1. Giri Afganistan Devleti, Afganlar n blgedeki di er topluluklar zerinde stnlk kazanmalar ile 18. as rda kurulmu tur.

Dil ve rk birli i bulunmayan bu lkede, siyasi birlik de yoktur. Bugn yakla k 25 milyon insan n ya ad Afganistan' n toprak bykl , 657.500 km2'lik bir yzlme sahiptir. Afganistan; kuzeyinde Trkmenistan, zbekistan ve Tacikistan ile; do usunda in Trkistan' (Do u Trkistan), Ke mir ve Pakistan ile; gneyinde Pakistan ve bat s nda ise, ran ile kom udur. Afganistan' n co rafi yap s ; genellikle zerinde s ra da lar n bulundu u yaylalardan ve yer yer de ovalardan olu maktad r. Bir ziraat ve tar m lkesi olan Afganistan'da kurakl n yayg n olmas ve elveri siz tabii artlardan tr topraklar n ancak onda biri kullan labilmektedir. Co rafi artlar erevesinde idari olarak da Afganistan, baz blmlere ayr lm t r. Bunlar; Kabil, Kandehar, Herat, Hezaristan, Nuristan, Vehan, Bedah an ve Trkistan'dan olu maktad r. ok kar k bir etnik zellik gsteren Afganistan; esas itibari ile Afgan, Tacik ve Trklerden meydana gelmektedir. lkedeki ikinci byk etnik grubu olu turan Trklerin nfusu, 5-6 milyon dolay ndad r. zbekler, Trk gruplar iinde en ok nfusa sahiplerdir. Bunlar; genellikle esnaf ve ifti olarak al rlar ve Afgan Trkistan' denilen blgede ya arlar. Bugn zbek nfusunun 3 milyonu geti i tahmin edilmektedir. Kunduz, Andhoy, Meymene, Aka ve Balar, Mugap, Katagon ve Bedah ah, zbekler'in ya ad blgelerdir. kinci byk Trk grubunu olu turan Afganistan Trkmenleri, zbekler'den farkl olarak hayvanc l k yaparlar. Afganistan ihracaat nda canl hayvan n nemli bir kalem te kil etmesinden tr Trkmenler, lke ekonomisine byk katk sa lamaktad r. Herat, Meymene, Andhoy, Ta Kurgan, Mezar- erif, Belh, Aka, Katagan, Bedeh an ve Bala ile Murgap, Trkmenlerin ya ad blgelerdir. Trkmenler, hayvanlar na otlak bulabilmek iin s k s k yer de i tirdiklerinden nfuslar kesin olarak tespit edilememekle beraber 600.000 civar nda olduklar tahmin edilmektedir. Afganistan'da ya ayan Trkmenlerin o unlu unu Alieli boyu ile Teke, Salur, Sar k, avdar ve bilhassa Ersar boylar ndan oymaklar te kil etmektedir. Afganistan'daki nc byk Trk grubunu te kil eden K z lba Trkleri 'nin say lar , 400.000 dolay nda tahmin edilmektedir. Bu Trkler, 1738'de Herat - Kabil aras gvenli i sa lamak iin Nadir ah taraf ndan yerle tirilen atalar n torunlar d r. Yukar da belirilenlerin d nda en kalabal k Trk grubunu K rg zlar olu turmaktad r. Byk ve Kk Pamir da l k blgesinde ya ayan K rg zlar' n say lar , 1950'lerde Do u Trkistan'daki in zulmnden kaanlarla birlikte 100.000'ni gemi tir. Bunlar n d nda Afganistan'da, az say da K pak, Karluk ve a atay Trkleri de ya amaktad r. Ayr ca Trk-Mo ol kar m oldu u kabul edilen Hezare ve Aymak (oymak) gruplar n n da son yap lan al malarla Trk olduklar anla lm t r. Bylece 25 milyon civar nda olan Afgan nfusunun yar s n n Trk oldu u kabl edilebilir. Bu makale, tarihsel boyutu iinde Afganistan'da ya an lan geli meler ve Trkiye - Afganistan aras ili kileri ele almaktad r. Makalenin di er k s mlar u ekilde organize edilmi tir: kinci K s m, ba ms zl k ncesi Afganistan' n durumu ve k sa bir tarihesini zetlemektedir. K s m 3, ba ms zl k sonras Afganistan'daki geli meler ve Trk - Afgan ili kilerini incelemektedir. Bu inceleme, alt ba l klarla ele al nan u drt dnemi iermektedir: (1) 1919 -1945 aras dnem (Afganistan ba ms z olu u ile II. Dnya sava sonuna kadarki devre), (2) 1945-1979 aras dnem (Sovyet i galine kadarki devre), (3) 1979-1989 aras devre (Sovyet i gali alt ndaki devre) ve (4) 1989 sonras dnem (Sovyetler'in Afganistan'dan ekilmesi sonras i sava ve Taliban olay devresi). Son olarak 4. K s m'da genel bir de erlendirme verilecektir. 2. Ba ms zl k ncesi Afganistan

Afganistan, sahip oldu u co rafi konumdan dolay tarih bounca e itli milletlerin istila ve i galine maruz kalm t r. M.. 500'l y llarda ilk defa ranl lar'ca i gal edilen blge, daha sonra Byk skender ordular taraf ndan ele geirilmi tir. Arkas ndan blgede Baktriana Devleti kurulmu tur. Bu devlet, kurulmas ndan yakla k bir as r sonra Hindistan'da bulunan andragupta devletli ile mcadele etmek zorunda kalm t r. Baktriana Devleti, bu mcadele ve kuzeyden gelen bask lar sonucu, M.S. 50'de y k lm t r. Bylece blge, bat dan gelen tehlikeleri atlatt ktan sonra kuzeyden gelen kavimler taraf ndan tehdit edilmeye ba lam t r. Blge; 50-125 y llar aras Trk as ll olduklar tahmin edilen skit ve 125-480 y llar aras nda ise, Ku anlar' n hakimiyet alt na girmi tir. 480 y l ndan sonra Afganistan' n yeni hakimleri, ba ka Trk kavimleri olmu tur. nce Akhunlar, bu topraklara yerle mi ; ancak Gktrkler'in bask s sonucu 4. yy'da hakimiyetlerini kaybetmi lerdir. Daha sonra Akhunlar, blgede kalm ve Halalar olarak ya amay srdrm lerdir. 7. yy sonlar na do ru blge, slamiyeti yayan Arap ordular n n istilas na u ram t r. Bu istila k sa srmesine ra men slamiyet Afganistan'da nemli lde kabul grm tr. slamiyet'in yay lmas yla burada Samani, Gazneli, Byk Seluklu Devleti ve Harzem ahlar gibi Mslman-Trk devletlerinin hakimiyetleri grld. 1220'den sonra Mo ollar, Afganistan' istila edip uzun bir sre (bir buuk asra yak n) lkeye hakim oldular. Mo ol hakimiyeti, Afganistan'da ya ayan Trk boylar n Anadolu'ya ge zorlam t r. Blgedeki Mo ol e emenli i, 14. yy sonlar nda Timur ordular nca sona erdirilmi tir. Timur'un kurdu u devlet, lmnden sonra da lm sa da torunlar ndan Muhammed Babr'un blgede kurdu u Trk devleti uzun sre ya am t r. Babr'un Afganistan' merkez yaparak kurdu u devlet, sadece buraya de il Hindistan'a da Trkler'in tekrar yerle mesini sa lam t r. Babr Devleti, Afganistan' hakimiyet alt nda tutmakla birlikte Hindistan ve Afganistan aras dengeyi sa layamam ve a rl Hindistan'a kayd rm t r. Bu durum; kuzeyden zbek ve kuzey-bat dan da Safeviler'in Afganistan'a inmesine sebep olmu tur. Bylece 17. yy ortalar na do ru Abdali ve Galzay ad n alm olan Halalar, da l k blgelerden Kandehar ve Zemindaver'in daha verimli blgeri olan Tarnak Argandap vadilerine gm lerdir. 