VARVEISLA VARVEISLA VIGERIR & VIGERIR & ENDURBTUR ENDURBTUR

VARVEISLA, VIGERIR, ENDURBTUR OG NSTEINING VARVEISLA, VIGER, ENDURBOG NSTEINING

OG ENDURNJUN

HSAFRIUNARNEFND RKISINS

Ritr Hsafriunarnefndar rkisins Vihald og endurbtur friara og varveisluverra hsa

STEINU HS
Varveisla, vigerir, endurbtur og nsteining
Ari Trausti Gumundsson, Lnuhnnun hf. Flosi lafsson, Lnuhnnun hf.

Hsafriunarnefnd rkisins Mars 2003

Rgjf og upplsingar um vigerir og endurbtur friara hsa og hsa me varveislugildi. Hsafriunarnefnd rkisins Lyngsi 7, 210 Garabr Smi: 5302260 Netfang: husafridun@husafridun.is Veffang: www.husafridun.is Hsafriunarnefnd getur gefi upplsingar um hnnui sem hafa srhft sig endurbyggingum, inaarmenn sem srframleia vru, smii sem hafa reynslu af endurbyggingum og framleiendur ea sluaila byggingarvara sem notaar eru vi endurbyggingar.

Ljsmynd forsu: Vi Laufsveg Reykjavk. Ljsmynd: Ragnar Th. Sigursson.

byrgarmaur: Magns Sklason arkitekt og forstumaur Hsafriunarnefndar.

Ritstjrn: Ari Trausti Gumundsson, Lnuhnnun hf.

Hnnun, uppsetning og umbrot: Jon Nordsteien arkitekt mnal.

Ljsmyndir: Allar ljsmyndir eru eftir Ragnar Th. Sigursson nema annars s geti.

Prfrk: Jn Torfason.

Fjlfldun, brot og hefting: Offsetfjlritun ehf. ll rttindi skilin. Eftirprentun og ljsritun texta er heimil ef uppruna er geti. Vi ljsritun mynda og teikninga arf leyfi vikomandi hfunda. 2

EFNISYFIRLIT

Formli ................................................................. 4 Magns Sklason arkitekt og forstumaur Hsafriunarnefndar

Steining og sjnmenntaarfurinn
Ari Trausti Gumundsson jarelisfringur Inngangur ............................................................ 6 Varveisla og hsvernd ....................................... 8 Steinsteypt hs slandi fyrri hluta 20. aldar ........................................ 12 Skilgreining steiningu og rum skyldum aferum ............................................................ 14

Saga steiningar
Ari Trausti Gumundsson jarelisfringur Upphaf steiningar .............................................. 16

Steinefni til steiningar

Ari Trausti Gumundsson jarelisfringur Jarfri og efnisnmur ................................... 22

Verklsingar og varnaaror
Flosi lafsson mrarameistari Steiningaraferin hin klassska ................... 28 Steining nbygginga .......................................... 29 Vinnulsingar Efnislsingar Endurnjun / viger steindra veggja ............. 33 skileg endurnjun steiningar hva er til ra? rlegt vihald Vti a varast Nsteining, nja aferin

Vlun: n afer
Flosi lafsson mrarameistari Vlun .................................................................. 38

Heimildir og enskur tdrttur

Heimildir ............................................................ 42 English summary ................................................ 43

FORMLI

Ekki fer milli mla a hugi almennings og stjrnvalda byggingararfi slendinga hefur aukist undanfarin r. Vi hj Hsafriunarnefnd rksins finnum fyrir v a ttir eins og hsafriun og hsavernd, btt vihald gamalla bygginga og vandaar endurbtur ea endurger f strri sess umru og vi framkvmdir. etta er ngjuleg run og stafestir a starf allra eirra, sem hla a sjnmenntum dagsins, og sjnmenntaarfi okkar, hafa erindi sem erfii. Steining er gamalreynd afer vi frgang tveggja. En hn er meira en a; aferin er fundin upp slandi upp r 1930 og hn hefur rast hr. Hs, steinu me hrafntinnu-, kvars- ea skeljamulningi (skelju hs) eru lklega yfir 3.000 landinu og flestum finnst vera pri a eim. Um tma l vi a steiningin glataist r lifandi byggingarsgu okkar en n hefur hn gengi endurnjun lfdaga, eins og margt anna hsager. Gert er vi steinu hs rttan htt ea au endursteinu og hefbundin steining, samt nju aferinni vlun, er notu vi frgang nrra hsa. etta er gleiefni. Hsafriunarnefnd rkisins hefur lagt herslu a astoa sem flesta me upplsingum um verklag, efnisnotkun og margt anna sem arf vi endurbtur gmlum hsum. Ritr nefndarinnar hefur aukst a vxtum og vinsldum og essi bklingur um steininguna er njasti liurinn vileitni til a fra og leibeina. Hann er unninn samvinnu vi verkfristofuna Lnuhnnun hf. sem lengi hefur starfa a v a endurlfga steiningu og sinna verkefnum v svii. g vona a riti komi a gum notum og akka Lnuhnnun, Flosa lafssyni, Ara Trausta Gumundssyni, Ragnari Th. Sigurssyni, Jon Nordsteien og fleirum sem komu a ger ritsins fyrir samvinnu og rskleika.

Magns Sklason, arkitekt og forstumaur Hsafriunarnefndar. 4

STEINING OG SJNMENNTAARFURINN

Inngangur

Steining ljr mrgum gtumyndum heillegt og srsttt yfirbrag. r Melahverfi Reykjavk.

Hun tveggja steyptra hsa me steinmulningi ea skeljabrotum, sem daglegu tali er nefnd steining ea skeljun, er srslensk afer. Hn hefur einkum veri notu vi utanhun hsa. Gujn Samelsson arkitekt og hsameistari rkisins rai aferina og naut til ess rgjafar, t.d. Gumundar Einarssonar fr Midal sem bent hafi notkunarmguleika slenskra steinefna, bi kvars og kalsts (silfurbergs), og Kornelusar Sigmundssonar mrarameistara. Margar opinberar byggingar voru a lokum mrhaar a utan me essari afer og enn fremur er allstr hluti barhsa og allmargar strar einkabyggingar Reykjavk og var landinu me steiningu ea skeljun tveggjum. Steining einkennir heil hverfi Reykjavk og gtumyndir var landinu. egar komi var fram sjunda ratuginn var aferinni tpast beitt og l vi a ekking henni tapaist. Eftir 1990 var steiningaraferin endurvakin og hefur hn veri notu vi nokkrar nbyggingar og viamiklar vigerir eldri hsa. sama tma hefur

flestum bjum landsins, auk Reykjavkur, eru steypt hs steinu og fyrir lngu viurkennt a steiningin er meal srkenna essara bygginga. r Hlunum Reykjavk. 6

rfin vihaldi steinara tveggja aukist, enda elstu hsin orin hartnr 70 ra gmul. Margar aferir hafa skoti upp kollinum vi vihald steiningu en v miur eru sumar eirra misrnar og allva hefur tliti hsa veri spillt ea upprunaleg fer tveggja skemmd ea eyilg. Tilgangurinn me tgfu essa rits er a hla a steiningaraferinni, hvetja hseigendur til varfrni og viringar fyrir gildi bygginga sinna vi vigerir ea endurbtur, a mila eirri ekkingu og reynslu sem hefur unnist sustu rin, og loks a stula a v a steining veri notu meira mli en undanfarin r. Jafnframt hefur komi ljs a rf og hugi er frslu um steiningu, enda er komin fram kynsl hnnua og fagmanna sem ekkir ekki aferina af eigin raun vegna ess hve sjaldan henni hefur veri beitt sustu rj ratugi. hafa lka komi fram njar aferir vi veggjahun, skyldar steiningu (svonefnd vlun). ritinu, sem mia er vi arfir hsbyggjenda, umsjnarmanna fasteigna og fagmanna, eru snd dmi um steiningu og skeljun hsa, fjalla um vigerir, vinnuaferir, njungar o.fl. runum 1994-1996 var unni a undirbningi rits um steiningu. A v verki komu Byggingardeild borgarverkfrings, Rannsknastofnun byggingarinaarins og verkfristofan Lnuhnnun hf. (Lh). Vi undirbninginn unnu m.a. strur H. rarson mrarameistari, Kristjn strsson mrarameistari, Gumundur Plmi Kristinsson verkfringur, Bjrn Marteinsson arkitekt og verkfringur, Oddur Hjaltason tknifringur og orgeir S. Helgason mannvirkjajarfringur. Var verkefni kosta af Byggingardeild borgarverkfrings, Hsafriunarsji, Hsnisstofnun rkisins og Lnuhnnun hf., og var auk ess styrkt af Mraraflagi Reykjavkur, Mrarameistaraflagi Reykjavkur og Rannsknastofnun byggingarinaarins. Undirbningsvinna essi ntist n vi ger essa bklings, en hann er unninn samvinnu Hsafriunarnefndar rkisins og Lnuhnnunar hf. (byggingarsvis) undir ritstjrn Ara Trausta Gumundssonar jarelisfrings (Lh). Auk hans og Magnsar Sklasonar arkitekts (Hsafriunarnefnd) koma einnig vi sgu Flosi lafsson mrarameistari (Lh), Jn Viar Gujnsson tknifringur (Lh) og Ptur H. rmansson arkitekt (deildarstjri byggingarlistardeildar Listasafns Reykjavkur). Ragnar Th. Sigursson ljsmyndari tk flestar myndir bklingnum. Gujn Samelsson fkk tmabundi einkaleyfi steiningu snum tma og er hn gott dmi um slenskt hugvit og handverk. Enn fremur ber a telja hana bsna merkt framlag til byggingarlistar og byggingartkni landinu. Reynsla a.m.k. sex ratuga snir a utanhun me steinefnum hefur marga kosti, t.d. ber hn lgan vihaldskostna. ar a auki er steining g veurvrn og dregur v r steypuskemmdum. tlit steinara hsa er yfirleitt ekkilegt og fellur gtlega a slensku umhverfi. 7

Vlun er nlegt afbrigi af steiningu ar sem notaur er mun grfari mulningur en vi hefbundna steiningu. r mttkuhsi Hitaveitu Suurnesja, Eldborg, Svartsengi (efri mynd) og tveggur barhss Grafarholti (neri mynd).

Varveisla og hsvernd

Steiningin essum hsum, vi Laufsveg (a ofan) og vi Eskihl (bls. 9), er rjfanlegur hluti heildarinnar og gerir byggingarnar eftirtektarverar.

