Doracak pr buxhetim

participativ
Doc. dr. Nikica Mojsoska-Bllazhevski dhe mr. Misho Nikollov

QENDRA MAQEDONASE PR BASHKPUNIM NDRKOMBTAR

Doracak

pr buxhetim participativ

Doc. dr. Nikica Mojsoska-Bllazhevski dhe mr. Misho Nikollov

Botues: Qendra Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar Universiteti Amerikan Kolegj Shkup Pr botuesit: Sasho Klekovski, drejtor i par ekzekutiv Aleksandar Krzhallovski, drejtor ekzekutiv dr. Marjan Bojaxhiev, drejtor dhe pro-rektor Autor: doc. dr. Nikica Mojsoska-Bllazhevski mr. Misho Nikollov Dizajni dhe prgatitja: Koma Mendimet q jan shprehur ktu u takojn autorve dhe nuk i reflektojn qndrimet e Qendrs Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar dhe Universitetit Amerikan Kolegj Shkup. Qendra Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar dhe Universiteti Amerikan Kolegj Shkup. T gjitha t drejtat jan ruajtur, riprodhimi, kopjimi, transmetimi ose prkthimi cils do qoft pjes t ktij publikimi mund t bhet vetm nn kushtet q vijojn: me leje paraprake t botuesit, pr shkak t citimit n analiz t librit dhe nn kushtet e cekura n vazhdim. T drejtat e autorit t ktij publikimi jan mbrojtur, por publikimi mund t riprodhohet n ciln do qoft mnyr dhe pa pages pr qllime edukative. Pr kopjimin n kushte tjera, pr prdorim n publikime tjera ose pr prkthim ose prshtatje, duhet t sigurohet leje paraprake nga botuesi.

ISBN 978-608-4617-05-1

Prmbajt ja
Parathnie ...............................................................................................5 Hyrje.........................................................................................................9 1. TERMET THEMELORE PR BUXHETIN .............................. 11 1.1. far paraqet buxheti? ..................................................................12 1.2. far jan t ardhurat publike dhe cilat jan burimet e t ardhurave?.................................................................................13 1.2.1. llojet e tatimeve ........................................................................13 1.2.2. Qytetart dhe firmat n Republikn e Maqedonis a jan t ngarkuar me tatime? ................................................................15 1.2.3. Kontributet pr sigurim social dhe t ardhurat e pa tatimuara...........................................................................17 1.3. Terme dhe llojet e shpenzimeve publike ......................................18 1.3.1. Lloje t shpenzimeve (ndarjeve) ..............................................19 1.4. Saldoja buxhetore .........................................................................20 1.5. Borxhi publik..................................................................................22 2. BUXHETI I REPUBLIKS S MAQEDONIS ........................ 23 2.1. Prcaktimi dhe t dhnat pr Buxhetin e RM...............................24 2.2. Si prgatitet buxheti n Republikn e Maqedonis?....................31 2.3. Buxheti i njsive t vetqeverisjes lokale ....................................36 3. BUXHETIMI PARTICIPATIV ............................................... 38 3.1. Termet dhe karakteristikat ...........................................................39 3.2. Zhvillimi historik ............................................................................40 3.3. Si zhvillohet procesi i BP? .............................................................42 3.4. Cilat jan dobit nga aplikimi i BP? ..............................................44 3.5. Cilat jan parakushtet kryesore pr aplikimin e BP? ..................45 3.6. Pse t gjith marrin pjes (vullnetarisht) n proces? ..................47 3.7. Cilat jan kufizimet e buxhetimit participativ? .............................48 VSHTRIME PR FUNDIMTARE ............................................ 49 FJALOR I TERMEVE ............................................................. 49 Literatura e shfrytzuar ....................................................... 51 Ueb faqe t shfrytzuara ..................................................... 52

Parathnie

Publikimi Doracak pr buxhetim participativ sht vegl e cila duhet tu shrbej organizatave qytetare, npunsve shtetror, studentve dhe n prgjithsi opinionit q t njoftohen me termet dhe faktet themelore pr buxhetin n Republikn e Maqedonis, pr ekonomin e t hollave publike dhe pr konceptin e buxhetimit participativ. Qllimi i Qendrs Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar (MCMS) dhe i Universitetit Amerikan Kolegj Shkup si botues t ktij publikimi sht t kontribuojn q buxheti kompleks t sqarohet dhe t lexohet leht nga opinioni, dhe n t njjtn koh tu mundsoj qytetarve t Republiks s Maqedonis t jen aktor aktiv dhe t inkuadruar n debatet rreth buxhetit si n nivel nacional, ashtu edhe n nivel lokal. Doracaku prbhet prej tre pjesve. Pjesa e par prmban vshtrim teorik rreth disa termeve kryesore si: buxheti, shpenzime dhe t ardhura publike dhe ndarja e tyre, saldoja buxhetore dhe borxhi publik. Pjesa e dyt paraqet prezantim i buxhetit t Republiks s Maqedonis me pasqyra dhe shembuj, derisa pjesa e tret jep vshtrim ndaj konceptit t buxhetimit participativ si nga pikpamja historike dhe praktike. Doracakun e prgatiti dr. Nikica Mojsoska-Blazhevski me mbshtetje t mr. Misho Nikollov, q t dy nga Universiteti Amerikan Kolegj Shkup. Sasho Klekovski drejtor i par ekzekutiv i MCMS Aleksandar Krzhallovski drejtor ekzekutiv i MCMS dr. Marjan Bojaxhiev drejtor dhe pro-rektor i UAKS

Lista e shkurtesave

APRM BPV OQ TF
TVSH DUM

Agjencia pr punsim e Republiks s Maqedonis Bruto prodhimi i vendit Organizata qytetare Tatimi i fitimit Tatimi i vlers s shtuar Udhheqja e mir n Maqedoni Njsia e vetqeverisjes lokale Fondi pr sigurim shndetsor Fondi pr sigurim pensional dhe invalidor t Maqedonis Qendra Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar Organizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik Buxhetimi participativ Tatimi personal n t ardhura Republika e Maqedonis Qeveria e Republiks s Maqedonis

NJVL
FSSH

FSPIM MCMS OECD BP TPA RM QRM

Hyrje

Ideja qendrore pr ta shkruar kt doracak del nga pyetja: Sa qytetart maqedonas din pr buxhetin? Sa dini ju pr buxhetin? Prgjigja n kt pyetje me siguri sht: Jo shum ose Pak. Nga an tjetr, t gjithve ne na intereson se si shpenzohen t hollat qeveritare, gjegjsisht si shpenzohen t hollat tona. Pjesn m t madhe t ktyre t hollave i kemi dhn pikrisht ne, prmes pagess s tatimeve, taksave dhe t dhnave tjera komunale. Gjithashtu, nuk na duket njlloj nse kto t holla do t shpenzohen pr ndrtimin e shkollave, rrugve t reja, pr shrbime m t mira shndetsore, ose pr rroga t administrats publike. Dshirojm q t jemi t sigurt se t hollat tona shpenzohen n pajtim me prioritetet e qytetarve. Ky doracak jep hyrje n ekonomin e financimeve publike, i prezanton termet themelore dhe faktet pr buxhetin n Republikn e Maqedonis, e analizon mnyrn se si shpenzohen t hollat tona dhe e sqaron konceptin e buxhetimit participativ, i cili aplikohet n shum vende n bot, i iniciuar nga dshira dhe krkesat pr transparenc m t madhe dhe pjesmarrje t qytetarve n vendim marrjen pr ndarjen e shpenzimeve publike. Prej ktu, me kt doracak, n kombinim me trajnimet praktike t qytetarve, do t kishim arritur disa qllime:

buxheti kompleks do t bhet m i kuptueshm pr qytetart dhe ata do t aftsohen q pavarsisht t vrtetojn pr ka shpenzohen t hollat e tyre;

10

2 do tu mundsojm qytetarve t jen aktor aktiv dhe kritikues t debateve akademike dhe politike rreth buxhetit; 3 do t rritet t diturit pr buxhetin nga ana e qytetarve si parakusht kryesor pr inkuadrimin e tyre aktiv n formulimin e buxheteve t vetqeverisjes lokale sipas mass s tyre; 4 qytetart, vetqeverisja lokale dhe bartsit e politikave do ta kuptojn konceptin e buxhetimit participativ, si dhe rezultatet pozitive nga vendosja e t njjtit n formulimin e buxheteve n nivel lokal. Prgatitja e ktij doracaku sht pjes nga projekti m i gjer i Qendrs Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar (MCMS), n kuadr t programit Udhheqja e mir n Maqedoni (DUM). Qllimi i projektit sht pikrisht zbatimi i aktiviteteve t cilat duhet t kontribuojn pr rritjen e kapaciteteve t administrats publike n nivel qendror dhe lokal n sfern e buxhetit, si dhe transparenc m e madhe e proceseve. N kt drejtim, gjat vitit 2010 u organizua edhe vizit studimi pr buxhetim participativ n Shqipri, ku morn pjes antar t Kuvendit t Republiks s Maqedonis, prfaqsues t Qeveris s Republiks s Maqedonis (Sekretariati gjeneral), nga vetqeverisja lokale dhe nga OQ. Gjithashtu, pr prfaqsuesit e pushtetit qendror dhe lokal dhe OQ u mbajtn dy trajnime treditore n temn Buxhetimi participativ. Me kt doracak, do t zgjerohet trajnimi dhe informatat e prezantuara gjat trajnimeve do t bhen t kapshme pr t gjith qytetart n Republikn e Maqedonis. Doracaku sht strukturuar n at mnyr ku n pjesn e par jan definuar dhe sqaruar termet buxhet, shpenzime dhe t ardhurat publike dhe ndarja e t njjtave, saldoja buxhetore dhe borxhi publik. N pjesn e dyt, n mnyr m t hollsishme sqarohet buxheti i Republiks s Maqedonis, burimet e informatave pr t njjtin, ndrsa jan dhn edhe shembuj dhe analiza t procesit t prgatitjes s buxhetit, duke prfshir edhe buxhetet e njsive t vetqeverisjes lokale (NJVL). Pjesa e tret sht fokusuar n buxhetimin participativ, ku prve definimit t termeve dhe historis jan analizuar prfitimet e mundshme, rezultatet pozitive, parakushtet pr aplikimin e konceptit, si dhe prkufizimi i procesit.

11

1
TERMET THEMELORE PR BUXHETIN

1.1. far paraqet buxheti?

