T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KMYA TEKNOLOJS

PROPLEN TREVLER VE PROSESLER

ANKARA, 2009

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 05.09.2008 tarih ve 186 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR........................................................................................................................................... ii GR.............................................................................................................................................................. 1 RENME FAALYET-1 ........................................................................................................................... 2 1. PROPLEN ................................................................................................................................................. 2 1.1. retim Yntemleri .............................................................................................................................. 2 1.1.1. Fluid Katalitik Kraking Prosesindeden Propilen Fraksiyonlama ................................................. 2 1.1.2. Metanol Propilen Prosesi .......................................................................................................... 3 1.1.3. Metatesis Prosesi ......................................................................................................................... 4 1.1.4. Propann Dehidrojenasyonundan Propilen Eldesi........................................................................ 5 UYGULAMA FAALYET....................................................................................................................... 7 LME VE DEERLENDRME............................................................................................................. 9 RENME FAALYET-2 ......................................................................................................................... 11 2. POLPROPLEN ...................................................................................................................................... 11 2.1. Polipropilen....................................................................................................................................... 11 2.2. Polipropilen Trlerinin Snflandrlmas .......................................................................................... 12 2.3. retim Yntemleri ............................................................................................................................ 13 2.3.1. Gaz Faz Polipropilen retimi .................................................................................................... 13 2.3.2. Bulk Faz Polipropilen retim Prosesi ....................................................................................... 14 2.4. Polipropilenin zellikleri .................................................................................................................. 15 2.5. Kullanld Yerler ............................................................................................................................ 16 2.5.1. Homo Polimerin Kullanm Alanlar........................................................................................... 16 2.5.2. Kopolimerin Kullanm Alanlar................................................................................................. 16 UYGULAMA FAALYET..................................................................................................................... 17 LME VE DEERLENDRME........................................................................................................... 20 RENME FAALYET-3 ......................................................................................................................... 22 3. AKRLONTRL ...................................................................................................................................... 22 3.1. retim Yntemleri ............................................................................................................................ 22 3.1.1. Propilen ve Amonyan Hava Oksijeni le Oksidasyonundan................................................... 22 3.1.2. Asetilen ve Hidrojensiyanrn Reaksiyonundan ....................................................................... 23 3.1.3. Propilen ve Azotmonoksidin Katalizrl Reaksiyonundan ....................................................... 23 3.2. Akrilonitrilin zellikleri ................................................................................................................... 24 3.3. Akrilonitrilin Kullanld Yerler ...................................................................................................... 24 3.3.1. Akrilik ve Modakrilik Elyaf ...................................................................................................... 25 3.3.2. Nitril Kauuu (NBR) ............................................................................................................... 25 3.3.3. Hekzametilendiamin .................................................................................................................. 26 UYGULAMA FAALYET..................................................................................................................... 27 LME VE DEERLENDRME........................................................................................................... 30 RENME FALYET -4 ........................................................................................................................... 32 4. PROPLEN OKST .................................................................................................................................. 32 4.1. retim Yntemleri ............................................................................................................................ 32 4.1.1. Peroksidasyon Prosesi ............................................................................................................... 32 4.1.2. Klorohidrin Prosesi.................................................................................................................... 34 4.2. Propilen Oksitin zellikleri .............................................................................................................. 35 4.3. Propilen Oksidin Kullanld Yerler ................................................................................................ 36 4.4. Propilenglikol.................................................................................................................................... 36 UYGULAMA FAALYET..................................................................................................................... 37 LME VE DEERLENDRME........................................................................................................... 39 MODL DEERLENDRME..................................................................................................................... 41 CEVAP ANAHTARLARI ........................................................................................................................... 43 KAYNAKA ............................................................................................................................................... 44

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD

ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK

524KI0122 Kimya Teknolojisi Petrol - Petrokimya Propilen ve Trevleri

Propilen ve propilenden elde edilen rnlerin retim yntemlerini, zelliklerini ve kullanm alanlarn reten akm emasn izme metaryalidir. 40/24 Organik kimya modllerini alm olmak Propilen ve ve trevlerinin retimini incelemek Genel Ama Gerekli Ortam salandnda kurallara uygun olarak petrokimya proseslerinde propilen ve trevlerinin proses akm emalarn, retim yntemlerini, zelliklerini, kullanm alanlarn inceleyebileceksiniz. Amalar 1. Propilen nitesinde standartlara uygun retim yapabileceksiniz. 2. Polipropilen nitesinde standartlara uygun retim yapabileceksiniz. 3. Akrilonitril nitesinde standartlara uygun retim yapabileceksiniz. 4. Propilen oksit nitesinde standartlara uygun retim yapabileceksiniz. Ortam: Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, bilgi teknolojileri ortam ( internet ) Donanm: Okul veya snf, blm kitapl, VCD, DVD, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlar Modl iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandnz bilgileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (test, oktan semeli, doru-yanl vb.) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bu modl propilen ve propilenden elde edilen petrokimyasal rnlerin, retim yntemlerini, zelliklerini ve bunlarn kullanm alanlarn anlatmaktadr. Petrokimya sanayinin temel bir sanayi kesimi olarak gelimeye balad 1950li yllardan bu yana propilen ve etilenden sonra ikinci ana girdi zelliini korumaktadr. Propilen bata polipropilen olmak zere, bir ksmn bu modlde inceliyeceimiz birok rnn ham maddesini oluturmaktadr. Bu modl alarak propilen orjinli birok petrokimyasal rnn, retim yntemleri, zellikleri ve kullanldklar yerler hakknda bilgi sahibi olacaksnz. unu unutmaynz ki iyi bir petrokimyac ayn zamanda iyi bir polimercidir. Gnmzde, bilimsel anlamda, polimer kimyas, zerinde en ok allan konular arasndadr. Bu yzdendir ki srekli yeni polimerler sentezlenmekte ve gndemdeki retim yntemleri gelitirilmektedir. Olaya bu adan bakldnda petrokimyaclarn kendi dallar yannda, polimerler konusunda da srekli literatr takip etmeleri gerekir.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Gerekli ortam salandnda petrokimya prosesinde propilen ve trevlerinden elde edilen edilen rnlerin zellikleri ve kullanm alanlar ile ilgili bilgi ve beceriye sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Propilenin elde edili tepkimesindeki maddelerin kimyasal zelliklerini aratrnz?

1. PROPLEN
Propilen, polimer endstrisinde etilenden sonra en ok kullanlan maddedir. ok sayda polimerin retiminde monomer olarak ok sayda kimyasal maddenin temel girdisini oluturmaktadr.

1.1. retim Yntemleri

Propilenin belli bal drt retim yntemi vardr.

1.1.1. Fluid Katalitik Kraking Prosesindeden Propilen Fraksiyonlama

Petroln rafinasyonunda benzin retim amal fluid katalitik kraking (FCC) nitesinde elde edilen rnlerin arlkla % 47 oranndaki bileenini propilen oluturur. Bu yntem karmda bulunan propilenin, propilen kazanma nitesine gnderilerek saf olarak eldesini ierir(ekil 1.1). Bu proseste adet ayrma kolonu, kurutucular ve safszln giderildii niteler vardr. Proseste ilk olarak FCC nitesinden alnan gaz karm depropanizr kolonuna gnderilir. Burada karmda bulunan C4 ve daha byk hidrokarbonlar ayrlarak kolonun altndan alnrken C3 ve daha dk karbonlu hidrokarbonlar ieren karm deetanizr kolonuna gnderilir. Deetanizr kolonunda C2ler karmdan ayrlp kulenin stnden ilgili nitelere gnderilirken C3ler kulenin altndan alnp nc bir ayrma kolonunda, karmdaki propan ayrlarak kulenin altndan alnr. Propilen ise kulenin st ksmndan kurutucu nitelere gnderilip kurutulur. Kurutulmu propen, COS nitesine alnr. Bu nite ise karmda bulunan karbon, oksijen ve kkrt bileiklerinin giderildii nitedir. Buradan son saflatrma ilemine geirilir ve uygun saflkta propilen elde edilir. 2

ekil 1.1: Fluid katalitik kraking gazlarndan propilen fraksiyonlama prosesi

1.1.2. Metanol Propilen Prosesi

Prosesin esas sabit yatakl reaktrlerde, zeolit esasl katalizrler yardmyla metanolden propilen eldesidir. Bu prosesin en nemli zellii kok, propan ve dier yan rnlerin oluumunun ok dk olmasdr. retim prosesinde metanol ilk nce, DME (dimetil eter) reaktrne verilir. Buradaki tepkime sonucu DME ve su oluur.

