DEVLETN BAARISIZLIININ ANATOMS

Cokun Can Aktan

I. GR
Geleneksel iktisat teorisinde uzun yllar neo-klasik ve Keynezyen iktisatlarn katklaryla gelitirilen piyasa baarszl teorisi (market failure theory) geerliliini korumutur. Piyasa baarszln ortaya karan nedenlerden hareketle zellikle Keynezyen iktisatlar, devletin ekonomiye mdahale ederek ekonomik dengeyi salamasn ve piyasann yaratt olumsuz sonular ortadan kaldrmasn nermilerdir. Ancak ne var ki, 1950li yllarn balarndan 1970li yllarn sonlarna dein devletin ekonomideki rolnn ve fonksiyonlarnn genilemesi ve devlet mdahalelerinin artmas bu defa ekonomide yeni sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur. Ar byyen devletin ortaya kard olumsuz sonulardan hareketle iktisatlar piyasa baarszlna alternatif bir yeni teori gelitirmilerdir. Kamu tercihi iktisatlarnn nclnde gelitirilen bu teori devletin baarszl teorisi (governmental failure theory) olarak adlandrlmaktadr. Bu almada ncelikle piyasa baarszl teorisi hakknda zet aklamalar yapldktan sonra devletin baarszl teorisi incelenecektir.

II. PYASA BAARISIZLII

Neo-klasik iktisatlara ya da teorik refah iktisatlarna gre piyasa ekonomisi balca aadaki nedenlerden dolay baarszla uramaktadr: - Piyasa ekonomisinde tam rekabet geerli olmadndan piyasa ekonomisi baarszla uramaktadr. Devletin rekabeti gelitirmesi ve desteklemesi, aksak rekabet piyasalarn dzenlemesi iin rekabet hukuku oluturmas gereklidir. - Piyasa ekonomisi baz kamusal mal ve hizmetleri retememekte, baz mal ve hizmetleri ise yeterli lde ve istenilen ekilde arz edememektedir. rnein, devletin tam kamusal mallar (savunma hizmeti rnek olarak verilebilir) arz etmesi mmkn deildir. Yar kamusal mallar ise dsal ekonomiler zellii dolaysyla piyasa ekonomisi toplumda herkese sunmakta baarsz olmaktadr. Eitim ve salk yar-kamusal mal ve hizmetlere rnek tekil etmektedir. zetle, piyasa ekonomisinde kar esas olduundan, karn olmad alanlarda piyasa ekonomisi retim yapmayabilir. Bu nedenle devletin ekonomiye mdahale etmesi ve kamusal mal ve hizmetleri retmesi gerekir. - lek ekonomilerin szkonusu olduu enerji, ulatrma ve haberleme sektrlerinde piyasa ekonomisi yeterli sermayeye sahip olmadndan bu hizmetleri arz etmekte baarszla urayabilir. Yeterli sermayeye sahip olan piyasa ekonomisi retici birimlerinin piyasada tekel olmalar muhtemeldir. Dolaysyla bu belirtilen alanlarda devletin faaliyette bulunmas ve piyasa ekonomisinin yetersizliini telafi etmesi gerekir. Neo-klasik iktisatlarn devlete atfettikleri grev daha sonra Keynezyen iktisatlar tarafndan daha da genilemitir. Keynezyen iktisatlara gre ise piyasa ekonomisi balca aadaki nedenlerden dolay baarszla uramaktadr: - Ekonomide kaynaklarn dalmnda etkinsizlik szkonusudur. Piyasa ekonomisinin bu sorunu kendi bana zmesi beklenemez. - Gelimekte olan lkelerde ekonomik byme ve kalknmann salanmasnda piyasa ekonomisi eitli nedenlerle (sermaye birikiminin yetersizlii, risk ve belirsizlik faktrleri vb.) baarszla urayabilir. Bu bakmdan ekonomik byme ve kalknmann devlet tarafndan salanmas gerekir. - Piyasada gelir ve servet dalm adil olmayabilir. Gelir ve servet dalmnda adaletin salanmas

