KAFKAS NVERSTES BF.

DERGS, CLT:1-SAYI:2

KARS LNN KALKINMA STRATEJS NASIL OLMALIDIR? Do.Dr.Kerem KARABULUT*

zet Kars ili Dou Anadolu Blgesinin en geri kalm illerinden birisidir. Ancak, tarihi ve kltrel birikime gre, Trkiyede nemsenmesi gereken zel illerden birisidir. Bu ilin, 1990 ncesinde eski dnya dzeni dneminde eitli dezavantajlar bulunmaktayd. Fakat Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii daldktan sonra ok zel frsatlar yakalanmtr. Bu frsatlarn en nemlilerinden birisi, Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan ile ticaret yapma imkandr. Buna ilaveten, Kars ilinin kendi i potansiyelleri de kalknmasnn gerekletirilmesini salayacak dzeydedir. Bu alma ile Kars ilinin mevcut durumu, potansiyelleri ve kalknma da kullanlabilirlikleri tartlmaktadr. Ulalan sonulara gre genel deerlendirme ve neriler de yaplmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kars ili, kalknma stratejisi, Karsn kalknmas Abstract The Kars province is one of the most backward provinces of Eastern Anatolia Region.However, according to historical and cultural accumulation, is one of cities that has to be heeded in Turkey. In this province, in the old world order period before 1990 there were several disadvantages. But after the collapse of the Soviet Union captured very special advantages. One of the most important of these opportunities, is trade capability with Georgia, Armenia and Azerbaijan. In addition, domestic potentials of Kars province are enough to ensure their development. In this study, the current status of Kars province, the availability and development potentials are discussed. According to the results obtained, general evaluation and recommendations are made Key Words: Kars province, development strategy, development of Kars

I.Giri Son yllarn kalknma politikalar, blge, il, ile ve hatta ky merkezli yerel anlaylara dayanmaktadr. Bu balamda, Avrupa Birlii gibi kurulular da daha ok yerel kurulular araclyla bu amalara hizmet edecek kredi ve hibe programlarna nem vermektedir. Dier taraftan, tarm ve hayvanclktaki gerilemenin nne gemek amacyla hkmetler
*

Atatrk niversitesi BF retim yesi, kerem@atauni.edu.tr

38

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

tarafndan uygulanan tevik politikalar da Kars gibi illerin kalknmalarna ivme kazandracak niteliktedir. Bu dorultuda, yerel blgenin zelliklerinin iyi bilinerek mevcut avantaj ve dezavantajlarna uygun kalknma stratejilerinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu erevede ele alnan bu almada, ncelikle Kars ilinin sosyo-ekonomik yaps hem Kars il geneline gre hem de Trkiye ortalamalaryla karlatrmal olarak ele alnacaktr. Daha sonra mevcut gncel gelimeler dikkate alnarak Kars ilinin takip etmesi gereken kalknma stratejisinin nasl olmas gerektii tartlacaktr. Son olarak, neri ve deerlendirmeler yaplacaktr. II. Kars ve lelerinin Genel Sosyo-Ekonomik Gstergeleri Tablo1: Kars ve ilelerinin 2009 ADNKS sonularna gre nfus yaplar leler Toplam Erkek Kadn Merkez 111.511 59.234 52.277 Akyaka 12.131 6.336 5.795 Arpaay 20.442 10.421 10.021 Digor 26.609 13.796 12.813 Kazman 48.790 24.571 24.219 Sarkam 49.413 25.751 23.662 Selim 24.873 12.752 12.121 Susuz 12.767 6.550 6.217 Toplam 306.536 159.411 147.125 Kaynak: TK 2009 ADNKS sonularna gre, Trkiyenin toplam nfusu 72.561.312 kiidir. Buna gre, Trkiye nfusunun yaklak %0,42si Kars iline aittir. Kars ili ierisinde de en dk nfusa sahip ile Akyaka (12.131) ve Susuzdur (12.767). Yine nfus asndan Trkiye genelinde olduu gibi erkek nfus kadn nfustan daha fazladr.

39

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Tablo2: lelerin sosyo-ekonomik gelimilik sralamalar

Merkez Sarkam Kazman Akyaka Selim Susuz Arpaay Digor 872 ile ierisinde gelimilik sras 189 595 716 766 791 799 807 839 Gelimilik grubu 3 4 5 6 6 6 6 6