CH3
metanol

OH + HO

CH3

CH3 O

CH3 +

H 2O

metanol

dimetil eter

Bu reaktrde metanoln tamam, DME ve suya dntrlmeyip belli bir kinetik dengeye gelince bu l karm birinci MTP ( metanol-propanol ) reaktrne gnderilir. Burada katalizr eliinde metanoln dietil eterle tepkimeye girerek % 99 gibi byk bir ksm propilene dnr.

H3C

CH3 + CH3

OH

H3C

CH

CH2 + H 2 O

dietil eter metanol

propilen

Bundan sonra tepkime dier iki reaktrde de devam ettirilerek metanoln tamam tepkimeye sokulmaya allr. nc reaktrden alnan reaktr akmnn suyu ayrldktan sonra ayrma prosesine gnderilerek burada ierdii su, karbondioksit ve DME uzaklatrlrken, eitli olefinlerin bulunduu karm geri kazanlarak birinci MTP reaktrne gnderilirken propilen saf olarak elde edilir. Bu proseste yan rn olarak LPC ve benzinde elde edilmektedir.

ekil 1.2: Metanolden propilen retim prosesi

1.1.3. Metatesis Prosesi

Organik kimyada, nemli reaksiyonlardan biri de olefin metatesis reaksiyonlardr. Metatesis reaksiyonlaryla bir olefinin yars, baka bir olefinin yarsyla yer deitirme tepkimesi verir.

R1

CH

CH2 + R 2

CH

CH2

R 1 CH

CH

R 2 + H2C

CH2

Propilen retim amal metatesis prosesinde etilen ve n btenler tepkimeye sokularak propilen elde edilir(ekil 1.3). lk ilem, prosese verilen n- btnlerle etilen iindeki safszlklar gidermek amacyla, bunlarn karmnn bir n yataktan geirilmesidir. Daha sonra karm stlarak sabit yatakl metasesis reaktrne gnderilir.

ekil 1.3: Metatesis prosesiyle propilen retimi

Reaktrde, sabit yatakl katalizr eliinde 2-btenden propilen elde edilirken, 1bten, izomeri olan 2- btene dnr.

H3C

CH
2-bten

CH

CH3 + H2C
etilen

CH2

2 H3C

CH

CH2

propilen

CH3

CH2 CH
1-bten

CH2

CH3 CH
2-bten

CH

CH3

Bu arada katalizr yzeyinde biriken koklarn giderilmesi iin sabit yatak zerinden havayla seyreltilmi azot gaz geirilerek katalizr rejenere edilir. Reaktrden kan akm reaktr besleme ksmnda soutulurken, bu arada reaktanlar da bir miktar stlm olur. Soutma ileminden sonra karm etilen kolonuna gnderilip burada karmda bulunan etilen ayrlarak reaktre geri gnderilir. Etilen kolonunda etilenden ayrlm ve beraberinde C4 ve C5 hidrokarbonlarn ieren karm propilen kolonuna alnr. Burada propilen saf olarak elde edilirken btenler reaktre geri gnderilir. Dier C4 ve C5 trevleri deerlendirilecekleri nitelere veya uygun tanklara gnderilerek tanklanrlar.

1.1.4. Propann Dehidrojenasyonundan Propilen Eldesi

1990l yllardan sonra artan propilen ihtiyacn karlamak iin bavurulmu bir yntemdir(ekil 1.4). Prosesin esasn propann katalitik dehidrojenasyonuyla propilen eldesi oluturur. Propan prosesde ilk nce, iinde sabit yatakl katalizr ( platin veya alumina ) bulunan dehidrojenasyon reaktrne verilir. Burada propan dehidrojenasyona urayarak propileni oluturur.

H3C

CH2

CH3

H3C

CH

CH2 + H 2

Propan

Propilen

ekil 1.4. Propann dehidrasyonuyla propilen eldesi prosesi

Bu arada sabit yatakl katalizr srekli rejenere edilerek aktivitesi korunur. Reaksiyon optimum koullarda tamamlandktan sonra reaktrde bulunan gaz karm sktrlarak ierisindeki hidrojenden ayrlmak zere kriyojenik ayrma nitesine gnderilir. Burada hidrojen ayrlarak bir ksm reaktre geri gnderilirken, bir ksm ise kullanlmakta olduu nitelere veya tanklamaya gnderilir. erisinde propilen, tepkimeye girmemi propan ve baz yan rnleri ieren karm, seici hidrojenasyon nitesine baslr. Bu nitede alkinler ve dienler mono olefinlere dntrlrler. Adndanda anlalaca zere buradaki hidrojenasyon tepkimesi seicidir. Yani tepkime mono olefin basamanda kalr. rnek olarak 1,3-btadien iin byle bir reaksiyon aadaki gibidir.

CH2

CH

CH

CH2 + H 2

CH3

CH2

CH

CH2

1,3 - btadien

1-bten

Veya 1,2-propadien iin bu trden bir reaksiyon direkt olarak propileni verir.

CH2

CH2 + H 2

CH3

CH2

CH2

1,2-Propadien

Propilen

Burada seici olmayan bir reaksiyon iin, 1,3-btadienin btana, 1,2-propadienin propana kadar hidrojenlenebilecei kolayca grlebilmektedir. Seici hidrojenasyon nitesinde alnan reaktr akm deetanizr nitesine gnderilir, etan ve daha kk karbonlu gazlar ayrlarak kulenin stnden alnr, propilen ve propan karm C3 ayrma kolonuna gnderilir. Propilen propandan ayrlarak saf olarak elde edilirken propan geri kazanlarak reaktre gnderilir.

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli malzemeler: Bilgisayar, yazc.

lem Basamaklar
Bilgisayar hazrlaynz.

neriler
Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz. izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz.

Uygun program seiniz.

izim sayfasn yatay konumuma getiriniz. Sayfann sol orta noktasndan izime balaynz. FCC Propilen fraksiyonlama rektrn izerek iine adn yaznz. FCC nitesi akm giri klarn gsteriniz. Balantlarn ak ynlerini oklarla gsteriniz.

Depropanizer kolonunu ekildeki gibi iziniz.

izdiiniz depropanizer kolonunu kopyala yaptr yaparak, deetanizer ve C3 ayrma kolonlarn oluturunuz. Daha sonra kolonlarn iine adlarn yaznz.

 Akm giri ve k hatlarn iziniz.

Giri, klarn ynlerini okla gsteriniz.

COS ayrc niteyi iziniz ve bunu kopyala yaptr yaparak, kurutma ve saflatrma nitelerini oluturunuz.

Balantlar ekildeki gibi yapnz. Giri klarn ynlerini okla gsteriniz.

Proses nitelerinin adlarn yaznz.

izdiiniz prosesi batan sona kotrol ediniz. Eksiksiz olduundan emin olunuz.

Ak emasn yazcda yazdrnz.

Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz. Mmknse renkli olarak kt alnz.