Buxheti sht plan njvjear i t ardhurave dhe shpenzimeve publike. M hollsisht, buxheti sht: Plan pr at se si qeveria i shpenzon t hollat tona. Cilat aktivitete jan financuar me t hollat publike? Sa shpenzon qeveria pr rroga, pr shndetsin, pr mbrojtje, pr policin, arsimin, kulturn? Sa shpenzon qeveria q tu ndihmoj t varfrve dhe personave t rrezikuar social? Plani pr mnyrn se si Qeveria i grumbullon mjetet nga ana e agjentve ekonomik, gjegjsisht prej ku do ti financoj aktivitetet e veta. Sa t ardhura qeveria grumbullon nga burime t ndryshme dhe lloje t tatimeve: tatimi personal n t ardhura, tatimi n fitim, tatimi i vlers s shtuar, akcizat, kontributet sociale, etj.? Sa qeveria merr nga qytetart m t pasur, ndrsa sa nga m t varfrit? Plani pr ngarkimin me borxh t qeveris ose pagesa e borxhit. Sa t ardhurat jan m t larta nga shpenzimet, themi se buxheti sht n suficit. N at rast, qeveria mund ta zvogloj borxhin publik. N t kundrtn, nse sht realizuar deficiti buxhetor, qeveria duhet t gjej burim pr financim t njjtit, qoft nga vendi ose jasht. Plani i cili ndikon mbi ekonomin e prgjithshme nacionale. Disa lloje t shpenzimeve (harxhimeve) nga buxheti kan pr qllim ta rritin produktivitetin n ekonomi dhe t sjellin deri te rritja m e shpejt ekonomike dhe standardi m i lart jetsor. Shpenzimet e tilla, pr shembull, jan shpenzimet pr arsim, ndrtimin e infrastrukturs, pr hulumtim dhe zhvillim etj. Shpenzimet pr mbrojtje sociale u mundson grupeve t varfra t popullats t realizojn ndonj nivel t pranueshm shoqror t standardit jetsor. Nga ana tjetr, tatimet i zvoglojn t ardhurat e qytetarve, e me kt edhe shpenzimin e tyre. Plani mbi t cilin ndikon ekonomia nacionale. Kur ekonomia sht n rritje, njerzit (edhe firmat) fitojn m shum t ardhura dhe papunsia sht m e vogl. N kt rast,

12

13

t ardhurat n buxhet rriten, ndrsa shpenzimet pr ndihm social (pr shembull pr papunsin) zvoglohen. Ather ka mundsi t madhe q buxheti t realizoj suficit. Buxheti sht instrument i politiks fiskale. Politika fiskale definohet si prdorim i t ardhurave dhe shpenzimeve shtetrore pr veprim mbi agregatet makroekonomik, gjegjsisht aktivitetin e prgjithshm ekonomik (Fiti, 2004, fq. 214). Do t thot, krahas asaj q buxheti ka pr qllim ti financoj aktivitetet e qeveris, me at ndikohet edhe mbi realizimin e qllimeve makroekonomike n rritje, stabilitetit t mimeve, punsim t trsishm.

1.2. far jan t ardhurat publike dhe cilat

jan burimet e t ardhurave?
N t gjitha ekonomit moderne, t ardhurat publike prbhen nga: Tatimet; Kontributet sociale (kontribute pr sigurim t obligueshm social); T ardhura t pa tatimuara. Vetm institucion i caktuar mund t imponoj t dhna publike (t ardhura), dhe pr kt institucion themi se ka fuqi pr tatimim. Kshtu pr shembull, fuqin e tatimimit n Republikn e Maqedonis (RM) e ka vetm pushteti ligjdhns, pasi q n pajtim me Kushtetutn, mund t imponoj t dhna publike (fuqia e tatimimit). Baza pr grumbullimin e t ardhurave publike n RM jan: Ligji pr tatim t vlers s shtuar, Ligji pr tatim personal n t ardhura, Ligji pr tatim n fitim, Ligji pr akciza, Ligji pr dogana, ligji pr taksa administrative, Ligji pr kontribute nga sigurimi i obligueshm social etj.

1.2.1 llojet e tatimeve

N ekonomit moderne, duke prfshir edhe Republikn e Maqedonis, tatimet jan form dominuese e t ardhurave publike. T njjtat klasifikohen n tre kategori:

Tabela 1. Lloje t tatimeve Tatime t drejtprdrejta Tatime indirekte

Tatimi personal n t ardhura Tatimi n fitim Tatimi i vlers s shtuar Akciza Dogana Tatimi mbi pronn Tatimi i trashgimis dhe dhurata Tatimi i qarkullimit mbi patundshmrin dhe t drejtat

14

Tatime mbi pronn 1

tatime t drejtprdrejta t cilat paguhen pr t ardhurat e realizuara, nga ana e subjektit ndaj t cilit jan imponuar me ligj dhe nuk mund t transferohen n subjekt tjetr,

2 tatime indirekte t cilat paguhen pr qarkullim t mallrave dhe shrbimeve dhe t cilat quhen edhe si tatime t shpenzimit, dhe 3 tatim mbi pronn (shih m shum te Nenovski, 2008). N tabeln 1 jan dhn tatimet t cilat bien n do nga kategorit e tatimeve. Tatimet e drejtprdrejta llogariten si m t barabarta, pasi q shumn e tatimit t cilin do ta paguaj subjekti, n mnyr t drejtprdrejt varet nga t ardhurat e realizuara, kshtu q ata persona dhe kompani t cilat kan realizuar t ardhura m t mdha ose kan pron m t madhe, do t paguajn m shum mjete n buxhet. Nga ana tjetr, tatimet indirekte jan m pak t qarta (askush nga ne nuk e di sakt sa kemi paguar tatim t vlers s shtuar n muajin e kaluar gjat blerjes s prodhimeve t nevojshme). Prej ktu, tatimet indirekte jan m t lehta pr ndryshime nga aspekti politik. Kshtu, pr shembull, n kushte t krizs ekonomike dhe financiare botrore n vitin 2008 dhe 2009, kur shumica e qeverive n bot u ballafaquan me krijimin ose thellimin e deficiteve buxhetore, reagimi i par pr mbushjen e buxhetit ishte rritja e shkalls s tatimit t vlers s shtuar (TVSH). Tatimet mund t klasifikohen edhe si a) proporcionale dhe b) progresive/ regresive. Tatimi proporcional/sistem tatimor sht tatimi te i cili raporti i tatimit t paguar me t ardhurat sht konstant (shkall konstante tatimore), gjegjsisht si rriten t ardhurat, ashtu rritet edhe pjesa e t ardhura i cili paguhet n form t tatimit. Tatimi progresiv shkalla mesatare (individuale) tatimore rritet me t ardhurat, ose tatimi i paguar rritet m shpejt se sa t ardhurat.

15

Sipas ktij sistemi, qytetart m t pasur (ata t cilt realizojn m shum t ardhura) paguajn pjes m t madhe (prqindje) nga t ardhurat e tyre n form t tatimit, nga qytetart me t ardhura m t vogla. Tatimi regresiv shkalla mesatare (individuale) tatimore zvoglohet me t ardhurat, gjegjsisht tatimi i paguar rritet m ngadal nga t ardhurat. Rrfimi 1. Tatimi personal mbi t ardhurat n RM: Tatimi proporcional ose progresiv
Nga viti 2007, TPA n Republikn e Maqedonis sht proporcional (tatimi i shesht) me shkall prej 10% (12% n vitin 2007), e cila sht konstante dhe nuk varet nga lartsia e t ardhurave t qytetarit. Nga viti 2007, sistemi i tatimimit ishte progresiv, me shkallt q vijojn:
15% TPA pr t ardhura n lartsi prej 2 rrogave mesatare; 18% TPA pr t ardhura n lartsi prej 2 deri 5 rroga mesatare; 24% TPA pr t ardhura n lartsi prej 5 rrogave mesatare e sipr.

Megjithat, edhe krahas asaj q tatimi ka shkall konstante prej 10%, pr shkak t lehtsimit tatimor i cili aplikohet pr t gjith qytetart dhe me shum t njjt, qytetart me t ardhura m t larta paguajn nj pjes m t madhe nga t ardhurat e tyre n form t TPA. Nse lehtsimi tatimor sht 7.000 denar n muaj (shiko m hollsisht n pjesn 2.1.), llogaritja e TPA pr dy persona me t ardhura t ndryshme do t jet si vijon (shumat jan n denar): Lartsia e t Baza e pagess s TPA ardhurave 15.000 45.000 8.000 (15.0007.000) 38.000 (45.000-7.000) TPA (10% nga baza) 800 3.800 Tatimi si % nga t ardhurat 5,3 % 8,4 %

Do t thot, personi me t ardhura m t larta ka paguar m shum tatim, jo vetm n vler absolute (denar), por edhe si prqindje nga t ardhurat (8,4% prkundr 5,3%).

1.2.2. Qytetart dhe firmat n Republikn e Maqedonis

a jan t ngarkuar me tatime?
Mas gjer e pranuar pr at se sa ngarkes, n kuptim t tatimeve, qeveria imponon mbi qytetart dhe firmat n nj vend sht i ashtuquajtur ngarkim tatimor. Ngarkimi tatimor sht prqindja nga bruto prodhimi i vendit (BPV) i cili sht grumbulluar nga agjentt ekonomik (qytetar dhe firma) dh i shprndar n sektorin publik. Kshtu ngarkimi i llogari-

tur tatimor n Republikn e Maqedonis mesatarisht sht rreth 31%. A sht ky nivel i lart ose i ult. Pr kt ekzistojn debate t shumta akademike dhe politike, por mnyra m e mir pr vlersimin e ngarkess mbi qytetart dhe firmat sht krahasim i ngarkimit tatimor n Republikn e Maqedonis me t njjtn n vendet nga rajoni dhe BE. Analiza krahasuese nga Grafiku 1 tregon se ngarkesa tatimore n vendin ton sht e ult. Mes vendeve t prezantuara, Republika e Maqedonis sht vend me ngarkim m t ult tatimor. Romania, Sllovakia dhe Irlanda jan shtetet me ngarkim t ult tatimor, ndrsa Danimarka, Finlanda, Norvegjia dhe Suedia jan shtetet me ngarkim m t lart tatimor.
Fotografia 1. Ngarkimi tatimor n Republikn e Maqedonis dhe vendet e BE Gjithsej t ardhura (% nga BPV)
60 50 40 30 20 10
Belgjika Bullgaria ekia Danimarka Gjermania Estonia Irlanda Greqia Spanja Franca Italia Qiproja Letonia Lituania Luksemburgu Hungaria Malta Holanda Austria Polonia Portugalia Romania Sllovenia Sllovakia Finlanda Suedia Anglia Islanda Norvegjia Maqedonia

16

Edhe pse kjo mas sht gjithprfshirse dhe e prdorur nga t gjitha institucionet financiare, ajo i ka edhe mungesat e veta, gjegjsisht nuk sht ideale. Kshtu pr shembull, gjat shfrytzimit t ksaj mase t ngarkimit tatimor, zvoglimi i evazionit tatimor (mospagess s tatimeve) dhe ekonomia e zez do t ndikoj mbi rritjen e t ardhurave tatimore n buxhetin nacional, e me kt edhe ngarkimi i llogaritur tatimor (gjat ksaj nuk ka ndryshuar politika tatimore, pr shembull, nuk sht rritur lartsia e shkalls s tatimeve). Kshtu, pr shembull, mund t zhvillohet debat publik dhe kritik ndaj politikave qeveritare, se qeveria e ka rritur ngarkesn mbi qytetart dhe firmat, ndrsa n t vrtet ndryshimi i till sht pozitiv pasi q t gjith ne duhet ti kryejm obligimet ndaj shtetit dhe t paguajm njlloj tatime. Njsoj, nse qeveria vlerson se duhet t realizohet funksioni m i fuqishm redistributiv (ti shprndaj t ardhurat nacionale nga ato t cilat kan t ardhura m t larta drejt kategorive specifike, t dmtuara t popullats), ather kjo mund ta rris nivelin e tatimimit. T tilla jan siste-

17

met tatimore t vendeve skandinave (me ngarkes tatimi prej mbi 50%, Grafiku 1), ku qeveria grumbullon nj pjes t madhe nga t ardhurat e qytetarve dhe firmave (m t pasurit paguajn m shum) dhe pastaj i shprndan t ardhurat e grumbulluara publike n mnyr m t barabart ndaj t gjith qytetarve (pr shembull, n form t shkollave), e veanrisht ndaj grupeve t varfra t popullats (n form t sistemeve t fuqishme t mbrojtjes sociale).