Kaynak: DPT; lelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas (2004) Tabloya gre, Kars merkez dndaki ileler, Trkiyenin sosyoekonomik gelimilik bakmndan en sonlarda gelen ileleri arasndadrlar. Kars ili ierisinde yaplacak deerlendirmede ise, en az gelimi ile Digor, en gelimi ile ise Sarkamtr. Sarkam ilesinden sonra Kazman ve Akyaka Kars, ierisindeki sralamada daha iyi konumdadrlar. Sarkam ve Kazmann dndaki ileler, en sonuncu gelimilik grubu olan 6. grupta yer almaktadrlar. Dier bir anlatmla Trkiyenin en az gelimi ileleri ierisindedirler. Kars ilinde ekonomik olarak bir durgunluk srecinin yaandn anlalmaktadr. Kii Bana Gayri Safi Yurt i Hasla (KBGSYH) sras asndan ilin 1977deki sras 67 il ierisinde 59 iken, 2001 ylnda 81 il ierisinde 71. inci sradadr (Karabulut; 2005b: 135). Blgenin dier il ve ilelerinde olduu gibi, Kars ve ilelerinin geri kalmlnn temel sebeplerini aadaki gibi sralamak olanakldr: a. Uzun yllardr Trkiyenin en ok g veren il ve blgesi olunmas. b. zellikle 1991 ncesinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (SSCB) varlndan dolay blgenin devlet yatrmlarndan yeterince pay alamay. c. Corafya ve iklim koullarnn arl. d. Tarm ve hayvanclktaki verimlilik dkl. e. Eitim seviyesinin dkl. f. Sermaye ve altyap yetersizlikleri ( zellikle ulam). g. 1985 sonras terr faaliyetlerinin olumsuz etkileri (yatrmclar karma ve hayvancla olumsuz etkileri).

40

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

h. Siyasi istismarlar. i. Teviklerdeki yetersizlikler. j. Tantm eksiklikleri (zellikle k ve tarihi turizm asndan) Bu maddeleri oaltmak mmkndr. Ancak uzun yllar boyunca temelde yaanan bu skntlarn sonucunda, ortaya kan sosyo-ekonomik geri kalmlk gstergeleri aadaki tabloda verilmitir. Tablo 3: eitli Sosyo-Ekonomik Gstergeler
Alan (km2) Nfus Younl uu Yllk Nfus Art Hz (%0) -6,0 -6,8 -25,5 -10,0 -0,5 -8,1 -13,6 -24,5 14,9 ehir Nfus Oran (%) 68,8 23,4 17,8 10,8 44,3 40,8 17,2 25,5 65,0 Okur sizli Tarmda Sanayide Yazarlk k stihdam stihdam oran (%) (%) Oran Oran (%) (%) 87,3 85,4 83,0 75,2 76,1 82,7 83,9 79,6 90 11,5 2,3 2,6 1,5 6,5 3,8 2,2 3,2 11,0 47,5 80,1 90,6 86,3 67,5 62,7 88,0 88,6 28 4,7 0,6 0,9 0,4 1,3 1,7 1,0 0,6 25

Merkez Akyaka Arpaay Digor Kazman Sarkam Selim Susuz Trkiye

1805 406 1278 1164 1797 1971 1009 697 783562

57 32 16 18 26 25 21 17 93

Kaynak: TK, Blgesel Gstergeler, 2006, ss.360-361. Tabloya gre, Kars merkez ve ileleri nfus younluu * asndan Trkiye ortalamasnn ok gerisindedir. Yllk nfus art hz asndan negatif gstergeye sahiptir ki, bu durum merkez ve tm ileler iinde geerlidir. Bunun anlam blge ve ileden g devam etmektedir. G konusunda blgede yaplan bilimsel bir aratrmada (Glll ve dierleri; 2007), Kars il merkezdeki gn en temel sebepleri; klim koullarnn zorluu, Salk hizmetlerinin yetersizlii, Eitim hizmetlerinin yetersizliidir. l merkezi iin bulunan bu gerekelerin Kars ilinin tm ileleri iin de geerli olaca dnlebilir. nk iklim koullarnn getirdii zorluklar giderecek altyap yatrmlar yaplamamtr (rnein, kn yakacak
*

Nfus younluu, kilometrekareye den insan saysdr.