18. yy'da Babr Devletinin zay flamas zerine, Afgan kabileleri de ba ms z hareket etmeye ba lam t r. Bu durumda G lzay gibi baz kabilelerin Babr, Abdaliler gibi baz lar n n da ran taraf nda yer almalar , lkedeki kar kl art rm t r. Bu esnada Nadir Kulu komutas ndaki Trkmen ordusu Afganistan ve ran' ynetim alt na alm ; Hindistan Babr Trk Devletini de vergiye ba lam t r. Nadir ah' n lmnden sonra ynetime geen Ahmet ah, Hindistan'daki Babr Devleti'ni hakimiyeti alt na alm t r (1756-1757). Bu y llarda ran' n sergiledi i yay lmac ii tehlikesini gren Ahmet ah, bu konuda Osmanl Devleti ile m terek hareket etmeyi istedi ise de, giri imlerinden bir netice alamam t r. Ahmet ah'tan sonra Afganistan ynetiminde bulunan Timur ah ve Zaman ah dnemlerinde lke, nceki ihti aml ve gl durumunu koruyamam , i kar kl klar ba gstermi tir. Bu kar l klar 19. asr n ilk eyre ine kadar srdkten sonra, Dost Muhammed'in ynetime gemesi ile lkedeki birlik tekrar sa lanm t r. Ancak bu dnemde ise Kuzey Hindistan, Afgan birli ini zay flatma abas iine girmi tir. Bu y llarda ngilizler'in yava yava Hindistan' hakimiyetleri alt na ald klar gzlenmektedir. lk Afgan- ngiliz ili kisi, Kuzey Hindistan'da Pe aver sorununun zmnde ngiliz hakemli i ile olmu tur. Arkas ndan 18391842 y llar aras nda sren ilk ngiliz-Afgan harbi patlak vermi tir. Dost Muhammed, lkesi ngilizler'ce i gal edilmesine ra men 1863'te Kabil'e dnerek tekrar Afgan birli ini sa lam t . Dost Muhammed'in 9 Haziran 1863 tarihinde vefat etmesi ile Afganistan, tekrar iktidar mcadele kaosuna srklenmi tir. ir Ali'nin 1868'de iktidar ele geirmesiyle bu mcadele

durulmu tur. Ruslar' n Trkistan' i gali, Afganlar ile ngilizleri do al mttefik yapm t r. Ruslar, Trkistan' i gal etmelerine ra men Afganistan nderli inde Orta Asya Devletleri'ni de iine alan bir birlik olu mas ndan hep ekinmi lerdir. 1879'da vefaat eden ir Ali'nin yerine Yakup Han getiyse de, k sa bir sre sonra Afganistan' n hakimiyetini Abdurrahman Han ele geirmi tir. 1901'de vefaat eden Abdurrahman Han zaman nda ikinci ngiliz-Afgan sava ya anm t r (1878-1880). Bu sava sonunda lke, byk apta harap olmu ve milli birlik zay flam t r. Afganistan' n iinde bulundu u bu olumsuz artlar f rsat bilen Ruslar, 1881'de Trkmenistan' i gal etmi ve bylece de Afganistan ile kom u olmu lard r. 1901'de ba a geen Habibullah Han, 1919'da lnce yerine Emanullah Han geti. Emanullah Han, Hindistan'daki ngiliz valiye bir mektup gndererek Afganistan' n ba ms z bir devlet oldu unu ve ngiltere ile iyi ili kiler kurmak istedi ini iletmi tir. ngiltere ise, Afganistan ba ms zl n kabul edip-etmemekte tereddt etmi tir. Bu durum ili kilerin gerginle mesine ve nc ngiliz-Afgan harbinin ba lamas na sebep olmu tur (1919). Bu sava ta ba ar elde edemeyen ngilizler, 8 A ustos 1919'da yap lan anla ma ile Afganistan' n ba ms zl n tan m t r. 3. Afganistan'daki Geli meler ve Trk - Afgan li kileri 3.1. 1919 - 1945 Aras Dnem Sovyetler Birli i ve Afganistan birbirini ilk tan yan lkeler olmu lard r. Sovyet-Afgan anla mas n n imzalanmas ndan gn sonra, yani 1 Mart 1921'de, Afgan heyeti ile Trk elilik heyeti aras nda da ilk Trk-Afgan ittifak Moskova'da imzalanm t r. Bu anla maya gre Trkiye Afganistan' n ba ms zl n tan yordu. Ayr ca taraflardan birine yap lacak sald r y di er taraf kendine yap lm sayacakt . Yine bu anla maya gre, Trkiye kltrel yard m erevesinde Afganistan'a retmen ve subaylar gnderecekti. Bylece iki karde millet aras nda mevcut olan manevi birlik, resmi bir anla ma ekline dn m oluyordu. Bu anla man n Ankara ve Kabil hkmetlerince onaylanmas ndan sonra, eski Medine muhaf z Fahreddin Pa a, Kabil'e ilk Trk sefiri olarak atand . Di er taraftan Sovyetler, anla ma artlar na gre Afganlara yard m etmemi ve ayr ca Buhara ve Hive'nin istiklallerini tan mayarak buradaki Mslmanlar ezmeye ba lam t r. Bu durum Afganlar' n Sovyetler'e kar daha dikkatli davranmalar n sa lam t r. Bylece ngiliz aleyhtar bir tutum yerine ngiltere ve Sovyetler Birli i aras nda bir denge politikas izlemi lerdir. Trkiye ile Afganistan aras ndaki dostlu un geli tirilmesinde Enver Pa a ve Cemal Pa a ok nemli rol aynam lard r. I. Dnya Sava sonras bu pa alar, nce Almanya ve arkas ndan da Rusya'ya gitmi lerdir. Cemal Pa a, Avrupa lkelerinin (zellikle Almanya ve Fransa'n n) Afganistan' tan mas hususunda giri imlerde bulunmu ve bunu sa lam t r. Bu s rada Enver Pa a, Trkistan'da bulunan Trkleri organize ederek Sovyetlere kar ba ms zl k sava yrtmelerine al maktad r. Sovyetler, Almanya'da bulunan Cemal Pa a'n n Afganistan'a dndkten sonra Afganistan Trklerini de Enver Pa a gibi organize edece ini ve Trkistan' n ba ms zl k mcadelesini destekleyece ini hesap etmi ve Cemal Pa a'n n Afganistan'a dn n engellemek istemi lerdir. Bunu ba aramayan Sovyetler, Afganistan'a dnmekte olan Cemal Pa a'y Tiflis'te 1922 y l nda kiral k bir Ermeni katile ldrtm lerdir. Afganistan ve Trkiye, ayn y llarda ngiliz emperyalizmine kar ba ms zl k sava yrtm lerdir. Benzer duygular n payla lmas na vesile olan bu durum, iki lke halklar n biririne daha fazla yakla t rm t r. Bu kapsamda Trk dostlu unun Afganistan'da geli mesine Mahmud Beg Tarzi nemli katk sa lam t r. Tarzi, e itiminin bir blmn stanbul'da tamamlad ktan sonra Afganistan'a gitti inde Habibullah Han'a, lke kalk nmas nda Trkiye

