KAYNAK HATALARI (V)

GAZ VE PETROL BORU HATLARINDA (PIPELINE) E TL LKE NORM VEYA YNETMEL KLER NE GRE KAYNAK HATALARININ KABUL ED LEB L RL K SINIRLARI Bu normlar arasnda en yaygn olan API (American Petrolium Institute) 1104 oldu undan brleri buna kyaslanarak irdelenecektir. API 1104 6.31 Yetersiz nfuziyet Max. uzunluk 25,4 mm. 304 mm uzunlukta kaynakta, tek hatalarn toplam uzzunlu u max. 25,4 mm. 304 mm den ksa bir kaynakta, hatalarn toplam uzunlu u, diki uzunlu unun %8ini a mayacaktr. 6.32 Hiza kakl ndan ileri gelen yetersiz nfuziyet Kenarlarn ergitilmi olmas halinde hiza kakl na msaade edilir. Tek hatann max. uzunlu u 50,8 mm. 304 mm uzunlukta bir kaynakta, hatalarn toplam uzunlu u max. 76.2 mm. 6.33 te ibkeylik Bir ergimi metal fazlasyla telfi edilmesi halinde kabul edilir. - Telfi edilmemi se: . max. 6,35 mm veya . 304 mm uzunlukta bir kaynakta toplam hata uzunlu u max. 12,7 mm 6.34. Ergime noksan - Tek hatalar iin max. uzunluk 25,4 mm. 304 mm uzunlukta bir kaynakta hatalarn toplam uzunlu u max. 25,4 mm. - Kaynak diki inin 304 mm den ksa olmas halinde hatalarn toplam uzunlu u diki uzunlu unun %8' a mayacaktr. ini 6. 35. Ergime noktas (yap ma) - Tek bir hatann max. uzunlu u : 50,8 mm - 304 mm uzunlukta bir kaynakta hatalarn toplam uzunlu u max. 50,8 mm. 6.4. A r nfuziyet - ap 60,3 mm: . hata ba na uzunluk : max 6,35 mm veya borunun kalnl kadar. . 304mm uzunlukta bir kaynakta hatalarn toplam uzunlu u max. 12,7 mm - ap < 60,3 mm: . max. 6,35 mm veya borunun kalnl kadar. Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
1

6.51. Sralanm cruf girmeleri - Paralel iki hata arasnda mesafenin 0,79 mm den byk olmas halinde bunlar ayr imi ler gibi kabul edilir. - ap 60,3 mm . bir hatann boyutlar : uzunluk max. 50,8mm; geni lik max. 1,59 mm. . 304 mm uzunlukta bir kaynakta hatalarn toplam uzunlu u max. 50,8 mm. - ap < 60,3 mm: . Bir hatann boyutlar: max. uzunluk 3t; max. geni lik 1,59 mm (t= borunun cidar kalnl ) 6.52 . Tek cruf girdileri - ap 60,3 mm: . bir hatann max. geni li i: 3,17 mm; . 304 mm uzunlukta bir kaynakta hatalarn toplam uzunlu u: max. 12,7 mm. - ap < 60,3 mm . bir hatann geni li i: boru kalnl nn %50' si . hatalarn toplam uzunlu u: boru kalnl nn iki kat. 6.61 Kresel hatalar - Boyut boru kalnl nn %25' inden az ve max. 3,17 mm - max. da lma: 6,62' bkz. ye 6.62 Hava kabarcklar kmesi - Niha paso d nda btn pasolar iin bkz. 6.61 - Niha paso iin : tek hata max. 1,59 mm. - Toplam yzey : max. 126,7 mm2 ve 304mm uzunlukta bir kaynakta hata max. uzunlu u: 12,8mm. 6.63 Uzun hava kabarcklar - Max.: 3,17 mm veya t/4 - max. da lma: 6,62'ye bkz. 6.64. ukurla m diki - Bireysel uzunluk: max. 12,7 mm 304 mm' diki blmleri ba na toplam uzunluk max. 50.8mm. lik 6,35mm' byk iki hata arasnda 50,8mm kusursuz kaynak bulunacaktr. den 6.7. atlaklar - Krater atlaklar iin, max uzunluk 3,96 mm. - br atlaklar kabul edilmez. 6.8. Sreksizlik grubu - 304 mm kaynak boyunda max. uzunluk 50 mm veya (oluklar ve hiza kakl d nda) kaynak boyunun %8i Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
2

6.9. Oluklar uzunlu uzunlu 0,79 mm' veya boru kalnl nn 0,125' den inden byk olanlar reddedilir. 0,4 ile 0,79 mm veya boru kalnl nn 0,06 s ile 0,125'arasnda olanlar: hatann max. i u 50,8mm ve her 304 mm diki uzunlu u ba na kaynak uzunlu unun 0,17' si. 0,4 mm veya boru kalnl nn 0,06' sndan kkse: kabul edilir. Kk pasosu iin: 304mm ' bir diki blm lik zerinde 50,8mm veya kaynak unun %17' si.

