T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MUHASEBE VE FNANSMAN

RKET ANALZ YAPMAK

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. ENDEKS VE GRAFK OKUMA.....................................................................................3 1.1. Endeksin Tanm ......................................................................................................3 1.2. Bir Endeksin Oluturulmasnda nemli ltler.......................................................4 1.3. Endeks Trleri..........................................................................................................4 1.3.1. Hisse Senedi Endeksleri....................................................................................4 1.3.2. MKB Hisse Senetleri Endeksleri......................................................................5 1.4. Grafiin Tanm ve Kullanm Alanlar ......................................................................6 1.4.1. Hisse Senedi Piyasasnda Kullanlan Grafikler ..................................................7 1.4.2. Grafiklerde Zaman ls ..............................................................................14 1.4.3. Aritmetik ve Logaritmik Eksenler ...................................................................14 1.4.4. Grafiklerde lem Miktarnn Gsterilmesi ......................................................14 UYGULAMA FAALYET ..........................................................................................15 LME VE DEERLENDRME ................................................................................16 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................17 1. TEKNK ANALZ .........................................................................................................17 2.1. Genel Bilgiler .........................................................................................................17 2.1.1. Dow Teorisi ve Teknik Analiz ........................................................................20 2.2. Teknik Analiz Aralar ...........................................................................................21 2.2.1. Destek ve Diren Kavramlar ..........................................................................21 2.2.2. Trend..............................................................................................................22 2.3. Teknik Analiz Yntemleri ......................................................................................23 2.3.1. Fiyat Formasyonlar........................................................................................23 2.3.2. Hareketli Ortalamalar (Moving Averages) ......................................................25 2.4. Trkiye'de Teknik Analiz .......................................................................................28 UYGULAMA FAALYET ..........................................................................................29 LME VE DEERLENDRME ................................................................................30 MODL DEERLENDRME...........................................................................................31 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................32 KAYNAKA ....................................................................................................................33

ii

AIKLAMALAR

AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK irket Analizi Yapmak Genel Ama Bu modl ile irketlerin tablo rapor ve grafiklerini kurallarna uyarak ve okuyarak yorumlayabileceksiniz. Amalar MODLN AMACI 1. irketlerin ve piyasalarn endekslere gre oluturduklar grafiklerini yorumlayarak yatrm karar verebileceksin. 2. irketlerin ve piyasalarn teknik analiz sonularn okuyarak yatrm karar verebileceksiniz. 343FBS049 Muhasebe ve Finansman Finans Hizmetleri Eleman irket Analizi Yapmak irket analizi yapmak iin gerekli bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Snfatlye: Bilgisayar, internet, sarf malzemeleri, spk yaynlar, firma bilgileri, bilano, gelir tablosu. Bireysel renme: Internet, ktphane, evre, kitaplar letme (sektr): Hisse senedi ve/veya tahvil karan btn iletmeler. Her faaliyet sonrasnda O faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. Modl sonunda kazandnz bilgi ve becerileri belirlemek amacyla retmeniniz tarafndan hazrlanan lme aracyla deerlendirileceksiniz.

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR

GR
Sevgili renci, Menkul kymetler borsalar, menkul deerler arz ile talebinin karlat bir piyasadr. Borsalar; fon talep edenler, tasarruflarn deerlendirmek isteyenler ve ellerinde menkul deer bulundurup da bunlar satmak isteyenler iin kurulmu bir pazardr. Bylece borsalar, menkul deer ihra eden irketler ve kurulular iin bu deerleri en iyi ekilde pazarlayabilecekleri bir piyasa olmaktadr. Piyasa ekonomisinin hakim olduu bir ortamda ekonomideki tasarruf seviyesinin ykseltilmesi ve tasarruflarn en verimli yatrm alanlarna kaydrlmas eklinde ortaya konulabilen kaynak sorununun zmlenebilmesi iin etkin bir piyasann olmas gereklidir. Byle bir piyasada bte an borlanmak suretiyle karlamak isteyen veya elinde bulunan ticari iletmeleri irket hline getirerek bunlarn hisse senetlerini halka satmak isteyen devletin, ksa veya uzun vadeli bor senedi kararak borlanmak isteyen zel sektrn ve hisse senedi kararak sermayesine ortak olacak yeni kii ve kurumlar arayan snai irketlerin karlaacaklar yer menkul kymetler borsalardr. Bu piyasalarda ilem gren hisselerden pay alarak her kurum, kurulu ve fert yatrm yapabilir. Yaplan yatrm sonucunda olumlu sonular alabilmek iin hangi hisseye yatrm yaplacann iyi belirlenmesi gerekir. Bu modl sonunda, borsaya yatrm yapacak olan kii ya da kurumlarn hisselerini belirlerken hangi yntemleri kullandklarn ve bu yntemlerin neler olduunu reneceksiniz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Bu renme faaliyeti sonunda, irketlerin ve piyasalarn endekslere gre oluturduklar grafiklerini yorumlayacak yatrm karar verebileceksiniz.

ARATIRMA
SPK mevzuat, MKB bilgileri, tantm brorleri ve tantm CDlerini temin ederek grafik okuma yntemlerini renebilirsiniz. Bir ticari iletemeye giderek irketlerin tablo, rapor ve grafiklerini nasl yorumladklarn renebilirsiniz.

1. ENDEKS VE GRAFK OKUMA

Endeksler, karmak olaylarn tek bir rakama indirgenmesini salayan, olaylar ve sonular hakknda yaklak bilgi verebilen aralardr. Geni bir kullanm alan olan grafikleri (charts), saysal verilerin izgiler kullanlarak kolay alglanmasn salayan ekiller olarak tanmlayabiliriz.

1.1. Endeksin Tanm

Endeks, bir veya daha fazla deikenin hareketlerindeki oransal deiimi lmeye yarayan bir gstergedir. Endeksler, zaman iinde bir sreklilik, dolaysyla karlatrabilme imkn salar. Bylece endekse konu olan deiken veya deikenlerin yn, deiimi veya gidii belirlenebilir. Bu nedenle endeksin, incelenmek istenen olay temsil etmesi gerekmektedir. "Gsterge" olarak da adlandrlabilecek endeksler, ayn veya farkl zaman dilimi iindeki iki veya daha fazla deikeni karlatrma imkn salarken gelecei tahmin arac olarak da kullanlmaktadr. Endeksler, ayrca ayn veya deiik meknlardaki (rnein, dier bir lkedeki) ayn veya farkl deikenlerin (rnein, hisse senedi gelirlerinin) karlatrlabilmesini salar. Endeksler; iktisat, iletme ve sosyal olaylardaki konular arasnda bir iliki (balant) olup olmad hakknda fikir de verebilir.

1.2. Bir Endeksin Oluturulmasnda nemli ltler

ncelikle endeksin amac, yani tam olarak temsil etmesi hedeflenen deikenler iyi tanmlanmaldr. Endekslerden (zellikle hisse senedi fiyat endeksleri) zaman iinde sreklilik salamas beklendiinden hesaplamada kullanlacak verilerin sreklilii ve karlatrlabilirliine zen gsterilmelidir. Belirlenen rnekler, endeksin amacyla uyumlu olacak ve deikenleri hedeflenen ekilde temsil edecek rnekler olmaldr. Endeksler, belirlenen deerlerden birini baz alp dierlerinin bu baza gre deiim orann gsterdii iin baz dnemin tespiti nemlidir. Endeksin hesaplanma yntemi, belirlenen rneklerdeki deiimleri doru gstermesi bakmndan endeksin baarsn etkiler.

