Sz'dan Sonsuza Kadar Kurtulmak

Melek Gregenli

Militarizm, genel olarak, asker dzenin ya da askerlie ait olann gndelik hayat etkilemesini, oluturmasn, biimlendirmesini anlatr. Bu tanmn ya da kavramsallatrmann doasnda, askeri olanla olmayan arasndaki ayrmn ya da baka trl sylersek, asker olanla olmayann sivil diyebiliriz-, bir kurum olarak orduyla, ordu olmayan kurumlarn, esasen, teorik ve pratik olarak ayr olduklar fikri vardr. Ordularn, iinde bulunduklar toplumu etkileyip biimlendirmeleri, derecesi ve ierii farkllasa da, olmamas gereken bir durum olarak militarizme iaret eder. Bazen, ordular pek gz nnde olmayan ya da bizim ok alk olduumuz bir deyimle sylersek ordu millet olmayan toplumlarn daha az militer olduunu dnrz. Baz toplumlarda, baz kltrlerde lmeye ve ldrmeye hazr olma hali ya da lmeyi ve ldrmeyi soukkanllkla izleme hali, lenlerin ve ldrenlerin kimler olduuna, hangi snftan, hangi rktan olduklarna hatta ne kadar yakn-da, grnr, gsterilir olduklarna bal olarak deiir. Nitelikleri ne olursa olsun, ordularn klalarnda olduklar ve kla dndaki hayatn askeri olmayan bir biimde srmesi imkan var mdr? Bu soruya kukusuz nasl bir dnya istediinize, nasl bir dnyaya tahamml edebileceinize ya da raz olacanza; insanlk tarihini nasl okuduunuza; insann yapp ettiklerinden ne kadarndan onun isel ve engellenemez doasnn, ne kadarndan insanln ina ettiklerinin sorumlu olduunu dnmenize, inanmanza bal olarak farkl yantlar vermek mmkn. Bu sorunun yant, antimilitarizmin nitelik ve niceliksel olarak tarih boyunca deien anlamlaryla, yani evcilletirilmi bir ordu ya da askerlik fikriyle, herhangi bir trde ordularn olmad bir hayat tahayyl arasnda salnan bir dnya tasavvurunun neresinde durulduuyla yakndan ilikili olmal. Bu nedenle Brkling, itaatkarln ykln, hl dililerin arasna kum kamas metaforuyla ya da enerji krizi rneiyle alglayan bir ordu eletirisinin nesnelliini oktan yitirmi olduunu dnr. Ona gre, ordu eletirisi yaplacaksa, bilgisayar, hibir zaman bir netice elde etmeksizin kyamete kadar en yksek randmanda altracak bir bilgisayar virs belki de daha ada bir benzetme olurdu. MLTARZMN MERKEZ KAVRAMI OLARAK DSPLN VE TAAT Askerlik, asker itaat ve daha genel anlamda her trden ordularn i yapsn anlamaya ynelik eletirel dnsel abalar, ounlukla, bir kurum olarak askerlik grevinin meru babasnn demokrasi deil, ister monarist ister faist devleti ya da sosyalist veya parlamenter olsun, modern ulusal devlet olduunda birleirler; kitleleri hem siyasal hem de askeri dzlemde harekete geiren ulusal devlet, tek tek yurttalarn, kendilerini birbirlerinden korumak zere grevlendirdii ve tek tek yurttalar olarak hem birbirlerine hem de baka ulusal devletlerin yurttalarna kar g kullanmalarn merulatrmann ve yasallatrmann bir dzenei olarak ulusal devlet. Yurttalarn, devletle yapt bu zora dayal modern- anlama, devletin hayat ve lm zerindeki egemenlik hakkna iaret eder ve devletin vatandalarndan zorla talep edebileceklerine ve vatandalarna zorla salayabileceklerine ilikin repertuvarn belki de hi olmad kadar zenginletirir. Hukuki dzlemde bu yap, orijininde, art-deer retimine ve kaynaklarn eitsiz paylamna dayal kapitalist retim tarzndan beslenir ve toplumsal hiyerari, krn ve sermayenin iktidarnn korunmas iin ve bu ynde olumutur. Tarih boyunca biimleri, gnmzde nitelii, gc ve yaygnl dolaysyla adlandrmalar deise de, hatta bir ara retim aralarnn snfsal olarak el deitirdiine insanlk tanklk etmi olsa da, henz, hiyerarik olmayan bir yaama biimi tasarlanm olsa da tecrbe edilmi deildir; varolanlar da hzla bulunup yle ya da byle uygarlatrlm, disipline edilip ordular tarafndan korunur hale getirilmilerdir. Ulrich Brkling, Disiplinde, ordular, toplumlarn dier disiplin kurumlarndan ayrt eden eyin, kiiyi sadece toplumsal ilevini gerekletirmeye zorlamalar deil, askerin toplumsal ilevinin ldrme ve lmeye hazr olma artlarn iermesi olduunu yazar; geirdii btn tarihsel dnmlere ramen, askeri disiplinin srekli ve kalc