6.10. Borularn, zerinde kusurlar Kabul edilmez. 7.1. Tekrarlanan tamir Bir atlak gibi telakki edilecektir: kaynak boyunun %8' inden byk Msaade edilen tamir ve yeniden ele alnacak birle me - Kaynak uzunlu unun %8' inden ksa atlak Ark darbeleri - API 1104' dikkate alnmam . de - ANSI B31.8.841.244' gre ta lamadan sonra, kalnl n art ko ulan minimum e kalnlktan az olmas halinde, msaade edilmez. Topraklamadan yanmalar ileri gelen ark Bir nceki gibi BA LICA LKELER N NORMLARINA GRE PIPEL NE LARDA BAZI HATA BOYUTLARI Bunlar, esas olan Amerikan API 1104 ile kyaslama rnekleri olarak setik. 6.51. Sralanm cruf girmeleri FRANSA (gaz de France). Max. uzunluk: srekli hatalarda (SLH) 30mm ve sreksiz hatalarda (SZH) 45mm. Boru aplarna gre hatalar yle ayrlacaklardr: . ap 114,3 mm: SLH' 6L veya SZH' 4L (L= hata uzunlu u) da da . 114,3ap<219mm:SLHda 8L veya SZH' da5L . ap> 406,4mm: SLH' 12L veya SZH' 6L da da FED. ALMANYA (Norm DVGW -gaz iin). Max. geni lik: 1,5 mm - 300 mm diki uzunlu unda toplam uzunluk 50 mm' a mayacak. yi - Her bir 300 mm diki boyunda hatalarn toplam uzunlu u: 50 mm. - 150 mm ile ayrlm hatalar; - paralel cruf girme izgileri, bunlardan birinin ya da ikisini geni li inin 0,8mm' yi gemesi halinde, ayr olarak grlecektir. Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
3

TALYA (Spec. SNAM-gaz ve petrol iin). - Max. uzunluk : 50 mm - max. geni lik: 1,5 mm; uzunluk/geni lik>3 - hatalarn toplam uzunlu u 304 mm kaynak boyu iin 50 mm' gemeyecek yi - l mm' fazla kalnlkta paralel cruf girmeleri, ayr olarak telkki edilecektir. den SV RE (Regles techniques N.5.10-gaz ve petrol iin) - Max.: 6 mm - Tek hatalarn toplam uzunlu u: 300 mm boyunda bir diki te max. 40 mm. - 150 mm ile ayrlm hatalar NG LTERE (BS 4515 -gaz ve petrol iin) API 1104' gre (Spec- B.G.- gaz iin) e - 3 mm kk geni lik - 300 mm boyunda diki te max. uzunluk: 100 mm. S.S.C.B (Ulusal norm-gaz ve petrol iin) - Boru kalnl nn % 10' undan az derinlik. - hatalarn toplam uzunlu u toplam kaynak boyunun 1/6' e it veya bundan az. sna 6. 52. Tek cruf girdileri FRANSA (Gaz de France-gaz iin) - Max. uzunluk : boru kalnl nn %33' - 400 mm lik diki blm ba na max. hata says: 2L mesafesiyle ayrlm 30 FED. ALM. (Norm DVGW-gaz iin). Max geni lik: 3mm - 300 mm boyunda diki zerinde toplam uzunluk 12 mm yi a mayacak ve drt tek hatadan fazlas bulunmayacak; - max. geni lik: boru (e) kalnl > 6 mm ise 3 mm; e<6 mm ise 2 mm. - hatalarn toplam uzunlu u : 600mm kaynak diki inde max. 25mm - tek cruf girdileri 50 mm kusursuz kaynakla ayrlm olacak. TALYA (Spec. SNAM - gaz ve petrol iin) - t/3 den az geni lik - max hata says: 300 mm uzunlukta diki te 4 ve hata boyu toplam max 13 mm. NG LTERE (BS 4515 - gaz ve petrol iin) :API 1104' gre (Spec. B.G- gaz iin) de - 3 mm' e it ya da bundan fazla geni lik ye

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

6. 61. Kresel hatalar FRANSA (Gaz de France - gaz iin -) - Max. ap: boru kalnl nn % 33' - 400 mm boyunda diki ba na max. hata says 30; bunlar birbirlerinden en byk hata uzunlu unun iki kat mesafeyle ayrlm . FED. ALM. (norm DVGW-gaz iin) API 1104' gre e TALYA (Spec. SNAM - gaz ve petrol iin) Max. 3mm veya boru kalnl nn % 25' az boyutta den - max. da lm, API gibi (bkz. 6.61) SV RE (Regles techniques N. 5. 10 -gaz ve petrol iin)

- Max. 1,5 mm - 10 mm aralkl hatalar iin 0,5-1,5 mm. - cm2 ba na 6 hata hesabyla max. 0,5 mm' az. den NG LTERE (BS4515 - gaz ve petrol iin) API 1104' gre (spec. B.G.- gaz iin) API e 1104' gre e S.S.C.B (Ulusal norm - gaz ve petrol iin) - Max. uzunluk: 2,7 mm - Boru kalnl na indirgenmi max. hata boyutlar: . kom u iki hata arasndaki mesafenin en az boru kalnl nn 3 kat olmas halinde. % 20 . bu mesafenin en az boru kalnl nn 2 kat olmas halinde. % 15 . bu mesafenin boru kalnl nn 2 katna ama bir hatann boyunun 3 katna e it ya da bundan fazla olmas halinde, %10. 6.62. Hava kabarcklar kmesi FED. ALM. (DVGW - gaz iin) API 1104' gre e TALYA (Spec. SNAM - gaz ve petrol iin) - Boru kalnl nn %25' inden az veya max. 3 mm. - Da lm iin bkz. API 6.61 SV RE (Regles techniques N. 5.10 -gaz ve petrol iin) - Hava kabarck gruplar 50 mm aralkla ayrlm olacak.