Hsager slandi sr jafn langa sgu og mannvistin landinu. Um mannlfi eru til miklar heimildir bk og ar er lka tluverar upplsingar a finna um hsakost fyrri tmum. Minjar um byggingar ea byggingarnar sjlfar eru miklum mun sjaldgfari ef fr eru taldar tvr til rjr nlinar aldir. Byggingararfleifin er hluti sjnmennta slendinga og sem slk askiljanleg vitund manna um sig og sna, um sgu landsins og tilvist jar ntmanum. slensk byggingararfleif er ekki strbrotin heild en bi merkileg og stundum srst. Ngir a nefna ar sklabygga sgualdarbi, jarhs, strstu stafkirkjur mialda Norurlndum, burstabi sari alda, hlain steinhs, nklasssk brujrns- og timburhs og steinsteypt barhs me nklasssku ea funkisyfirbragi fr runum 1915-1950, iulega steinu, samt mrgum opinberum byggingum essara ra, m.a. eftir Gujn Samelsson og ara merka brautryjendur hsagerar landinu 20. ld. Auvita koma svo til sgu fjlmargar byggingar eftir 1950 sem einnig eru hluti byggingararfleifarinnar en um r verur minna fjalla hr en r eldri. Hugtk eins og hsafriun, hsavernd, varveisla byggingararfleifar, vigerir, endurbtur og endurger hsa ea endurbygging eirra eru ekki umdeilanleg. hugtkin leggja menn nokku misjafnan skilning og umrur eru vallt um

Varveisla og nting hsa og annarra mannvirkja er mikilvgur liur lifandi menningarstarfi og felur um lei sr varveislu og ntingu sjnmenntaarfs landsmanna. 8

afmrkun eirra og um hve langt skuli ganga varveislu tiltekinna mannvirkja. Engar viteknar reglur eru gildi um essi efni. Um hitt eru nr allir sammla a hr landi hefur rysjtt veurfar, skortur varanlegu byggingarefni, ltill hugi samtmans gmlum hsum lengst af, en mikill hugi njungum, leitt til ess slendingar eru mun ftkari a sjnmenntaarfi svii hsbygginga en flestar arar Evrpujir. Fjldi merkra bygginga og hsa me varveislugildi er horfinn. Lklega vegur forgengileiki byggingarefnisins mjg ungt hva etta varar. Torf og timbur endist illa. M raun segja a fyrri tar byggingarhef hafi um margt veri lfrn (lkt og hj sumum indnajum og t.d. Japnum). Hs endast fremur skamman tma en eru endurbygg svipuu formi r nrtku efni og ofan . Me tilkomu varanlegs byggingarefnis, t.d. steinhleslu og steypu, rofnar endurnjunarferli og gmlu hsin eyast. N hugsun, um a byggja r varanlegu efni, tir undir a menn gleyma a hla a fyrri byggingararfi. nokkrum undanfrnum ratugum hafa vihorf landsmanna breyst og meiri viring borin fyrir sjnmenntaarfinum en ur var. Byggingar, sem lklegt er a hefu horfi fyrir ann tma, eru n varveittar me einhverju mti ea endurgerar og sfellt er unni a v a bta lggjf um ennan mlaflokk. Almenn frsla hefur komi a gu gagni 9

Vihaldi og varveislu bygginga hefur lengi veri btavant en smm saman hefur ori mikilvg breyting til batnaar. Merk strhsi ganga n hvert af ru endurnjun lfdaga (r miborg Reykjavkur).

Svipsterkar byggingar bor vi Heilsuverndarst Reykjavkur bera vel steinaa, rauleita tveggi sem ttu nokkur njung snum tma v var viki fr hefbundnum litum sem koma fram vi steiningu me kvarsi, silfurbergi og hrafntinnu. sem og aukin ekking fagflks. hefur smm saman ori ljst a mlikvari ntmans hverju sinni tlit bygginga, str, flagslega stu eirra ea hva eina dugar ekki einn sr vi mat varveislugildi mannvirkja. Viring fyrir og hugi raunveruleika fyrri tar kemur einnig vi sgu. annig hefur vihorf til gamalla bygginga sfellt ori jkvara. urrab var ekki glsihsi en tti samt a vera til, steinbir Reykjavkur eru engar hallir en eiga sinn tilverurtt, steypt, gmul bogabr getur veri fagurt mannvirki og ltil sveitakirkja ea steina burstabyggt hs r steinsteypu eru byggingar sem hfa enn til mikils meirihluta flks. Um tma, fyrst eftir a hugi vaknai varveislu hsa, bar oft v a mist var kasta hndum til vigera ea gagngerra endurbta. Rng efni voru notu ea rngum aferum beitt, oft vegna skorts upplsingum ea kunnttu, en ekki af setningi. Stundum var ofgert vi endurnjun og vigerir. essu hefur ori veruleg breyting til batnaar. Mikill smi er a endurbtum fjlmargra bygginga, allt fr Hladmkirkju og Vieyjarstofu til margra barhsa r timbri ea steinsteypu einkaeign og nrri bygginga bor vi Aalbyggingu Hsklans og Hnitbjrg Listasafn Einars Jnssonar. Virist n sem ekki veri sni af essari braut hsafriunar og hsavarveislu og er a vel. Enn arf a auka rverknina, fria og endurbta mun fleiri mannvirki og bta vi ekkingu, bi almennings og fagflks, byggingarsgunni og aferum, efnum og stl, fjlmrgu v sem styrkir starfi a varveislu byggingararfsins.

Unni a endursteiningu hss vi Engihl Reykjavk. 10

Grundvallaratrii hsverndar Nokkur almenn grundvallaratrii ber a hafa huga vi vihald og vigerir friara hsa ea bygginga me varveislugildi. Meginreglan hsvernd er a vira upprunalega ger bygginga, h aldri eirra, uppruna ea stlger. Mikilvgt er a varveita sem mest af llum hlutum byggingarinnar. Breytingar vegna vigera og endurbta skulu vera sem minnstar. Reglubundi vihald minnkar lkur kostnaarsamri endurnjun. Aeins skal rast nausynlegar framkvmdir. Heppilegast er a nota hefbundin efni, tfrslu og vinnuaferir, bi vi vigerir og endurnjun. Ef breytingar eru nausynlegar er betra a bta einhverju vi bygginguna en a fjarlgja upphaflega ea gamla byggingarhluta. Helstu byggingarsgulegu heimildirnar eru byggingunni sjlfri. Hulda hluti byggingar er yfirleitt jafn mikilvgt a varveita og a sem snilegt er. Nota skal smu vinnuaferir og sama metna vi vinnu og vi vigerir rum byggingarhlutum. Stundum er mikilvgt a varveita breytingar og endurbyggingar v r eru heimildir um sgu byggingarinnar. Byggt ritinu Gmul timburhs. tveggir, grind og klning. Hsafriunarnefnd rkisins. Reykjavk 1998.

Full sta er til ess a minna mjg oft nrfrni vi vihald hsa, endurbtur ea endurger (endurbyggingu). Slkt er samrmi vi meginvihorf erlendis enda slenskur sjnmenntaarfur hluti aljlega arfsins og ber a horfa til ess sem annars staar tkast og telst vieigandi. Nrfrni gagnvart vihaldi bygginga ber enn fremur vitni um tilgerarlausu og jkvu afstu til slenskrar byggingarsgu sem hefur smm saman ori berandi. Gamlar byggingaraferir geta veri horfnar r minni manna en r er unnt a nlgast me v a kanna heimildir og skoa gamlar byggingar. Efni sem henta, jafnvel upprunaleg byggingarefni, eru oftast tiltk n verulegs aukakostnaar. er einnig skilegt, en ekki einhlt regla, a fra yfirbrag hsa nr upprunalegu tliti fremur en gjrbreyta sndinni me njum efnum ea aferum. Tkni ntmans gerir lang oftast kleift a endurbta hs annig a efni ea aferir, sem ttu tt llegri endingu, urfi ekki a koma vi sgu egar rist er endurbtur. Nrfrni og viring fyrir vifangsefninu er aal hsafriunar og varveislu byggingararfleifarinnar, eins og ur hefur komi fram. Me essi sjnarmi a leiarljsi er bklingurinn framlag til varveislu hsa landinu. honum eru leibeiningar um endurbtur steinuum hsum settar fram v augnamii a halda vi gtri hef og hla a byggingararfinum. ar koma lka fram leibeiningar um njar aferir, sem samt hinum gmlu, geta nst vi nbyggingar og hefin annig lifa fram vi hsager landinu.

Til sjnmenntaarfs slendinga teljast einstar byggingar bor vi Hnitbjrg, sem hsir Listasafn Einars Jnssonar. Hsi er steina. Listamaurinn lagi fram grunnhugmyndir a byggingunni. 11

Steinsteypt hs slandi fyrri hluta 20. aldar

ld hlainna og steyptra hsa slandi hfst sari hluta 18. aldar me byggingu Vieyjarstofu, Nesstofu og nverandi Stjrnarrshss sem er fyrir miri mynd.

Fyrstu eiginlegu steinhsin slandi risu 1752-1792, m.a. Vieyjarstofa, Nesstofa og nverandi Stjrnarrshs. Voru etta hlain steinhs me kalksteypu ea kalklmi til a binda hlesluna. Nokku annan tug hsa, sviparar gerar, voru svo bygg runum 1860-1880. ri 1881 er sement fyrst nota kalkblnduna og til a binda steina Alingishssins. Samkvmt Insgu slendinga (Lur Bjrnsson: Steypa lg og steinsm rs, 1990) hfu 84 hs r hggnum steini og 85 litlir steinbir risi egar komi var fram ri 1910. Voru langflest hsanna Reykjavk. kom fram n tkni landinu, steinsteyputknin. hfu nokkrar tilraunir leitt til ess a bygg voru steinsteypt hs nokkru fyrr, .e. byggingar ar sem mestur hluti veggja er r blndu sements, vatns og fyllingarefna (sandur og grfari bergmylsna). Elst eru barhsi a Sveinatungu Norurrdal og vibygging vi sjkrahsi Akureyri, bar byggingarnar fr 1895. Fyrsta steinsteypta hsi Reykjavk var Barnsfjsi vi Hverfisgtu, fr 1899. Eftir 1910 kom til straukinn innflutningur sements, aukin menntun mrverki og notkun mta vi steypuvinnu. Fyrsta steypuhrrivlin barst hinga 1914. Um 1920 hafa um 1.000 steinhs bst vi au sem fyrir voru, ll unnin me hinni nju steinsteyputkni.

