KAFKAS NVERSTES BF.

DERGS, CLT:1-SAYI:2

TRKYEDE DEVLET ELYLE OLUTURULMU NSAN HAKLARI KURUMSAL YAPISI ZERNE ELETREL BR NCELEME
Yrd. Do. Dr. Nazan ARSLANEL Yrd. Do. Dr. Haydar EFE Ara. Gr. Berkan HAMDEMR
zet Tarihin eitli evrelerinde gndeme gelen ancak ou zaman ihmal edilen insan haklar sylemi, uluslararas toplumun gndemine - gndemden bir daha dmemek zere- esas olarak XX. yzyln ortalarnda oturmutur. Uluslararas hukukun temel kavramlarndan biri haline gelen insan haklar, ayn zamanda devletlerin uluslararas alanda meruluk kstaslarndan biri haline gelmitir. Bu srete, bilgi ve iletiim teknolojilerinde yaanan devrim niteliindeki gelimelerin ulusal alan uluslararas denetime amas, devletleri, insan haklar konusunda kendilerine bir eki-dzen vermeye zorlamtr. Bu gelimeler paralelinde artan insan haklar bilinci, ayn zamanda, toplumda insan haklarn korumaya ynelik mekanizmalarn oluturulmasn da gndeme getirmitir. Yargsal koruma mekanizmasnn yan sra bu koruma mekanizmas iinde resmi ve sivil giriimler nemlidir. Trkiyedeki resmi insan haklar tekilat, Batda uygulanan Ombudsmanlk kurumunun stlendii grevi yerine getirmeye alan bir kurum grnts vermekle beraber henz ada lkelerdeki ombudsmanlk kurumuyla kyaslanacak dzeye eriebilmi deildir. Ancak ilevsellii ve caydrlcl ok dk younlukta da olsa, Paris Prensipleri dorultusunda arzulanan bir ulusal insan haklar kurumu oluturulmas abalar ynnde yine de nemli bir admdr. Anahtar Kelimeler : nsan Haklar, nsan Haklar Resmi Kurumlar, Trkiye The Crtcal Revew On Insttutonal Structure Of Human Rghts Formed By The State In Turkey Abstract Human rights discourse which being come up to agenda of international communities in several periods of history, quite often being neglected at the same time, has been mainly had found a place in history in mid of xx. Century, on condition that will never be off the agenda again. Human rights has been a main

Gaziosmanpaa niv., BF Kamu Ynetimi Blm, mnarslanel@hotmail.com, , Kafkas niversitesi BF Siy. Bil. ve Kamu Yn., efehaydar@gmail.com Kafkas niv., BF Siy. Bil. ve Kamu Yn., berkanhamdemir@hotmail.com

136

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

subject of international law and a criteria of status of legitimacy for almost all countries and states, at the same time. Also, revolutionary developments in information technology and in communication technology forced rulers to open national-territorial borders and things to the international check and control and supervisory. These are mainsprings which forced states to set in order themselves in respect of human rights. In parallel with these developments in the society, rising human rights consciousness has forced legal system to make up related human rights mechanisms in order to maintain human rights. In addition to judicial protectional arrangements, govermental and non-govermental initiatives have held important place in these protectional view. Although official human rights organization of Turkey try to reflect an effort which must be coequal with modern and developed countries ombudsmanship institutions, it does not reach their degree of effort related to human rights. On speculation of its low-intensity in functionality and dissuasiveness, this organizations effort to maintain and fullfill a desired national human rights organization which will perform in accordance with Paris Principles is an important step for human rights subject in Turkey. Key Words : Human Rights, The Formal Associations of Human Rights, Turkey

GR nsan haklar, I. ve II. Dnya Savalar ile faist ve otoriter rejimlerin insanla yaatt aclara bir tepki olarak, II. Dnya Savandan sonra zellikle BM nsan Haklar Evrensel Beyannamesi (1948) ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin (1950) kabul ile uluslararas hukukun temel kavramlarndan biri haline gelmitir. XX. Yzyln II. yarsnda uluslararas arenada hzla ykselen insan haklar sylemi, beraberinde insan haklarn korumaya ynelik mekanizmalarn oluturulmas ynndeki fikirleri de gndeme getirmitir. Uluslararas arenada yaanan bu gelimelere kaytsz kalmayan devletler, bir yandan insan haklar konusunda temel yasal dzenlemeleri yrrle koymaya alrken, dier yandan da bu yasal dzenlemeler dorultusunda insan haklarn korumak iin eitli kurumsal yaplar oluturma abas ierisine girmilerdir. 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesinden sonra yaanan insan haklar ihlalleri sonucunda Trkiyede insan haklar sorunlar giderek artan bir biimde gndeme gelmeye balamtr. Bunun yan sra Trkiyenin 1987 ylnda Avrupa Birliine tam yelik iin bavurusu ve yine ayn yl Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde Avrupa nsan Haklar Mahkemesine (AHM) bireysel bavuru hakknn tannmas ve AHMin yarg yetkisinin kabul edilmesi, Trkiyede insan haklar sorununu nemli bir yere

137

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

oturtmutur. Ayn dnemde kreselleme sreci ile beraber ortamn grece zgrlemesi de insan haklarn bir sylem olmaktan teye tamaya balamtr. Bylece, askeri mdahale sonras Trkiyede, insan haklaryla ilgili resmi ve sivil rgtlenmeler hzl bir oluum sreci ierisine girmilerdir. Trkiyede, insan haklarn koruma amal sivil rgtlerin, resmi rgtlere gre hep daha etkin ve popler olduu tarihsel srete gzlemlenen bir gerektir. Bu mcadelede nsan haklar sivil rgtlerinin neminin yadsnmas mmkn deildir, ancak bu almada, sadece, Trkiyede insan haklarn korumak iin devlet eliyle oluturulmu olan (resm) kurumlar incelenecektir. nsan haklarn koruma amal resm kurumlara bakldnda, devletin bu konuda oluturduu kurumsal yapnn ana omurgasnn, hiyerarik olarak: Bakan, nsan Haklar Bakanl, nsan Haklar l Kurullar ve nsan Haklar le Kurullar olmak zere drt kademeli bir kurumsal yapdan olutuu grlmektedir. almada esas olarak kurumsal yapnn ana omurgasn oluturan bu temel kurumlarndan bahsedilecek, daha sonra bu ana omurgaya eklemlenmi olan nsan Haklar st Kurulu, nsan Haklar Danma Kurulu, nsan Haklar hll ddialarn nceleme Heyetleri ve nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi gibi dier resmi kurumlara deinilecektir. Ancak bu resmi kurumsal yaps incelemeye gemeden nce Cumhuriyet tarihinde bu konudaki gelimelere ksaca bakmak faydal olacaktr. 1. Trkiyede nsan Haklarn Koruma Amal nsan Haklar Resmi Kurumlarna Ksa Bir Bak nsan haklar syleminin hem uluslararas dzeyde hem de ulusal dzeyde ykselmesinin ardndan, Trkiyede, insan haklarnn devlet eliyle korunmas iin kurumsal bir yap oluturma ynndeki almalar 1990 ylnda balamtr. 1990 ylnda, Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) bnyesinde, nsan Haklarn nceleme Komisyonu adyla bir komisyon oluturulmutur. Yine ayn amala, 1990 ile 2002 yllar arasnda, kurulan hkmetlerde, insan haklarndan sorumlu bir devlet bakannn grev yapmas esas benimsenmitir.62 Ancak 57. ve 58. hkmetler dneminde
62

1990 ile 2009 arasnda kurulan hkmetlerde grev yapan insan haklarndan sorumlu devlet bakan ve babakan yardmclar: 49. dnem VII. Demirel Hkmeti (21.11.199125.06.1993) Mehmet KAHRAMAN; 50. dnem I. iller Hkmeti (25.06.199305.10.1995) Mehmet KAHRAMAN (25.06.1993-25.06.1994), Azimet KYLOLU (27.07.1994-27.03.1995), Algan HACALOLU (27.03.1995-05.10.1995); 51. dnem II. iller Hkmeti Dnemi (05.10.1995-3010.1995) ne ilikin bir grev dalm izelgesi yer almamaktadr; 52. dnem III. iller Hkmeti i (30.10.1995-06.03.1996) Mehmet