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

NG LTERE (BS4515 - gaz ve petrol iin) API 1104' egre (Spec. B.G - gaz iin) AP 1104' gre e S.S.C.B. (Ulusal norm-gaz ve petrol iin) Niha paso iin : - Max. boy: L<3d ama < 2,7 mm oldu unda boru kalnl nn % 10' u - 500 mm diki boyu ba na toplam uzunluk max. 30 mm. 6.63. Uzun hava kabarcklar FRANSA (Gaz de France - gaz iin) - Max. uzunluk : boru kalnl nn % 33' . - 400 mm kaynak boyu ba na max. hata says : 20; bunlar en byk hatann iki katndan az bir mesafeyle ayrlm lardr. - max. uzunluk: 60 mm. FED. ALM. (DVGW - gaz iin) AP 1104' gre e TALYA (Spec. SNAM - gaz ve petrol iin) - Max. uzunluk : 8 mm veya t/2 - Max. da lma: bkz API 6.61 SV RE (Regles techniques N. 5.10 - gaz ve petrol iin) - Max. uzunluk: 100 mm mesafeyle ayrlm , 5 mm. NG LTERE (BS4515 - gaz ve petrol iin) AP 1104' gre (Spec B.G - gaz iin)AP 1104' e e gre 6.64. ukurla m diki FRANSA (Gaz ve France - gaz iin) Dikkat nazara alnmam FED. ALM. (DVGW gaz iin) IIS/IIW ' radyografilerine gre (ye il ya da mavi kalite) nin TALYA (Spec SNAM - gaz ve petrol iin) - Uzunluk < 13 mm - 300 mm diki boyu ba na max. 50 mm SV RE (Regles techniques N. 5. 10 -gaz ve petrol iin) - Max. uzunluk: 13 mm - 300 mm diki boyu ba na max. 50 mm.

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

NG LTERE (BS4515 - gaz ve petrol iin) API 1104' egre (Spec. B. G - gaz iin) 300 mm diki boyunda max. uzunluk : 100 mm 6.7. atlaklar FRANSA (Gaz de France - gaz iin) Red; birle me FED. ALM. (DVGW - gaz iin) Red. TALYA (Spec. SNAM - gaz ve petrol iin) Red. yeri tamir edilecek

SV RE (Regles techniquesN. 5.10-gaz ve petrol iin) - Krater atlaklar, max. uzunluk: 4 mm - 300 mm diki boyu zerinde hatalarn max. uzunlu u :150 mm kusursuz kaynakla ayrlm 10 mm. - Sair atlaklar : red. NG LTERE (BS 4515 - gaz ve petrol iin) API 1104' egre (Spec. B. G. gaz iin) - Krater atlaklar, max. uzunluk: 5 mm. - Sair atlaklar : red. S.S.C.B. (Ulusal norm - gaz ve petrol iin) : red. Buraya kadar, meydana gelen kaynak hatalarnn mahiyet ve nedenlerini zetlemeye al tk. Kaynak hatalarndan meydana gelen kazalar arasnda en yaygn tipler unlar olmaktadr : yorulmadan tr tedrici atlamalar, gevrek denilen krlmalar, ve nihayet kaynakl salarda lameller kopmalar. Prensiplerini daha nce izah etmi oldu umuz olayn, kaynakl konstrksiyonun ba dndrc geli mesi iinde nedenlerinin bilinmesinin nemi itibariyle zerinde biraz daha duraca z. e iki rnek zikretmekle ba layaca z. rnek 1. - ki A ve B sa ek. 1 ' grld gibi S kaynaklaryla birle tirilmi ler; de kaynak ilve metalinin katla mas, bu metalin bir bzlmesiyle sonuland ndan, B sama az ok dikey C gerilmeleri hasl olur.

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

O ise ki bir elik hibir zaman tam saf de ildir; eli in kalitesine gre az ya da ok, safl bozan maddeler ierir, ingotun katla masndan sonra bunlar elik iinde girme ya da girme kmeleri halinde kendilerini gsterirler; haddeleme bunlar yzeylere paralel olarak yassltr; bu yasslm kmeler, onlar evreleyen metalinkinden farkl plastikli i haizdirler. Bunlar C zorlamalarnn etkisi altnda kendilerini brakrlar ve F' atlamalar meydana gelir. Bu, lameller de kopmadr; terim, girmelerin yasslm dzlemini ifade eder. Bu tip birle me, basitli iyle ne kadar ekici olursa olsun, en tehlikelilerinden biridir. rnek 2. Bir boru, bir rondeleye dikey olarak kaynak edilmi tir ( ek. 2). Kaynak iki pasoludur: bundan birbirine ters ynde iki C gerilimi hasl olur, bunlar rondele kalnl nn eni ynnde etki yaparlar ve bylece de F' merdiven eklinde kopma meydana gelir. lerde de bunlarn ayrntlarna dnece iz.

Bu kopma olay, al ma srasndaki zorlamalar, titre imler vb.' hasl olur veya bunlar den kaynaktan hasl olmu zorlamalara yardmc olurlar . Bu ikinci rnekte T borusunun etrafnda ani duru ve kalk l alma kl rotasyonlar, rondeleye etki yapan zorlama ve darbeler, lameller kopmaya yatknl nemli miktarda artrabilir. Saysz denecek kadar ok de i ik tipte olan d zorlamalar bir yana brakarak olayn ba lca etmenlerinin iki oldu unu syleyebiliriz: Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
8