1.3. Endeks Trleri

Endeks trleri unlardr: Hisse senedi endeksleri MKB hisse senetleri endeksleri

1.3.1. Hisse Senedi Endeksleri

Hisse senedi endeksleri, hisse senedi piyasasnn genel bir gstergesidir. Endeks kapsamndaki hisse senetlerinin fiyatlar baz alnarak "piyasa performans" hakknda genel bir bilgi verilebilir. Hisse senedi endeksleri, genellikle piyasann anlk durumunu yanstr. Dnyada 1884 ylndan beri kullanlmakta olan hisse senedi endeksleri, (stock, indexes and averages) genellikle ayr ekilde hesaplanmaktadr: a) Aritmetik ortalama forml ile: Aritmetik ortalama forml ile hesaplanan endekslerde hisse senedi fiyatlarnn ya da her biri iin hesaplanan basit endekslerin aritmetik ortalamas alnr. Bu tr endekslerde eer hisse senedi fiyatlarnn ortalamas alnyorsa endeksteki hisse senetlerine fiyatlar orannda arlk verilmi olur. Bylece fiyatlarnda ayn oranda deiim olan iki hisse senedinden fiyat daha yksek olan, endeksi daha fazla etkiler. Dier yntemde de btn hisse senetlerine eit arlk verilmi olur. b) Geometrik ortalama forml ile: Bu yntemde endekse dahil her bir hisse senedinin fiyat bir nceki gnk fiyatna blnr. Bulunan rakamlar birbiriyle arpldktan sonra hisse senedi says kadar kk alnr ve bir gn nceki endeks deeriyle arplr. c) irketlerin piyasa deerlerinin (market capitalization) kullanld formllerle: Bu tr endekslerde piyasay temsil etmesi iin oluturulan endeks portfynn deerindeki art veya azallar, endeksteki art veya azallar verir. Endeks, toplam piyasa deeri, piyasa deerinin bir ksm (halka ak ksm, alm satma konu olabilecek ksm, endeksin hesapland borsa kotunda bulunan ksm vb.) veya eit arlkl olarak hesaplanabilmektedir. 4

Eit piyasa deeri arlkl endekslerde, endekse dhil her bir hisse senedine eit piyasa deeri verilir. Hisse senedinin gerekleen son fiyatna gre o piyasa deerini verecek hisse adedi belirlenir. rnein endeksteki her bir hisse senedi iin belirlenen piyasa deeri 10.000 YTL olsun. A hisse senedinin en son fiyat 20 YTL ise endeks portfyne A hisse senedinden 500 adet alnacaktr. Bu yntemle tm hisse senetlerine endekste eit arlk verilmi olur.

1.3.2. MKB Hisse Senetleri Endeksleri

MKB hisse senetleri piyasas endeksleri, borsada ilem gren hisse senetlerinin fiyat ve getirilerinin btnsel ve sektrel bazda performanslarnn llmesi amacyla oluturulmutur. Fiyat endeksleri, endeksin hesaplanmasnda ve srekliliinin salanmasnda denen temetty dikkate almadan hesaplanmaktadr. Bu tr endekslerde sadece hisse senedinin deer kazanmasndan doan kazan, endekse yanstlarak hesaplanmaktadr. Getiri endeksleri ise endeksin hesaplanmasnda denen temetty de dikkate alan, srekliliinin salanmasnda denen temettlere gre de dzeltme yaplarak hesaplanan endekslerdir. Bu tr endekslerde hisse senedinin deer kazanmasndan doan kazancn yannda temettden dolay elde edilen kazan da endekse yansmaktadr. 1.3.2.1. MKB Hisse Senetleri Endeks Gruplar MKB Ulusal100 Endeksi, ulusal pazar iin temel endeks olarak kullanlmaktadr. Tm endeksler, tam saydan sonra iki haneli olarak gsterilir ve ilan edilir. Tam saydan sonraki nc hane 5ten kk ise atlr, 5 ve 5ten byk ise ikinci hane yukarya yuvarlanr. MKB Ulusal100 Endeksi: 1986 ylnda 40 irketin hisse senedi ile balayarak zamanla says 100 irketin hisse senedi ile snrlanan Bileik Endeksin devam niteliindedir. Ulusal Pazarda ilem gren menkul kymet yatrm ortaklklar hari, belirtilen artlara uyan hisse senetlerinden olumaktadr. MKB Ulusal30 ve MKB Ulusal 50 hisse senetlerini otomatik olarak kapsamaktadr. MKB Ulusal50 Endeksi: Menkul kymet yatrm ortaklklar hari Ulusal Pazarda ilem gren irketlerden belirtilen artlara gre seilen 50 hisse senedinden olumakta olup MKB Ulusal30 hisse senetlerini otomatik olarak kapsamaktadr. MKB Ulusal30 Endeksi: Vadeli lemler Piyasasnda kullanlmak zere, menkul kymet yatrm ortaklklar hari Ulusal Pazarda ilem gren irketlerden, belirtilen artlara gre seilen 30 hisse senedinden olumaktadr.

1.3.2.2. MKB-30, MKB-50 ve MKB-100 Endekslerinde Yer Alacak Hisse Senetlerinin Seimi MKB Ynetim Kurulu, Deerleme ve statistik Mdrl tarafndan hazrlanan periyodik piyasa verilerini inceleyerek endekslerde ve yedek listelerde yer alacak hisse senetlerini belirler. Ulusal Pazarda ilem gren hisse senetlerinin MKB Ulusal30, MKB Ulusal50 veya MKB Ulusal100 endeksine alnabilmesi iin deerleme dnemleri (kasm, ubat, mays ve austos) sonu itibaryla borsada en az 60 gn sreyle ilem grmesi arttr. lk defa hlka arz edilen baz hisse senetlerinde ise, borsada en az 60 gn sreyle ilem grme art aranmamaktadr. MKB Ulusal30, MKB Ulusal50 ve MKB Ulusal100 endekslerine birden fazla grup (rnein A,B,C) hisse senedi bulunan irketin, sadece bir grup hisse senedi dhil edilir. MKB Ulusal30, MKB Ulusal50 ve MKB Ulusal100 Endekslerinde yer alacak hisse senetlerinin seimi aada gsterildii ekilde yaplr: a) Merkezi Kayt Kuruluu A (MKK) kaydnda bulunan ve alm satma konu olabilecek hisse senetleri, deerleme dnemi sonu itibaryla piyasa deerlerine (hisse says kapan fiyat) gre bykten ke doru sralanr. Piyasa deerlerinin hesaplanmasnda MKK kaydnda bulunan ve alm satma konu olabilecek hisse senetlerinin deerleme dnemindeki gnlk ortalama says esas alnr. b) Borsada ilem gren hisse senetlerinin deerleme dnemi iinde ilem grmeye balayanlarn ilk 20 gnlk verileri hari gnlk ortalama ilem hacimlerine gre bykten ke doru sralanr. c) Hisse senetleri yukardaki a ve b maddelerine gre iki ayr liste hlinde sralandktan sonra aada gsterildii ekilde nihai olarak sralama yaplr: Her iki listede, birinci srada yer alan hisse varsa nihai listede ilk sraya konur. Her iki listede, birinci srada yer alan hisse yoksa ilk iki sra iinde yer alan hisse olup olmadna baklr. Nihai listede ilk srada yer alacak hisse senedi belirleninceye kadar bu ilemler tekrarlanr. Nihai listede ilk sraya konulacak hisse senedinin belirlenmesinden sonra yukardaki ilem takip eden sralar iin tekrar edilir. Her iki listede ilk sra iinde olma artn salayan iki hisse senedinin bulunmas hlinde piyasa deeri byk olan, nihai listede daha st sraya konur.

1.4. Grafiin Tanm ve Kullanm Alanlar

Geni bir kullanm alan olan grafikleri (charts), saysal verilerin izgiler kullanlarak kolay alglanmasn salayan ekiller olarak tanmlayabiliriz. Grafik hazrlayanlar (chartists), ilgilendikleri saysal verilerin kendi belirledikleri zaman dilimi getike aldklar deerleri, grafiin dikey "y" ekseninde gsterirler. Zaman ise grafiin yatay olan "x" eksenindedir. 6

Y deer

X zaman

Grafiklerden para piyasas, sermaye piyasas, mal (commodity) piyasas, kymetli maden piyasas ile vadeli ilemler (futures) piyasalarnda yararlanlr.

1.4.1. Hisse Senedi Piyasasnda Kullanlan Grafikler Grafikler, hisse senedi piyasasnda genellikle ekilde hazrlanr. izimi hakknda
detayl bilgi verilen grafikler, teknik analiz programlar tarafndan zahmetsiz bir ekilde hazrlanabildii iin yntemleri ezberlemeye gerek yoktur. izim yntemi, sadece bilgilendirme amacyla verilmitir. 1.4.1.1. izgi Grafikleri (Line Charts)

Bu grafik trnde piyasay tek bana temsil edebilen veriler kullanlr. Hisse senetlerinin kapan ve arlkl ortalama fiyatlar ile endeksler bu zellie sahiptir. Grafik, her verinin bir ncekine (bugnk fiyatn dnkne, dnknn ise bir ncekine) bir doru ile balanmas sonucunda elde edilir. Bylece srekli bir ekil ortaya kar.
rnek: A hisse senedinin kapan fiyatlar
16000 15000 14000 13000 12000 11000 10000 9000 8000 3 5 7 1 1 1 3 1 7 1 9 2 1 2 8 2 4 8 1 0 1 2 1 6 1 8 2 2 2 4 2 6 3 0

HAZIRAN '91

TEMMUZ '91

Not: Grafikler hazrlanrken karmaay nlemek iin haziran aynn tek gnleri (1,3,5,7,11), temmuz aynn ise ift gnleri (2,4,6,8,10) grafie yanstlmtr.

