kitb el-Cemhir f Marifet el-Cevhir, ed. F. Krenkow, Haydarabad 1355/1936 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 29). Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen Litteratur, Cilt 1, Weimar 1898; Cilt 2, Berlin 1902;
Supplementbnde 1-3, Leiden 1937-1942. Brunschwig, Hieronymus: Liber de arte distillandi de compositis i.e. Das buch der waren kunst zu distillieren, Leipzig 1972 (1512 Straburg basksnn tekrarbasm). [Cbir] Jbir ibn ayyn (2nd/8th cent.), Kitb es-Sebn/The Book of Seventy, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1986 (Series C 32). Carbonelli, Giovanni: Sulle fonti storiche della Chimica e dellAlchimia in Italia, Roma 1925. [el-Cezer, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi f nat el-iyel] The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitb f marifat al-iyal al-handasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, translated and annotated by Donald R. Hill, Dordrecht 1974). [el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedezzamn Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200), Al-Jmi bain al-ilm wal-amal an-nfi f inat al-iyal/Compendium on the Theory and Practice of the Mechanical Arts. Introduction in Arabic and English by Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002. Ciarallo, Annamaria: Pompi. Nature, sciences et techniques, Mailand 2001 [Sergi katalou Paris, Palais de la dcouverte 2001]. Clment-Mullet, Jean-Jacques Clment-Mullet: Essai sur la minralogie arabe, in: Journal asiatique (Paris), 6e srie, 11/1868/5-81, 109-253, 502-522 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 31, Frankfurt 2001, s. 179-422). Constantinus Africanus (11th cent.) and his Arabic Sources. Texts and Studies. Collected and Reprinted, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1996 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 43). Darmstaedter, Ernst: Die Alchemie des Geber, bersetzt und erklrt, Berlin 1922 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 71, s. 67-298). Dietrich, Albert: Dioscurides triumphans. Ein anonymer arabischer Kommentar (Ende 12. Jahrh. n. Chr.) zur Materia medica. Arabischer Text nebst kommentierter deutscher bersetzung, 2 Cilt, Gttingen 1988. [ed-Dme, emseddn, Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar] Cosmographie de Chems-ed-Din ... ad-Dimichqui, ed. Agust F. Mehren, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 203); Franszca eviri ayn yazar, Manuel de la cosmographie du Moyen-ge traduit de larabe Nokhbet ed-dahr fi adjaib-il-barr wal-bahr de Shems ed-Dn Abou-Abdallah Mohammed de Damas ... par A.F. Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 204). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt,
214
Leiden ve Londra 1960-2002. Enzyklopaedie de Islm. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wrterbuch der muhammedanischen Vlker. 4 cilt ve ek cilt, Leiden ve Leipzig 1913-1938. Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, Cenevre 1962. Europa und der Orient 800-1900 [Sergi katalou 4. Fetival der Weltkulturen Horizonte 89, MartinGropius-Bau, Berlin], ed. Gereon Sievernich ve Hendrik Budde Gtersloh ve Mnih 1989. Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm Mnih 1970). Fonahn, Adolf: Zur Quellenkunde der persischen Medizin, Leipzig 1910 (Tekrarbasm: Leipzig 1968). Forbes, Robert James: Short History of the Art of Destillation, Leiden 1948. Ganzenmller, Wilhelm: Liber florum Geberti. Alchemistische fen und Gerte in einer Handschrift des 15. Jahrhunderts, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin (Berlin) 8/1942/273-303 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 63, s. 259-290). Gildemeister, Eduard ve Friedrich Hoffmann: Die therischen le, 2. bask, 3. bask ve 1 Reg.cilt, Miltitz-Leipzig 1910-1929. Guerini, Vincenzo: A history of dentistry from the most ancient times until the end of the eighteenth century, New York 1909 (Tekrarbasm: Amsterdam 1967). Gurlt, Ernst: Geschichte der Chirurgie und ihrer Ausbung: Volkschirurgie, Alterthum, Mittelalter, Renaissance, 3 cilt, Berlin 1898 (Tekrarbasm: Hildesheim 1964). Hamerneh, Sami Khalaf: Drawings and pharmacy in al-Zahrws 10th-century surgical treatise, in: Contributions from the Museum of History and Technology (Washington, D.C.) 22/1961/81-94. Hamerneh, Sami Khalaf: Excavated Surgical Instruments from old Cairo, Egypt, in: Annali dellIstituto e Museo di Storia della Scienza di Firenze, 2/1877/1-14. Hamerneh, Sami Khalaf ve Glenn Sonnedecker: A Pharmaceutical View of Abulcasis al-Zahrw in Moorish Spain, Leiden 1963. von Hammer[-Purgstall], Josef: Auszge aus dem persischen Werke awhirnme [orijinali Arapa] d.i. das Buch der Edelsteine von Mohammed Ben Mansur, in: Fundgruben des Orients (Viyana) 6/1818/126142. Haschmi, Mohammed Yahia [Muammed Yay el-Him]: Geologische Beobachtungen bei Avicenna, in: Der Aufschlu. Zeitschrift fr die Freunde der Mineralogie und Geologie (Heidelberg, Gttingen) 7/1956/15-16. Haschmi, Mohammed Yahia: Die geologischen und mineralogischen Kenntnisse bei Ibn Sn, in:
Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Wiesbaden) 116/1966/44-59. Yay el-Him, Muammed: el-Madir el-Frisiyye li-Kitb el-Cemhir f Marifet el-Cevhir li-l-Brn, in: ed-Dirst el-Edebiyye (Beyrut) 1959, nsha 2-3, s. 58-65 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 30, s. 219-226). Yay el-Him, Muammed: el-Madir el-Hindiyye li-Ktb el-Acr el-Arabiyye, in: Safet el-Hind (New Delhi) 12,3/1961/100-115 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 30, Frankfurt 2001, s. 227-242). al-Hassan, Ahmad Y. ve Donald R. Hill: Islamic Technology. An illustrated history, Cambridge 1986. Hirschberg, Julius: Geschichte der Augenheilkunde, 1. ve 3. kitap: Geschichte der Augenheilkunde im Mittelalter und in der Neuzeit, Leipzig 1899 ve 1908, 3. kitap [devam]: Die Augenheilkunde der Neuzeit, Leipzig 1911 (Tekrarbasm zetler halinde: Islamic Medicine serisi, Cilt46, s. 199-244). Hirschberg, Julius: Zum Leipziger Augendurchschnittsbilde aus dem Ende des 15. Jahrhunderts, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 1/1907/316. Huard, Pierre ve Grmek, Mirko Drazen: Le premier manuscrit chirurgical turc rdig par Charaf ed-Din (1465) et illustr de 140 miniatures, Paris 1960. [uneyn ibn s] The Book of the Ten Treatises on the Eye ascribed to Hunain ibn Ishq (809-877 A.D.). The Arabic Text edited from the only two known Manuscripts, with an English Translation and Glossary by Max Meyerhof, Kahire 1928 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 22). [el-rizm, Eb Abdallh, Meft el-Ulm] Liber Mafth al-olm explicans vocabula technica scientiarum tam arabum quam peregrinorum auctore Ab Abdallah Mohammed ibn Ahmed ibn Jsof el-Ktib al-Khowarezmi, ed. G. van Vloten, Leiden 1895 (Tekrarbasm: Leiden 1968). bn el-Ekfn: Nuab ez-Zeir f Avl el-Cevhir, ed. Louis Cheikho in: Al-Machriq (Beyrut) Cilt 11/1908/751-765. bn el-Bayr: Kitb el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aziye, I-II, III-IV, ed. Kahire 1291/1874 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 69-70); Franszca tercme: Trait des simples par Ibn el-Bithar, trad. par Lucien Leclerc, 3 cilt, Paris 1877-1883 (Notices et extraits des manuscrits de la Biblothque nationale, cilt 23, 25, 26) (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 71-73); Almanca tercme: Groe Zusammenstellung ber die Krfte der bekannten einfachen Heil- und Nahrungsmittel von ... Ebn Baithar. Aus dem Arabischen bersetzt von Joseph von Sontheimer, 2 cilt, Stuttgart 1840-1842. bn el-Cazzr: Kitb el-timd f l-Edviye el-Mfrede/ The Reliable Book on Simple Drugs by Ibn al-Jazzr,
215
tpkbasm/ed. F. Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1985 (Series C-20). [bn el-Heysem] The Optics of Ibn al-Haytham, Books I-III: On direckt vision. Translation with introduction and commentary by Abdelhamid I. Sabra. 2 cilt, Londra 1989 (Studies of the Warburg Institute, 40, 1-2). [bn Sn, Kitb e-if ] Avicenn De congelatione et conglutinatione lapidum being sections of the Kitb al-Shif. The Latin and Arabic texts edited with an English Translation of the latter and with critical notes by E.J. Holmyard and D.C. Mandeville, Paris 1927 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 60, Frankfurt 2001, s. 147-240.). bn Sn: Kitb e-if, e-abiyyt Ksm 5: el-Medin ve-l-sr el-Ulviyye, ed. brhm Medkr, Abdulalm Muntair, Sad Zyid ve Abdullh sml, Kahire 1965. drs: el-Cmi li ift Ett en-Nebt = Kitb al-Jmi li-ift ashtt al-nabt wa-urb anw al-mufradt (ngilizce balk: Compendium of the Properties of Diverse Plants and Various Kinds of Simple Drugs), tpkbasm/ed. F. Sezgin, 3 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1995 (Series C 58, 1-3). Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1995-1998. Jacob, Georg: Neue Studien, den Bernstein im Orient betreffend (Neue Beitrge zum Studium des kaspischbaltischen Handels im Mittelalter, 1), in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig) 43/1889/353-387 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, s. 127-161). [el-azvn: Acib el-Malt] Zakarija Ben Muhammed Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. 1. Blm: Kitb Acib el-Malt, Die Wunder der Schpfung, 2. Blm: Kitb Asr el-Bild, Die Denkmler der Lnder, ed. Ferdinand Wstenfeld, Gttingen 1848-1849 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, 197-198). Kraus, Paul: Dschbir ibn ajjn und die Ismliyya, in: Forschungsinstitut fr Geschichte der Naturwissenschaften in Berlin. 3. Jahresbericht Berlin 1930, s. 23-42, (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 70, Frankfurt 2002, s. 103-122). Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Contribution lhistoire des ides scientifiques dans lIslam, I. Le corpus des crits jbiriens, II. Jbir et la science grecque, Kahira 1942-1943 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 67-68). Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Essai sur lhistoire des ides scientifiques dans lIslam. I. Textes choisis dits, Kahire 1354/1935 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 66).
Lindberg, David C.: Theories of Visison from al-Kindi to Kepler, Chicago ve Londra 1976. Meyerhof, Max: The Book of the Ten Treatises ond the Eye , bkz. uneyn ibn s. Meyerhof, Max ve Curt Prfer: Augenanatomie des unain b. Isq. Nach einem illustrierten arabischen Manuskript herausgegeben, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 4/1910/163-191 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 23, s. 45-73). Mieleitner, Karl: Zur Geschichte der Mineralogie. Geschichte der Mineralogie im Altertum und Mittelalter, in: Fortschritte der Mineralogie, Kristallographie und Petrographie (Jena) 7/1922/427480. Milne, John Stewart: Surgical instruments in Greek and Roman times, Oxford 1907 (Tekrarbasm: Chicago 1976). Muvaffaaddn el-Herev: el-Ebniye an ai el-Edviye Telf Muvaffaaddn Ab Manr el-Herev, ed. Amed Bahmanyr ve useyn Mabb Ardakn, Tahran 1346/1967 (ntirt-i Dnigh-i Tahrn. No. 1163) // Almanca tercme, Achundow =Abdul-Chalig Achundow, Die pharmakologischen Grundstze (Liber funtamentorum pharmacologiae) des Abu Mansur Muwaffak bin Ali Harawi zum ersten Male nach dem Urtext bersetzt und mit Erklrungen versehen, in: Historische Studien aus dem Pharmakologischen Instritut der Kaiserlichen Universitt Dorpat (Halle) 3/1893/135414, 450-481 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 50, Frankfurt 996, s. 7-319). Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 2000-2003. Naf, Muaf: El-asan b. el-Heysem, Busuh ve-Kufuhu l-Baariyye, 2 cilt, Kahire 1361/1942 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 35-36). Newman, William R.: The Alchemy of Roger Bacon and the Tres Epistolae Attributed to him, in: Comprendre et matriser la nature au Moyen ge. Mlanges dhistoire des sciences offerts Guy Beaujouan, Paris 1994, s. 461-479. Newman, William R.: The Genesis of the Summa Perfectionis (Appendix: An unknown Latin translation of Jbir), in: Archives internationales dhistoire des sciences (Paris) 35/1985/240-302. Newman, William R.: Linfluence de la Summa perfectionis du Pseudo-Geber, in: J.-C. Margolin, S. Matton (eds.), Alchimie et philosophie la Renaissance, Paris 1993, s. 65-77. Newman, William R.: New Light on the Identity of Geber, in: Sudhoffs Archiv (Wiesbaden) 69/1985/76-90. Newman, William R.: The Summa Perfectionis of Pseudo-Geber. A Critical Edition, Translation and
216