ancak devlet mdahalesiyle zmlenebilir. - Ekonomide ortaya kan istikrarszlklar (fiyat istikrarnn bozulmas, eksik istihdam v.s.) piyasa ekonomisinde kendiliinden otomatik olarak zmlenemez. Devletin enflasyon, isizlik vb. ekonomik istikrarszlklarla mcadele etmesi gerekir. - demeler bilanosunda ortaya kan dengesizlikler de piyasa ekonomisinde otomatik olarak zmlenemez. Bu soruna karlk devletin eitli kamu politikas aralar ile ekonomiye mdahalesi gerekir. zetle, gerek neo-klasik iktisatlar, gerekse Keynezyen iktisatlar piyasa baarszl zerinde durarak, devlet mdahalesini ve dzenlemelerini gerekli grmlerdir. nemle belirtelim ki geleneksel iktisat teorisinde devlet hep ekonomiyi dzeltici, iyiletirici, sorunlar zc bir kurum olarak alglanm ve bu yzden devlet mdahaleleri savunulmutur.

III. DEVLETN BAARISIZLII

Kamu tercihi iktisatlarnn gelitirdikleri devletin baarszl teorisi (governmental failure theory), ayn zamanda piyasa d baarszlk (non-market failure) teorisi olarak da adlandrlmaktadr. Devletin baarszl teorisi, zetle devletin ekonomiye yapt dzenleme ve mdahalelerin olumsuz sonularn ortaya koymaktadr. Bir baka ifadeyle bu teori ierisinde devletin grev ve fonksiyonlarnn ar bymesi ve devleti ynetenlerin g ve yetkilerinin snrsz olmas neticesinde devletin kendisinden beklenilenleri yerine getirmede baarszla urayaca belirtilmektedir. Kamu tercihi iktisatlarna gre nasl ki piyasa ekonomisinin baarszl szkonusuysa, kamu ekonomisi de eitli nedenlerle baarszla urayabilir. Dolaysyla devletin ekonomiye mdahalelerini savunurken bu baarszlklar gzden karmamak gerekir. IV. DEVLETN BAARISIZ OLMASINA YOL AAN NEDENLER Son yllarda zerinde nemli almalar yaplan devletin baarszl teorisi ile ilgili olarak zet aklamalar ile mevcut literatrden yararlanlarak hazrlanan devletin baarszlna yol aan faktrler aada zetlenmektedir: (Bkz. Wolf, 1979; Sirkin, 1975; Peacock, 1980). -Politikada Tam Rekabetin Geerli Olmamas Piyasa ekonomisinde tam rekabet artlar olmad gibi politikada da tam rekabet artlar geerli deildir. rnein, seim rekabetinin olmad bir siyasal sistem szkonusu olabilir. Plralist demokrasinin geerli olmad otokratik rejimlerde sonu itibariyle toplumsal tercihlere dayal olmayan kamusal mal ve hizmetler retilir. Seim rekabetinin ksmen geerli olduu plralist (oulcu) demokrasilerde ise balca aadaki nedenlerden tr devlet baarszl szkonusu olabilir: Politik dncede hrriyetin olmamas ve baz dncelerin politik srete temsil edilememesi ve/veya faaliyetlerinin yasaklanmas, Semenlerin politika hakknda bilgisiz olmalar, bir baka ifadeyle tam enformasyona sahip olmamalar ve dolaysyla oylama mekanizmasnda doru tercihte bulunmamalar, (siyasal bilgisizlik) Semenlerin bilgi edinme maliyetlerinin yksek olmas dolaysyla politikayla ilgilenmemeleri, Semenlerin genel olarak politikaya ilgi duymamalar (siyasal ilgisizlik), Semenlerin bilinli devlet politikalaryla politikadan uzaklatrlmalar (depolitizasyon), Semenlerin siyasal srete effaflk yerine, gizlilik ve rtbasn geerli olmas sonucunda ekonomide olan-bitenden haberdar edilmemeleri, Semenlerin yalan-dolan ile kandrlmalar ve/veya propaganda ile yanl ynlendirilmeleri, Semenlerin kamusal hizmetlerle ilgili olarak kark bilgiler sunulmas ve ar bilgi ykleme (overload information) neticesinde siyasal karar ve uygulamalardan bilinli olarak uzaklatrlmalar.

