Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Ahmet MAKAL Literature as a Projection Realm for the Labour History of Turkey Abstract In this study we are trying to connect the labour history of Turkey with the Turkish literature. In looking at literature from the labour history perspective, the study has two basic problematic. The first problematic is to search for the reflections of the labour history in the literary texts. The second problematic is to evaluate whether the footprints of the labour history in the literature can be used as material for the Turkish labour history studies and if the answer is in the affirmative, to determine the degree of such utilization. The reflections related to the working life in Turkey appeared in the literary texts at the beginning of the 20 th century. This appearance, increased gradually in time but still remained very limited. This limitation is more marked for the period before 1963. But even in the period after 1963, where strike has been legalized as a labour struggle tool alongside with the organizations of unions and where important labour movements took place, their reflection to the literary texts still remained very limited. Under these circumstances, it is not possible to say that a worker literature like the ones existed in the western countries has come to existence in Turkey. This situation must be due, on the one hand, to the delayed and weak appearance of the working class parallel to the process of industrialization in Turkey, with all its accompanying dimensions and consequences and on the other hand to the fact that, other than the writers in the socialist realist tradition, the men of literature did not show much interest in the subject and that there have been legal and de facto limitations which even reached the level of pressure both on the world of labour and on the cultural and artistic life. When we evaluate the literary texts as to their potential for being used as a resource for the labour history studies, we see that such works are very limited. However, even these limited resources have not been sufficiently evaluated. Keywords: Turkish labour history, Turkish literature, worker literature.

Trk Sosyal Bilimler Derneince dzenlenen 10. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresinde 28 Kasm 2007 gn sunulan tebli metninin geniletilmi biimidir. Prof. Dr., Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm.

alma ve Toplum, 2008/3

15

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Giri Bu almamzda, Trkiye emek tarihi ile Trk edebiyatn irtibatlandrmaya alyoruz. Emek tarihiyle edebiyat arasndaki bu iliki iki farkl ynde kurulabilir: Edebiyattan emek tarihine doru ya da emek tarihinden edebiyata doru. Bu satrlarn yazar asndan bakldnda, esas olan emek tarihidir ve yaklammz emek tarihinden edebiyata doru bir baktr. Bu balamda, almamzn bir edebiyat eletirisi olma sav tamad, alma ilikileri ile irtibatlandrdmz edeb metinlerin esas olarak emek olgusu itibariyle deerlendirildii; eserlerin sanatsal, edeb nitelikleri ile kaliteleri zerinde deerlendirmeler, zmlemeler yapmann, ksm deiniler dnda almamzn esas amac olmad belirtilmelidir. Bu, yazarn ura alan ve ilgisi ile formasyonundan kaynaklanan bir durumdur. Kukusuz ki, edebiyattan emek tarihine doru da baklabilir ve bu alanda deerlendirmeler yapan edebiyat eletirmenleri byle yapmlardr.1 Trkiyede gerek emek tarihinden edebiyata, gerekse edebiyattan emek tarihine bakan almalar birlikte deerlendirildiinde, her ikisinin de yok denecek dzeyde kald, birinci kategorinin daha ok ksm alntlardan, ikinci kategorinin ise tekil dzeyde eser eletirilerinden ibaret olduu saptanabilmektedir.2 Oysa bat lkelerinde emek tarihiyle edebiyat irtibatlandran kapsaml almalar mevcuttur.3 Deiik boyutlarda srmekte olan bir almamzn ilk rn olan elinizdeki makalenin bu eksiklii bir nebze olsun giderebilmesini ve gelecekte bu alanda yaplmasn gerekli grdmz daha geni apl almalara bir balang ve temel tekil etmesini mit ediyoruz. Bu almann iki temel sorunsal vardr. Bunlardan birincisi, Trkiye zelinde emek tarihinin edeb metinlerdeki yansmalarn aratrmaktr. Ancak, bu izdmlerinin bir dkmn karmak ya da byle bir deerlendirmeyi tm boyutlaryla ve kapsayc-tketici bir biimde yapmak, bu kk almann snrlarn epeyce amaktadr. Trkiye emek tarihi ile Trk edebiyatn irtibatlandrrken yapmaya altmz, bir taraftan nicel ve nitel alardan baz genel eilimleri belirlemek; dier taraftan da bu eilimler zerinde etkili olan iktisad, siyas, toplumsal ve kltrel etmenleri ortaya koymak ve bunlarn sonucunda baz deerlendirmelere ulamaktr. Btn bu noktalar, metodolojik sorunlara girmeksizin bihakkn aratrabilmek olanakl olmadndan, almamzda metodolojik sorunlara da deiniyoruz.
Fethi Naci, mer Trke, Sennur Sezer, Adnan zyalner; edebiyattan emek tarihine bakan saylar snrl bu eletirmenler arasndadr. 2 Biz de, Trkiye emek tarihine ilikin almalarmzda, zaman zaman edeb metinlerden faydalanma yoluna gitmitik. 3 Johnson, 2006, bu almalara iyi bir rnektir. almada, aralarnda Dickens, Melville, Steinbeck ve Sinclairin de bulunduu yazarlarn, 1831-2001 yllar arasnda yazlm dokuz eseri incelenmektedir.
1