Rapor olarak teslim ediniz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Propann dehidrojenasyonu prosesinde, seici hidrojenasyon reaktrnde aadakilerden hangisi elde edilebilir?
A) Propilen C) 1- bten B) 2,4-btadien D) Btan

2. Propilenin evremizde rastlanan en nemli rn aadakilerden hangisidir?

A) Polipropilen C) Propilen oksit B) Akrilonitril D) Propilen

3. Aadaki propilen eldelerinden hangisinde propilen sentezi sz konusu deildir? A) Metanol-propilen prosesi B) Fluid katalitik kraking prosesi C) Metasesis prosesi D) Propann dehidrojenasyon prosesi 4. Metanol-propilen prosesinde adet reaktr kullanlmakla aadakilerden hangisi amalanr? A) Yan rnlerin olumasn azaltmak B) Propanoln %100e yakn tepkimesini salamak C) Yan rn olarak elde edilen benzin miktarn artrmak D) Katalizr israfn azaltmak

DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz cevaplarnz doru ise uygulamal teste geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

UYGULAMALI TEST Fluid katalitik kraking gazlarndan propilen fraksiyonlama prosesi akm emasn iziniz. Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.

Deerlendirme ltleri
1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. nlnz giyip, bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? FCC propilen fraksiyonlama rektrn izerek iine adn yaztnz m? Depropanizer kolonunu ekildeki gibi izdiniz mi? Akm giri ve k hatlarn izdiniz mi? COS ayrc niteyi izip, kurutma ve saflatrma nitelerini oluturdunuz mu? Proses nitelerinin adlarn yazdnz m? Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME Yaptnz deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz.

10

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Gerekli ortam salandnda petrokimya prosesinde polipropilen ve trevlerinden elde edilen edilen rnlerin zellikleri ve kullanm alanlar ile ilgili bilgi ve beceriye sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Polipropilenin elde edili tepkimesini aratrnz? Polipropilenin kullanm alanlarn aratrnz?

2. POLPROPLEN
2.1. Polipropilen
Polipropilen, zieglernatta katalizrleri olarak bilinen TiCl3, DEAC (dietilalminyumklorr) ya da baz metalosen katalizrlerinin varlnda propilen monomerinin polimerlemesinden elde edilir ve genel polimerleme tepkimesi aadaki gibidir.

H nC H

H katlizr C CH3

H C H

H C CH3
n

Propilen

Polipropilen

Polimerleme tepkimesi, etilen molekl zerindeki ift balardan, ba alarak buraya yeni bir monomerin (etilen moleklnn) balanmasyla devam eder ve polimerleme tepkimesi, bymekte olan polimer moleklnn, aktif ucuna bir hidrojen radikalinin balanmasyla son bulunur. Buradan da kolayca anlalaca zere reaksiyon ortamnda hidrojen oran ne kadar fazla ise polimerin zincir uzunluu o denli ksa olur. Hidrojen oran azaldka da oluan polimerin molekl zinciri o denli uzun olur. Zincir uzadka MFR (erime ak oran ) deeri, dier bir deyile polimerin vizgozitesi azalr. Polipropilen moleklnde tekrarlanan monemer says, yani polimerleme derecesi 5000 ile 10000 arasndadr. Polimer molekl boyunca metil gruplar bulunduundan bunlarn uzaydaki dizililerine gre deiik yaplar meydana gelir. Bu yaplar srasyla yledir: 11

zotaktik polimer: Tm metil gruplarnn polimer molekl boyunca ayn tarafa sralanmasyla olumu kristal yapdaki polimerdir.
H C H CH3 H C H C H CH3 H C H C H CH3 H C H C H CH3 C H
n

zotaktik polipropilen

Sindiotaktik polimer: Sindiyotaktik polimerde metil gruplar polimer moleklnde bir stbir alt eklinde sralanmlardr. Kristal yapda bir polimer olup ksilende zlebilmektedir.
H C H CH3 H C H C H H C H C CH3 H C H C H H C CH3
n

CH3 H

Sindiotaktik polipropilen

Ataktik polimer: Ataktik polimerde metil gruplar polimer molekl boyunca rastgele dizilmilerdir. Amorf (belli bir kristal yaps olmayan) yapda bir polimer olup heptan ve hekzanda zlebilir.
CH3 H C H C H H C H C H C H C CH3 H C H C H
n

CH3 H

CH3 H

Ataktik polipropilen

Polimerleme tepkimesi esnasnda zieglernatta katalizrnn aktivitesine bal olarak tr polimer ayn anda oluabilmektedir. Oluan bu rnlerin oran genelde %93 izotaktik polimer, %5,5 orannda sindiyotaktik polimer ve %1,5 civarnda ataktik polimer eklindedir. Ancak 1980li yllarn banda metalosen katalizrlerin gelimesi sonucu, bu katalizrler kullanlarak saf sindiyotaktik polipropilen retilebilmektedir. Sindiyotaktik polipropilen dierlerini nazaran daha yumuaktr ve berrak bir grnm vardr. Film, tbbi malzeme, yaptrclar ve ekstruzyon rnleri yapmnda kullanlmaktadr.

2.2. Polipropilen Trlerinin Snflandrlmas.

Polipropilen trleri ana grupta toplanr. Homopolimerpolipropilen: Bu tr, sadece propilenin polimerlemesiyle elde edilen polimerdir. Yani molekl zincirinde tekrarlayan nite sadece propilendir. Molekl yaps: P P P P P P P P P P 12

Kopolimer propilen: Propilenin polimerlemesinden sonra, elde edilecek polimer trne gre %4-14 aras etilenin polimerletirilmesinden elde edilir. Molekl yaps: P P P P P P P P E E E Random kopolimer: Random kopolimerde ise etilen oran % 4n altndadr. Propilen ve etilenin ayn anda polimerizasyonundan elde edilir. Molekl yaps: P P P E E P P P E E P P P E E P P P E E eklindedir.

2.3. retim Yntemleri

Polipropilen deiik yoldan retilir. Aada ayrntl anlatlacak olan bu retim yntemlerinden, gaz ve bulk faz prosesleri slurry faz prosesinden daha sonra gelitirilmi olup daha ekonomik retim yaplabilen yntemlerdir.

2.3.1. Gaz Faz Polipropilen retimi

Gaz faz polipropilen retim presesi ekil 2.1de verilmitir. Yksek aktiviteli katalizrlerin katalitik etkisiyle gaz fazdaki monomerlerin polimerizasyonu sonucu yar kristal yapda polipropilen elde edilir. Proses u blmlerden oluur: Monomer saflatrma: Monomerde bulunabilecek su, oksijen, oksijenli bileikler ve kkrt bileikleri katalizr zehirlenmesine sebep olabileceklerinden bu gibi bileikler monomer saflatrma nitesinde optimum dzeyde saflatrldktan sonra reaktre verilir. Katalizr ykleme: Katalizrler I. reaktre katalizr ykleme dramndan verilir. Katalizr miktar retim kapasitesine ve retim trne gre ayarlanr.

ekil 2.1: Gaz faz polipropilen retim prosesi

13

Polimerleme reaktr: Reaktr ksm srekli kartrlmal ve akkan yatakl iki reaktrden olumaktadr. Reaktrlerin bir ucundan monemer maddeller ve katalizr yklenirken dier ucundan toz hlde polimer elde edilir. Reaktrler dk basnl olup raaktr ortamnda polipropilen tozlarnn oluumu sreklidir. Reaktr sonunda polimerlemeye katlmam propilen gaznn bir ksm kondensrde (younlatrc) svlatrldktan sonra tekrar reaktre pskrterek hem propilen geri kazanlm olur hem de ekzotemik reaksiyon sonucu snan reaktr ortamnn scakl sabit tutulur. Reaktrde polimerizasyon sonucu tketilen propilenin yerine srekli olarak yenisi eklenir. Propilen reaktre alt taraftan verilerek oluan polipropilen tozlar ve katalizrn iyice karmas, dolaysyla da katalizrn propilenle temas yzeyi bytlp bu sayede polimerleme tepkimesinin hznn ve kantitatifliinin arttrlmas amalanr. Eer proseste ama homopolimer elde etmek ise reaktre katalizr ve propilen gaz verilir, kopolimer ve random polimer retiminde ise bunlara ek olarak rn cinsine gre deiik oranlarda etilen gaz da reaktre verilir. Toz hlindeki rnlerin ayrlmas: Polimer ve gaz karm reaktrden sonra gaz-toz ayrma nitesine gnderilir. Burada gaz hlindeki maddeler toz ksmdan ayrlp basnlandrlarak reaktre geri verilir. Toz ksm ise son gaz giderme kolonuna gnderilip katalizr deaktivasyonu ve gaz buharlatrma ileminden sonra toz rn paletleme nitesine gnderilir. rne ekil verme: Paltetleme nitesine gelen toz hlindeki polipropilen rnn istenilen zelliklerine gre katk maddelerini ieren masterbele kartrlr, bu karm eritilerek ekstrudere verilip granl hline getirilir. Daha sonra torbalanp pazara arz edilir.