1.4.1.2. ubuk Grafikleri (Bar Charts, High-Low Charts) En basit hliyle en yksek, en dk ve kapan verilerini (fiyat veya endeks deerlerini) ieren ubuk grafikleri, ilgilenilen verinin herhangi bir zamanda (rnein, gnde) ald eitli deerleri gstermeye yarar. Bu grafik, fiyat aralnn (range, trading range) kolayca grlebilmesini salar. Belirlenen zaman dilimi iinde (1 gn veya 1 hafta gibi) piyasada oluan en yksek ve en dk deerler grafie "-" ile iaretlenir. Bu iki iaret, dikey bir izgi ile birbirine balanr. Dikey izginin sana konan "-" (right tic) iareti ile kapan deeri, soluna konan "-" (left tic) iareti ile de al fiyat belirtilir. rnek : A hisse senedinin ubuk grafii (gnlk) TARH 03.06.91 04.06.91 05.06.91 06.06.91 07.06.91 29.07.91 30.07.91 31.07.91
16000 15000 14000 13000 12000 11000 10000 9000 8000 3 5 7 1 1 1 3 1 7 1 9 2 1 2 8 2 4 8 1 0 1 2 1 6 1 8 2 2 2 4 2 6 3 0

EN YKSEK 11.250 11.500 11.500 11.750 11.750 13.000 12.750 13.000

EN DK 10.750 11.000 10.750 11.250 11.250 12.500 12.000 12.500

KAPANI FYATI 11.250 11.000 11.250 11.250 11.750 12.750 12.750 13.000

LEM MKTARI 770.585 585.150 1337.340 1013.425 759.450 649.075 789.155 941.665

AIRLIKLI ORTALAMA 10.882 11.181 11.180 11.543 11.502 12.697 12.338 12.779

HAZIRAN '91

TEMMUZ '91

1.4.1.3. Nokta ve ekil Grafikleri (Points and Figure Charts) Bu grafik tr, arz ve talep arasndaki deiimi en iyi yanstan grafiktir. 0 grafikteki dleri, X iaretleri ise ykselileri gstermekte ve hisse senedinin fiyat nemli lde deitike bir sonraki kolon kullanlmaktadr. rnein, hisse senedinin fiyat arttka yukar 8

doru arplar konulmakta, ancak fiyat de getii anda bir sonraki kolon kullanlmaya balanmakta ve ilk konan sfr, en son konan X iaretinin bir altndan balatlmaktadr. Bu grafik trnde zaman ve ilem miktar gsterilmez. Bunun sebebi, bir kolonun birden ok gn veya ay gsterebilmesidir (nk grafikte 0 ve Xlar zaman veya ilem miktarna gre deil, hisse senedinin fiyatndaki d ve ykselilere gre izilmektedir). Zaman ve ilem miktar, gsterilemedii hlde bu grafik tr arz ve talep deiimini ok net bir ekilde yansttndan teknik analizde yaygn olarak kullanlmaktadr. Nokta ve ekil grafiklerinde ounlukla matematiksel skala (fiyat deiimleri) kullanlr. Skaladaki blnme, hisse senedinin fiyat basamana ve istee gre ayarlanarak ksa, orta veya uzun vadeli hareketler gzlenebilmektedir. Bu skala, hisselerin borsada ilem gren fiyat aralklarna gre hazrlanrsa fiyattaki her deiim grafie yansmaktadr. Arz ve talep arasndaki deiimin bu kadar yakn takip edilmesi, fiyatn gerek yn hakknda yanltc olabilmektedir. Xnn nceki iki tepenin zerine kmas, kuvvetli bir al sinyalidir. 0n nceki iki dibin altna inmesi kuvvetli bir sat sinyalidir. kili dip, l dip ve tepe noktalar da dn iin bilgi verir. Dip noktalarn her kolonda daha yksekte kalmas ykselii, tepe noktalarn her kolonda daha aaya inmesi d ifade eder. Aada bir nokta ve ekil grafii rnei grlmektedir. Bu grafikte yeil renk k ifade ederken krmz, yaanan d eilimini ifade etmektedir.

Nokta ve ekil grafiklerinin izimi, ilk bakta ou kiiye zor gelir. Yntemin daha anlalr olmas iin aadaki ksaltmalar yaplmtr: 9

KB = G = KBxG =

Kutu boyu Geri adm kat says Kutu boyu x Geri adm kat says

Grafiklerde iaretleme, grafie son ilenen veri ile en son deer arasndaki deiim miktarna baklarak yaplr. Grafie hi iaret konulmamsa, Hisse senedinin ilk iki dnemdeki fiyat karlatrlr. Fiyat art olmusa birinci fiyat ile ikinci olarak ele alnan fiyat arasndaki tm kutulara (ikinci fiyata ait kutu da dhil olmak zere) "x" iareti konulur. Bu iaretlemeler, en soldaki stuna yaplr. Son iaret, en stteki "x"dir. Fiyat azal olmusa birinci fiyat ile ikinci olarak ele alnan fiyat arasndaki tm kutulara (ikinci fiyata ait kutu da dhil olmak zere) "o" iareti konulur. Bu iaretlemeler, en soldaki stuna yaplr. Son iaret, en alttaki "o"dur. Fiyat deimemise bir sonraki dnemin fiyat, kendinden ncekiyle karlatrlr. Bu ilem, yukardaki iki arttan biri, yani art veya azal salanncaya kadar yaplr. Grafie son olarak "x" iaretlendii durumda, Art miktar en az bir KB kadar ise en son "x"in hemen stndeki kutuya "x" iareti konulur. Bu ilem, hisse senedinin ulat en son fiyata kadar (bu kutu dhil olmak zere) yaplr. Azal miktar en az KBxG kadar ise grafie en son konulan "x"in sa alt aprazndaki kutuya "o" iareti konulur. Ayn iaretleme, hisse senedinin ulat fiyata kadar (bu kutu dhil olmak zere) yaplr.

Grafie son olarak "o" iaretlendii durumda, Azal miktar en az bir KB kadar ise en son "o"nun hemen altndaki kutuya "o" iareti konulur. Bu ilem, hisse senedinin ulat en son fiyata kadar (bu kutu dhil olmak zere) yaplr. Art miktar en az KBxG kadar ise grafie en son konulan "o"nun sa st aprazna "x" iareti konulur. Ayn iaretleme, hisse senedinin ulat fiyata kadar (bu kutu dhil olmak zere) yaplr.

Yukardaki artlarn hibirinin salanmad durumda: Herhangi bir iaretleme yaplmaz. Her fiyat iin yaplan karlatrma sonucu, st ste "x" veya "o" lardan oluan stunlarn yan yana gzkt bir grafik elde edilir.

10

rnek: A hisse senedinin kapan fiyatlar ile nokta ve ekil grafiinin izimi. Bu grafie kutu boyu ile geri adm kat saysnn kolay anlalabilmesi iin ksaca "250 x 1 grafii" de denir. A hisse senedinin ay iindeki deer deiimleri aadaki gibidir. 01.07.91 14.000 02.07.91 14.000 03.07.91 14.000 04.07.91 14.500 05.07.91 15.250 08.07.91 15.000 09.07.91 14.500 10.07.91 15.000 11.07.91 14.500 12.07.91 14.500 15.07.91 14.500 16.07.91 14.500 17.07.91 14.500 18.07.91 14.000 19.07.91 14.250 22.07.91 13.750 23.07.91 13.250 24.07.91 12.750 25.07.91 13.000 26.07.91 13.250 29.07.91 12.750 30.07.91 12.750 31.07.91 13.000

15.500 15.250 15.000 14.750 14.500 14.250 14.000 13.750 13.500 13.250 13.000 12.750 12.500 1.

x xox xoxo xo o x ox x o o o o ox oxox o o

Mum Grafikleri (Candlesticks)

Japonlar tarafndan deiik piyasalarda kullanlmak zere gelitirilen bu grafik yntemi, son yllarda teknik analizde de kullanlmaya balanmtr. ubuk grafiindeki gibi hareket eden bu grafikler, muma benzeyen ekillerden oluur. Her mum ekli, ilgili periyodda (seans, gn, hafta vs.) gerekleen al, en yksek, en dk ve kapan bilgilerini ierir. Al fiyat, seans ncesinde ilem gren ilk fiyattr. Pratikte al fiyatna eriilemedii durumlarda ise bu fiyat yerine nceki gnn kapan kullanlmaktadr.