Skreyti er tluvert berandi steinsteyptum, slenskum hsum fr fyrri hluta 20. aldar. Mest er um upphleypt form, gjarnan langa, mja fleti, og stula, bogna kanta vi akbrnir, berandi vatnsbretti og heiti/merki ea smstyttur. Nokkrar lgmyndir (relef) eru til. Fyrsta ratuginn eftir a steinsteypt hs uru algeng voru au oft ekki hu heldur hldu veggir ferinni sem eir fengu vi hrnun steypunnar. Einnig tkaist a ksta hs a utan me steypu- ea kalkblndu. Grtt yfirbrag steypunnar li mrgum hsum fremur skelltta og drungalega fer og var stundum reynt a nota ljsa kalkblndu ea fyrstu gerir mlningar til a bta r v. Mlning essi entist yfirleitt illa. Mrhun, .e. setning sltts lags r unnri blndu sements og sands, kom fram rija ratug 20. aldar en var litur hsunum enn grr ef ekkert var a gert. essu umhverfi koma fram hugmyndir um ara hun, t.d. hraunaa fer mrhar, blndun ea kast me einhvers konar mulningi ea litarefni, og svo steiningin, sem reyndist best og ni langmestri tbreislu. Me v a nota mist ljsan ea dkkan steinmulning ea skeljasand fkkst krkomin dkk ea ljs fer tveggi sem lka tti tilbreyting fr einsleitum steypugrmanum. Var steining einnig notu til skrauts, .e. sumir hlutar tveggja, kantar, upphleypt steypumynstur, jafnvel heiti fyrirtkja, voru steinu rum lit en veggir vikomandi byggingar.

12

Smileg ea g veggjamlning steinsteypu og mrh kom ekki til sgu svo neinu nemur fyrr en eftir 1950-1955. miss konar gallar og skemmdir eru kunnir fylgifiskar steinsteypunnar slenskum hsum. Raka- og frostskemmdir eru nokku algengar og um tma bar tluvert skemmdum vegna svonefndrar alkalvirkni steypunni. Virist sem steiningu s ekki um a kenna, heldur vert mti, a hn hafi fremur komi veg fyrir vandkvi ea dregi r eim og reynst vel mia vi ara tveggjahun ea tveggjaklningu sem tkast hefur. Einnig endist steining jafnan betur en mlning. Steiningu er fyrst og fremst a finna tveggjum hsa. Eli mla samkvmt er s hluti hverrar byggingar berandi og hann segir sna sgu um hnnun hssins og byggingu, aldur, samflagsastur byggingartma og margt fleira. Steining er eitt helsta srkenni slenskra, steinsteyptra hsa fr tmabilinu 1930-1960. Hn er, hvernig sem hana er liti, mikilvgur hluti byggingarsgunnar. Me njum steiningaraferum gti essi frgangur tveggja auk ess gengi endurnjun lfdaga og frt umrdda hef slenskri hsager skrefi framar. egar alls essa er gtt tti steining ea varveisla steindra tveggja a hfa til hseigenda og hsbyggjenda og vera eim hagfelld langflestum tilvikum. 13

rj dmi um steypt skreyti steinhsum Reykjavk: rn vi Laugaveg, sla vi Austurstrti og skreyti hsi Landsbanka slands.

Skilgreining steiningu og rum skyldum aferum

Steining er nyri sem fram kom fjra ratug 20. aldar um veggjahun ar sem mulin steinefni eru fest ysta lag steinlms/mrs vegg. flt ann, sem vinna skal a, er lagt unnt steinlmslag, t.d. 2-5 mm ykkt, en san er bori steinlmslagi lag af smsteinum ea muldum steinefnum, sem a str og ummli eru nokkru strri en hunarlagi er ykkt (Lsing steiningu r Hstarttardmi 1943). annig er hugtaki nota essum bklingi og jafnan tt vi aferina ofangreindu sem kennd er vi Gujn Samelsson. Vlun er einnig nyri (slensk mlst / Ari Pll Kristinsson) en fram komi 2001. a vi nja afer veggjahunar, sem Lnuhnnun (einkum Flosi lafsson) hefur ra, ar sem steinefni er grfara, vinnuaferir eru a sumu leyti arar og svokallaur seinkari er notaur vi vinnuna. Endursteiningu, nsteiningu og vlun er lst srkflum sari helmingi bklingsins.

Svipmyndir af steinuum fltum me blnduum mulningi stein- ea bergtegunda. nestu myndinni sst dmiger frostsprunguskemmd tvegg. 14

Vlun er nlegt afbrigi af steiningu ar sem steinefni er grfara, vinnuaferir eru a sumu leyti arar og svokallaur seinkari er notaur vi vinnuna.

SAGA STEININGAR

15

Upphaf steiningar

Vi steiningu jleikhssins voru lk hlutfll af hrafntinnumulningi, kvarsi og silfurbergsmylsnu notu til ess a n fram misdkkum fltum byggingunni.

egar kom a byggingu jleikhssins hafi steypa veri notu slandi a einhverju marki fr v um aldamtin ea rj ratugi. Lengst af voru sltthun og hraunhun algengustu aferirnar vi hun mrveggja. egar Austurbjarskli var byggur Reykjavk 1927-1930 rai Sigurur Gumundsson arkitekt ntt afbrigi hraunhunar, sem kalla hefur veri perluhraunun, perlukast ea skvetthraunun. fer essi er t.d. berandi Verkamannabstunum vi Hringbraut/svallagtu. En helsta framfaraspori mrhun veggja var kvars- og hrafntinnuhun Gujns Samelssonar, segir Gumundur Hannesson (1943) grein um hsager slandi Insgu slands. Perluhraunun var notu nokkrar byggingar. Enn var mlu mrh algengust ea mlaur mr sem lt fljtt sj. a mtti bersnilega ra tveggjahunina enn frekar til a mta rfum flks. Aalstan fyrir v a nrrar aferar er leita virist vera ljs: flestum strhsum vorum hfum vr nokku lrt ... Bygging leikhssins verur vonandi til ess, a svikular sltthir veggjum hverfa og allur s mikli kostnaur, sem hefir fylgt hinni sfelldu mlningu hsum a utan. Svo segir hfundur steiningarinnar, Gujn Samelsson, um jleikhssbygginguna og steiningaraferina (1933). a var knjandi rf sem

Gujn Samelsson arkitekt (t.v.) er helsti upphafsmaur steiningar en Kornelus Sigmundsson mrarameistari (t.h.) hafi umsjn me verklegum framkvmdum egar fyrsta byggingin var hu, .e. jleikhsi. 16

ri mestu um vinnu sem lg var a ra nju aferina. Af heimildum a ra virist sem hugmynd Gujns Samelssonar hafi upphafi veri s a nota og endurbta afer til mrhunar sem hinga barst fr Noregi. Hn flst v a grantmulningi var blanda ysta kast vi mrhun og hin san burstu og sruvegin til ess a litur steinmulningsins kmi betur ljs. Gujn fri essar aferir skrefi framar og endurbtti. jleikhsi var mrha tpum fimm rum eftir a byrja var byggingu ess (1933). M telja a upphaf steiningar verki. Steining hinnar stru byggingar fr fram undir verkstjrn Kornelusar Sigmundssonar mrarameistara. Um hugmyndir Gujns skrifar Jnas Jnsson fr Hriflu: Hann tk a gera tilraunir me litfagrar slenzkar bergtegundir vi steinun mrveggja. Lagi hann mikla stund tilraunir me hrafntinnu, kvarz og baulustein. Jafnframt uppgtvai hann nja afer vi a festa ennan steinmulning ruggan og fallegan htt vota steinh mrfltinn. (Jnas Jnsson 1953). Hrafntinnumulningur er mest berandi efni steiningarh jleikhssins. Viger stendur fyrir dyrum (2003). Er tali a Jnas s hfundur hugtaksins steinun/ steining. 17

 Hlahverfi Reykjavk er fjldi hsa mist steinaur ea skeljaur.

Fyrrgreind norsk afer ar sem mulningnum var blanda ysta kasti og sementsefjan san hreinsu af honum me sru og bursta var aldrei tbreidd hr landi en ru mli gegndi um afer Gujns. Hn var vinsl. Voru fjlmargar byggingar slandi steinaar nstu ratugina eftir byggingu jleikhssins. Auk ess hefur nlega sst til steiningaraferar Gujns erlendis, a.m.k. London (strur H. rarson 1994, munnlegar upplsingar) og Edmonton Kanada (Sigurur J. Helgason 1994, munnlegar upplsingar). Gujn fkk snum tma einkaleyfi fyrir aferinni Danmrku, Englandi og slandi en hr verur ekki fjalla nnar um au leyfi n deilur og dmsml hrlendis vegna einkaleyfisins og missi ess (Hstirttur 1943 og 1945). Steiningarafer Gujns hefur staist tmans tnn grundvallaratrium, en henni hefur veri beitt njan htt og hn hefur rast. egar greina essa run er gagnlegt a skipta tmabili steiningar rennt: Upphafstmabili, .e.a.s. tmabili fr 1933 til u..b. 1960, tmabil ldeyu og margvslegra og oftast heppilegra tilrauna til vigera, og loks tmabili eftir a aferin vaknai r di, .e.a.s. tmabili fr u..b. 1990 til essa dags. Tluvert er um skelju hs Reykjavk og var. Skeljunin er ekki jafn endingarg og steining. 18 S run sem var remur ratugum fyrsta tmabilsins tengist aallega steinefnanotkuninni.

slensku steinefnin steiningunni voru ljst kvars, svrt hrafntinna og hvtt ea glrt kalst (silfurberg). Grjt var stt um nokku langan veg og svo muli. Kostnaurinn var tluverur og fyrstu rin var steiningin talin alldr, og var a til ess, a Stefn Einarsson trsmameistari tk a nota skeljamulning sta eirra (1937), og hefur s afer veri notu mrgum hsum (Gumundur Hannesson 1943). Hugtaki skeljun er oftast nota sta steiningar. Er skemmst fr v a segja a skeljun er ekki eins g hunarafer og steining vegna ess a ending skeljaharinnar er minni en steiningarhar. Ein orskin er efnaverun vegna elilegrar kolsru regnvatni ea annarrar sru rkomu. nnur er s a skeljamulningurinn er bsna brothttur mia vi steintegundir. slensku steinefnin, einkum kvars og silfurberg, voru a miklu leyti upp urin um mijan sjtta ratuginn. Sustu tv hsin sem voru hu me slenska kvarsinu r Midal / ormsdal voru frgengin 1955 (strur H. rarson mrarameistari, munnlegar upplsingar 1994). sasta skeii essa upphafstmabils tku menn a nota erlend steinefni vi steininguna, fyrst og fremst innflutt kvars, mist eingngu ea blanda me slenskum efnum, helst hrafntinnu og kalsti (silfurbergi). Steinmulningurinn Heilsuverndarstinni er erlendur a uppruna.