16

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

almamzn ikinci temel sorunsal ise emek tarihinden edebiyata den izlerin, tekrar geriye dnlerek, Trk emek tarihi almalarnda malzeme olarak kullanlp kullanlamayacan deerlendirmek ve eer kullanlabilecekse bunun derecesini saptamaya almaktr. Kukusuz ki, emek tarihi almalarnda yararlanlabilecek birbirlerinden farkl ok sayda kaynak tr vardr. Aralarnda ariv belgeleri, dier belgeler, istatistikler, gazeteler, anlar ve basl dier kaynaklarn da yer ald yazl kaynaklar ierisinde edeb metinler de giderek daha byk bir nem kazanmaktadr. Bu durum, dnya leinde tarih anlaynda meydana gelen gelime ve deimeler ile toplumsal tarih almalarna ve bunun nemli bir alan olarak emek tarihi almalarna ynelme eiliminin artmasyla da balantldr.4 Szl tarih almalar ise dier tarih aratrmalarnda olduu gibi, emek tarihi almalarnda da giderek artan bir neme sahiptir ve bu almamzn temel amac erevesinde deerlendirildiinde; zellikle mani, deyi, trk gibi emek tarihine ilikin yansmalar ieren halk edebiyatna ait biimlerdeki rnlerin ortaya karlabilmesi asndan deerlidir. Bu almamzda, emek tarihi aratrmalarnn potansiyel kaynaklar olarak sanat eserlerinin ve zel olarak da edeb metinlerin kullanmna ilikin sorunlar, Trkiye emek tarihi ve edebiyat zelinde irdelenmeye allacaktr. Ancak, edeb metinlerle emek tarihi arasndaki iliki zerinde odaklanmakla birlikte, almamz salt emek tarihine ilikin olgularla bomamak amacyla, emek tarihi oluumlarna verdiimiz referanslar snrl tutmay tercih ediyoruz. lgilenen okuyucu, dier kaynaklar yannda, Trkiye emek tarihini konu alan kitap ve makalelerimizde bunlara ilikin kapsaml bilgiler bulabilecektir. Sanat, Sosyal Yaam ve alma nsan yaamnn ierisinde doan ve onun deiik vehelerini ieren sanat eserleri, bu yaamn sosyal boyutlarn da yanstr, kukusuz. Ancak bunlar, bir aynadaki gibi bire bir yansmalar deil, sanatnn dnselduygusal prizmasndan geerek oluan ve sanat eserinin kurgusu ierisinde yeniden biimlenmi-biimlendirilmi yansmalardr. Bu deerlendirmemiz, deien llerde olmakla birlikte, mzikten resime, edebiyattan sinemaya tm sanat dallar asndan geerlidir. Sanat eserleri, iinde olutuklar toplumsal ortamlar yansttklar iin, onlarn gemiteki varlklarnn gelecekteki tanklardr ayn zamanda. Salt edebiyat sz konusu olduunda, olohovun, Pasternakn eserleri Sovyet Devriminin; Remarquen,
Bu gelimeler, Trkiye Bilimler Akademisinin Sosyal Bilimler ngr almas, Tarih alma Grubu Raporunda kapsaml biimde deerlendirilmektedir. Baknz, TBA, Sosyal Bilimler ngr almas: 2003-2023, Ankara, 2007, s. 201-231. Prof. Dr. Zafer Toprakn yrtcln stlendii Tarih alma Grubunda biz de yer almtk.
4