11

Mumun boyu, al fiyat ile kapan fiyat arasndaki farka gre artar veya azalr. Kapan fiyat, al fiyatndan daha bykse mumun i ksm bo oluur. ayet kapan fiyat al, fiyatndan daha dkse o zaman da mumun ii dolu, yani rengi koyu olur. Mumun iinin dolu olmas ya da dier bir deyile koyu renkli mum, satlarn allara gre fazla olduunu ve d ifade eder. Kapan fiyatnn en dk fiyata, al fiyatnn ise en yksek fiyata eit olmas durumunda mumun altndaki ve zerindeki izgi olmaz ve ii dolu olarak teekkl eder. Aksi hlde ise yani aln en dk fiyata eit, kapann ise en yksek fiyattan olumas durumunda yine alt ve st izgileri olmayan ama ii bo bir mum ekli oluur. Dier grafik ekillerinde oluan formasyonlar, mum grafiklerinde de benzer ekilde meydana gelir. Genelde ii bo mum ekilleri, ykselii ve piyasann salamln; ii dolu ekilleri ise d ve piyasann zayfln ifade eder.

Mumlarda Ortaya kan Grnmler Ykseli trendinde veya ykseli ncesi oluan baz mum grafik ekilleri ve isimleri:

D trendinde veya d ncesi oluan baz ekiller ve isimleri:

12

Aada bir mum grafii rnei grlmektedir. Bu grafikte yeil renk k ifade ederken krmz, yaanan d eilimini temsil etmektedir.

Mum grafiklerde mumlarn eni (genilii), ilem hacmine gre belirleniyorsa grafik mum-ilem hacmi grafiine (candlevolume chart) dnmektedir. Aada bir mum-ilem hacmi grafii rnei grlmektedir. Bu grafikte yeil renk k ifade ederken krmz, yaanan d eilimini temsil etmektedir.

13

1.4.2. Grafiklerde Zaman ls

Her grafik trnde de seilen zaman ls, ounlukla gndr. Gnlk grafikler izilirken fiyatlarda sreklilik salamak amacyla hafta sonuna denk gelen gnler "x" ekseninde gsterilmez. Tatil gnlerinde de ayn durum sz konusudur. Gnlk grafik, ngilizce'de "daily graph" veya "inter-day graph" olarak adlandrlr. Grafikler; gnlk yerine haftalk, aylk, yllk gibi daha geni zaman llerinde de hazrlanabilir. Gn iinde oluan verilere erimek mmknse (her dakika veya saat ba gibi) bunlar grafiklerde gsterilebilir. Bu grafiklere gn ii grafikleri (intra-day charts) denir. Bu grafiklerin hazrlanmas, ok sayda ve sk veri geldii iin hzl olmaldr. Veri girii gibi grafiin hazrlandktan sonra incelenip yorumlanmas ve buna gre bir karar alnmas da hzl bir ekilde yaplmaldr. Bu ilemlerin hepsi (karar alma ilemi de dhil olmak zere) veya bir blm, gelimi borsalarda iletiim aletleri ve bilgisayarlar sayesinde abucak gerekletirilmektedir.

1.4.3. Aritmetik ve Logaritmik Eksenler

Grafiklerin "y" eksenleri, aritmetik veya logaritmik olarak dzenlenebilir. Aritmetik eksen kullanlarak hazrlanan grafiklerde fiyat deiim birimleri eittir. Logaritmik eksenli grafiklerde ise ayn yzdelik deiime sahip fiyat hareketleri "y" ekseninde eit mesafeye sahiptir. ki veya daha fazla hisse senedinin ayn grafikte gsterildii durumda, logaritmik eksen kullanlr. Bylece hisse senetleri, birbirleriyle daha salkl bir ekilde karlatrlabilir. Aritmetik eksenli grafiklerde 1.00 YTL'lik bir hisse senedinin 1.50 YTL'ye ykselmesi ile 5.00 YTL'lik dier bir hisse senedinin 5.50 YTL olmas ayn eimle gzkr. Hlbuki art, ilk hisse senedinde %50, ikincisinde %10'dur. Logaritmik eksenli grafikte ise birinci hisse senedindeki art belirgindir. Her iki hisse senedindeki deiimin ayn neme sahip olmas iin ikinci hisse senedinin de % 50 artp 7.50 YTL'ye ulamas gerekir. Bu durumda, logaritmik eksenli grafikte her iki art ayn gzkecektir.

1.4.4. Grafiklerde lem Miktarnn Gsterilmesi

Hisse senedi fiyat veya endeks, ilem miktarna (trading volume) baklarak daha iyi incelenebilir. Yalnz nokta ve ekil grafiklerinde zaman, teorik olarak olmad iin ilem miktar gsterilmez. izgi ve ubuk grafiklerinde ise miktar grafii, ounlukla fiyat grafiinin hemen altna ayrca izilir. Fiyatn soldaki, miktarn ise sadaki "y" ekseninde gsterildii grafiklerin de hazrlanmas mmkndr. Bu izim, bilgisayarla daha kolay gerekletirilebilir. Grafiklerdeki fiyat ile miktarn uyumlu olmas iin zaman (x) eksenlerinin ayn l biriminden gsterilmesi gerekir. rnein, grafikte endeks deerleri gsteriliyorsa toplam ilem miktar grafiindeki zamann asl grafikle uyumlu olmas zorunludur.

14

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Endeks bilgilerini temin ediniz. neriler evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile endeksin ne demek olduunu ve hangi amala kullanldn renebilirsiniz. Hisse senetleri borsa ilem gren bir iletmeyi ziyaret ederek veya internet adresini takip ederek endeksten nasl yararlandklarn veya endeksten ne tr bilgiler edindiklerini renebilirsiniz. Hisse senedi karan bir iletmeye giderek endeks olutururken hangi hedeflere ulamay amaladklarnn renebilirsiniz. Endeksler belirlenirken hangi verilerin kullanldn reniniz. Endekslerde baz dnemi belirlenirken hangi hususlara dikkat edildiini renebilirsiniz. evrenizdeki bir ktphaneye giderek endeks hesaplama yntemlerinin ne olduunu renebilirsiniz. evrenizdeki bir ktphaneye giderek hisse senedi endeksinin ne olduunu renebilirsiniz. evrenizdeki bir ktphaneye giderek veya MKB' nin internet sitesini ziyaret ederek MKB hisse senedi endeksinin ne olduunu renebilirsiniz. evrenizdeki bir ktphaneye giderek grafiklerin hangi amala kullanldklarn renebilirsiniz. evrenizdeki bir ktphaneye giderek veya borsayla ilgili internet sitelerini ziyaret ederek hisse senedi piyasasnda kullanlan grafiklerin ne olduunu renebilirsiniz. evrenizdeki bir ktphaneye giderek Trkiyede hisse senedi grafii iziminde karlalan sorunlarn ne olduu renebilirsiniz.

Endeks oluturulurken hangi ltlere dikkat edilmesi gerektiini belirleyiniz.

Endeks trlerini ayrt ediniz.

Grafiin ne demek olduunu kullanm alanlarn seiniz.

ve

15

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aada verilen bilgileri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Bir veya daha fazla deikenin hareketlerindeki oransal deiimi lmeye yarayan gstergelere grafik denir. Endeksler, belirlenen deerlerden birini baz alp dierlerinin bu baza gre deiim orann gsterdii iin baz dnemin tespiti nemlidir. Hisse senedi endeksleri, hisse senedi piyasasnn genel bir gstergesidir. Borsada ilem gren hisse senetlerinin fiyat ve getirilerinin btnsel ve sektrel bazda performanslarnn llmesi amacyla oluturulmu endekslere fiyat endeksi denir. Mum grafiklerinde kapan fiyat, al fiyatndan daha bykse mumun i ksm bo oluur. Saysal verilerin izgiler kullanlarak kolay alglanmasn salayan ekillere endeks denir. Nokta ve ekil grafikleri, endeks, kapan veya arlkl ortalama fiyatlar gibi temsil yetenei geni, tek bir veri kullanlarak kareli ktlara izilir. Endeksin hesaplanmasnda ve srekliliinin salanmasnda denen temetty dikkate almadan hesaplanan endeks trne getiri endeksi denilmektedir. Hisse senedi endeksleri; aritmetik ortalama forml, geometrik ortalama forml ve irketlerin piyasa deerlerinin kullanld formller olmak zere deiik yntemle hesaplanabilir. Endeksler, ayn veya farkl zaman dilimi iindeki iki veya daha fazla deikeni karlatrma imkn salarken gelecei tahmin arac olarak da kullanlamamaktadr. Doru Yanl

1. 2.