1.2.3. Kontributet pr sigurim social dhe t ardhurat e

pa tatimuara
Kontributet pr sigurim social shrbejn pr financimin e sistemit i cili siguron kompensime/dobi pr qytetart, si jan pensionet e moshs, pensionet invalidore dhe familjare, kompensim pr papunsi, pushimi i lindjes, mbrojtja shndetsore etj. Mjetet t cilat grumbullohen nga kontributet jan rreptsisht me destinim t caktuar dhe gjithnj jan t lidhura me dobi t caktuar, gjegjsisht kundr kompensim (Nenovski, 2008). T njjtat ekzistojn vetm n vendet t cilat ofrojn sigurim social t puntorve, si jan t gjitha vendet evropiane dhe ekonomit tjera t zhvilluara. Edhe pse ekzistojn dallime mes vendeve, kontributet m t shpeshta sociale jan: kontribut pr sigurim shndetsor me t cilin financohen shpenzimet e sistemit pr sigurim shndetsor; kontribut pr sigurim pensional me t cilin financohen shpenzimet pr pensione; kontribut pr sigurim n rast t papunsis me t cilin financohen shpenzimet pr pagesn e kompensimeve n rast t papunsis. do vend i ka rregullat e veta lidhur e kushtet t cilat duhet ti plotsoj i siguruari q t mund ti shfrytzoj dobit e cekura. Pr shembull, sa vjet stazh pune ka dhe/ose vjet t moshs duhet t ket nj i siguruari q t ket t drejtn e pensionit t moshs etj. N disa vende, megjithat, sistemi i sigurimit social ose pjes nga ai nuk financohet nga kontributet, por nga tatimet e prgjithshme (nga t ardhurat e prgjithshme n buxhet, e jo nga kontributet e paguara pr at lloj t sigurimit social). Kshtu pr shembull, n Itali, vetm mbrojtja shndetsore financohet nga tatimet e prgjithshme, ndrsa format tjera t

sigurimit social jan bazuar n kontribute. Nga aspekti i paguesit t kontributeve, ekzistojn tre lloje t sistemeve: kontributet i paguajn vetm puntort (si n Danimark dhe Zelandn e Re); kontributet i paguajn vetm pundhnsit model m shpesh i prfaqsuar n ish shtetet socialiste, ku ndrmarrjet ishin n pronsi shtetrore, kshtu q ishte logjike q shteti, gjegjsisht pundhnsi ti paguaj kontributet; sistem t till kishte edhe n Republikn e Maqedonis deri n vitin 2008, ndrsa sot mes shteteve t zhvilluara sistem t ktill ka Australia; sistem i kombinuar ku nj pjes nga shkalla e kontributeve e paguajn puntort, ndrsa nj pjes pundhnsit (pothuaj n t gjitha vendet antare t BE dhe vendeve t zhvilluara). N kategorin e t ardhurave t pa tatimuara n buxhet bien profitet nga ndrmarrjet publike, taksat (gjyqsore, administrative), dividend nga pjesmarrja n pronsin e shtetit etj. T ardhurat kapitale jan shitja e mjeteve kapitale, toks dhe mallrave (pr shembull, shitja e toks shtetrore pr ndrtim personave privat dhe juridik). T ardhurat n buxhet jan edhe donacionet e pranuara nga qeverit e jashtme dhe institucionet ndrkombtare.

18

1.3. Terme dhe llojet e shpenzimeve

publike
Shpenzimet publike paraqesin shpenzim t mjeteve buxhetore pr qllime/aktivitete t ndryshme. Shpenzimet publike mund t jen: ) ) t obligueshme (obligim i ndrmarr nga shteti), si jan pensionet, rrogat e administrats publike ose ndihma sociale; shpenzime diskrecionale, pr shembull shpenzimet pr armatn, policin, ndrtimi i rrugve.

19
N Republikn e Maqedonis, n mas t madhe shpenzimi publik sht determinuar nga obligimet e ndrmarra ligjore t shtetit, me ka sht ln hapsir e vogl pr qeverin pr caktimin e prioriteteve n fushat tjera (pr shembull, pr ndrtimin e shkollave, rrugve etj.). Shpenzimin publik e cakton Kuvendi/pushteti ligjdhns, me votimin e buxhetit i cili ka fuqin e ligjit.

1.3.1. Lloje t shpenzimeve (ndarjeve)

Sipas klasifikimit ekonomik (shih te Nenovski, 2008), shpenzimet publike ndahen n: Shpenzime rrjedhse: rroga dhe kompensime pr t punsuarit n administratn publike, shpenzime materiale pr blerjen e materialeve, mobile dhe tjera t nevojshme pr punn e administrats, mallra dhe shrbime, rezerva dhe shpenzime jo t definuara, transferime rrjedhse deri e fondet jasht buxhetit dhe njsit e vetqeverisjes lokale, pagesa t interesit, subvencione dhe beneficione sociale; Shpenzime kapitale: ndrtimi i ndrtesave, blerja e pajisjes, ndrtimi i infrastrukturs, shpenzime pr hulumtime dhe zhvillim, gjegjsisht ato shpenzime t cilat do ta rritin produktivitetin n ekonomi dhe do t sjellin deri n zhvillim m t shpejt ekonomik n t ardhmen; mu pr kt, qeverit angazhohen q nj pjes sa m e madhe e shpenzimeve t jen kapitale. Pr fat t keq, kjo kategori m s shumti ndryshon, pasi q shpesh n mjetet pr shpenzime kapitale vrtetohen pasi t sigurohen mjete pr t gjitha shpenzimet dhe transferimet rrjedhse. Shpenzime tjera: Pagesa e bazs ndaj kredituesve rezident, institucioneve nga vendi dhe niveleve tjera t pushtetit.

Rrfimi 2 Shpenzimet publike prkundr konsumimit publik

N diskutimin publik zakonisht termi shpenzime publike barazohet me termin konsumim publik. Prej ktu, disa subjekte pohojn se konsumimi publik sht shum i lart, pr shembull 40% nga BPV, derisa t tjer thon sesi kusht Deficiti buxhetor konsumimi publik sht i ult, pr shembull n nivel t 30% t BPV. Cila informat sht pr antarsim n BE e sakt? M sakt e definuar, konsumimi publik sht kategori e ngusht nga shpenzimet publike, ndrsa dallimi jan transferimet kritereve nga Mastrihti pr Sipas dhe shpenzimet kapitale.

20

shpenzime publike - transferime

antarsim n Bashksin Monetare Evropiane, deficiti i vendeve it n union nuk guxojn t ken t BPV.

- shpenzime kapitale prpiqen drejt antarsimt cilat

deficit buxhetor m t lart se 3% = konsumim publik Nj nga qllimet e ktij doracaku sht q pa t lexuarit e tij, ju t mund t bni dallim mes t dhnave t sakta nga ato t gabuara ose manipuluese, t cilat kan pr qllim t japin pasqyr t ndryshme nga realiteti.

1.4. Saldoja buxhetore

Tabela 2. Llogarit kryesore buxhetore dhe financimi i deficitit buxhetor
Gjithsej t ardhura = = Gjithsej shpenzime Deficiti/suficiti Financimi T hyra

t hyra nga privatizimi vende t jashtme depozita t shtetit bono thesari (obligacione) shitja e aksioneve pagesa e bazs sipas borxhit t vendit dhe t jashtm

T dala

Burimi: Prezantimi i buxhetit nga autori.

Saldoja buxhetore sht dallimi mes t ardhurave dhe shpenzimeve publike. Nse t ardhurat publike jan m t larta se shpenzimet, themi se buxheti sht n suficit. N at rast, qeveria mund ta zvogloj borxhin e krijuar paraprakisht publik . N t kundrtn, deficiti buxhetor sht realizuar kur shpenzimet publike jan m t mdha se t ardhurat publike dhe n at rast qeveria duhet t gjej burim pr financimin e t njjtit. Saldoja buxhetore sht indikator kryesor makro ekonomik pr vlersimin e politiks fiskale t vendit. Prej ktu, n rast t prgjithshm, nse saldoja buxhetore sht n suficit, ose n deficit t vogl themi se politika fiskale

21

Rrfimi 3. Aspektet pozitive dhe negative t suficitit dhe deficitit buxhetor

Edhe krahas asaj q mbisundon qndrimi se realizimi i suficitit buxhetor sht m mir se realizimi i deficitit, komentimi i ktill i rndomt i saldos buxhetore pa analiz t hollsishme t strukturs s buxhetit dhe shkaqeve pr paraqitjen e deficitit ose suficitit mund t jet i gabuar. Kryesisht, suficiti do tt thot puna e qeveris, do t thot se kan mbetur mjete t tjera nga t ardhurat e grumbulluara pr pagesn e borxhit paraprak, se nuk i lm ngarkes (borxh t cilin do ta paguanim) gjeneratave t ardhshme. Megjithat, nse sht realizuar suficit i paplanifikuar, gjegjsisht qeveria ka grumbulluar m shum t ardhura se sa ka mundur t shpenzoj do t thot se qeveria i ka ngarkuar qytetart dhe kompanit me pagesa t tatimeve. Ant negative t deficitit jan ato q deficiti n rrjedh e rrit borxhin publik, i cili do t duhet t kthehet n t ardhmen, bashk me interesin (pagesa e interesit), kshtu q n vitet kur paguhet borxhi dhe interesi, m pak mjete do t jen n dispozicion pr arsimin, policin, kulturn etj. Por, q t vlersojm nse deficiti sht negativ e rndsishme sht q t bjm analiz pr cilat qllime sht br teprica e shpenzimeve mbi t ardhurat. Nse deficiti del nga shpenzimet e larta (diskrecionale) pr ndrtimin e rrugve, shkollave etj., gjegjsisht pr qllime produktive ose shpenzime kapitale, ather deficiti nuk sht dukuri negative. N t vrtet, kapaciteti i rritur produktiv n ekonomi (pr shembull, rrugt do t mundsojn transport m t shpejt t mallrave dhe eksport m t madh) do t sjell deri te rritja m e madhe ekonomike n afat t mesm ose t gjat, dhe n kt mnyr borxhi dhe interesi do t paguhen n t ardhmen nga BPV i rritur. N t kundrtn, nse deficiti sht realizuar pr shkak t rritjes s rrogave n administratn publike, ather gjeneratave t ardhshme do tu lm ngarkes pr pagesn e borxhit dhe nivel t ult t aktivitetit ekonomik. Deficiti mund t ndodh edhe pr shkak t projektimeve shum optimiste pr aktivitetin ekonomik ku t ardhurat e planifikuara n buxhet jan t larta, e pastaj nuk realizohen gjat vitit.

sht e shndosh, prudente, ndrsa nse saldoja buxhetore sht n deficit t madh themi se sht jo e disiplinuar. Tabela 2 i prezanton llogarit kryesore t buxhetit dhe nevojn pr financim t deficitit (prmes t ardhurave t mdha t mjeteve). N rastin kur buxheti sht n deficit, ekzistojn m shum mnyra burime pr financimin e tij. Kshtu pr shembull, nse privatizohet prona shtetrore, mjetet marra nga privatizimi jan t hyra n buxhet dhe mund t shfrytzohen pr financimin e deficitit. Qeveria mund t lshoj edhe bono thesari (n tregun e vendit ose t jashtm t lerave me vler), t

trheq depozitat e veta (njlloj si edhe personi fizik q mund ti trheq paraprakisht mjetet e kursyera n form depozite nga ndonj bank q t financoj nevojat e veta n rrjedh), t marr kredi nga jasht ose t shes aksione nga ndonj kompani, nse i posedon. Gjat ksaj, disa burime t financimit jan m t volitshme pasi q nuk jan t lidhura me pagesat e interesit (pr shembull, privatizimi, trheqja e depozitave, shitja e aksioneve), derisa gjat marrjes s huazimeve t jashtme dhe/ose lshimin e bono thesarit, krahas bazs n t ardhmen duhet t kthehet edhe interesi (pagesa e interesit sht pjes nga shpenzimet , e jo nga derdhja e mjeteve). Aftsia e qeveris ta financoj deficitin dhe borxhin e vet varet edhe nga madhsia dhe fuqia e ekonomis s vendit, t shprehur prmes BPV. Prej ktu, borxhi i nj vendi shpesh matet prmes raportit borxhi publik/BPV. Pothuaj t gjitha vendet n strategjit e tyre pr borxh publik e caktojn shumn maksimale t pranuar t borxhit publik n raport me BPV, mbi t cilin shteti nuk mund t huazoj mjete.