ve Trk ayd nlar ndan faydalan lmas gerekti ini belirtmi tir. Bu talebin olumlu bulunmas zerine de, Trkiye'den bir ayd n grubu davet edilmi ve bunlarla ortak al malar yrtlm tr. Cemal Pa a'n n katk lar ile ba layan Afgan ordusundaki yenilik abalar , Pa a'n n ehit edilmesi zerine bir sre kesintiye u ram t r. Ancak 1 Mart 1921'de Trkiye ile Afganistan aras nda imzalanan anla ma ile, Trkiye, Afganistan'a sadece askeri de il ayn zamanda e itim ve ideri alanda da modernle mesi hususunda destek sa layacakt . Bylece Trkiye'den gelen uzmanlar ile Afganistan'da modernle me abalar h zlan rken, di er taraftan da Avrupa ve zellikle Trkiye'ye tahsil iin yzlerce Afgan gencini gnderilmeye ba lanm t r Emanullah Han, Afganistan' n e itim ve modernle me al malar na katk ve destek iin di er lkelerdeki yenilikleri yerinde grmek ve yeti mi eleman temin amac yla Aral k 1927'de bir d geziye kt . M s r, Fransa, Belika, svire, Almanya, ngiltere ve Rusya'y ziyaret etti. Son olarak May s 1928'de Trkiye'ye gelen Emanullah Han, ok iten ve s cak kar lanm t r. Mustafa Kemal, Emanullah Han ve onun ahs nda Afgan milletine ilgi ve dostluk gstermi tir. Mustafa Kemal, Emanullah Han ve e i onuruna verdi i yemekte Trk milletinin Afgan milletine kar s cak duygular n belirten bir konu ma yapm ve Emanullah Han'a, ncelikle gl bir ordu kurmay tavsiye etmi tir. Bu ziyaret esnas nda, 1 Mart 1921'de imzalanan Trk-Afgan Anla mas na ek olarak, "Trkiye ve Afganistan aras nda dostluk ve te rik-i mesai muahedenamesi" ad yla yeni bir anla ma imzaland (1928) . Bu anla mada; iki devletin birbirleriyle dost olduklar , d manlar na kar ortak tav r al nmas ve ilerlemek iin gerekenleri sa lamada imkanlar iyi olan taraf n di erine yard mc olmas gibi esaslar yer al yordu. Buna gre Trkiye Cumhuriyeti; ilmi, hukuki, askeri alanlardaki uzmanlar ndan bir k sm n Afganistan'da grevlendirecekti. Emanullah Han, Afganistan'a dnd nde nceki ihmallerden tr biriken sorunlar n i huzursuzluk ve kar kl a yol at n grd. Ancak btn bu olumsuzluklar ciddiye almadan Avrupa ve Trkiye'de gzlemledi i yenilikleri uygulamaya giri ti. Acil zm gerektiren sorunlar n ertelenmesi, yeni bir hata idi. Her alanda yenilik yapmak istiyen Han, lke gerekleri do rultusunda hareket etmiyordu. Para ve eleman eksikli i de kar la t nemli engellerden biriydi. Ayr ca Mustafa Kemal'in "gl bir ordu kurma" nerisini yerine getiremedi inden lkede otorite zay flam ve ink laplarda ba ar l olamam t r. Emanullah Han, dan man seimi konusunda da isabetsiz davranm t r. Btn bu hatalar ndan sonra ge de olsa acilen "gl bir orduya sahip olmas " gerekti ini anlam ve hemen al malara ba lam t r. Trkiye'den Afganistan'a giden Kaz m Orbay ba kanl ndaki heyet al malara ba lad nda lkedeki i isyanlarda kontrolden km t . Emanullah Han, bu yenilik abalar ndan sonu alamadan ynetimden ayr lmak ve talya'ya gitmek zorunda kald . Yerine karde i nayetullah Han geti. lkedeki kar kl klar n nlenememesi zerine ise ynetim, eteci Habibullah Han'a gemi tir. Bu ynetim, Afganistan'da bulunan Trk askeri heyetini geri gndermi tir. Bu arada Fransa'da srgnde bulunan Nadir ah, lkesine dnerek Habibullah'dan Kabil ve Afganistan' kurtarm t r. Nadir ah, Afganistan'da bykeli olarak bulunan Yusuf Hikmet Bayur'un da tasvibini alarak Afganistan hkmdar oldu. Nadir ah' n zellikle Trk bykelisinin tasvibini almas , Trk dostlu una verdi i nem bak m ndan dikkat ekicidir. Nadir ah, lke gereklerine uygun ve halk taraf ndan benimsenen reformlar yapm t r. Trkiye'nin ok nem verdi i Emanullah Han' n ba ar s z olmas , Nadir ah' n da din kurallar ve din adamlar na ncelik vermesi, Trkiye taraf ndan ho kar lanmam t r. Ancak bir sre sonra Nadir ah' n yerine geen o lu Zahir ah' n reform hareketlerine devam etmesi

zerine Trkiye, tekrar Afganistan'a yakla m t r. Nadir ah, Afganistan d politikas nda ngiltere ve Rusya aras nda bir denge kurmaya al m t r. Bu siyaset, Afganistan' n bu devletlerden birisinin hakimiyeti alt na girmesini engelemi tir. Nadir ah'dan sonra o lu Muhammed Zahir ah da, ayn d politikay izlemi tir. Ancak bu durum, Afganistan' uluslararas alanda yaln zl a itmi tir. ran'la olan s n r anla mazl da bu dnemde Afganistan' n bir ba ka s k nt s olmu tur. Bu zor gnlerinde Afganistan' n yard m na hep Trkiye yeti mi tir. Afganistan ile ran aras nda 1903'den beri devam eden s n r sorununda Trkiye'nin 1934'de hakem olmas istenmi tir. Trkiye, Kaz m Orbay ba kanl nda bir heyet gnderek sorunu halletmi tir. Ayr ca Trkiye, Afganistan' uluslararas alanda d t yaln zl ktan kurtarmak iin Milletler Cemiyetine girmesini sa lam t r. Yine ayn y llarda Trkiye, e itli lkelerdeki bykelilikleri vas tas ile Afgan karlar n korumaya al m t r. 1930'lu y llarda Trk bykelisi olan Mahmut evket Esendal, Trk hkmeti ve Atatrk'n direktiflerini Afganistan'da ba ar yla uygulayarak Trk nfuzunu art rm t r. Ayr ca sempatik ki ili i ile de, Afgan kral ve hkmetiyle yak n ili kiler kurarak hkmetin ba dan man haline gelmi tir. Trkiye'den giden doktor ve uzmanlar da Afganistan'da stn hizmetler vererek takdir kazanm lard r. Afganistan'da bulunan Trk uzmanlar, ola anst abalar gstermi lerdir. Bunlardan birisi de Prof. Dr. Mehmet Ali Da p nar'd r. Da p nar hukuk m aviri olarak gitti i Kabil'de Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni bina ve hoca yoklu una ra men, 9 Haziran 1938'de kurmu tur. 1957'de plan m aviri olarak tekrar Afganistan'a giden Da p nar, kurdu u faklte mezunlar yla birlikte al m t r. II. Dnya Sava ncesinde talya