Study, Leiden 1991. Oken, Lorenz: Allgemeine Naturgeschichte fr alle Stnde. Cilt 1: Mineralogie und Geognosie, bearbeitet von Friedrich August Walchner, Stuttgart 1839. ONeill, Ynez Viol: The Fnfbilderserie reconsidered, in: Bulletin of the History of Medicine (Baltimore) 43/1969/236-245. ONeill, Ynez Viol: The Fnfbilderserie a bridge to the unknown, in: Bulletin of the History of Medicine (Baltimore) 51/1977/538-549. Niel, Ch.: La chirurgie dentaire dAbulcasis compare celle des Maures du Trarza, in: La Revue de Stomatologie (Paris) 18/1911/169-180, 222-229 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 145156). Pallas, Peter Simon: Reisen durch verschiedene Provinzen des Russischen Reiches in den Jahren 17681774, 3 cilt, St. Petersburg 1771-1774 (Nachdruck Graz 1967). Pereira, Michela: The Alchemical corpus attributed to Raymond Lull, Londra 1989 (The Warburg Institute survey and texts, 18). Polyak, Stephen L.: The Retina. The anatomy and the histology of the retina in man, ape, and monkey, including the consideration of visual functions, the history of physiological optics, and the histological laboratory technique, Chicago 1941. er-Rz, Eb Bekr: Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, ed. M. Ta Dnipah, Tahran 1964; Almanca eviri, Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, Berlin 1937. er-Rz, Eb Bekr: Kitb el-v f e-bb li-l-Feylasf ..., 22 Cilt, Haydarabad 1374/1955-1390/1971. Ruska, Julius ve Eilhard Wiedemann: Alchemistische Decknamen (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften, 67), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 56-57/1924-25/17-36, (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 2, s. 596-615). Ruska, Julius: Al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse mit Einleitung und Erluterungen in deutscher bersetzung, Berlin 1937 (Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin. Cilt 6) ((Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 74, s. 1-260). Ruska, Julius: Die Alchemie des Avicenna, in: Isis (Brudges) 21/1934/14-51 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 60, Frankfurt 2001, s. 244-281). Ruska, Julius: Arabische Alchemisten. I. Chlid b. Jazd ibn Muwiya. II. Gafar Aldiq, der sechste Imam, Heidelberg 1924 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 59, s. 1-56, 57-246). Ruska, Julius: Avicennas Verhltnis zur Alchemie, in: Fortschritte der Medizin (Berlin) 52/1934/836-837
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 60, s. 242-243). Ruska, Julius: Die bisherigen Versuche, das DschbirProblem zu lsen, in: Forschungs-Institut fr Geschichte der Naturwissenschaften in Berlin. 3. Jahresbericht, Berlin 1930, 9-22 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 70, s. 89-102). Ruska, Julius: Das Buch der Alaune und Salze. Ein Grundwerk der sptlateinischen Alchemie, neir, eviri ve aklama, Berlin 1935 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 73, s. 227-351). Ruska, Julius: Der Diamant in der Medizin, in: Zwanzig Abhandlungen zur Geschichte der Medizin. Festschrift Hermann Baas , Hamburg und Leipzig 1908, s. 121130 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, cilt 27, Frankfurt 2001, s. 239-248). Ruska, Julius: Die Mineralogie in der arabischen Literatur, in: Isis (Brksel) 1/1913-14/341-350 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, s. 255-264). Ruska, Julius: Perlen und Korallen in der naturwissenschaftlichen Literatur der Araber, in: Naturwissenschaftliche Wochenschrift (Jena) 20/1905/612-614 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, s. 252-254). Ruska, Julius: Pseudepigraphe Rasis-Schriften, in: Osiris (Bruges) 7/1939/31-94 (Tekrarbasm: Naturel Sciences in Islam serisi, Cilt 73, s. 353-416). Ruska, Julius: Pseudo-Geber, in: Das Buch der groen Chemiker, ed. Gnter Bugge, Cilt 1, Berlin 1929, s. 32-41 (Tekrarbasm: Naturel Sciences in Islam serisi, Cilt 70, s. 72-81). Ruska, Julius: Das Steinbuch aus der Kosmographie des ... al-Kazwn = Julius Ruska, Das Steinbuch aus der Kosmographie des Zakarij ibn Muammed ibn Mamd al-Kazwn bersetzt und mit Anmerkungen versehen, in: Beilage zum Jahresbericht 1895/96 der prov. Oberrealschule Heidelberg (Takrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 201, s. 221-264). Ruska, Julius: ber die Quellen des Liber Claritatis, in: Archeion (Roma) 16/1934/145-167, (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 71, s. 431-453). Ruska, Julius: ber die von Abulqsim az-Zuhrw (dorusu Zahrw) beschriebene Apparatur zur Destillation des Rosenwassers, in: Chemische Apparatur (Berlin) 24/1937/313-315 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 62, s. 299-301). Ruska, Julius: bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der Geheimnisse, in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin (Berlin) 4/1935/153-239 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 74, s. 261-347). Sabra, Abdelhamid I.: The Optics of Ibn al-Haytham, bkz. bn el-Heysem. Savage-Smith, Emilie: Attitudes toward dissection in medieval Islam, in: The Journal of the History of
217
Medicine and Allied Sciences (Minneapolis, Minn.) 50/1995/67-110. Schahien, Abdul Salam: Die geburtshilflichgynkologischen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim. Ins Deutsche bersetzt und kommentiert, Diss. Berlin 1937, s. 11-12 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 38, s. 321-359). Schedel, Hartmann: Buch der Cronicken, Nrnberg 1493 (Tekrarbasm: Weltchronik bal altnda, ed. Stephan Fssel, Kln-Londra vd. 2001). Schelenz, Hermann: Zur Geschichte der pharmazeutisch-chemischen Destilliergerte, Miltitz 1911 (Tekrarbasm: Hildesheim 1964). Schipperges, Heinrich: Die Anatomie im arabischen Kulturkreis, in: Medizinische Monatsschrift (Stuttgart) 20/1966/67-73. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, Berlin v.d. 1976 (Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, Mathematisch-naturwissenschaftliche Klasse, 1976, 2). Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen Medizin durch das lateinisches Mittelalter, Wiesbaden 1964 (Sudhoffs Archiv, Beihefte, 3). Schnfeld, Jutta: ber die Steine. Das 14. Kapitel aus dem Kitb al-Murid des Muammed ibn Amed at-Tamm, nach dem Pariser Manuskript herausgegeben, bersetzt und kommentiert, Freiburg 1976 (Islamkundliche Untersuchungen Cilt 38). Schramm, Matthias: Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der arabischen Literatur, in: Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin 43/1959/289-328. Seidel, Ernst ve Karl Sudhoff: Drei weitere anatomische Fnfbilderserien aus Abendland und Morgenland, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 3/1910/165-187 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 93, s. 99-123). erefeddin Sabuncuolu: Cerriyyetl-niyye, ed. lter Uzel, 2 Cilt [metnin transkripsiyonu ve tpkbasm], Ankara 1992. Siggel, Alfred: Katalog der arabischen alchemistischen Handschriften Deutschlands, 3 cilt, Berlin 1949-1956. Speter, M.: Zur Geschichte der Wasserbad-Destillation: Das Berchile Albukasims, in: Pharmaceutica Acta Helvetica (Amsterdam) 5/1930/116-120 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 62, s. 294-298). Spies, Otto ve Horst Mller-Btow: Drei urologische Kapitel aus der arabischen Medizin, in: Sudhoffs Archiv (Wiesbaden) 48/1964/248-259. Spink, M.S.: Arabian gynaecological, obstetrical and genito-urinary practice illustrated from Albucasis, in: Proceedings of the Royal Society of Medicine (London) 30/1937/653-670, (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 38, s. 303-320). Stapleton, Henry E. ve Rizkallah F. Azoo: An Alchemical Compilation of the Thirteenth Century, A.D., in:
Memoirs of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta) 3/1910-1914/57-94, (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 61, s. 27-64). Stapleton, Henry E. ve Rizkallah F. Azoo: Alchemical equipment in the eleventh century, A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta) 1/1905/4770 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 61, s. 1-25). Stapleton, Henry E. ve Rizkallah F. Azoo ve M. Hidyat usain: Chemistry in Irq and Persia in the tenth century A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 8/1928/318-417 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 73, s. 9-114). Steinschneider, Moritz: Constantins lib. de. Gradibus und Ibn al-ezzars Adminiculum, in: Deutsches Archiv fr Geschichte der Medicin und medicinischen Geographie (Leipzig) 2/1879/1-19 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 94, s. 320-338). Steinschneider, Moritz: Constantinus Africanus und seine arabischen Quellen, in: Archiv fr pathologische Anatomie und Physiologie und fr klinische Medicin (Berlin) 37/1866/351-410, (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 43, s. 1-60). Steinschneider, Moritz: Die hebrischen bersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin 1893 (Tekrarbasm: Graz 1956). Sudhoff, Karl: Augenanatomiebilder im 15. und 16. Jahrhundert, in: Studien zur Geschichte der Medizin, (Leipzig) 1/1907/19-26. Sudhoff, Karl: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter. Graphische und textliche Untersuchungen in mittelalterlichen Handschriften, 2 cilt, Leipzig 1914-1918 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 180-181). Sudhoff, Karl: Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, speziell der anatomischen Graphik nach Handschriften des 9. bis 15. Jahrhunderts, Leipzig 1908 (Studien zur Geschichte der Medizin, Heft 4). Sudhoff, Karl: Weitere Beitrge zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, in: Archiv fr Geschichte der Medizin 8/1914-15/1-21. [e-aber, Al b. Rabban, Firdews el-ikme f e-bb] Firdausul-ikmat or Paradise of Wisdom of Al b. Rabban al-abar, ed. Muammed Zbeyr e-dd, Berlin 1928. Terziolu, Arslan: Yeni aratrmalar nda byk trk-islm bilim adam bn Sina (Avicenna) ve tababet, stanbul 1998. [et-Tf, Amed b. Ysuf, Azhr el-Efkr f Cevhir elAcr] Fior di pensieri sulle pietre preziose di Ahmed Teifascite, ed. ve ev. Antonio Raineri, Florenz 1818 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, 31, s. 1-178). von Tply, Robert: Studien zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, Leipzig ve Viyana 1898.
218
Wiedemann, Eilhard: Alchemistische Decknamen, bkz. Ruska, Julius. Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer, cilt 1-2, Hildesheim 1970. Wiedemann, Eilhard: Beitrge zur Mineralogie usw. bei den Arabern, in: Studien zur Geschichte der Chemie, Festgabe fr O. von Lippmann, Berlin 1927, s. 48-54, (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, cilt 2, 12041210). Wiedemann, Eilhard: Entsalzung des Meerwassers bei Brn, in: Chemiker-Zeitung 46/1922/230 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften cilt 2, s. 1019). Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Dorothea Girke und Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1984 (Series B 1, 1-3). Wiedemann, Eilhard: ber chemische Apparate bei den Arabern, in: Beitrge aus der Geschichte der Chemie, Georg W.A. Kahlbaumun ansna ed. Paul Diergart, Leipzig ve Viyana 1909, s. 234-252 (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 291309). Wiedemann, Eilhard: ber den Wert von Edelsteinen bei den Muslimen, in: Der Islam (Sraburg) 2/1911/345358 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, s. 229-242). Wiedemann, Eilhard ve Fritz Hauser: ber Schalen, die beim Aderla verwendet werden, und Waschgefe nach Gazar, in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 11/1918/22-43 (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 3, s. 1607-1628). Wiedemann, Eilhard: Zur Chemie bei den Arabern (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften XXIV), in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett zu Erlangen 43/1911/72-113, (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 689-730). Wiedemann, Eilhard: Zur Geschichte der Alchemie. IV. ber chemische Apparate bei den Arabern, in: Zeitschrift fr angewandte Chemie (Leipzig ve Berlin) 34/1921/528-530, (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schriften, cilt 2, zellikle s. 957-962). Wiedemann, Eilhard: Zur Mineralogie bei den Muslimen, in: Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig)
1/1908-09/208-211 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, s. 169-171). Wiedemann, Eilhard: Zur Mineralogie im Islam (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften 30), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Erlangen 44/1912/205-256 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, Frankfurt 2001, s. 177-228). Yab b. s el-Kind: Kitb f Kmiy el-Ir ve-tTadt. Buch ber die Chemie des Parfums und die Destillationen, ed. ve ev. Karl Garbers, Leipzig 1948 (Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes, cilt 30) (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 72). [Yt, Mucem el-Bldn] Jacuts Geographisches Wrterbuch. Aus den Handschriften zu Berlin, St. Petersburg und Paris, ed. Ferdinand Wstenfeld, 6 Cilt, Leipzig 1866-1870 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 210-220, Frankfurt 1994). [ez-Zahrv, et-Tarf li-men Acize an et-Telf] Abu l-sim al-Zahrv (d. After 400/1009), al-Tarf liman ajiza an al-talf / A Presentation to Would-Be Authors on Medicine, fak. ed. Fuat Sezgin, 2 cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1986 (Series C 31,1-2). [ez-Zahrv, et-Tarf li-men Acize an et-Telf; bir blm] Abul sim alaf ibn Abbs al-Zahru, Chirurgia. Lateinisch von Gerhard von Cremona. Vollstndige Faksimile-Ausgabe im Originalformat von Codex Series Nova 2641 der sterreichischen Nationalbibliothek, kommentar Eva Irblich, ve Chirurgia Albucasis (tpkbasm), Graz 1979 (Codices selecti, 66). [ez-Zahrv, et-Tarf li-men Acize an et-Telf; bir blm] Albucasis. On Surgery and Instruments. A Definitive Edition of the Arabic Text with English translation and commentary by Martin S. Spink and Geoffrey L.Lewis, Londra 1973. [ez-Zahrv, et-Tarf li-men Acize an et-Telf; bir blm] La chirurgie dAbulcasis, traduite par Lucien Leclerc, Paris 1861 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 36). Zimmer, Hans: Das zahnrztliche Instrumentarium des Abulcasis, in: Zahnrztliche Rundschau (Berlin) 48/1939/Sp. 69-71 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 38, s. 364-365).