. eli in kalitesi : ierdi i safiyeti bozucu element miktar; . Kaynak zorlamalarnn hasl olmas, bunlarn yn, iddeti; bunlar bir yandan birle menin mekanik tasarm, br yandan da birle melerin hazrlanma ve kayna n uygulanma ekillerine yakndan ba ldr. imdi, lameller kopmalardan kanmak iin salar zerinde yaplan deney ve kontrollar zetleyelim. Bu konuda ok karakteristik bir olay, 1960' bir kalsiyum karbr (karpit) stokaj da silosunda vaki olmu tu. Malzeme, hafif bir fazla basnl azot atmosferi altnda stok edilmi ti. Ba larda szdrmaz olarak saptanm olan silo, doldurulmadan birka hafta sonra szdrmaya ba lam . Kaak o denli artm ki artk azot fazla basncn tutmak mmkn olmam : 20 mm kalnlkta salar zerinde yaplm a kaynaklarnn epevre (borda) atlaklar arzetti i ve diki lerin "zlmekte" oldu u grlm tr. ( ek. 3) O ise ki kaynaklar, kaynak srasnda ve i lem sonrasnda ciddi kontroldan gemi ti. Ama metalla kaynak malzemesi her trl ku kudan uzak bulunuyordu.

Kopmalar, birle me blgesinin altnda, IEB' vaki. olmu tu ve mikroskopta tetkik edilmi de krklar, lameller kopma ile krlmann karakteristik "merdivenli" grnmn arzediyordu. Bylece ultrasonik muayene "olaydan sonra" bununla ilgili hasarlar belirtmek iin ilk arac olmu tu. Sonradan ona, "nleyici " yntemlerin saptanmas iin de ba vurulacakt. TAHR BATLI DENEYLER Snflandrma Genellikle ksa-en ynnde vaki olaylarn izah iin ba larda tasarlanm deneylerin hemen hepsi, deney paralarnn imali iin kayna a ba vurmu . Bununla birlikte birok laboratuvar da kaynaksz para kullanm . Bu itibarla biz burada srasyla, kaynaksz deney paralaryla kayna n bir zorlama unsuru olarak kullanld deney paralarn tefrik edece iz. Ve nihayet kayna n, uygun goemetride deney paras imalinde kullanld paralan irdeleyece iz.

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

Kaynaksz deney paralar zerinde deneyler Burada da bir ayrm yapmak zorunlu u ortaya kyor : 50 mm' fazla kalnlkta den salarda ekme deneyi ubuklarnn imali kolay olmaktadr ( ek. 4)

zel deney paralar zerinde deneyler Haddelenmi rnlerin davran larnn etd iin Brodeau tarafndan bir zgl deney tipi meydana getirilmi tir ( ek. 5a ve 5b).

ekme deneyleri, zel tasarmnn d kabuklara ok yakn blgeleri dikkat nazara alma olana n verdi i deney paralar (numuneleri) zerinde yaplr ki bu, son derece ilgin olmaktadr. Bu deneyler kopma mukavemeti, elastikiyet snr, kopma uzamas ve bzlmesini Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
10

saptamak ve bu de erleri uzunlamasna ve uzun - en ynlerinde ayn ko ullar altnda saptanm olanlarla kyaslama olana n verirler. Gerekten bunlarn arasnda en anlamls yanal bzlme de eri olmaktadr. Kaynakl numuneler zerinde deneyler Bu numune ailesi iki alt gruba ayrlr: kaynak bunlarda ya tek ba na, sl-zorlama arac olarak; ya da, uygun eklentiler sayesinde, metalin btn kalnl nca zorlanmasn sa layan bir yardmc olarak i grr. Bu tipe ait deneyler ok sayda mevcut olup a a da bir genel grnm vermekle yeti ece iz. a. Kayna n tek ba na i e kar t deneyler Bunlarn en anlamls Helliott tarafndan teklif edilmi olup bu, metali zorlamak iin enine ekmeden hasl olan "mente e etkisi" ni kullanmaktan ibarettir. Her ne kadar ele alnan kriter nicel (kopmay hasl etmek iin gerekli kaynak kenar uzunlu u) ise de elde edilen sonular daha ok nitel olmaktadr; bununla birlikte bunlar denenen rnlerin iyi bir snflandrlmasna imkn verirler.

b Kayna n mekanik olarak zorlanm numune imali arac olarak i e kar t deneyler A a daki ek. 6 serisi, kullanlan ba lca numuneler hakknda genel fikir verir. zahat arasndaki (1) Rm = Kopma muk.; Re = elastik snr; %A=uzama Zl = yanal ya da enine bzlme (prismatik numune) Zd = apta bzlme (silindrik numune) X = haddeleme yn; Y= uzun-en yn; Z = e = kalnlk ksa-en yn (rnn kalnl nn)

0C = deney scakl ; TT. = sl i lem; S% = kkrt oran (2) lcr = entikler arasndaki mesafenin kritik de eri, yle ki bu de erin stnde Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
11