ve Almanya'n n uygulad klar i gal ve istila hareketleri erevesinde Afganistan'da da faaliyet gstermeleri ve buray lkelerinin nfuz alan semeleri, Afgan liderlerini huzursuz etmi tir. Trkiye, tm zor gnlerinde oldu u gibi Afganistan'a bu konuda da yard mc olmu tur. Trkiye, 8 Temmuz 1937'de ran, Afganistan ve daha sonra Irak' n kat lmas yla Sadabat Pakt 'n kurarak Afganistan' Alman ve talyan nfuzuna d mekten kurtarm t r. Bylece bu drt slam lkesi, II. Dnya Sava ncesi zor gnlerde birlikte hareket edip birbirlerine destek olmu lard r. Sadabat Pakt 'ndan en ok rahats z olan lke Sovyet Rusya olmu tur. Trkiye, D leri Bakan Tevfik R t Aras' Moskova'ya gnderek bu Pakt n Rusya aleyhinde bir cephe olmad ve drt slam lkesi aras nda dostluk ve i birli i amal oldu unu izah gere i duymu tur. Atatrk'n nderli indeki Balkan Pakt ile talya ve Almanya'n n fa ist tehdidi, Sadabat Pakt ile de, Sovyet Rusya'n n komnist tehdidi nlenmi tir. II. Dnya Sava s ras nda Afganistan' n tarafs z kalmas na ra men baz kabilelerin isyan zerine ngilizler'in asker gndermesi, lkeye yine zor gnler ya atm t r. 3.2. 1945 - 1979 Aras Dnem II. Dnya Sava sonras y llarda Trkiye, baz s k nt l devreler ya amas ve bunlar n stesinden gelmesine ra men hala Sovyet tehdit ve tehlikesi alt nda olacakt r. Bu artlar alt nda NATO ittifak na giren ve gvenli ini teminat alt na alan Trkiye, di er dost lkeler ve Afganistan'la olan d ili kilerinde baz de i iklikler yapmak durumunda kalm t r. Bu durum, Afganistan' ieride oldu u kadar d ar da da s k nt ya sokmu ve yeniden yaln zl a itmi tir. II. Dnya Sava sonras Afganistan'da gerekle en hkmet de i ikli i ile ba bakanl a ah Mahmut gemi tir. Yeni hkmetle birlikte i ve d politikada nemli de i iklikler olmu tur. politik geli melerin baz lar ; tutuklu muhalif liderlerin affedilmesi ve nemli brokratik

grevlere getirilmesi ve yurt d nda e itim grm Afgan genlere devlet kadrolar nda grev verilmesi eklinde belirtilebilir. D politikadaki nemli geli meler ise, dnyada art k sava ncesi ngiltere roln stlenmi olan Amerika ile yak n ili ki kurulmas ve Amerika'dan ekonomik yard m temini eklinde olmu tur. Bu y llarda baz Afgan kabileleri, Cinnah liderli inde ba ms zl k mcadelesi veren ve daha sonra da Pakistan' kuran Hindistan Mslmanlar na byk destek vermi ve hatta Hindularla yap lan sava larda bizzat yer alm lard r. Bu kabileler, yap lan bir plepistle de Pakistan'a kat lmak istediklerini beyan etmi lerdir. Pakistan' n da Afgan kabileleri ile ayn duygular payla mas , buna kar l k Afganistan' n bu kabilelere yar ba ms zl k vermeyi kabul, Afganistan ve Pakistan aras nda anla mazl a sebep olmu tur. Bunun zerine Afganistan' n bir Pa tunistan milleti olu turma gayreti, sorunu bsbtn byltm tr. Amerika, Sovyet kar t bu iki lke aras ndaki sorunun zm konusunda arabuluculuk rol stlenebilece ini teklif etmi ; ancak bu teklif, Pakistan taraf ndan reddedilmi tir. Bunun zerine Trkiye'nin arabuluculu u gndeme geldi ise de, yap lan uzla ma teklifleri yine Pakistan'ca kabul grmemi tir. 1950'den sonraki y llarda da Trkiye'nin karde Afganistan'a kar e itli yard m ve dosta uyr lar srm tr. Bu kapsamda Trkiye; yay lmac komnist tehlikesine kar Afganl lar uyarm , ran'la olan s n r sorunlar n n zmnde yard mc olmu ve Afganistan' n Ba dat Pakt 'na kat lmas na al m t r. Ancak o gnk Afgan yneticilerinin ileri gr l olmay lar ve iinde bulunduklar uluslararas artlar, Afganistan' ad m ad m bir komnist i gale srkleyecektir. Afganistan ve Pakistan aras ndaki sorunlar n zlememesi zerine Afganistan, Rusya'n n da etkisi alt nda Pakistan' n hasm olan Hindistan'la yak n ili kiler kurdu. Daha sonrada Amerika'dan talep etti i modern silahlar alamamas ve Pakistan hava kuvvetlerinin sald r s na maruz kalmas , Afganistan' ister istemez Sovyetler'e yakla t rd . Ayr ca 1953'ten sonraki Amerikan ynetiminin Afganistan' d layarak ran ve Pakistan'a yapt byk askeri yard mlar da, bu yak nla may abukla t ran di er bir faktrdr. Ayn y llarda Sovyetler Birli i'nde iktidara gelen yeni ynetimde (Nikita Hru ev ve ekibi), nceki Stalin dneminin bask c yay lma politikas n de i tirerek, yumu ak ve yard m grnml bir yay lma politikas benimsemi lerdir. Bu yeni Sovyet politikas n n uygulanmas iin en uygun aday lke, iinde bulundu u artlar itibari ile Afganistan olacakt r. Bu yeni Sovyet politikas n n da etkisi ile Afganistan'da ba bakanl a Muhammed Davud Han getirilmi tir. Yeni Afgan ynetimi, Amerika ile ili kileri bozmak istememekle birlikte iinde bulunduklar ve evrelerinde geli en olaylar n etkisi ile yava yava Sovyetler'le yak n ili kiler kurmu tur. Bu durum kar s nda Trkiye, hi bir ey yapamayacakt r. Davud Han ve di er baz Afgan yneticileri; Afganistan'da i i s n f n n olmamas , ezilen kyllerin bulunmamas , kalabal k ehirlerin olmamas , yksek brokrat bir s n f n yoklu u ve Afgan halk n n slamiyete ok ba l l gibi faktrleri dikkate alarak komnizmin Afganistan'a asla gelemeyece i ve zemin bulamayaca kanaatini ta yorlard . Ancak buna z t olarak Sovyetler, yapacaklar ekonomik yard mlar ve tesis edecekleri kltrel il kilerle, Afganistan' da komnist ailenin bir yesi yapacaklar n d nyorlard . Amerika'n n Afganistan' n yard m isteklerini yine geri evirdi i bir s rada arad klar f rsat buldular ve Sovyetler'in Kabil bykelisi arac l yla yard ma haz r olduklar n ilettiler. Davud Han, Sovyetler'in bu teklifini geri evirmedi. Bunun zerine 1954 y l nda iki lke aras nda ilk kredi anla mas imzaland , kar l kl ziyaretler gerekle ti. Ba bakan Davud'un 1956'da Sovyetler Birli ine yapt ziyareti mteakip Sovyet dan manlar, Afganistan'a gelmeye ba lad lar.