3. 4.

5. 6. 7.

8.

9.

10.

DEERLENDRME Cevaplarnz, modl sonundaki cevap anahtaryla karlatrnz. Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz belirleyiniz. Yanl cevaplarnzla ilgili konular, tekrar inceleyip renmeye alnz.

16

RENME FAALYET-2

RENME FAALYET-2
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda irketlerin ve piyasalarn teknik analiz sonularn okuyarak yatrm karar verebileceksiniz.

ARATIRMA
SPK Mevzuat, MKB bilgileri, tantm brorleri ve tantm CDlerini temin ederek grafiklere nasl teknik analiz uyguladklarn ve yorumladklarn renebilirsiniz. Bir ticari iletemeye giderek irketlerin tablo, rapor ve grafiklerin teknik analiz sonularn nasl yorumladklarn renebilirsiniz.

1. TEKNK ANALZ
Yatrm kararlarnn verilmesinde yardmc olacak almalardan biri de teknik analizdir. Teknik analiz almalarnda neler yaplmaktadr? imdi bunlar srasyla inceleyelim.

2.1. Genel Bilgiler

Gemite piyasada olumu eitli verilerin, bilgisayar ve grafikler yardmyla gelecei tahmin etmede kullanld bir deerleme yntemidir (Technical Analysis ). Teknik analize gre bir menkul deere ilikin deerlemede bulunurken ekonomik faktrlerin incelenmesi zorunlu deildir. Teknik analizcinin zerinde alt alan, menkul deerin fiyat, ilem miktar, trendi (trend, piyasann gittii yn gsterir. Bu yn, piyasann ini ve klardr); ksaca onun arz ve talebidir. Yani teknik analizci iin nemli olan, firmann ne yapt deil; o firmaya ait hisse senedinin borsadaki performansdr. Teknik analizin odak noktas, bu adan bakldnda arz ve taleptir. Fiyatlarn eilimini belirleyen trend, piyasadaki arz ve talebe gre deiir. Teknik analiz iin kullanlan en yaygn analiz arac grafiklerdir. Teknik analizci, bu alanda gelitirilen birok analitik ve matematiksel yntemlerle bir hisse senedine ya da piyasaya ait bu grafikler vastasyla fiyatlarn trendine ve bu trendin geleceine ilikin tahminlerde bulunur. 17

Teknik analizciler (technician) fiyat, miktar, zaman, sre ve piyasadaki tm hisse senetlerinin genel olarak gidii hakknda bilgi veren istatistiksel rakam, oran1 ve endekslerle ilgilenir ama bunlar oluturan veya etkileyen sebeplere dikkat etmezler. Bu yntemi kullananlar, piyasann eitli dnemlerde belirli trendler izledii varsaymn yapar ve bu trendlerin balang ve dn noktalarnn, yani piyasaya giri ve k zamanlarnn yakalanabileceine inanrlar. Teknik analizciler, kullandklar yntem veya teknikler sayesinde dier analiz yntemlerine gre daha iyi, erken ve salkl bir uyar sinyali alndn savunurlar. Bylece hisse senedi piyasasndakilere al, sat veya elde tut gibi neriler verirler. Teknik analiz, daha ok almdan sonraki birka gn veya hafta iinde kazanmay amalayan speklatrler (mevcut piyasa yapsnn deerlendirilmesi sonrasnda oluan beklentiler dikkate alnarak ve risk stlenilerek kazan salayabilme abasnda olan kiiler) tarafndan tercih edilir. Bu kiiler dnda uzun vadeli yatrmclar (investor) da teknik analizi temel analize ek olarak zamanlama (timing) iin kullanrlar.2 Teknik analizciler, hisse senedi piyasasnda oluan fiyatlarn yatrmclarn "duygu ve dncelerini" kapsadn ve bunu sadece kendi analiz metodlarnn ierdiini iddetle savunurlar. Teknik analizde, piyasadaki eitli kesimlerin fiyatlar belirlemesi sebebiyle beklentilere de nem verilir. Hisse senedi piyasasnda ska duyulan boa ve ay piyasas terimleri, piyasadaki eitli kesimlerin gelecek hakkndaki beklentilerinin ynn belirtir. Bu iki terim, Londra Borsas'nda 18. yzyl balarnda da kullanlyordu. Boa piyasas (bull market) terimi, gelecek hakkndaki iyimserlii belirtir. Boalar, piyasann ykselecei beklentisi iindedirler. Bu dnceye sahip kiiler, piyasa ykselmeden ellerinde yeterli para bulunmasa bile bir yere borlanp hisse senedi satn alr ve daha sonra da yksek fiyattan satarlar. Bu terimin kkeninin boalarn boynuzlar ile her eyi yukar kaldrmas olduu inanc yaygndr. "Ay piyasas" (bear market) terimi ise piyasann genel olarak gelecek hakknda karamsar olduunu ve d beklendiini belirtir. "Ayy yakalamadan derisini satmak" (To sell a bear's skin before one has caught the bear) deyiminin "ay piyasas" teriminin kkeni olduu rivayeti vardr.

Burada bahsedilen oranlar "mali analiz oranlar" deildir. Teknik analizcilerin, zellikle fiyatlar dikkate alan kendilerine zg oranlar vardr. ("Artan/azalan" veya "greli g" oranlar gibi) 2 Temel analizi kullananlarn amac, genellikle uzun sreli yatrm sonucu temett kazanc elde etmek:, teknik analizcilerinki ise ksa sre iinde sermaye (hisse senedinin sat ile al fiyat arasndaki fark) kazanc salamaktr. Temel analizciler, teknik analizcilere gre daha ok veriyle ilgilenirler ve genellikle belli bir sektrde uzmanlarlar. Teknik analizciler ise bir sektrde tamamyla uzman olmamalar sebebiyle temel analizcilere gre daha kolay sektr ve piyasa deitirip analiz yapabilirler.

18

Bu beklentiye sahip olan kiilerin risk alma dereceleri yksekse sahip olduklar hisse senetlerini daha sonra dk fiyattan geri alma beklentisiyle satarlar. Bu ilemde ama, sat ile al fiyatlar arasndaki pozitif farktan kr elde etmektir. Ayn d beklentisine sahip olup da sz konusu hisse senetlerine sahip olmayan kiiler ise bu hisse senetlerini dn alp borsada satarlar. Fiyatlar dtnde ise ayn senetleri daha dk fiyattan alp hisse senedi borlarn geri verdikten sonra aradaki fark kadar kr elde etme amacna sahiptirler. Bu ileme aa sat3 (short sale) ad verilir.4 Aa sat yapan baz kimseler ise sattklar kadar hisse senedine sahip olmalarna ramen, baz sebeplerden dolay bunlar satmak istemediklerinden aa sat ilemine konu olan hisse senetlerini baka bir yerden dn alrlar. Bu ekilde yaplan aa sat ilemleri, irkette byk miktarda hisseye sahip olan nemli konumdaki kiiler tarafndan yaplr. "Kasa"da saklanan hisselerin satlmamasnn sebebi, ortak ve yneticilerin irketteki prestij ve kontrollerini kaybetmek istememeleridir. Aa sat ileminde satm ve almda denen komisyon kadar sre de nemlidir. lem, 1 gnden ksa (seans ii) veya daha uzun sre iin geerli olabilir. Uzun sreli aa satlarda risk ve karlalabilecek sorunlar bir hayli oktur. rnein: a) Aa sat ileminde sat tarihi ile geri alm tarihi arasndaki sre iinde menkul kymetlerin baz zellikleri deiebilir. rnein, bu iki tarih arasnda hisse senetlerine temett denmesi veya irketin sermaye artrm yapmas mmkndr. Byle bir durumda hisse senedini dn veren kimse, hisse senedini elinde tutmasa da normal olarak bu haklardan yararlanmak isteyecektir. Aa sat ileminde, satlan hisse senedini alan kii ise irkete bavurup temett alacak veya sermaye artrmna katlabilecektir. Dolaysyla ayn anda iki deme veya sermaye artrmna katlm sz konusudur. Sonuta aa sat yapan, hisse senedini dn veren kiiye temett demek zorunda kalacaktr. b) kinci bir olas durum ise hisse senedini dn veren kiinin, aa sat ileminde geri alm yaplmadan hisse senedini istemesidir. dn veren kii veya kuruluun bu istei hisse senedini satmak, fiziken elinde tutmak veya baka bir amaca ynelik olabilir. Byle bir durumda aa sat yapan zor duruma decektir. Byle bir durumla karlalnca yaplacak iki ey vardr: Kendisine dn hisse senedi verecek baka bir kii veya kurulu bulmak, Geri vermesi gereken hisse senedini piyasadaki cari fiyattan satn alp hisse senedi borcunu kapatmak. Aadaki grafik, 5.00 YTL'den alnan bir hisse senedinin eitli fiyatlardan satlmas (normal ekilde hisse senedi ilemi) veya 5.00 YTL'den satlan ayn hisse senedinin yine eitli fiyatlardan geri alnmas (aa sat) durumunda elde edilebilecek kr veya
3