219
DZN
I. ahs Adlar
A- A
Abdullh b. Amed bn el-Bayr el-Mla, Eb Muammed 164, 166, 167, 171, 172, 173, 175, 177, 178, 179, 180-209 passim Abdurramn el-zin 169 Abdurramn b. mer ed-Dme el-Cevber, Zeynedddn 109 Abdlmelik b. Muammed b. Mervn bn Zhr elbl el-yd, Eb el-Al, Latin. Avenzoar 34 Achundov, Abdul-Chalig 164, 175, 198, 206 Adelard, Bathl 105 Aetius 31 Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Taiyyeddn 169 Amed b. brhm b. Eb lid bn el-Cezzr, Eb Cafer 162, 164, 166, 193, 207, 209 Amed b. Muammed el-fi, Eb Cafer 175 Amed b. Muammed b. s bn el-Fah elHemazn, Eb Bekr 178 Amed b. Ysuf et-Tf ihbeddn, Eb el-Abbs 157-184 passim, 197, 204 Albert, Daniel M. 29 n. Albertus Magnus 108, 162 Albucasis bkz. alef b. Abbs Albuchasir (=Eb Bekr er-Rz) bkz. Muammed b. Zekeriyy Alcoati bkz. Sleymn b. ris el- Alhacen veya Alhazen bkz. el-asan b. el-asan bn el-Heysem Al b. el-Abbs el-Mecs, Latin. Haly Abbas 4, 8, 9, 9 n., 33 Al el-Herev Muvaffaaddn, Eb Manr 164, 175, 198, 206 Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 160, 198 Al b. s el-Kel 16 Al b. Sehl Rabbn e-aber, Eb el-asan 164, 209 Ammr b. Al el-Mevl 6, 16 Anavati, Georges C. 108 n. Andersen, Sigurd Rz 27 n. al-Ansary, Abd-Ragman at-Taiyib 97 n. Ardakn, seyn Mabb 164 Aristoteles 102, 159, 160, 176 von Arlt, Ferdinand Ritter 17 Arnaldus Villanovanus 108 Avenzoar bkz. Abdlmelik b. Muammed b. Mervn Averroes bkz. Muammed b. Amed b. Muammed Avicenna bkz. el-Hseyn b. Abdullh bn Sn Azo(o), Rizkallah F. 97 n., 103, 104, 104 n., 109, 143 n., 165
B
Baas, Hermann 166 Bacon bkz. Roger Bacon Bahmanyr, Amed 164 Barbet, Alix 73 n. Barbier de Meynard, Charles Adrien Casimir 160 Bauer, Max 159, 159 n., 164, 170 n., 185 Baytop, Turhan 120, 120 n., 121, 121 n., 122 Bednarski, Adam 18, 25 n., 26 n. Beer, Georg Joseph 17 Bennion, Elisabeth 69 n. Berendes, Julius 164, 167, 175, 179, 186, 205, 206 n. Bergman, Torbern 112 Berthelot, Marcelin 104, 105, 109, 112 n., 143 n. el-Brn bkz. Muammed b. Amed Bischoff, Dieter 165 Black, Joseph 104 Boyle, Robert 99 Brockelmann, Carl 5 n., 17 n., 113 n., 152 n. Brunschwig, Hieronymus 112 n., 119, 127 n., 129 Budde, Hendrik 30 n. Buntz, Herwig 96 n., 97 n., 105 n.
C
Cbir b. ayyn, Latin. Geber 96, 97, 99-108 passim, 110, 163 Cafer b. Al ed-Dme, Ebu el-Fal 178 Cailliaud, Frdric 159 Carbonelli, Giovanni 110, 123 n., 124 n., 128, 128 n., 133, 133 n., 137, 137 n., 138, 138 n. 139, 139 n. de Carolis, Ernesto 73 n. el-Cevber bkz. Abdurramn b. mer el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz Channing, Johannes 4, 76, 76 n. Cheikho, Louis 164, 171 n. Ciarallo, Annamaria 73 n. Clment-Mullet, Jean-Jacque 164, 165, 170, 171, 174 Constantinus Africanus 8, 8n., 9, 9n., 29 n., 33, 162
220
D Z N
D
Dnipah, M. Ta 116 n., 165 Darmstaedter, Ernst 105 n. ed-Dme bkz. Muammed b. brhm b. Eb lib Diergart, Paul 109, 113 n. Dietrich, Albert 164, 207, 208 Dioskurides 28, 158, 167, 175, 179, 186, 205, 206 Duval, Rubens 109
Guglielmo da Saliceto 4 Guido de Cauliaco (Guy de Chauliac) 4 Gurlt, Ernst Julius 4, 36, 38, 38 n., 39, 54 n., 67 n., 71 n., 73 n., 81 n., 83 n., 85 n., 86 n., 87 n., 88 n., 89 n.
H
alef b. Abbs ez-Zehrv, Eb el-sim, Latin. Albucasis 3, 4, 16, 30, 31, 36, 36 n., 37, 38, 39 n., 40, 41, 41, 44, 46, 47, 51, 54-92 passim, 111, 112, 119 lid b. Yezd, Emevi Prensi 97, 97 n., 98 n. alfe b. Eb el-Mesin el-aleb 5, 6, 16, 23, 27, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53 Haly Abbas bkz. Al b. el-Abbs Hamarneh, Sami Kh. 30 n., 31 n., 70 n., 92 n. von Hammer, Josef 157 n., 169 el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Abdullh Hartlaub, Gustav F. 96 n. el-asan, Amed Ysuf (Ahmed Y. al-Hassan) 109, 126, 143, 143 n., 152 n., 153 n. el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin. Alhacen veya Alhazen 9, 11 n., 16, 18, 19, 20, 21, 24 al-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed el-Him, Muammed Yay (Mohammed Yahia Haschmi) 158 n., 160, 161 n. Hauser, Fritz 35 n. el-zin bkz. Abdurramn el-zin Hell, Josef 177 Hentzen (Landwirt) 161 n. Hidayet seyn, M. 103, 109 Hill, Donald Routledge 35, 109, 126, 143, 143 n., 152 n., 153 Hipokrat 31, 33 Hirschberg, Julius 5, 5 n., 16, 17, 17 n., 23, 24, 27, 43, 43 n., 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53 Hoffmann, Friedrich 112 n., 114, 114 n., 119, 119 n. Holmyard, Eric John 161, 163, 163 n. Houtsma, Martijn Theodor 164 Huard, Pierre 4 n., 82 n. ubey b. el-asan el-Asam ed-Dme 16 uneyn b. s 3, 8, 9, 16, 19 el-seyn b. Abdullh bn Sn, Eb Al, Latin. Avicenna 4, 9 n., 11 n., 18, 23, 24, 25, 29 n., 31, 32, 33, 110, 160, 161, 161 n., 162, 163
E
Eb Abdullh el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Al bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh Eb el-Fal ed-Dme bkz. Cafer b. Al Eb el-sm ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed Edwards, Diane D. 29 n. Eth, Hermann 7 n. Ettinghausen, Richard 28 n.
F
Feldhaus, Franz Maria 114, 161 n., 209 n. Fischer, Wolfdietrich 165 Fonahn, Adolf 7 n. Forbes, Robert James 112 n., 113 n., 119 n. Friedler, Karl Gustav 161 Friedrich II., Sicilya Kral ve Kayzeri 34 Fssel, Stephan 29 n.
G
el-fi bkz. Amed b. Muammed Galen 8, 19 n., 20, 31, 33, 110, 142, 142 n., 158, 175, 205, 206 Ganzenmller, Wilhelm 110, 142-150 passim Garbers, Karl 103, 109, 124 n., 134 n. Geber bkz. Cbir b. ayyn Gerhard(us), Cremonal 4 Gibb, Hamilton Alexander Rosskeen 164 Gilbert, William 209 Gildemeister, Eduard 112 n., 114, 114 n., 119, 119 n. Giorgione 33 Girke Dorothea 165 Graefe, Alfred 17 Grimm, Sigismund 31 Grmek, Mirzo Drazen 4 n., 82 n. Guerini, Vincenzo 61 n., 64 n., 65 n.
I
Irblich, Eva 4, 4 n., 5 bn el-Bayr bkz. Abdullh b. Amed bn el-Cezzr bkz. Amed b. brhm b. Eb lid
A H I S
A D L A R I
221
bn el-Ekfn bkz. Muammed b. brhm b. id bn el-Fah el-Hemazn bkz. Amed b. Muammed b. s bn el-Heysem bkz. el-asan b. el-asan bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz bn Manr bkz. Muammed b. Mkerrem b. Al bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s bn Rd bkz. Muammed b. Amed b. Muammed bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh bn Umeyl bkz. Muammed b. Umeyl bn Zhr bkz. Abdlmelik b. Muammed b. Mervn brhm b. Muammed el-ar el-Fris el-Ker, Eb s 160 el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh vn e-af 158, 159 n. s b. mrn 29 s b. Sleymn el-srl, Eb Yab, Latin. Ysaac 33 sml, Abdullh 160 n. sml b. asan b. Amed el-Crcn 7 sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Beduzzamn 35, 110 el-ar bkz. brhm b. Muammed
von Lippmann, Edmund Oskar 112 n., 152 n., 160 n. L b. srfiyn 158 Lyell, Charles 159
M
Mackenzie, A. 17 Madkr, brhm 160 n. el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir Mandeville, Desmond Cameron 163, 163 n. Manr b. Muammed b. Amed b. Ysuf 7, 8 Margolin, Jean-Claude 107 n. Marianus 97 Mattioli, Pietro Andrea 114 Matton, Sylvain 107 n. Meemmed Al 159 Memed II., Fti, Osmanl Sultan 4 Mehren, August Ferdinand 113 n., 165, 200 de Menasce, Jean Pierre 158 n. Mervn b. Abdalmelik, Emevi Halifesi 160 n. el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al Meyerhof, Max 3, 3 n., 16, 19 n., 20 Mieleitner, Karl 161, 162, 162 n. Mittwoch, Eugen 5 n., 43 n. Muammed b. Abdlmelik el-rizm e-li elKs, Eb el-akm 104, 109, 143 Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm elVarr el-Badd, Eb el-Ferec 97 n. Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 160, 160 n., 164, 166, 167, 169, 171, 172, 173, 175, 176, 177, 180, 181, 182, 183, 184, 186, 190, 192, 195, 201, 204, 207, 208, 209 Muammed b. Amed bn Rd el- urub Eb elVeld, Latin. Averroes 34 Muammed b. Amed b. Sad et-Temm, Eb Abdullh 165, 166, 171, 172, 173, 177, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 193, 194, 196, 203, 204, 206, 207, 208 Muammed b. el-asan el-Fris, Kemleddn Eb el-asan 9, 18, 19, 19 n., 22, 24 Muammed b. brhm b. Eb lib el-Enr ef ey er-Rebve ed-Dme, emseddn Eb Abdullh 109, 113, 114, 117, 165, 179, 183, 200 Muammed b. brhm b. id bn el-Ekfn elEnr es-Sav, emseddn Eb Abdullh 164, 169, 171, 173, 183 Muammed b. Manr ed-Detek 157 Muammed b. Muammed b. Abdullh e-erf eldrs, Eb Abdullh 160, 164, 187, 197, 202 Muammed b. Muammed Efln el-Hermes elAbbs el-Bism 152 Muammed b. Ms el-rizm, Eb Abdullh 109, 123, 134, 141, 141 n., 164, 189, 198
J
Jacob, Georg 209
K
bs b. Vumgr 32 Kahlbaum, Georg W. A. 109, 113 n. el-azvn bkz. Zekeriyy b. Muammed b. Mamd Kemleddn el-Fris bkz. Muammed b. el-asan el-Kind bkz. Nar b. Yab el-Kind bkz. Yab b. s b. e-abb Kraus, Paul 99, 100, 100 n., 101, 101 n., 102, 102 n., 103 Krenkow, Fritz 160 n., 164 Khn, Carl Gottlob 205 Knzl, Ernst 78
L
Lavoisier, Antoine-Laurent 99, 104 Leclerc, Lucien 4, 36, 36 n., 38 n., 39 n., 40-49 passim, 164, 166, 167, 171, 172, 173, 175, 179-209 passim Lewis, Geoffrey L. 3 n., 36 n. Lindberg, David C. 21 n. Lippert, Julius 5 n., 43 n.
222
D Z N
Muammed b. Mkerrem b. Al bn Manr elazrec, Eb el-Fal 202 n. Muammed b. Umeyl Eb Abdullh (Latin. Senior Zadith filius Hamuelis) 104, 108 Muammed b. Zekeriyy er-Rz, Eb Bekir, Latin. Rhazes veya Albuchasir 4, 11 n., 17, 29, 30, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 116, 123-141 passim, 159, 163, 165, 172 n., 180, 182, 183, 184, 185, 189, 191, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 205 n. Munk, Ole 27 n. Muntar, Abdulalm 160 n. Muvaffaaddn el-Herev bkz. Al el-Herev Mller-Btow, Horst 69 n.
Roosen-Runge, Heinz 96 n., 97 n., 105 n. Ruska, Julius 97, 97 n., 98, 98 n., 103, 104, 105, 105 n., 106, 106 n., 107, 107 n., 108, 108 n., 109, 110, 110 n., 112 n., 116 n., 123-141 passim, 157, 158, 159, 163, 165, 166, 186 n., 192, 195 n., 198, 200, 200 n., 201, 203, 205, 207 Ryff, Walter 62
S
abra, Abdlamd (Abdelhamid I. Sabra) 21 n, 22 n. Sachau, Eduard 160 n. adaa b. brhm e-ail 17 Saemisch, Theodor 17 alaaddn (gz hekimi) 23 Sarton, George 4 n., 105 n. Savage-Smith, Emilie 11 n. Schahien, Abdul Salam 69 n., 73 n., 74 n., 75 n., 78 n., 79 n., 80 n. Schedel, Hartmann 29, 29 n., 34, 34 n. Schelenz, Hermann 112 n. Schem Tov Ben Isaak von Tortosa 77 Schepelern, Henrik D. 27 n. Schipperges, Heinrich 9 n., 31 n., 33 n., 96 n., 97 n., 105 n. Schmucker, Werner 209 Schneider-Dresden, O. 209 Schopen, Armin 157 n. Schnfeld, Jutta 165, 180, 194, 203 Schramm, Matthias 18, 19, 19 n. Seibold, Ilse 159 n. Seidel, Ernst 7 n., 8 Senior Zadith filius Hamuelis bkz. Muammed b. Umeyl Eb Abdullh Sezgin, Fuat 3 n. ff. passim e-ddk, Muammed Zbeyr 164 Sievernich, Michael 30 n. Siggel, Alfred 152 n. Soemmerring, Detmar Wilhelm 27 Solingen, Cornelius 69 Sonnedecker, Glenn 30 n., 31 n. von Sontheimer, Joseph 164, 166, 167, 171, 172, 173, 175, 179-209 passim Speter, Max 112 n. Spies, Otto 69 n. Spink, Martin S. 3 n., 36 n., 69 n. Stapleton, Henry E. 97 n., 103, 104, 104 n., 109, 143 n., 165 Steinschneider, Moritz 112 n., 162 n. Steno, Nicolas 161 Stephanos 97
N
Nar b. Yab el-Kind 176 Naf, Muaf 18 Neckam, Alexander 161 Newman, William R. 107, 107 n., 108, 108 n. Niel, Ch. 61 n. Nim-i Ar 32
O P
Oken, Lorenz 164, 170 n., 194 ONeill, Ynez Viol 9 n. Pagel, Julius Leopold 23 Pallas, Peter Simon 121, 121 n. Pansier, Pierre 23 Paulus de Tarento 107, 108 Peckham (Pecham), John, Canterbury bapiskoposu 26, 18 Pereira, Michela 108 n. Pertsch, Wilhelm 152 n. Plinius 177 Ploss, Emil Ernst 96 n., 97 n., 105 n. Polyak, Stephen L. 18, 20, 21 n., 22 n., 24, 26 n., 27 n. Priestley, Joseph 99 Prfer, Curt 3, 3 n., 19 n. Purkynje, Johannes Evangelista 19
Q
Quatremre, tienne 169, 169 n.
R
Raimundus Lullus 108 Raineri, Antonio 157 n., 165 er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy Rhazes bkz. Muammed b. Zekeriyy Roger Bacon 18, 25, 108, 162
K A V R A M L A R
v e
Y E R
A D L A R I
223
Stephanus de Csaraugusta 162 Stillman, John Maxson 105 Storey, Charles Ambrose 7 n. Sudhoff, Karl 4, 7, 7 n., 8, 9, 10, 17, 18, 23, 24, 25 n.,, 58, 58 n., 60 n., 61, 61 n., 63 n., 64 n., 65 n., 67 n., 70, 70 n., 71 n., 73, 75, 76, 76 n.,, 78 n., 80 n.-88 n. passim Sleymn b. ris el-, Latin. Alcoati (?) 23, 24 emseddn ed-Dme bkz. Muammed b. brhm b. Eb lib erefeddn Sabuncuolu 4, 4 n., 56, 74 n., 82, 91 e-erf el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh
Vitello bkz. Witelo van Vloten, Gerlof 123 n., 164 Volger, Lothar 164
W
Walchner, August Friedrich 164 Walther, Johannes 159 Wiedemann, Eilhard 18, 35, 35 n., 109, 113, 113 n., 116, 117 n., 123 n., 141 n., 152, 152 n., 153, 160 n., 165, 169 n., 171 n., 173 n., 178 n., 179, 183, 189 n., 198, 200, 200 n., 201, 202 n., 207, 209 Witelo (Vitellius, Vitellio, Vitello) 18, 20, 26 Wstenfeld, Ferdinand 165
T
e-ahrn, Buzurg 7 n., 175 n. ala b. Ubeydullh 97 n., 98 n. et-Temm bkz. Muammed b. Amed b. Sad Terziolu, Arslan 31 n., 33 et-Tf bkz. Amed b. Ysuf Thomas, Canterbury bapiskoposu 34 von Tply, Robert 9, 9 n., 23 n.
Y
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 103, 109, 124, 134 Yt b. Abdullh er-Rm el-amev 113 n., 165, 194, 202 n. Ysaac bkz. s b. Sleymn
Z
Zaunik, Rudoph 161 n. Zyid, Sad 160 n. ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs Zekeriyy b. Muammed b. Mamd el-azvn 165, 166, 167, 173, 177, 180-209 passim Zimmer, Hans 61 n. Zimmermann, S. 78 Zosimos 98, 98 n., 153
U U
Uzel, lter 4 n.
V
Vesalius, Andreas 20 da Vinci, Leonardo 18, 27, 161
II. Kavramlar ve Yer Adlar