17

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Hemingwayin, Ehrenburgun romanlar yirminci yzyln en byk trajedilerinden biri olan kinci Dnya Savann en nemli tanklar arasndadr. Hemingwayin anlar Kimin in alyor ve Andre Malrauxnun Umut adl romanlar, yirminci yzyln byk olaylarndan biri olan spanya Savann en nemli tanklar arasndadr. Byk Rus besteci Dimitri ostakoviin gene kinci Dnya Sava srasnda kuatma altndaki Leningradda besteledii 7. Senfoni de, herhalde dnya yerinde durduka, insanlk tarihinin en dramatik olaylarndan birine tanklk yapmaya devam edecektir. Sanat eserlerinde, sosyal yaamn olmazsa olmaz bir boyutu olan alma olgusu da yer bulmaktadr. Salt alma olgusu asndan bakldnda, sinemadan tiyatroya, mzikten edebiyata, sanat dallar arasnda zaman zaman i ie gemeler de sz konusu olabilmektedir. Bunun biimlerinden biri, bir sanat dalnda meydana getirilen eserin, dier bir sanat dalna uyarlanmasdr. Edeb eserlerden sinema ya da sahne iin yaplan deiik uyarlamalar, bunun en ok karlalan rnekleridir. Bu yndeki alma yaam ierikli ok sayda uyarlamaya, Zolann Germinal ve Gorkinin Ekmeimi Kazanrken romanlar ile bunlar kaynakl sinema filmleri rnek gsterilebilir. Farkl sanat dallar arasndaki bu etkileim, zaman zaman byk sanatlar arasnda ibirliine de yol amtr ve yazar Bertolt Brecht ile besteci Kurt Weill arasndaki sanatsal birliktelik buna gzel bir rnektir. Edebiyat ve alma Deiik sanat dallaryla alma yaam arasnda kurduumuz bu iliki, edebiyat iin muhtemelen btn dier sanat dallarndan ok daha byk lde geerlidir. Bir baka deyile, edebiyat alma olgusunu en ok yanstan sanat dal olarak nitelenebilir. Romandan ykye, iirden denemeye, hemen her trdeki edeb eserler, sosyal yaamn ve onun en nemli boyutlarndan biri olarak alma olgusunun yansd metinler olarak da karmza kmaktadr. Bunlar, insanlk tarihinin nemli olaylarna tanklk da yapmakta, farkl dnemlerde, farkl corafyalarda yaananlar, daha sonraki kuaklara aktaran aralar olma niteliini kazanmaktadrlar. Dnya edebiyatna bakldnda, Dickensn baz romanlar, alma yaamn yanstan ilk eserler arasndadr. rnein, yazarn ngilterede Endstri Devrimi sonras dnemin sosyal sanclarn yanstan Zor Zamanlar adl roman, ypratc-ldrc fabrika ortam, sendikal rgtlenme mcadeleleri, iverenlerin bunlar bastrma abalar, i kazalar ve Yoksul Yasalar da dahil olmak zere; ii snfnn kar karya kald alma ve yaama koullarn etraflca resmetmektedir.5 Zolada ise baka bir lke itibariyle ve deiik boyutlaryla, 19. yzylda yaanan gerilimleri,
Zor Zamanlar kitabnn alma yaam asndan ayrntl bir etd iin baknz, Johnson, 2006, s. 21-36.
5