2.3.2. Bulk Faz Polipropilen retim Prosesi

Bulk faz propilen retim proses emas ekil 2.2de verilmitir. Proses aadaki blmlerden olumaktadr. Monomer saflatrtma: Propilen, etilen, heptan ve azot monomerlerinin ierdikleri safszlklar, katalizr zehirlemesine neden olduklarndan burada monomerler polimer safla getirilirler. Katalizr ve kokatalizr hazrlama: Bu proseste kullanlan katalizrler (TiCl3 ve tirietil alminyum) heptan iinde seyreltilerek hazrlanr. Katk maddelerinin hazrlanmas: Elde edilecek polimere istenilen zelliklerin verilebilmesi iin baz katk maddelerinn (stabilizatr, antioksidant, ntralizr gibi) uygun karmlar hazrlandktan sonra eksrzyon (granlletirme) aamasnda prosese verilir.

14

ekil 2.2: Bulk faz polipropilen retim prosesi

Polimerizasyon: Bulk faz prosesinde homopolimerler, kopolimerler, random kopolimerler ve termopolimerler retilebilmektedir. Srekli polimerleme prosesine uygun kontrol sistemli iki polimerleme reaktr bulunmaktadr. retilecek polimer trne gre, homopolimerde propilen, kopolimerde propilenetilen, termopolimerlerde propilenetilen ve bten monomerleri reaktre uygun ak hzyla verilir. Genel olarak reaktre verilen monomerlerin % 80i reaksiyona girer. Reaksiyona girmeyen %20 kadarlk ksm monomer geri kazanma nitesinde younlatrlp saflatrldktan sonra reaktre geri gnderilir. Toz hlindeki polimer ise gaz giderme nitesinde gnderilerek tepkimeye girmemi monomerlerden ayrlr. Monomer yine reaktre geri gnderilir. Ekstrzyon (Granlletirme): Son gaz giderme ileminden sonra toz silolarnda depolanan toz hlindeki polipropilen, otomatik tartm kantar yolu ile toz kartrmaya geer. retilen polipropann trne gre peroksit, ntralizr, antioksidanlar, antistatikler ve stabilizrler ilave edildikten sonra ekstruderlerde granlletirilip torbalanarak sata hazr hle getirilir.

2.4. Polipropilenin zellikleri

Bugn dnyada 150den fazla polipropilen tr retilmektedir. Tahmin edilecei gibi bunlar zellikle fiziksel zellikleri asndan az da olsa birbirinden farkl zellikler gsterirler, ancak polipropilene ait baz genel fiziksel zellikler yledir:

15

Erime scakl--------------------: 160 170 0C Erime ss--------------------------: 21 cal/g Younluk---------------------------: 0,90 0,929 g/cm3 zgl s----------------------------: 0,46 cal/ g 0 C Bozunma scakl---------------- : 380 410 0C Nem tutma ------------------------ : %0,1 Polipropilen kimyasal direnci iyidir. Asitlerin, bazlarn ve tuzlarn sulu zeltilerinden etkilenmez, alkol ve deterjanlara kar da dayankldr. Yksek scaklklarda yalarda, aromatik hidrokarbonlarda, holojenli hidrokarbonlarda ime yapar. Is, k ve ykseltgenlerden polietilene gre daha fazla etkilenir. Bu yzden polipropilen retim aamasnda antioksidanlar ve ultraviyole k absorblayclarla stabilize edilir.

2.5. Kullanld Yerler

2.5.1. Homo Polimerin Kullanm Alanlar
Polipropilenin homo polimerleri, enjeksiyon, iirme ve kalplamaya elverilidirler. Bunlar plastik koli band, film kutusu, elektrik sprgesi paralar, oyuncak, mutfak eyalar, elektrik anahtar ve prizleri, televizyon kasas, araba paralar (tampon, n panel vb.), tfek ve tabanca kabzas, steril enjektr, ie kapa gibi malzemelerin retiminde kullanlmaktadrlar. Ayrca genel elyaf ve bu elyaftan

Resim 2.1: Polipropilenin kullanm alanlarndan biri olan oyuncak

elde edilen hal, trikotaj, dekoratif erit, masa rts, peruk kuma, giyim eyas, uval, halat ve ambalaj ipi imalatnda ska kullanlrlar.

2.5.2. Kopolimerin Kullanm Alanlar

Kopolimer polipropilen trleri de enjeksiyon, iirme ve kalplamaya uygun polimerlerdir. Ayrca merubat, meyve, ekmek, sebze ve balk kasas, gaz ve benzin bidonlar, otomobil far ve tamponu, su borular, banyo kveti, kova, leen, amar makinesi kazan, plastik dili, ak kutular, televizyon kasas, buz dolab aksam, vakumlu ve oluklu levha, boru ve profil retiminde kullanlrlar. 16

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli malzemeler: Bilgisayar, yazc.

lem Basamaklar
Bilgisayar hazrlaynz.

neriler
Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz. izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz.

Uygun program seiniz.

izim sayfasn yatay konumuma getiriniz. Gaz faz polipropilen retim prosesinin reaktrn iziniz.

Sayfann sol orta noktasndan izime balaynz. Kes kopyala yaparak II. Reaktr de iziniz. Reaktrlere katalizr ve ham madde girilerini oklarla gsteriniz.

17

 I. Reaktrn hemen bitiiine propilen svlatrma kondenserini ve II. Reaktre ait kompresr iziniz.

Ak ok ynlerine dikkat ediniz.

I.Reaktr akmn II. reaktrle balaynz.

Ak ynn doru gstermeye dikkat ediniz.

kinci reaktre ait kompresr ve kondenser ksmn iziniz.

Ak ynlerini okla gsteriniz. Kondenserdeki ak ynlerine dikkat ediniz.

Kat-gaz ayrc sistemi ekildeki gibi iziniz.

kinci reaktr akmn, kat gaz ayrcya balaynz.

Balanty ekildeki gibi yapnz.

18

 Kat gaz ayrcnn altna ekildeki gibi gaz giderme tankn iziniz.

Gaz giderme tank ierisine kartrma aparatn iziniz. Balantlar ekildeki gibi yapnz.

Ekstruzyon-paletleme nitesini izerek irisine ismini yaznz.

Balantlar ekildeki gibi yapnz.

st ksmdaki kompresr ciziniz ve balatlarn yapnz.

Proses zerinde yazlmas gereken yerleri yaznz. ekli kontrol ederek eksiz olduundan emin olunuz.

Ak emasn yazcda yazdrnz.

Hangi rnn proses akm emas olduunu ekil altna yaznz. Mmknse renkli olarak kt alnz.

Rapor olarak teslim ediniz.