tveggir Heilsuverndarstvarinnar Reykjavk eru dmi um steinaa fleti me erlendum mulningi sem essu tilviki er rauleitt, fnkorntt djpberg. 19

Me nrri hunarafer, sem er skyld steiningu og kllu vlun, nst fram ferskt og grft yfirbor veggfltum. Meal fyrstu bygginga me vluum veggjum eru Mttkuhs Hitaveitu Suurnesja Svartsengi (Eldborg) og nbygging Leirubakka Landsveit (fyrirhuga Heklusetur) a ofan. Upp r 1960 lagist steining a mestu leyti niur en , undir lok essa fyrsta tmabils steiningarinnar, hfst einnig skei vigera og endurnjunar. Flestar r aferir sem menn fundu upp voru meingallaar. mist voru vigerirnar endingarlitlar ea r spilltu tliti bygginga og stundum fru r tliti langt fr v upphaflega, einkum egar teki var upp v a mla steinu hs. einhverjum tilvikum ri breyttur smekkur og eigendur vildu stundum reyna a breyta lit tveggja. essum millibilskafla og upphafi sasta tmabilsins var enn fremur minna um a fagflk ea hseigendur ekktu steiningaraferina. rija tmabilinu sgu steiningar er enn miki um vigerir og endurnjun steinara hsa og m gera r fyrir a umfangi aukist nstu rin. Framrun steiningarinnar essu tmabili er fyrst og fremst tengd vigerum og endurnjun. Byggingardeild borgarverkfrings Reykjavk vann a v a endurbta aferir vi vigerir, og n vigerarafer, endursteining, var ru til hltar, fyrst og fremst byggingarsvii Lnuhnnunar Reykjavk. Fyrsta byggingin sem annig var endurger me steiningu er Neskirkja Reykjavk. Enn fremur var fundin upp n afer vi a steina fleti, innan- ea utanhss, svonefnd vlun, vegum Lnuhnnunar. Fyrsta byggingin ar sem s afer var ntt a marki er Mttkuhs Hitaveitu Suurnesja Svartsengi.

Va hafa steinu ea skelju hs veri mlu me misjfnum rangri. Oftast endist mlningarhin fremur illa og arfnast miklu tara vihalds en endursteinaur fltur. 20

STEINEFNI TIL STEININGAR

21

Jarfri og efnisnmur
Uppsprettur og forsendur steiningaraferar Gujns Samelssonar eru a.m.k. rjr: fyrsta lagi bygging strhsis undir jarleikhs sem hafist var handa um 1928, ru lagi hin norska steiningar- og sruvottarafer vi utanhun, sem ur er lst og beitt var hrlendis fyrir 1930, og rija lagi gullleit slandi. Um fyrstu tv atriin var fjalla hr a framan og verur n sagt fr riju uppsprettunni, auk annars. Gujn Samelsson hf a reyna fyrir sr me notkun slenskra berg- og steintegunda utanhun egar honum var ekki leyft a flytja inn erlend steinefni utanhun jleikhssins. Sjnir hans beindust a steinefnum sem rtt var um, bi tengslum vi gullvinnslu landinu (t.d. Esju og vi Seljadals skammt fr Reykjavk) og vi leirmunager sem hfst 1927 (Listvinahsi). og vi kvars landi Midals og ormsdals vi Seljadals upp undir Mosfellsheii er gull a finna, og var uppgtvun ess um 1909 til ess a verulegur hugi vaknai gullvinnslu, og nokkurra ra tmabili fyrir og eftir fyrra str voru gerar all umfangsmiklar rannsknir magni og vinnsluhfni ess. upphafi aldarinnar fkk Einar Gumundsson bndi Midal ttingja sinn, sem stundai gullgrft stralu, til a greina gull snishorni r kvars sem liggur yfir Seljadals. Niursturnar reyndust jkvar og framhaldi af v var rannsknum haldi fram. Mgur Einars Midal var Einar Benediktsson lgfringur og skld, og beitti hann sr mjg essu mli. Stofnai Einar fleiri en eitt hlutaflag me tlendingum um verkefni enda var gullvinnslan talin geta ori hagkvm. endanum kom ljs a umfang kvarsarinnar var of lti til a vinnsla borgai sig. Telja m vst a kvars umrddum slum tengist megineldst sem var virk fyrir 1,5-2 milljnum ra ar sem n er Stardalshnkur og Mskarahnkar. Lklegt m telja a kvars s var a finna ngrenni vi tluu gullnmuna ea rum rofnum hlutum eldstvarinnar. Einnig er kvars til rum fornum megineldstvum landinu, einkum Austurlandi. Mest er um lita kvars, t.d. jaspis, en hvtt ea ljsleitt efni er nokku algengt. Ekki er vita hvar vinnsluhft kvars til steiningar er a finna utan gmlu nmunnar sem fyrr er geti. rabilinu 1925-1930 var Gumundur Einarsson, sonur Midalsbnda, a undirba og koma laggirnar leirmunager slandi og tti hann tt tluverum rannsknum hagntum jarefnum va landinu. Hann benti m.a. a grein Eimreiinni (1926) og var a nota mtti kvarsi r gullnmunni til utanhunar bygginga me v a blanda fngerum mulningi mrh. Einnig kom fram hj Gumundi rum vettvangi a msar arar bergtegundir ea steindir gtu henta til hins sama, m.a. silfurbergsmulningur.

Gmlu kvarsnmurnar Midal Mosfellsveit voru opnaar a nju ri 1995 og r eim numi efni til ess a nota vi endursteiningu aalbyggingar Hskla slands. (Ljsmynd: Jn Haukur Steingrmsson, Lnuhnnun.)

Listamaurinn Gumundir Einarsson fr Midal var einn af hvatamnnum steiningar og rgjafi og samstarfsmaur Gujns Samelssonar. (Ljsmynd: Helga Fietz.) 22

Gujn og Gumundur ekktust og unnu saman vi tfrslu missa byggingarhluta, inni og ti, hsum sem Gujn hannai (sbr. t.d. aalbyggingu Hskla slands, Landsptalann og jleikhsi). etta og vafalaust fleira var til ess a beina sjnum Gujns a slenskum steinmulningi vi run hunaraferar sinnar og einkanlega kvarsi og hrafntinnu, sem er hr og til tluveru magni. slenskt kvars er ekki einsleitt eins og vast hvar erlendis. Mulningur r v er m.a. me brnum og dkkgrum kornum, en langmest er af hvtum og gulbrnyrjttum kornum. Harkan er 6,5-7,0 og er kvars almennt mjg verunaroli. Kvars er nrri hreint samband ksils og srefnis (ksilsru). Steindin er r mjg smum kristllum og jafnan hvt ea hlfgegns en litir breytast vi myndun steindarinnar r hvtu dkkt, brnt, gult, grnt ea rautt (sbr. jaspis) eftir v hvaa snefilefni ea hreinindi blandast ksilsrunni. Strkristalla kvars er hins vegar oftast glrt (bergkristall) og til miklu minna magni en dulkristallaa steindin. Eftir steinun fyrstu hsanna, ar sem aallega var notu hrafntinna, tk Gujn til vi a nota meira af ljsu efni, m.a. kvars. tveggir aalbyggingar Hskla slands voru hair m.a. me kvarsi, sem var unni r nmunni ormsdal ri 1938. ri 1995, ea 57 rum seinna, var kvei a endursteina tveggina og gera vi steypuskemmdir. Undirbningur a verkinu var hndum byggingarnefndar Hskla slands, dr. Magga Jnssonar arkitekts og Lnuhnnunar. Upprunalegu tliti hssins var haldi og smu steinefni notu sem fyrr til endursteiningar ess. Nman landi ormsdals var v opnu og ar unni ngjanlegt magn af kvarsi til steiningarinnar. Henni hefur n veri loka n. 23

Aalbygging Hskla slands er dmi um endursteiningu ar sem ess var gtt a nota smu aferir og fyrrum, og einnig smu steinefnin.

 glsilegu hsi vi Vimel Reykjavk er hrafntinnumulningur notaur til a skreyta hsi og trppur ess. Hrafntinna er glerkennt, srt gosberg (a nean).

slenska hrafntinnan hentar gtlega til steiningar. Hn er va nokku hrein, .e. laus vi dla (sma kristalla), og harkan er vi venjulegt gler, .e. um 5,0, enda er um a ra bergtegund glerformi sem verur til vi sngga klingu bergkviku. Algengust er hn srum hraunum (lpart, rlt, dast) sem komi hafa upp undir saldarjkli. Fundarstair eru ekki margir landinu; allir ea vi megineldstvar og helst Torfajkulssvinu ea Nor-Austurlandi. upphafi 21. aldar er engin viurkennd hrafntinnunma til. fyrstu tveimur hsunum sem steinu voru, jleikhsinu og Fiskiflagshsinu vi Sklagtu, einkennist hunin mjg af hrafntinnunni sem Gujn valdi fyrst steininguna. Gumundi Einarssyni fr Midal og fleirum ttu hsin of dkk (Gurn Gulaugsdttir 1978). Ef til vill var Gujn Samelsson essu sammla og eins er a vst a ekki reyndist auvelt a f miki af hrafntinnu til a mylja. Fr v svo a fljtlega var hrafntinnumulningur fyrst og fremst notaur til blndunar vi nnur efni, svo sem kvars, og til skreytingar, eins og t.d. vatnsbretti, og ramma kringum dyr og glugga.