Bu terim ngilizce'den kelimesi kelimesine tercme edildiinde "ksa sat" anlamna geldii iin bu ekilde kullananlar da vardr. "Ksa sat" yerine, "btede ak vermek" deyiminde olduu gibi "aa sat" terimini kullanmak kanmzca tercih edilmelidir. 4 Aa sat ilemlerinde birka nemli yasal noktaya dikkat etmek gerekir. Bunlar hisse senedi fiyatlarnn maniplasyonunun engellenmesi ve hisse senedi dn verme (stock lending) ile geri isteme artlar, sreleri ve yaplan szlemelerin ieriidir.

19

zarar (dikey eksende) gstermektedir. Hesaplamalarda alm ve satm yaparken arac kurulua denen komisyonlar dikkate alnmamtr.

5 4 K A R 2 1 0 -1 0 Z A A R -2 3

ACIGA SATIS

NORMAL SEKILDE HISSE SENEDI ISLEMI

HISSE S. FIYATI

10

R -3 -4 -5

Grafikte de grld gibi aa sat ilemi yapan kii veya kurulu, hisse senedini sattktan sonra fiyat derse krda, fiyat ykselirse zararda olacaktr. Aa sat ileminde elde edilebilecek maksimum kr, hisse senedinin fiyat kadar olabilir. nk bir hisse senedinin fiyat en fazla sfra kadar debilir. Muhtemel zarar ise snrszdr. Aa satta kr veya zarar, aa sat sonras hisse senedinin piyasadan geri al fiyat, dolaysyla geri al zaman ile ilgilidir.

2.1.1. Dow Teorisi ve Teknik Analiz

Dow5, ortalamalar ve teorisi ile gnmzde hisse senedi piyasasnda en ok ismi geen kiidir. Charles Dow, teorisi zerine detayl bilgi veren bir kitap yazmamtr. "The Wall Street Journal" gazetesinde yaymlanm olan teorisi, Dow'un lmnden (1902) gnmze teknik analizciler tarafndan savunulmaktadr. Charles Dow, teknik analizin bykbabas olarak da tannr. Dow'un teorisi 6 ilkeye dayanr: Ortalamalar her trl faktr (etkeni) ierir ve yanstr (Hisse senedi fiyat endeksleri, Dow'un bahsettii ortalamalarla ayn anlamdadr.). Piyasada temel trend vardr. Her trend, sre bakmndan kendinden bir byk olan trendi dzeltir.
5

Bir yldan uzun olan ana trendler veya birincil hareketler hafta ile ay arasnda olan ikincil hareketler

ngilizce'deki okunuu Trke olarak "dauv" eklindedir.

20

haftadan az olan ufak oynama veya dalgalanmalar

Ana trendler (birincil hareketler) aamadan geer: Fiyatlar dkken akll yatrmclarn alma getii biriktirme veya toparlama dnemi Fiyatlar hzla artarken trendi izleyen birok kiinin alma getii boa piyasas dnemi Hisse senetlerinin zellikle akll yatrmclar tarafndan elden karld datm dnemi (Bu aama, ay piyasas olarak da adlandrlr.) Ortalamalar veya piyasa gstergelerinin birbirini onaylamas gerekir. Baka bir deyile endeks veya ortalamalar birbirleriyle ayn uyar ve sinyalleri vermelidir. lem miktar (volume), trendi onaylamaldr. Trend belirlenirken fiyata ek olarak ilem miktarna da baklmaldr. ster d, ister art olsun her ana trend, ilem miktarnn artmasyla desteklenir ve dorulanr. Yn veya eiminin deitiine dair sinyaller alnana dek her trend geerlidir.

2.2. Teknik Analiz Aralar

2.2.1. Destek ve Diren Kavramlar
Destek noktas veya destek seviyesi, fiyatlarn derken skt veya dn durduu, gelen taleple birlikte ykseliin balad seviyeyi ifade eder. Diren noktas ya da diren seviyesi ise fiyat ykselilerinin nn kesen nemli bir arzn olutuu, ykseliin yavalad veya durduu seviyeyi ifade eder. Bu arada destek ve diren seviyelerinde ilem hacminin nispeten yksek olutuu sylenebilir. Ykselen piyasada hem destekler hem de direnler ykselen bir seyir gsterir. Fiyatlarn destek ya da direnlerini krmas durumunda bu seviyelerin rol deiir. Krlan destekler, diren; krlan direnler ise destek grevini alr.

Ayrca trend izgileri de bir destek veya diren ilevini grr. Bu trend izgilerinin ilevi, destek veya diren izgilerinin salaml dolaysyla bu izginin krlmas durumunda rol deitirebilme yetenei (diren izgisinin destek izgisine dnebilmesi, destek izgisinin diren izgisine dnebilmesi) balca iki faktre baldr: Bunlardan ilki, ilem hacmi seviyesidir. Bir destek ya da diren seviyesinde ilem hacmi ne kadar fazla ise o seviyenin destek ya da diren seviyesi olarak fonksiyon grme potansiyeli o kadar fazladr.

21

kincisi, fiyatlarn bu fiyat seviyelerinde ilem grd zaman araldr. Fiyatlar, bu seviyelerde ne kadar uzun sre ilem grmse destek ve diren seviyeleri o lde geerli olacaktr. lem grme sresi arttka destek ve direnlerin salaml da artacaktr.

2.2.2. Trend
En basit anlamyla trend, piyasann gittii yn gsterir. Bu yn, piyasann ini ve klardr. Teknik analize gre piyasada fiyatlar, bir trend dorultusunda hareket eder. Arz ve talep bu trendin ynn belirler. Doal olarak bu trendin dorultusu yukar, aa veya yatay olabilir. Bu durumda ykselen trend (bullish, boa piyasas), alalan trend (bearish, ay piyasas) ve yatay trend sz konusudur. Ayrca trendler; zaman sreci bakmndan ana trend, (uzun vadeli trend - major, primary trend), orta vadeli trend (intermediate trend) ve ksa vadeli trend (minor trend) olarak e ayrlr. Ana trend yaklak 1 yl veya daha uzun devam eden orta vadeli trend 3-4 haftadan birka aya kadar, ksa vadeli trend ise birka gnden 3-4 haftaya kadar olan fiyat hareketlerini yanstr. 2.2.2.1. Trend izgileri Trend izgileri, trendin ynn daha belirgin ekilde ortaya koyar. Trend izgileri, fiyat hareketlerinin tepe ya da dip noktalarndan geen dz bir izgiyle izilir. Ykselen piyasada trend izgisi, fiyat hareketlerinin dip noktalarndan; alalan piyasada ise tepe noktalarndan geen dorudur. Bir trend izgisi izilebilmesi iin en az iki dip veya iki tepe noktas gerekmektedir. Genellikle fiyat formasyonlarnda olduu gibi fiyatlarn trend izgisini krdktan sonra tekrar trend izgisine kadar geri ekildii ve daha sonra tekrar yeni trend dorultusunda hareketine devam ettii grlr.

alalan trend izgisi

ykselen trend izgisi

22

Trend izgileri iziminde genel prensip, en dk ( dip ) veya en yksek ( tepe) noktadan izime balanmasdr. Birbirini izleyen iki veya dip noktann birletirilmesi sureti ile iziliyor ise ykselen trend izgisi olarak adlandrlr. Birbirini izleyen iki veya tepe noktasnn birletirilmesi sureti ile iziliyor ise bu taktirde alalan trend izgisi olarak adlandrlr. 2.2.2.2. Trend Kanallar Fiyatlarn ou zaman trend izgisinden belirli bir mesafe uzaklatktan sonra tekrar trende doru hareket ettii gzlenir. Gerekte trende paralel izilen bir izgi ile trend izgisi arasnda hareket yaanr. Ykselen piyasada kanal izgisi diren grevi grrken alalan piyasada ise destek olarak alglanr.