kopmann yaylmas artk merkezden kam entik ynnde olmayacaktr. lo = bir homogen ve ideal isotrop (e ynl) malzeme iin lcr' de eri in (3) Am = ana metalda kopmu kesit AW = ergimi metalda kopmu kesit (4) Bu deney Fransz NF A 36-202 normuna ithal edilmi tir. Srtnme ya da elektron huzme kaynaklar gibi "az kar mal" kaynak srelerinin kullanlmas bir yandan sl saykl, br yandan da deney srasnda dikkat nazara alnmam olan yzeysel blgenin nemini azaltmak olana n sa lar. EKME Farrar - Dolby deneyi ( ek. 6a), denenecek satan bir rneklikten; buna kaynakl, kaynak a z alm bir yardmc sa ve kaynakla birle tirilmi iki uzatmadan, ibarettir. Deney parann (numunesinin) zel geometrisi, zorlamalarn diki in kknde toplanmalarna gtrr, bu toplanma da, kopma ba lamasnn deney sann kalnl nda vaki olmasna yardmc olur. Bunlarn d nda Farrar- Dolby numunesi zorlama - ekil de i tirme e rilerinin izilmesi, dokunun tetkikine imkn verir. Bylece de btn kalnlk tetkik edilmi olur, kayna n etkisi saptanr. Meyer numunesi ( ek. 6b) de ekme ile krlr. Bunda Z boyunca Rm saptanr, doku de erlendirilir. Rm ile lameller kopma arasnda farzedilecek ili ki devreye girer. Prismatik veya silindrik numune ( ek. 6c), X, Y, Z boyunca Rm, Re, %A, %Zl veya Zd' nin saptanmasn; girmelerin, %S' ve T.T. nin etkilerinin de erlendirilmesini sa lar, dokunun n grnm belli olur. Ayrca nemli olanaklar sa lar (4). Ancak bunda kaynak yzey tabakalarn etkiler. ENT K DARBE Prismatik numuneler ( ek. 6d), entik darbe mukavemeti (ve ekil de i tirme) ile X,Y,Z,e, 6 C. T.T., %S arasndaki ili kiyi verir. lcr/lo (2) lameller kopmaya hassasiyetinin saptanmasn sa lar. Ancak burada da yzeysel tabakalar kaynaktan etkilenirler.
o

E ME Bu deneyde ( ek 6e) lameller kopma ile

Am 100%(3) krlma yzey yzdesi Aw + Am

de erlendirilir. Bunda d tespit olmadka ekme serbesttir. Ancak Aw ve Am ' de erlendirilmesi g in olmaktadr. KR TERLER N SE M Genel olarak kaynaksz numuler (deney paralan) malzemenin znl nitelik lerini nicel olarak tanmlamak olana n verirler ama salarn d kabuklara ok yakn blgelerin davran larn de erlendiremezler; o ise ki bu husus kaynaklarn i ine gelmez yle ki gzlenen kazalarn o unlu u hep bu blgelerden kaynaklanr.
Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
12

Kaynakl numuneler ise, yzeysel blgelerin davran larn a a karmak imknn verir ancak bir kaynak i lemini devreye soktu undan deney "safiyet" inden kaybeder. Gerekten, etkisinin nicel olarak de erlendirilmesi g olan ok sayda etmen, ezcmle sl saykln i leyi i, e er kullanlm sa ilve kaynak metalinin nitelikleri, hidrojenin muhtemel yaylmas (difzyonu) vb..., i e kar r.

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

13

Herhangi bir deney tipinin seimi bir yandan varlacak ama, br yandan da ekonomik kriterlere ba ldr. YARI-TAHR BATLI DENEYLER H. Gerbeaux ve P. Berthet i in zerinde, yani imalt srasnda, bir mamuln kalitesini saptamaya ve bylece de gerekli kararlar almaya imkn veren bir zel teknik geli tirmi lerdir. Bu "travers-test" ( ek. 7), kendisinden phelenilen san kabu una bir silindrik ubu u ark kayna ile birle tirmek; ortas delikli zel u profilli bir freze ba ile ubu un dibini oyarak mamuln kabu undan uygun bir kalnl karmak ve krikolu bir sistemle bir ekme zorlamas uygulayarak koparmaktan ibarettir.

Bu deney mamuln kopma mukavemetini ve ksa-en ynnde kopma bzlmesini tanmlamak olana n sa lar. Ancak bununla kalmayp ayrca ara trlan blge i yapsnn ilgin bir nitel de erlendirilmesine imkn verir. Deney her pozisyonda basite ve abuk uygulanabilir ve konstrksiyon zerinde dolgu ile kolayca tamir edilebilen bir yara brakr. TAHR BATSIZ DENEYLER Bunlarn ba nda ultrosonik muayene gelmekte olup bunlarn ayrntlarna burada girmeyece iz. SONULAR - E L MLER -PERSPEKT FLER

TAHR BATLI DENEYLER Ksa-en ynnde karlm silindrik numuneler zerinde ekme deneylerinden elde edilen bzlme de erleri, halen lameller kopma tehlikesine kar mamulleri nitelendirmek iin, en genel olarak kabul edilmi kriter olmaktadr. Bu e ilim e itli lkelerde yrrlkte olan birok norm tarafndan onaylanmaktadr. Bu arada Fransz NFA 36-102 normu, srasyla % 10-15 ve 25' e it e bzlmelerin garanti edildi i mamul tipini tanmlamaktadr. Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
14