22

1.5. Borxhi publik

Borxhi publik paraqet dallimin mes deficitit t akumuluar buxhetor dhe suficitin e akumuluar buxhetor n vitet e kaluara. Thn m thjesht, nse gjat vitit saldoja buxhetore sht n deficit (t themi prej 100 milion denar), ather pr shumn e njjt (100 milion denar) do t rritet borxhi publik.
Borxhi publik(viti n rrjedh) = Borxhi publik(viti i kaluar) + Deficiti/- Suficiti(viti n rrjedh)

Nga ana tjetr, nse kt vit sht realizuar suficit i buxhetit, borxhi publik do t zvoglohet.

23

2
BUXHETI I REPUBLIKS S MAQEDONIS
Pas q n pjesn e par t Doracakut u njoftuam me termet themelore nga fusha e buxhetit, n kt pjes kalojm drejt analizs s t dhnave buxhetore dhe proceseve n Republikn e Maqedonis.

2.1. Prcaktimi dhe t dhnat pr Buxhetin

e RM
N Republikn e Maqedonis, Ministria e Financave sht barts i politiks fiskale. Q ktu, Ministria e Financave sht angazhuar pr prgatitjen e buxhetit, n koordinim me organet tjera shtetrore.
Fotografia 2. Rrfimi skematik i buxhetit qeveritar
Buxheti Buxheti i RM Buxheti qendror Buxheti themelor Aktivitete vet financuese, donacione dhe huazime Buxheti i fondeve FSPIM FSSH APRM Agjencia pr rrug Buxheti i NJVL

24

Grafiku 2 jep rrfim skematik pr buxhetin qeveritar n Republikn e Maqedonis1. N diskutimet dhe debatet publike, shpesh flitet pr Buxhet qendror (me t cilin financohen aktivitetet kryesore t qeveris) ose pr Buxhetin e RM, i cili prbhet nga Buxheti qendror dhe buxhetet e fondeve (Fondi pr sigurim pensional dhe invalidor FSPIM, Fondi pr sigurim shndetsor FSSH, Agjencia pr punsim e Republiks s Maqedonis APRM dhe Agjencia pr rrug), edhe pse shum rrall theksohet sakt se pr cilin buxhet diskutohet. Q ktu, shpesh her krijohen huti dhe prezantohen numra t ndryshm pasi q diskutuesit flasin pr buxhete t ndryshme. Buxheti i konsoliduar ose buxheti i prgjithshm qeveritar, krahas Buxhetit t RM i prfshin edhe buxhetet e njsive t vetqeverisjes lokale (NJVL). N tekstin e mtejshm, vshtrimi kryesor do t jet n Buxhetin e RM, i cili sht gjithprfshirs dhe shpesh sht lnd e debateve publike.
1 Pjesa m e madhe e t dhnave t cilat do t prpunohen n kt pjes t Doracakut mund t gjenden n ueb faqen e ministris, www.finance.gov.mk. Pas t hyni n ueb faqen, shkoni n pjesn Financime publike (n kndin e djatht) dhe atje jan prezantuar buxhetet e deritanishme me t gjitha ndryshimet, t seleksionuar sipas viteve.

25

Tabela 3 i shpreh t ardhurat e prgjithshme n Buxhetin e RM, ku n vitin 2010 (n pajtim me rebalancin e buxhetit) jan planifikuar n nivel prej 138.618 milion denar (rreth 2,3 miliard euro).
Tabela 3. T ardhurat dhe shpenzimet e prgjithshme t Buxhetit t RM, 2005-2010 (n milion denar)
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2010 reb. 2010 reb.
% prej t ardh. T prgj.

1. Gjithsej t ardhura
T ardhura nga tatimet TPF Tatimi n fitim TVSH Akcizat Doganat Kontribute T ardhura t pa tatimuara T tjera

100.877 104.044 119.608 136.411 128.498 143.334 138.618

55.985 59.774 69.761 76.854 71.023 77.049 73.975 8.097 2.837 8.414 4.708 8.892 5.898 8.696 8.579 8.710 4.434 9.680 4.500 9.336 3.069

53,4 6,7 2,2 27,2 13,1 4,1 28,9 11,5 6,2

27.082 27.239 32.962 36.173 35.173 37.885 37.695 11.748 12.174 13.265 14.276 14.533 15.666 18.164 5.266 5.420 6.199 6.275 5.229 6.168 5.711 28.595 30.766 33.457 38.249 38.837 40.898 40.098 13.867 10.706 13.901 18.400 16.402 18.289 15.980 2.430 2.798 2.489 2.908 2.236 7.098 8.565

2. Gjithsej shpenzime
Rroga Transferime Shpenzime kapitale T tjera (pagesa t interesit) Deficiti/suficiti (1-2)

% nga shpen. 100.219 105.744 117.455 140.222 139.393 153.796 149.174 e prgj.

22.835 23.421 23.607 20.827 22.699 22.844 23.029 51.597 56.607 62.386 77.942 84.601 87.563 89.194 10.192 2.611 658 9.266 3.523 -1.700 13.741 20.062 13.428 22.856 17.696 2.915 2.153 2.646 2.445 3.583 3.181

15,4 10,8 59,8 11,9 2,1

Mallra dhe shrbime 12.984 12.927 14.806 18.745 16.220 16.950 16.074

-3.811 -10.895 -10.462 -10.556

Burimi: Ministria e Financave

Karakteristikat kryesore t ardhurave publike n RM jan kto: T ardhurat tatimore dominojn n strukturn e t ardhurave publike. Sipas planit pr vitin 2010, pjesmarrja e tyre n t ardhurat e prgjithshme planifikohen n 53,4% nga t ardhurat e prgjithshme (kolona e fundit n Tabeln 3). Kontributet pr sigurimin e obliguar social planifikohet t marrin pjes me 28,9%, t ardhurat e pa tatimuara 11,5%, ndrsa t ardhurat tjera marrin pjes me 6,2% n t ardhurat e prgjithshme. T ardhurat nga TPF n vitin 2010 planifikohen n nivel t 9.336 milion denar, me pjesmarrje prej 6,7% n t ardhurat e prgjithshme. TPF paguajn qytetart e Republiks s Maqedonis pr t

ardhurat e prgjithshme nga burime t ndryshme, si jan: rrogat, pensionet, t ardhurat kapitale dhe fitimet (pr shembull nga interesi i depozitave ose nga shitja e aksioneve, dividend), t ardhurat nga prona dhe t drejtat pronore, t ardhurat nga veprimtaria bujqsore, t ardhura nga lojrat e fatit etj. Gjat ksaj, pr t gjith qytetart aplikohet lirimi personal n vler prej 84.000 denar (n nivel vjetor) q n nivel vjetor harmonizohet me rritjen e planifikuar t rrogs (bruto) mesatare n vend, t caktuar n Politikn makro ekonomike t Qeveris s RM. Lirimi personal hiqet nga t ardhurat e prgjithshme t personit dhe pastaj paguhet TPA t shums s mbetur (shihe Rrfimin 1). N vitin 2009 shkalla e tatimit personal t ardhurave sht zvogluar n 10. Tatimi n fitim (TF) sht planifikuar n nivel t 3.069 milion denar n vitin 2010, dhe ka pjes- Nxitja e aktivitetit investues marrje prej 2,2% n t ardhurat prmes tatimit n fitim e prgjithshme publike. Nga viti Me qllim q t nxitet aktiviteti 2008 n Republikn e Maqedo- investues n vend, nga fillimi i nis u vendos sistemi i tatimit t vitit 2009, TF paguhet vetm shesht, kshtu q edhe TF tani n fitim q shprndahet pr sht me shkall prej 10% (15% dividend. Nga mesi i vitit 2010 deri n vitin 2007 dhe 12% n vitin dispozita e ktill zgjerohet, 2007), si dhe TPF. Tatimi n fitim kshtu q shuma e dividendit paguhet n baz t Ligjit pr tatim q obliguesit tatimor i paguajn n fitim dhe rregulloret adekuate. personave-rezident tjer juridik Lnd e tatimimit me tatimin n t Republiks s Maqedonis jan fitim jan shpenzimet e papranu- liruar nga tatimimi. ara t realizuara n periudhn e tatimit (vitin), si dhe fitimi q e realizon obliguesi tatimor. Shpenzime t papranuara jan: pagesa e kompensimeve pr regres pr pushim vjetor n lartsi prej 60% nga rroga mesatare mujore, kompensimi pr shfrytzimin e automjetit personal n lartsi prej 70%, kompensimi i antarve t kshillit drejtues dhe mbikqyrs n lartsi prej 50% nga shuma e paguar, shpenzimet pr prfaqsim, shpenzimet pr interes t kredive pr furnizim t automjeteve pr udhtar, mobilet, tepiht, veprat artistike, bursat, etj.

26

T ardhurat e prgjithshme t planifikuara nga TVSH kapin vlern prej 37.695 milion denar, gjegjsisht ky tatim sht burimi m i rndsishm i t ardhurave publike me pjesmarrje prej 27,2%. Shkalla e prgjithshme tatimore sht 18%, ndrsa ka edhe shkall e

27

privilegjuar tatimore prej 5% pr: prodhime pr ushqim, publikime, material pr far, plehra artificial, foli pr bujqsi, mekanizim bujqsor, barra, kompjuter, kolektor diellor. Shkalla e privilegjuar tatimore paguhet edhe pr kto shrbime: transporti i personave, softueri dhe mirmbajtja e pastrtis publike.

Tatimi i vlers s shtuar si tatim i prgjithshm konsumues (edhe indirekt) llogaritet edhe pagesa n t gjitha fazat e prodhimtaris, tregtis dhe shrbimeve. TVSH paguhet n baz t Ligjit pr vlern e shtuar dhe rregulloreve adekuate.

Pjesmarrja e t dhnave importuese doganat n t ardhurat e prgjithshme zvoglohet nga viti n vit, n pajtim me obligimet e vendit t ndrmarra me Marrveshjen pr Stabilizim dhe Asocim mes Republiks s Maqedonis dhe BE, si dhe nga antarsimi n OTB. Si rezultat i ktyre marrveshjeve, Republika e Maqedonis ka obligime pr zvoglim t vazhdueshm ose heqjen e tarifave t dogans (shkalla sipas t cilave doganohen mallrat e importuar), sipas planit t caktuar vjetor. Doganat paguhen n baz t Ligjit pr dogana, ndrsa n vitin 2010 pjesmarrja e tyre n t ardhurat e prgjithshme jan 4,1%. Akcizat jan tatime q paguhen pr qarkullimin e llojeve t caktuara t prodhimeve dhe quhen edhe tatime specifike. N RM, akcizat paguhen pr vajrat mineral, alkoolin dhe pijet alkoolike, prodhimet e duhanit dhe automjetet e udhtarve. N vitin 2010 t njjtat jan planifikuar n nivel prej 18.164 milion denar, me pjesmarrje prej 13,1% n t ardhurat. Nga viti 2010 akcizat i paguajm Drejtoris doganore, deri sa m par t njjtat jan grumbulluar nga drejtoria pr t ardhura publike t RM. N strukturn e t ardhurave nga kontributet pr sigurim t obligueshm social, dominon kontributi pr sigurim pensional dhe invalidor (67%), duke pasur parasysh se shkalla e ktij kontributi sht m e larta. Pastaj pasojn t ardhurat nga kontributet pr sigurim shndetsor me pjesmarrje prej 29%, dhe t ardhurat nga kontributi pr sigurim n rast t papunsis me pjesmarrje prej 4% (Grafiku 3). N 2010 sipas rebalancit t buxhetit, shpenzimet jan planifikuar n nivel prej 149.174 milion denar (rreth 2,4 miliard euro). Struktura e shpenzimeve jan prezantuar m Grafikun 4.