Silfurberg er fremur sjaldgf steind slandi og verur varla unnt a afla mulnings r v til endursteiningar nema litlum mli. 24

 fyrstu var hrafntinnan stt norur ingeyjarsslur. Fari var hestum og efni teki Hrafntinnuhrygg hj Krflu, og flutt sjleiis fr Hsavk til Reykjavkur. Sar var n hrafntinnuna enn meira mli Hrafntinnusker Landmannaafrtti. anga l ekki vegarsli eins og n og var grjti reitt til bygga hestum en san flutt me bl til Reykjavkur. Silfurberg er trt afbrigi kalsts en kalst er steind r efnasambandi kalsums, kolefnis og srefnis (kalsum karbnat). Anna afbrigi, oftast drapp- ea brnlita, nefnist aragnt og finnst a iulega me kalstinu. Silfurberg er ekki hart (3,0-3,5) og olir illa sra rkomu og ara vkva me srustigi undir pH 7. a fellur r heitu vatni (.e. kristallast) glufum jarlaga eldvirkum svum og vi au. Lkt og me kvarsi, var vinnsla silfurbergs til annars en steiningar upphafi a utanhun me efninu. Silfurberg var unni af og til fr 1850 slandi. Meginnman var Helgustum vi Reyarfjr. Einnig var steindin unnin Hoffellsdal upp af Nesjum Hornafiri. Markmii var a f tra kristalla me srstku ljsbroti (s.k. tvbroti) ljsfrileg tki, smsjr til a skoa steinda- og bergtegundasni. Strir og fallegir kristallar rtuu erlend sfn. viminningum Tryggva Einarssonar fr Midal segir a Gumundur, brir Tryggva, hafi stungi upp vi Gujn Samelsson a nota silfurberg steiningu. Gujn fkk nokku magn af silfurbergsrosta ea afgangi fr urnefndri vinnslu og var hann, r hvtu ea hlftru kalsti og trum silfurbergsmulningi, notaur steininguna. egar umrtt afgangsefni gekk til urrar var unni ntt efni r nmunum. Silfurbergi sem muli var utan jleikhsi var r Hoffellsnmunni og anga var efni stt til afmarkara nota aalbyggingu Hsklans 1938, m.a. steiningu akkanta. Gmlu silfurbergsnmurnar Hoffelli og Helgustum eru n friaar. Silfurbergi var nota utan hs fram fimmta ea sjtta ratuginn. egar kom a endursteiningu Hsklabyggingarinnar 1995 stti Lnuhnnun silfurberg Djpadal Bararstandarsslu me bndanum ar. Hj Kornelusi Sigmundssyni (1939) kemur fram a notaur hafi veri kalksteinn (lklega mest kalst) r Esjunni mrh jleikhssins, og samkvmt Erlendi Einarssyni mrara, sem vann vi mrverki, er slkur mulningur utan sumum stulunum efst hsinu. Kalksteinninn var unninn r Esjunni nlgt Mgils, s hinn sami og brenndur var ur kalkofninum vi samnefndan veg Reykjavk og notaur steinlm ea til a kalka me hs a utan. Erlend steinefni og mulningur getur va komi sta innlends efnis. efri myndinni er blandaur mulningur sem lkist blndu af slensku kvarsi, hrafntinnu og silfurbergi en eirri neri er hreint, nrri hvtt kvars. Eins og segir hr a framan notar Stefn Einarsson trsmameistari fyrstur skeljamulning sta slensku steinefnanna utanh, og mun a fyrst og fremst hafa veri sparnaarskyni. Skeljasandur fst va.

Skeljamulningur mrh endist ekki alveg eins vel og hefbundin steining en er engin sta til a endurskelja ekki hs sem ess urfa vi.

25

Efni honum er ekkt kalsti og gildir a sama um verunarol hans og um flest nnur kalksambnd. Deila m um hvort telja eigi skelina til steinefnis ea ekki; en vissulega er hn ger r efni sem er a mestu leyti kristalla og tti samkvmt v a teljast til jarefna, en hinn bginn er hn myndu af lfverum og getur jafnvel tilheyrt drarkinu. rum ur var skelin tekin af fjru og mulin, en n fst misgrfur skeljasandur einkum me dlingu af hafsbotni grunnsvi, t.d. Faxafla. Skel af grunnsvi fylgja sand- og malarkorn. Nokku af skel fst enn fremur vi vinnslu skeldraafura, t.d. hrpudisks og kfskeljar. Litbrigi skeljasands eru tluver, fr hvtum og bleikum lit yfir brnan, og hafa menn ekki alltaf vara sig v vi nlegar vigerir skeljara hsa. Litbrigin stafa fyrst og fremst af breytileika tegundanna, og m nefna sem dmi a skeljasandinum r Faxafla, sem Sementsverksmijan hf. Akranesi hefur nota vi framleislu sna, eru um 20 mismunandi tegundir (Gumundur Gumundsson, munnlegar upplsingar 1996). Va hefur veri gripi til ess a kla hs me svonefndum Steni-pltum. Endi blokkar vi Hjararhaga Reykjavk er annig frgenginn en blokkin a ru leyti steinu. Smm saman dr r notkun slensks steinmulnings vi steiningu bygginga. Skortur steinmulningi var ein sta ess. nnur kann a hafa veri s a hunin tti einsleit og ng tti vera a gert eftir riggja ratuga notkun aferarinnar.

Eftir sari heimsstyrjldina tk a bera meir innfluttum steinefnum. au voru flutt inn sem tilbinn mulningur. Mest var um marmara (myndbreyttan kalkstein) msum litum og erlent kvars. Miki af v er einsleitt, hvtt ea drapplita. Var tluvert um a efni vri fyrst nota til a drgja slenska mulninginn en smm saman voru hs, reyndar miklu frri en ur, steinu eingngu me erlenda mulningnum. Enn sar brust til landsins pltur r gerviefnum me steinmulningi (t.d. svonefndar Steni-pltur) og tilbnar mrblndur me mulningsfer eftir storknun. allmrgun tilvikum voru r lausnir notaar vi vigerir steinuum hsum ea til ess a kla me ea utanha nbyggingar. N eru engar viurkenndar efnisnmur til ar sem unnt er a nlgast kvars, hrafntinnu ea silfurberg. Vntanlega verur unni a ttekt slenskum nmum og fjalla um hfi eirra til notkunar nstu rum, en einnig kemur til greina a leita upp efni til steiningar erlendis og flytja a inn. Leyfi til og eftirlit me efnisnmi af essu tagi innanlands heyrir undir Umhverfisstofnun.

Nrri Steni-pltur endast mun betur en r eldri eins og sst hr a ofan illa farinni klningu miborg Reykjavkur. 26

VERKLSINGAR OG VARNAAROR

27

Steiningaraferin hin klassska

Klasssku aferinni vi hun hsveggja me steinmulningi er annig lst einkaleyfiskrfu Gujns Samelssonar fr 16. nvember 1934:

1. Utan steinsteypuna s sett grfger hun og skal ess gtt, srstaklega kringum glugga og nnur op, a hunin s bein og hafi rtt horn, eins og venja er til um grfhun. Blandan s 1:2 (1 hluti sement og 2 hluti sterkur, skarpur sandur). 2. egar essi hun er orin urr, er sett anna hunarlag utan , og er seinni hunin 4 mm ykkt, en blandan er 1:2. essi seinni hun skal sett einu ekki strra svi en svo, a ngilegur tmi vinnist til ess, a setja steinkorn hana ur en hn ornar. Hunarfletirnir skulu settir annig, a samskeytin milli eirra myndi lrtta lnu inn a undirhuninni. 3. Steinkornin su a str fr 3 mm og allt a 30 mm eftir v sem hver skar, en 5 mm str er heppilegust. Ef strri korn eru notu, skal gera yfirhunina ykkari a sama hlutfalli, en slkt veldur erfileikum, ar e htta er a hn renni til veggnum, nema hunarflturinn s mjg ltill. 4. Kornin su ger r mjg hrum steintegundum, einkum eim, er brotna flsum. M nota mismunandi steintegundir saman msum litum til ess a auka tilbreytni tliti, t.d. hrafntinnu, ar e hn hefir best ljsbrot af llum steintegundum, nema silfurbergi. 5. Kornin su sett steypuna ann htt, a eim skal fyrst str handfjl og ess gtt, a ef fleiri tegundir eru notaar, a eim s vel blanda saman rttum hlutfllum ur en r eru settar handfjlina. Skiptir litlu tt nokkur misbrigi veri blndunni, ar e tlit veggflatar ntur sn engu sur rtt fyrir a. Handfjlin s r jrni og eigi strri en vanaleg mrsleif, og s handfjlin mjg beygjanleg, svo hn rfi ekki upp korn r steypunni, egar bi er a setja steinkornin handfjlina, skulu au dregin hgt eftir huninni og jafnframt rst inn hunina me hinum beygjanlega hluta handfjalarinnar. 6. egar steinkornin eru orin fst steypunni eftir nokkra daga, er hunin ll vegin vatni og jafnharan eftir vegin saltsrublndu hlutfalli 1:5, en egar saltsrublandan er komin , skal hunin enn a lokum vegin vatni.

Gujn Samelsson (sign.)

Fr upphafi steiningar og fram undir 1960 var essi hun tveggja mjg vinsl. Hr er unni vi steiningu sari hluta 20. aldarinnar. (Ljsmynd: Lnuhnnun.) 28

etta er upphafi ea grunnurinn sem lagur var a lsingum essum verktti sem n er almennt kallaur steining.

Steining nbygginga

A. Vinnulsingar
Almennt Eins og fram hefur komi hr a framan er lsing steiningu grfum drttum annig a flturinn er haur me mr og mean hann enn er blautur er kasta hann kurluum steintegundum ea r dregnar . Eftir sitja kornin, fst mrlaginu, sem gefur endanlegt tlit og fer. setningslagi, .e. mrlagi sem kurli er sett , er n oftast kalla steiningarlm og var a eins og annar mr blanda stanum. Litaval getur veri mjg margbreytilegt bi hva varar lit mrnum (lmlaginu) sem og lit steinkurlinu, en gjarnan er leitast vi a litur mrlmsins s ekki mjg lkur steinkurlinu v er sur htta a fram komi gallar vegna mislitunar, auk ess sem reynslan hefur snt a annig samsetning eldist betur hva varar lit og fer. Undirbningur Undirbningur a steiningu er s sami og vi ara yfirborsmehndlun me mr. Verkframkvmdin hefst v a fjarlgja ea skera inn mtatengi ef au hafa veri notu og a jafnai skal mia vi a hvergi su tengijrn, naglar ea steypujrn utar steypu en 2 cm dpi. Hggva arf steypujfnur af steyptum fltum og gera vi steypugalla ef einhverjir eru. Hrstivottur er skilegur til hreinsunar yfirbori til a tryggja sem besta viloun og hann er nausynlegur ef notu eru sltt flekamt. A loknum essum undirbningi eru fletir rappair me mrblndu hefbundinn htt og egar hn hefur harna er dregi ea sprauta ru mrlagi fltinn, sem sltta er me bretti og ksta. ar me er undirbningi undir steininguna loki. Vi undirbning steiningar arf faglega jlfun og ekkingu svo allt geti gengi greilega fyrir sig framkvmdinni v hnkrar, sem valda tfum, geta komi niur tliti steiningarinnar, og skilyri fyrir gum rangri er a verki s unni samfellu og reynt a lgmarka fangaskil sem eru alltaf til lta. Mrarameistarinn arf a hafa yfir ngjanlegum og samhfum mannafla a ra ar sem hver og einn hefur sitt hlutverk vi framkvmdina. Verkpallar Ef hs eru meira en einnar har og verkpalla er rf, arf a gta a msum atrium varandi uppsetningu eirra og frgang. Fjarlg palla fr fltum sem steina verur a vera ngjanleg svo hgt s a athafna sig me verkfri vi setningu kurlsins. Uppistur skulu helst vera vi glugga en ekki fltum milli eirra. Heppilegt er a vinnupallar su a breiir a hgt s a mtast me hjlbrur eim og akstursbrautir su greiar. Einnig arf a vera hgt a koma fyrir undirbreislum til ess a n upp kurli sem fellur milli palla vi setninguna.