Bununla birlikte i bu deney yntemi bir are olarak uygunsa da daha tatmin edici ve daha pahal yntemleri gerektiren etdler iin uygun olmayabilir zellikle kayna a ba vurmadan ince rnlerin kabuklarnn yaknna kadar ksa-en bzlmesini de erlendirmek olana n sa layan Brodeau deneyi byk hizmetler grebilir. Ve nihayet bir mekanik deneyin sa lad verilerin yerel mahiyette oldu u (yani sadece deneyin uyguland yerin karakterini belirtti i) gzden uzak tutulmayacaktr; o ise ki lameller kopmadan sorumlu girme alanlar rastlantya ba l olarak da lm lardr. YARI - TAHR BATLI DENEYLER Bunlar, verebilecekleri hizmet lsnde de erlendirilirler ve rne in lameller kopmadan do an olaylarn yerel olarak belirdi i bir konstrksiyon erevesinde uygulanabilirler. TAHR BATSIZ DENEYLER Haddelenmi mamullerde girmelerin durumunun saptanmasyla lameller kopmann nlenmesine imkn vermek zere yrtlen son yllarn al malar ok ilgin perspektiflere varmaktadr. kalyor her eye ra men zorunlu olarak ba vurulan bir miktar znel de erlendirmeleri asgariye indirmeye veya, daha iyisi, bunlardan tmden kurtulmaya. Bununla birlikte bu alanda tahribatsz muayenelerin getirdikleri, konunun genel ba lamnda sorunun elerinden sadece bir tanesi olarak telkki edilecektir; br ba lca faktrler, kaynaknn istifadesine sunulan rnlerin hazrlanmasna getirilen geli tirmeler olmaktadr; bunun yansra riskleri azaltmak zere tasarmclarn izimlerde yapacaklar Islhat ve kaynak ko ul ve srasnn uygun seimi zikredilir. Yukardaki mlhazalardan malzeme seimi hususunda tasarmcya byk sorumluluklarn yklendi i belirgin olmaktadr. Her trl konstrksiyon projesinin hazrlanmas, beraberce yrtlmesinin gerekti i iki grevi ierir. Bunlardan biri, tasarm, bir yandan malzemelerin, br yandan da i i te kil eden elementlerin tertip ve ekillerinin seimini ilgilendirir; o, projecinin inisyatif, kavray ve deneyimi i idir. br ise, ta nacak zorlamalar ve sa lanacak garantilere gre verilecek boyutlar belirten hesaplarla ilgilidir. Bu i ler, aslnda, en g olandr yle ki esaslar iyice kesin ve gvenilir de ildir: kar lanacak de i ik zorlamalara kar kullanlan malzemelerin davran ndaki tutarszlk hakkndaki bilgiler o u kez yetersiz kalmaktadr. Bylece de genellikle fazlaca zetlenmi kural ve ynetmelikler sadece ideal homogen ve isotrop malzemelerden sz ederler; o ise ki malzemeler bunun o u kez ok uza nda bulunurlar. Bu itibarla, bu gibi belirsizliklerle kar kar ya bulunan projeci bu riskleri azaltacak nlemlerin bilinci iinde olacaktr. sotropi yoklu u (anisotropy) sotropluk sadece kuralna uygun ekilde d lm paralar ya da iyi kalite dkme rnlerde bulunur. Haddelenmi , ekilmi veya ekstrzyonla meydana getirilmi malzemeler, buna kar , ynlere gre farkl karakteristikler arzederler. Yass hadde mamullerinde metalrjist boy' (haddelenme yn) geni -en ve dar-en ' (kalnlk iinde nitelikler) tefrik eder. u den Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
15

Yuvarlak, kare ve benzer hadde rnlerinde sadece iki yn faydal olarak belirir boy ve en. Kullanlagelen malzemeler iin metalrjist sadece - ubuk ve profillerle yass mamullerde uzunlamasnda. baz sa kategorileri iin uzunlamas ve geni ' de garanti vermektedir. en' sotropi noksan (anisotropy), malzemenin kristal ynlenmesine (liflenme) ba ldr. Saf metallarda greceli olarak az olup adi malzemelerde buna ok rastlanr. Nedenlerini daha nce grm tk. Mutat elikler, ekonomik mlhazalarla nispeten "kar k" rnler olduklarndan, lameller kopma tehlikesine maruzdurlar; genellikle uygulanan tek ynl haddeleme, rnn enime duyarll n artrmaktadr. elik desokside edilmi se (kaime edilmi se), yani homogen hale gelmi se, anisotropy' kesitin tmne yaylr; efervesan (desokside olmam halde) i e, si toplanmalarn vaki oldu u blgelerde lameller kopma tehlikesi daha byktr, ama buna kar lk bu tehlike d kabukta ok azalm durumda olur. Bu arada "desoksidasyon (kalmaj)" un, malzemenin meydana geli sreci gere i ierdi i oksidin silisyum, alminyum ve titaniumla redklenmesi oldu unu hatrlatalm. KAYNAKLI B RLE T RMELER N LAMELLER KOPMA R SKLER Baz kaynakl birle tirme tertiplerinin lameller kopma tehlikesinin d nda kalmalarna kar n ba kalar, buna duyarl olmaktadr. ek. 8-14' zet olarak lameller kopmaya gre de kaynakl birle tirmelerin snflandrlmalar grlr. Btn bu krokiler zerinde, haddelenmeden hasl olmu elyaf ynlenmesi gsterilmi tir.

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

16

ek. 8' grlen birle tirmelerde kabuk zerinde birle me olmayp lameller kopma de tehlikesi bunlar iin bahis konusu de ildir. O ise ki ek. 9' daki "kabuk-kabu a" birle tirmede btn birle mi elementler lameller kopma tehlikesine maruzdurlar yle ki ekme ya da hizmet srasnda hasl olan zorlamalar bunlarn aleyhine al maktadr. Btn bu krokiler zerinde izgiler, haddelemeden hasl olan liflenmenin ynlenmesini gsterir. ek. 10' daki dilim-kabuk kaynakl birle tirmeleri sadece kabuk zerindeki birle meleri lameller kopmaya maruz brakrlar; bu itibarla ek. 9' gre bir ileri a ama olu tururlar. a ek. 10' daki durum, kvrk elementin az ok tmne nfuz eden derin nfuziyet kaynak kullanlarak daha da emin hale getirilir ( ek. 12). ek. l0h' arac i paras, herhangi bir ksa-en' haiz de ilse de, lameller kopma da i tehlikesinden ba k de ildir; ancak i ubu unun ok iyi bir homogen elik ya da d me elilten imal edilmi olmas halinde bu tehlike ortadan kalkar. Tasarmc pekl bu paray brakp ek. 13' deki tertibe ynelebilir: bunda hibir tehlike olmad gibi bu tertip ayrca zorlamalarn da lm bakmndan da mkemmeldir. Her halkrda byle bir tertip. ek. 9d ve l0h' yerini almaldr. nn Dikey crufalt (electroslag) kayna nn uygulanmas halinde ve ele alnan kalnlklar 20 il 60 mm oldu unda, i bu i ( ek. l0h) ba lant paras yerine kesi me olu turan, kaynak metalinden bir prizma meydana getirilebilir. ekilli (k) kalplan, ergimi metali tutar. Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
17