41

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

sorununun giderilmesi, ikamet edilebilir konutlarn yaplmas gibi). Salk ve eitim hizmetlerinin kaliteli ve hzl sunumunu gerekletirecek bir altyapnn il, ileler veya blgede oluturulduunu sylemek gtr. ehirleme oranna bakldnda, Merkez dndaki dier tm ilelerde nfusun byk bir blmnn krsalda yaad anlalmaktadr. Oysa bilinmektedir ki, sanayileme ya da kalknma sreci ayn zamanda doru kentlemeyle olmaktadr. Tabloda en ok dikkat eken nokta isizlik orannn ileler baznda dkldr. Grld gibi, merkezde Trkiye ortalamasnn stnde bir isizlik szkonusu iken, ilelerde Trkiye ortalamasnn ok altnda bir isizlik oran verilmektedir. Aslnda bunun gereki bir veri olmadn tarmdaki istihdam oranlar gstermektedir. Tarmdaki istihdam oranlar, Trkiye ortalamasnn ok stnde, hatta Osmanl imparatorluu dnemlerindeki kadardr. Bunun anlam, Karsn tm ileleri tam bir geimlik tarm toplumu zellii gstermektedir. nk bu kadarlk nfus tarm sektrnde istihdam edilmekte, ancak tarmsal rn il, ile veya yurt dna ihra edilememektedir. Bunun dier bir yansmas da nfusun byk bir blm tarm sektrnde istihdam edildii iin gizli isizlik var bu nedenle isizlik rakamlar dk kmaktadr. Aksi taktirde, isizlik rakamlarnn bu kadar dk kmas istatistiklerin yanlln ifade eder. Tarm sektrnde gnmze kadar olumsuz grlen bu durum, kresel snma nedeniyle tarmsal rnlerin neminin artmas, organik tarmn deerinin anlalmas gibi gelimelerle olumluya evrilebilecek bir potansiyeldir. Sanayide istihdam oranna bakldnda ise, Kars ve ilelerinde sanayi yoktur denilebilir. Bunun doal sonucu da gelir dkl ve buna bal glerin yaanmasdr. Kars il merkezinde yaplan bir saha aratrmasna gre (Polat; 2007: 105), nfusun gelir dalmndan aylk ald pay yledir; Nfusun %17si 500 YTLnin altnda bir gelir elde ediyor. Nfusun %35i 500-1000 YTL aras bir gelir elde ediyor. Nfusun %22i 1000-1500 YTL aras bir gelir elde ediyor. Nfusun %11i 1500-2000 YTL aras bir gelir elde ediyor. Nfusun %15i 2000 YTLden fazla bir gelir elde ediyor. Bu durum, il iin gelir dalmnda bir dengesizliin olduuna iaret etmektedir. Dier bir anlatmla Kars ilinde nfusun %52si aylk 1000 YTLnin altnda alk snrnda bir gelir elde ediyor. Bu rakamlarn ilelerde daha da dengesiz dalaca aktr.

42

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

III. Kars linin Potansiyelleri ve Deerlendirilebilirlii lkemizde yaanan g olgusu bilinmektedir. Bu g srecini yaayan nemli illerden birisi de Karstr. Dou Anadolu Blgesi ierisinde Kars-Ardahan-Idr geni* Trkiyede 1980-1990 arasnda en fazla g veren blgedir. Belirtilen dnemde bu blgeden g eden nfus says 202.166 kiidir. Gnmz itibar ile bir milyondan fazla bu blge insan (Kars-Ardahan ve Idra ait) g veya baka sebeplerle blge dnda yaamaktadrlar. lkemizde yaanan i istikrarszlklar, blgesel geri kalmlk ve doal sanayileme sreci bu g olgusunun en temel sebepleri olmutur. Gnmze kadar olumsuz bir gelime olarak deerlendirilen bu srecin artk avantaja dntrlmesi de mmkndr. yle ki; bilindii gibi gen nfusun hepsi olmasa da ok byk bir blm ekonomik olarak daha iyi olanaklara kavumutur. stelik blgeden gen insanlarn yreye ilgi ve ballklar da devam etmektedir. Dolaysyla mevcut bu ekonomik-beeri sermaye potansiyelinin blgeye ekilmesi baarlabilirse ok byk bir avantaj yakalanm olabilecektir. Bunun iin rnein devlet tarafndan yle bir tevik verilebilir: Gen insanlarn ncelikle balantlarn salamak iin yapacaklar evlerin masrafnn belli bir yzdesi kamu tarafndan karlanabilir. Ayrca yatrm yapanlardan 20-25 yllk bir sre iin ya ok az ya da hi vergi almama gibi yollar seilebilir. Dier taraftan blge iin yaplabilecek ok nemli uygulamalardan birisi de, tecrbeli, ehil ve devleti temsil yetenei olan yneticilerin blgeye atanmasdr. Bylece, blge ii bara katk yaplabilecek, gn azalmas salanacak ve devlet vatanda btnlemesi daha kolay olabilecektir. Son yirmi yldr Trkiyedeki turizm, bat ve gney sahillerinde younlaan bir endstri olmutur. Oysa bu blgeler Trkiyenin gelimi alanlardr. Turizmin bu yaps lkedeki blgeleraras dengesizlii artrmaktadr. Dou ve Gney Dou Anadoludaki Kars gibi illerde tarihi ve doal olanak ve gzelliklerin bolluu, hem seyahat edenlere yeni alternatifler sunar hem de bu blgelerin istikrarl kalknmasna katk yapar. Ancak bunun olabilmesi iin u unsura ihtiya vardr (Seckelmann;2002:85):
*

Ulusal bir turizm politikas, Uygun fiyat,

Ardahan ve Idr 1992 ylnda Kars ilinden ayrlarak il olmulardr.