-Politik Miyopluk
Devletin baarszlna neden olan faktrlerden birisi de kamu tercihi literatrnde politik miyopluk (political myopia) veya uza grememe etkisi (shortsightedness effect) olarak adlandrlmaktadr. Kamu ekonomisinde alnan karar ve yaplan uygulamalarda ksa vadeli dnme alkanl ge-

erlidir. Siyasal iktidarlara gre genellikle en iyi politikalar seimi kazandracak politikalardr. Bu adan bakldnda, siyasal iktidarlar iin uzun dnemde ekonomiye byk katklar olabilecek yatrm projelerinin uygulanmas yerine, ksa dnemde semenlere direkt fayda salayabilecek projeler uygulanmas daha rasyonel grnmektedir. rnein, belediye hizmetlerinde yeraltna yaplacak yatrmlar (kanalizasyon hizmetleri v.s.) yerine yerst yatrmlarnn yaplmas (park, bahe dzenlemesi v.s.) belediye bakannn yeniden seilebilme ansn artrabilir. Bu "gzboyama yntemi ile belediye bakan oylarn artrmaya alabilir. -Politik Dsal Ekonomiler Piyasa ekonomisini baarszla uratan nedenlerden birisi literatrde politik dsal ekonomiler (political external economies) olarak bilinmektedir. Devletin baarszlnda da dsal ekonomiler geerli olabilir. Politik dsal ekonomiler olarak adlandrlan dsallklara balca u rnekler verilebilir: Politikada patronaj ilikileri politik dsal ekonomilere bir rnektir. Siyasal iktidar (patron) kendi parti yelerini (client) genellikle kollamak ve gzetmek eilimindedir. kollamac siyaset (clientelistic politics) ad verilen bu patronaj ilikileri sonucunda ekonomide kaynaklarn siyasal iktidarlar tarafndan politik yandalarna ve partizan gruplara datlmas szkonusudur. Devleti baarszla uratan politik dsal ekonomilerin bir tr de trev dsallklar (derived externalities) olarak adlandrlmaktadr. Tremi dsal ekonomiler, nceden tahminlenemeyen dsal etkiler olarak tanmlanabilir. rnein, piyasa baarszln dzeltmeye ynelik devlet mdahalesi, kamu politikasnn etkilemek istedii alann dnda beklenmeyen yan etkiler meydana getirebilir. rnein, serbest dviz piyasas rejiminde yabanc para birimine ar talep olmas durumunda yerli parann giderek deer kaybetmesini engellemek iin hkmet piyasaya mdahale edebilir. Hkmetin yerli para birimine yksek faiz salamas sonuta devletin faiz ykn artrr. Bu sonu itibariyle tremi bir dsal etkidir ve partizanlara bir politik dsal ekonomi salamaktadr. nemle belirtelim ki politik dsal ekonomilerin en yaygn olan rant yaratma (rent creation) ve rant datma (rent allocation) olarak bilinmektedir. Ksaca, politikada eitli kesimlere salanan rantlar, politik dsal ekonomilerin yaygn bir uygulamasdr. Politika, esasen bir rant oluturma ve datm merkezi haline kolaylkla dntrlebilir. Politikada ynetenler; kendilerine, akrabalarna, edostlarna, partilerine rant yaratmaya alrlarken, kar ve bask gruplar da rant kollama (rent seeking) gayreti ierisindedirler. zetle, rant yaratma, rant datma ve rant kollama gayretleri devletin baarszlnn gstergesidir. -Politik Negatif lek Ekonomileri Piyasa ekonomisinde olduu gibi kamu ekonomisinde de negatif isel ekonomiler (negatif lek ekonomileri) szkonusu olabilmektedir. Negatif lek ekonomileri nceki aklamalarmzda belirttiimiz zere herhangi bir firmada ar bymenin yaratt olumsuz sonulardr. Kamu kurum ve kurulularnda da ar bymenin ya da geni lekte retimde bulunmann ortaya kard maliyetler (israf, hrszlk, yamaclk v.s.) szkonusudur. zellikle enerji, ulatrma ve haberleme sektrlerinde politik negatif lek ekonomileri yaygndr. Bugn dnyann birok lkesinde devletin sahip olduu dev KTlerin zarar etmelerinin nedeni aka politik negatif lek ekonomileridir. -Politikada Kaynaklarn Dalmnn Hizmet Kayrmacl ile Bozulmas Bilindii zere piyasa baarszlnn nedenlerinden birisi ekonomide kaynaklarn dalmnn dengesiz olmasdr. Kaynaklarn bir lkede corafi ve sektrel adan dalm dengeli olmayabilir. rnein, iklim artlar ve ulam imkanlar dolaysyla ekonomide retim faktrlerinin belirli bir corafi alanda younlamas szkonusu olabilir. Bu durumda genellikle devletin ekonomiye mdahale etmesi ve bu dengesizlii eitli iktisat politikas aralar (vergi tevik tedbirleri, kamu harcamalar v.s.) ile ortadan kaldrmas gerektii savunulur. nemle belirtelim ki devletten kaynak dalmn dzeltici ve iyiletirici bir fonksiyon beklenirken bunun tam tersi de olabilir. rnein, siyasal iktidar, ekonomik kaynaklarn ve bte kaynaklarnn dalmnda kendi semen blgelerini esas alabilir. Siyasal iktidara mensup bakanlar ve milletvekilleri yeniden seilebilme anslarn artrabilmek iin zellikle kendi seim blgelerine yatrm ve hizmetlerin gtrlmesine alabilirler. Bte kaynaklarnn siyasal iktidarn seim alanlarna kaydrlmas uygulamalarna hizmet kayrmacl ad verilir. zetle, hizmet kayrmacl da devletin baarszlnn nedenlerinden birisidir. -Kamusal G ve Yetki Dalmndaki Dengesizlik Piyasa ekonomisini baarszla uratan, dolaysyla devlet mdahalesini gerekli klan nedenlerden birisi piyasada gelir ve servet dalmnn dengesiz olmasdr. zel kesimdeki bu adaletsizlik kamu