138

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

bakanlk saysnn azaltlmas ile insan haklarndan sorumlu mstakil devlet bakanl uygulamasndan vazgeilmi, bu grev babakan yardmclna verilmitir (BHB Bilgi Dosyas, 2005: 5). nsan haklar alanndaki kurumsal yap eksikliini gidermek zere, 1993 ylnda bir Kanun Hkmnde Kararname ile nsan Haklar Mstearl kurulmutur. Ancak ad geen kurum, yetki kanununun Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi zerine hayatiyet kazanamamtr. Ayrca, 1994 ile 2002 yllar arasnda srasyla; nsan Haklar Ba Mavirlii, nsan Haklar Yksek Danma Kurulu, nsan Haklar Koordinasyon st Kurulu gibi yeni insan haklar kurumlar kurulmu ise de bunlarn hibiri, ayn isimlerle varlklarn bugne kadar devam ettirememilerdir (BHB Bilgi Dosyas, 2005: 5). 2001 ylna gelindiinde, devletin insan haklaryla ilgili yeni bir kurumsallama srecine girdii grlmektedir. Girilen bu yeni srete, drt kademeli bir insan haklar kurumsal yap omurgas oluturulmutur. Bu kurumsal yap srasyla; birinci kademede siyas adan sorumlu olan Bakan, ikinci kademede nsan Haklar Bakanl, nc kademede toplam 81 ilde oluturulan nsan Haklar l Kurullar ve drdnc kademede toplam 850 lede oluturulan nsan Haklar le Kurullarndan olumaktadr. Bu ana omurgann yannda, ana omurgaya eklemlenen nsan Haklar st Kurulu, nsan Haklar Danma Kurulu, nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi ve nsan Haklar hll ddialarn nceleme Heyetleri adyla birbirinden farkl drt adet insan haklar kurumu da mevcuttur (BHB Bilgi Dosyas, 2005: 5). Ayrca, baz bakanlklarn ve merkez tekilat ierisinde yer alan kurumlarn bnyesinde de insan haklaryla ilgili oluturulmu eitli birimler mevcuttur63 (Kahraman, 2007: 14-15).
Adnan EKMEN; 53. dnem II. Ylmaz Hkmeti (06.03.1996-28.061996) Eyp AIK; 54. dnem Erbakan Hkmeti (28.06.1996-30.06.1997) Ltfi ESENGN; 55. dnem III. Ylmaz Hkmeti (30.06.1997-11.01.1999) Hikmet Sami TRK; 56. dnem IV. Ecevit Hkmeti (11.01.1999-28.05.1999) kr Sina GREL; 57. dnem V. Ecevit Hkmeti (28.05.1999-18.11.2002) Ali DOAN, Nejat ARSEVEN, Edip Safder GAYDALI, Rt KAZICELEN; 58. dnem GL Hkmeti (18.11.2002-14.03.2003) Erturul YALINBAYIR; 59. dnem I. Erdoan Hkmeti (14.03.2003-22.07.2007) Abdullah GL; 60. dnem II. Erdoan Hkmeti (22.07.2007-) Cemil EK (http://www.ihb.gov.tr/teskilat/bakanlar1.htm). 63 Merkez tekilat ierisinde yer alan ve bnyesinde insan haklar ile ilgili birimler barndran kurumlardan bazlar yledir: Trkiye Byk Millet Meclisi bnyesinde: TBMM nsan Haklar nceleme Komisyonu, leri Bakanl bnyesinde: nsan Haklar ve Uluslararas Kurulular Dairesi, Salk Bakanl Bnyesinde: nsan Haklar ube Mdrl, Adalet Bakanl bnyesinde: Uluslararas Hukuk ve D likiler Genel Mdrl, Dileri Bakanl bnyesinde: ok Tarafl Siyasi ler Genel Mdrl Avrupa Nezdindeki Trk Delegasyonu-Strazburg, Jandarma Genel Komutanl

139

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

2. Trkiyede nsan Haklar Resmi Kurumsal Yapsnda Ana Omurgay Oluturan Kurumlar 2.1. Bakanlk Trkiyede, insan haklarnn devlet eliyle korunmas ynnde 1990 ylndan itibaren balayan almalar kapsamnda, kurulan hkmetlerin bnyesinde, insan haklarndan sorumlu bir devlet bakannn grev yaptn ve 57. ve 58 hkmetler dneminde bakan saysnn azaltlmas gerekesi ile bu grevin, mstakil bir bakanla verilmesi uygulamasndan vazgeilerek, grevin babakan yardmclna havale edildiini yukarda belirtmitik. Ancak 2001 ylnda insan haklar alanndan girilen yeni kurumsallama srecinde, insan haklarndan sorumlu devlet bakan uygulamasna tekrar dnlm ve bakan; insan haklar kurumsal yaps ierisinde, siyasi adan sorumlu kii olarak en st kademeye oturtulmutur (Kahraman, 2007: 14-15). Ana omurgay oluturan kurumsal yap ierisinde en st kademede yer alan Bakann bu kurumsal yap ierindeki grevi, insan haklar ile ilgili kurullar arasnda koordinasyonu salamaktr (www.basbakanlik.gov.tr). Bu balamda Bakan, bu kurullardan almalaryla ilgili olarak bilgi isteyebilir, grev ve yetki alanlarna giren konularda aratrma yapmalar iin bu kurullara talimat verebilir, talimatlar dorultusunda yaplan almalarn neticeleri hakknda bir rapor isteyebilir. Yine bakan, bu kurulularn insan haklar konusunda yapt faaliyetler hakknda babakana ve bakanlar kuruluna bilgi verir. 2.2. Babakanlk nsan Haklar Bakanl (BHB) Merkezde, babakanlk tekilat ierisinde yer alan Babakanlk nsan Haklar Bakanl, insan haklar kurumsal yaps ierisinde temel kurumdur. nsan haklarndan sorumlu devlet bakanlna kar sorumlu olan bu kurum, l ve le nsan Haklar Kurullarnn hiyerarik st konumundadr. Kurum ayrca insan haklar kurumsal yapsnn ana omurgasna eklemlenmi kurumlarn da sekreterya hizmetlerini yrtmektedir. Bu nedenle BHB, devletin insan haklaryla ilgili olarak oluturduu kurumsal yapnn merkezinde yer alan bir kurum niteliindedir. BHBin grevleri 4643 sayl kanunun, 17/A maddesinde sralanmtr:

bnyesinde: Jandarma Genel Komutanl nsan Haklar ube Mdrl, Emniyet Genel Mdrl bnyesinde: Emniyet Genel Mdrl nsan Haklar ube Mdrl, Mlkiye Tefti Kurulu Bakanl bnyesinde: Mlkiye Tefti Kurulu Bakanl nsan Haklarn nceleme Brosu. Kahraman, M. (2007) "nsan Haklar Kurumlar", (http://www.turkhukuksitesi.com).

140

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

a)nsan haklar ile ilgili konularda grevli kurulularla srekli temas halinde bulunmak ve bu kurulular arasnda koordinasyonu salamak. b)nsan haklar konusundaki mevzuat hkmlerinin uygulanmasn izlemek, izleme sonularn deerlendirmek, uygulamada ve mevzuatta grlen aksaklklarn giderilmesi ve Trkiyenin ulusal mevzuatnn insan haklar alannda taraf olduu uluslararas belgelerle uyumlu hale getirilmesi dorultusunda yaplacak almalar koordine etmek ve bu konularla ilgili nerilerde bulunmak. c)Kamu kurum ve kurulularnn hizmet ncesi staj ve hizmet ii insan haklar eitim programlarnn uygulanmasn izlemek, deerlendirmek ve koordine etmek. d)nsan haklar ihlli iddialar ile ilgili bavurular incelemek ve aratrmak, inceleme ve aratrma sonularn deerlendirmek ve alnabilecek nlemlere ilikin almalar koordine etmek. e)Babakanln koordinatrlnde grevleriyle ilgili konularda tekil edilen kurullara sekreterya hizmeti yapmak. f)Makamca verilen benzeri grevleri yapmak. Bu grev tanmlamasndan yola karak BHBin amalarn: resmi kurumsal yap ierisindeki insan haklar kurumlar arasnda koordinasyonu salamak; insan haklar ile ilgili mevzuat hkmlerinin uygulanp uygulanmadnn takipisi olmak ve bunun sonularn deerlendirmek; ulusal mevzuatn Trkiyenin taraf olduu uluslar aras antlamalara uygun hale getirilmesi iin yaplacak almalar koordine etmek; kamu kurum ve kurulularnda gerek hizmet ncesinde gerekse hizmet sresi ierisinde verilen insan haklar eitim programlarnn uygulanmasn takip etmek; insan haklar ihlali iddialar ile ilgili bavurular incelemek, aratrmak, bu konularda alnabilecek nlemlere ilikin almalar koordine etmek eklinde zetlemek mmkndr. Kurumun, insan haklar resmi kurumsal yaps ierisinde, siyasi adan sorumlu olan bakandan sonra, en st kurum olmas doal olarak kurumun grev yelpazesinin geni tutulmasna ve amalarnn kapsaml olmasna sebep olmaktadr. Bu kadar geni tutulan grev yelpazesi, kurumun bu grevleri etkin bir ekilde yerine getirebilmesi iin gerek insan kaynaklar gerekse dier maddi kaynaklar asndan yeterli derecede donanml olmasn da gerektirmektedir. Ancak bu gerekliliin yerine getirildiini sylemek bugn itibariyle pek de mmkn deildir. nk

141

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

kurumun toplam 30 civarndaki personel says ve ok byk bir ksm personel ve krtasiye giderlerini karlamak iin kullanlan yllk 1.200.000 TLlik btesi, bu tezi dorulamaktadr64 (mail.live.com). Kurumla ilgili bir baka sknt ise bu geni grev yelpazesi karlnda, kuruma tannan yetkilerin sadece koordinasyon salamak, tespit ve neride bulunmaktan ibaret olmasdr. Dikkat edilirse bu yetkiler, icra nitelikte deildir. Bu da doal olarak, kurumun etkinliini azaltmaktadr. Bu durumda, kurumun almalarnn bir anlam ifade etmesi, icra nitelikte yetkileri haiz olan baka kurumlarn (teklif ve nerileri dikkate alp dzenleme yapacak pozisyonda olan kurumlarn) keyfine braklm olmaktadr. BHBin almalarna baktmzda, kurum, kendisine yklenen grevler dorultusunda, insan haklar ile ilgili uygulamalarn izlenmesi ve mevzuatn tespit edilen eksiklikler ynnde uyarlanmas, insan haklar eitimi, insan haklar ihlal iddialarnn incelenmesi ve sivil toplum rgtlerine ynelik almalar ile insan haklar ile ilgili grevli kurumlar arasnda koordinasyonu salamak ve resmi insan haklar kurumlarnn sekreterya hizmetlerini yrtmek gibi faaliyetlerde bulunmaktadr. nsan haklar ile ilgili uygulamalarn izlenmesi ve uygulamadaki eksikliklerin tespit edilerek, mevzuatn tespit edilen eksiklikler ynnde uyarlanmas konusunda, Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine ilikin Ulusal Program erevesinde yaplacak yasal dzenlemelere ilikin almalarn koordinasyonu, Bakanlar Kurulunun 19.03.2001 tarihli kararyla Avrupa Birlii Genel Sekreterliine verilmitir. Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine ilikin Ulusal Programda yer alan taahhtler arasnda, insan haklar alannda yasal ve idari dzenlemelerin yaplmas ve uygulamalarn iyiletirilmesi konularnn byk nem ve ncelii haiz olduu fikrinden hareketle, yedi uyum paketi halinde mevzuatta nemli deiikliklere gidilmitir. Bu balamda en nemli alma, 765 sayl Trk Ceza Kanunu tamamen ilga edilerek yerine, 5237 sayl Trk Ceza Kanunu kabul edilmesi ve bununla e zamanl olarak, 1412 sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu ile 647 Sayl Ceza nfaz Kanunu
64