A - A
Adet hali 176 il-de-chat 174 Afganistan, maden ocaklar 182, 192 Agat (cins min el-a, a alenc) 176 A tabaka (zonula) 16 Arlk bkz. zgl arlk Akcier hastalklar 60 a (karneol) 176, 177, 178 a alanc (agat?) 176 Akrep sokmalar 200 al ekl el-kellb (pense biimli alet, jinekolojide) 73
Alabaster (su mermeri) 199 lt ellet yutcu ileyh f irc el-cenn (Cenin tahliyesinde gereksinim duyulan aletler) 73 Al 197, 200 Al kristali 199 Al ta (cibsn, ca) 158, 199 le li-keyy u el-verk (Siyatikte kullanmak iin) 67 le tubihu atele are (Kk bir iskarpela benzeri alet) krk dileri karmak iin 63 le tubihu el-kellb (engel Biimli Alet) boaz blgesinden yabanc cisimleri karmak iin 58-59 le tubihu el-mia li-a verem el-levzeteyn (Makas benzeri alet, bademcikleri ve dier yutak tmrlerini karmak iin) 57 le tubihu e-innre el-kebre (Byk bir olta kancas gibi alet) krk dileri karmak iin 64
224
D Z N
le zt e-ubeteyn (atall Alet) krk dileri karmak iin 64 Alembic ccum (inb am, kimyasal laboratuvar kab) 125, 126 Alembic duplicati, ifte imbik (kimyasal laboratuvar kab, er-Rzye gre) 127 Alet, byk bir olta kancas gibi (le tubihu einnre el-kebre), krk dileri karmak iin 64 Alet, atall (le zt e-ubeteyn), krk dileri karmak iin 64 Alet, engel biimli alet (le tubihu el-kellb), boaz blgesinden yabanc cisimleri karmak iin 58-59 Alet, eskiler tarafndan anlm olan (levleb ar zekerethu el-evil), jinekolojide 73, 76-77 Aletler, hacamat sonras kan miktarn lmek iin 35 Alet, kk bir iskarpela gibi (ale tubihu atele are) 63 Aletler, krk dileri karmak iin 63-64 Alkol (aqua vitae), alkol destilasyonu 112, 118-119 Altn markazit bkz. Markazit Altn yapmclk zanaat 97 Aludel, alutel (el-usl, sublimasyon aleti) 104, 123, 139, 143 Alnit, ap (ebb) 103, 191 Ametist (cemest, cemez) 171 Amonyum klorr 101, 103 Amplon, Ktphane, Erfurt 23 Ampulla lutata (balkla sval ie, kimyasal laboratuvar arac, er-Rzye gre) 134 Amu-Derya (Ceyhun) 161 Amulet 158, 184 Anadolu, maden ocaklar 180, 185 Anatomi, beyin 16 Anatomi, gz 9, 16 Anatomik resimler 7-15 Anatomik resimler, gz 3, 8, 16-27 Antakya 190 Antidot, panzehir 184, 186, 207 Antimon (ismid) 193, 194 aqua vitae bkz. Alkol Arabistan, karneoln rabet edilmesi 177 Arabistan, maden kayna 171, 184, 202 Arabistan, metalrji ve cam yapm 97 Armut biimli uzun boylu ieler ve boynuzlu imbikler (Ampulla, Ampull, Arap. innne veya rre, kimyasal laboratuvar aralar) 131, 133, 134 Armut biimli uzun boyunlu ieler (Ampulla, Canna), eik ve keli boyunlu 131 Armut biimli uzun boyunlu ieler (boynuzlu yuvarlak imbikler, kimyasal laboratuvar kaplar) 131-134
Arsenik (zern) 101, 103, 200, 201 se (mersin yapra, oftalmolojik alet) 47 Assuan 160 Astm 200 Astrius (kevkeb) 175 A boyas (ertekn) 188 Atardamar sistemi 7, 10, 12, 14 Atina 135 Atlantik Okyanusu, kehribar kayna 209 Avrupa 9, 17 Ayak ve baldr tedavisi 38 ayn el-hirr (kedigz) 174 Ayn nitelikte iki camdan oluan kaplar 124 Ayrtrma Dzenei, kre formlu (Dissolutio cum apiis, kimyasal laboratuvar aleti, Eb Bekir erRzye gre) 140 Azerbeycan 195
B
bdzehr (panzehir ta) 186 Ba Kili (n kerm), kil 205 Badat 29 el-bar el-aar (Hint Okyanusu) 172 bahramn 169 Bahreyn 207 Balkla sval ie (Ampulla lutata, kimyasal laboratuvar arac, er-Rzye gre) 134 Balon rnga (mian), mesaneyi ykamak iin 71 Balta (abar, oftalmolojik alet) 50 Bmiyn (bugnk Afganistanda) 192, 195 Basel 7 Basra 177, 185 Baak kl pensesi (kelbetn nuliyye, oftalmolojik alet) 53 Baza (Endlste) 194 Bedan (Afganistanda) 169 bela, Farsa bala (Spinel) 169, 170 bellr (kristal kuvars) 172 Benaki Mzesi, Atina 135 benefseciyye (meneke renginde spinel) 169 benfe Farsa banaf (zirkon) 170 Berchile (gl suyu damtm dzenei, ez-Zehrv) 112 berd (katarakt inesi) 44 Beril, Krizolit (zeberced) 173, 174 Beyin (tbbi-anatomik) 16, 25 Beyin, ametist, glendirme ilac olarak 171 Beyin zarlar emas (bn Sn?) 25 Beyrut 185 Bibliothque nationale, Paris 4
K A V R A M L A R
v e
Y E R
A D L A R I
225
Bcd (Afganistanda da) 182 bicd (Grna) 168, 170 billavr (kristal kuvars) 172 Bizans 7, 185 Bologna 110 Boraks (bra) 103, 106 Boya, boyama 105, 191 Boynuz formlu nesne (Cornu, kimyasal laboratuvar kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 140 Boynuzlu imbikler bkz. Armut biimli uzun boyunlu ieler Boynuzlu imbikler, kabaklar (ara, o. ara, lat. cucurbita, kimyasal laboratuvar arac) 109, 126, 129 Boynuzlu imbikler, ieler (rra, o. avrr, kimyasal laboratuvar arac) 109, 133 Boynuzlu yuvarlak imbikler bkz. Armut biimli uzun boyunlu ieler Bbrek hastalklar 186 Buga (Uzakdouda bir yer) 173 bra (boraks) 196 burhn (Cbir b. ayynda) 100 Burkulmalar 207 Burun rmesi 56 bussaz (mercan) 208 bun (o., Boynuzlu imbikler) 111
C
Ccum alembic (kimyasal laboratuvar kab) 125, 126 caft bkz. eft Cam kap, kre formlu 136 Cam kap, Msr (erken slam) 135 Cam kap, topuz formlu 136 Cam ie, ran (9.-11. yzyl) 132 Cam ie, ran (10. yzyl) 132 Cam yapm 97, 189 Cam yapm, Arabistanda 97 cmi Latin. summa karl olarak 106 Canna (kimyasal laboratuvar kab) 131 Canna retroversa (kimyasal laboratuvar kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 130 Cannina (karaf, kimyasal laboratuvar kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 135 Cannutum (ruhlar zmek iin, kimyasal laboratuvar kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 137 Canterbury 26 ca bkz. Al ta Cauchil (ruhlar sblimletirmek iin kap) 124 Caxa (ruhlar zmek iin kap) 138
caz (oniks) 178 el-caz el-arvn (oniks tr) 178 el-caz el-baarn (oniks tr) 178 el-caz el-fris (oniks, randan) 178 el-caz el-abe (oniks, Etyopyadan) 178 el-caz el-muarra (oniks, damarl) 178 el-caz el-muassal (oniks, bal grnml) 178 Cebel el-Kul (spanya Baza kenti yaknnda da) 194 Cebel Zavn (Tunis civarnda da) 194 cemest, cemez (ametist) 171 Cenin bkz. Cenin tahliyesi Cenin tahliyesi 73-80 Cephalotripter, Embryothlast (Mid, jinekolojik alet) 78- 79 Cerrahi aletler 83-91 Cerrahi, genel cerrahi 3, 4, 5, 9, 83-85 Cerrahi, kaza cerrahisi 86-91 Cevherler 160, 161 Ceyhun bkz. Amu-Derya Cezair 4 Chios, kil 205 Cmbz (cift), di tedavisinde 66 Cmbz (cift), kulak tedavisi iin 55 Cmbz (msik, kimyasal laboratuvar arac) 109 Cva (zeyba) 101, 103, 195 cibsn bkz. Al ta cift (cmbz, di tedavisi iin) 66 cift (cmbz, kulak tedavisi iin) 55 Clausthal 157 n. Cornu (boynuz formlu kimyasal laboratuvar aleti, Eb Bekir er-Rzye gre) 140 Crawford Library of the Royal Observatory, Edinburg 21 cucurbita ayrca bkz. Boynuzlu mbikler Cucurbita duplicata (ifte kabak kimyasal laboratuvar aleti, Eb Bekir er-Rzye gre) 129 Csye (Karak yaknnda, bugn rdnde) 179 Cndpr 183 Crcn 192 Czam 184, 186, 206 ban tedavisi 185, 192, 195, 197 kk 81, 82 ngrak ta, kartal ta (acer el-ub) 190 ifte kabak (kimyasal laboratuvar aleti) bkz. Cucurbita duplicata in, maden kayna 175 in, mknats ta 181 inko karbonat 185
226
D Z N
D
Dalar, dalarn oluumu (bn Snda) 161 Dahlak-Takmadas (Kzl Denizde) 207 Dalak arlar 208 Damtma kaplar (bile, o. avbil, kimyasal laboratuvar kab) 109, 114, 116 Deerli talar 158 Deerli tbbi ve kimyevi eczann taklidi 103 dehnec (malahit) 184 Deney (Cbir b. ayynda) 101 Denge oranlar (Cbir b. ayynda) 100 Dentalojik aletler (ez-Zehrv) 61-66 Deri altndaki ikinlik 45, 83 Deri hastalklar 188, 191, 200 Destilasyon (organik cevherlerin) 100 Destilasyon aleti (emseddn ed-Dmeye gre) 117 Destilasyon aleti, el-Mizzeden, gl suyu elde etmek iin 113-115, 119 Destilasyon aletleri 111-119 Destilasyon, alkol 112, 118-119 Destilasyon, gl suyu 111-115, 117 Destilasyon miferi (inb, anb, o. enb, kimyasal laboratuvar aletleri) 103, 109, 120-122, 126 Dil basan 109 Di bakm ilalar (minerallerden) 176, 177, 191, 202 Di r 176 Di ta 61 Di tedavisi 61-66 Doa bilimleri (Cbir b. ayynda) 102 Doa glerinin birlikte etkileri (Cbir b. ayyna gre) 101 Doalar, drt doa (Cbir b. ayynda) 101 Doann yntemini taklit etmek (Cbir b. ayyn tarafndan tavsiye edilen) 101 Dou Anadolu 185 Dkm kalplar (r veya misbeke, kimyasal laboratuvar aralar) 109 Dkm kepesi (mirafa, kimyasal laboratuvar aleti) 109 Dlleme, yapay (Cbir b. ayynda) 101 Dudak atlaklar 41 durr (inci) 158, 207 Dzenek, gl suyu damtm iin (ez-Zehrv tarafndan tarif edilen) 111-112
Edinburgh 21 Efes 78 Elemanter nitelikler 100 Elementler, tabiat aleminde drt element 100, 101 Elmas (elms) 166, 167 elms bkz. Elmas emis (hematit) 180 Embriyo 7, 13 Embryothlast bkz. Cephalotripter enb, inb o. enb (imbik, damtma miferi, kimyasal labroratuvar arac) 109, 125 Endls 111, 185, 194 Enjeksiyon inesi 70 Epilepsi 68 Ermeni kili (n ermen) 205 Ermenistan, maden kayna 172, 185, 203 ertekn (demir okru) 188 erv (ruhlar, kimyada) 101, 103, 195, 200 esdest (zirkon tr) 170 ...esgen (ve Cannina, sblimasyon iin geni boyunlu iki kap) 135
F
fad el-cebhe (aln toplardamarn amak) 50 Frn (furnellus lune et veneris, gm ve bakr frnck Liber florum Gebertiden) 149 Frn, cam balkl (Liber florum Gebertiden) 147 Frn, fil hortumu formunda (Liber florum Gebertiden) 149 Frn, iki gagal miferli (Liber florum Gebertiden) 144 Frn, imbikli (Liber florum Gebertiden iki frn) 146, 151 Frn, kendi kendisini yelleyen (tennr nfi nefseh, Eb Bekir er-Rzye gre) 141 Frn, kimyasal operasyonlar iin (Liber florum Gebertiden) 144 Frn, mifer formunda boynuzlu imbikli (Liber florum Gebertiden) 148 Frn, zerine aslan boynuzlu imbii stmak iin (Liber florum Gebertiden) 146 Frn, yapay mcevher imali iin (el-Bismye gre) 152 Frnlar, ocaklar (kimya ve simyada) 103, 110, 141153 Filistin, mineral kayna 177, 180 Firuze/Trkuaz (frzec) 183 frzec (firuze trkuaz) 183 Fitilli filtre kupas (rv f cm, kimyasal laboratuvar arac, Eb Bekr er-Rzye gre) 139 Fizik, bn el-Heysemin 19
E
ecsd (bedenler, cisimler, kimyada) 103 ecsm nusiyye al heyet es-sihm (fulgurit, imek borusu) 161
K A V R A M L A R
v e
Y E R
A D L A R I
227
Fizyoloji, beyin 16 Fizyoloji, gz-grme organ 17 Fizyolojik optik, bn el-Heysemin 19 Fornax rotunda (P. A. Mattioli) 114 Fosil cevherler 209-210 furnellus lune et veneri (gm ve bakr frnck Liber florum Gebertide) 149 furnus (mustevad, frn) 143 fusio spiritum (all el-erv) 137 el-Fus (Kahirede) 92
G