Fotografia 3. Struktura e kontributeve pr sigurim social t obliguar n RM, 2010

29%

28

FSSH 29% APRM 4%

4% 67%

FSPIM 67%

Burimi: Ministria e Financave

Shpenzimet pr rrogat e punsuarve n administratn publike n vitin 2010 jan planifikuar n 23.029 milion denar, ose 15,4% nga shpenzimet e prgjithshme. Rrfimi 4. Reforma n sistemin e sigurimit social n vitin 2008
N vitin 2008, me reformn pr bruto rrogn, jan br m shum ndryshime n sistemin e sigurimit social me qllim t zvoglimit t shpenzimit pr fuqin e puns, zvoglimin e ngarkess administrative t firmave pr llogaritjen dhe pagesn e kontributeve dhe efikasitet m i madh n pages, si jan:

Zvoglim i vazhdueshm i shkalls s kontributeve sociale, nga ato

akumuluese 32% n 22,5% deri n vitin 2011. N vitin 2010, n mnyr prmbledhse, shkalla e kontributeve sociale jan 27,0%, gjegjsisht 18% pr kontributin pr sigurim pensional dhe invalidor, 7,3% pr kontributin pr sigurim shndetsor (plus 0,5% pr kontribut plotsues pr sigurim shndetsor) dhe 1,2% pr sigurim n rast t papunsis.

harmonizimi dhe zvoglimi i bazs minimale pr pages t kontributeve n

50% nga rroga mesatare;

obligimi pr pages ishte transferuar nga pundhnsit drejt puntorve; vendosja e konceptit t bruto-prodhimeve (prfshirja e kompensimeve pr
ushqim dhe transport n rrog);

ishte integruar pagesa e kontributeve, nga fonde adekuate n Drejtorin pr

t ardhura publike.

29

Fotografia 4. Struktura e shpenzimeve n 2010

2% 15% 12% 11%

Rroga 15% Mallra dhe shrbime11% Transferime 60% Shpenzime kapitale 12% T tjera (interes dhe pagesa) 2%

60%

Burim: Ministria e Financave

Pr blerjen e mallrave dhe shrbimeve t nevojshme pr funksionimin e administrats, n vitin 2010 jan shprndar 16.074 milion denar q paraqet 10,8% nga shpenzimet. Pjesa m e madhe e shpenzimeve jan planifikuar si transferime deri te fondet pr sigurim social, pr financimin e shrbimeve t tyre ndaj qytetarve, pensionet e moshs, invalidore dhe familjare, mbrojtja shndetsore e qytetarve, si dhe pagesa e kompensimeve pr ato persona t cilt e kan mbetur pa pun (nse i plotsojn kushtet e caktuara). Mjetet e transferuara (shpenzimet) deri te fondet sociale, FSPIM, FSSH dhe APRM, jan m t larta nga kontributet e paguara pr sigurim social (t ardhura) pasi q mjetet e grumbulluara prmes kontributeve nuk jan t mjaftueshme pr funksionimin normal t sistemeve, prandaj transferohen mjete plotsues t grumbulluara nga burime tjera t ardhurave. Shpenzimet kapitale jan planifikuar n 17,696 milion denar, gjegjsisht 11,9% nga shpenzimet e prgjithshme. Duke marr parasysh se, si tham n pjesn 3.1., shpenzimet kapitale e rritin kapacitetin produktiv t ekonomis dhe ujit drejt rritjes s shpejt ekonomike, do qeveri duhet t angazhohet drejt rritjes s mjeteve pr shpenzime kapitale. Megjithat, qeverit jan kufizuar nga shpenzimet e obligueshme (pr shembull, rroga) t cilat duhet t mbulohen. Shpenzimet tjera, ku marrin pjes pagesa e interesit, jan planifikuar n nivel prej 3.181 milion denar, ose 2,1% nga shpenzimet e prgjithshme n vitin 2010.

Grafiku 5. T ardhurat, shpenzimet dhe saldoja buxhetore n RM, 2005-2010

150000 100000 50000 0 -50000

30

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Deficit/suficit Burimi: Ministria e Financave

Gjithsej t ardhura

Gjithsej shpenzime

Tabela 4. Burime t financimit t deficitit buxhetor n RM (n milion denar)

2005
deficiti (-) / suficiti (+) Financimi

2006

2007

2008

2009

2010

2010 .

658 -658 7.040

22.835 12.984 51.597 10.192

-1.700 1.700 21.031

23.421 12.927 56.607 9.266

2.153 -2.153 19.303

23.607 14.806 62.386 13.741

-3.811 -10.895 -10.462 3.811 10.788

20.827 18.745 77.942 20.062

-10.556 10.556 18.644

23.029 16.074 89.194 17.696

10.895 18.939
22.699 16.220 84.601 13.428

10.462 18.505
22.844 16.950 87.563 22.856

T hyra
t hyra nga privatizimi huazime t jashtme Huazime nga vendi depozita dhe t tjera

T dala
pagesa e borxhit I jashtm I brendshm

7.040 7.697 3.295 4.402

21.031 19.331 13.944 5.387

19.303 21.456 14.188 7.268

10.788 6.977 1.879 5.098

18.939 8.044 2.356 5.688

18.505 8.043 2.497 5.546

18.644 8.088 2.560 5.528

Burimi: Ministria e Financave

Deficiti i buxhetit ka vlern prej 10.556 milion denar ose 2,7% nga BPV i planifikuar pr vitin 2010. Politikn e ktill fiskale, me realizimin e deficitit buxhetor e quajm politik ekspansive fiskale. Megjithat, n krahasim me vendet fqinje dhe nga BE, deficiti buxhetor n Republikn e Maqedonis sht relativisht i ult. Sipas planit, deficiti buxhetor n pjesn m t madhe do t financohet nga huazime t huaja, nse m pak prfaqsohet financimi nga vendi, prmes trheqjes s depozitave t shtetit n BPRM, si dhe prmes lshimit t bonove t thesarit (Tabela 4).

31

Borxhi publik i Republiks s Maqedonis sht relativisht i ult, rreth 33% nga BPV2 n vitin 2009. Megjithat, sipas Strategjis pr borxh publik, deri n vitin 2012, planifikohet rritja e borxhit publik deri n 40% nga BPV, para s gjithash pr shkak t planeve pr investime t reja n infrastrukturn rrugore dhe hekurudhore, kultur, arsim, sport etj.

2.2. Si prgatitet buxheti n Republikn

e Maqedonis?
Buxheti i Republiks s Maqedonis sht akt me t cilin planifikohen t ardhurat vjetore dhe t hyrat tjera dhe mjetet e miratuara dhe i inkuadron n buxhetin qendror dhe buxhetet e fondeve, ndrsa e miraton pushteti ligjdhns Parlamenti. Procedurat e prgatitjes, miratimit, ekzekutimit dhe raportimit pr buxhetin jan definuar me Ligjin pr buxhet. Para se ta sqarojm procedurn pr prgatitjen e buxhetit, duhet t sqarojm dy terme, shfrytzues buxhetor dhe shfrytzues njsi t buxhetit. Shfrytzues buxhetor jan t ashtuquajturit shfrytzues t mjeteve buxhetore nga linja e par (shfrytzues t drejtprdrejt) nga fusha e pushtetit ligjdhns, ekzekutiv dhe gjyqsor, fondet, shfrytzuesi e buxheteve t komunave dhe shfrytzues t bazuar me ligj, t cilve iu sht besuar kryerja e autorizimeve publike. Nga ana tjetr, shfrytzues njsi jan shfrytzuesit e mjeteve buxhetore nga linja e dyt (shfrytzues indirekt) t cilt financohen prmes shfrytzuesit adekuat buxhetor. T ktilla jan institucionet n fushn e: kulturs (pr shembull, shtpit e kulturs t cilat financohen prmes Ministris s Kulturs, e jo drejtprdrejt nga buxheti), arsimi (shkollat financohen prmes Ministris s Arsimit), mbrojtja sociale, gjykatat, etj. Baza pr prgatitjen e buxhetit jan: Prioritetet strategjike t Qeveris s Republiks s Maqedonis (QRM), t cilat Qeveria i cakton m s voni deri m 15 prill n vitin aktual, pr vitin e ardhshm; Strategjia fiskale, t ciln e prgatit Ministria e Financave, pr periudhn prej 3 viteve;
2 Pr krahasim, borxhi publik i disa vendeve antare t BE n vitin 2009 e tejkaloi BPV. Kshtu, n Greqi dhe Itali, borxhi publik arriti 115% nga BPV, n Belgjik 96.7%, derisa borxhi publik mesatar n BE-27 arrinte 73.6% nga BPV.

Rrfimi 5. Si t bjn vet qytetart analiz buxhetore?

do qytetar ka t drejt t dij se si shpenzohen t hollat e tij. Nse t hollat q i paguan n buxhet shpenzohen n pajtim me prioritetet strategjike t Qeveris s Republiks s Maqedonis, dhe/ose n pajtim me prioritetet e qytetarit (prmes vots s dhn n zgjedhje)? Nj nga qllimet e ktij doracaku sht ta udhzoj qytetarin si t bj analiza t thjeshta pr at se si shpenzohen t hollat e tija. Secili mund ta analizoj buxhetin e RM dhe t institucioneve pa njohuri t mdha paraprake n fushn e matematiks dhe financimit publik. N t vrtet, pjesa m e madhe e analizave bhen prmes llogaritjes s pjesmarrjes s t ardhurave dhe shpenzimeve t ndryshme t buxhetit n BPV. Indikator/llogari m shpesh t prdorura jan: 1 Si u prmend m par n pjesn 2.1.1., llogaritja pr at se sa shteti u merr qytetarve, gjegjsisht sa sht ngarkesa tatimore, llogaritet me formuln q vijon:: ngarkimi tatimor = gjithsej t ardhura tatimore BVP 100

32

2 Pr vrtetimin e lartsis s shpenzimit publik, shpesh shfrytzohet indikatori: Pjesmarrja e shpenzimit publik n BPV, pr ka shfrytzohet formula q vijon: konsumimi publik = shpenzime publik-shpenzime kapitale-transferim 100 BVP Ngjashm llogariten edhe indikatort tjer. Gjat ksaj, krahas BPV, si baz (ndars) mund t merren edhe parametra t tjer, si jan importi, masa e t hollave dhe variabli tjetr makro ekonomik. Kshtu, pr shembull, e theksojm indikatorin shkalla efektive doganore q e shpreh raportin/koeficient t doganave t paguara n buxhetin dhe importin e prgjithshm gjat nj viti. Q t fitohet fotografi reale pr gjendjen ose lvizjen n ekonomi, ekonomistt shum shpesh bjn analiza komparative ose krahasuese, gjat s cils indikatort e llogaritur i krahasojn n m shum vite (analiz kohore) dhe/ose me indikatort/t arriturat e vendeve tjera. Sot ekonomistt shfrytzojn edhe metoda moderne statistikore (si dhe softuer t caktuar statistikor si E-views, Stata, GAMS e tjera) pr analiza ekonomike. Megjithat, edhe m tej, indikatort e thjesht t cilt i prmendm m sipr akoma jan shum t dobishm.

Planet strategjike t shfrytzuesve t buxhetit, t cilat i prgatisin shfrytzuesit pr periudhn prej 3 viteve, dhe t cilat jan n pajtim me prioritetet strategjike t QRM; Prioritetet e komunave;

33

Rrfimi 6 Prioritetet strategjike t Qeveris s RM

N pajtim me Vendimin pr caktimin e prioriteteve strategjike t Qeveris s RM, prioritetet strategjike jan:

Zmadhimi i rritjes ekonomike dhe konkurrencs, shkalla m e lart e punsimit, rritja e standardit jetsor dhe kualiteti i jetess;

Integrimi n NATO dhe BE; Vazhdimi i lufts kundr kriminalitetit de korrupsionit dhe zbatimi efikas i t
drejts;

Ruajtja e marrdhnieve t mira ndretnike dhe prfundimi i zbatimit t Marrveshjes s Ohrit;

Investimi n arsim si rrug e sigurt pr krijimin e individve t fuqishm dhe

shtet t fuqishm.