2010 yl itibariyle BHBden insan kaynaklar ve maddi kaynaklar konusunda istenen bilgi zerine, BHBden gelen cevap aynen yledir : Bakanlmzn personel says 30 civarndadr. Uzman Personel says 20 civarndadr. ou Babakanlk Uzmandr. Ayrca Adalet Bamfettii ve Mlkiye bamfettii gibi geici grevle alan bir ka arkadamz vardr.Btemizin(yaklak 1,200,000 TL) byk bir ksm personel gideri geri kalan ise krtasiye vesaire giderlerdir. Ayrca AB ve dier kurululardan proje temelli elde edilen fonlar kullanlmaktadr. (http://sn138w.snt138.mail.live.com/default.aspx?wa=wsignin1.0)

142

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

tamamen deitirilerek ada ceza hukuku alanndaki ilerlemelere uyum salanmaya allmas olmutur. nsan Haklar Bakanl da bu sreteki almalarda, teklif ve nerileri ile zerine den grevi yerine getirmeye alm, insan haklaryla ilgili ulusal programda yer alan yasal ve idar dzenlemelerin gerekletirilmesinin nemine vurgu yapmtr (Kahraman, 2007: 4-5). nsan haklar ihlallerinin nne geilmesinin nemli bir art da kiilerin, insan haklar konusunda eitilerek, toplumda bir insan haklar bilincinin oluturulmasdr. Bu anlamda, kolluk kuvvetleri bata olmak zere tm kamu personelinin eitilmesi kukusuz ok nemlidir. Bu nemin farkna varlmasndan dolaydr ki kamu kurumlar, gerek hizmet ncesi eitimde, gerekse hizmet ii eitimde, personellerine insan haklar konusunda belli bir eitim vermektedirler. Bu balamda, nsan Haklar Bakanl da kendisine insan haklar eitimi ile ilgili olarak verilmi olan grev erevesinde, almalarn nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi (Ulusal Komite) ile birlikte yrtmektedir. Bu iki kurum, ortak bir almayla l ve le nsan Haklar Kurullar yelerinin insan haklar konusunda eitilmeleri hususunda bilgilendirme toplantlar yapmlardr. Ayrca, yurt genelinde, tm kamu kurumlarnn st dzey yneticilerine, insan haklar konusunda verilecek eitim faaliyetlerini yrtmlerdir. (Kahraman, 2007: 5). BHB, insan haklar ihllleri ile ilgili olarak yaplan bavurular inceleme konusunda da almalar yapmaktadr. Kurum, bnyesinde grevli mfettiler aracl ile ikence ve kt muamele iddialarn aratrmakta, mfettilerin yaptklar incelemeler neticesinde hazrlanan dosyalar gerekli ilemlerin yaplmas iin ilgili bakanlklara gndermektedir (Kahraman, 2007: 5). BHB, ayrca, bu grevini daha etkin bir ekilde yerine getirmek iin baka bir ifadeyle insan haklar ihll iddialarn yerinde ve daha etkin bir ekilde takip etmek iin tarada, il ve ile nsan Haklar Kurullar bnyesinde, nsan Haklar hlallerini nceleme ve Deerlendirme Komisyonlar oluturmutur. (l ve le nsan Haklar Kurullarnn Kurulu, Grev ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik, m. 8/c). BHBin, insan haklar kavramnn sivil niteliinden dolay, insan haklar konusunda faaliyette bulunan Sivil Toplum rgtleri (ST) ile de diyalog iin eitli admlar att grlmektedir. Kurum, bu balamda, nsan Haklarndan Sorumlu Devlet Bakannn daveti zerine STler ile Babakanlkta toplantlar yapmaktadr. Bu toplantlar, devlet ve STleri insan haklar konusunda ayn platformda buluturmas asndan nemlidir. BHB, Avrupa Birlii (AB) yelii srecinde, sivil toplumun gelitirilmesinin, ulusal programda yer alan nemli bir taahht olduunu

143

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

gereinden hareketle ST yelerinin insan haklar konusunda eitilmesi amacyla AB Komisyonu ve Avrupa Konseyi (AK) ile ibirlii yaparak, Trkiyede, blgesel dzeyde eitim seminerleri dzenlenmesini salamtr (Kahraman, 2007: 4). 2.3. l ve le nsan Haklar Kurullar Kanun koyucu l ve le nsan Haklar Kurullarn ayn ynetmelikte dzenlemitir. le nsan Haklar Kurullar, l nsan Haklar Kurullarnn, ilde stlenmi olduu grevleri ilede yerine getirmek zere kurulduklarndan yani yetki alanlar dnda aralarnda baka bir temel fark bulunmadndan byle bir dzenleme yapmak kanun koyucu tarafndan uygun grlmtr. Benzer mantktan hareketle, ayn bilgileri iki farkl balk altnda tekrarlayarak konuyu gereksiz yere uzatmamak iin bu iki kurul ayn balk altnda incelenecektir. l ve le nsan Haklar Kurullar, AB yelii srecinde ulusal programda yer alan, sivil toplumun gelitirilmesi taahhdne binaen, 1 Aralk 2000den itibaren tm yurt genelinde 81 il ve 850 ilede, BHBe bal olarak oluturulmu kurullardr. l ve le nsan Haklar Kurullar, 3056 sayl Babakanlk Tekilt Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanunun ek 6nc maddesine dayanlarak kurulmutur (l ve le nsan Haklar Kurullarnn Kurulu, Grev ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik, m.3). l ve le nsan Haklar Kurullarnn kurulmasnn nemi, bu kurullar sayesinde, devlet yetkilileri ile sivil toplum temsilcilerinin, insan haklar meselesinde ilk defa yz yze gelmi olmalarndan kaynaklanmaktadr. l ve le nsan Haklar Kurullarnn amac, l ve le nsan Haklar Kurullarnn Kurulu, Grev ve alma Esaslar Hakknda Ynetmeliin 1. maddesinde u ekilde ifade edilmektedir: Toplumda ve kamu grevlilerinde insan haklar bilincini gelitirmek, insan haklarn korumak, ihlal iddialarn incelemek ve aratrmak, insan hak ve zgrlklerinin kullanlmasnn nndeki engeller ile hak ihlallerine yol aan sosyal, siyasi, hukuki ve idari nedenleri incelemek, aratrmak ve bunlarn zmne ilikin nerilerde bulunmaktr. l ve ile nsan Haklar Kurullarnn yapsna baktmzda bu kurullarn: kamu grevlileri, eitli sivil toplum kurulular yeleri, meslek odalar ve siyasi parti temsilcilerinden olutuunu grmekteyiz. Kurulduklar zaman, kurullarda yer alan kamu grevlilerinin sayca fazla olmas ve kurul

144

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

bakanlarnn kamu grevlisi olmas; kurullarn, yaplarndan dolay kurulduklar gnden beri youn eletirilere maruz kalmasna sebep olmutur. Bahsi geen eletiriler neticesinde, l ve le nsan Haklar Kurullarnn Kurulu, Grev ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelikte 23.11.2003te, kurullarn yaps ile ilgili yeni bir dzenleme yaplmtr. Yaplan dzenleme ile kurula sivil bir yap kazandrlmaya allmtr. Bu balamda polis ve jandarma temsilcileri, kurullardan karlm, illerde vali veya grevlendirecei bir vali yardmcs ile kamu kurum ve kurulularnda grev yapan avukat veya hukuk fakltesi mezunu bir kamu grevlisi ve ilelerde kaymakam ve kamu kurum ve kurulularnda grev yapan avukat veya hukuk fakltesi mezunu bir kamu grevlisi olmak zere, hem il kurullarnda, hem de ile kurullarnda, sadece ikier adet kamu grevlisi ye olmas esas benimsenmitir65 (m.5, m.6). Ancak kurullardaki kamu grevlilerinin sayca azaltlmasna karlk, kurula yelik iin bavuruda bulunan mahalli radyo, televizyon ve gazete temsilcilerinin, muhtarlarn, okul-aile birlikleri yelerinin, sivil toplum temsilcileri ile ticaret odas temsilcisi ve dier meslek odalar ve sendika temsilcilerinin valilik tarafndan belirlenmesi (m.5) ve bu belirlemeye ilikin objektif kstaslarn mevcut olmamas, ekil olarak sivil bir grnm kazandrlmaya allan kurulun, ierik olarak yle olmadn, devlet merkezli/arlkl yapnn kurulda devam ettirilmeye alld ynnde kukulara yol amaktadr. Ayrca, kurul yaps zerinde bu kadar belirleyici etkiye sahip olan valinin, ayn zamanda bakanln da yapt kurulun almalarn istedii gibi ynlendirmesi de kuvvetle muhtemeldir. Bu ihtimal de kurul almalarnn, kurul bakannn insan haklar anlayna gre ekillenmesi tehlikesini dourmakta ve bu durum, l nsan Haklar Kurullarnn almalarnn ilden ile farkllk gstermesi gibi bir durumun ortaya kmas ihtimalini de beraberinde getirmektedir. Ayn eletiriler le nsan Haklar Kurullarnn oluumu asndan da geerlidir. Orada da benzer bir uygulama ile kurul mlki idare amirinin isteine gre ekillenmektedir (m.6). zetle ynetmelik mlki idare amirine hem l nsan Haklar Kurullarnda hem de le nsan Haklar Kurullarnda kuruldaki ye yapsn istedii gibi belirleme imknn tanmaktadr. l ve le nsan Haklar Kurullarnn grevlerine baktmzda; l ve le nsan Haklar Kurullarnn varlk nedenlerinin; insan haklar ihlal iddialarn aratrmak, insan haklarnn kullanlmasnn nndeki engelleri kaldrmaya ynelik nerilerde bulunmak ve her trl ayrmcln nlenmesi ynnde almalar yapmak olduunu grmekteyiz (m.9). Kurullarn bu genel grevlerinin yannda halkn insan haklar ihlallerini en kolay ve en
65

l ve le nsan Haklar Kurullarnn dier yeleri iin baknz : l ve le nsan Haklar Kurullarnn Kurulu, Grev ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik m. 5, m. 6.