Gagat (oltu ta, sebec, Fars. ebeh, ebek) 204 Galenit (kul) 194 Genel cerrahi bkz. Cerrahi Genital organlar, diil 7 Germanisches Nationalmuseum, Nrnberg 70 Germe bank, srt omurlar kklarnn tadavisi iin 82 Grme organ bkz. Gz Gz bebei daralmas, k dtnde 17 Gz bebei retisi, Kemleddn el-Frisnin 19 Gz diyagram, Leonardo da Vincinin 18, 27 Gz diyagramlar, bn el-Heysem ve Kemleddn elFrisnin 18, 21, 22 Gz ilalar 184, 185, 191, 207, 208, 209 Gz kapa tedavisi 46, 47, 51 Gz makyaj 194 Gz sinirleri-kesime noktas (oftalmoljik) 6, 16, 27 Gz yuvarlann emas (bn Sn?) 24, 25 Gz, tedavi 42-53 Gzler, anatomik resim, uneyn b. s 19-20 Gzler, anatomik resim, bn el-Heysem 19-20 Gzler, anatomik resim, Kemleddn el-Fris 22 Gzler, anatomik resimler 6, 8, 16-27 Gzler, anatomik resimler, Latince yazmalarda 21, 23, 24, 25, 26, 27 Gzya fistlleri 42, 43 Grafit 194 Grna, Sleyman ta (bicd) 168, 170 Gummi arabicum / Arap zamk 210 Gherile 104, 107 Gl suyu, gl ya destilasyonu 111-115, 117, 119 Gl yapra (verde, oftalmolojik alet) 45, 49
acer el-birm (steatit) 202 acer ed-demm (kan ta) 180 acer el-alebe (zafer ta) 183 acer el-ayye (ylan ta), serpantinit 186 hacer iktemekt 190 acer en-nesr (kartal/akbaba ta) 190 acer e-r (da ta) 180 acer el-ub (kartal ta) 190 ades (Lbnanda) 179 Halkyonion (lleta) 206 all el-erv (fusio spiritum, ruhlar zmek, kimyada) 137, 138 Hamile, bir hamilenin atardamar sistemi 7, 12, 13 arbe (karg, oftalmolojik enstrman) 45 arrat Ben Sleym (Mekke yaknnda sra dalar) 184 Havan (hvn, kimyasal laboratuvar gereci) av (nesnelerin spesifik nitelikleri, Cbir b. ayynda) 101 v Latin. summa kelimesi iin 106 el-avr (Kzldenizin dou kysnda) 202 hvn (havan) 109 Hazardenizi, kehribar bulunma yeri 209 Helile 210 Hematit (denec, emis) 180 m (Suriye) 185 Hicaz 171-202 Hilal formlu koter bkz. mikvt hilliyye Hindistan, mineral kayna 166, 173, 176, 185, 186, 196, 197, 204, 207 Hint Okyanusu (el-Bar el-Aar) 172, 181, 185, 207 homunculus bkz. otomatlar Horasan, ursn (randa) 184, 186 uten (in) 175 Hyazinth bkz. Zirkon
I
Institut fr Mineralogische Rohstoffe, Clausthal Teknik niversitesi 157 n. Irak, Mezopotamya 99, 111, 183, 185 drar yollar tedavisi 69-71 ki dikenli kanca (innre zt e-evketeyn, jinekolojik alet) 80 ksir (kimya ve simyada) 100, 147 ilc fekk araz e-ahr (srt omurlar kklarnn tadavisi) 82 ille (neden Cbir b. ayynda) 102 ilm (Cbir b. ayynda) 100 ilm el-av (spesifik nitelikler bilimi Cbir b. ayynda) 101
H
Hacamat 35, 50 acer el-ayn (gz ta) 183 acer el-bhit (mknats ta) 181
228
D Z N
ilm mzn (llebilirlik prensibi Cbir b. ayynda) 101 ilm e-ana (kimya) 97 mbik (Latin. alembic, Arab. el-enb) gagal (erRzye gre) 126 mbik, gagal ve damtma kapl (er-Rzye gre) 116 mbik, gagal, dier formlarda (er-Rzye gre) 128 mbikler, Anadolu kkenli (Baytop koleksiyonu, stanbul) 120-122 mbikler, kr imbikler (inb am) 125 mbikler, ez-Zehrvnin destilasyon aralarda 112 mitasyon, metallerin 97, 103 inb am (kr imbik, kimyasal laboratuvar kab, Eb Bekr er-Rzye gre) 126 inb zt el-atm (miferli imbik) 126 nci (drr, ll) 158, 207 nsan gznn resmi, Viteloya gre 26 nsan gznn uzunluuna kesiti 21 passim ran Krfezi 207 ran, mineral kayna (ayrca fosil cevherler) 167, 171, 184, 185, 186, 189, 192, 196, 202, 204, 207 fahn 167, 193, 201 skelet, anatomik 7, 10, 11, 13, 15 skenderiye 7, 8, 9, 18, 97, 203 slam Sanatlar Mzesi, Kahire 92 smid (antimon) 193, 194 spanya, mineral kayna 192, 194, 195, 197 aar (Persepolis civarnda) 195 stanbul 23
J
Jasp (yeb, yem, yest) 175 Jeoloji, bn Snnn 160-161 Jinekolojik aletler 73-81
K
bile, o. avbil bkz. damtma kaplar aden muayyenn (killi kupalar) 134 Kafa ve yz tedavileri, koterler yoluyla 39, 40, 50 Kafatas emas (bn Sn?) 25 Kalbi glendirme ilac 207 Kali 200 alads (vitriyol) 192 aland (vitriyol) 192 alar (vitriyol) 192 Kalp hastalklar 186 Kambyt (Hindistanda) 173 Kan dindiren ila 187, 191, 192, 197, 199 Kan, hacamatta kan miktarn lmek 35
Kanamalar 207 Kanca (innre, kaplar kaldrmak iin cerrahi alet) 84 Kap, ruhlar zmek iin 137 Kara kurun 166 ara msenn (ifte kabak, kimyasal laboratuvar arac, Eb Bekir er-Rzye gre) 129 ara, o. ara, lat. cucurbita (boynuzlu imbikler, kabaklar, kimyasal laboratuvar arac) 109, 126, 129 Karacier, souk karacierde koterizasyon 37 el-Karak (bugn rdnde) 179, 180 Kargaburnu (eft, oftalmolojik alet) 52 Karg (arbe, oftalmolojik alet) 45 arn (boynuz, burada: Mercan) 208 Karneol (a) 176, 177, 178 Kartal Ta, ngrak Ta (acer el-ub) 190 rra, o. avrr (ieler, kimyasal laboratuvar arac) 109, 133 aryat el-Fau (Gney Arabistanda) 97 Kas sistemi 7, 10, 11, 13 sr (sondalar, idrar yollar iin) 69 Katarakt 204 Katarakt ineleri (mida, berd, oftalmolojik aletler) 44 avrr li-all el-erv (ruhlar zmek iin kimyasal laboratuvar aralar) 138 Kaya tuzu (mil) 198 ayravn 29 ayr, aysr (snger ta, pomza) 203 kz (makas, oftalmolojide) 48 Kaza cerrahisi bkz. Cerrahi Kazan, aslan ayakl (kimyasal laboratuvar aleti, Liber florum Gebertiden) 148 Kazanc ekici (mi, kimyasal labaratuvar arac) 109 Kazyc (micrad, oftalmolojik alet) 49 kebrt (o. kibrt) 161; ayrca bkz. Kkrt Kedigz (ayn el-hirr) 174 Kehribar (kehrub, kehremn) 209 kehrub, kehremn (kehribar) 209 kellb (penseler, di ekmek ve di paralarn karmak iin) 65 kelbetn nuliyye (baak kl pensesi, oftalmolojik alet) 53 Kemik krklar 207 Kemik sistemi 7, 10, 11, 13 Kemik testeresi bkz. Yaprak testere ve testere, kompakt yay testere Kemikleri kesmek 86 kereke (gl suyu elde etmek iin dzenek, 20. yzyln ba) 113
K A V R A M L A R
v e
Y E R
A D L A R I
229
kevkeb (Astrius) 175 Khalili Collection, Londra 126 Kbrs, mineral kayna 185, 190, 192, 197 dr min nus (bakr kazan) 112 nnne (cannina, cannutum, kimyasal laboratuvar arac) 109, 133, 135, 137 ys (Cbir b. ayynda) 100 Kzl Deniz 204, 207, 208 kibrt bkz. Kkrt Kil bkz. n Kil bkz. Yapay kil Kimolos (Kiklat Adalarndan biri), kil 205 el-kmiy 97 Kimya 95-153 Kimyann r acs (Eb Bekr er-Rz) 103 Kimyasal laboratuvar ara ve gereleri 107, 109-153 Kireler 200 Kirmn (randa) 184, 185, 196 Kistler 83 Koltuk alt, dalamak 81 Korindon, zmpara (snbzec) 167 Korkulu ryalar 204 Kornea 19, 48 Kornea, conjunctiva dna yerletirilmesi 23 Koter 36-43, 46, 50, 51, 54, 56, 60, 67, 68, 81 Koter ayrca bkz. mikvt Koter, halka formunda yakma yzeyli 67 Koter, siyatikte kullanmak iin (le li-keyy u elverk) 67 Kristal kuvars (billavr, bellr, mah) 172 Krizolit bkz. Beril kul (galenit) 194 Kulak kiri 192 Kulak tedavisi 54-55 Kulak-burun-boaz tedavisi 54-60, 192 Kunsthistorisches Museum, Viyana 33 Kurbaack yumrular 192 Kuvars 168 kz (kimyasal laboratuvar arac) 109 kz muayyen (killi gm, kimyasal laboratuvar kab) 134 Kuzey Afrika (Marip), mineral kayna 180, 185, 190, 192, 194 Kkrt, sulphura (kibrt o. kebrit) 101, 103, 161, 162, 200 Kkrtl pirit 179
Lapislazuli (lzuverd) 182 lzuverd (lapislazuli) 182 Lentigolar 206 levleb ar zekerethu el-evil (eskiler tarafndan anlm olan alet, jinekolojide) 73, 76-77 levleb yuftau bih fem er-raim (rahim azn amak iin vidal dzenek, jinekolojik enstrman) 73 Libya, mineral kayna 180, 191 Liken hastal 206 Linyit kmr 204 Lutum (ng. lute, laboratuvar macunu) 134 Lbnan, mineral kayna 179 Lleta bkz. Sepiyolit ll (inci) 158, 207
L
lal (yakut 169 el-lal el-beda (spinel) 169
Madde dnyasnda matematiksel dzen (Cbir b. ayynda) 101 Madin el-burm (steatik maden oca Taif ile Mekke arasnda) 202 mdn (zirkon tr) 170 mans (mknats ta, manyetit) 181 mansiyye (pirolusit) 189 mah (kristal kuvars) 172 Makas benzeri alet, bademcikleri ve dier yutak tmrlerini karmak iin (le tubihu el-mia lia verem el-levzeteyn) 57 Makas speculum (jinekolojide) 75 Makas, erkek ocuklarn snnetinde (mia) 72 Makaslar, oftalmolojide (mia, mir , kz) 46, 48 Malahit (dehnec) 184 Malatya 180 Manastr, Prfening 7 Mangan karbonat 189 Mangan oksid 189 maras nusiyye (markazit) 179 Markazit (maras nusiyye) 179 Markazit (marasa), altn markazit (marasa zehebiyye) 160, 169, 179, 189 msik (pense veya cmbz, kimyasal laboratuvar arac) 109 mi (kazanc ekici, kimyasal labaratuvar arac) 109 Marabalar (kz, o. kzn, kimyasal laboratuvar kab) 109 Maz 210 mecm Latince summa yerine 106 Mekke 184, 202 Melankoli, kara sevda 182, 207 Mercan (mercn ve bussaz) 158, 208 mercn (mercan) 208 Mermer (Fars. rum) 187
230
D Z N
Mersin yapra (sa, oftalmolojik alet) 47 Mesane iine yerletirmek (mesaneyi ykamak) 70, 71 Mesopotamya bkz. Irak Metaller 100, 103, 110, 158, 162, 200 Metalrji, Arabistanda 97 Mezar ta 187 Msr (simya tarihinde) 104 Msr kili (n Mr) 205 Msr, maden ocaklar 159, 160, 172, 173, 180, 184, 191, 192 miba (bademcikleri syrp karmak iin neter) 57 miba (kabarc kknden kazmak iin neter) 49 miba (akaklardaki atardamarlarn kartlmas iin neter) 83 miba li-a e-afra ve-nutv lam el-m (kanat deriyi kesip almak ve gz ii kenarndaki sakat bymeleri gidermek iin neter) 47 miba ra (kulak tedavisi iin ince bir neter) 55 micrad (kazyc, uyuz hastaln kazmak ve ta oluumunu gidermek iin) 49 micrad (soyucu, kazyc, kemikleri kesmek iin cerrahi alet) 86 micrad (soyucu, raspatorium, girintili) 87 micrad (soyucu, raspatorium, ucu keli) 86 micrad ar (geni soyucu, cerrahi alet) 87 Mide hastalklar ve ilalar 186, 208, 171 mirafa (dkm kepesi, laboratuvar arac) 109 mida (maskeli neter, Arapa gizli oda, cerrahide) 85 mian (balon rnga, mesaneyi ykamak iin) 71 mian (piston rnga, mesane iine yerletirilmek zere) 70 misaf el-arab (gzya fistlleri iin temizleyici) 43 Mika, muskovit 197 mia (makas, erkek ocuklarn snnetinde) 72 mia (makas, oftalmolojide) 46, 48 mia bkz. le tubihu el-mia mida (katarakt inesi) 44 mir (makas, oftalmolojide) 48 mia (sac makas, kimyasal laboratuvar arac) 109 mikvt el-arab (gzya fistlleri iin koter) 43 mikvt el-lave (yz felcinde kullanmak iin koter) 40 mikvt ellet tsemm en-nua (nokta adl koter) 54, 60 mikvt f keyy cefn el-ayn... (gz kapandaki kl kklerini dalamak iin koter) 51 mikvt f keyy el-ademeyn ve-s-seyn (ayaklar ve baldrlar tedavi etmek iin koter) 38 mikvt f keyy el-kebd el-bride (souk karacierde koterizasyon aleti) 37