43

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Yeni yerlerin gl bir promosyonu. Bu dorultuda, k turizmi Kars ilinin ve Dou Anadolu Blgesinin ok nemli bir potansiyelidir. Sarkam kayak merkezi, kar kalitesi ve doal gzelliiyle nemli kayak merkezlerinden birisidir. Ar Dana yaplacak tesisler ve Palandken tesisleriyle ibirliinin artrlmasyla bu potansiyel il ve blge ekonomisine nemli katklar salayabilecektir. Kars ilinin turizm sektrndeki zengin potansiyelinin yannda, tarihi ve kltrel zenginlii de Trkiyede en ok bilinen yndr. Bu nedenle, ilin bu durumunu lkeye ve dnyaya sunulabilir ve pazarlanabilir bir marka haline getirmek nemli ekonomik kazanmlar salayacaktr. Bir kenti hedef kitleler nazarnda benzerlerinden farkllatrmann ve katma deer yaratmann nemli yollarndan biri de kentleri markalayabilmektir (Yce; 2009: 75). Bu dorultuda, Sarkam Harekatnn Sunumu, Kars Kaar, Ani ren Yeri, ldr Gl ve Bal, Kars Kaz Yemekleri, Kars Evleri, Kars Kafkas Danslar, markalamay ve katma deer yaratmay vaat eden nemli potansiyellerdir. Ayrca, %65i Idr ili snrlar ierisinde bulunan Ar Dann Byk Ar Doa Sporlar ve K turizmine almas iin bir yap ilet devret modeli blgedeki ticaret ve sanayi odalarnca tavsiye edilmektedir (Van TSO). Bylece, Kars ilindeki mteebbislerin bu blgeye ynlendirilmesi ve baka yrelerdekilerin de yatrmlar yapmas salanabilirse hem Kars hem de blge kalknmas hzlandrlabilecektir.. Kurulmu ya da kurulacak Snr Ticaret Merkezlerinde ticaret belgesi verilecek olanlarn zellikle ticari sicilleri dikkate alnmal; ticari etie sahip olanlara ncelik tannmaldr. Aksi takdirde ksa vadeli bireysel kazanlarn maksimizasyonuna gidecek bir anlay, uzun dnemde hem il hem blge hem de lke ekonomisine zararl olabilecektir. Trkiyenin enerji ihtiyacnn yaklak %38-40n ithal ettii gereini gz nne alarak, blgede biyogaz retimi iin bol olan potansiyellerin deerlendirilmesi ynnde almalar balatlmaldr ((Demirku; 1998:97-98)). Biyogaz; hayvan, insan, bitkisel kkenli organik atklardan havasz ortamda ve scakln da etkisiyle mikroorganizmalar tarafndan oluturulan; metan, karbondioksit, hidrojen slfr, oksijen ve karbonmonoksit ieren ve yanabilen bir gaz karmdr. Bu yrelerde kullanlan enerji kaynaklar genellikle odun ya da bitkisel ve hayvansal atklardr. Enerji, insanmzn sosyal, ekonomik ve

44

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

kltrel geliiminde dorudan etkili bir faktrdr. Hidrolik (su), kmr ve petrol gibi enerji kaynaklar yenilenemeyen kaynaklar olarak bilinir ve snrldrlar. Ksa bir sre sonra tkenme durumuna gelebilirler. Bu kaygy tayan tm lkeler enerji tasarruf nlemleri almann yansra yeni enerji kaynaklar bulma ynnde almalar yapmaya balamlardr. Bu almalar ile tm dnyada yenilenebilir enerji kaynaklar da denilen gne, rzgar, dalga, jeotermal ve biyogaz gibi yeni enerji kaynaklarna doru bir ynelim olmutur (Demirku; 1998:97-98). Dolaysyla blgedeki bu tr potansiyellerin (zellikle hayvansal atklarn) ele alnmas gelecek iin byk nem arzetmektedir. Blgedeki kk ve orta boy iletme yatrmlar tevik edilmelidir. Bu hem dnya gerekleri hem de Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra blge ticaretinde KOBlerin oynayaca rol asndan yaplmaldr. Mevcut blgesel ticareti gerekletiren iletmelerin birer KOB zelliinde olmas da bu dnceyi desteklemektedir. KOBler tm dnyada da byk bir neme sahiptirler. rnein, Avrupa Birliindeki (AB) toplam katma deerin %81ini KOBler yaratmaktadr. Yani bu lkelerde ki zenginlii %81 orannda KOBler retiyorlar. Oysa Trkiyede ve dolaysyla il ve blgede KOBlere gereken nem hala verilmemektedir. Trkiyede KOBlerin toplam yatrm sermayesinden (kredilerinden) ald pay %5 civarnda iken, AB lkelerinde bu oran %50lere kadar kmaktadr (NTV; Euro-Vizyon:2001). Bu nedenle, il ve Blgede bulunan KOBlerin dk vergi, ucuz elektrik ve eitli teviklerle desteklenmesi hayati nem tamaktadr. 2009 ylnda karlan tevik paketinin sresi 20-30 yl gibi bir sreye karlarak Kars ve blgenin dier illerinde uygulanrsa etkinlik artrlabilecektir. Kars Kafkas niversitesi, geni lde snr lkelerle sosyal, siyasi ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesi ynnde uzmanlatrlabilir. Ya da blgedeki ve komu lkelerdeki niversitelerle ibirlii iinde bu salanabilir. rnein, Trk Cumhuriyetlerinden getirilen ve yerli hekimlerden oluan ekiplerle bir salk merkezi kurularak salk ticareti yaplmas gerekletirilebilir. Bylece, Trkiyenin uzun dnemde blgedeki etkinlii artrlabilir ve iktisadi fayda elde etmesine katk yaplabilir. Bu konuda yaplan bir alma (Smith;2004), salk sektrnde zellikle dorudan yabanc yatrmlarn gelecekte artacan vurgulamaktadr. Bu dorultuda blgede zel sektrn durumu, finansman, hizmet koullar, karlkl anlamalar gibi altyap almalarnn balatlmas gelecee hazrlk olacaktr.