Vel unnin steining er ferarfalleg og endingarg.

Unni a endursteiningu fjlblishss Vesturb Reykjavkur. Vinnupallar og allt efni er til reiu. Jfnunarlag er egar komi hsveginn.

29

Mrhun steyptum fltum og kntum undir steiningu - helstu liir undirbningsvinnu: 1. Hggva burt steypuklepra og arar misfellur. 2. Mtavra og/ea mtatengi og nagla skal hggva a.m.k. 20 mm inn fyrir steypuyfirbor. 3. Spa fltinn me stfum strksti og skola me kldu hreinu vatni. 4. Vta fltinn vel 12-24 tmum ur en rppun hefst. Fletinum skal haldi rkum, n ess a vatn s snilegt honum egar rppun hefst. 5. Rappa fltinn me rappblndu, skv. efnislsingu tflu 1 (sj bls. 32). Rappinu skal haldi rku og a lti harna 24 til 48 tma. 6. Draga ea sprauta mrblndu, skv. efnislsingu tflu 1, fltinn og rtta af. Lgmarksykkt mrhunar s 10 mm. llum thornum og kntum skal koma fyrir rttskeium sem mra er a eins og venjulega. 7. Pssa fltinn egar mrinn hefur n a stirna hfilega og draga san kst eftir fletinum. Halda ber fletinum vel rkum minnst 7 daga.

vottur/hreinsun Ef um er a ra sltta mtafleti (doka- ea krossviarmt) ea fleti eftir oluborin mt, arf a tryggja viloun me hreinsun. Hrstivottur me vatni er heppilegasta hreinsiaferin og skal vatnsmagn og rstingur kvei hverju tilfelli fyrir sig. Algengt er a nota urfi 500 800 bara rsting til a n fullngjandi hreinsun. Ef notaur er venjulegur mtauppslttur (1x 6) er oftast ng a skola fletina me kldu vatni undir lgum rstingi og spa me strksti. Steining Hr er fjalla um verklag vi steiningu og gildir einu hvort um er a ra steiningu mraan og kstaan flt ea beint eldri steiningu. Vta arf vel alla fleti sem a steina, 12-24 klst. ur en byrja er a steina, .e. rakametta alla fleti, en skal gta ess ur en byrja er nsta verktti a eir su ekki rennandi blautir. Rakamettunin er mjg ingarmikil og er tilgangurinn s a koma veg fyrir a undirlagi geti dregi til sn raka r steiningarlminu. Draga skal steiningarlm, samkvmt efnislsingu tflu nr. 3 (sj bls. 32), fleti og kanta og jafna t me bretti. Heppilegt er a tryggja jafna lmykkt me v a draga a me tenntum spaa me hfilegri dpt

Unni vi a hrra steinlm (efri mynd) og vi a bera steinlm kverk vi glugga. 30

tanna. Gta skal ess a draga ekki of stra fleti einu, annig a lmi s fari a taka sig ea orna ur en kurli er dregi , v festist a ekki lminu. Steiningarefni ea kurli skal dregi upp me stlbretti og/ea kasta yfirbor flatanna. ess skal gta vandlega a hafa ngjanlegt magn af efninu brettinu, egar steiningarefni er dregi upp. Efni skal dregi ltt steiningarlmi, annig a a ni ngri festu og ekki myndist fr eftir bretti lminu. ar sem fylling steiningarefnis fltum er ekki ng, skal kasta efninu strax og bi er a draga yfir fltinn. S v kasta skal gta ess a kasta efninu jafnt og me sama afli alla fleti, annig a ekki myndist misfellur yfirbori. Aalatrii vi framkvmdina er a jafnvgi s milli ess mannafla sem dregur steiningarlmi og ess sem dregur ea kastar kurlinu annig a dregi ea kasta s sem fyrst lmdreginn flt. Gta skal vel a v a draga vel ll horn og brnir annig a ekki grisji gegn. Jafnum og fletir eru steinair er gjarnan klappa varlega og ltt yfir fletina me stlbretti til a jafna og sltta yfirbor steiningarinnar og festa kornin betur. etta arf a meta eftir kornastr steiningarefnis. Ef klappa er arf a gta ess a gera a eins llum fltum. Ef klappa er of fast ea lmlag er misykkt fletinum, skkva kornin mrinn og ferin verur jfn og skelltt. Steinlm dregi mraan flt. Nausynlegt er a setja undirbreislur vi alla fleti og safna llu steiningarefni sem til fellur vi steininguna, ekki fyrr en eftir a steiningarlmi hefur veri dregi , v a slettur r v mega ekki fara saman vi kurli. a arf v mist a taka fr undirbreislur me kurli, mean dregi er fltinn, ea koma eim fyrir ur en kurli er sett fltinn. Ef unni er verkpllum skal tba ramma, t.d. r tr, u..b. 60x100 cm, me strengdum striga, og setja nsta pall fyrir nean og fanga annig steiningarefni sem fellur niur. Efni skal vo strax og a fellur til. Ef sementsefja verur eftir steiningarefninu eftir vott, ea ef hn nr a harna efninu, m ekki nota a. Gta skal vel a v a srhver fltur, sem byrja er a steina, s unninn samfellt og n tafa annig a ekki myndist harskil ea nnur skil fletinum. Einungis tti a hafa skil milli steiningarfanga thornum ea kverkum. Venjulega eru gluggakantar, vatnsbretti, vatnshallar og arir kantar og smfletir steinair samhlia strri fltum v samskeytin (t- og innhorn) vera samfelld fltunum s etta gert. Ef um er a ra mismunandi litasamsetningar, anna hvort lmlagi ea kurli, er nausynlegt a vinna verki tveimur ea fleiri fngum annig a ekki s veri a vinna me nema eina litasamsetningu sama daginn algum fltum. Eftirmehndlun steiningar Halda skal fletinum vel rkum minnst 4-7 daga eftir steiningu. Blndu af ljsum og dkkum mulningi kasta steinlm. 31

B. Efnislsingar
tflu 1 er snd skileg kornadreifing sands fyrir vigerarblndur. Mikla herslu ber a leggja a n gri kornadreifingu sandinum og nota ekki of fnan sand. Halda skal vatnsmagni blndunni lgmarki, og skal hlutfalli milli unga vatns og sements vera minna en 0,5; .e. V/S < 0,5. Teki skal tillit til rakans sandinum, en ekki reikna mettunarraka sandsins inn vatns/sementstluna. jlni sem nausynleg er til a hgt s a vinna me mrblnduna skal n me viurkenndum jlniefnum ea srvirkum jlniefnum. Allar mrblndur skulu vera loftblendnar. tflu 2 er snt lgmarksloftmagn mlt me rmmlsmlingu blndu me mismunandi hmarkskornastr, eftir leirttingu me tilliti til eiginlofts. Srvirkum jlniefnum skal alltaf btt sast blnduna. Geyma skal sandinn og sementi skjli fyrir regni. Best er a hrra saman steiningarlmi og lta standa 10-15 mn. og hrra san v aftur ur en a er nota. Varast skal sement me hrari storknun.

Steinlm bori vegg sem ur var steinaur en n a gera vi. Iulega arf a gera vi sprungur og arar skemmdir og endurmra veggi, .e. setja jfnunarlag, ur en steinlmi er bori .

TAFLA 2

Lgmarksloftmagn mrblndum 1 15 2 12 4 10

Hmarkskornastr (mm) Loftmagn % af rmmli n eiginlofts

TAFLA 1 Mrlag

Samsetning mrblndu fyrir undirmr Blndun sement/sandur (ungahlutfall) Strsta korn (mm) Samsetning sands, sldur unga % 0,25 (mm) 1,0 (mm) 2,0 (mm) 4,0 (mm) 8,0 (mm)

Rapp 3-5 mm Pssningarlag 10-20 mm Jfnunarlag 5-10 mm

1/2 1/2,5 - 1/3 1/2 - 1/2,5

2 4 2

ca. 15 ca. 10 ca. 15

67-75 45-65 67-75

100 65-80 100 100

TAFLA 3

Samsetning steiningarlms og lagykkt mia vi kornastr steiningarefnis 2 3 1 1/1,2 12-15 < 0,5 3 3 1 1/1,2 12-15 < 0,5 4 3 1 1/1,2 12-15 < 0,5 5 4 1 1/1,2 12-15 < 0,5 6 4 2 1/1,2 12-15 < 0,5 7 5 2 1/1,2 12-15 < 0,5 8 5 2 1/1,2 12-15 < 0,5 10 6 2 1/1,2 12-15 < 0,5

Hmarkskornastr steiningarkurli (mm) Hmarksykkt steiningarlms (mm) Hmarkskornastr sands (mm) Blndunarhlutfll sement/sandur Loftinnihald, % af rmmli Vatns/sements tala 32

Endurnjun/viger steindra veggja

Dmi um steinaa byggingu ar sem ekki hefur veri unni me fullngjandi htti a vigerum steinuum fltum. Ekki mun eiga a varveita etta hs (r miborg Reykjavkur).

Jfnunarlag Ef fyrir liggur a steina yfir eldri steiningu (endursteina) arf a athuga hvort nausynlegt er a mrha yfir eldri steiningu me v sem kalla er jfnunarlag. A llu jfnu er etta ekki nausynlegt en umfangsmiklar vigerir steypu, ryguum jrnum og lausri mrh getur kalla nja mrhun. S miki um viger svi, er sur htta v a au veri tlitslti ef allir fletir eru mrair me jfnunarlagi a loknum vigerum. Nr mr tekur upp meira vatn, dkknar og er lengur a orna eftir bleytu og slagregn en gamall mr. ess vegna ber oftast meira vigerum svum gegnum steiningarlagi ef ekki hefur veri sett jfnunarlag flt. Einnig gefur auga lei a ferin verur betri ef alls staar er steina jafn grft undirlag. sumum tilfellum getur eldri steining veri svo grf og strkorntt a a eitt og sr kalli jfnunarlag. er rtt a benda annan kost ess a setja jfnunarlag fltinn: Me v verur hula steypustyrktarjrnum ykkra en ella og v sur htta skemmdum t fr eim.