Strategjia pr menaxhimin me borxhin publik, q paraqet korniz pr menaxhimin e disiplinuar me borxhin publik dhe ku vrtetohen limitet pr huazim dhe pr borxhin e prgjithshm publik n 3 vitet e ardhshme. Pasqyr e shkurt dhe e sistematizuar e procesit t prgatitjes s buxhetit sht paraqitur n Grafikun 6. Buxhetin e RM e prgatit ministri (gjegjsisht ministria) i Financave dhe e dorzon deri te QRM. Njlloj, kryetari i komuns e prgatit buxhetin e komuns dhe e dorzon deri te kshilli i komuns.
Fotografia 6. Rrfimi skematik i procesit t prgatitjes s Buxhetit t RM

Prioritetet strategjike t qeveris Projektimi i agregatve makro ekonomik Qarkullimi buxhetar Propozim krkesa buxhetare QRM e dorzon propozim buxhetin deri te Kuvendi Kuvendi e miraton buxhetin deri 15 pill deri 15 pill deri 15 qershor deri 15 korrik deri 1 dhjetor deri 31 dhjetor

Gjat prgatitjes s buxhetit t RM, s pari bhet plani i t ardhurave publike pr vitin e ardhshm. N kt faz jan inkuadruar m shum sektor n Ministrin e Financave (MF): Sektori pr politik makro ekonomike (i cili prgatit projektime pr rritjen ekonomike pr vitin e ardhshm, inflacionin, rritjen e rrogave, punsimin etj.);

B n baz t ktyre t dhnave Sektori p tatime dhe Sektori pr dogana i projektojn tatimet t cilat do t paguheshin vitin e ardhshm; C Sektori pr borxh publik ku burimet pr financim t deficitit eventual harmonizohen me Strategjin pr borxh publik dhe ku bhet llogaritja e interesit, i cili duhet t paguhet pr borxhin publik; Sektori pr harmonizim me BE dhe financat ndrkombtare prej ku projektohen shpenzimet e nevojshme pr ko-financim t projekteve nga BE; D T gjitha kto t dhna grumbullohen n Sektorin pr buxhet dhe fonde, ku prgatitet plani komplet i t ardhurave publike pr vitin e ardhshm. Pastaj, Ministra e Financave n baz t ardhurave t projektuara dhe strategjis fiskale t QRM i propozon shumat maksimale t mjeteve t miratuara, pr shfrytzues buxhetor, pr tre vitet e ardhshme. QRM i miraton kto shuma maksimale m s voni deri 31 maj, n vitin aktual, pr vitin e ardhshm. Ministria e Financave m s voni deri 15 qershor (30 shtator pr komunat), deri te shfrytzuesit buxhetor i drgon instruksionet pr prgatitjen e buxheteve t tyre n form t qarkullimit buxhetor. N qarkullimet, shfrytzuesit buxhetor n t vrtet i planifikojn t ardhurat t cilat do ti realizojn n 4 vitet e ardhshme dhe shpenzimet e domosdoshme pr funksionimin dhe kryerjen e detyrimeve publike. Qarkullimi prmban: projektimi i agregateve makro ekonomik; prioritetet e caktuara strategjike t QRM; shumat maksimale t mjeteve t miratuara pr shfrytzues buxhetor; udhzime dhe drejtime pr prgatitjen e propozimit t krkesave buxhetore. Planifikimi i buxhetit, shfrytzuesit buxhetor dhe njsit i kryejn n baz t programeve dhe nn programeve t veta, me ka bhen shprndarje t mjeteve t cilat u jan dhn nga buxheti. Normalisht, do shfrytzues buxhetor i shprndan mjetet e veta n pajtim me prioritetet qeveritare dhe t veta. Shfrytzuesit buxhetor prgatisin propozim t krkess buxhetore pr aktivitetet e veta, n pajtim me qarkullimin buxhetor t cilin e dorzojn deri te MF. Krkesa buxhetore prmban: qarkullim t plotsuar; plani strategjik t shfrytzuesit buxhetor; plani pr furnizime publike; plan i miratuar i programeve pr zhvillim me arsyetim t hollsishm; plan i vendeve t puns t sistematizuara dhe t plotsuara t shfrytzuesit buxhetor. Programet pr zhvillim planifikohen vemas, gjegjsisht propozim planet pr zhvillim t cilat i prgatisin shfrytzuesit buxhetor n

34

35

pajtim me prioritetet e veta strategjike i dorzojn deri te QRM deri m 15 korrik, derisa QRM i miraton deri m 15 gusht n vitin aktual, pr vitin e ardhshm. Ministri i Financave kryen kontrollin e krkesave buxhetore nse ato jan harmonizuar me qarkullimin e drguar buxhetor. Nse ekziston jo prputhshmri, ministri i Financave me udhheqsit e shfrytzuesve buxhetor bjn harmonizimin e propozimeve t krkesave buxhetore. Krkesat e pa harmonizuara ministri i dorzon deri te QRM, me propozim t shfrytzuesit buxhetor dhe propozim t MF, dhe n at rast QRM vendos. Ministria e Financave ka obligim q t shtroj propozim t buxhetit t Republiks s Maqedonis deri te QRM pr miratim m s voni deri m 1 nntor n vitin aktual, ndrsa QRM propozimin e buxhetit t Republiks s Maqedonis e dorzon deri te Kuvendi i RM m s voni deri m 15 nntor n vitin aktual. Kuvendi i Republiks s Maqedonis e miraton Buxhetin e Republiks s Maqedonis m s voni deri m 31 dhjetor. N rast se nuk arrihet marrveshje pr buxhetin pr vitin e ardhshm deri m 31 dhjetor, ather kalohet n t ashtuquajturin financim t prkohshm, ku, do muaj, shfrytzuesi buxhetor merr 1/12-tn nga shpenzimet e prgjithshme t realizuara n vitin e kaluar. Sipas Nenovski (2008), n teorin moderne fiskale, realizimi i buxhetit dhe transaksioneve buxhetore nuk mund t paramendohet pa kontroll dhe revizion. Sipas Ligjit pr kontroll t brendshm financiar publik, kontrolli i brendshm n Republikn e Maqedonis paraqet sistem t kontrolleve financiare dhe t tjera, duke prfshir edhe strukturn organizative, metodat dhe procedurat pr pun dhe revizioni i brendshm, t vendosura dhe t zbatuara nga personat udhheqs t subjektit, me qllim q t mundsohet kryerja e aktiviteteve n mnyr transparente, t rregullt dhe ekonomike. N t kundrtn, revizioni, sht ndar n tre nivele: niveli i par ku organizohet n vet organizatn, niveli i dyt ku organizohet n kuadr t pushtetit ekzekutiv (shpesh Ministria e Financave) dhe niveli i tret q paraqet revizion t pushtetit ekzekutiv nga ana e pushtetit ligjdhns, prmes institucionit t autorizuar (n Republikn e Maqedonis Enti Shtetror pr Revizion). Ministri i Financave ka obligim q m s voni deri m 31 maj deri te Qeveria e Republiks s Maqedonis ta dorzoj llogarin prfundimtare t buxhetit t Republiks s Maqedonis pr vitin kaluar. Shfrytzuesit buxhetor nuk guxojn t ndrmarrin obligime mbi mjetet e miratuara me buxhet. Mjetet e miratuara t pashfrytzuara me buxhet pushojn t vlejn m 31 dhjetor. Prjashtim bjn mjetet e miratuara,

por t pashfrytzuara n pjesn zhvillimore t buxhetit, t cilat jan me vler prej 50% transferohen si mjete t miratuara pr gjysmn e par t vitit t ardhshm fiskal. N rast kur shpenzimet e planifikuara dhe/ose t ardhurat n buxhet nuk realizohen sipas planit, Ministria e Financave prgatit Ndryshime dhe plotsime t Buxhetit t RM, t njohur si rebalanc i buxhetit. Procedura pr miratim t propozim ndryshimeve dhe plotsimeve t buxhetit sht e njjt si gjat miratimit t buxhetit, gjegjsisht sht i domosdoshme votimi nga ana e Kuvendit t RM.

36

2.3. Buxheti i njsive t vetqeverisjes

lokale
Vetqeverisja lokale n Republikn e Maqedonis n mnyr territoriale sht e organizuar n 84 komuna dhe Qyteti i Shkupit si njsi e veant e vetqeverisjes lokale. Burimet e financimit t komunave n Republikn e Maqedonis jan: burime personale, dotacione i mjeteve nga Buxheti i Republiks s Maqedonis, si dhe huazim i mundshm. N burime personale marrin pjes: donacione lokale (tatimi i prons), taksat lokale (taksat komunale), t ardhurat nga pronsia, t ardhurat nga donacione dhe t ardhura tjera. Njsit e vetqeverisjes lokale marrin edhe 3 (tre) prlind nga tatimi personal i t ardhurave t ardhurave personale nga rrogat, q jan paguar nga qytetart me vendbanim n komunn adekuate dhe 100% nga tatimi personal i t ardhurave t ardhurave nga veprimtaria e zejtaris. Dotacionet paraqesin t ardhura plotsuese pr komunat nga buxheti i Republiks s Maqedonis pr financimin e kompetencave t tyre t caktuara me ligj. N pajtim me Ligjin pr njsit e vetqeverisjes lokale, komunat mund t marrin borxh n vend dhe nga jasht me miratim paraprak nga Ministria e Financave. Ministria e Financave m s voni deri m 30 shtator 2010 e prgatit qarkullimin buxhetor (drejtimet pr prgatitjen e buxhetit). Buxhetin e komunave e prgatit administrata komunale, ndrsa kryetari i komuns e dorzon pr miratim deri te kshilli i komuns dhe i njjti duhet t miratohet deri n fund t vitit. Pr realizimin e buxhetit prgjegjs sht kryetari i komuns.

37

3
BUXHETIMI PARTICIPATIV

Si u cek n hyrjen e ktij Doracaku, t kuptuarit e buxhetit nga qytetart dhe institucionet sht baz pr aplikimin e konceptit t buxhetimit participativ, si nj nga format pr prakticizmin e udhheqjes s mir. Q ktu, pas prezantimit t termeve themelore, dhe elementeve t buxhetit, n pjesn e par, dhe analiza e buxhetit t Republiks s Maqedonis, n pjesn e dyt, n kt pjes nga Doracaku do ti sqarojm termet, karakteristikat dhe historikun e buxhetimit participativ, efektet pozitive, parakushtet pr aplikim, si dhe prkufizimet.