olmasn salayan zellik budur. taat retimi, disipline etmek anlamna gelir ve disipline etmek insanlar kontrol edilebilir, birbirleriyle deitirilebilir, kullanlabilir hale getirmek demektir. Ailede evlat, okulda herhangi bir renci, vergi dairesinde mkellef, memur, ii, akademisyen olarak bu sonsuz hiyerarik ve eitsiz sistem iinde disipline olmadan yani bir dieriyle deitirilebilecek kadar sradanlamadan asker olamazsnz ya da ancak asker olduunuzda btn bunlarn en iyisi, ideali olabilirsiniz. Anahtar kavram, hiyerarik toplumsal sistemde itaat ederek disipline olmanz ve ilevinizi yerine getirmenizdir. nsanlar, dlanmamak iin, ounlua ait olabilmek iin, szbirliinin huzurunu yaayabilmek iin, cezalandrlmamak iin, dllendirilmek iin, gvensizlikleriyle baa kabilmek iin itaat ederler; insan itaat ederek, iradesini, bir gcn hizmetine sunar, devreder ve bir gcn aracs, ajan haline gelir. Bir ocuun cezalandrlmamak iin byklerin emirlerine itaat etmesiyle, bir sempatizann, sradan bir yenin, partide dlanmamak iin, onaylanmayacan, aznlkta kalacan bildii iin dncelerini dile getirmekten kanmas -sorumluluk hari- ayn arka plandan beslenir: Korku. taat edilmesi beklenen otoritenin, farkl dzeylerde iktidarlarn, gc, uzmanlk derecesi, grnrl ve gvenilir alglanmas gibi pek ok etken, neye ve ne kadar itaat edileceini belirler. taat etmeyenlerin bana gelenler de genel olarak neye itaat edilmesi gerektii konusunda bir karlatrma ilevi salar. taatin en nemli belirleyicisi g algsdr. nsanlar gce itaat ederler. Bir toplumda hiyerarik rgtlenme, adaletsizlik, gcn inas, gle ilgili sylemsel yap ne kadar glyse itaat o lde ortaya kacaktr. Ayrca farklln alglanma biimleri ve her dzeyde iktidarlarn farka ve farkl olana yaklamlar; farkl, aznlk vb. ounlua ait olmayana ilikin dlayc, ayrmc ideolojik sylemsel yap, itaati yaygnlatrr. Kimlerden olacanz, kimlerden olduunuzda ounlua ne kadar ait olacanz, ne kadar rahat yaayacanz ya da ac ekeceiniz konusunda hayatn her alannda ipular hep vardr. Sahte szbirlii diye adlandrlan bir mekanizma, iktidarlar tarafndan, sklkla gerekte olmayan ounluklarn ina edilmesinde ve aznlklarn deerlerinin drlerek iaret edilmesinde kullanlr: Millet bu duruma isyan ediyor.. ya da Bunlar bir avu apulcu... Kukusuz, milliyetiliin her biimi, tehdit ve korkunun bazen gerek bazen sanal olarak kurgulanmas ve iddet, hem ounlua ait olmann dln ykseltme hem de farkl olmann, itaat etmemenin bedelini arlatrma gibi nedenlerle itaati yaygnlatrr. taatin insanlarn zihinlerinde merulatrlmas yalnzca sistemin merulatrlmasyla yani yanl bilinle salanamaz. Dmann inas bir yandan korkutma ve tehdit algsna dayal bir dnya kurgusu bir yandan da korkuyla baa kmay salayacak dzeyde gllk algs yaratmay gerektirir. erde ya da ok uzaklarda hep bir ya da bazen daha ok dman vatan savunmasn her eyin stne koymay gerektirir. Dnyada gl olduunu iddia etmeyen bir tek devlet, devletinin gl olduuna ikna olmam bir tek millet yoktur. Korkunun dile getirilmesi tereddte yol aar ve tereddt disiplini bozar. Disiplini bozanlar, insanln bugnnden ve geleceinden aka korkanlar ve bunu dile getirenler belki de bu yzden hep ordularn manevi ahsiyetlerini incitirler. KORKMA DRT TARAFIMIZ DMANLARLAR EVRL Buraya kadar tpk bir askeri birliin kocaman bir makinann dililerinin ritmiyle adm atlarna benzer biimde szckleri ard arda ve hi tereddtsz dizerek ilerlemek mmknd: Rap rap... Akademik bilgi de, disipline dayanr ve tarafszln ya da en azndan kamusal alarak onaylanabilir taraflln meruiyetinin salad lkse sahiptir. Konu, ya da yaznn yeri, memleketten sz etmeye geldiinde, militarizmin hayatmzn ta kendisi olduunu syleyip bitirmek geliyor insann iinden. Sz, dolandka, yasann, tarihin ve hafzann snrlarna