1956'dan itibaren her sene 100 Afgan genci Sovyetler Birli i'ne askeri ve e itim amal gnderildi. 1960'dan sonra ise Sovyet uzmanlar, askeri akademilerde grev yapmak iin Kabil'e geldiler. Sovyet-Afgan i birli i erevesinde e itim d nda projeler, yol yap m , sulama, makina tamiri ve daha sonra da Jeolojik ara t rmalar ve ziraat alanlar ndaki al malar takip etti. Sovyetler, Afganistan'da baz zengin do al kaynaklar bulmalar na ra men bunlar kar p i lememi lerdir. Sadece do algaz kartm lar ve bunun da byk bir k sm n , lkelerine aktar p kullanm lard r. Sovyetler, izledikleri komnist yay lmac politikadan sonu almaya ba lam lard . Sovyet-Rusya'da e itim gren Afganl genler, belki de fark nda olmadan Sovyet propogandas yapmaya ba lam lard r. Sovyetler Birli i, 1960-61 y llar nda Afganistan-Pakistan sorununu daha da byterek iki slam lkesinin diplomatik ili kilerini kesmesine neden olmu tur. Pakistan ile ili kilerini kesen Afganistan' n d dnya ile ba lant kurmak iin yol olarak da Sovyetler'den ba ka bir alternatifi kalmam t . Bylece Afganistan' istedi i gibi kendine ba l bir hale getirmi tir. Amerika bu s rada devreye girerek, ran' ikna etmi ve Afganistan'a ait vas talar n bu lke zerinden transit gemesini sa lam t r. Amerikan n Sovyet nfuzuna kar Afganistan'a destek vermesi ve Afganistan' n bu durumu ok iyi de erlendirmesi sonucu, nemli ilerlemeler kaydetti ini gryoruz. Ancak bu durum, 1970'li y llara kadar srm tr. Amerika'da de i en iktidarlarlar n Afganistan'a kar ilgisiz kalmalar , buna kar n Sovyetler'in de Afganistan'da hakimiyetlerini art rmalar sonucu i alkant lar ortaya km t r. Bu ortamdan faydalanan Davut Han (1963'de Ba bakanl k'tan ayr lm t ), Genelal Abdlkadir liderli inde solcu subaylar n ve Muhammet Tereki nderli indeki sivil marksistlerin yard m ile Zahir ah' kans z bir ekilde devirerek iktidar ele geirmi tir. Davut Han, me ruti krall k idaresini kald r p kendisinin de ba kan oldu u Cumhuriyeti ilan etmi tir. Davut Han' n bu ikinci saltanat , nemli lde Afganistan'daki ac olaylar n da ba lang c olmu tur. Marksistlerin deste i ile gerekle en 1973 darbesinden sonra solcu subaylara orduda daha ok grev verilmeye ba land . Ordudaki solcu atamalar n h zlanmas benzeri durum emniyet te kilat nda da grlmeye ba land . Ancak Davut Han, 1975 sonras politikas nda de i iklik yapt . Sovyetlere kar ne oldu u bilinmeyen bir ili ki dnemine girdi. Sovyetler Birli i'nden a kca uzakla t . Davut Han, solcu olmayan yneticilere de grev vermeye ve bat yla iyi geinme politikas izlemeye ba lad . 1976'da ran'a gitti. 1977'de M s r, Pakistan ve Suudi Arabistan' ziyaret etti. Sovyetler Birli i, Davut Han' n bu faaliyetlarini temkinli bir ekilde izliyor ve Afganistan'daki dan manlar n n say s n srekli art r yordu. May s 1978'de Kabil'de toplanacak Ba lant s z lkeler Bakanlar Konferans 'nda Davut'un tutumu ele al nacakt . Ayn y l n Nisan ay nda Kabil'e gelen Kba heyetine kar Afgan ynetiminin umursamaz tavr ve daha nce sergiledi i Kba alehtar faaliyetler, sosyalist lkeler aras nda Afgan ynetimi kar t bir cephe olu turdu. Di er tarftan komnist Perem Partisi'nden Mir Ali Ekber Heybar' n ldrlmesi zerine lke iinde komnistlerin Davut Han'a kar ba latt klar muhalefet, 17 Nisan 1978'deki hkmet darbesinin ba lang c oldu. Heybar' n cenaze trenine 11 bin ki inin kat lmas Davut Han' endi elendirdi. Davut Han, hemen harekete geerek aralar nda Babrak Karmal ve Nur Muhammed Tereki'nin de bulundu u komnist Halh ve Perem liderlerini 24 Nisan'da hapsetti. Tutuklananlardan Haf zullah Emin, kamay ve orduya haber gndermeyi ba ard . 26 Nisan'da Vatan Car, Kabil'e bir tank birli i gnderirken; Abdlkadir de, Davut'un saray n bombalamak ve taraftarlar n ortadan kald rmak iin Hava Kuvvetlerini gnderdi. Askeri birliklerin o u, bunun komnist bir darbe

oldu unun fark na bile varmadan destekledi. 27 Nisan'da Davut Han ve ailesi, darbeciler taraf ndan ldrld. Nur Muhammet Terekki, Haf zullah Emin ile Babrak Karmal, serbest b rak ld ktan sonra hkmet kurma al malar na ba lad lar. Yay nlad klar bildiri ile izleyecekleri politikalar n a klad lar. Darbeciler, bir taraftan gven tesise al rken di er taraftan da May s 1978'de baz idam cezalar uygulad lar. Nisan 1978'de komnistlerin iktidara gelmesi ile, Afganistan'daki Sovyet dan man say s nda byk bir art gzlendi. Bu dan manlar, Afgan polis te kilat nda ve gizli emniyet te kilat nda birtak m dzenlemelere gittiler. Muhalefette bulunanlara e itli i kenceler uygulad lar ve toplu infazlar yapt lar. Ayr ca ubat 1979'da A.B.D. Bykelisi Adolph Dubs, nce rehin al nm ve sonra da ldrlm tr. Bykelilerinin ldrlmesi ile Amerika, Afganistan'daki Sovyet i gali kar t politikas nda daha kat ve kararl olmu tur. lerleyen gnlerde ynetime gelen komnistler aras siyasi rekabetten tr zlmeler ba lad . Bu durumda Sovyetler Birli i, orduda o unlu a sahip olan Halk 'lar desteklemi ve Babrak Karmal' ynetimden uzakla t rm t r. Perem taraftarlar , liberaller, niversite profserleri, muhafazakarlar ve milliyetiler tutuklanm t r. Bu tutuklanmalar takip eden infazlar, toplu katliamlar ve ran ah' n n devrilmesi, Afganistan'da genel huzursuzlu u daha da art rm t r. Eyll - Aral k aras dnemde huzursuzluk iyice t rmand . Eyll 1979'da iktidarda sadece Emin b rak ld . Nihayet 24 Aral k 1979'da kesin Sovyet i gali gerekle ti. Sovyet i gali ve Emin'in bir Sovyet ajan taraf ndan ldrlmesinden sonra, Babrak Karmal ba bakan oldu. Afgan halk , Rus birliklerinin lkelerine girmelerine byk tepki gsterdi. Bunun zerine Sovyetler, Karmal' ve ideresini savunmak iin Afganistan'a takviye askeri birlikler sevketmi lerdir. Bu istiladan sonra ise, her alanda Sovyet dan manlar n a rl hissedildi ve Afgan ordusu tamamen hakimiyetlerine geti. 3.3. 