145

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

abuk ekilde bu kurullara iletebilmesi iin halkla ilikiler ve iletiim konusunda gerekli faaliyetleri yapmak (m.7), toplumu insan haklar konusunda bilgilendirmek ve eitmek suretiyle toplumda bir insan haklar bilinci oluturmak (m.11) ve insan haklar ile ilgili konularda niversiteler, kamu kurumlar ve sivil toplum kurulular ile ibirlii ierisinde eitli aratrmalar yapmak (m.12) gibi zel grevleri de vardr. l ve le nsan Haklar Kurullarnn sekretarya hizmetleri ise hem illerde hem de ilelerde yaz ileri mdrleri tarafndan yrtlr ve zorunlu giderlerin harcamalar illerde valilik, ilelerde de kaymakamlk tarafndan yaplr (m.15) . 3. Ana Omurgaya Eklemlenen Kurumlar 2001 ylndan itibaren devletin insan haklar ile ilgili olarak girmi olduu kurumsallama srecinde yukarda bahsedilen ve kurumsal yapnn ana omurgasn oluturan kurumlarn dnda, bu ana omurgaya eklemlenen kurumlar da mevcuttur. Bunlar: nsan Haklar st Kurulu, nsan Haklar Danma Kurulu, nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi ve nsan Haklar hll ddialarn Aratrma Heyetleridir (BHB Bilgi Dosyas, 2005: 5). Ana omurgaya eklemlenen kurumlardan nsan Haklar st Kurulu, insan haklarnn korunmasn ve gelitirilmesini salamak iin yaplabilecek idari ve kanuni dzenlemelere ilikin almalar yapmak ve bata babakanlk olmak zere bakanlklar ile dier kamu kurum ve kurulularna insan haklar konusunda tavsiye kararlar sunmak zere kurulmutur (3056 sayl Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanunda Deiiklik Yapan 12.4.2001 Tarihli ve 4643 Sayl Kanun, Ek m.4). Mevzuatn insan haklar konusunda ierdii eksikleri tespit edici almalar yapmak ve yaplan almalar neticesinde mevzuatn tespit edilen eksiklikler ynnde yeniden uyarlanmas iin ilgili kurumlara ynelik tavsiye kararlar sunma grevini stlenen (nsan Haklar st Kurulunun Kurulu Grev ve leyii ile Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik, m.5) kurul: Babakann grevlendirecei bir Devlet Bakannn bakanlnda; Babakanlk, Adalet Bakanl, ileri Bakanl, Dileri Bakanl, Milli Eitim Bakanl, Salk Bakanl ve alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Mstearlarndan olumaktadr ( m.4). Ana omurgaya eklemlenen kurumlardan nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi, Birlemi Milletler nsan Haklar Eitimi On Yl Eylem Plan66 uyarnca, nsan Haklar st Kuruluna bal olarak kurulmutur.
66

1993 ylnda, Viyanada dzenlenen nsan Haklar Dnya Konferansnn sonunda yaynlanan Viyana Bildirgesi ve Eylem Programnda: nsan haklar eitim-retiminin, halkn bilgilendirilmesi, topluluklar arasnda uyumlu ve istikrarl ilikiler gerekletirmek,

146

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

(nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi Ynetmelii, m.1, m.4). Babakanlk, Adalet, ileri, Dileri, Milli Eitim, Salk, Kltr ve Turizm bakanlklar ile Kadnn Stats Genel Mdrl ve Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrlnden birer temsilci, insan haklar alannda faaliyet gsteren gnll kurululardan alt temsilci ve insan haklar alannda almalaryla tannm be retim yesi olmak zere, toplam yirmi yeden oluan (m.4). komitenin amac, toplumda bir insan haklar bilinci oluturmak, insan haklarna saygy tesis etmek iin bu konudaki eitim faaliyetlerini takip etmek ve konuya ilikin neriler sunmaktr (m.5). Ana omurgaya eklemlenen kurumlardan nsan Haklar Danma Kurulu,67 insan haklarna ilikin olarak devletin ilgili kurumlar ile sivil toplum kurulular arasnda iletiim salamak ve insan haklarn ilgilendiren ulusal ve uluslararas konularda danmanlk yapmak amac ile kurulmutur (3056 sayl Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanunda Deiiklik Yapan 12.4.2001 Tarihli ve 4643 Sayl Kanun, Ek m.5). nsan Haklar Danma Kurulu, insan haklar ile ilgili bakanlk, kamu kurum ve kurulular ile meslek kurulular temsilcileri, insan haklar alannda faaliyet gsteren sivil toplum kurulularnn temsilcileri ve insan haklar alannda almalar yapan ve bu alanda yaynlar bulunan kiilerden (retim yeleri ve aratrmac yazarlardan) olumaktadr. nsan Haklar Danma Kurulu bu ynyle, yani insan haklar konusunda yrtlen almalarda devlet-sivil toplum ibirliini esas alarak, sivil toplum rgtlerinin katklarndan faydalanmas
glendirmek, karlkl anlay, hogr ve barn gelimesinde yardmc olmak asndan zorunlu olduu belirtilerek evrensel insan haklar kltrn ve insan haklarna saygy gelitirmek iin tm lkelere, resm ve zel btn renim kurumlarnn mfredatlarna insan haklar, demokrasi ve hukukun stnl bilincini gelitirecek konular dhil etmeleri arsnda bulunmutur. Bu arya karlk olarak, Birlemi Milletler Genel Kurulu 24.12.1994 tarihinde bir karar alm ve 1994 ile 2005 aras yllar, nsan Haklar Eitimi On Yl ilan etmi ve bu konuda bir eylem plan kabul etmitir. Eylem Plannda, nsan Haklar Eitimi On Yl almalar kapsamnda, uluslararas insan haklar belgeleri (nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi, ocuk Haklar Szlemesi, Kadnlara Kar Ayrmcln Kaldrlmas Szlemesi, Her Trl Irk Ayrmclnn Kaldrlas Uluslararas Szlemesi, Viyana Bildirgesi ve Viyana Eylem Program) hkmlerine dayal olarak, bir uluslararas insan haklar eitiminin gerekletirilmesi ngrlmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: http://www.aal.k12.tr/hak/insan.asp 10.10.1984 tarihli ve 3056 sayl Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanunda Deiiklik Yapan 12.4.2001 Tarihli ve 4643 Sayl Kanun ile ek 5. maddenin deitirilmesi sonucu kurulmutur (Resmi Gazete, 21.04.2001-24380).

67

147

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

ve devlet ile sivil toplumu ayn platformda buluturmas asndan, l ve le nsan Haklar Kurullar gibi ok nemli bir admdr. Ancak kurul yelerinin, her ne kadar yaklak 2/3 sivil kesimin temsilcilerinden olusa da (nsan Haklar Danma Kurulunun Kurulu Grev ve leyii ile lgili Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik, m. 4). nsan Haklar Danma Kurulunun, toplumun tm kesimlerini bir btnlk ierisinde kucaklayan nitelikte olduunu sylemek de gtr. Bunun yegane sebebi, kurula katlacak sivil toplum kurulularnn ve temsilcilerinin belirlenmesinde objektif kstaslarn mevcut olmaydr. (Kahraman, 2007: 10-11). Kurula seilen yelerden baro temsilcilerinin, nsan Haklar st Kurulu tarafndan belirlenecek 7 baronun yeleri arasndan seilmesi (m.4/g), yine insan haklar alannda faaliyet gsteren sivil toplum kurulular temsilcilerinin sadece nsan Haklar st Kurulu tarafndan belirlenen sivil toplum kurulularnn yeleri arasndan seilmesi ve bu seimlere dair herhangi bir objektif kriterin tayin edilmemi olmas, bu kurulun, devlet ve sivil toplumu bir btnlk ierisinde kucaklama iddiasn nemli lde zayflatmaktadr. Ana omurgaya eklemlenen kurumlardan nsan Haklar hlali ddialarn nceleme Heyeti ise insan haklar ihlali iddialarn yerinde incelemek ve aratrmak amacyla kurulmutur (10.10.1984 tarihli ve 3056 sayl Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanunda Deiiklik Yapan 12.4.2001 Tarihli ve 4643 Sayl Kanun ek m.6). Bu ama dorultusunda heyete yklenen grev ise tektir: insan haklar ihlallerini yerinde incelemek ve aratrmak (m. 5). Heyet, yapt inceleme ve aratrma sonularn bir rapor halinde, heyeti grevlendiren kuruma yani insan haklarndan sorumlu devlet bakanna sunarak grevini yerine getirmektedir (m. 7). Babakanlk, Adalet Bakanl, ileri Bakanl, Dileri Bakanl, Milli Eitim Bakanl ve Salk Bakanl temsilcileri ile insan haklar alannda almalar yapan kiilerden ve meslek kurulular temsilcileri arasndan, inceleme ve aratrma yerine ve konusuna gre devlet bakannca belirlenen yelerden oluur. ileri Bakanln temsil edecek heyet yesi, heyetin inceleme ve aratrma konusuna gre, bakanlk merkez tekilat, Jandarma Genel Komutanl veya Emniyet Genel Mdrl personeli arasndan seilir. Heyette grev alacak bakanlk temsilcileri, kurumlar (temsil olunan bakanlk) tarafndan belirlenir. (nsan Haklar hlali ddialarn nceleme Heyetlerinin Kurulu, Grev ve leyii ile lgili Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik m.4). Heyeti oluturanlarn byk bir ksmnn bakanlk temsilcisi olmas bir yana, ileri Bakanl temsilcisinin, inceleme konusuna gre bakanlk merkez tekilat, Jandarma Genel Komutanl veya Emniyet Genel Mdrl personeli arasndan seilmesi, ihlale konu