2.3. Teknik Analiz Yntemleri

Piyasada kullanlan iki tr analiz yntemi vardr: Fiyat formasyonlar Hareketli ortalamalar

2.3.1. Fiyat Formasyonlar

Fiyat hareketleri bazen tesadf olarak birbirinden ok farkl, dzensiz ekillerde ortaya ksa da ou kez birbirine ok benzeyen karakteristik fiyat formasyonlar olarak kendilerini gsterir. Trend deiim formasyonlar (reversal chart patterns) olarak adlandrlan bu fiyat formasyonlar, ykseli trendinden d trendine ya da d trendinden ykseli trendine geiin alglanmasnda; dier bir ifadeyle olas bir trend deiiminin belirlenmesinde analizciye yardmc olur. Kafa omuz deiim formasyonlar (Head & Shoulder Reversal Patterns), en yaygn ve en gvenilir fiyat formasyonlarndan biridir. Bu formasyonlar hem piyasann tepe hem de dip noktalarnda oluur. Tepe noktalarnda oluan bu formasyonlar, kafa omuz formasyonlar, dip noktalarda oluanlara da ters kafa omuz formasyonlar olarak adlandrlr. Piyasann tepe noktalarnda oluan kafa omuz formasyonlar, genellikle fiyatlarn ok ykseldii seviyelerde ortaya kar.

23

ekilde grld gibi tipik bir kafa - omuz formasyonu; sol omuz, kafa ve sa omuzdan meydana gelmektedir. Kafa-omuz formasyonlarnn geerli ve gvenilir olabilmesi, formasyonun oluumu srasndaki fiyat hareketleriyle birlikte zellikle ilem hacmindeki hareketlere baldr. Omuz-ba-omuz formasyonu olarak da adlandrlan bu formasyonun oluumu drt aamadan gemektedir: Ykselen bir trendin ivme kazanmas sonucu hisseye ilgi balar. Ardndan krlarn realize etmeye alan yatrmclarn satlar ve talebin azalmas sonucu k hz azalr. Fiyatlar, bir sre yatay seyrettikten sonra gerilemeye balar ki bu durum sol omzun olumaya balamasn ifade eder. k esnasnda grlen youn ilem hacmi, artk greceli olarak azalmtr. Fiyatlar, bir sre daha geriledikten sonra tekrar bir talep oluur. Bu talep ralli balangcnda al gerekletiremeyip mevcut durumu tekrar alm frsat olarak deerlendiren yatrmclarn (nceki tepede sat frsatn kardn dnen yatrmclarn) da destei ile fiyatlar bir nceki tepeden daha yukarlarda bir yerlere tar. Ancak bu yeni talep geicidir ve ksa srer. Sol omzun oluumu srasnda sat frsatn karan yatrmclar tarafndan gerekletirilen satlarla fiyatlarn ykselii engellenir ve dmeye balayan fiyatlar ba ksmn oluturur. Bu blgenin oluumu srasnda ilem hacmi maksimum fiyat seviyelerinde sol omuzdakinden daha dk dzeylerde gerekleir. Fiyatlarn sol omzun zirve seviyelerinden daha dk seviyelerde gereklemesi ile ba oluumu tamamlanr. Sol omuz ile ban sonuland dipler arasndaki hata boyun izgisi denir ve bu nokta bir sonraki aamada kritik destek seviyesidir. 24

Bu aama genellikle bir tepki aamas niteliindedir. Bir nceki aamaya nazaran ok dk bir ilem hacmi ile gerekleen bu k, genellikle sol omuz seviyelerinde son bulur. Hibir zaman ba seviyelerine ulaamayan fiyatlar, gerilemeye balar ve boyun izgisi seviyelerine ular. Bu aama sa omzun oluumunu ifade eder. Boyun izgisi seviyesine gelen fiyatlar, daha nceki seviyelerde grlen taleple karlalmamas sonucu bu seviyeyi aa doru krarlar ki bu durum teyit veya krlma olarak adlandrlr. Fiyatlarn boyun izgisini minimum %5 aa krmas ile formasyon onaylanr. Talebin zayf olmas hlinde fiyat ok daha aalara inebilir; daha sonra yeni bir atakla tekrar boyun izgisi civarnda sona erebilir veya boyun izgisini biraz yukar doru geebilir.

Teknik analizciler, fiyatlarn ynn ve hedefini belirlemek amacyla ift tepe, ift dip, anak, gen formasyonlar gibi daha birok fiyat formasyonlar kullanmaktadrlar.

2.3.2. Hareketli Ortalamalar (Moving Averages)

Hareketli veya yryen ortalamalar (moving average), teknik analizciler tarafndan sk olarak kullanlr. Bu yntemde, kapan veya arlkl ortalama gibi hisse senedini en iyi temsil eden fiyat kullanlr. Analizci isterse en yksek, en dk veya en yksek ile en dk deerin ortalamasndan da hareketli ortalama hesaplayabilir. Hareketli ortalamalar, teknik analizci tarafndan belirlenen sreye gre hesaplanr. Srenin uzunluu, alm-satm sinyalinin erken veya ge olmasn etkiler. Ksa sreli ortalamalar, uzun sreliye gre daha duyarldr. Hareketli ortalamalarda genellikle 5 veya 20 gnlk (1 hafta veya 1 aylk) sreler kullanlr. Aslnda sreyi borsa veya hisse senedine gre belirlemek en doru yoldur. Teknik analizciler, hareketli ortalamalar grafiklerde esas ele alnan fiyattan farkl bir ekilde gsterirler. Bylece tirelerden oluan (dashed) ve srekli olmamasna ramen yn ve her gnk deeri kolayca anlalabilen hareketli ortalamalarn, grafikteki fiyattan ayrt edilmesi salanm olur. Hareketli ortalamalar "basit", "arlkl" ve "eksponansiyel" olarak hesaplanabilir. Basit ortalamalar, belirlenen sre iindeki her deere eit nem verirken dier iki yntem gnmze en yakn deerlere daha fazla arlk verir. Basit ve arlkl hareketli ortalamalarda, teknik analizci tarafndan bir dnem (5 gn gibi) seimi sz konusudur. Basit ve arlkl ortalamalar, seilen dnem iindeki her fiyattan hesaplanr. Eksponansiyel ortalamalarda ise teknik analizci tarafndan herhangi bir dnem seimi yoktur. Bunun sebebi, eksponansiyel ortalamann gemiteki tm deerleri dikkate almasdr. Hareketli ortalamalarn eidini ksaca tanmladktan sonra hesaplama yntemlerini ksaca inceleyelim:

25

2.3.2.1. Basit Hareketli Ortalama Hisse senedinin son "x" gnndeki deerlerinin (fiyatnn) toplanp "x" saysna blnmesiyle elde edilir. lem, her gn yapld ve hesaplamada her deere eit nem verildii iin bu ynteme basit hareketli ortalama ad verilmitir. 2.3.2.2. Arlkl Hareketli Ortalamalar Seilen dnem (x) iindeki en eski fiyat 1, sonraki 2, ...., en son fiyat ise "x" ile arplr ve toplanr. Bulunan rakam, (1+2+...+x)'e ksaca (x+1)(x)/(2)'ye blnr. Bu hesaplama da her gn iin yaplr. 2.3.2.3. Eksponansiyel Hareketli Ortalama (X), yani ele alnan gn says kullanlarak 2/(X+1) formlyle sabit bir kat say hesaplanr. Bu kat say, hesaplanacak eksponansiyel ortalamada her gnk fiyatn arl olacaktr. Kat saynn 1'den fark ise hesaplamada bir nceki gnn eksponansiyel hareketli ortalamasna verilen arlktr.

rnek: X iletmesinin hisse senetlerinin kapan fiyatlarn kullanarak ayr hareketli ortalamann hesaplanmas: 5 GNLK HAREKETL ORTALAMA BAST AIRLIKLI EKSPONAN SYEL --------------2.700,00 --------------2.683,33 --------------2.672,22 --------------2.648,15 2.710,00 2.740,00 2.748,77 2.770,00 2.836,67 2.832,51 2.850,00 2.930,00 2.905,01 2.920,00 2.980,00 2.936,67 2.970,00 2.956,67 2.907,78 2.940,00 2.900,00 2.871,85 2.890,00 2.836,67 2.831,24 2.820,00 2.773,33 2.787,49 2.770,00 2.750,00 2.774,99 2.760,00 2.760,00 2.783,33 2.780,00 2.806,67 2.822,22