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi sidiotaktik polipropilene ait bir zellik deildir? A) Metil guruplar polimer moleklnde rastgele dizilmilerdir. B) Metil gruplar polimer moleklnde bir alt- bir st eklinde dizilmilerdir. C) Polimer ksilense zlr. D) Amorf yapda bir polimerdir. 2. Aadakilerden hangisi kopolimer plipropilene ait bir zelliktir? A) Yapsnda yalnzca propilen polimeri vardr. B) Yapsnda eit miktarlarda etilen ve propilen polimeri bulunur. C) Propilenin polimerlemesinden sonra % 4-% 14 aras etilenin polimerlemesinden elde edilir. D) Etilen oran % 4n altndadr. 3. Gaz faz polipropilen retim prosesi iin aadakilerden hangisi dorudur? A) Katalizr birinci reaktre yklenir. B) Katalizr ikinci reaktre yklenir. C) Katalizr her iki reaktre birden yklenir. D) Hidrojen her iki reaktre de yklenir. 4. Gaz faz polipropilen retim prosesinde, reaktrn soutulmas nasl gerekletirilir? A) Reaktr etrafndan su geirilir. B) Reaktr hava ile soutulur. C) Duruma gre bazen hava ile bazen su ile soutma gerekletirilir. D) Reaktr kndan alnan propilen gaz svlatrlp sprey eklinde reaktre verilir. 5. Polipropilen retiminde kullanlan, ziegler-natta katalizrleri reaktre verilirken hangi madde ile seyreltme yaplr? A) Hekzan C) Oktan B) Heptan D) 1,5-hekzadien

DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise uygulamal teste geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. 20

UYGULAMALI TEST Gaz faz polipropilen nitesinin retim prosesinin akm emasn iziniz? Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.

1 2. 3. 4. 5.

Deerlendirme ltleri nlnz giyip, bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi?

Evet

Hayr

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Gaz faz polipropilen retim prosesinin reaktrn izdiniz mi? I. Reaktrn hemen bitiiine propilen svlatrma kondenserini ve II. Reaktre ait kompresr izdiniz mi? kinci reaktre ait kompresr ve kondenser ksmn izdiniz mi? Kat-gaz ayrc sistemi ekildeki gibi izdiniz mi? Ekstruzyon-paletleme nitesini izerek irisine ismini yazdnz m? kinci reaktr akmn, kat gaz ayrcya baladnz m? st ksmdaki kompresr izip balatlarn yaptnz m?
Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?

DEERLENDRME Yaptnz deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz.

21

RENME FAALYET3 RENME FAALYET-3

AMA
Gerekli ortam salandnda petrokimya prosesinde akrilonitrilden elde edilen rnlerin, zellikleri ve kullanm alanlar ile ilgili bilgi ve beceriye sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Akrilonitrilin aratrnz. retiminde kullanlan maddelerin kimyasal zelliklerini

3. AKRLONTRL
Akrinonitril petrokimya sanayinin nemli rnlerinden biri olup zellikle kauuk ve tekstil sanayinin nemli girdilerindendir.

3.1. retim Yntemleri

Akrilonitril eitli kimyasal yollarla elde edilmektedir. Ancak bunlardan propilen ve amonyan hava oksijeni ile oksidasyonu prosesi ok nemli olup dier retim yntemleri tali yntemlerdir ve nemini kaybetmilerdir.

3.1.1. Propilen ve Amonyan Hava Oksijeni le Oksidasyonundan

Bugn Dya ticari akrilonitril retiminin %90nndan fazlas propilenin amoksidasyonu denilen bu yntemle karlanmaktadr. Bu proseste polimer saflktaki propilen, susuz amonyak ve hava ierisinde molibden, bizmut ve fosfor bazl katalizrlerin bulunduu 400-510C ve scaklktaki reaktre basn 1-2 atmosfer olacak ekilde verilir. Reaktrde aadaki amoksidasyon tepkimesi gerekleir. CH2= CHCH3 + NH3 +3/2 O2 propilen CH2= CHCN +3H2O akrilonitril

Bu reaksiyon ekzotermik bir reaksiyon olduundan aa kan snn reaktrden uzaklatrlmas gerekir. Bu reaktr etrafndan soutma suyu geirilerek salanr ve bu sayede yksek basnl buhar da elde edilir.

22

ekil 3.1: Amoksidasyon prosesi akm emas

Reaktrdeki tepkime sona erdikten sonra rn karm ykanr ve tepkimeye girmemi amonyak bir absorber yardmyla ortamdan uzaklatrlr. Organik faz (akrilonitril ve asetonitril) sulu zeltiden ekilir, yan rn olan hidrojen siyanr, fraksiyonlanarak reaktrden alnr, kullanm amacna gre deerlendirilir. Organik fazda kalan akrilonitril ve asetonitril, karmnda bulunan azot gibi inert gazlardan (reaktre verilen havadan gelen), inert gaz ayrma kolonunda ayrldktan sora ekstraktif destilasyon kolonuna gnderilerek burada akrilonitril, asetonitrilden ayrlarak uygun saflkta elde edilir. Yan rn olarak ele geen asetonitril ve ierdii solvent (su), solvent ayrma kolonunda birbirinden ayrlr ve bundan sonra asetonitril uygun ekilde deerlendirilir, su ektraktif ayrma kolonuna gnderilir.

3.1.2. Asetilen ve Hidrojensiyanrn Reaksiyonundan

Akrilonitril, asetilen ve hidrojensiyanrn 80-900C de katalizrl tepkimesinden de elde edilir. Artk pek fazla ticari nemi olmayan bir yntemdir. C2H2 + HCN CH2 = CHCN

3.1.3. Propilen ve Azotmonoksidin Katalizrl Reaksiyonundan

Akrilonitril, propilen ve azotmonoksitin gm katalizrl reaksiyonundan elde edilebilir. Bu ynremi de ticari nemi yok denecek kadar azdr. 2 CH2=CHCH3 + 3NO 2CH2=CHCN + 3H2O + N2

23

3.2. Akrilonitrilin zellikleri

Akrilonitril berrak, keskin acbadem kokusunda bir svdr. Molekl yapsnda bulunan CN ve C=C aktif gruplar sayesinde ok sayda deiik reaksiyon verme zelliine sahiptir. Havada kolaylkla bozunur, onun iin akrilonitril zel tanklarda azot gaz atmosferi altnda saklanr. Akrilonitril ok zehirli bir maddedir. Dokularn oksijen absorblama zelliini bozduundan akrilonitril zehirlemesi iddetli olabilmektedir. Akrilonitrilin baz fiziksel zellikleri; Grn... : Renksiz sv Younluk.. : 0.80 g/cm3 Alevlenme noktas... : -1 0C Erime noktas.. : -84 0C Kaynama noktas. : 74 0C znrlk.. : Suda znmez.

3.3. Akrilonitrilin Kullanld Yerler

Akrilonitrilin kullanm alanlar olduka yaygndr. Belli bal kullanm alanlar; akrilik elyaf, rg yn ( orlon ), kuma, hal, battaniye, ABS reineleri, akrilik reineler, yal boya ve nitril kauuu eldesinde kullanlmaktadr

Resim 3.1: Akrilik elyaf ve ondan imal edilmi bir hal

24

3.3.1. Akrilik ve Modakrilik Elyaf

Akrilik elyafn temel ham maddesi akrilonitrildir. Akrilonitrilin sspansiyon, emlsiyon ya da zelti polimerizasyonu ile bu elyafn ana maddesi olan poliakrilonitril elde edilir. Ktlece % 85 veya daha yksek oranda poliakrilonitril polimeri ieren elyafa akrilik elyaf denir. Poliakrilonitrildeki nitril guruplarnn polar yapsndan dolay moleklleri arasnda kuvvetli etkilemeler vardr. Ayn zamanda kristal oran da yksek bir polimer olduundan bu polimerden elde edilen elyafn zellikle boyanmasnda sorunlar yaanmaktadr. Bundan dolay polimer zincirine ikinci bir monomer katlarak elde edilen yeni kopolimer sayesinde sorunlarn nne geilmeye alr. Akrilonitrilin kopolimerleri, vinil klorr, akrilamit, vinil asestat, stiren ve metil metakrilat tr monomerlerle retilmektedir. Bu monomerlerin molekl yaplarnda boya moleklleriyle fiziksel ba yapabilecek guruplar bulunduundan ve polimer moleklleri arasndaki etkilemeleri de azaltklarndan dolay boya moleklleri liflere daha kolay difze olabilmekte ve life daha iyi tutunmasna neden olmaktadrlar. Yapsnn ktlece % 35 85inin poliakrilonitril ieren kopolimerlerden yaplan elyaflara modakrilik elyaf denir. lk modakrilik elyaf 1954 ylnda retilen akrilonitril ve vinil klorrn kopolimeri olan dyneldir. Akrilik elyafla modakrilik elyafn zellikleri birbirlerine benzer. Akrilik elyafn younluu modakrilik elyafnkinden daha byk olup modakrilik elyafa gre daha fazla nem tutma zelliine sahiptir.