148

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

ikyetin jandarma veya polis aleyhinde olmas durumunda, inceleme heyetinin nasl objektif davranaca konusunda kafalarda phe yaratmaktadr. Ana omurgaya eklemlenmi olan bu kurumlarn tamamnn sekretarya hizmetleri BHB tarafndan yerine getirilmektedir. Bu da hem BHBin i ykn artrmakta hem de bu kurullarn almalarn BHBe baml bir ekilde yrtmesi sonucunu dourmaktadr. 4. Dier Ulusal nsan Haklar Kurumlar Yukarda bahsi geen ve insan haklar konusundaki resm rgtlenmeyi oluturan ana omurga ve ona eklemlenen kurumlarn dnda, gerek Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) bnyesinde, gerekse eitli bakanlklar bnyesinde insan haklar ile ilgili daha baka kurumlar da mevcuttur. TBMM bnyesinde yer alan ulusal insan haklar kurumu, TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonudur. 05.12.1990 tarih ve 3686 yasa ile kurulan ve mecliste grubu bulunan siyasi partilerin ve bamsz milletvekillerinin ye saylarnn, meclis ye tam saysna (bo yelikler hari) oranlar lsnde temsil edildikleri komisyon (nsan Haklarn nceleme Komisyonu Kanunu, m. 3), dnyada ve Trkiyede, insan haklarna saygy salamak ve bu balamda insan haklar konusundaki gelimeleri takip ederek mevzuatn ve uygulamalarn bu gelimelere uyumunu tesis etmek ile insan haklar ihlalleri bavurularn incelemek ve ilgili mercilere bildirmek amacyla kurulmu olan bir kurumdur (m.2). Bakanlklar bnyesinde faaliyet gsteren insan haklar kurumlarna gelince, bunlar arasnda Adalet Bakanl bnyesinde faaliyet gsteren Ceza nfaz Kurumlar ve Tutukevleri zleme Kurullar nemlidir. Askeri ceza infaz kurumlar ve tutukevleri, denetleme yetkisi dnda bulunan kurul, 14.06.2001 tarih ve 4681 sayl Kanunla, yrrlkteki mevzuat ve lkemizin taraf olduu uluslararas szlemelerle belirlenen ilkeler erevesinde ceza infaz kurumlar ve tutukevlerinin ynetim, ileyi ve uygulamalarn yerinde grmek, incelemek, bilgi almak ve tespitlerini rapor haline getirerek yetkili ve ilgili mercilere sunmak zere kurulmutur (Ceza nfaz Kurumlar ve Tutukevleri zleme Kurullar Kanunu, m.1). Bakanlklar bnyesinde yer alan nsan haklar ile ilgili dier kurumlara baktmzda, ileri Bakanl bnyesinde: nsan Haklar ve Uluslararas Kurulular Dairesi Bakanl, ileri Bakanl APK Bakanl, Jandarma Genel Komutanl nsan Haklar hlallerini nceleme ve Deerlendirme Merkezi (JHDEM), Emniyet Genel Mdrl nsan Haklar ube Mdrl; Dileri Bakanl bnyesinde: ok Tarafl Siyasi ler Genel Mdrl, Avrupa Konseyi Nezdindeki Trk Delegasyonu-Strazburg; Adalet
149

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Bakanl bnyesinde: Uluslararas Hukuk ve D likiler Genel Mdrl ve Salk Bakanl bnyesinde: nsan Haklar ube Mdrl gibi birimler mevcuttur (w3.icisleri.gov.tr). 5. hlal ddias ile lgili Yaplan Bavurulara likin Saysal Veriler Yukarda bahsi geen resmi insan haklar kurumlarn (Bakanlk, nsan Haklar Bakanl, l ve le nsan Haklar Kurullarnn), fonksiyonlarn ne denli yerine getirdiklerini daha iyi tespit edebilmek ya da en azndan bu konuda bir fikir yrtebilmek iin bu kurumlara, insan haklar ihlali iddias ile yaplan bavurulara ilikin saysal verilere bakmak yerinde olacaktr. Ancak hemen unu belirtmek gerekir ki bu konudaki istatistik bilgilere, sadece Babakanlk nsan Haklar Bakanlnca yllk olarak yaynlanan insan haklar bilgi dosyas ve insan haklar bakanl yllk faaliyet raporlarndan ulalabilmektedir. Babakanlk nsan Haklar Bakanl bavurularn, bavurulan kurumlara gre dalmn yani hangi kuruma, hangi yl ne kadar bavuru yapld konusundaki bilgileri 2004 ylndan itibaren yaynlamaktadr. Ancak istatistiki bilgiler ieren bu yaynlarn devam 2007 ylndan sonra gelmemitir. O yzden bavurularn bavurulan yere gre dalm (Tablo 5.1. ) ile ilgili yorumlar 2004-2007 yllar iin sz konusu olacaktr. Bunun dnda, bavurularn ihlal edilen hakka, ikayet edilen kuruma, bavuranlarn eitim durumuna ve bavurularla ilgili verilen kararlara gre dalmlarnn yer ald tablolar (Tablo 5.2., Tablo 5.3., Tablo 5.4., Tablo 5.5., Tablo 5.6.) ise sadece 2004 ylna ait bilgilere dayanlarak oluturulmutur. Babakanlk nsan Haklar Bakanlnn gerek 2005 yl, gerekse 2006 yl bilgi dosyasnda yer alan bu tablolar sadece 2004 ylnda yaplan bavurulara ilikindir. BHB dier yllarda yaplan bavurularla ilgili olarak nedense, 2004 ylndaki bavurulara ilikin yaplan almaya benzer (bavurularn ihlal edilen hakka, ikyet edilen kuruma, bavuranlarn eitim durumuna, bavurularla ilgili verilen kararlara gre v.s. dalmlarn gsterir), bir alma yapmam, dier yllarda yaplan bavurularn dalmn gsterir saysal verileri yaynlamamtr. Bu nedenle Tablo.2.1. dndaki dier tablolarda yer alan bilgilerin ve bu bilgilere dayanlarak yaplacak yorumlarn sadece 2004 ylna ilikin olduu unutulmamal ancak ayn zamanda bunun da genel bir fikir vermesi asndan nemi de yadsnmamaldr. Grld zere, sadece BHB yaynlaryla snrl olan kaynaklar, BHBin bu yaynlarda, sadece belli dnemlere ilikin bilgilere yer vermesi ile daha da snrl bir hal almtr. imdi, saylar zerinden resmi insan haklar kurullarnn ilevselliine bir gz atmak gerekirse:

150

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Tablo 5.1. Bavurularn Bavurulan Yere Gre Dalm: Bavurulan Babakanlk l nsan le nsan Toplam Kurum nsan Haklar Haklar Haklar Bakanl Kurulu Kurulu 2004 Ylnda 354 (% 41) 466 (% 27 (% 3) 847 Yaplan 55) Bavuru Says 2005 Ylnda 547 (% 40) 801 (% 29 (% 2) 1377 Yaplan 58) Bavuru Says 2006 Ylnda 662 (% 42) 880 (% 48 (% 3) 1590 Yaplan 55) Bavuru Says 2007 Ylnda 448 (% 28,7) 1047 (% 61 (% 4) 1556 Yaplan 67,3) Bavuru Says Genel 2011 (% 37,6) 3194 (% 165 (% 3) 5370 Toplam 59,4) Bu tablo: Babakanlk nsan Haklar Bakanl 2006 Yl Faaliyet Raporu, 2006: 13 ve Babakanlk nsan Haklar Bakanl 2007 Yl Faaliyet Raporu, 2007: 10daki bilgilere dayanlarak oluturulmutur. Yukardaki tabloda (Tablo 5.1.), yl baznda, insan haklar ihlali iddias ile ilgili yaplan bavurularn, bavurulan kuruma gre dalm yer almaktadr. Tabloya gre bavurular en ok l nsan Haklar Kurullarna, en az ise le nsan Haklar Kurullarna yaplmaktadr. Hi phesiz ki bavuru saylar arasndaki bu farkn temel sebeplerinden biri, il nfuslarnn genel olarak ile nfuslarndan sayca ok fazla olmasdr. Bunun yan sra bavurular arasndaki bu fark, illerde insan haklar ihlallerinin ilelere gre daha fazla olduu eklinde yorumlanabilecei gibi illerde yaayan insanlarn bu konuda daha bilinli olduu, bu nedenle hakkn aramak konusunda daha aktif davrandklar ve ilelerde yaayan insanlarn ise insan haklar konusunda ilde yaayan insanlara nazaran daha az bilinli olduu eklinde de yorumlanabilir. Tabii, insan haklar konusunda il ve ileler arasndaki bilin dzeyindeki farkn, ekonomik gelimilik dzeyi, eitim olanaklar ve

151

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

sosyalleme gibi eitli ekonomik, sosyal, kltrel sebeplerle alakal olduu muhakkaktr. Tablo 5.1.de gze arpan bir baka nokta, bu kurumlara yaplan bavurularn, Babakanlk nsan Haklar Bakanlna 2007 ylnda yaplan bavurular hari, bir nceki yla gre srekli olarak arttdr. Kurumlara her geen yl artarak gerekleen bu bavurular kanaatimce, Trkiyede insan haklar ihlallerinin her yl daha da artt eklinde yorumlamaktan ziyade, insan haklar ihlalleri ile ilgili kurumlara yaplan bavurularn artt eklinde yorumlamak daha gereki olacaktr. nsan haklarnn devletlerin uluslararas alanda meruluk kstaslarndan birisi haline gelmi olduu ve bilgi ve iletiim teknolojilerinde yaanan gelimeler sayesinde gerekleen insan haklar ihlallerinin artk dnya kamuoyuna annda yansd bir dnemde, stelik Avrupa Birliine girmek gibi bir hedefi olan ve bu sebeple insan haklar konusunda iyi bir karne sahibi olmas gereken Trkiyede, bilgi ve iletiim teknolojilerinde yaanan ba dndrc gelimeler sayesinde insanlarn, insan haklar konusunda eskisine gre daha da bilinlendiklerini, insan haklar ihlallerini gizlemenin artk zorlatn, bavurularda yaanan artn da bu sebeplerden kaynaklandn sylemenin daha gereki olaca kanaatindeyiz. Ancak, Trkiyede insan haklar ihlallerinin Batl devletlerle karlatrldnda, daha fazla olduunu da belirtmeliyiz. Tablo 5.1.de gze arpan baka bir nokta: bavurularn, sayca ok az olmasdr Bu saylardan, Trkiyede insan haklar ihlallerinin ok azald sonucu karlmamaldr.