45

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Kars-Tiflis-Bak demiryoluna ilaveten Kars-Nahcivan-ran demiryolu balants kurulmaya allmaldr. nk demiryolu balants hem ucuz ulam salayabilir hem de ticari faaliyetlerin artmasn tevik edebilir. Bu dorultuda, uzun dnemde havayolu kargo tamacl iin de gerekli altyap hazrlanmaldr. zellikle Kars ve Idrda son derece uygun alanlar mevcuttur. Blgesel gelimenin salanmasyla birlikte, bu ulam alar, dnyann deiik merkezlerine bu blgeden satlacak rnlerin aktarlmas iin kullanlabilecektir. Bunlara ilaveten, randan alnacak doal gazdan blge illeri mutlaka faydalandrlmaldr. Bylece dier enerji potansiyelleri baka alanlara ynlendirilebilir (biyogaz rnei gibi). ste deinilenlere ilaveten Kars ili ve blgede deerlendirilebilecek baz potansiyelleri de aadaki gibi sralamak mmkndr: Tarma elverili byk miktarlarda arazi bulunmaktadr. Tahrip edilmemi doal yap, kirletilmemi su ve toprak varl byk avantajlardr. Mera hayvanclna uygun koullar mevcuttur. Blgede mevcut olan madenler deerlendirilmelidir. zellikle kaya tuzu, perlit gibi madenler asndan zengin potansiyeller vardr. Byk lde hidroelektrik ve gne enerjisi potansiyeli mevcuttur. Yrenin dalar, nehirleri yaylalar, henz bozulmam doal yaps, tarihi eserleri ve zengin folklr gibi unsurlar spor, daclk ve kltr turizminin gelimesine olduka uygun bir ortam oluturmaktadr. Kars ili ve blgedeki dier illerin sahip olduu bu potansiyeller kapsaml ve rasyonel bir programla deerlendirildiinde hem yre hem de lke asndan yksek katma deerler yaratlabilecektir. IV. Kars l Merkezi ve lelerinin Kalknma Stratejisi Nasl Olmaldr? Kars ili ve ilelerinin kalknma stratejisini genel bir cmleyle zetlemek gerekirse, yerel potansiyellere bal bir strateji olmaldr. Bunun iin yaplabilecekler ise aadaki gibi zetlenebilir: A- EKONOMK NLEMLER: Devlet yatrmlar: Devlet yatrmlar daha ok zel sektrn yatrm yapmasn kolaylatrc ve finansman yetersizliini giderici nitelikte olmaldr. Dier bir deyile retim yapan deil, retimin yaplmasn kolaylatran yatrmlar eklinde olmaldr. Devlet tevikleri: Devlet tevikleri ncelikle tarm ve hayvanclk olmak zere faizsiz veya ok dk faizle kredi salama, sanayi sektrnde
46