1979 - 1989 Aras Dnem Sovyet dan man veya teknisyenlerden Orta Asya kkenlilerin o unlu unu Tacikler te kil etmi tir. Sovyetler, Afganistan' istilalar s ras nda retim Elemenlar 'n n yetersiz olu u nedeni ile fazla ba ar sa layamam lard r. Ancak Sovyetler Birli i'ne e itim amal gnderilen Afganl renci say s nemli miktarda artm t r. rne in 1980'de Ta kent'teki 600 Afganl renci varken daha sonra bu say , 5.000'e ykselmi tir. 1982 y l nda Sovyetler Birli i'nde e itim gren toplam Afganl renci say s , 25.000'e ula m t r. Ta kent'te bulunan ve zbeke bilen baz Afganl renciler, lkelerindeki mcahit faaliyetleri hakk nda zbeklerle bilgi veriyorlard . Bu durumu nlemek isteyen Sovyet yetkilileri, Afganl grencileri Moskova ve Leningrad'a ta mak istemi tir. Ancak zbek lider Re idov' n giri imleri ile, bu durum nlenmi tir. Sovyetler, Afganistan' i gal ederken oradaki yer alt ve yer st do al kaynaklar kullanmay , Orta Do u Petrol blgesi ve Hint Okyanusu'nu denetim alt na alamay hesap ettiler. Ancak 10 y l sreli i gal dneminde bu hesap gerekle memi tir. Bu ba ar s zl k, birok sebepe dayanmakla birlikte bunlardan tanesi zel nem arzetmektedir. Bu nemli sebepler: (1) Mslman Afgan halk n n olaganst bir direni gstermesi, (2) Amerika'n n dnya kamuoyunda konuyu s cak tutmas ve baz yapt r mlar uygulamas , (3) Sovyetler'in gerekle tirdi i haks z i galin lke insanlar na getirdi i ykn ve insan kayb n n daha sonra ba layan a kl k politikas ile Sovyet halk nca renilmesi ve tasvip edilmemesi olarak belirtilebilir.

Sovyet i gali zerine Afgan halk , direni e ba lad . Ba lang ta direni gsteren Afganl lar' n e itimsizli i ve yeterli modern silahlardan yoksun bulunmalar , ba ar l olmalar n engelledi. Buna kar l k Sovyetler'in ok stn silah gcne sahip olmalar , lkeyi denetim alt na almalar n kolayla t rd . Bunun zerine, nemli bir Afgan mlteci grubu Pakistan'a gt. Pe aver vadisi, k sa zamanda Afganl mlteciler ile doldu. Say lar milyonlara ula an bu insanlar, kabile yap lanmalar n orada da olu turdular. Afgan kabileleri aras ndaki rekabet, dini ve etnik farkl l klara dayanan mcahit gruplar , aras nda birlik olu turmay engelledi. Dost lkeler, yapt klar yard mlarla bu grupla malar daha da te vik ettiler. Afganistan'da e itim ve retime fazla nem verilmemesi, geri kalmalar na, kabile hayat n srdrmelerine ve bir millet haline gelmelerine engel olmu tur. Ayr ca kurulan hkmetlerin, Afgan halk n n %60' n olu turan Ta tumlar korumas , Trk kabilelerini (zbek, Trkmen, K rg z ve Hazera), Tacik ve di er topluluklar e itim ve di er sosyal haklardan mahrum etmesi, bu kabilelerin kar arak bir Afgan milletini olu turmalar n engellemi tir. Afganistan'daki Sovyet bask ve katliam na paralel olarak Afganistan'dan Pakistan'a g edenlerin say s da artm t r. 1983 y l nda Pe evar vadisindeki mlteci say s , 3.5 milyonu bulmu tu. Pakistan, buradaki mltecileri kabilelerine gre kamplara yerle tirmi tir. BM (e itli yard m organlar yla), Dnya Sa l k Te kilat , Milletleraras al ma Te kilat , Trkiye K z lay Te kilat gibi birok yard m kurulu u, bu mltecilere e itli yard mlar sa lam t r. Suudi Arabistan ve Kuveyt ba ta olmak zere baz slam lkeleri de, Pakistan'a maddi para yard m yapm lard r. Daha sonra bu mlteci kamplar na iskan edilen Afgan kabileleri, e itli "Mcahidin Gruplar " olu turmu lard r. Bu mcahitlere Afgan ordusundan kaan subaylar n kat lmas , Pakistan ve Amerika ba ta olmak zere baz lkelerin de silah sa lamas zerine, bu mcahitler, Afganistan ilerine girerek i galci Sovyet glerine kar sava m lard r. Fakat tm bu geli melere ra men bu gruplar, bir birlik alt nda toplanamam t r. Bu olumsuz durum, hem Sovyetler'e kar ba ar y hem de siyasi birli i engellemi tir. Ne varki e itli lkeler, bu gruplar , etkisi bu gn dahi grlebilece i gibi kendi karlar do rultusunda desteklemi lerdir. Ancak Afgan halk ve mcahit gruplar n ola an st gayret ve kahramanl klar ile Sovyetlere emperyalizmine byk maddi ve manevi zararlar verdirilmi tir. Amerika, Sovyetler'in Afganistan' i gal etmesine byk bir tepki gsterdi. Amerika'n n bu tepkisini di er NATO yesi lkeler de destekledi. Yukar da da de inildi i gibi Amerika'n n Sovyet i galine kar olmas ndaki en nemli nedenlerden biri, 1979 ubat' nda bykelilerinin ldrlmesiydi. Amerikan ynetimi, byk kamuoyu bask s yla kukla Karmal ynetimini tan mam ve