Tablo 5.2. Bavurularn hlal Edildii ddia Edilen Hakkn Niteliine Gre Dalm Say Oran (%) Toplam hlal Edilen Hak 1639 100 ddias kence ve kt muamele 158 yasa 9,6 Adil yarglanma hakk 131 8,0 Kii hrriyeti ve gvenlii 121 7,4

152

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Yaam hakk 119 7,3 Salk ve hasta hakk 117 7,1 Ayrmclk yasa 110 6,7 Mlkiyet hakk 110 6,7 Vatandalk hakk 78 4,8 Sosyal gvenlik hakk 71 4,3 alma ve szleme 71 hrriyeti 4,3 Ailenin korunmas 56 3,4 Eitim ve renim hakk 52 3,2 fade hrriyeti 41 2,5 evre hakk 41 2,5 Dileke hakk 40 2,4 Konut dokunulmazl 38 2,3 zel hayatn gizlilii 30 1,8 Yerleme ve seyahat 28 hrriyeti 1,7 Din ve vicdan hrriyeti 27 1,6 Engelli haklar 21 1,3 Haberleme hrriyeti 19 1,2 Zorla altrma yasa 12 0,7 Toplant ve gsteri yry 8 hakk 0,5 rgtlenme hrriyeti 7 0,4 Seme, seilme ve siyasi 6 faaliyet hakk 0,4 Bilim ve sanat hrriyeti 6 0,4 Dier 121 7,4 nsan Haklar Bakanl Bilgi Dosyas, 2006: 7 Yukardaki tabloda (Tablo 5.2.de) insan haklar ihlali ile ilgili yaplan bavurularn, ihlal edildii iddia edilen hakka gre dalm verilmitir. Tablo 5.2.de grld zere ikence ve kt muamele yasa tm bavurular arasnda % 9,6 oran ile birinci srada yer almakta ve hemen onu % 8 ile adil yarglanma hakk takip etmektedir. Bu da yllardr sregelen ikenceyi nlemeye ynelik abalara ramen, Trkiyede ikencenin halen ilk sradaki yerini koruduunu gstermektedir. Tablo 5.2.ye gre ihlal iddias ile en az bavuru yaplan haklar ise rgtlenme hrriyeti, seme, seilme ve siyas faaliyette bulunma hakk ile

153

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

bilim ve sanat hrriyetidir. Bu durum toplumda bu haklarn fazla kullanlmamasndan kaynaklanmaktadr. Tablo 5.3. Hak hlali ddias ile lgili Bavuranlarn ikayet Edilen Kuruma Gre Dalm Say Oran (%) Toplam 847 100 Bakanlk 77 9,1 Valilik 37 4,4 Kaymakamlk 22 2,6 Adliye 85 10,0 zel idare 1 0,1 Belediye 68 8,0 Eitim ve renim kurumu 63 7,4 Salk kurumu 66 7,8 Sosyal hizmet kurumu 25 3,0 Emniyet 132 15,6 Jandarma 41 4,8 Ceza ve tutukevi 47 5,5 Dier 183 21,6 nsan Haklar Bakanl Bilgi Dosyas, 2006: 10 Tablo 5.3.te hak ihlali iddias ile yaplan bavurularn ikayet edilen kuruma gre dalmlar yer almaktadr. Dier balk altnda toplanan (tabloda ismi gemeyen dier kurumlara yaplan bavurular) hak ihlali iddialarn bir kenara brakacak olursak, hak ihlali iddias ile ilgili olarak aleyhine en ok bavuruda bulunulan kurumun, % 15,6 ile emniyetin yani polis tekilatnn olduu grlmektedir. Bu veriler her ne kadar sadece 2004 ylna ait olsa da verilerin, en ok ihlal edilen hakkn ikence yasa ve en ok ikyet edilen kurumun polis tekilat olduunu gstermesi, verilerin birbirini dorulamasnn yan sra Trkiyede sistematik olmasa da ikence ve kt muamelenin hala devam ettiini gsterir niteliktedir. Tablo 5.3.e gre, hak ihlali iddias ile aleyhine en ok bavuruda bulunulan ikinci kurum % 10luk bir oran ile adliyedir. Bir nceki tabloda (Tablo 5.2de) en ok ihlal edilen ikinci hak adil yarglanma hakk olarak gzkmektedir. Hak ihlali iddias ile aleyhine bavuruda bulunulan dier kurumlara baktmzda, bir hak ihlali iddias ile ilgili olarak aleyhine bavuruda bulunulan kurumlardan bakanlklarn % 9,1 ile nc srada ve belediyelerin % 8 ile drdnc srada yer ald grlmektedir. Ceza ve

154

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

tutukevleri %5,5 ile sanlann aksine ilk sralarda deil yedinci srada yer almaktadr. nsan haklar ihlallerinin en ok grld yerlerden biri olan cezaevlerinin fazla ikayete konu olmamas, tutuklu ve hkmllerin bavuru imkan/cesareti ve cezaevi ynetimleri tarafndan tutuklu ve hkmllere ynelik uygulanmas muhtemel bask ihtimali ile de yakndan alakaldr. Kurumlar arasnda, hak ihlali iddias ile kendisi aleyhine en az bavuruda bulunulan kurumun ise l zel daresi olduu grlmektedir. Bu durum l zel daresinin insan haklar konusunda gsterdii hassasiyetten ziyade daha ok kurum ile vatandalar arasndaki dorudan iliki younluu ve ilikinin nitelii ile alakaldr. Tablo 5.4. Hak hlali ddias le Bavuranlarn Eitim Durumuna Gre Dalm Say Oran (%) Toplam 847 100 Okuryazar deil 18 2,1 Okuryazar/ okul bitirmedi 16 1,9 lkokul 72 8,5 lkretim 27 3,2 Ortaokul/dengi 34 4,0 Lise/dengi 111 13,1 Yksekokul veya faklte 154 18,2 Yksek lisans doktora 17 2,0 Bilinmeyen 398 47,0 nsan Haklar Bakanl Bilgi Dosyas, 2006: 9 Yukardaki tabloda, hak ihlali iddias ile bavuruda bulunanlarn eitim durumuna gre dalm verilmitir. Tablo 5.4.e gre -eitim durumlar bilinmeyenleri ayr tutacak olursak- hak ihlali iddias ile bavuranlar arasnda, yksekokul ve faklte mezunlar % 18,2 ile birinci sray igal etmekte ve bunlar, % 13.1lik oran ile lise mezunlar takip etmektedir. Hak ihlali iddias ile en az bavuruda bulunanlar ise % 1,9 ile bir okul bitirmemi ancak okur-yazar olanlardr. Buradan eitim dzeyi belli bir seviyenin stnde olan insanlarn daha ok hak ihlaline uradklar ve eitim seviyesi daha dk dzeyde olanlarn da daha az hak ihlaline uradklar sonucuna varmaktan ziyade; karlmas gereken sonu: eitim seviyesi yksek olan insanlarn, dk olanlara gre hak ihlali karsnda daha ok tepki gsterdii ve ilgili yerlere bavurduudur. Bu da insan haklar bilinci ile eitim durumunun yakndan ilikili olduunu, bu ikisinin bir paralellik arz ettiini gstermektedir.

155

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Tablo 5.5.Bavuru Konusu ile lgili Verilmi Adl veya dar Karar Olup Olmad Verilen Kararn Tr Adli karar var dari karar var Hem adli hem idari karar var Kara yok Toplam 847 117 76 40 614 Oran % 13,8 9,0 4,7 72,5

nsan Haklar Bakanl Bilgi Dosyas, 2006: 12deki veriler baz alnarak oluturulmutur. Tablo 5.6. Yaplan Bavurulardan Adl ve dar Karar Srecinde Olanlar Toplam 847 Oran (%) Bavuru konusu ile ilgili devam eden dava 135 15,9 Bavuru konusu ile ilgili 9,2 devam eden idar soruturma 78 nsan Haklar Bakanl Bilgi Dosyas, 2005: 24te yer alan tablolardaki veriler baz alnarak oluturulmutur. Tablo 5.5.te, bir hak ihlali iddias ile yaplan bavurularn, o bavurularla ilgili verilen bir adli veya idari karar verilip verilmediine gre dalm; tablo 5.6da da bir adli ve idari karar srecinde olan bavuru saylar yer almaktadr. Tablo 5.5.ten de anlald zere, hak ihlali iddias ile yaplan bavurularn % 72,5i hakknda herhangi bir karar verilmemitir. Geri tablo 5.6.da adl ve idar makamlarn karar srecinde olan % 25,1 lik bir oran sz konusudur ancak bahsi geen bavurular karara balansa68 dahi karara balanan toplam bavuru oran % 52, 6 olacaktr. Yani yaplan bavurularn yarsna yaknyla ilgili herhangi bir karar verilmedii grlmektedir.

68

Bu veriler 2004 ylnda yaplan bavurulara ait olduu iin bahsi geen % 25,1 oranndaki karar srecinde olan bavurularn, 2010 yl itibariyle byk oranda karara balanm olma ihtimali yksektir.