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

faaliyet gstereceklere arsa ve arazi temin etme, alanlarn sigorta primini karlama ve vergi muafiyeti gibi olmaldr. l ve blgenin kalknmasnda devlet tevikleri ok nemlidir. Bunun deiik gerekeleri belirtilebilir: - l ve blgedeki iklim koullarnn zorluu, - Sermaye yetersizlii, - Byk pazarlara uzaklk, - Giriimcilikteki yetersizlikler, - Genel olarak piyasa koullarna uygun olmayan fiziki ve beeri altyap eksiklikleri balca hususlar olarak sralanabilir. Tarm ve hayvanclk konusunda dzenlemeler: l ve blgenin tamamnda tarm ve hayvanclk en nemli sektrlerdir. Bu alanlara nemli destekler salanarak zellikle organik tarm ve organik hayvanclk konusunda retim kredileri verilip sat ve pazarlamas yaplmaldr. rnein, Karadenizde fndk ve ayn alnd gibi bu blgede de organik tarm ve hayvanclk rnleri devlet tarafndan kurulacak bir kurulu tarafndan alnp pazarlanabilir. Blgesel ticarete tevikler: Kars-Ardahan-Idr geninde blgesel d ticaret veya snr ticareti yaplabilmesi, 1990dan sonra etkin hale gelmitir. SSCBnin dalmasyla birlikte, bu blge ok nemli avantajlar elde etmitir. nk 1990 ncesi dnemde var olan Rus tehlikesi yznden hem devlet yatrmlar gelmemekteydi, hem de kar lkelerin blgeyle ticari ilikiye girebilmeleri iin herhangi bir ortam yoktu. Oysa 1990 sonras dnemde bu gen Trkiyenin nemli stratejik noktalarndan biri haline gelmitir. Bunun temel nedenlerini u ekilde zetlemek mmkndr (Karabulut; 2000: 2). Drt lke ile snr komusu olan bir blge olmas nedeniyle bir nevi Trkiyenin karadan Orta Asyaya alan kaps durumuna gelmesi, SSCBden ayrlan Cumhuriyetlerle tarihi ve kltrel ballk ve corafi yaknlk nedeniyle blgeye olan ilginin artmas, Devletin, Ardahan ve Idrn il olmas ve yukarda saylan nedenlerden dolay blgeye artan ilgisi, Tarm, hayvanclk ve bozulmam doal yap asndan sahip olunulan avantajlar. te btn bu gelimeler dikkatleri Dou Anadolu Blgesinin ve Trkiyenin snr blgesine ekmitir. Yaanan kreselleme sreci iinde de lkeler ncelikle blgesel ekonomik gelimeyi semektedirler. Avrupa Birlii (AB), Karadeniz Ekonomik birlii (KEB) ve Ekonomik birlii Tekilat ( ECO) blgesel gelime iin kurulan birliklerin nemli rnekleridirler.

47

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Bu konuda, Kars ve blgenin dier il ve ilelerinden buralarda ikamet ederek komu lkelerle ticaret yapanlara eitli pozitif ayrmclk yaplmaldr. rnein, vergi ve fon kesintileri yaplmayabilir veya ticaret kredileri verilebilir. Konuyla ilgili olarak 2005 ylnda yaplm bir aratrmada (Karabulut; 2005: 154) Kars ilinde blge lkelerine ynelik ticaret yapan firmalara yaadklar en nemli ilk problemin ne olduu sorulmu ve verilen yantlara gre, ncelik srasna gre ilk problem; Snr kaplarndaki alt yap yetersizlikleri, Brokrasi, Yksek vergi ve fon kesintileri eklinde sralanmtr. Buna gre, komu lkelere ynelik blgesel ticaretin gelitirilmesinde hem Trkiye tarafnn hem de kar lkelerin zellikle brokrasiyi azaltc altyap almalar balatmas karlkl yararlar sunacaktr. Ayrca blgede uygulanacak pozitif ayrmclk uygulamalar Kars-Ardahan ve Idr illerinde pilot iller olarak uygulanrsa nemli ilerlemeler salanabilir. zel sektr yatrmlar: zellikle gelimi bat illerinden veya yurt dndan gelerek il veya blgede yatrm yapan zel sektr temsilcileri vergi muafiyeti devlet nian verilmesi gibi deiik nlemlerle tevik edilmelidir. Yerel potansiyellere ncelikler: Tm bu destek ve yatrm politikalarnda il ve blgenin yerel potansiyelleri nceliklendirilmelidir. Bu yaplrken kamunun ynlendirici olmas nem tamaktadr. nk yre insannn hem giriimcilik zellii azdr hem de sermaye birikimi yeterli deildir. Dier taraftan kltrel yaps gerei grmeden kabullenme zellii zayftr. Bu nedenle, uygulamalarn lokomotifi devlet olmal ancak zamanla zel sektre braklmal veya ortak iletilmelidir. Aksi takdirde, kalc yatrm ve retim olmayacaktr. Uluslar aras kurulular veya Avrupa Birlii destekleri: Son yllarda uluslar aras bilim evrelerince kabul gren yerel kalknma politikalarna gre, bir blgenin kalknmas o blgenin yerel potansiyellerinin etkin deerlendirilmesiyle mmkndr. Bu erevede AB gibi oluumlar bu konulardaki proje ve almalara ncelik vermektedir. Bu nedenle, ildeki evre, turizm ve sosyal konularda hazrlanacak etkin projelerle kalknmaya anlaml katklar salanabilecektir. Dier ekonomik nlemler: l ve yrenin yerel zelliklerini ortaya karacak alanlarn deerlendirilmesi ile ilgilidir. Bu erevede Damal Bebekleri, Kars Kaar rneklerinde olduu gibi yrenin kendine has retim ve kltr zelliklerinin Trkiye ve dnyaya tantmnn gerekletirilerek bir marka yaratlmas yolu kullanlmaldr. Bunun iin