Va sst glggt a viger hefur ekki heppnast, mist vegna rangra vinnubraga ea heppilegra efna sem notu eru til vigeranna.

33

Verklsing Jfnunarlagi er raun unni eins og hefbundin undirbningsvinna undir steiningu og hefur veri lst hr a framan ar sem eftir vott ea hreinsun er byrja a rappa alla fleti og kanta me rappblndu samkvmt efnislsingu tflu 1, sj einnig tflu 2, um blndun sands. Vta skal fltinn vel 12-24 tmum ur en rappa er, n ess a vatn s snilegt fltum egar rppun hefst. kntum skal strjka rappi niur me bretti annig a ykkt ess veri ekki meiri en sem nemur ystu kornum eldri steiningu. Srstaklega skal gta ess a rappi safnist ekki fyrir kverkum. egar rappi hefur harna ngjanlega skal draga ea sprauta mr samkvmt efnislsingu tflu 1 (jfnunarlag) yfir alla fleti, en ekki kanta. Mrlagi er jafna og dregi af me rttskei, eigi styttri en 1,8 m, jafna me bretti og yfirbori san ksta eins og venja er undirbningi undir steiningu. A jafnai skal ykkt jfnunarlags vera 5-10 mm, annig a minnst 5 mm eki ystu og strstu kornin nverandi steiningu. Setja skal rttskeiar alla kanta og thorn og mia vi a vali horna og kverka veri me sama radus og fyrir er. Eftirmehndlun jfnunarlagi Jfnunarlagi skal haldi rku minnst 4-7 slarhringa me v a bleyta yfirbor reglulega me vatni. Fyrsta slarhringinn arf a bleyta yfirbori mjg varlega. Steining Steining yfir jfnunarlag er a llu leyti unnin sama htt og lst er hr a framan.

Iulega arf a mrha yfir eldri steiningu og setja s.k. jfnunarlag veggfleti sem a endursteina.

skileg endurnjun steiningar hva er til ra ?

Frostsprungin steining og ryskemmdir. Ekki er lklegt a hli sem var steiningu hsa runum 1960-1990 hafi valdi v a verkkunntta glataist um skei. ar me var vihaldi essara hsa btavant. Fjldi steinara hsa landinu arfnast n lagfringar og endursteiningar og v er mikilvgt a teki s faglega mlum. N hefur steiningaraferin veri endurvakin, steining er notu vi vihald og miki er um steinaar nbyggingar. Mltki segir a oft s betur heima seti en af sta fari og a gtlega vi um steininguna um alllangt skei. egar verulegar endurbtur arf steinuum hsum er jafnan betra a ba og kosta sar til v sem arf, frekar en a reyna a lappa upp byggingar af vanefnum ea reyna a halda niri kostnai me v a stytta sr lei ea ganga ekki ngu langt. Steining er ess elis a mjg arf a vanda til vigera og

Gllu endurnjun steiningar stingur augu. 34

endurbta og nota rtt efni og aferir. Eigendur steinara hsa ttu a hugsa sig tvisvar um ur en fari er af sta endurbtur, og leita til rgjafa me fagekkingu essum svium. a borgar sig s til lengri tma liti. Helsti kostur steiningar tveggjum er lng ending og hlutfallslega lgur vihaldskostnaur endingartma byggingarinnar. rlegt vihald steinuum fltum er lti sem ekkert en mti kemur a egar vigera er rf, oft ekki fyrr en eftir 4060 r, arf a iulega a endursteina hsi heild ea a.m.k. stra fleti ess.

Eflaust eru skiptar skoanir v hvort hlfa skuli mosa og skfum sem safnast geta fyrir steinuum fltum. Til eru efni sem auvelda mnnum a fjarlgja grur af steiningu.

rlegt vihald
r hvert tti a fylgjast me grri, t.d. mosa, sem tekur sr blfestu steinuum veggjum og rum fltum og kntum me steiningu. einhverjum tilvikum er t.d. mosinn til pri og er a nema ntt land kk hseigenda. Til eru veggfletir me mosa sem allt kapp er lagt a dafni vel, sbr. veggi vi innganginn Rhs Reykjavkur. rum tilvikum er mosi ea annar grur talinn skilegur og verur a fjarlgja hann me burstun og srstkum efnum. Bilaar akrennur og niurfallsrr ea stflur eim hafa valdi skemmdum steiningu hsa. Einnig er nausynlegt a fylgjast me og endurnja, ef arf a halda, pappalgn ea nnur au efni sem sett hafa veri ofan steyptar akrennur og k og ara lrtta fleti. Lrttir steinair kantar og kaldir byggingarhlutar eins og trppu- og svalahandri vera jafnan fyrir mestu verunarlagi og er heppilegt a draga r vatnslagi eim me slanefnum ea rum vatnsflandi efnum.

Vti a varast
Undanfarin r hafa eigendur margra steinara bygginga stai frammi fyrir brnu vihaldi eirra. etta einkum vi um steinsteypt hs fr fyrri hluta steiningartmaskeisins. mrgum tilvikum hefur veri um a ra skemmdir steypunni sjlfri sem og ryskemmdir t fr steypustyrktarjrnum og mtavrum. Margvsleg mistk hafa veri ger vihaldi og endurbtum steinuum hsum, mrgum tilfellum af vanekkingu og reynsluleysi. sumum tilfellum hefur veri gert vi helstu skemmdir steinuum hsum og au san mlu. ar me er kalla vihald 6-8 ra fresti me mlun, auk eirra tlitsbreytinga og lta sem fylgja lang oftast slkum agerum. Stundum hefur veri reynt a gera vi afmarkaar skemmdir me blettsteiningu, .e. steina bletti hr og hvar, en a er nnast gerningur svo vel fari, en valkostur ef fresta heildarsteiningu um einhvern tma.

Fallega endursteina hs er bjarpri.

35

Helsti kostur steiningarinnar er einmitt s a vigerir stkum blettum eru nr mgulegar. S komi a verulegum lagfringum, theimtir a steiningu hsinu heild. mti kemur, og m vissulega lta a sem einn helsta kost steiningarinnar, a s gert vi rttan htt og gengi alla lei endurbtum m bast vi litlu sem engu vihaldi nstu 40-60 rin. Vi samanbur kemur vafalaust fram a kostir yfirgnfa kosti. egar um er a ra vigerir slttpssuum og mluum hsum arf ekki a ganga eins langt steypu-, mr- og ryvigerum eins og vi steinu hs. a m einfaldlega fresta hluta vigera, mla hsi og gera betur vi nst egar mla er. essi hugsun dugar ekki egar um er a ra steinu hs. ar verur vihaldi ekki fresta egar skemmdir eru ornar berandi og ar verur a ljka vigerum a fullu fyrir steiningu. Sorglegt er a sj t.d. ryskemmdir koma fram fum rum eftir a hs hafa veri endursteinu. Jafnvel ein skemmd einni hshli gerir a verkum a endursteina arf alla fleti hssins a nju, ef vel a vera.

Nsteining, nja aferin

Hvt steining einkennir strhsi sem Hskli slands hefur reist handa nttrufrigeiranum Vatnsmrinni Reykjavk. S afer vi steiningu nbygginga, sem miki hefur veri tku undanfarin 5-10 r, er talsvert frbrugin upprunalegu og klasssku aferinni sem ur hefur veri lst. essi afer byggir v a steina er beint steypta mtafleti n mrhunar. Notu eru tilbin verksmijuframleidd steiningarlm sem eru vlhrr og dlt ea sprauta fletina og dregi r eim me stlbrettum og steiningarefni dregi, v kasta ea jafnvel sprauta me mrsprautu lmi. Undirbningsvinnan felst aeins lagfringum misfellum samskeytum eftir mtafleka og svo hrstivotti og vigerum ea holufyllingum eftir mtatengi. flestum tilfellum eru fletir grunnair undir steiningarlmi eftir fyrirmlum framleianda lmsins. Talsverur vinnusparnaur felst nsteiningu ennan htt, samanbori vi gmlu aferina, en reynsla af essari afer er aeins frra ra gmul. Mehndlun miss konar plast/akrl-blndunarefnum og -grunnum er vandasm og virkni eirra sementsbundnum efnum er ekki ljs a fullu, bi hva varar endingu efnanna sjlfra og samspil eirra vi mr og steypu tveggjum mia vi slenskar astur. ar me er ekki vita me vissu hvort essi nja steiningarafer, rtt fyrir sama tlit steinara flata og ur, s jafn g og hvort steining essi hafi jafn langan endingartma og steining me upprunalegu aferinni.

egar njar byggingar eru steinaar arf a gta vel a undirlagi, steiningarlmi, vinnubrgum og frgangi; ella getur fari eins og sst essari mynd af nokkurra ra gmlu fjlblishsi Reykjavk. 36

VLUN: N AFER

37

Vlun

Valaur veggur me grfu efni getur t.d. lkst hraunjari (Leirubakki Landsveit).

Vlun er afer vi veggjahun sem er h v a notaur s svokallaur seinkari vlunarlmi (mrblnduna) og yfirbori san vegi til ess a hreinsa harnaa sementsefju af yfirbori steinkurlsins sem nota er. (Ljsmynd: Flosi lafsson, Lnuhnnun.) 38

mrg r hefur hrnunarseinkari veri notaur m.a. vi veggeiningaframleislu, til a tefja fyrir hrnun sementsefju yfirbori. etta er gert svo hgt s a vo ea skola yfirbori og f fram, yfirbori flatanna, lit og lgun eirra fylliefna sem notu eru steypuna. etta yfirbor lkist helst steiningu og hefur beinlnis veri nota til a f fram annig tlit. Algengast er a notu su ljs efni, t.d. kalst, og er a lagt niur sem steypa stlmt sem ur hefur veri borinn hrnunarseinkari. Daginn eftir egar einingin er tekin r mtinu er flturinn me seinkaranum veginn ea skolaur me kldu vatni. essi hrif og einfld virkni seinkarans valda v a nota m hrnunarseinkara vi mrhun veggfltum utanhss. Me rum orum: Til er orin n afer vi tveggjahun og hefur hn egar veri notu me gum rangri. Tillaga a heiti hennar er vlun.