kesiminde de varolabilir. zel kesimde gelir ve servet dalmnda adaletsizlik szkonusuyken, kamu kesiminde g ve yetki dalmnda ve kullanmnda adaletsizlik vardr. Sonu itibariyle devlet ynetiminde de bu konuda bir baarszlk mevcuttur. Kamusal g ve yetki dalmndaki dengesizlikler ile ilgili rnekler aada verilmektedir: Kamu kesimindeki merkeziyeti yap, Baz siyasal sistemlerde kuvvetler ayrl prensibinin geerliliinin olmamas ve yrtmenin gc kendi elinde bulundurmas, Yrtme organ olan hkmette g ve yetkinin tek kii elinde (parti ve hkmet bakan) bulunmas; iktidarn kiisellemesi ve lider diktas.

-Politikada effaflk (Aklk) Olmamas

Devletin baarszlk nedenlerinden birisi de politikada effaflk olmamasdr. Genellikle devlette gizlilik ve rtbas hakimdir. Kamu kurum ve kurulularnda denetim ve kontroller etkin ve fonksiyonel deildir. Sonu olarak bu nedenlerden tr devletin baarszla urad sylenebilir. -Politikada Gereksiz ve Ar Harcamalar Piyasa ekonomisinde ekonomik birimler bizzat kendi paralarn harcadklarnda son derece dikkatli davranrlar. rnein, bir firma sahibi ya da retici, retimde bulunurken en az maliyetle en fazla kar elde etmeye gayret eder. Tketici ise yine mmkn olduu lde en az para deyerek en kaliteli ve ucuz mal ve hizmeti satn almak ister. Kamu ekonomisinde ise siyasal aktrler (semen, politikac, brokrat, kar ve bask gruplar) bizzat kendilerinin paralarn deil bakalarnn paralarn harcarlar ve/veya bakalarnn paralarndan bir fayda temin ederler. Dolaysyla kamu ekonomisinde devletin parasn harcayan politikac, brokrat ve kamu grevlileri genellikle kendilerinin paralarn harcarken gsterdikleri titizlii gstermezler. Devletin maln kullanan veya bundan bir fayda salayan kimseler de yine kendi mallarn olduu gibi devlet maln ayn titizlikle kullanmazlar. Nobel Ekonomi dl sahibi Milton Friedmann gelitirdii matris konuyu son derece arpc bir ekilde ortaya koymaktadr. (Bkz:ekil-1 ) Friedman matrisinde kimin parasnn kimin iin harcand analiz edilmektedir. Matris ierisinde yeralan blmlerin ksa bir deerlendirmesi aada yaplmtr. A Blm [Birey, kendisine ait paray kendisi iin harcamaktadr.]: Bu blmde birey, en az maliyetle, en kaliteli ve ucuz mal ve hizmeti satn almaya, bylece faydasn maksimize, maliyeti ise minimize etmeye alacaktr. nsan doas gerei kendisine ait paray harcarken (kendisine ait mallar kullanrken) son derece dikkatli davranr. B Blm [Birey kendisine ait paray bakas iin harcamaktadr]: nsan yaradl itibariyle kendi zel karlarn dnen ve gzeten bir varlk olarak kabul edildii taktirde kendisine ait bir paray ancak baz zel durumlarda bakas iin harcayabilecei sylenebilir. Birey direkt olarak belki kar salamadan kendi parasn ancak ailesi, ocuklar, yaknlar