48

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

kamu destei nemlidir. Hem finansman destei hem de tantc programlarla devlet bu desteini vermelidir. B- SOSYAL NLEMLER: Kars ilinin kalknmasnda ekonomik nlemlerden nce sosyal nlemlerin ve politikalarn daha etkin olacan belirtmek gerekir. Bu erevede aadaki konularda dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Eitim nlemleri: l ve blge insan eitime ve yenilie ak bir zellie sahiptir. Bu zellik etkin kullanlarak uzun dnemde eitimle kalknmann e anlaml olduu sonucuna varlabilinir. Bu erevede, srasyla OKUYAN NSAN-DNEN NSAN-TARTIAN NSAN-RETEN NSAN modeline uygun insan yetitirecek bir eitim modeli oluturulmaldr. Salk nlemleri: Blge insann g etme gerekeleri arasnda ncelikli sraya sahip olan salk hizmetlerindeki yetersizlikler giderilmelidir. Bunun iin blgede salk merkezleri oluturarak etkin ulam sistemleriyle insanlarn hzl salk hizmeti alabilme olanaklar artrlmaldr. Ayrca, ile ve blge insanlar ncelikli olarak genel salk sigortas kapsamna alnmaldr. Tersine g nlemleri: l ve blge zellikle 1960lardan itibaren Trkiyenin en ok g veren alanlarndandr. Kars ili 1990 ncesinde de Trkiyenin en fazla g veren illerinin banda gelmektedir. rnein, 1985 yl verilerine gre, stanbuldaki 733 bin doulunun 135 bininin (%18,5) Karsl olduu belirtilmektedir. Yine gnmz itibaryla stanbulda yaklak 1 milyon nfusla Kars-Ardahan-Idr birinci srada gelmektedir (Fndk;2003:39,149). 2008-2009 dneminde Kars ilinin verdii g miktar 15.660 kii iken, ald g ise 9.028 kiidir (www.tuik.gov.tr). Buna gre, Kars ili uzun yllardr net g veren bir ildir. Yine ald ve verdii gte ilk iki sradaki iller stanbul ve Ankaradr. Alnan gte stanbul ve Ankarann ilk iki srada olmas, bu kentlerdeki yaam koullarnn zorluundan dolay geri gelmeler veya ekonomik durumu iyileen insanlarn kendi topraklaryla balant kurmalaryla aklanabilir. G srecini tersine evirmek hatta kalknmaya olumlu etki yapmasn salamak olasdr. Bunun yaplabilmesinin nemli avantajl durumu udur: Bu blgeden g eden insanlarn byk bir blm ekonomik olarak daha iyi olanaklara kavumulardr. nemli bir blm de st gelir grubuna girebilmilerdir. Bu insanlarn blgeye olan duygusal ballklar bitmemi devam etmektedir. te tersine g uygulamalarnda en nemli ilenmesi gereken konu duygusal ballklardr. Ancak bu tek bana yeterli olmaz. Bunun yannda, g etmi insanlarn mutlaka bir balantsnn olmas iinde en nemli uygulamalardan birisi yaanabilir konutlar yapmalarnn salanmas olacaktr. Bylece gzel

49

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

bir konuta sahip olan yre insan en kt olaslkla yaz mevsimini bu yrede geirerek yrenin ekonomik canlanmasna katk yapacaktr. Turizm nlemleri: l ve yrede Ani ren Yeri, Sarkam Kayak Merkezi, Ar Da, Srmeli ukuru, ldr Gl ve Bal, Damal Bebekleri, Allah-u Ekber Dalar (Sarkam Harekat), Palandken Kayak Merkezi, Kars Kafkas Danslar, Kars Evleri ve bozulmam yaylalar gibi nemli potansiyeller mevcuttur. Bu potansiyellerin tantm ve altyap yatrmlarnn tamamlanmasna ihtiya vardr. rnein, turizm konaklama tesisleri, rehberlik hizmetleri verebilecek eleman yetitirilmesi gibi almalar yaplmaldr. Dier sosyal nlemler: Yre belediyelerinin finansman sorunu zlerek, yrede yaayan insanlarn sosyal ihtiyalarnn giderilmesi iin altyapnn tamamlanmas gerekmektedir. Bunun iin spor tesisleri, elence merkezleri konferans merkezleri ve benzeri almalar yaplarak zellikle ocuk ve genler uluslar aras bilgi ve beceriye sahip olacak sosyal donatma kavuturulmaldr. rnein, il merkezi ve ilelerdeki lise eitimi alan genler 1. snftan itibaren mutlaka hem Kafkas niversitesi hem de yakndaki ve byk kentlerdeki niversitelere gezi amal gtrlmeli ve bu blgede niversite okumann nemi akllarna kaznlmaldr. Bu programlarn ok dk maliyetlerle gerekletirilmesi olanakldr (kredi yurtlardan faydalanlmas, yrenin zengin insanlarndan ulam masraflarnn karlattrlmas gibi). C- SYASAL NLEMLER: Hi bir particilik veya oy kaygs tanmadan bilimsel ve evrensel kural ve llere gre uygulamalar yaplmaldr. Aksi takdirde, semene selam veya bir dahaki sefer seilmeyi garantiye almaya yarayan poplist uygulamalardan teye geilemeyecektir. Kars ili deiik etnik yapdan oluan bir zellik arzettii iin her kesimin huzur iinde yaayaca ortamn salanmas devlet iin ncelikli grevlerdendir. Eer bu salanamazsa, etnik atmalarn ve sosyal huzursuzluklarnn artmas ve buna bal toplu glerin yaanmas da muhtemeldir. Yaanabilecek byle bir zorunlu g sreci hem Kars ili iin hem de g alan merkezler iin ciddi sorunlar dourabilecektir.