ek. 9a ve b' deki T birle tirmelerini etkileyen riskten kanmak o kadar kolay olmamaktadr. Paralarn kalnl nispeten az oldu undan iyi bir zm, satan bir T birle tirmesi meydana getirmekten ibarettir. Ancak burada ergimi kaynak metali miktar % 50 kadar fazla olur. Daha kaln parada, ek. 16' grlen tertip daha ekonomik gibi grnr. da Eletrogaz kayna ergimi metalin k geni li ini azaltmak imknn verir. Mamafih, ok dar bir birle me ile, yanl bir liflenmi h blgesi belirir. Halen ek. 15 ile 16' zmler henz yaygn olmayp 9b,c ve 10b, c ve d' tertipler, daki deki beraberlerindeki risklerle birlikte, ok kullanlmaktadr. Bu riskleri a a da tarif ediyoruz.

Kabuk zerine kaynakta lameller kopmann ba lamas Etkisinin btn apra kl na ra men elektrik arknn yerel sl etkisi, ana metala bir yerel
s akmn gndermesinden ibaret olup bunun da lmnn Gauss fonksiyonuna uygun oldu u

sanlr ( ek. 17a). Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
18

Burada, daha nce ksaca sylediklerimizin biraz ayrntl izahn yapaca z. Yzeyde oldu u kadar derinde hasl olan s ykselmesini metalin tekabl eden bir yerel genle mesi izler; bu genle menin haddelenmi parann elyafna bile keni tehlikelidir ( ek. 17b). Bu nedenle scak metal, bir evresel ekme ile dengelenmi bir dikey basmaya tabidir ( ek. 17c). Isl geli menin hz ve iddeti o denlidir ki elastik snr geilmi olur; bu da, byk plastik ekil de i tirmeleri beraberinde srkler. ekil de i tirmelerin byle bir dinami i genellikle analize pek gelmemektedir. Gerilmi evresel blge iinde metali zayflatan uzam girmelerin bulunmas halinde, f gibi lameller kopma atlaklar bylece, snma a amas srasnda meydana gelir. 1200C' varan blgelerde ergimi kkrtl girmelerin hibir mukavemete sahip a olmamalarnn yansra bunlar, slatmayla, hasarn geli mesini te vik ederler. Elektrik ark, diki in ekilme hz olan sabit V hzyla ilerledi inden, meydana gelen sl da lm, kaynak dzleminde ek. 18' deki grnm arzeder, burada ok hzl bir scaklk Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
19

ykselmesi, arkasndan da daha yava bir so uma grlr.

So uma srasnda kalnlk iindeki ekmeden dolay, ters bir olay vaki olur: kaynakl blge, yanal basmalarla dengelenmi bir ekmeye maruz kalr ( ek. 19a) s diki inin elementine ba lantsnn 2 ile temas halinde olmas ( ek. 19b) durumunda, kayna n ekmesi srasnda etki yapan ekme gcn hissedilir derecede artrr; bylece de snma srasnda diki d nda ba lam kopmalar ( ek. 17b' f), so uma srasnda sonradan diki altnda geli ebilirler. de

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

20

stisna hallerde hasas malzemede kaynakta kopma eklindeki hasarlar o denli yaygn olur ki bunlar plak gzle farketmek mmkndr : kaynak diki inin iki kenarnda bir s knts ( ek. 20) meydana gelip alttaki lameller kopmann nemini belirtir.

Kaynak edilecek kalnl n etkisi Yerle mi rejimde kaynakta sl da lmn etd, scakl n, bir ince para ile bir kaln parada scakl n derinlemesine da lmnda nemli fark oldu unu ( ek. 21) meydana karr. Liflerin enine sl gradien ince parada kalndakine oranla daha az iddetli olur. Bu nedenle de, e it elik kalitesinde, lameller kopmadan ileri gelen kazalar ince salarda, kalnlara kyasla, ok daha seyrek vaki olur. Bu itibarla, ergimenin yeterli nfuziyeti ko uluyla, ek. 9' daki kabuk kabu a birle tirmelerin hepsi, ince salarda, kabule de er.

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

21

Ana metalin homogensizli inin etkisi Dkmde ayn kimyasal bile imde efervesan (desokside olmam ) elikler, ayr p toplanmalarn oldu u blgelerde kaime (desokside) eliklere gre daha az saftrlar; buna kar lk ingotun evresel blgeleri ok saf durumda olur. Haddelemeden sonra, temiz metal blgesi, salarda az ok uniform kalnlkta olur; ama profillerde durum farkldr ( ek. 22)

Bylece haddelenmi bir profilin ( ek. 23) orta elementi zerine bir bayra n (a) ba lants, salardan olu turulmu bir profilinkine (b) gre daha hassastr. Buna kar lk ( ek. 24) haddelenmi yassdan bir ilve takviyenin (c) bir haddelenmi profil zerine satan kesilmi takviye ba lantsna (d) gre daha iyi durumda olur.