ve dostlar iin harcayabilir. Bunun tesinde altrustik (yardmseverlik) duygularla belirli kii ve/veya kurumlar iin harcamalarda bulunabilir. Ancak, birey genel olarak kendine ait parayla fizyolojik ve kltrel ihtiyalarn karladktan sonra bakalar iin para harcarken, kendisine para harcad durumda olduu gibi cebinden en az para kmasn ister. Ancak, harcama sonunda kendisi direkt bir fayda salamayacaksa mal ve hizmet satn almnda fazla titiz olmayabilir. C Blm [Birey bakasnn parasn kendisi iin harcamaktadr]: Eer herhangi bir snrlama yoksa birey bakasnn parasn Trke deyimle har vurup, harman savurabilecektir. Birey kendi kazanmad bir paray doal olarak ok rahat harcayabilir. nemle belirtelim ki, bu tr harcamalarda, yaplacak harcamann snr nemlidir. Bir gen niversite rencisinin babasna ait parasn kullanmasyla bir bakasna ait paray (eer mmkn olursa) harcamas arasnda farkllklar olabilir. Netice itibariyle, birey bakasnn parasn kendisi iin harcama imkanna sahip ise ve harcama konusunda herhangi bir snrlama szkonusu deilse harcamay doal olarak artracaktr. D Blm [Birey bakasnn parasn bakas iin harcamaktadr]: Bu son blm bizim amzdan son derece nem tamaktadr. D blm tipik bir kamu ekonomisini temsil etmektedir. Birey (politikac), bakalarndan toplanan paralar (vergileri), baka bireyler (vatandalar) iin harcamaktadr. Doal olarak, tm blmler ierisinde etkinsizlik ve israfn en fazla olaca blm D alandr. Sonu itibariyle Friedman matrisi bize devletin baarszln ok ak ve anlalr bir biimde ortaya koymaktadr.

Buraya kadar yaplan aklamalar erevesinde ve konunun daha iyi anlalmas amacyla piyasa baarszlklar ile devletin baarszlnn nedenlerini bir tablo ierisinde gstermek mmkndr (Bkz. Tablo-3). Anlald zere, piyasa baarszl ve devletin baarszl nedenleri birbirlerine olduka benzemektedirler. nemle belirtmek gerekir ki, devletin baarszl teorisi, devlete olan bak asn nemli lde deitirmitir. Kamu tercihi teorisyenlerinin bu alandaki almalar sonucunda devletin ekonomik ve sosyal sorunlar her zaman iyiletiremeyecei, aksine devletin bazen ekonomik ve sosyal sorunlarn ortaya kmasna neden olaca belirtilmektedir. Kamu tercihi teorisine nemli katklarda bulunan Gordon Tullockun u sz gerekten anlamldr: Devlet baz sorunlarn zm, baz sorunlarn ise bizatihi kaynadr. (Tullock, 1988: 1044). Tablo- 1: Piyasa Baarszlklar ve Devletin Baarszlklar

Piyasa Baarszlklar 1. olmamas Piyasada tam rekabetin geerli

Devletin Baarszlklar 1. olmamas Politikada tam rekabetin geerli

Piyasada atomisite art geerli olmayabilir. Aksak rekabet piyasalar szkonusu olabilir. Piyasada serbestlik art geerli olmayabilir. Piyasaya giri ve k engelleyen eitli faktrler olabilir. Piyasada effaflk olmayabilir.