3.3.2. Nitril Kauuu (NBR)

Akrilonitril ile btadiyenin kopolimerleme tepkimesi ilk kez 1930lu yllarda gerekletirildi. Bu polimerleme tepkimesinden yararlanlarak 1934 ylnda Almanyada akrilonitril butadien kuuu (NBR) retimi gercekletirilmitir.

CH2

CH

CH

CH2 + CH2

CH CN ( CH2 CH CH CH2 )
n

( CH CH ) 2 CN

m
n

Nitril kauuu retimi, akrilonitril ile btadienin emlsiyon polimerleme teknii ile yaplmaktadr.

25

Nitril kauuunun zellikleri iermi olduu akrilonitril oranna bal olarak deiiklikler gsterir. retilecek olan nitril kauuu kullanm amacna gre deiik reeteler hazrlanarak retimine balanr. Elde edilecek rnn cinsine gre akrilonitril oran %18%50 orannda deiebilmektedir. Akrilonitrilin kopolimer iindeki grevi, polar nitril gruplar yaratarak elde edilen nitril kauuunun hidrokarbonlardaki znrln azaltmaktr. Ayrca bileimdeki akrilonitril yzdesinin artmasyla; kopolimerin younluu, sertlii ve mekanik zellikleri artarken, dk scaklklara dayanm, gaz geirgenlii ve elastik zellii azalr. Akrilonitril kauuu polimerleme ileminden sonra vulkanizasyon ilemine tabi tutularak yaktlara, yalara, yalanmaya, yorulma ve anma gibi mukavemetleri artrlmaya allr. Akrilonitrl molekl yapsnda doymam gruplar ierdiinden birok kimyasalla kolaylkla vulkanize edilebilmektedir. Bunlar kkrt, inko oksit ve ya asitleri gibi maddeler olabilmektedir. Nitril kauuu, ya ve akaryakt maddelere dayankllndan dolay, benzin ve ya bidonlar imalat, pinomatik ve hidrolik hortumlarn imalatnda, konveyr kay, anmaya dayankl lastik paralar, ii elbise ve botlar, muayene eldivenleri, lastik klie ve mhr yapmnda kullanlmaktadr.

3.3.3. Hekzametilendiamin
Hekzametilendiaminin deiik elde edili yntemleri vardr. Bunlardan birisi de akrilonitrilin hidrojenasyonu ile adiponitril elde edilmesiyle balayan yntemdir.

2 CH2

CH

CN + H 2

NC

( CH2 )

CN

Akrilonitril

adiponitril

Elde edilen adiponitrilin hidrojenasyonuyla da hekzametilendiamin elde edilir.

NC

( CH2 )

CN

+ 4H 2

H2N

( CH2 )

NH2

adiponitril

hegzametilendiamin

Hekzametilendiamin nemli bir polimer girdisi olup naylon 66 retiminde adipik asitle birlikte komonomerlerden birini oluturur.

26

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli malzemeler: Bilgisayar, yazc. lem Basamaklar Bilgisayar hazrlaynz. neriler Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz.

Uygun program seiniz.

izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz.

izim sayfasn yatay konumuma getiriniz. Propilen hattna akrilonitril retim (amoksidasyon prosesi) reaktr balayarak reaktr iziniz.

Sayfann sol orta noktasndan izime balaynz. Propilen hattnnn balanna dikkat ediniz.

Reaktre ham madde girilerini iziniz.

Boru kalnlklarnn ayn olmasna dikkat ediniz. Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Reaktre giren maddelerin sralanna dikkat ediniz.

27

 Reaktr soutma-buhar elde etme nitesini ekildeki gibi iziniz.

ekildeki gibi REAKTR SOUTMA yaznz.

nert gaz ayrma kolonunu iziniz.

Kes kopyala yaparak ekstrasiyonlu destilasyon ve solvent ayrma kolonlarn iziniz ve ilerine isimlerini yaznz.

Reaktr akmn, ekildeki gibi inert gaz ayrma kolonuna balaynz.

Balantlar ekildeki gibi yapnz.

Reaktr ksmnda elde edilen buhar akmn ve inert gaz kolonu akmlarn ekstraksiyonlu destilaston kolonuna balaynz.

Balantlar ekildeki gibi yapnz. Ok ynlerine dikkat ediniz.

Ekstraksiyonlu distilasyon kolonu akmn solventli ayrma kolonuna, solvent ayrma kolonundan kan su akmn da ekst. dest. kolonuna balaynz.

Ak ynlerini belirtiniz. Balanty ekildeki gibi yapnz. izimlerinizi konu anlatmndan kontrol ediniz.

28

 Solventli ayrma kolonunun altndan buhar giriini gsteriniz.

Balantlar ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini okla belirleyiniz.

Asetonitril ayrlma nitesini ekildeki gibi iziniz.

Balanty ekildeki gibi iziniz.

nert gaz ve ekt. dest. kolonlarndaki inert gaz ve akrilonitril klarn iziniz.

Ak ynlerini belirtiniz. Proses zerindeki yazlar eksiksiz yaznz. Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz. Tm yaptklarnz kontrol ediniz, eksik veya yanl olmadna emin olunuz. Mmknse renkli olarak kt alnz.

Ak emasn yazcda yazdrnz.

Rapor olarak teslim ediniz.

29

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Akrilonitril retiminde kullanlan katalizrler iin aadakilerden hangisi dorudur? A) Molibden, bizmut ve fosfor bazldrlar. B) Platin veya alumina katalizrleridir. C) Zeolit bazl katalizrlerdir. D) Alminyum klorr katalizr olarak kullanlabilir. 2. Amodsidasyon prosesinde aadakilerden hangisi reaktr akmnda bulunmaz? A) Hidrojen siyanr C) Amonyak B) Asetonitril D) Propan 3. Propilenin dorudan amoksidasyonu reaksiyonunda, reaktrde aa kan s iin aadakilerden hangisi yanl olur? A) Amoksidasyon reaksiyonunun gereklemesi iin gerekli s buradan temin edilir. B) Bu s kullanlarak buhar elde edilir. C)Reaksiyon ss reaktr stmak iin yeterli deildir. D) Reaktr etrafnda stlan sudan elde edilen buhar dier nitelerde kullanlr. 4. Aadakileden hangisi amoksidasyon prosesinde reaktr girdisi deildir? A) Amonyak B) Propin C) Oksijen D) Propilen 5. Aadakilerden hangisinin retiminde akrilonitril kullanlmaz? A) Orlon B) Akrilik elyaf C) Nitril kauuu D) ABS kauuu

DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise uygulamal teste geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

30

UYGULAMALI TEST Amoksidasyon prosesi akm emasn iziniz. Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.

1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Deerlendirme ltleri nlnz giyip, bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi?

Evet

Hayr

Propilen hattna akrilonitril retim (amoksidasyon prosesi) reaktr balayarak reaktr izdiniz mi? Reaktre ham madde girilerini gsterdiniz mi? Reaktr soutma-buhar elde etme nitesini izdiniz mi? nert gaz ayrma kolonunu izdiniz mi? Reaktr akmn inert gaz ayrma kolonuna baladnz m? Solventli ayrma kolonunun altndan buhar giriini baladnz m? Asetonitril ayrlma nitesinin balatlarn yaptnz m?
Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?