Kaynak srasnn etkisi ek. 20' rnek, 1 ve 2 elementlerinin birbirlerine so uma srasnda hissedilir derecede deki yakla amayacak kadar iyi tespit edilmi veya ok rijit olmalar halinde ekmenin lameller kopma zerindeki a r etkisini gsterir. Bir apra k kaynakl konstrksiyonda kaynaklarn icra sras, bunlardan herbirinin Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
22

ekmesi serbest olacak ekilde seilecektir. Genel karakterde olan bu kaideye her zaman uymak kolay de ildir. Yaplacak kaynaklar arasnda bazlarnn lameller kopma riskine hassas olmalar halinde, serbest ekmeli bir kaynak srasnn seiminde tekiler zerinde nceli e sahiptir. Yine kabuk zerine ok pasolu a kaynaklarnda, ilk pasolar srasnda serbest ekmeli olan bir kayna n, mteakip pasolarn ste binmesiyle git gide tespit edilmi hale geldi ine dikkat edilecektir. Bu da, malzemenin lameller kopmaya hassas olmas durumunda kabuk stne kaln kaynaklarn tehlikesini gsterir ki kk pasolarla kaynak bu tehlikeyi artrabilir. Btn bu mlhazalardan bir genel kaide kartmak mmkndr. Bir kaln sa zerine bindirmeli olarak bir elementi kaynak edilece inde ( ek. 25a) kaln san efervesan elikten olmas halinde bir sorun kmaz.

Ancak lameller kopmaya hassas sa desokside (kaime) elikten i e, yani koruyucu kabuktan yoksunsa, nceden uygulanm bir r dolgusu ( ek. 25b) zerine kaynak etmek, ihtiyatl bir hareket olacaktr.
Bibliografya (mracaat edilen eserler)

D. Seferian Metallurgie de la soudure, Paris 1965 A . Vallini Joints souds. Contrle, mtallurgie, rsistance. Paris 1968 D. Franois et L. Joly (textes rassembls par) La rupture des metaux, Paris 1972 Institut de Soudure - CETIM Documentation pratique sur la soudabilit des aciers, Paris 1976 D. Franois. Mcanismes physiques de rupture MATERIAUX et TECHNIQUES. mai et juin 1971 D. Mianney Notions lmentaires sur la rupture des mtaux. La mecanique de la rupture. MATERIAUX et TECHNIQUES, fvrier 1972 L. Joly Notions elementaires sur la rupture des metaux. Les essais de rupture Ayn dergi, mars 1972 A. Pellisier-Tanon Notions elementaires sur la rupture des metaux. Applications industrielles de la mcanique de la rupture. Ayn dergi, novembre 1972 P. Orlowski Les risques de corrosion de la chaudronnerie en acier soude. Ayn dergi, janvier-fevrier 1978 Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988
23

 J. Cournot Les arrachements lamellaires dans les tles d' acier en construction soude. Ayn dergi, 3/1978 et 3/1979 Y. Le Penven Les essais et contrles des tles en vue d' eviter l' arrachement lamellaire. Ayn dergi 7-8/1978 H. Gerbeaux Conception et execution des constructions eu gard au risque d' arrachement lamellaire. Ayn dergi 1-2,3/ 1979 R Daemen et G. Doneux Recherche des causes d' htrognit des proprits mecaniques dans les joints soudes de forte paisseur. REVUE de METALLURG E, juin 1966 H. Granjon et G. Muny Bases mtallurgiques des modes operatoires de soudage (acier). Evolution rcente. SOUDAGE et TECHNIQUES CONNEXES, 9-10/1984 Doc. IIS/IIW-471-74 Mthodes proposes pour l' valuation des dfauts du point de vue de la ruine par rupture fragile. Ayn dergi mai-juin 1975 Doc. IIS/IIW-678-81 Essai complmentaire d' information sur 1' arrachement lamellaire. Ayn dergi, mars-avril 1982 Doc. nS/IIW - 778-83 Defauts geometriques des assemblages souds sur aciers. Classe d' exigences. Ayn dergi, novembredcembre 1984 Doc. nS/IIW-846-88 Etude comparative sur les dimensions des defauts d' apres differents codes ou normes nationatuc pour les pipelines terre. SOUDER 1987/ 4-5-6, 1988/ 12 George E. Linnert (AWS) Welding metallurgy. Carbon and alloy steels, Vol. II, N.Y. 1967 Clyde M. Adams Effective ductility in castings and weldments, ASM- Ductility, Ohio 1968 RA. Higgins Engineering metallurgy, Part I, Applied physical metallurgy, London 1975 IIW/IIS Fatigue fractures in welded constructions. Case studies, Paris 1967 IIW/IIS (H. Granjon and R. P. Newman) Fatigue of welded assemblies, Cambridge 1970 K. G. Richards Brittle fracture of welded structures. The Welding Institute, Cambridge 1971 J.C.M. Farrar and RE. Dolby Lamellar tearing in welded steel fabrication, The Welding Institute, Cambridge 1972 T.R Gurney A comparision of fatigue design rules. The Welding Institute. Fatigue of welded structures. Proceedings of the Conference, Vol. I, Abington Cambridge 1971 S. J. Maddox Fracture mechanics applied to fatigue in welded structures. Ayn yerde E. Biener und W. Lauprecht Untersuchungen zum Einfluss des Verhltnisses von Mangan zu Kohlenstoff auf das Sprdebruchverhalten und die Schweisseignung hochfester Feinkornbausthle. STAHL UND EISEN 96, No. 21, 21 Oct. 1976

Burhan O uz, KAYNAK B L M , OERLIKON Yayn, Say : 3, 1988

24