Politikada atomisite art szkonusu olmayabilir. rnein, otokratik bir rejim ynetimde olabilir. oulcu demokrasi lke ynetiminde olmayabilir. Politikada serbestlik art geerli olmayabilir. rnein, baz siyasal partilerin faaliyetleri yasaklanm olabilir. Politikada effaflk olmayabilir.

2. ekonomiler ekonomiler

Dsal ekonomiler 2. retimde pozitif/negatif dsal Tketimde pozitif/negatif dsal faaliyetleri faaliyetleri Politikada patronaj ilikileri Politik yandalk ve partizanlk Rant oluturma ve rant datma Politik dsal ekonomiler

Parasal dsal ekonomiler Teknolojik dsal ekonomiler

kar gruplarnn rant kollama

Tremi dsal ekonomiler

3. lek Ekonomileri (sel-eksi ekonomiler) 3. Politikada Negatif lek Ekonomiler 4. retim faktrlerinin corafi ve sektrel dalmnda dengesizlikler (Kaynak dalmnda etkinsizlik) 4. Politikada bte kaynaklarnn corafi ve sektrel dalmnda dengesizlikler:

 5. zel gelir ve servet dalmndaki adaletsizlik:

Lobicilik Hizmet kayrmacl

zel gelir ve servetin sonuta topluma bir yarar salamayacak ekilde kullanlmas: Savurganlk ve israf

5. Kamusal g ve yetki dalmnda adaletsizlik:

Devlet harcamalarnda israf ve savurganlk.

SONU Devlet mdahaleleri mkemmel olmayan bir zmdr. Adam Smith[1]

Piyasa baarszl teorisi erevesinde ileri srlen bir ok argman (eksik rekabet, haksz rekabet, eksik enformasyon vs.) phesiz devlet mdahalelerinin hakl gerekelerini oluturmaktadr. Fakat, devlet mdahalelerinin sonular da her zaman arzu edildii gibi olmayabilir. Kald ki, siyasal karar alma srecinin yaps ve ileyii kanlmaz olarak baz tr baarszlklar (siyasal ilgisizlik, siyasal bilgisizlik vs.) ortaya karmaktadr. Devletin baarszl teorisi bizi piyasann mutlak baarl olduu sonucuna gtrmemektedir. Piyasa gibi devlet de mkemmel olmaktan uzaktr. KAYNAKLAR Aktan, Cokun Can., 21. Yzyl in Yeni Bir Devlet Modeline Doru: Optimal Devlet, stanbul: Tsiad Yayn, 1995. Aktan, Cokun Can., Deiim ve Devlet, Ankara: TSK Yaynlar, No 22. s. 11. Bennett James T. & Manuel H. Johnson., The Political Economy of Federal Economic Growth, 19591978. College Station: Texas A-M University Pres. 1980. Friedman, Milton & Rose Friedman., Free To Choose, New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1980. Hanusch, Horst (Ed.) Anotomy of Government Deficiencies, Berlin: Springer-Verlag, 1983. Peacock, Alan., On The Anotomy Of Collective Failure, Public Finance, Vol 35, No 1, 1980. Sirkin, Gerald., The Anotomy Of Public Choice Failure, in: R.D.Leiter And G.Sirkin (Eds.), Economics Of Public Choice, New York: College Of City University Of New York, 1975. Tullock, Gordon., Public Choice, in: The New Palgrave Dictionary Of Economics, London:Macmillan, 1988. Pp.104-44. Wolf, Charles., A Theory Of Non-Market Failures, The Public Interest, No 55. Spring 1979.

What institution of government could tend so much to promote the happiness of mankind as the general prevalence of wisdom and virtue? All government is but an imperfect remedy of the deficiency of these. Smithin sz u almadan aktarld: Cokun Can Aktan, Deiim ve Devlet, Ankara: TSK Yaynlar, No 22. s. 11.
[1]

Kaynak: http://www.canaktan.org/ekonomi/devlet-basarsiz/aktan-makale.htm