3.1. Termet dhe karakteristikat

Buxhetimi participativ (BP) merr pjes n format/proceset inovative t vendimmarrjes n bashksi. N vend t demokracis tradicionale prfaqsuese, e cila ka tendenc t prkufizimit t pjesmarrjes s qytetarve, vetm me t drejt vote n zgjedhje, gjegjsisht zgjedhje t prfaqsuesve, ndrsa sundimi sht ekskluziv pr prfaqsuesit/politikant, n BP qytetart jan t inkuadruar n mnyr t drejtprdrejt n vendimmarrjen e rndsishme pr ata (d.m.th. demokraci e drejtprdrejt). Sipas Wampler (2000), BP sht proces i vendimmarrjeve n bashksi (nivel i caktuar i pushtetit/organeve t zgjedhura), prmes s cilave qytetart (n mnyr t drejtprdrejt) japin propozime dhe negociojn pr shprndarjen e mjeteve publike. Q ktu, buxhetimi participativ mundson pjesmarrje t qytetarve t pa-zgjedhur n koncepcionin dhe/ose shprndarjen e financimeve publike. Karakteristikat themelore t procesit t BP jan: Shprndarja e resurseve (publike), dhnia e prioritetit t qllimeve shoqrore dhe vzhgimi i shpenzimit publik; Promovimi i inkuadrimit social dhe drejtsia sociale; Transparenca dhe dhnia e llogaris, prmes promovimit t qasjes n opinion deri te informatat pr t ardhurat dhe shpenzimet publike; Mnyra efektive n sigurimin e shrbimeve/t mirave prmes identifikimit gjithprfshirs t nevojave; T msuarit e qytetarve pr pjesmarrje aktive n proceset shoqrore; Ekzistimi i vendimit politik dhe vullnetit, besueshmria dhe besimi i pushtetit. BP aplikohet n nivel lokal/komunal, edhe pse procesi do t mund t zgjerohet dhe n nivel nacional. N praktikn e deritanishme, BP aplikohet n disa forma: Form t fuqishme, jo-ekskluzive - procesi sht i hapur pr t gjith antart e interesuar t bashksis lokale, pa kufizim t grupeve (ekskluzive), shoqatave ose individve;

38

39

Forma ekskluzive vetm organizatat/personat nga grupe t caktuara mund t marrin pjes n caktimin e prioriteteve dhe qllimeve pr mjetet publike; Forma e but, konsultative pa pjesmarrje t drejtprdrejt n miratimin e vendimeve dhe shprndarja e mjeteve, por n form t shqyrtimit rreth buxhetit t bashksis dhe propozimet pr prmirsime t caktuara. Gjat ksaj, pjesmarrja n BP n mas t madhe varet nga forma e procesit. Prgjigja m e madhe e qytetarve arrihet n rast kur procesi sht i hapur pr t gjith qytetart, duke prfshir edhe qytetart n nevoj (form jo-ekskluzive) dhe kur vendoset pr prioritetet e bashksis dhe pr shprndarjen e mjeteve (form e fuqishme, n vend konsultative). Nga ana tjetr, kur BP aplikohet n form t but, konsultative, si jan pr shembull takimet e hapura t kryetarit t komuns n bashksit lokale, paraqiten probleme t cilat e kufizojn vullnetin e qytetarve pr pjesmarrje. Problem m i shpesht sht t dgjuarit selektiv i ideve t qytetarve nga prkatsia e njjt politike, ndrsa anashkalimi i ideve tjera, pastaj anashkalimi i qllimeve sociale dhe qytetarve n nevoj etj.

3.2. Zhvillimi historik

Buxhetimi participativ pr her t par u vendos n vitin 1989 n Brazil, me fitoren e partis progresive me platform pr pjesmarrje demokratike dhe inversion t prioriteteve pr shpenzime nga shpenzimet n dobi t qytetarve m t pasur, drejt shpenzimeve n interes t varfrve dhe qytetarve n nevoj. Qyteti Porto Alegre sot llogaritet pr lider n transparencn demokratike dhe prgjegjsi t bashksive lokale. Zhvillimi i BP n baz paraqet eksperimentim me formn e procesit, nga prezantimi i propozim-buxhetit para qytetarve, deri te inkuadrimi i qytetarve n zgjedhjen e projekteve prioritare dhe financimin e t njjtave. Pr shkak t suksesit dhe arritjes s rezultateve n Brazil (t dshmuara nga Banka Botrore dhe UN-Habitat), BP s shpejti prhapet n Amerikn Latine, si pr shembull n: Argjentin, Uruguai, Peru, Kolumbi, Kili etj. BP aplikohet edhe n shum vende afrikane, n forma t ndryshme dhe n Shqiprin fqinje. Njlloj, vendet e zhvilluara antare t OECD (Orga-

nizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik), i prmbahen t ashtuquajturave Parime pr informim, konsultime dhe pjesmarrje aktive t qytetarve me qllim t krijimit t sundimit gjithprfshirs dhe t hapur. Kto Parime jan prgatitur nga ana e OECD (shiko OECD, 2001) dhe do vit vzhgohet progresi i vendit drejt plotsimit t parimeve t cekura.
Fotografia 7. Prhapja e procesit t buxhetimit participativ
Buxhete budgets Participatory participative (2000) (2000) Buxhete budgets Participatory participative (2002) (2002)

40

Buxhete budgets Participatory participative (2003) (2003)

Participatory Buxhete budgets (2005) participative (2005)

Quelle: Sintomer/Rcke/Herzberg: Europische Brgerhaushalte

41

3.3. Si zhvillohet procesi i BP?

BP sht proces i cili prbhet nga m shum faza dhe prsritet do vit. Pjesmarrsit n proces jan pushteti lokal dhe kryetari i komuns, qytetart (me kujdes t veant q t sigurohet pjesmarrja e kategorive t popullats q kan nevoj si qytetart e varfr, grat dhe t rinjt), organizatat qytetare, bashksia afariste. T gjith kta marrin pjes n mnyr vullnetare. Edhe pse procesi dallohet nga bashksia n bashksi, gjegjsisht aftsohet n kushte lokale (numri i qytetarve, shkalla e zhvillimit t bashksis, zhvillimi i sektori civil, vullneti i kryetari t komuns etj.), megjithat, n numr t madh t rasteve BP zhvillohet n kto faza (Grafiku 7):
Fotografia 8. Fazat e procesit t buxhetimit participativ

Sesione prgatitore Sesione plenare Forumi i delegatve Kshilli i BP Propozim buxheti deri te KK

Sesionet prgatitore Gjat sesioneve prgatitore shqyrtohet buxheti nga viti paraprak, plani pr vitin e ardhshm (i prgatitur nga administrata e bashksis dhe kryetarit t komuns), dhe diskutohet pr prioritetet pr vitin e ardhshm. Parakushte t rndsishme pr suksesin e ksaj faze t procesit jan: a) t sigurohet pjesmarrje m e madhe e qytetarve, b) diskutimi sht i frytshm vetm nse qytetart e kuptojn buxhetin (t kuptuarit e buxhetit), c) kryetari i komuns dhe administrata t jen transparent dhe t gatshm pr ti ndar informatat pr buxhetin me qytetart. Kjo faz zhvillohet n nivel m t ult lokal, pr shembull n nivel t bashksis lokale. N disa bashksi, n kt faz i paraprijn trajnimet pr ndrtimin e kapacitetit t qytetarve, pr buxhetin, furnizimet publike dhe tjera;

 Sesionet plenare n kt faz nga procesi, definohen prioritetet tematike/prioritetet zhvillimore (pr shembull, shndetsia, arsimi, infrastruktura, rinia etj.) dhe pastaj votohet pr prioritetet. N baz t prioriteteve definohen edhe projektet, pr shembull ndrtimi i fushs pr fmij etj. Pastaj zgjidhen delegatt (1-2) t cilt do ti prfaqsojn interesat e bashksis m t ngusht (n kt rast, lokale) n nivel t komuns; Forumi i delegatve Forumin e delegatve e prbjn delegat dhe prfaqsues t zgjedhur nga pushteti lokal. Delegatt diskutojn rreth propozim-buxhetit, i vizitojn t gjitha vendet ku do t realizoheshin projektet potenciale dhe i renditin projektet sipas prioriteteve, tani n nivel lokal. Kshilli pr BP ose kshilli pr buxhet Kshilli shpesh prbhet nga numr i njjt i delegatve dhe prfaqsuesve t administrats lokale. Zgjedhja e projekteve n kt nivel bhet sipas formuls s caktuar nga m par dhe n mnyr transparente pr shprndarjen e mjeteve q jan n dispozicion pr bashksit e caktuara (lokale). Sipas ksaj formule (shpesh e quajtur Indeksi i kualitetit t jets), bashksit t cilat jan m t varfra, kan m shum popullat dhe infrastruktur m pak t zhvilluar marrin m shum mjete (dimensioni social). N baz t formuls, zgjidhen projekte t cilat do t financohen, prgatitet dokumentacioni teknik, harmonizohet plani pr investime me administratn, dhe propozim-buxheti i komuns drgohet deri te kshilli i komuns pr miratim.
BP nuk prfundon n kt faz, por ky sht proces i cili zgjat gjat gjith vitit. Kshtu, procesi vazhdon me prcjelljen (vzhgimin) e realizimit t projekteve nga ana e komitetit pr vzhgim (e zgjedh Kshilli pr BP/buxhet), takimet e rregullta t kshillit pr BP/buxhet. etj. N fillim t vitit t ardhshm, prsri organizohen sesioneve prgatitore, dhe kshtu procesi zhvillohet vazhdimisht.

42

43

3.4. Cilat jan dobit nga aplikimi i BP?

Prvojat e deritanishme me aplikimin e BP tregojn se BP jep rezultatet t ndryshme, varsisht nga modeli i cili aplikohet, si dhe nga periudha e aplikimit t BP. Rezultatet, gjegjsisht argumentet pr vendosjen e BP mund t klasifikohen n disa kategori (Abers, 2000; Wampler, 2000):

Udhheqja e mir procesi i buxhetimit participativ i cili paraqet pjesmarrje t drejtprdrejt t qytetarve n miratimin e vendimeve e minimizon fuqin e politikan t pandershm dhe i ndrpret marrdhniet e vendosura patron-klient (orientimi ndaj klientit). Me vendosjen e mekanizmave t vzhgimit t rezultateve, si dhe me diskutimet publike pr buxhetin, rritet transparenca dhe dhnia e llogaris s pushtetit lokal dhe kryetarit t komuns. E gjith kjo shpien drejt zvoglimit t korrupsionit. Prgjegjsia shoqrore BP llogaritet si mekanizm efektiv pr prgjegjsin shoqrore, q i nxit krkesat e qytetarve pr udhheqje t mir (Wolrd Bank, 2006). BP sht nj nga qasjet e mundshme drejt ndrtimit t prgjegjsis t bazuar n pjesmarrje qytetare, ku zakonisht qytetart dhe/ose shoqatat e qytetarve, n mnyr t drejtprdrejt ose indirekte marrin pjes n realizimin e prgjegjsis. Me kt, zvoglohen mundsit pr manipulim t qytetarve, zbatimin e projekteve vetm n periudhn para zgjedhjeve etj. Rezultatet e arritura Mundsia q qytetart vet t vendosin pr at se si t shpenzohen t hollat e tyre (tatimet e paguara) i nxit q ti mbulojn obligimet e tyre ndaj bashksis n form t tatimeve dhe taksave lokale. Kshtu, pr shembull, n Brazil pr 6 vjet, t ardhurat e bashksis lokale jan rritur pr 50%. Barazia sociale Pasi q shprndarja e mjeteve pr financim t projekteve parsore caktohet n baz t formuls e cila u jep pesh m t madhe bashksive m t varfra, BP e prmirson barazin sociale dhe ndihmon m shum atyre bashksive t cilat me t vrtet kan nevoj pr ndihm. Me kt, BP e plotson funksionin rishprndars t buxhetit/qeveris (shiko pjesn 1.2.2.) Prmirsimi i kushteve pr jet N bashksit ku aplikohet BP, sht arritur prmirsimi i kushteve pr jet, pr shembull, ndrtimi i sistemit t kanalizimit, shtegu pr kmbsor, fushat pr fmij, etj., dhe kjo pikrisht n drejtim ose sipas nevojave t bashksis lokale.

 Rritja e fuqis/zrit t qytetarit (empowerment) BP sht i karakterizuar si proces i rritjes s kontrollit t qytetarve mbi shtetin dhe dhnia e fuqis t grupeve t prjashtuara tradicionale q t sjellin vendime. Krahas ksaj, procesi i afron qytetart, kryetarin e komuns dhe administratn dhe e bn bashkpunimin e tyre m kualitativ.
Mu pr shkak t gjith ktyre rezultateve, BP pr nj periudh relativisht t shkurtr u prhap jo vetm n Amerikn Latine, por edhe n shum vende evropiane.