156

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

Yaplan bavurularn, bavuruyu karara balayan kuruma gre dalmna baktmzda (Tablo 5.5.) bavurularn % 13,8inin adli, % 9unun idari ve % 4,7sinin de hem adli hem de idari makamlarca karara baland grlmektedir. Baka bir deyile hak ihlali iddias ile yaplan bavurularn hem tablo 5.5.ten hem de tablo 5.6dan daha ok adli makamlar nne tand ve bu nedenle iddialarla ilgili olarak daha ok adli kararlar verildii grlmektedir. Yine 2004 ylnda, bir hak ihlali iddias ile yaplan bavurulara ilikin dier baz saysal verilere bakacak olursak, eitli kstaslara gre oluturulmu u bilgileri grebiliriz: Bir hak ihlali iddias ile ilgili olarak bavuruda bulunanlarn cinsiyet olarak % 78ini erkekler geri kalan % 22sini ise kadnlar oluturmaktadr. Bavuranlarn ou, 30-39 ya aralnda bulunan kiilerdir. En az bavuruda bulunanlar ise 17 ya altnda olanlar yani ocuklardr. Bavuruda bulunanlar arasnda isiz ve bir meslei olmayanlar ilk sray igal ederken, en az bavuruda bulunanlar genel mdr veya st dzey yneticilerdir. Bavuruda bulunanlarn % 7,4 krsal kesimde, % 92, 6s ise kentte yaamaktadr. Bu kentler arasnda Ankara (% 17, 9), stanbul (% 16, 3) ve zmir (% 6) bavurularn okluu konusunda ilk sray igal etmektedirler. % 0,1 ile Adyaman, Ar, Burdur, Elaz, Erzincan, Kahramanmara, Nevehir, Ordu, Tunceli ve rnak illeri ise bavurularn en az olduu illerdir. Mektup, telefon, faks, e-mail ve insan haklar kutularndan oluan bavuru yollarndan en ok tercih edilen bavuru yolu % 50,6 ile mektup, en az tercih edilen bavuru yolu ise tahmin edilenin aksine % 0,3 ile telefon olmutur (BHB Bilgi Dosyas, 2006: 8-11). 6. nsan Haklar Kurumlarna Ynelik Eletiriler nsan haklarn korumak amacyla devlet eliyle oluturulan kurumlara, yapsal nitelikleri ve amaca ynelik almalar bata olmak zere birok konuda eletiriler yneltilmektedir. Yaplan bu eletirilerin temel sebebi, bu kurumlarn i dinamiklerin zorlamasyla deil de dardan yaplan zorlamalar neticesinde oluturulmu olmalarndan kaynaklanmaktadr. zellikle 1992 ylnda, Birlemi Milletler tarafndan kabul edilen ve idar ve mali bamszl haiz, yetkileri ve oulcululuu gvence altna alnm Ulusal nsan Haklar Kurumlar oluturulmasn ngren Paris Prensipleri (Trkiyede henz byle bir kurumsal yap oluturulamamtr) ile Trkiyenin Avrupa Birlii srecinde insan haklar konusundaki karnesini iyiletirme zarureti, bu zaruretten kaynaklanan taahhtleri dorultusunda insan haklar konusunda gerek mevzuat gerekse uygulama alannda yapmak zorunda olduu dzenlemeler ve nsan Haklar Avrupa Mahkemesinin (HAS) Trkiye aleyhine verdii kararlar temel zorlayc dsal sebeplerdir. Durumun byle olmas yani insan haklar
157

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

konusunda bir kurumsal yapnn oluturulmas, toplum tabanndan gelen talepleri karlamak iin deil de esas olarak d dinamiklerin etkisiyle oluturulmu olmalar, bu kurumlarn kendisinden beklenen ilevi tam anlamyla yerine getirememelerine sebep olmaktadr. nsan haklarn zmseme noktasnda eksik kalan ve sadece olmas istendii/beklendii/gerektii iin oluturulmu olan ve bu kany zerlerinden henz atamam olan bu kurumlarn, bugn itibariyle kendilerinden beklenen misyonu yerine getirdikleri konusundaki phe varln hl korumakta ve bu kurumlar rgtlenme biimleri, yapsal nitelikleri ve almalar bata olmak zere birok ynden hakl eletirilere tabi tutulmaktadrlar. nsan haklar kurumlar yaplar itibari ile de tartmaldrlar. Aslnda bu kurumlarn yapsna dardan bakldnda, bu kurumlar, kamu kesiminden ve sivil kesimden insanlarn yer ald, kamu kesimi karsnda sivil kesimin de sz sahibi olduu hatta l ve le nsan Haklar Kurullarnda olduu gibi sivil kesimin sayca daha ok temsil edildii kurumlar olarak grnmektedirler. Ancak bu kurumlara bakanlk eden kiilerin tamam, kamu grevlisidir. Hi phesiz ki bakann yetkileri ve yeleri ynlendirme kabiliyeti dnldnde bu durum, kurumlardaki sivil inisiyatifi azaltmaya msait bir ortam oluturmaktadr. Kurumlarn yaps ile ilgili sorun tekil eden bir baka husus ise kurumlardaki sivil yelerin ounun kamu grevlileri tarafndan tespit ve tayin edilmesidir. Bu tespitler yaplrken tespit yapan kii veya kurumlar balayan objektif kstaslar yoktur. Byle bir durumda, tespiti yapan grevlilerin doal olarak, insan haklar konusuna kendileriyle benzer bak asna sahip olan kiileri tercih etmeleri kuvvetle muhtemeldir. Belirtilen bu hususlar, btn eletirilere ve dzenlemelere ramen kurumlarda sivil inisiyatiften ziyade kamu gcnn hl ar bastn gstermektedir. Kurumlarn, yine yapsn ilgilendiren baka bir konu da bu kurumlarda grev alan kiilerin insan haklar konusundaki bilgi ve birikimleridir. nsan haklar konusunda faaliyet gsteren sivil toplum kurulular temsilcileri ile insan haklar konusunda almalar yapan retim yeleri ve aratrmac yazarlar dndaki kurum yelerinin seiminde insan haklar ile ilgili olarak herhangi bir bilgi ve birikim aranmamaktadr. Bu da kurumlarn insan haklar konusunda yeterli dzeyde bilgi ve birikime sahip olmayan kiilerden -kurul yelerinden- olumas sonucunu dourmaya msait bir ortam yaratmaktadr. Nitekim kurumlarda grev yapan kiilerin

158

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

insan haklar konusunda yeterli eitime, bilgi ve birikim dzeyine sahip olmadklar ynnde eletiriler yaplmaktadr.69 nsan haklar kurumlarna yneltilebilecek nemli bir eletiri de bu kurumlarn herhangi bir yaptrm gcne sahip olmamalardr. Kurumlar genel olarak, insan haklar bilincini gelitirmek iin eitim faaliyetleri dzenlemek, mevzuatn insan haklarna uygun hale getirilmesi iin nerilerde bulunmak, insan haklar ihlal iddialarn incelemek aratrmak ve bu konularla ilgili raporlar hazrlayp bunlar kurumsal yap ierisinde hiyerarik stlere bildirmek veya adli ve idari makamlara intikal ettirmekle grevlendirilmilerdir. Kurumlarn tespit ettikleri insan haklar ihlalleri karsnda, bunlar bir raporla eitli yerlere bildirmek dnda, ihlali giderici bir ilem tesis etme veya ihlal edene kar caydrc herhangi bir yaptrm uygulama yetkileri yoktur. Tabi ki insan haklar kurumlar bir yarg organ deildirler ve kurumlarn bir yarg organ yerine geip bir para cezas veya hrriyeti kstlayc bir ceza vermelerini beklemek de doru deildir. Ancak kar taraf caydrc nitelikleri haiz baz yetkileri olmas da gereklidir. rnein, Batdaki Ombudsmanlk sisteminde olduu gibi bu kurumlarn aratrma ve inceleme sonucu hazrladklar raporlar, adli ve idari makamlara intikal ettirilen olaylarda, bir bilirkii raporu olarak kabul edilebilir. Byle bir durumda mahkemenin kurul raporu dorultusunda karar vereceini bilen hak ihlalcisi, belki de bu kurumlarn hak ihlaline son verilmesi ve kar tarafn maduriyetinin giderilmesi konusundaki uyarlarn ounlukla dikkate alp zerine deni yapacak ve olayn mahkemeye intikal etmeden zlmesini salayacaktr. Ancak kamusal nitelikleri ar basan bu kurumlarn hazrlayacaklar raporlarn, szde kamu yarar mlahazalaryla nesnel olmamas ihtimali de vardr. Bu nedenle mevcut durum ierisinde, bu kurumlarn hazrlayaca raporlarn mahkemelerde esas alnmasndansa, insan haklar konusunda uzman kiilere hazrlatlacak raporlarn esas alnmas daha doru bir yoldur. Bahsi edilen yaptrm gc ve yetkilerin tannmas, Birlemi Milletler tarafndan kabul edilen Paris Prensipleri dorultusunda idar ve mali bamszl haiz, yetkileri ve oulcululuu gvence altna alnm uzman kiilerden oluan bir nsan Haklar Ulusal Kurumu oluturmas durumunda daha doru ve isabetli olacaktr. Dier bir eletiri de kurumlarn grevlerinin etkin olarak tanmlanmad noktasnda yneltilebilir. Aslnda bu eletiri daha ok insan haklarn koruma amacyla oluturulan kurumsal yapnn ana omurgasn oluturan kurumlar asndan geerlidir. nk ana omurgaya eklemlenen
69

Eletiriler iin baknz: Karaman, M. nsan Haklar Kurumlar, s. 15 vd. (http://www.turkhukuksitesi.com/makale_261.htm)