mikvt f keyy en-nr ellez f maa el-ayn (gzya bezindeki fistllerin tedavisi iin koter) 42 mikvt f keyy er-res (kafa koterizasyonu iin koter) 39 mikvt f keyy e-ar (epilepsi tedavisi iin koter) 68 mikvt f keyy mara er-ria we es-sul (akcier hastalklarnda ve ksrklerde kullanlan koter) 60 mikvt f keyy netn el-enf (burun rmesinde kullanlan koter) 56 mikvt hilliyye (hilal formlu koter) 46 mikvt li-keyy mevi e-ar ez-zid (yolunmalarnn ardndan zait kirpik kllarn yakmak iin koter) 51 mikvt mismriyye (el trna formunda koter) 36 mikvt are sikkniyye li-keyy i e-efe (neter formunda kk koter, dudak atlaklarn tedavi etmek iin) 41 mikvt el-yf (ban tepe noktas iin koter) 50 mikvt zt es-seffdeyn (iki kargl koter) 81 mikvt zt sels seffd ( kargl koter) 81 mikvt zeytniyye (zeytin koter) 39, 68 mil (kaya tuzu) 198 mila (topla, oftalmolojik alet) 53 mincel (orak, iki gz kapa arasndaki yapkl amak iin) 52 Mineralik ilalar 162 Mineraller, Albertus Magnusda 162 Mineraller, Eb Bekir er-Rzde 163 Mineraller, bn Snda 161, 162 Mineraller, vn e-afda 158 Mineraller, minerallerin oluumu ve kimyasal davranlar (bu konuya ilikin Arapa literatrde) 158 Mineraller, snflamas 161 Mineraller, yataklar 159 Minerallerin oluumu bkz. Mineraller Mineraloji 157 minr (yaprak testere, kaza cerrahisinde) 88 minr kebr (testere, byk yay testere, kaza cerrahisinde) 89 minr mukem (testere, kompakt yay testere, kaza cerrahisinde) 88 misbeke (dkm kalb) 109 Mid (cephalotripter, embryothlast, jinekolojik alet) 78- 79 mid (kazyc, kistleri, deri ikinliklerini ve tmrleri kesip almak iin) 83 mzn bkz. ilm el-mzn el-Mizze (am civarnda ky) 113, 115, 119 Molibdenit 194 Mumya (mmiy), yermumu, karasakz 207 Museum fr Angewandte Kunst, Frankfurt am Main 132 Museum fr Islamische Kunst, Berlin 133
K A V R A M L A R
v e
Y E R
A D L A R I
231
Muskovit, Mika (al) 168, 197 mustevad (furnus, kimyada kullanlan frn) 143 Musul 16 Mcevher, yapay 152 Mhr talar, akikten (ran, 18.-19. yzyl) 177 Mhr talar, malahitten 184 Mhr, saf kuvarsdan 172 Mrdesenk 101, 200 Mrekkep 104, 191 Mshil 182
P
Panzehir ta (bdzehr) 186 Parfm, parfm endstrisi 103 Patoloji, beyin 16 Pelikan (Canna retroversa, kimyasal laboratuvar kab) 130 Pense (msik, kimyasal laboratuvar aleti) 109 Penseler (kellb, cift), deontolojide 65-66 Phiala (ruhlar kirelendirme iin, kimyasal laboratuvar kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 136 Piknometre 160 Pirolusit, Magneziya (mansiy) 189 Piston rnga (zerra veya mian, rolojik alet) 70 Pomatlar 103, 195 Pomatlar 191 Pompei 73, 76 Portre, Aetiusun 31 Portre, Al b. el-Abbs el-Mecsnin 33 Portre, Cbir b. ayynn 96 Portre, Dioskuridesin 28 Portre, er-Rznin 29, 30 Portre, ez-Zehrvnin 30, 31 Portre, Galenin 31, 33 Portre, Hippokratn 31, 33 Portre, bn Rdn 34 Portre, bn Snnn 31, 32, 33 Portre, bn Zuhrun 34 Portre, s b. mrnn 29 Pseudo epigraflar, tarihsellik sorunu 98, 99, 103, 104, 163 Pusula, denizcilikte (gemi pusulas) 181
N
nfi nefseh (kendi kendisini yelleyen frn) 141 nafis (kendi kendisini yelleyen frn, Latin versiyonu) 141 Nationalbibliothek, Viyana 4 Nedenlerin kozal aklamas (Cbir b. ayyna gre) 102 Neter (miba ), bademcikleri syrp karmak iin 57 Neter, ince bir neter (miba ra), kulak tedavisi iin 55 Neter (mida ), maskeli neter, Arapa gizli oda, cerrahide 85 Neter (miba, oftalmolojik alet) 49 Neter (miba li-a e-afra ve-nutv lam elm, oftalmolojik alet) 47 Neter (miba ), akaklardaki atardamarlarn kartlmas iin 83 Npr 183, 205 Nokta koter bkz. mikvt ellet tsemm en-nua nre 200
Q
Qali 200
O
Ocak (frn), sirke dolu kazanl 150 Ocak bkz. Frn Oftalmolojik aletler 5-6, 42-53 Oltu ta 204 Omurga tedavisi 67 Oniks (caz) 178 Orak (mincel, oftalmolojik alet) 52 Orta Asya 161 Ortopedi 81-82 Otomatlar, insan benzeri (homunculus) 101 Oxford 7 ksrk 60, 200 n Asya 158 rpiment, sar zrnk (zern afar) 201 zgl arlk 160, 162
R
Raspator (soyucu), cerrahide 86-87 Raspator, di tan gidermek iin 61-62 r (dkm kalb, kimyasal laboratuvar arac) 109 rv f cm (klcal filtre kupas, kimyasal laboratuvar arac, Eb Bekr er-Rzye gre) 139 Realgar, krmz zrnk (zern amer) 201 receptaculum 119 Reine 209 Retorte, eik gagal (Canna retroversa, Eb Bekir erRzye gre) 130 Riccardiana ktphanesi, Florenz 106 rum (mermer) 187 Ruhlar (erv), kimyada 101, 103, 195, 200 Ruhlu borusu 109
232
D Z N
S
Sabit yldzlar 159 Sac makas (mia, kimyasal laboratuvar aleti) 109 Safra, siyah safra 182 e-afr (Hicazda) 171 Salerno 7, 8, 9, 24, 162 Salerno Anatomisi 9 Samos Adas, kil 205 Saragossa 162 Sardonyx (karneol, akik) 177 Sarlk 200 Scheyern 7 Scutellae (ruhlar zme iin kap) 124 sebeb (neden, Cbir b. ayynda) 102 sebec, ebeh, ebek (Gagat, oltu ta) 204 Seleukia (Suriye), kil 205 Sensibar (Zencibr) 207 Sepiyolit, lleta (zebed el-bar ve srac) 206 Serpantinit, ylan ta (acer el-ayye) 186 serpentina (balant borusu) 119 hrc (byk kap) 111 Sicilya, mineral kayna 203 Sind (Hindistanda) 185 Sindn (Hindistanda) 173 Sinir arlar 67-68 Sinir sistemi 7, 10, 12, 14 innre (kanca kaplar kaldrmak iin cerrahi alet) 84 innre zt e-evketeyn (iki dikenli kanca, jinekolojik alet) 80 Sirke 101, 150 Siyah safra 182 Siyatik 67, 75, 206 Sondalar (sr), idrar yollar iin 69 Soyucu, Kazyc (micrad, cerrahi alet) 86 Speculum ayrca bkz. Makas speculum Speculum, iki plakal (jinekolojide) 74 Spinel, yakutspinel (bela, Fars. bala) 169, 170 Sri Lanka, mineral kayna 167, 172, 207 Steatit (acer el-birm) 202 Step tuzu 158 Stepler (toz, kil ve tuz), minerallerin yerleri olarak 158 Sublimasyon kab bkz. el-usl Sudan, mineral kayna 167, 180 sulphura bkz. Kkrt srac (sepiyolit, lleta) 206 srn (vitriyol tr) 192 Suriye 16, 23
Suriye, mineral kayna 179, 185, 192 Suyun katlamas 161 snbzec (korindon) 167 Snger Ta, Ponza Ta (ayr, aysr) 203 Snnet, erkek ocuklar 72 Stten yaplan sert iki 121 denec (hematit) 180 ebb (alnit) 103, 191 eft Fars. caft (kargaburnu, gzde ya da gz kapann i yzeyinde yapk bir cismi almak iin) 52 imek borusu bkz. Fulgurit irn (gzde kabarck) 49 itre (tavan gz) 52
T
Tabaklama 191 abar (balta, aln toplardamarn amak iin bak) 50 abern (randa) 204 aberistn (randa) 192 Tabipler, resimlerde 28-34 Tabor (Filistinde da) 180 e-if 202 al (muskovit, mika) 197 tad (sublimasyon) 123 Ta ktleleri, ta ktlelerinin oluumu 160 Ta ktlelerinin oluumu bkz. Ta ktleleri Talar kitaplar, Arapa 157, 158, 159, 162, 174, 203 Talar, oluumu (bn Snda) 160-161 Talar, snflamas (bn Snda) 162 Talama, bitkilerin ve hayvanlar (bn Snda) 161 Tavlama Oca, Zosimosun 153 Tavan gz (itre) 52 tedbr (kimyasal ilem) 101 Temel bilgi, cerrahi mdahale iin 9 n. Temizleyici, gzya fistlleri iin (misaf el-arab) 43 tennr (frn) 141 Teori, bilim (ilm, ys, burhn Cbir b. ayynda) 100, 101 Terebinthinum (armnn) 175 Terra sigillata (mhrlenmi kil) 205 Testere, byk yay testere (minr kebr), kaza cerrahisinde 89 Testere, kompakt yay testere (minr mukem) 88 tevld (yapay dlleme) 101 Tbbi aletler, ara ve gereler 3-6, 35-94 Tbbi aletler, Fus (Msr)tan 92-94 Tbbi tedavi, resimlerde (minyatrler) 3, 5, 16 Tp 3-94
K A V R A M L A R
v e
Y E R
A D L A R I
233
n (kil) 205 n Cezret el-Maik (Chios Adas kili) 205 n Ermen (Ermeni kili) 205 n el-ikme, n el-ukem (yapay kil) 134, 205 n urr (Kiklat Adalarndan biri olan Kimolosdan?) 205 n kerm (Ba Kili, Seleukiadan siyah bir kil) 205 n mliy (Kiklat Adalarndan biri olan Kimolosdan) 205 n matm (mhrlenmi kil, Terra sigillata) 205 n Mr (Msr kili) 205 n Nsbr (Nprdan) 205 n Sm (Samos Adasndan) 205 Tinkal (tinkr) 196 Toledo 5 Tonsillektomie 57 Topla (mila, oftalmolojik alet) 53 Toplardamar sistemi 7, 10, 12, 14 Toz, kil 158 Transmutasyon 97, 103 Tripoli (Lbnanda) 102 n. Tuba (ruhlar sktrma kab, er-Rzye gre) 136 Tunus (Tnis), mineral kayna 185, 194 Ts (Kuzey randa) 202 ttiy (yass akl inko maden filizi) 185 Tutya ta 185 Tuzlar (eml) 103, 158, 161, 162, 198, 200 Tuzlu su, tuzu gidermek 160 Tuzu gidermek bkz. Tuzlu su Tmrler 83 Trk slam Sanatlar Mzesi, stanbul 32 Trkistan 161, 191
sal aletler) 138 Vacird (randa) 171 verde (gl yapra, oftalmolojik alet) 45, 49 Vitriyol, vitriyoller (zct) 103, 191, 192, 200
Y
Yafr (am yaknnda ky) 179 yt (yakut) 169, 170, 174 Yakut (yt, lal) 169, 170, 174 yt amer (korindon) 167 el-yt el-benefsec 171 Yakutspinel bkz. Spinel bela (Farsa bala kelimesinden) Yansma, mercein n yzeyinde (Kemleddn elFris) 19 Yapay kil (n el-ikme, n el-ukem) 134, 202, 205 Yaprak Testere (minr, cerrahi alet) 88 Yara tedavisi 207 Yass akl inko maden filizi (ttiy) 185 yzek (spinel) 169 Yemen, mineral kayna (ayrca fosil cevherler) 177, 178, 180, 190, 191, 192, 197, 202, 207 Yermumu, karasakz bkz. Mumya yeb, yem, yest (Jasp) 175 Ylan ta (acer el-ayye) 186 Yukar Msr 172, 173 Yz felci 40
U
el-usl (Latin. alutel, aludel, kat maddeleri sublime etmek iin) 104, 123, 139, 143 Uyuz 192, 200 niversite Ktphanesi, Bologna 139 nl tabiplerin portreleri 28-34; ayrca bkz. Portreler rdn nehri 177 stbe 200
V
Vas decoctionis elixir (iksir piirme frn, Liber florum Gebertiden) 147 Vas decoctionis mercuris (cva stmaya yarayan frn, Liber florum Gebertiden) 142 vas congelationis (sktrma iin olan kimyasal aletler) 130 vas fusionis spiritum (ruhlar zmek iin kimya-
zct (vitriyoller) 103, 191, 192, 200 zibt (eriyebilir maddeler) 161 zebed el-bar (sepiyolit, lleta) 206 zeberced (beril, krizolit) 173, 174 Zehir (arsenik) 201 zehr (zehir) 186 Zenci ba (16. yzyl Avrupal kimyaclarda boynuzlu imbik formu) 112 Zervend (randa) 196 zern (arsenik) 103, 200, 202 zerra (piston rnga, mesane iine yerletirilmek zere) 70 zeyba (cva) 101, 103, 195 Zeytin koter (mikvt zeytniyye) 39, 68 Zmpara 167 Zinnober (Cva slfidi, Vermiyon) (zuncufr) 195 Zirkon, Hyazinth (benfe, Fars. banaf) 170 Ziyriler (ran hanedanl) 32 zuncufr (zinnober) 195 zuncufr mal (maden iciliiyle kazanlan zinnober) 195 zuncufr man (yapay olarak imal edilen zinnober)
234
D Z N
195 ez-zcc el-ikm (emseddn ed-Dmeye gre gl suyu damtm dzenei) 117 Zmrt 159, 160, 173, 174, 175 Zmrt ocaklar, Yukar Msrda 159-160 zmrrd (zmrt) 173, 174, 175
nn f e-bb Cerriyyetl-niyye (erefeddn Sabuncuolu) 4, 56, 74, 82 Cirurgia Albucasis (tercme Cremonal Gerhard) 4, 5 Codice Atlantico 27 Cyrurgia (Guglielmo da Saliceto) ahr Male (Nim-i Ar) 32
III. Kitap Adlar