TARH 01.01.91 02.01.91 03.01.91 04.01.91 05.01.91 08.01.91 09.01.91 10.01.91 11.01.91 12.01.91 15.01.91 16.01.91 17.01.91 18.01.91 19.01.91

KAPANI FYATI 2.700 2.650 2.650 2.600 2.950 3.000 3.050 3.000 2.850 2.800 2.750 2.700 2.750 2.800 2.900

26

imdi de 05.01.91 tarihindeki verilere gre bir tane hesaplamann ayrntsn inceleyelim. 2,700+2,650+2,650+2600+2,950 5

Basit Hareketli Ortalama:

= 2,710

Arlkl Hareketli Ortalama: (2,700*1)+(2,650*2)+(2,650*3)+(2,600*4)+(2,950*5) =2,740 (5+1)*(5)/2 Hesaplanan hareketli ortalama yntemlerden hangisi kullanlrsa kullanlsn hisse senedi fiyatnn hesaplanan hareketli ortalamay keserek yukar kmas "al", aa dmesi ise "sat" sinyalini verir. Bu kuraln uygulamas, aadaki grafikte 5 gnlk eksponansiyel hareketli ortalama(EHO)6 iin gsterilmitir.

X iletm esi
3100 3000 SAT 2900 2800 2700 AL 2600 2500 2400 2300 1 2 3 4 5 8 9 10 7/ 91 11 12 15 16 17 18 19 KAPANIS FIYATI EHO (5 GNLK) AL

Analizlerinde tek bir hareketli ortalama yerine ayn fiyat kullanp biri uzun, dieri ise daha ksa bir dnem iin hesaplanan iki hareketli ortalamayla ilgilenen teknik analizciler de vardr. Bu uygulamada ksa dnemli hareketli ortalamann uzun dnemliyi keserek yukar

Trke'de eksponansiyel ortalamaya sl ortalama da denilmektedir.

27

kmas "al", aa dmesi ise "sat" sinyalini verir. Bu ynteme ngilizce'de the double crossover method denir. Hareketli ortalamalar, hangi ynteme gre hazrlanrsa hazrlansn hesaplamada ele alnan dnem boyunca gerekleen fiyatlarn trendine gre "al/sat sinyali" verir. Bu dnem iinde fiyatlarda art veya azal trendi sz konusu olduunda "iyi" sonu verir. Hareketli ortalamalar, fiyatlar dnda endeks ve eitli oranlara da uygulanabilir. Teknik analizciler, fiyatlarn belirlenen dnem iinde srekli alt ve st snrlar arasnda deimesi durumunda hareketli ortalama yntemini kullanmazlar. Ayrca alm/satm kararn sadece bu ynteme dayanarak vermezler. Bu sebepten hareketli ortalama yntemi, alm/satm kararn onaylayc ve destekleyici bir iaret olarak alglanr.

2.4. Trkiye'de Teknik Analiz

Trkiye'de sermaye piyasasnda MetaStock Professional (EQUIS International), Dow Jones Market Analyzer Plus (RTR Software) ve Share Master(Synergy Software) gibi teknik analiz yapmaya ynelik zel bilgisayar programlar kullanlmaktadr. Analiz yaparken karmak veya ok sayda forml kullanmayanlarn ise tablo analizi (spreadsheet) programlarnda kendi formllerini yazarak teknik analiz yaptklar gzlenmektedir. Bu donanm ve yazlm imknna sahip olmayanlarla teknik analize zel zaman ayrmak istemeyenler ise gerek basnn, gerekse borsa yelerinin kard eitli yaynlardan yararlanabilmektedir. Bu yaynlarda yer alan analizlerde daha ok trend izleme, zel fiyat formasyonlarn belirleme, hareketli ortalama, momentum ve artan azalan yntemlerinin kullanld gzlenmektedir. Bu yaynlarda yer alan yorum ve tavsiyelerin etkisiyle yatrmclar ile ksa dnemli alm satm yapanlarn davran biimlerini deitirmeleri olasdr. Bu kiilerin hep birlikte ayn hareketi yapmas durumunda hem sz konusu yatrm aracnn ilem grd piyasa, hem de dier piyasalar (istenmeden de olsa) farkl derece ve ekilde etkilenip ynlendirilmi olacaktr. Bunlarn dnda Trkiye'de baz eitim kurulular ile basnn teknik analiz konusunda kurslar dzenledii ve Trke yazlm eitici kitaplarn da piyasada bulunduu grlmektedir.

28

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Teknik analizin hangi kullanldn belirleyiniz. neriler evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile teknik analizin kullanm alanlarn aratrnz. evrenizde bulunan bir finans danma brosuna giderek teknik analizi hangi amala kullandklarn sorunuz. Hisseleri borsada ilem kuran bir irkete giderek veya internet adresini ziyaret ederek yaptklar teknik analizleri ve analiz sonucu hangi bulgulara ulatklarn aratrnz. evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile boa piyasasnn ne demek olduunu aratrnz. evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile ay piyasasnn ne demek olduunu aratrnz. evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile destek ve diren kavramlarn aratrnz. evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile trend kavramn aratrnz. evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile fiyat formasyonlarn aratrnz. evrenizde bulunan bir finans danma brosuna giderek hareketli ortalamalarn ne olduunu ve nasl hesaplandn aratrnz. evrenizde bulunan bir ktphaneye giderek veya internet aracl ile hareketli ortalama eitlerini aratrnz.

amala

Hisse senedi piyasasnda hakkndaki beklentilerin olduunu yorumlaynz.

gelecek neler

Teknik analiz aralarn ayrt ediniz.

ayrt

Teknik ediniz.

analiz

yntemlerini

29

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aada verilen bilgileri doru veya yanl olarak deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. Borsa fiyatlarnn ykselie getii dneme boa piyasas denilmektedir. 2. Borsa fiyatlarnn de getii dneme ay piyasas denilmektedir. 3. Dow teorisine gre hesaplanan ortalamalar her trl faktr ierir ve yanstr. 4. Endeks veya ortalamalar, her zaman birbirleriyle ayn uyar ve sinyalleri vermek zorunda deildir. 5. Fiyatlarn derken skt veya dn durduu, gelen taleple birlikte ykseliin balad durumlar diren seviyesini ifade etmektedir. 6. Fiyatlarn ykselilerinin nn kesen nemli bir arzn olutuu, ykseliin yavalad veya durduu seviyeler diren noktasn ifade eder. 7. Trkiyede teknik analiz hesaplanrken SPK tarafndan hazrlanm tek bir hazr program kullanlmaktadr. 8. Trend izgileri, fiyat hareketlerinin tepe ya da dip noktalarndan geecek ekilde izilen dz izgilerdir. 9. Kafa omuz deiim formasyonlar, piyasann sadece tepe noktalarn gsteren fiyat formasyonlardr. 10. Ykselen bir trendin ivme kazanmas, hisse senetlerine olan ilgiyi, yani talebi azaltr.

Doru

Yanl

DEERLENDRME Cevaplarnz, modl sonundaki cevap anahtaryla karlatrnz. Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz belirleyiniz. Yanl cevaplarnzla ilgili konular, tekrar inceleyip renmeye alnz.

30

MODL DEERLENDRME

MODL DEERLENDRME
YETERLK LME Bu modl ile kazandnz yeterlii lmek zere retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

31

CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET -1 CEVAP ANAHTARI
12345678910Y D D Y D Y D Y D Y

RENME FAALYET -2 CEVAP ANAHTARI

12345678910D D D Y Y D Y D Y Y

32

KAYNAKA

KAYNAKA
Sermaye Piyasas Analizleri, SPK Yaynlar, 2006. Sermaye Piyasas ve Borsa Temel Bilgiler Klavuzu, MKB Yaynlar,19. Basm, Mays 2006. AHN Mahmut, Borsada Teknik Analiz, Ankara, 2004. NAL Targan, Gelien Borsalarda Kurumsal Yatrmclar: Trkiye rnei, Sorunlar ve zm nerileri, MKB Yaynlar, 2005. YAMAN Eyp, Yaymlanmam Ders Notlar, Ankara, 2006. http://www.imkb.gov.tr/yayinlar/spkilavuzu.htm

33