Senato onay na sundu u SALT II anla mas n geri ekmi tir. Kongre deste ini de alan Amerikan ynetimi, Afgan halk na kendisini ynetme hakk dahil her trl yard m yapmay resmi politika olarak ilan etti. Ancak konuyla ilgili kesin bir zmn sorumlulu unu ise, BM'e havale etmi tir. Bu durum da sorunun srnceme de kalmas na neden olmu tur. Ayr ca di er NATO lkeleri de Afganl mlteci ve mcahitlere, para ve askeri malzeme yard m yapm lard r. Kendi karlar do rultusunda in'de, Amerika yan nda yer alm ve mcahitlere yard m yapm t r. Bylece Sovyetler Birli i, uluslararas alanda yaln z kalm t r. Buna ra men hi bir hukuka dayanmayan haks z ve kanl Afganistan'daki Sovyet i gali, on y l kadar srm tr. K z l ordu Afganistan'a girdi i zaman Sovyetler, Afgan ordusundan ve Afgan hkmetinden bekledikleri ilgiyi bulamam lard r. Kendilerine yaln zca Rusya'da e itim gren subaylar yard mc olmu lard r. Umduklar n n tam tersine ordunun nemli bir k sm , Sovyetlerle i birli i yapmay ve kendi halk n ldrmeyi reddetmi tir. Sonuta 100 bin ki ilik Afgan ordusundan 70 bini silahlar yla birlikte mcahitler taraf na gemi lerdir. Sovyetler, bu ba ar s zl klar n n yan s ra Afganistan' n sarp arazisi kar s nda da aresiz kalm lard r. Btn bu ba ar s zl klar K z l orduyu kontrolden karm ve Afgan halk na kar adeta bir soyk r m

ba latm lard r. BM nsan Haklar Komisyonu'nun 20 Kas m 1985 tarihinde yay nlad rapora gre, Ocak-Eyll 1985 aras nda Sovyet ordusu, 32.755 ki iyi ldrm tr. Sovyetler'in masum halka sald r lar n renen mcahitler, kar sald r lar n s kla t rm ve nemli kay plar verdirmi lerdir. 1979-1984 y llar aras nda Sovyet ordusu 8 bini l olmak zere 25 bin kay p vermi tir. Ayn dnemde Sovyet maddi kayb da 12 milyar dolar bulmu tur. Sovyet ordusu bu kanl i galiyle 1987'e kadar hem kendisini hem de Afgan halk n ok y pratm t r. Bu tarihten sonra Sovyetler'in politikalar nda baz de i iklikler grlm ve Sovyet hkmeti ieriden ve d ar dan gelen bask lar kar s nda Afganistan'dan ekilme yollar aramaya ba lam t r. Sovyet ordusu, Brejnev devrinde Afganistan'a girmi ti. Bu haks z ve kanl i gali sona erdiren Mihail Gorbaev olacakt r. Gorbaev, Afganistan'dan ekilmek iin nce uygun zemin ve zaman aramaya ba lad . Bunun ilk ad m n da, 1979'da i ba na getirilen Karmal' Afganistan Demokratik Halk Partisi ve hkmet ba kanl klar ndan alarak att . Yerine Dr. Muhammed Necibullah' getirdiler. Necibullah'a bir "Milli Uzla ma Komisyonu" kurdurdular. Bu komisyon yeliklerine kabile reislerini getirerek hkmete kar muhalefeti nlemek istiyorlard . Ancak kabile temsilcilerine istediklerini yapt ramay nca hkmet de i ikli inden beklediklerini bulamad lar. Bu arada Gorbaev, Afganistan sorunundan ok kendi lkesinde olanlardan endi eliydi. Gorbaev, 1987 y l nda uygulamaya koydu u Perestroyka ve Glastnost ile a kl k ve yeniden yap lanma getirdi. Uygulanan bu politika ile de Rusya'n n y llard r mazlum milletleri nas l smrd ortaya kt . Sovyetler, Afganistan'dan ekilme konusunda Amerika ile ba latt klar gizli gr meleri h zland rmak zorunda kald lar. Gorbaev, 22 ubat 1988 gn svire'nin Cenevre ehrinde ba layacak gr melerden nce 8 ubat 1988'de bir a klama yaparak, 15 Mart'a kadar anla ma sa lan rsa 9 ayda Afganistan'dan ekilece ini ilan etti. Sovyetler ve Amerika aras nda yap lan anla ma, 14 Nisan 1988 tarihinde Cenevre'de imzaland . 15 May s 1988'de yrrl e giren bu anla mayla Sovyetler'in Afganistan'dan nas l ekilece i a k bir ekilde belirtilmemi olmas na ra men taraflar aras nda yap lan gizli bir protokolle Sovyetler, 120 bin ki ilik ordusunu 15 May s 1988 ile 15 ubat 1989 aras nda Afganistan'dan ekmi tir. Sonu olarak on y l sren i gali s ras nda Sovyetler'in yapt zulm ve katliamlar cezas z kalm t r. Btn Mslman lkelerde oldu u gibi dnya kamuoyu da Afganistan'daki haks zl klar kar s nda duyars z kalm t r. 3.4. 1979 Sonras Dnem Afganistan'da i sava n k sebeplerinin ba nda Afgan mcahit gruplar n n kabile yap s ndan kendilerini kurtaramamalar gelir. Bu durum Sovyet ordusunun ekilmesinden sonra da devam etmi , lkede birlik ve beraberlik sa lanamam t r. Mcahit gruplar kabilelere dayanmalar n n yan s ra "Il ml lar" ve "Radikaller" olmak zere ikiye ayr lm lard r. Ayr ca Afganistan'da ya ayan 6 milyon dolay ndaki Trk'te "Mslmanlar Birli i" adl ayr bir grup olu turmu tur. Trk mcahit grubunun ba na geen Azad Beg, Pe evar vadisine g eden ve Afganistan'da kalan Trkleri bir araya toplam t r. Ancak bu Trk mcahit grubu, Trkiye veya uluslararas kurulu lar n sa lad yard mlardan faydaland r lmam t r. Bunun zerine Trkiye, Pakistan'da ya ayan Afganl mltecilerden 5 bin ki ilik bir Trk grubu Trkiye'ye getirmi ve di erlerine de zel yard m yapm t r. Sovyetler'in Afganistan'dan geri ekilmelerinden sonra Azad Beg, Afgan Trklerinin liderli ini, bir zamanlar Afganistan ordusunda da grev yapm olan General Ra it Dostum'a b rakm t r. Afganistan Trkleri aras nda Trkiye Trkleri iin Atatrk benzeri bir misyon yklenen General Dostum, Trk mcahit gruplar n k sa srede dzenli orduya evirmi ve haklar n korumaya al m t r.