18

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

mcadeleleri bulmak olasdr. Gorkinin eserlerinde arlk Rusyasnn sosyal yaamna ve alma hayatna ilikin yansmalar bulunurken, yirminci yzyla ait birok edeb metin de, sosyalist lkelerdeki alma yaamna ilikin gzlemler iermektedir. Amerika Birleik Devletlerinde ise 19. yzylda, aralarnda Herman Melvillein de bulunduu birok yazarn romanlarnda alma sorunlar yer buldu. 20. yzyl balarndan itibaren ise Upton Sinclair, Jack London gibi yazarlar, sosyal protest roman olarak nitelendirilebilecek bir trde eserler verdiler.6 alma yaamna eserlerinde nemli bir yer veren Steinbeckin 1929 Byk Bunalm sonras dnemdeki sosyal sanclar ile alma koullarn yanstan romanlarn da sadece edeb metinler olarak alglamak mmkn mdr? Bunlardan Gazap zmlerinde 1930lu yllarda tarm iilerinin iinde bulunduu olumsuz alma ve yaama koullar, Bitmeyen Kavgada ise 1929 krizi sonrasnda sefalete ve isizlie srklenen elma toplama iilerinin rgtlenme abalar ve greve dnen mcadeleleri anlatlmaktadr. Ksaca ifade edilebilir ki, baz edeb metinler, ayn zamanda, farkl dnemlerde ve corafyalarda yaanan emek srelerinin varlklarn gnmzde de srdren tanklar olma konumundadrlar. Durum byleyse, bu sreleri aktaran edeb metinlerin, bu sreleri konu alan bilimsel almalarda potansiyel bir kaynak olarak kullanlma artlar da ortaya km olmaktadr. Edebiyat ve Emek Tarihi Ancak, edeb metinlerin emek tarihi almalarnda kullanmna ilikin ciddi metodolojik sorun ve snrlamalar da sz konusu olmaktadr. phesiz ki, mutlak anlamda bir nesnellik, akademik metinler itibariyle de salanmas mmkn olmayan bir durumdur. Ancak, yazarnn dnsel-duygusal insan prizmasndan ve sanatsal kurgusundan geerek kt zerine den edeb metinlerde, sosyal sreler akademik almalara gre daha da byk bir znellik payyla yansmaktadr. Bu nedenle, bu kaynaklarn nemi yannda, emek tarihi almalarnda zenli bir biimde kullanlmalar gerektii de aikrdr. ...her ne olursa olsun, edeb bir metnin tarihi bir belgeye dntrlmesi srecinde, tarihinin o metni eletirel bir szgeten geirmesi, ideolojik balanmlktan gelen subjektif krlmalar tespit etmesi ve edeb gereklik ile dorudan yaanmlk arasndaki ayrm unutmamas zorunludur.7 Bununla birlikte, baka bir adan deerlendirildiinde, tam da bu noktada akademik almalar ile sanat eserleri arasnda bir baka temel farkllk ortaya kmaktadr ve edeb metinlerin sosyal yaama ilikin oluumlar bilimsel almalarda ok fazla yer almayan, bazan da almas
Johnson, 2006, s. xiv. Danacolu, 2007, s. 46. Burada, znel krlmalarn sadece ideolojik balanmla atfedilemeyeceini belirtmek isteriz.
6 7