Grundvallaratrii vi essa afer, vlun, er etta: hefbundna mrlgun er blanda eim muldu steinefnum sem sst er eftir liti hverju sinni og er essum mr sprauta ea kasta fltinn. Eftir 2-4 klukkutma er seinkaranum a yfir mrinn og 12-24 klukkustundum seinna er mrinn skolaur ea veginn me vatni og koma fram au steinefni sem notu voru. Til blndunar tveggi m nota muli basalthraun, tt gjall (rauaml), muli mberg, lpart ea nnur efni sem ekki eru vatnsdrg (ella er htta frostverun). innveggi m t.d. nota vikur. Steining me slenskum steinefnum hefur fyrir lngu sanna a ftt tekur henni fram hva varar endingu og tlit sementsbundnu yfirbori steyptra tveggja. ljsi eirrar reynslu og me v a nta virkni hrnunarseinkarans til a f fram enn fjlbreyttara efnisval og fer, er vlunin alveg n yfirborsmehndlun mr og steypu. Unni er a v a ra hana og prfa msar leiir, og m sj rangurinn t.d. mttkuhsi Hitaveitu Suurnesja Svartsengi (Eldborg) og nju mttku- og safnahsi Leirubakka Landsveit (Heklusetur/Hekluhof). Valaur veggfltur hefur svipa tlit og steinaur veggur en mguleikar mismunandi efnum og lkum grfleika korna eru mjg miklir og mun meiri en egar steina er. Auk ess er auvelt a blanda saman mismunandi steinefnum sama yfirbori og ar me a kalla fram teikna og mislitt yfirbor langt umfram a sem unnt er me steiningu.

strum drttum er aferin essi: Blanda er saman mr og steinmulningi ea salla (kornastr 2-50 mm) og blandan dregin, henni kasta ea sprauta fltinn og seinkara san a yfirbori. Eftir kveinn tma er yfirbori vegi ea skola me vatni annig a fjarlg er 2-10 mm lagykkt r yfirborinu (fer eftir styrk seinkarans). Eftir stendur yfirbor me hreinum steinkornum og mr milli. Einnig eru mguleikar a nota enn strri mola inn milli, svo sem steina, t.d. 10-30 cm verml.

Vi vlun er unnt a nota mjg fjlbreytt og grft efni (Eldborg Svartsengi).

Fram til essa hefur meginvandamli vi notkun sements sem bindiefnis vi miss konar nttruleg steinefni veri hve erfitt hefur veri a losna vi sementsslikju af yfirbori steinefnakorna ea enn strri eininga. Me v a nota seinkarann ennan htt er slkt r sgunni. Og a sem meira er: N er unnt a fjarlgja kvena, jafna lagykkt af sementsmr me seinkaranum til ess a fylliefni, .e. steinmulningur, komi ljs. ur var a nr kleift. 39

40

HEIMILDIR OG ENSKUR TDRTTUR (ENGLISH SUMMARY)

41

Heimildir

Ari Trausti Gumundsson, Egill M. Gumundsson og orgeir S. Helgason 1993. slensk jarefni. N notkunarsvi. Drg a skrslu. Lnuhnnun hf., Reykjavk. 17 bls. strur H. rarson 1991. Steining. Efni. Kennsluefni endurmenntunarnmskeii fyrir mrara um steiningu. Insklinn Reykjavk, Mraraflag Reykjavkur og Mrarameistaraflag Reykjavkur. Gujn Samelsson 1933. slenzk byggingarlist. Tmarit Verkfringaflags slands, 18. rg., bls. 7176. Reykjavk. Gujn Samelsson 1934. Afer til utanhunar steinsteypu. Fylgiskjal me einkaleyfisumskn. Atvinnu- og samgnguruneyti (jskjalasafn slands). Gumundur Einarsson 1926. Hborgin. Eimreiin, 3. hefti, bls. 240-246. Reykjavk. Gumundur Hannesson 1943. Hsager slandi. : Gumundur Finnbogason (ritstjri). Insaga slands. Fyrra bindi. Inaarmannaflagi Reykjavk, bls. 1317. Gurn Gulaugsdttir 1978. veiihug. viminningar Tryggva Einarssonar Midal. Reykjavk, Bkatgfan rn og rlygur, 213 bls. Gmul timburhs. tveggir, grind og klning. Hsafriunarnefnd rkisins. Reykjavk 1998, 112 bls. Hstirttur 1943. Ml nr. 90/1943. Magns Gumundsson gegn Gujni Samelssyni og Jni Eirkssyni. merking hrasdms. Heimvsun. Hstarttardmar, bls. 166-171. Hstirttur 1945. Ml nr. 60/1945. Magns Gumundsson gegn Gujni Samelssyni. Um rtt til einkaleyfis fyrir uppgtvun. Hstarttardmar, bls. 269-277. Hrur gstsson 1986. slensk hsafriunarstefna, srkenni hennar og srstaa. : Hsverndun. Hjrleifur Stefnsson (ritstjri). Torfusamtkin, 53 bls. Jnas Jnsson 1940. Komandi r. IV. bindi. Fegur lfsins. Reykjavk, Samband ungra framsknarmanna, 354 bls. Jnas Jnsson 1953. jleikhsi. ttir r byggingarsgu. Reykjavk, safoldarprentsmija, 119 bls. Lur Bjrnsson 1990. Steypa lg og steinsm rs. Sagt fr mannvirkjum r steini og steypu. : Jn Bvarsson (ritstjri). Safn til insgu slendinga, V. bindi. Hi slenska bkmenntaflag, Reykjavk, 273 bls. Oddur Hjaltason 1995. Endursteining tveggja. Erindi steinsteypudeginum 17.2. 1995. Lnuhnnun hf. Reykjavk.

42

English summary
Roughcast Buildings
The publication STEINU HS (Roughcast Buildings), which is intended to meet the needs of builders, property supervisors and professionals, tells the history of roughcast in Iceland, gives examples of roughcast technique with pulverised rock and shells, and discusses repairs, techniques and innovations in the field, etc.

The Icelandic National Theatre was rendered with roughcast in 1933; this was the first building to be finished in this way. A rather thick, even layer of rendering was applied to the walls, before applying pulverised obsidian, quartz and Iceland spar (a form of calcite) using a trowel, or by throwing it onto the wall. The building has contrasting surfaces of light and dark roughcast. Icelandic roughcast normally used quartz (white), obsidian (black) or Iceland spar (clear), while pulverised seashells were also used. Shell-roughcast is less satisfactory, as it is less durable than rockroughcast. In the early 1960s roughcast almost ceased to be used, but this was followed by a period of repair and renewal. After 1990 there was still a great need for repairs and renewal of roughcast structures. The Reykjavk Municipal Engineerings construction department set out to improve methods of repair, and a new technique of renewing roughcast was developed, mainly by the Lnuhnnun engineering firm. The first building on which the roughcast-renewal technique was used was Nes Church in Reykjavk. The method used today in applying roughcast to new buildings is often quite different from the original technique. Pulverised rock is applied direct to the concrete surface, without applying a layer of rendering. Ready-made adhesives are used. It is recommended that the original technique be used whenever possible. The work of the National Architectural Heritage Board The National Architectural Heritage Board is subject to the Ministry of Education and Culture. Buildings under the supervision of the National Architectural Heritage Board are primarily listed buildings, i.e. houses built before 1850, churches built before 1918, and buildings listed by a special resolution regardless of age. Alterations, repairs and renovation of listed buildings are contingent upon permission from the National Architectural Heritage Board. Houses built before 1918 are subject to the rule that the National Architectural Heritage Board shall be informed if there are plans to alter, demolish or move the building. Buildings that in the view of the National Architectural Heritage Board are of cultural, historical or architectural value. The National Architectural Heritage Board awards grants for design, supervision and work on repair and renovation of listed buildings, and buildings which are regarded as being worth preserving. This is the sixth in a series of publications on the conservation, repair and renovation of old buildings, published by the National Architectural Heritage Board. The publication has received funding from the Architectural Heritage Fund. Translation: Anna H.Yates.

Many Icelandic buildings and other structures have an unusual appearance due to the use of roughcast pulverised rock or shell - to coat the outer walls. Such buildings include hospitals, lighthouses, clinics, apartment blocks, detached and semi-detached houses, and even whole streets. This unique Icelandic form of roughcast was developed by architect Gujn Samelsson, who was State Architect for many decades. He received advice e.g. from artist Gumundur Einarsson of Midalur, who had suggested various applications for Icelandic rock, and from master mason Kornelus Sigmundsson. Gujn Samelsson received a temporary patent on the roughcast technique, which is an example of Icelandic inventiveness and craftsmanship, as well as being a valid contribution to architecture and construction technology. Experience over at least seven decades shows that roughcast has proved the best form of rendering on concrete buildings, and that maintenance costs are low in the long term. Roughcast became popular in the 1930s, and for some decades buildings all over Iceland were finished using this technique, including many public buildings, as well as a considerable proportion of private homes and other large private construction projects. By the 1960s the use of the technique had declined, and knowledge of the method was close to being lost. But after 1990 roughcast was revived, and used in several new constructions, as well as in major repairs to existing structures. The need for maintenance and repair of roughcast walls has increased, and various repair methods have been tried, some of which have been misguided. Unfortunately the appearance of many buildings has been spoilt, and in some cases the originally finish of the exterior walls has been damaged or destroyed. Roughcast is known in some buildings abroad, e.g. in London and in Edmonton, Canada. A new method of rendering has also been introduced, similar to roughcast. This method, pebbledash, uses larger particles than in roughcast (small pebbles). Examples of this may be seen at Eldborg at Svartsengi and at Leirubakki in Landsveit.

43

44

 ritinu STEINU HS, sem mia er vi arfir hsbyggjenda, umsjnarmanna fasteigna og fagmanna, er saga steiningar rakin, snd dmi um steiningu og skeljun hsa, fjalla um vigerir, aferir, njungar o.fl. Tilgangurinn me tgfunni er a hla a steiningaraferinni, hvetja hseigendur til varfrni og viringar fyrir gildi bygginga sinna vi vigerir ea endurbtur, mila eirri ekkingu og reynslu sem hefur unnist og stula a v a steining ea vlun veri notu fram vi tveggjahun. Rit etta, ritr um varveislu, vigerir og endurbtur gamalla hsa er sjtta hefti, sem gefi er t af Hsafriunarnefnd rkisins. ur tkomin rit ritrinni eru: 1. hefti: Trgluggar 1996 2. hefti: Hsakannanir 1997 3. hefti: Gmul timburhs - tveggir, grind og klning 1998 4. hefti: Skr yfir friu hs 2000 5. hefti: Uppmling hsa 2003 tgfan er styrkt af Hsafriunarsji

HSAFRIUNARNEFND RKISINS 2003