DEERLENDRME Yaptnz deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz.

31

RENME FAALYET4 RENME FALYET -4

AMA
Gerekli ortam salandnda petrokimya prosesinde propilen oksitin retim yntemleri, zellikleri ve kullanm alanlar ile ilgili bilgi ve beceriye sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Propilen klorohidrininin kimyasal zelliklerini aratrnz?

4. PROPLEN OKST
Propilenden elde edilen nmeli bir sanayi girdisi de propilen oksittir. Birok polimerin yan sra, ok sayda kimyasal maddenin ham maddesini oluturur.

4.1. retim Yntemleri

Propilen oksit iki yoldan elde edilir. Bunlardan birincisi peroksidasyon prosesi, dieri ise klorohidrin prosesidir. Bunlardan klorohidrin prosesi 1970li yllardan sonra nemini kaybetmitir.

4.1.1. Peroksidasyon Prosesi

Peroksidasyon prosesinde propilen oksit retimi en gncel retim yntemidir. Dnya ticari propilen oksit retiminin yarsndan ou bu yntemle retilmektedir. Bu proses de ilk nce, etil benzen ya da izobtan gibi maddeler ve oksijen peroksidasyon reaktrne verilir. Bu maddeler reaktrde katalizr eliinde tepkimeye girerek hidroperoksitleri olutururlar. rnek olarak etil benzen iin bu tepkime aadaki gibidir.

H CH2 CH3 + O2 C CH3

Etilbenzen Etilbenzen hidroperoksit

OH

32

ekil 4.1: Peroksidasyon proseinde propilen oksit retimi

Elde edilen rn (etil benzen hidroperoksit) propilen ve katalizrle beraber epoksidasyon reaktrne verilerek burada propilen oksit elde edilir. Katalizr olarak her iki reaktrde de tungusten, vanadyum ve molibden gibi hetorojen bir katalizr veya molibden naftenat gibi homojen katalizrler kullanlr.
H C CH3 O H2C CH CH3 + H C CH3 OH O O OH + H2C CH CH3

Propilen oksit

Metil benzil alkol

Epoksidasyon reaktrnden kan reaktr akm, ayrma nitesine alnarak burada propilen saf olarak elde edilirken, tepkimeye girmemi etilbenzen ve propen geri kazanlarak ilgili reaktrlere gnderilir. Yan rn olarak ele geen alkol trevleri benzin katk maddesi olarak rafineriye gnderilir veya ticari amal dehidrasyon rnlerine dntrlrler. rnein, metil benzil alkol katalitik dehidrasyonla nemli bir polimer girdisi olan stirene dntrlr.

33

H C CH3
Metil benzil alkol

OH

C H

CH2 + H O 2
Stiren

4.1.2. Klorohidrin Prosesi

1970li yllarn bana kadar propilen oksit bu prosesle retilmekteydi. Bu tarihten sonra daha ekonomik olan peroksidasyon prosesinin kefedilmesi ile nemini kaybetmeye yz tutmutur. Bu prosesin maliyetli oluunun nedeni ok miktarlarda klor gaz gereksinimidir. Ayrca kalsiyum klorr at da sorun oluturabilmektedir. Klorohidrin prosesinde propilen, su ve klor gaz, 500C scaklktaki reaktre beraberce verilir. Reaktrde ilk nce klor gaz ile suyun tepkimesi sonucu hidroklorik asit ve hipoklorz asit oluur.

H O + Cl 2 2

HCl + HOCl

ekil 4.2: Klorohidrin prosesinde propilen oksit retimi

Oluan hipoklorz asit propilen ile tepkime vererek propilen kloro hidrin oluturur.

CH2

CH

CH3 + HOCl

CH2 CH Cl OH

CH3

propilen 34

propilen klorohidrin

Bu tepkimede yan rn olarak propilen diklorrde aa kar. Propilen diklorr miktarn minimum yapmak iin aa kan propilen klorohidrin, reaksiyon ortamndan alnarak, deriimi srekli dk tutulmaya allr.

O 2 CH2 CH CH3 + Ca(OH)2 2 CH2 CH CH3 + CaCl2 + H O 2

OH Cl propilen klorohidrin

propilen oksit

lem sonunda tepkimeye girmemi propilen kostik ( NaOH ) ile bir kolonda tutularak reaktre geri gnderilir. Ele geen propilen klorohidrin %10luk kire sspansiyonu ile beraber hidroliz reaktrne verilir. Karm burada scak su buhar ile stlarak tepkimenin kantitatif olmas amalanr. Propilen klorohidrin ile kire (kalsiyum hidroksit) tepkimeye girerek propilen oksit ve kalsiyum klorr oluur. Kalsiyum klorr atk olarak reaktrn altndan alnr. Propilen oksit ve propilen diklorr distilasyon kolonuna gnderilerek burada birbirinden ayrlarak amaca uygun saflkta elde edilirler.

4.2. Propilen Oksitin zellikleri

Propilen oksit dk kaynama noktal, kolay tutuabilen ve ok zehirli bir svdr. nemli fiziksel zellikleri aadadr. Grn.. : Berrak sv Erime noktas: -112 0C Kaynama noktas. : 34,23 0C Donma noktas : - 12,3 0C Younluk : 0.823 g/cm3 Alevlenme noktas.. : < - 20 0C Propilen oksit, gergin olan oksit halkas nedeniyle reaksiyon yatknl olduka fazladr. Mineral asitler ve amonyak ile oda scaklnda katalizr olmakszn tepkime verir. Propilen oksitin su ile reaksiyonundan mono, di, tri polipropilen glikoller elde edilirken alkol ve fenollerle reaksiyonundan glikol eterler elde edilir. Propilen oksit ayrca organik asitlerle reaksiyona girerek glikol mono esterleri oluturur.

35

4.3. Propilen Oksidin Kullanld Yerler

Propilen oksit polihidrik alkollerle tek bana veya dier epoksitlerle birlikte tepkimeye girerek polieter poliolleri olutururlar. Bu bileikler poliretan kpk ve poliretan reinelerin ham madesidir. Bu nedele propilen oksidin en byk kullanm alan polieter poliollerin retimidir. Propilen oksitin su ile hidrolizinden, propilen glikol veya daha az miktarlarda poli propilen glikoller retilmektedir. Propilen oksit veya propilen oksitin etilen oksitle karm glikollere, gliserollere, alkol ve fenollere ilavesiyle yalandrc ve hidrolik akkan olarak kullanlabilen birok trden poliglikol ve poliglikol eterler elde edilir. Propilen oksit yzey aktif maddelerin retiminde sentezlenmesinde ve polipropilen oksit retiminde kullanlr. kullanlan poliollerin

Resim 4.3: Poliretan kpkler

4.4. Propilenglikol
Propilen glikol doymam poliester reinelerinin retiminde kullanlan bir komonomerdir. Bu reineler baz deniz tatlarnn yapmnda, otomotiv endstrisinde ve daha birok malzemenin yapmnda ska kullanlmaktadrlar. Propilen glikoln dier bir kullanm alanda polipropilen glikol retimidir. Polieterik yapdaki bu madde poliretan kpklerin yapmnda temel girdidir. Poliretan kpkler, otomobil koltuu, koltuk, yatak gibi rnlerin imalatnda kullanlr. Propilen glikol ayrca hekimlikte, kozmetiklerin retiminde, gda ve ila sanayisinde ve yiyecek renklendirici maddelerin zndrlmesinde dorudan kullanlmaktadr. Ticari amal propilen glikol, propilen oksidin hidrasyonu ile retilir.