19

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

mmkn olmayan boyutlaryla kavrayabilmesi, onlara ayr bir deer katmaktadr. Edeb metinlerde sosyal ortam; insani ilikiler, deneyimler ve duygulanmlar da ierecek biimde ve akademik almalarn ou zaman kavramas mmkn olmayan boyutlaryla da ele alnabilmektedir. Edebiyat, o dnemlere ait bir yaanml, bir atmosferi, insan ilikileri ve eyann dokusunu hissettir(ebilmektedir).8 Bunu bir eit sahicilik duygusu olarak da nitelemek mmkndr ve bu adan bakldnda, Victor Hugonun Parisi, Charles Dickensn Londras, Zolann maden ocaklar hibir nesnel incelemenin yapamayaca kadar canl bir atmosfer tar gnmze.9 Ayn sahicilik duygusunu, emek tarihini yanstan edeb metinlerde de hissedebiliriz. mer Trkein Reat Enisi deerlendirirken yapt nitelemelerle, Romanlar, yazldklar dnemin dnsel, toplumsal, siyasal, ahlk atmosferini yaatyorlar... Ancak bylelikle kimilerinin devri saadet sayd bir dnemi canlandrabiliyoruz gzmzde. Tarih kitaplarndan okuduumuz modernleme hamlesinin insanlara dettii ar bedellerin belleklerimizde bir karl yok, nk gemi hakkndaki bilimsel bilgilerde gemiin ruhunu, atmosferini, insanlarn aclarn hissetmemize yarayacak imgeler yer almyorlar; saylar, istatistikler, ky ve kyllerin says, tarm rnlerinin fiyatlar ve geim standartlar kaydedilse de, insanlarn yeni yaam tarzlarna duyduklar tepkiler, ektikleri aclar, karlatklar aalanmalar ve alk snrna dayanan yoksulluk, bilimin nesnesi olmuyor.10 Gene Trkein, ayn yazarn Afrodit Buhurdannda Bir K a d n romann deerlendirirken ortaya koyduu Ankara ekspresinin mevkilerinin neler ifade ettiini tasvir eden, trenin havasn teneffs ettiren bir tarih belge bulmak mmkn mdr? Romanlar iinde olduklar dnemin bireysel, toplumsal, hukuksal, ynetimsel ilikilerinin havasn koklatyorlar bize, hi deilse yazann tankln... deerlendirmesi, edeb metinlerde bu adan ne kadar ok ey bulabileceimizin bir ifadesidir.11 Edeb metinler bu gzle deerlendirildiinde, emek tarihine ilikin akademik deerlendirmelerimizi farkl boyutlarda zenginletirdikleri, deyim yerindeyse bedene can ve ruh kattklar belirtilmelidir.12 Sosyal politikann en nemli konularndan biri olan i kazalar dzleminde temsil edici bir rnek verelim: Babakanlk statistik Genel Mdrlnn 1937-1943 dnemine ilikin i kazas istatistikleri; Trkiyede i kazalarnn says, yllara ve aylara gre dalm, meslek dalm, igremezlik itibariyle sonular ve benzeri konularda ayrntl veriler iermektedir.13 Buna karlk, Rfat Ilgazn bu
Danacolu, 2007, s. 39. Danacolu, 2007, s. 42. 10 Trke, 2003. 11 Trke, Afrodit Buhurdannda Bir Kadn. 12 Bu noktada, nl caz klasii Body and Soulu hatrlamadan edemiyoruz!.. 13 Babakanlk statistik Genel Mdrl, 1945, s. 48-62.
8 9

20

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

istatistiklerle ayn dnemde, 1943 ylnda yaymlanan ve Kasnandan frlayan kaya kaptrdn m kolunu Aliim! dizesiyle balayan Aliim adl iiri, i kazalarn iktisad boyutlar yannda, hibir istatistiin ya da akademik almann kavrayamayaca insan boyutlaryla ve sonularyla yanstmaktadr: Kasnandan frlayan kaya kaptrdn m kolunu Aliim! Daha dn le paydosundan nce Zilelinin gitti ayaklar. Yazld onun da raporu: hmalden! Gidenler gitti Aliim, bo kald ceketin sa kolu... Hadi kyne dndn diyelim, tek elle saban kavrasan bile sar kz gn grmtr, anlar iin iyzn! zlme Aliim, sabana gemezse hkmn Aann davarlarna geer... Kim grecek kepenek altnda eksiini kaplanrsn boaz tokluuna. Varsn duvarda asl kalsn balaman beklesin mzrabn. Sa yann yastk ister Aliim, sol yann sevdiini. Ama kzlar da, emektar sazn gibi, ifte kol ister saracak! Bu insan boyutu, almamzda sz edilen eserlerin birounda grmek ve hissetmek mmkndr. Btn bu zellikleri itibariyle, edeb eserlerin tm tarih almalar kadar, emek tarihi almalar asndan da kaynak daarcmzn ihmal edilmemesi gereken paralar olduunu sylemek, sanyoruz ki abartl bir ifade saylmaz. Trk Edebiyat ve alma Birok edebiyatmzn deiik trlerdeki eserlerinde; Trkiyenin farkl dnemlerinde, blgelerinde, sektrlerindeki alma yaamlarna ilikin izdmleri bulunmaktadr.14 Bu eserlerin bazlar, tekil dzeyde
Evrensel Basm Yayn tarafndan yaynlanan drt ciltlik Emek ykleri ile iki ciltlik Emek iirleri antolojileri, emek ierikli yk ve iirlerden yaplan temsil edici bir derlemedir.
14