50

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

SONU: Kars ilinin kalknmasnn temel ayann olduu ortaya kmaktadr. Devlet, zel sektr ve devlet-zel sektr ibirliiyle yaplacak politika ve uygulamalar. Btn bu uygulamalar ise yrenin yerel kaynaklarn ileyecek ve pazarlayacak zellikte olmaldr. Bunun iin beeri* ve sosyal sermayenin** nemsenmesi gerekmektedir. Yaplan uygulamalarn temelde u sektrlerde younlamas uygun olacaktr: Tarm ve hayvanclk, Turizm, Eitim ve salk, Ticaret, Yresel retim. Bu sektrlere younlaan ve etkin ynetilen bir kalknma politikasnn yrede baarl olacan sylemek olasdr. KAYNAKLAR DEMRKU, Tlay, Biyogazn nemi ve Ekonomik Ynden ncelenmesi, ktisadi Aratrmalar Vakf, Ardahan linin Ekonomik Kalknmas Semineri, stanbul, 1998. DNCER, Blent, Metin zaslan, lelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas, DPT, Nisan 2004. FINDIKI, Aydn, Karstaki Yeni oluumun Ekonomik, Sosyal ve Siyasi Etkileri, maj Yaynclk, Ankara, 2003. GLLL, Uur, Kerem Karabulut, Dilek Polat, Ar Alt Blgesindeki G Eilimi ve Sosyo-Ekonomik Nedenleri, Atatrk niversitesi Yaynlar No:962, BF Yaynlar No:113, 2007. KARABULUT, Kerem, Douda Yakalanan Kalknma Frsat: Ticaret- Bir Alt Blge uygulamas-, Atlas Yaynlar, stanbul, 2005. KARABULUT, Kerem, 1990 Sonras Gelimelerle Kars-Ardahan-Idr geni, Atatrk niversitesi BF Dergisi, Cilt 19, Say 1, Yl 2005, SS. 133-150. KARABULUT, Kerem, Idr Ekonomisinin Gelimesinde Ticaretin ve zellikle Snr Ticaretinin Yeri ve nemi, ktisadi Aratrmalar Vakf, Idr linin Ekonomik Kalknmas Semineri,Idr, 2000.
*

Beeri sermaye, bireylere zg kabiliyetlerin toplam olarak ifade edilebilir (bilgi, beceri, kabiliyetler toplam). ** Sosyal sermaye, genellikle ilerin koordinasyonunu kolaylatrarak toplumun etkinliini artrabilen karlkl itibar ve gven eklinde karakterize olmu bir sosyal ilikiler ana iaret etmektedir. Bunlarn hepsine ksaca, bir toplumun sahip olduu kurumlar ve onlarn ileyi biimi demek mmkndr.

51

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

NTV, Euro- Vizyon Program, 07.07.2001. POLAT, Dilek, Ar Alt Blgesinde (Ar, Ardahan, Idr ve Kars) Gelir Dalm ve G (Bir Uygulama), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 2007. SECKELMANN, Astrid, Domestic TourismA Chance For Regional Development in Turkey?, Tourism Management, Volume 23, Issue 1, February 2002, PP. 85-92. SMITH, Richard D., Foreign Direct Investment and Trade in Health Service: AReview of The Literature, Social Science &Medicine, Elsevier, 2004, PP. 2313-2323. TK, Blgesel Gstergeler 2006. TK, ADNKS Verileri. VAN TCARET VE SANAY ODASI , Blgemizin Sorunlar ve zm nerileri, Blge Ticaret ve Sanayi Odalar Tarafndan Tespit Edilen Ortak Sorunlar ve zmleri Toplant Kitap, Van. YCE, Alpaslan, Sarkam Harekatnn Kars ehir Markasnn Oluturulmasndaki Yeri ve nemi, Beyaz Hzn, Sarkam ehitleri zel, Kars Valilii, Yl 2, Say 2, Aralk 2009, SS. 75-80. www.tuik.gov.tr

52