Sovyetler ve Amerikal lar n anla mas zerine Afgan mcahit gruplar ndan yedisi, Kas m 1987'de bir ittifak kurmu lar ve Afganistan'daki Necibullah hkmetini tan mad klar n duyurmu lard r. Ayr ca bu mcahit gruplar aras nda var lan mutabakat gere i; kurulacak yeni Afgan hkmetinde her bir mcahit grup lideri er ayl k dnemler iin ba bakanl k grevi stlenecekti. Ancak bu karar; Amerika, Sovyetler Birli i ve Pakistan taraf ndan desteklenmedi. Art k Afganistan iin gelecek gnlerde, mcahit gruplar aras iktidar mcadelelerinin srd karde kavgas felaketi ya anacakt . Afganistan'dan ekilmeden nce Sovyetler, ynetime kukla Necibullah' getirmi ler ve daha sonrada btn gleri ile desteklemi lerdir. Necibullah kuvvetleri ile mcahit gruplar aras ndaki arp malarda, her iki taraf ve sivil halk byk kay plar vermi tir. Kanl arp malardan sonra silah ve askeri azalan Necibullah, ailesi ile birlikte Kabil'deki BM binas na s nm t r. Bylece Afganistan, mcahit gruplar n eline gemi tir. Mcahidlerin kurduklar hkmette ba bakanl k grevine Rabbani gelmi ve y llard r harap ve bitap d m lkedeki yaralar sarmaya al m t r. Ancak k sa bir sre sonra ise, yeni hkmete kar muhalefet bym tr. Ard ndan da blgedeki Amerikan ve Pakistan karlar n korumak amac yla organize edilen Taliban rgt, mevcut hkmeti tan mayarak lkeyi silah zoruyla ele geirmi tir. Taliban birlikleri ile hkmet yan nda yer alan Ahmet ah Mesut ve General Dostum birlikleri aras nda ok etin ve kanl muharabeler olmu tur. Sava an taraflar ve sivil halk, ok byk kay plar vermi tir. 4. Sonu 1900 ncesi haritalar n incelenmesi ile Afganistan Devleti'nin bulundu u blgede daha nce byle bir devletin olmad anla lacakt r. Bu blgede, ya eski ad yla; Tatarya, skitler, Horosan, Cenubi (Gney) Trkistan gibi veya ynetim kurmu hkmdar veya slale ad yla; Hunlar, O uzlar, Gazneliler, Seluklular, Babrller ve mahalli hanl klar gibi isimlere rastlanacakt r. Tarihte Afgan diye bir millet olmam t r. Yakla k bir as r nce ngilizler, byle bir kelime yerle tirmi tir. Blge halk hayvanc l kla u ra t ndan, hayvanlar na otlak bulabilmek iin k n Penjap vadisine ger, ilkbaharda da geri dnerdi. Trkler bu halka, hareket eden veya gebe manas na gelen "Avghan" derlerdi. Bu halk ise kendisini, "Pushtu Pushtan" olarak anard . Ruslar n Trkistan' , ngilizler'in de Hindistan' i gal etmeleri, s n r kom uluklar n gndeme getirdi. Bunun zerine yapt klar hesaplar ve aralar nda yrttkleri gizli gr melerle, bir ara devlet olu turmaya karar verdiler. Bylece 19. as rda bir Afganistan Devleti do du. Ancak Gney Trkistan' da kapsayacak bu devletin ynetiminde blge halk veya Trklerin bulunmas , ngiliz ve Rus karlar na uygun de ildi. Bylece ngilizler, Penjab Sihlerini te vik ederek ve silahland rarak, William Cambell adl bir ngiliz subay n sevk ve idaresinde blgeyi i gal etmelerini sa lad lar. Daha sonra Mslman oldu u ve general nvan ald grnm verilen Cambell, General Muhammed olarak be ah n Genelkurmay Ba kanl grevini yrtm tr (Emir ir Ali'den Emir Abdurrahman'a kadar). Yakla k bir as r nce cereyan eden bu hadise, Taliban olay nda da tekrarlanacakt r. Taliban grubu, Pakistan' n Pe aver ehrinde organize edildikten sonra Afganistan'a sokularak ynetime geirilmi tir. Bu sefer, yerli Avghan kabileri silahlar ile birlikte onlara kat lm t r. Szlk anlam renci olan Taliban, Pe aver'deki medreselerde din dersleri alan genlerin kurdu u bir rgttr. Bu ocuklar n, ok stn sava tecrbesine sahip mcahitler kar s nda ba ar kazanmas ak l ve mant kla a klanabilecek bir ey de ildir. Talibanla sava an yerli halk n o unlu unu; Trkler, Tacikler ve Pushtan olmayan Turanl lar olu turmaktad r. Ayr ca Taliban kuvvetleri

aras nada birok gayrimslmn de bulundu u al nan esirlerden anla lm t r. zellikle i sava ve karde kavgas dram n n ya and dnemde Afganistan'da ya ayan halklar n kaderine tesir edebilecek ve ya ad klar derin zd raplar azaltabilecek rol, sadece Trkiye stlenebilirdi. nk; blgedeki Trk soyda lar n n varl kadar di er mcahit gruplar n gvenine sahip yegane lke Trkiye idi. Ne var ki gerek Trkiye'nin aktif arabuluculuk giri imlerinin olmamas ve kar taraftan da byle bir talebin gelmemesi, bu f rsat n ka r lmas na neden olmu tur. Yeni Afganistan Devletinin yap lanmas , Saray' n da belirti i gibi, "Afgan, Trk ve Tacik blgelerinden olu acak bir federasyon ile Afganca, Trke ve Tacikce'nin resmi diller kabul edilmesi" eklinde olmas en mant kl grlmektedir. Ancak bu ekilde lkede kal c bir bar ve huzur tesis edilebilecektir