21

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

kalmakla birlikte, ok eski tarihlere kadar gitmekte, hatta Osmanl mparatorluu dnemine kadar uzanmaktadr. Refik Halid Karayn Memleket Hikyelerinden biri olan ve 1909da yazlan Hakk Skt isimli yks, Bursada bir ipek fabrikasnda yaananlar konu almaktadr. Burada, her trl koruyucu nlemden yoksun olumsuz i sal-i gvenlii koullar alanlarn saln bozmakta, birbirinin pei sra gen kz ii lmleri gereklemektedir. Fabrikada amele ktibi olarak alan ve bu lmleri gzleyen Hasip Efendi, drt kurua kar on drt saat kaynar sular banda, pis kokular, hasta nefesler emerek zehirlenen, taravetinden, kzlndan, gzlerinin prltsndan her gn bir zerre kaybederek toprak olan vcutlara phesiz acyor, bu dertlere alamyordu.15 Hasip Efendi, duygusal yaknlk hissettii bir ii kzn da ayn akbeti paylamas zerine buna tepki gstermekte, ancak patron maana zam yaparak onun tepkilerini pasifize etmeyi baarmaktadr. Bu hikyede anlatlan somut alma koullar ile iiler zerindeki etkileri, dneme ilikin akademik nitelikli bilgilerimizle bire bir uyum ierisinde gzkmektedir. Bu bilgilerimize gre, hikyenin yazld 20. yzyl balarnda Bursada kadn iilerin ign gerekten 14-16 saate ulamaktayd.16 Cumhuriyet dneminde alma koullarna yer veren ilk eserlerden biri ise Mahmut Yesarinin ulluk isimli romandr. Cumhuriyetin ilk yllarnda, 1927 ylnda baslan roman, arlkl olarak alma yaam etrafnda dnmese de, fabrika iilerinin gndelik yaamlarn geni bir sosyal rnt ierisinde ele almaktadr. ullukta kadn iilerin youn olduu Cibali Ttn Fabrikas ile Caalolundaki bir matbaa zelinde cretli emee ilikin sorunlara da deinilirken, ...sabahleyin afak skmeden kar, yamur, rzgr, gne hibir mni dinlemeyip fakrin, aln emriyle slana ye, titreye sendeleye, sessiz, ikyetsiz srne srne gelen ve bu mustarip, yorgun vcutlarn istirahat hakkn vermeden yine ayn emirle ie balayan, kylan ttnlerin ince, katil tozu ile yalnz cierleri deil, gzlerine, mesamatna kadar zehirlenen ii kadnlar da yer bulmaktadr.17 1960l yllarda Sar t kitabyla gndeme gelecek olan Reat Enisin 1935-1937 yllarnda kaleme ald ve 1939da yaymlanan Afrodit Buhurdannda Bir Kadn adl roman ise inandrclktan ok uzak ve dramatik olay rgsne karn, dnemin sosyal atmosferine, yaama ve alma koullarna ilikin geni gzlemler ieren ilk eserlerden biridir.18 Sosyal yaam tm rntleriyle ele alan ve eletiri dozu yksek olan eserde, hem bir dokuma fabrikasndaki, hem de bir maden ocandaki alma koullarna ve bu arada i kazalarna ilikin gzlemler
Karay, 1981, s. 143. Baknz, Quataert, 1999, s. 230. 17 Yesari, 1995, s. 26. 18 Roman hakknda kapsaml deerlendirmeler iin baknz, Fethi Naci, 1981, s. 335339.
15 16