A A
Acib el-Malt, Kozmografi (el-azvn) 165, 166, 167, 173, 177, 180-198 passim, 200, 203, 204, 206, 207, 208, 209 K. el-Aziye (s b. Sleymn el-srl) 33 Ayn e-ana ve-Avn e-anaa (Eb el-akm Muammed b. Abdallh el-rizm el-Ks) 109, 143 Albucasis de Chirurgia (Johannes Channing) 4 K. Ar Malt f el-Ayn (uneyn b. s) 20 el-sr el-Biye an el-urn el-liye (el-Brn) 160 sr el-Bild ve-Abr el-bd (el-azvn) 165, 202, 195
De Aluminibus et Salibus (11./12. yzyl, spanya) 107 De inventione veritatis (Geber) 105, 106, 107 De investigatione perfectionis (Geber) 105, 106, 107 De magnete (Gilbert) 209 De naturis rerum liber (Alexander Neckam) 162 De operationibus alchymi (14./15. yzyl) 142
E
el-Ebniye an ai el-Edviye (Muvaffaaddn Ab Manr el-Herev) 164, 175, 198, 206 K. el-Esrr we-Srr el-Esrr (Eb Bekr er-Rz) 103, 112, 116, 123, 125, 126, 129, 159, 165, 172, 180, 183, 185, 191, 195, 196, 199, 201, 205 Ezhr el-Efkr f Cevhir el-Acr (Amed b. Ysuf et-Tf) 157, 159, 165-184 passim, 197, 204
F
Firdevs el-ikme f e-bb (Al b. Rabban eaber) 164, 198, 209
B
el-Bair f lm el-Menir (Kemleddn el-Fris) 22 Das buch der waren kunst zu distillieren (Hieronymus Brunschwig) 127, 129 K. el-Bldn (el-Hemazn) 178
G
Gro Chirurgei / oder Vollkommene Wundarznei (Walter Ryff) 62
C
K. al-Cmi beyn el-lm ve el-Amel en-Nfi f inat el-iyel (bn ar-Razzaz el-Cezer) 35, 110 K. el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aziye (bn elBayr) 164-209 passim el-Cmi li-ift Ett en-Nebt (el-drs) 164, 187, 192, 197 K. el-Cemhir f Marifet el-Cevhir (el-Brn) 164209 passim Cevhir el-Funn ve--ani f arb el-Ulm vel-Bedi (Muammed b. Muammed Efln elHermes el-Abbs el-Bism) 152 Cevhirnme (Muammed b. Manr ed-Detek) 157 Canon Medicinae (Avicenna) 31, 33; ayrca bkz. el-
K. el-av (Cbir b. ayyn) 102 K. el-v f e-bb (Eb Bekr er-Rz) 29, 30, 165, 198
I
lel el-Medin (Eb Bekr er-Rz) 185, 201 K. el-re il Masin et-Ticre (Eb el-Fal edDme) 178 K. el-timd f el-Edviye el-Mfrede (bn el-Cezzr) 162, 164, 166, 193, 207
K
K. el-Kf f el-Kul (alfe b. Eb el-Mesin el-
K T A P
A D L A R I
235
aleb) 5, 6, 27, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53 Kmil e-na e-bbiyye (Al b. el-Abbs elMecs) 9 K. f Kmiy el-Ir ve-t-Tadt (el-Kind) 103, 109, 124, 134 el-nn f e-bb (bn Sn) 23, 31, 33
K. el-Mrid (et-Temm) 165-208 passim Murc e-eheb (el-Mesd) 160 Muaf e-uver (Zosimos)98
N
Nuab ez-Zeir f Avl el-Cevhir (bn el-Ekfn) 164, 169, 171, 173, 183 Nubet ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar (emseddn ed-Dme) 113, 117, 165, 179 K. Nzhet el-Mt f tir el-f (el-drs) 202
L
K. el-Labe (Cbir b. ayyn) 106 Liber Canonis (Avicenna) 24, 25; ayrca bkz. elnn f e-bb Liber Continens (Rhazes) 29, 30; ayrca bkz. K. elv Liber de arte Distillandi de Compositis (Hieronymus Braunschwig) 119 Liber de gradibus (bn el-Cezzr, Constantinus Africanus tarafndan intihal edilen) 162 Liber de mineralibus Aristotelis, Aristonun Talar Kitab 160, 163, 165-201 passim, 204, 207, 208 Liber de septuaginta (Geber) 107; ayrca bkz. K. esSebn Liber fiduciae de simplicibus medicinis (bn el-Cezzr, Stephanus de Caesaraugusta / Saragossa tarafndan tercme edilmitir) 162, 193 Liber florum Geberti (Geber) 110, 142, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151 Liber ludorum (Cbir b. ayynn K. el-Labesi) 106 Liber radicum Rasis de alkimia (Cbir b. ayynn K. el-Ul ) 108 Liber servitoris de prparatione medicinarum simplicium (ez-Zehrvnin et-Tarfinde 28. makalenin latince tercmesi) 111-112 Liber Theoricae nec non Practicae (Albucasis) 31 Libri V de mineralibus (Albertus Magnus) 162 Lisn el-Arab (bn Manr) 202
O
Omnia opera ysaac (Ysaac = s b. Yab elsrl) 33 Opera omnia (Galen) 205 Opera qu extant omnia (Pietro Andrea Mattioli) 114
P
bkz. Materia medica (Galen) 158 Perspectiva (Witelo) 18, 26 Perspectiua Rogerii Bacconis (Roger Bacon) 25
R
K. er-Redd al el-Kind f Reddih al e-na (Eb Bekr er-Rz) 103 Rosarium (Arnaldus Villanovanus) 108
S
R. f e-ana e-erfe ve-avih (lid b. Yezd) 97 n. K. es-Sebn (Cbir b. ayyn) 106, 107, 108 Secretum Bubacaris (Rhazes) 107, 110 Secretum Secretorum (Rhazes) 110; ayrca bkz. Srr el-Esrr Semita recta (Albertus Magnus) 108 Srlarn Srr bkz. Srr el-Esrr (Eb Bekir erRz) Srr el-Esrr, Srlarn Srr (Eb Bekir er-Rz) 106, 107, 110, 124, 131-141 passim, 165, 172, 180, 182, 183, 184, 185, 189, 191, 192, 195, 196, 199, 200, 202, 203 Summa (Geber?) 106, 107 Summa collectionis complementi occulte secretorum nature (Geber) 143 Summa perfectionis magisterii (Geber) 105, 106, 107, 108 uver el-lt ellet Yutcu ileyh f rc el-Cenn
M
Mappae clavicula (10. yzyl?) 105 Materia medica, (Dioskurides) 28, 158, 167, 175, 179, 205, 207 Meft el-Ulm (Eb Abdullh el-rizm) 109, 123, 141, 164, 189 K. el-Menr (bn el-Heysem) 21, 24 Methodus medendi certa, clara et brevis (Albucasis) 4 Mzn el-ikme (el-zin) 169 K. el-Mudal et-Talm (Eb Bekir er-Rz) 103, 165, 179, 185, 197 Mucam el-Buldn (Yt) 113, 165, 194 K. el-Mutr f Kef el-Esrr (el-Cevber) 109
236
D Z N
(ez-Zehrvnin et-Tarfinden blm) 73 K. e-if (bn Sn) 160, 161, 163
abiyyt (bn Snnn K. e-ifsnda doa bilimleri) 163 Talar Kitab (Pseudo Aristo) bkz. Liber de mineralibus Aristotelis et-Tarf li-men Acize an et-Telf (ez-Zehrv) 3, 5, 16, 30, 31, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 46, 47, 51, 54-92 passim, 111 et-Tarf li-men Acize an et-Telf (ez-Zehrv, Shemtov b. Isaak de Tortose tarfndan yaplan branice eviri olarak) 77 K. Ten el-Menir (Kemleddn el-Fris) 19, 22 Terkb el-Ayn ve-leluh ve-lcuh al Rey bur ve-Clns ve-hiye Ar Malt (uneyn b. Is) 3, 19 et-Teysr f el-Mdvt ve-et-Tedbr (bn Zuhr) 34 Ter-i Manr (Manr b. Muammed b. Amed b. Ysuf) 7, 9, 11, 12, 13, 14 Testamentum Geberi (Geber) 105
Theorica et practica (Paulus de Tarento) 107 Tres epistolae (Roger Bacon) 108 Tria vero ultima Avicennae capitula transtulit Aurelius de arabico in latinum 163 Tufet ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar (emseddn ed-Dme) 183, 200 Turba Philosophorum 104
U U
K. el-Umde (adaa b. brhm el-Mr e-ail) 17 K. el-Ul (Cbri b. ayyn) 108
Z
Zara-i razmh (sml b. asan b. Amed elCurcn) 7, 9, 10