159

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

insan haklar kurumlarnn grev tanmlamas daha nettir ve her biri belli bir konuyla ilgilenmek zere kurulmulardr. Ancak ana omurgay oluturan kurumlar asndan ayn eyi sylemek biraz zordur. Bir kere bu kurumlarn grev yelpazesi olduka geni tutulmu, adeta insan haklar konusunda yaplmas gereken her ey bir temenni niteliinde kurumlarn grevleri arasnda arka arkaya sralanmtr. Bu da doal olarak snrl kaynaklara sahip olan bu kurumlarn verimliliinin azalmasna sebep olmakta ve her eyi ayn anda yapmak isterken, ou eyi yapamamalarna sebep olmaktadr. Grev tanmlamas ile ilgili olarak bir dier sknt da ayn konuya birden fazla kurumun grev tanmlamas ierisinde ayr ayr yer verilmi olmasdr. rnein yrrlkteki mevzuatn ve yasa tasarlarnn insan haklar temel ilkeleri, uluslararas belgeler ve mekanizmalarla uyumlu hale getirilmesi iin gr bildirmek hem BHBin hem nsan Haklar st Kurulunun hem de nsan Haklar Danma Kurulunun grev tanmlamalar ierisinde yer almaktadr. Benzer grev tanmlamalar insan haklar eitimi konusu iin de geerlidir. Hlihazrdaki insan haklar kurumsal yaps kafa karklna sebep olabilecek kadar karmaktr. Bir tarafta insan haklarndan sorumlu devlet bakan ve ona bal olan BHB ve l ve le nsan Haklar Kurullar, dier tarafta grev tanmlamalar daha net olan ana omurgann dnda ayr rgtlenmi ama ana omurgadaki kurumlarla bal olan nsan Haklar st Kurulu, nsan Haklar Danma Kurulu, nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi ve nsan Haklar hll ddialarn Aratrma Heyetleri gibi kurumlar ve baka bir tarafta merkez tekilat ierisinde TBMM , bakanlklar ve onlara bal kurumlar bnyesinde kurulmu eitli, insan haklar birimleri. Ana omurgaya eklemlenen insan haklar kurumlarnn sekretarya hizmetlerinin, alanlarnn tamam kamu personeli olan Babakanlk nsan Haklar Bakanl tarafndan yrtlmesi de bu kurumlarn bamsz almalarna engel olarak saylabilir. nsan haklar kurumlarna kar yneltilebilecek bir baka eletiri de bu kurumlarn varlnn vatandalar tarafndan pek fazla bilinmemesidir. Sz konusu kurullara yaplan bavuru saylarnda her geen yl bir art grlmekle birlikte vatandalarn, bu kurullarn varlndan daha fazla haberdar olabilmeleri iin etkili bir reklm kampanyalar balatlmal, bata reklam panolar (billboardlar) olmak zere radyo, televizyon ve gazetelerde bu kurullar tantlmaldr. 7. SONU Yaanan I. ve zellikle II. Dnya Sava ile faist ve otoriter rejimlerin, insanla yaatt aclarn tekrarlanmamas iin XX. Yzyln II.
160

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

eyreinde Batda insan haklarn korumaya ynelik abalar, insan haklarn, devletlerin uluslararas alandaki meruluk kstaslarndan birisi haline getirmitir. Bu durum devletlerin insan haklar konusunda daha duyarl olmalarn ve bu duyarlln bir gerei olarak da insan haklarn korumak iin bata yasal dzenlemeler olmak zere eitli nlemler almalarn zorunlu klmtr. Bilgi ve iletiim teknolojilerinde meydana gelen gelimeler de insanlarn, insan haklar konusunda bilinlenmelerine ve bu bilinlenmenin bir sonucu olarak insan haklarn korumaya ynelik denetim mekanizmalar oluturmalarna ve devletten de bu ynde talepte bulunmalarna sebep olmutur. Trkiyede insan haklarn korumaya ynelik uygulamalara bakldnda, insan haklar korumaya ynelik rgtl mcadelenin ilk olarak, ok partili hayata geiin arifesinde sivil toplum rgtleri vastasyla balatld grlmektedir. Ancak 1980 sonrasna kadar bu sivil toplum rgtleri ne uzun mrl ne de sayca fazla olabilmitir. Dta ve ite ykselen insan haklar sylemi, zellikle XX. yzyln son eyreinde, Trkiyede insan haklarn korumaya ynelik sivil ve resmi giriimleri younlatrmtr. Bu srete insan haklarn korumaya ynelik faaliyette bulunan sivil insan haklar rgtleri resmi insan haklar kurumlarna nazaran daha etkin ve popler olmulardr. nsan haklarn devlet eliyle korumaya ynelik almalar balamnda, 1990 ylndan itibaren idari tekilat ierisinde bir insan haklar resmi kurumsal yaps oluturulmutur. Ancak bu kurumsal yapnn daha ok dtan gelen basklar azaltmak iin oluturulmu olmas, kamu kesiminden katlmclarn bu kurumlarn gerek oluumunda gerekse almalarnda etkin olmas, kurumlarn genel olarak etkin grev tanmlamasndan uzak olmalar ve karmak bir rgtlenme yapsnn olmas, kurum raporlarnn bu raporlarn gereini yapacak olan kurum veya kiilerin keyfiyetine braklm olmas, bu keyfiyeti ortadan kaldracak bir mekanizmann gelitirilmemi olmas ve en nemlisi bamsz bir insan haklar kurumsal yapsnn mevcut olmamas Trkiyedeki insan haklar resmi kurumsal yapsnn bir an nce giderilmesi gereken temel eksiklikleri olarak karmza kmaktadr. Bu eksikleri gidermenin temel yolu, 1992 ylnda Birlemi Milletler tarafndan kabul edilen Paris Prensiplerine uygun idari ve mali ynden bamsz, yetkileri ve oulcululuu gvence altna alnm bir nsan Haklar Ulusal Kurumu kurulmas veya mevcut kurumsal yapnn bu ynde revize edilmesi gerekmektedir. Bu revizyona ek olarak oluturulacak olan kurumsal yap raporlarnn, muhataplar tarafndan dikkate alnmas iin bata bu raporlarn mahkemelerce bilirkii raporu olarak kabul edilmesi olmak zere eitli nlemlerin alnmas da bir zorunluluk olarak grlmektedir. Bu

161

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

balamda, 07.05.2010 tarih ve 5982 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunun 8. maddesiyle T.C. 1982 Anayasasnn 74. maddesine eklenen fkralar ile kamu denetilii (ombudsmanlk) kurumunun kurulmas ve yine ayn anayasa deiiklik paketinde temel hak ve zgrlkler ile ilgili olarak Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru hakknn tannmas (m.18) nemli bir gelimedir. darenin ileyii ile ilgili ikayetleri inceleyecek olan bu kurumun varl karsnda resmi insan haklar kurumsal yapsnn bir deiime urayp uramayaca haklarn kullanlma biimi Kamu Denetilii Kurumunun kuruluu, grevi, almas, inceleme sonucunda yapaca ilemler ile ilgili yaplacak yasal dzenlemeye gre belli olacaktr. Kamu Denetilii Kurumunun kuruluu, grevi, almas, inceleme sonucunda yapaca ilemler ile ilgili yaplacak yasal dzenleme yukarda zikredilen Paris prensipleri dorultusunda olmas gerekmektedir. Aksi halde kendisinden beklenen fayday gstermeyecek, brokrasinin artrlmasna yol aabilecektir. Sonu olarak, BHB ve onun alt tekilat, Batda uygulanan Ombudsmanlk kurumunun stlendii grevi yerine getirmeye alan bir kurum grnts vermekte ancak henz ada lkelerdeki ombudsmanlk kurumuyla kyaslanacak dzeye de eriememitir. Baka bir ifadeyle 1992 ylnda Birlemi Milletler tarafndan kabul edilen Paris Prensiplerine uygun idari ve mali ynden bamsz, yetkileri ve oulcululuu gvence altna alnm bir nsan Haklar Ulusal Kurumu niteliini henz kazanamamtr. Ancak ilevsellii ve caydrlcl az olsa da olsa Paris Prensipleri dorultusunda arzulanan bir ulusal insan haklar kurumu oluturulmas abalar ynnde nemli bir admdr. KAYNAKA Bakanlklar Bnyesinde Faaliyet Gsteren Ulusal nsan Haklar Kurumlar, 03.02. 2010 (w3.icisleri.gov.tr) Babakanlk nsan Haklar Bakanl nsan Kaynaklar ve Btesi Hakknda Bilgi stemi Cevab, 20.05.2010 (http://sn138w.snt138.mail.live.com/default.aspx?wa=wsignin1.0) Ceza nfaz Kurumlar ve Tutukevleri zleme Kurullar Kanunu l ve le nsan Haklar Kurullarnn Kurulu, Grev ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik, Resmi Gazete, 23.11.2003-25298 nsan Haklar Eitimi Ulusal Komitesi Ynetmelii Resm Gazete: 11.11.2006-26343

162

KAFKAS NVERSTES BF. DERGS, CLT:1-SAYI:2

nsan Haklar Eitimi On Yl, 15.05.2010, (http://www.aal.k12.tr/hak/insan.asp) nsan Haklar hlali ddialarn nceleme Heyetlerinin Kurulu, Grev ve leyii ile lgili Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik nsan Haklarn nceleme Komisyonu Kanunu nsan Haklarndan Sorumlu Bakanlar, 17.12.2008 (http://www.ihb.gov.tr/teskilat/bakanlar1.htm). nsan Haklarndan Sorumlu Bakann Grevleri, 05.01.2009 http://sn138w.snt138.mail.live.com/default.aspx? (http://www.basbakanlik.gov.tr/sour.ce/index.asp?wpg=76A044641B1C-478A-A775-EFCD979791C3) nsan Haklar st Kurulunun Kurulu Grev ve leyii ile Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik nsan Haklar Danma Kurulunun Kurulu Grev ve leyii ile lgili Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik Kahraman, Mehmet (2007) "nsan Haklar Kurumlar", 21.05.2010 (http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm). T.C. Babakanlk nsan Haklar Bakanl, Bilgi Dosyas, 2005 T.C. Babakanlk nsan Haklar Bakanl, Bilgi Dosyas, 2006 T.C. Babakanlk nsan Haklar Bakanl, Bilgi Dosyas, 2007 07.05.2010 tarih ve 5982 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun

163