arparak gcn, gerekliini ve en ok da masumiyetini kolayca yitirebilir. Ulusal mar Korkma.. diye balayan sanrm tek millet biziz. Acaba en ok bize Korkma, ben varm.. diyenlerden korktuumuz iin mi en ok onlara gveniyoruz? taatin bu corafyada, her zaman, baka toplum ya da corafyalardan daha fazla ya da az olduunu, ya da kltrmzn bir itaat kltr olduunu -oka sylendii gibi- syleyebilmek bence mmkn deil ya da ben byle dnmeyi tercih etmem. Bylesi bir yekpare kltr algs fazlasyla zc, dolaysyla kendiliinden btn otoritelere olduu gibi en ok da orduya itaati besleyici, hatta kaderci bir anlay olur, nk kltrel zellikler kendiliinden olumaz ve kolay deimezler. Ayrca bu hal bize zg anlay, militarizmin, dolaysyla militarist kltrn asl sorumlusu olan politik sistemi belirsizletirir, mulaklatrr. Daha ziyade bu corafyada boyun emenin genetik bir zellik gibi adeta yaygn olmasnn politik altyaps zerinde durmak gerek, nk bu yap deitirebilir, hepimizin eseridir. Bu corafyada her zaman, Adornonun faist propagandann klasikleri olarak sayd dille konuulur: Yalnz kurt, yorulmazlk fikri, zulmedilen masumiyet, kk dev adam, her zaman pusuda bekleyen ierideki ve dardaki dmanlar, srekli olarak ima edilen, iaret edilen sinsi fikir ve tehlikeler, iimizdeki yabanclar... leriye uzanan erkek eller.. Ele geirmeye hevesli eller. Ya sev ya terket imdilerde hukuk eliinde dillendirilir oldu: Mahkeme karar var, artk terket... Yine bu corafyada her zaman Ordunun ak ya da rtk mdahaleleri yoluyla beslenen militarizm, zamana gre yaps ve hedefleri deien para-militer gler, cumhuriyetin tartlmazlar, kltrel, siyasal hiyerariler sadece muhafazakar kesimlerin deil, muhalefetin de otoriter, militer zihniyetten kurtulmasn gletiren etkenler. Sisteme ve bazen aka militarizme kar dururken iselletirdiimiz sahte bilin askerleriyle dilimizi, eklimizi emalimizi, yaratclmz esir alyor. retmeye altmz baka hayatlarn nclleri iinde, bildiimiz ama raz olmadmz hayatn silahlar sakl. Mitinglerimizde, daha ok grnmek iin ama en ok da ne kadar disiplinli olduumuzu dostlara gstermek iin beli sra olalm arkadalar.. diye rpnyoruz. Bu dnyann ve bu lkenin egemenlerinden honutsuzluumuzu, gidiattan memnun olmadklarn ve duruma el koymak iin heveslerinin giderek arttn Cumhuriyet tarihi boyunca, o ok iyi bildiimiz dille, kollektif belleklerimize kaznm dille, ikide bir birilerine fsldayan Gen Subaylar n yerine Gen Sivilleri geirip, postal yerine spor ayakkab koyduumuzda ve damarlarmzdaki asil kan yerine, birlikte yaamaktan tr birbirine karm kanlarmzdan kudret bulduumuzu sylediimizde, belki de en naif biimiyle militarizmi yeniden retiyoruz. Oysa koulsuz dklebilmesi erdem saylan kann hangi milletlerden olutuunun hi nemi yok. Birileri vatan seviyor ve biz onlardan deiliz diye yurt seviyoruz. Yasad silahlar dursun diyebiliyoruz; reel politik uruna, hangi iddetin stratejik olarak ne zaman ve ne kadar meru olabildiini tartabiliyoruz. Canetti, Kitle ve ktidarda emir ve sznn ilikisinden sz eder: Emir, emri alan, emrin ieriine uygun olarak eylemde bulunmaya zorlar, sz da emre uyann iinde kalr. Sz sakldr, orada olduu sezilmez, varln yalnzca, emre uyulmadan nce aa kan belli belirsiz gnlszlkle aa vurur. nsann btn psikolojik yapsnda sz kadar deimez bir ey yoktur. Bir insann grnm, ban tay, aznn ifadesi, karsndakine bak, onu tannabilir klan her ey, onun iine bir sz olarak saplanan ve onu kendisi yeniden retene kadar deimeden kalan emre uygun olarak deiir. nsanlar szlarndan kartna dnerek de kurtulabilirler ve bu belki de zgrlk yanlsamasnn en eski biimlerinden biridir. Szlarmzdan sonsuza kadar kurtulmak mmkn m? Canetti, emirlere en ok maruz kalanlarn ocuklar olduunu ve bu ykn altndan nasl kalkabildiklerinin mucize olduunu syler. Arendt ise, ancak ocuklarn sz dinlediini, bir yetikin itaat ediyorsa, itaat ettii organizasyonu ya da yasay ya da itaati talep eden otoriteyi desteklemesinden sz edilebileceini ve dolaysyla, emirlere uymu ve olup bitene katlm olanlara asl sorulmas gereken sorunun Neden itaat ettii deil, neden destekledii olduunu yazar. Vicdani red,

hele bu topraklarda belki de szdan sonsuza kadar kurtulmann ve baka bir yz baka bir gl edinebilmenin, desteklememenin en nemli yollarndan biridir.