İslam'da Bilim Ve Teknik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslam'da Bilim Ve Teknik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

slamda Bilim ve Teknik Cilt IV

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

slam'da Bilim ve Teknik

SLAMDA BLM VE TEKNK

Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits Aletler Koleksiyonu Katalou

8. Blm: Kimya ............................................................................................95

9. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar .................................................155

2. Anatomik Resim Serileri

Kas sitemi (yazsz).

9. Toplardamar sistemi. 10. Atardamar sistemi.

11. Bir hamilenin atardamar sistemi, embriyo ile birlikte.

12. skelet sistemi, Ter-i Manr den.

13. Kas sitemi, Ter-i Manr den.

14. Sinir sistemi, Ter-i Manr den.

3. Grme Organnn Anatomik izimleri

a.e., s. 150. a.e., s. 152.

9 Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, a..y., s. 156-157.

Gnmze ulam en eski anatomik gz resmi uneyn b. s (. 259/873)dan gelmektedir21:

izim 2: a.e., s. 346.

izim 3: a.e., s. 318.

The Retina, a.y., s. 106-107.

Kr. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 12.

Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 16.

15) alfenin oftalmoloji kitabndan gz sinirleri kesime noktas39.

1 Bkz. Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, Cenevre 1962, s. 69.

2 Bkz. Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, a.y., s. 71.

Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, a.y., s. 35.

14 Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, a.y., s. 170.

Bkz. Terziolu, A.: Yeni aratrmalar nda ..., a.y., s.

15 Schedel, Hartmann: Buch der Cronicken, a.y., varak 202a.

a.e., varak 202a.

Hacamat yoluyla alnan kan miktarn lmek iin

ces, a.y., s. 137-139.

El trna formunda dier bir

2 ez-Zahrv, a.e., Cilt 2, s. 470; La chirurgie dAbulcasis,

izim, yazmadan, Marsh: Albucasis. On Surgery and Instrumentse dayanarak, s. 87.

izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. No. 19.

izim, Paris yazmasndan, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 13.

Ayaklar ve baldrlar tedavi etmek iin

(mikvt f keyy el-ademeyn ve-s-seyn)

izim, et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 470.

Bir dier Alet

1 ez-Zahrv, a.e., Cilt 2, s. 463; La chirurgie dAbulcasis,

Yz felcinde kullanmak iin (mikvt el-lave)

izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 6a.

Yz felcinde kullanmak iin (mikvt el-lave)

izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 6.

3 La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 17-18, fig. no. 6 bis; kr. 4 La

Dudak atlaklarn tedavi etmek iin

izim, La Chirurgie dAbulcasis, fig. 13.

Gzya bezindeki fistllerin tedavisi iin

bucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 57.

Hirschbergin izimi, s. 167, Nr. 21.

Gzya fistlleri iin

3 Bkz. Brockelmann: GAL, Suppl.-Bd. 1, s. 899. 4 Yazma, Sleymaniye Ktphanesi (stanbul),

izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 488.

izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 466.

Mersin Yapra (se)

izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 485.

Ban tepe noktas iin (mikvt el-yf)

izim, alfe, el-Kf, yazma Yeni Cami No. 924.

b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 22, bunun iin

b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 24, bunun iin