O H3C CH CH2 + H O
2

H3C

CH

CH2

Propilen oksit 36

OH OH Propilenglikol

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli malzemeler: Bilgisayar, yazc.

lem Basamaklar
Bilgisayar hazrlaynz.

neriler
Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz.

Uygun program seiniz.

izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz.

izim sayfasn yatay konumuna getiriniz. Peroksidasyon prosesinin reaktrn ekildeki gibi iziniz.

Sayfann sol orta noktasndan izime balaynz. Reaktrlerin iine adlarn yaznz. Kes kopyala yaparak epoksidasyon reaktrn oluturunuz. Reaktre ham madde girdisini balaynz.

Peroksidasyon reaktrnn etil benzen hava, buhar grilerini iziniz.

Giri ynlerini okla gsteriniz.

Peroksidasyon reaktr akmn epoksidasyon reaktrne balaynz.

Balanty ekildeki gibi yapnz.

37

 Propilen ve katalizr girilerini peroksidasyon epoksidasyon nite balantsna birletiriniz.

Balanty ekildeki gibi yapnz. Giri ynn okla gsteriniz.

Ayrma nitesini ekildeki gibi iziniz.

Propilen oksit kn okla gsteriniz.

Etilbenzen fragmann (blntsn),

Balanty ekildeki gibi yapnz.

peroksidasyon reaktrndeki etil Giri ynn okla gsteriniz. benzen (hammadde) giriine balaynz.

Ayrma nitesinden geri kazanlan propilen akmn, propilen ve katalizr akmna balaynz.

Balanty ekildeki gibi iziniz. Ak ynn okla belirleyiniz.

Epoksidasyon reaktrne buhar giriini gsteriniz.

Ak ynn okla belirleyiniz. Yaptnz izimi batan sona kontrol ediniz, doruluundan emin olunuz.

Proses zerindeki yazlacak ksmlar yaznz. Ak emasn yazcda yazdrnz.

Mmknse renkli olarak kt alnz.

Rapor olarak teslim ediniz.

Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz. 38

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Klorohidrin prosesinde, elde edilmesi amalanan bileik aadakilerden hangisidir? A) Hidroklorik asit C) Propilen klorohidrin B) Hipoklorz asiti D) Propilen oksit 2. Propilen oksitin, reaksiyon yatknlnn fazla olmasnn sebebi aadakilerden hangisidir? A) Elektronegatif oksijen atomu C) Elektron verici metil grubu B) Gergin karbon oksijien balar D) Hibrit yaps 3. Peroksidasyon prosesinde aadakilerden hangisi reaktan olarak kullanlmaz? A) Etil benzen C) Propilen B) zobten D) 1,4 Pentadien 4. Aadaki katalizrlerden hangisi propilen oksit eldesinde kullanlr? A) Molibden naftenat C) Tri etil alminyum ( TEA ) B) Alminyum oksit D) Titanyum (III) klorr 5. Klorohidrin prosesinde propilen klorohidrin reaktrnde propilen diklorr oluumunu minimum yapmak iin nasl bir tedbir alnr? A) Reaktr srekli soutulur. B) Katalizr miktar artrlr. C) Oluan propilen diklorr srekli ortamdan alnr. D) Propilen diklorr srekli reaktrden alnr.

DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise uygulama testine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

39

UYGULAMALI TEST Amoksidasyon prosesi akm emasn iziniz. Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.

1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Deerlendirme ltleri nlnz giyip, bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi?

Evet

Hayr

Propilenden akrilonitril retimi prosesinde (amoksidasyon prosesi) reaktr izdiniz mi? Reaktre ham madde girilerini gsterdiniz mi? Reaktr soutma-buhar elde etme nitesini izdiniz mi? nert gaz ayrma kolonunu izdiniz mi? Reaktr akmn inert gaz ayrma kolonuna baladnz m? Solventli ayrma kolonunun altndan buhar giriini baladnz m? Asetonitril ayrlma nitesinin balatlarn yaptnz m?
Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?

DEERLENDRME Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya akm emasnn iziminde anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz Modl lme ve Deerlendirmeye geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

40

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Klorohidrin prosesinin en byk dezavantaj aadakilerden hangisidir? A) retilen propilen oksitin kalitesinde yaanan sorunlar B) Fazla miktarda klor gaz sarfiyat C) Ar enerji sarfiyat D) Su sarfiyatnn ok olmas 2. Aadakilerden hangisi akrolonitrilin zelliklerinden deildir? A) Olduka zehirlidir. C) Suda znmez. B) Oda koullarnda svdr. D) ki adet vinil gurubu ierir. 3. Polipropilen retiminde katk maddeleri retimin hangi aamasnda eklenir? A) Reaktrde C) Ekstrzyon- paletleme aamasnda propan B) II. Reaktrde D) Monmer saflatrma aamasnda

4. Metanol-propilen prosesinde DME reaktr iin aadakilerden hangisi yanltr? A) lem srasnda reaktrde srekli metanol DME ve su vardr. B) DME ve su bu reaktrde meydana gelir. C) lem sonunda reaktrde su ve DME kalmas amalanr. D) Metanol, DME ve su belli bir termodinamik dengeye gelince reaktr akm metanol propilen reaktrne verilir.

DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise Modl Uygulama Testine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

41

UYGULAMALI TEST Metanolden propilen retim prosesinin akm emasn iziniz. Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri nlnz giyip, bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? Evet Hayr

1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Ham metanol hattn DME n rektrne balayp reaktrn eklini izdiniz mi? DME n rektrn metanol propilen I reaktrne balayp reaktrn eklini izdiniz mi? Metanol propilen I reaktrn metanol propilen II reaktrne balayp reaktrn eklini izdiniz mi? Metanol propilen II reaktrn metanol propilen III reaktrne balayp reaktrn eklini izdiniz mi? Metanol propilen III reaktrn su ayrma nitesine balayp eklini izdiniz mi? Su ayrma nitesinin altndan su k izdiniz mi? Su ayrma kndan, suyu geri kazanma hatt izip DME n reaktr ile reaktr I hattna baladnz m? Su ayrma nitesinin stnden, ayrma kolonunun st yanna balant yaptnz m? Ayrma kolonunun sol yan kesinin noktasndan k izip DME n reaktr ile reaktr I hattna baladnz m? Ayrma kolonunun stnden gaz k hatt izdiniz mi? Ayrma kolonunun sa st kesinden propilen, ortadan LPG
ve alt keden benzen klarn izip rnlerin isimlerini yazdnz m?

15. 16. 17. 18.

Balant ve k noktalarnn oklarn, ynlerini kontrol ettiniz mi? Ak emasnn kontroln yaptnz m?
Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?

DEERLENDRME Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya akm emasnn iziminde anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier modle geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz. 42

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 C A B B

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 B C A D A

RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 A C A D A

RENME FAALYET 4N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 C B D A C

MODL LME VE DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 43 B C C D

KAYNAKA KAYNAKA
BEERGL Bilsen, Ham Petrolden Petrokimyasallara El Kitab, Tkelmat A., zmir, 2007. DPT VI. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu (petrokimya), Ankara, 1990. DTP V. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu (petrokimya), Yayn nu.: DPT:2007 OK :311, Ankara, 1985. EZDER Ayhan, Erol ERBAY, SA TAKIRAN, M. Ali YACI, Mehve CBEK, Tlin BLG, Polimerler I, Pagev yaynlar, stanbul, 1999. stanbul, 1999. PKN Erhan, Polimerler II Mhendislik Polimerleri, Pagev yaynlar, SAAK, Mehmet, Polimer Kimyas, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006. SARVAN H.mer, Elastomer TeknolojisiI., Kauuk Dernei Yaynlar, Acar Matbaaclk, stanbul, 2001. SARVAN, H.mer, Elastomer TeknolojisiII., Kauuk Dernei Yaynlar, Acar Matbaaclk, stanbul, 2001. VIII. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu (petrokimya), Yayn nu.: DTP 2563, K. 579, Ankara, 2001.

44