44

3.5. Cilat jan parakushtet kryesore pr

aplikimin e BP?
Vendosja e buxhetimit participativ n nj bashksi sht kushtzuar nga parakushte t caktuara t cilat mund t grupohen n dy grupe:

aktort dhe rrethimi, dhe mjetet n dispozicion

N kuadr t aktorve dhe rrethimit bjn pjes elementet q vijojn:

t ekzistoj qeveri progresive lokale e cila shpesh sht e mbshtetur nga lvizjet dhe organizatat shoqrore dhe sektori civil; kryetari i komuns,i cili sht i gatshm ta vendos kt qasje, sht quajtur kryetar i komuns kampion, dhe i cili nuk ka qllim t vetm t mbi ekzistoj edhe nj mandat, por mendon dhe kujdeset pr bashksin e vet dhe pr votuesit e vet n afat t gjat; sht e domosdoshme pjesmarrje aktive e qytetarve gjat diskutimeve, seleksionimi i prioriteteve dhe projekteve, si dhe mbshtetja e tyre e prpjekjeve reformuese, dhe n prgjithsi, politikave t vetqeverisjes lokale; sektor i zhvilluar civil suksesi m i madh me BP sht arritur n komunat me sektor t zhvilluar dhe t organizuar paraprakisht civil, i cili e luan edhe rolin e kshilltarit dhe u jep mbshtetje pjesmarrsve (publikimi i buletineve pr BP, informata pr buxhetin, analiza, vzhgimi). Edhe pse sektori civil nuk merr pjes n mnyr t drejtprdrejt n BP, ai ka rol t rndsishm n inicimin e procesit, mobilizimin e qytetarve, veanrisht t grupeve n nevoj.

45

Nj pjes nga rrethimi i domosdoshm pr aplikimin e BP sht edhe vendosja e rregullave t lojs. Rregullat shpesh definohen nga ana e kryetarit t komuns (administrats lokale) n bashkpunim me qytetart. Pjesmarrsit n proces duhet ti din mir dhe ti miratojn rregullat dhe do ndryshim t njjtave. Rregullat caktohen n raport me kohzgjatjen e mbledhjeve, ndarjes s bashksis n njsi m t vogla, vizit e obligueshme t gjitha projekteve para votimit etj. Lidhur me mjetet n dispozicion si parakusht pr aplikimin e BP, shtrohet pyetja se sa sht pjesa nga shpenzimet e komuns jan diskrecionale dhe mund t jen lnd e vendosjes s qytetarve? Gjithsesi, nse m shum mjete jan n dispozicion pr BP (projekte), qytetart kan interesim m t madh pr pjesmarrje pasi q hapsira pr ndikim dhe vendosje t tyre sht m e madhe. Edhe pse, BP ka ndikim m t gjer mbi buxhetin e komuns (mbi kualitetin, prmes diskutimeve publike, mbi t ardhurat prmes nxitjeve t pagess s tatimeve), megjithat fokusi primar sht mbi mjetet n dispozicion pr investime publike. Praktika tregon se nivel i mir ose i mjaftueshm i mjeteve sht rreth 10-15% nga buxheti i prgjithshm i bashksis. N t kundrtn, m mir sht q BP t organizohet n form t diskutimit t prgjithshm pr buxhetin, tatimet dhe efektivitetin.

3.6. Pse t gjith marrin pjes

(vullnetarisht) n proces?
Aktort politik dhe social jan udhhequr nga motivime t ndryshme:

1.

Vetqeverisja lokale

t siguroj mbshtetje transparenca, dhnia e llogaris dhe demokracia e drejtprdrejt krijojn imazh m t mir dhe besueshmri; barazi m t madhe sociale prmes formulave pr shprndarjen e mjeteve t cilat i favorizojn viset m t varfra, rritet barazia sociale; T nxis t msuarit e qytetarve q e rrit vetdijen e tyre sociale dhe shoqrore, etj.

2. Qytetart
Qasje m t mir deri te procesi i vendosjes dhe vendimmarrjes t cilat ndikojn mbi jetn e tyre (veanrisht nse rezultatet mund t maten); Qasje deri te informatat (pr buxhetin, kompetencat e pushtetit lokal, pr procesin e sjelljes s vendimeve); Mundsi q vet ta rregullojn fqinjsin.

46

3. Organizatat qytetare
BP sht mekanizm prmes s cilit organizatat qytetare (OQ) punojn me qytetart dhe pushteti pr zgjidhjen e problemeve sociale n bashksi; OQ sigurohen se qeveria punon pr t mirn dhe n interes t qytetarve.

4. Bashksia afariste
kryesisht e mbshtet procesin pasi q BP programet i promovon n mnyr transparente dhe zvoglon korrupsionin; prmirsimi i sistemit t furnizimeve publike; bashksia afariste n mnyr t drejtprdrejt inkuadrohet kur do t vlersoj se procesi sht pozitiv.

3.7. Cilat jan kufizimet e buxhetimit

participativ?
Praktika dhe literatura identifikohen nse kufizimet e qasjes (Wampler, 2000), t cilat megjithat varen nga forma e BP::

pr shkak t nevojs pr rezultat mats, BP m s shpeshti sht fokusuar n punt publike/projekte, kshtu q nuk ndodh proces i t msuarit t qytetarve; procesi nmash t madhe varet nga pushteti lokal (organizimi, informimi, zbatimi), e prej ktu sht i nevojshm vullneti dhe mbshtetja e kryetarit t komuns; deri m tani jan regjistruar edhe prvoja t kqija me bojkot t qytetarve armiqsor dhe t dgjuarit selektiv;

47

qytetart fokusohen n planet dhe projektet afatshkurta, me t cilat plotsohen qllimet sociale, por kjo shpesh bhet n llogari t arsyetimit ekonomik t projekteve (pr shembull, nse bashksia ka mjete t mjaftueshme q ta ruajn at q sht ndrtuar si fushat pr fmij, shtpit e kulturs etj.); njlloj, fokus i vihet problemeve dhe shtjeve lokale, gjat s cils anashkalohet gjendja ekonomike-sociale n vend; ekziston rrezik nga manipulimi i BP, si sht shfrytzimi i BP pr arritjen e qllimeve t veta politike, fshehjen e informatave kryesore (buxhetore), dobsimin e komiteteve pr vzhgim t zbatimit etj.; lufta mes demokracis s drejtprdrejt prkundr asaj prfaqsuese pse t kontrollohet ata t cilt jan zgjedhur nga populli (prmes pjesmarrjes s drejtprdrejt t qytetarve n vendimmarrje) kur ata do t duhej ti prfaqsojn interesat e popullit?

Vshtrime pr fundimtare
Qllimi i pjesve 1 dhe 2 nga ky Doracak sht rritja e kapacitetit t qytetarve pr t kuptuar buxhetin dhe procesin buxhetor, n prgjithsi edhe n Republikn e Maqedonis. Njohurit nga sfera buxhetore do ti rris krkesat e qytetarve pr t dhn llogari dhe transparenc t bartsve t procesit buxhetor, n nivel qendror dhe lokal, q do t sillte deri te prakticizmi m i mir i udhheqjes s mir. Gjat ksaj, n pjesn 3 u analizua procesi i buxhetimit participativ, q shkon nj hap m tej dhe i jep qytetarve mundsi pr pjesmarrje n vendimmarrjen pr shprndarjen e shpenzimeve publike. Aplikimi i buxhetimit participativ n Republikn e Maqedonis sht n fillim, e shpesh zhvillohet n form t forumeve buxhetore (shiko m shum te www.forumivozaednicata.com.mk). Deri tani jan aplikuar n 16 komuna, si platform qytetare pr diskutime dhe propozime t strukturuara pr shprndarjen e mjeteve buxhetore n komun, t bazuar n pjesmarrje gjithprfshirse qytetare. Si qllime t ktij programi jan cekur:

48

1.

qytetart ta prmirsojn jetn e vet, me ide dhe pjesmarrje personale dhe

2. administrata t zhvilloj sundim lokal participativ dhe me prgjegjsi cilit do ti besohet

Duke u nisur pikrisht nga forumet buxhetore n nivel lokal, si dhe pjesmarrja n vendet tjera nga buxhetimi participativ, imponohet nevoja edhe pr prcaktimin e kornizs pr participim qytetar n procesin buxhetor n nivel qendror, si faz e ardhshme n aktivitetet e deritanishme t zbatuara

49

Fjalor i termeve

Buxheti Buxheti sht plan vjetor i t ardhurave dhe shpenzimeve publike.

Deficiti buxhetor Saldoja buxhetore sht n deficit kur shpenzimet

buxhetore jan m t mdha nga t ardhurat buxhetore, dhe n at rast qeveria duhet t gjej burim pr financimin e t njjtit.

Saldoja buxhetore Dallimi mes t ardhurave t grumbulluara publike

(buxhetore) dhe shpenzimet e realizuara publike (buxhetore).

Suficiti buxhetor Gjendja e saldos buxhetore kur shpenzimet publike jan m t ulta nga t ardhurat publike. Suficiti i realizuar mund t shfrytzohet pr zvoglimin e borxhit publik.

T ardhura publike Mjete t cilat i grumbullon qeveria nga agjentt

ekonomik (persona fizik dhe firma) n form t tatimeve, kontributet pr sigurim social dhe t ardhura t pa tatimuara.

Shpenzime publike Shpenzimi i t ardhurave publike pr shkak t

financimit t aktiviteteve t qeveris.

Politika fiskale Shfrytzimi i t ardhurave dhe shpenzimeve publike pr veprim mbi agregatet makro ekonomik, gjegjsisht aktiviteti i prgjithshm ekonomik.

Borxh publik Dallimi mes deficitit t akumuluar buxhetor dhe suficitit

t akumuluar buxhetor n vitet paraprake.

50

Buxhetim participativ Proces i miratimit t vendimeve n bashksi

(nivel i caktuar i pushtetit/organeve t zgjedhura), prmes cilit qytetart (n mnyr t drejtprdrejt) japin propozime dhe negociojn pr shprndarjen e mjeteve publike.

Rebalanc i buxhetit Kur shpenzimet e planifikuara dhe/ose t ardhurat n buxhet nuk realizohen sipas planit, prgatiten ndryshime dhe plotsime t buxhetit t njohur si rebalanc i buxhetit. T njjta i sjell pushteti ligjdhns (Kuvendi i RM).

Funksioni ri-distributiv i buxhetit/qeveris ti shprndaj t ardhurat ata t cilt kan t ardhura m t mira drejt kategorive s popullats specifike, q kan nevoj, ose interesit t prgjithshm, publik)

51

Literatura e shfrytzuar

Abers, R. N. (2000) Inventing Local Democracy: Grassroots Politics in Brazil. Boulder: Lynne Rynner. Ackerman, J. M. (2005) Human Rights and Social Accountability. World Bank, Social Development Papers, Participation and Civic Engagement, Paper No. 86. Dallyn, S. (2008) World Bank Participatory Budgeting Pilots in Albania: Empowerment in Practice?. Paper presented at the 3rd International Conference in Interpretive Policy Analysis, Centre for Theoretical Studies in the Humanities and Social Sciences, 19-21 June, 2008 University of Essex, UK. , . (T. Fiti) (2004) . : , - . , . (Nenovski. T) (2008) . : . OECD (2001) Engaging Citizens in Policy-making: Information, Consultation and Public Participation. OECD: OECD Public Management Policy Brief, No. 10. PB Unit (2008) Participatory Budgeting: Values, Principles & Standards. UK: Church Action on Poverty. Wampler, B. (2007) A Guide to Participatory Budgeting by Brian Wampler. http://www.participatorybudgeting.org.uk/documents World Bank, Social Development Team, Europe and Central Asia Region (2006) Participatory Budgeting, Toolkit for Local Governments in Albania. Washington D.C.: World Bank.

Ueb faqe t shfrytzuara

52

www.finance.gov.mk ( dhna pr buxhetin dhe rregullativn ligjore nga fusha) www.participatorybudgeting.org.uk