22

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

bulunmaktadr. Ancak, Afrodit Buhurdannda Bir Kadn roman katna ykselemeyen, yaznsal deeri olmayan bir alma olarak niteleyen Fethi Naci, bir gereklik duygusu uyandrmayan, inandrc olamayan bu romann yaznsal adan deil, ele ald konu dolaysyla, yazn tarihi asndan nemli olduunu belirtmektedir.19 Bunlar tekil rneklerdir ve Osmanl mparatorluunun son, Cumhuriyetin ilk dnemlerine ilikin ok fazla eser mevcut deildir. Bu deerlendirmemiz, sadece alma hayatna ilikin eserler iin deil, sosyal sorunlarla ilgili tm eserler asndan da geerlidir. Bu dnemlerde, sosyal sorunlar, tekil rnekler dnda, edebiyatmzda yansmasn bulmamtr denilebilir. rnein ayn dnemde, krsal kesimdeki sosyal sorunlara ilikin eserler de yok denecek dzeydedir. Sorun salt alma ilikileri asndan deerlendirildiinde, dier etmenler yannda, cretli alma ilikisinin henz nemli bir varlk kazanmam olmasnn bu durum zerinde etkili olduu sylenebilir. Bunu izleyen dnemlerde ise sanayileme abalar sonucunda iiler nicelik olarak artp, ii-iveren ilikileri geliirken ve bu ilikilerde sorunlar yaanrken, alma yaam edeb metinlerde de giderek daha fazla yansmasn bulmaktadr. 1940l, 1950li yllardan balayarak, artk Orhan Kemalin, Necati Cumalnn romanlarndan Aziz Nesinin, Sait Faikin hikyelerine, Nzm Hikmetin, Rfat Ilgazn iirlerine kadar birok yazarn eserlerinde, deien llerde de olsa bu izdmlerini bulmak mmkndr. alma yaamna ilikin izdmleri ieren bu edeb metinler, genel izgileriyle deerlendirildiinde, birok adan birbirlerinden farkl zellikler gstermektedir. Bu eserlerin bir blmnde, yazarlar, kendi yaamakta olduklar dneme ilikin olarak, kendi gzlemleri kaynakl deerlendirmeler yapmaktadrlar. rnein, kendisi de yaamnn bir dneminde iilik yapm olan Orhan Kemalin alma hayatna ilikin gzlemler ieren eserlerinin byk blm bu kategori ierisinde dnlmelidir. Yazarn Bereketli Topraklar zerinde adl romannda, Trkiyede 1940l ve 1950li yllarda yaanan iktisad ve sosyal deiim sreci ile bunun alma yaam zerindeki etkileri, ayn dnemi yaayan yazarn gzyle yanstlmaktadr. Bu kitab yannda, yazarn deiik trlerdeki dier eserlerinin, zellikle de romanlarnn alma hayatn yanstan edeb eserler arasnda ok zel bir nemi vardr. Bunun nedenlerinden biri, Orhan Kemalin almalarnda, salt nicel adan bakldnda bile alma hayatna ilikin izdmlerinin geni bir yer kaplyor olmasdr. Bunun yan sra, yazarn almalarnn bir zellii de Trkiye tarihinin kritik deiim dnemlerini yanstyor olmasdr. Kuku yoktur ki, Trk toplumunun 1940l ve 1950li yllarda yaad krsal deiim ve g sreleri ile bunlarn kentteki uzantlarn da kapsayan oluumlar,
19

Fethi Naci, 1981, s. 339; Fethi Naci, 2002, s. 25. 23

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Trkiye tarihinin en nemli halkalarndandr ve Orhan Kemalin kaleminden ustalkla anlatlmaktadr. Salt alma yaam asndan bakldnda, tarm iilerinin koullar yannda, kentsel kesimde olumaya ve gelimeye balayan fabrika yaamnn getirdikleri de onun eserlerinde yansmasn bulmaktadr. Kemalin toplumcu gereki bir yaklam ierisinde ustalkla kurgulad ve kendi yaamnn izlerini de tayan Bereketli Topraklar zerinde roman, sanyoruz ki, sadece bu tr eserler deil, tm Trk romanlar arasnda da bir baeser olarak belirginlemektedir. Yazarn Vukuat Var ve Hanmn iftlii adl romanlarnda da, daha kk boyutlarda olmak zere, alma hayatna ilikin deerli gzlemler bulunmaktadr. Bunlardan birini, Trkiye emek tarihinin en nemli olgularndan biri olan ocuk emei kullanm dzleminde amak isteriz. kinci Dnya Sava dnemi ve izleyen yllar, kendine zg koullaryla, alma hayat ve bunun bir esi olarak ocuk almas zerinde ok olumsuz etkiler yapmt. Dnemin ii ve sendika gazetelerine de yansyan birok saptama, ekonomik adan alarak gelir elde etmek zorunda olan, ancak yalar kk olduu iin kendi kimlikleriyle alamayan birok ocuun, bakalarnn nfus czdanlaryla ie girdiini ortaya koymaktadr.20 Bu olgu, Orhan Kemalin 1940l ve 1950li yllarda ukurova Blgesindeki alma koullarna ilikin gzlemler ieren Vukuat Var adl romannda da yer bulmutu: ocuklar mahallenin amuru, tozu topra iinde boy atncaya kadar oynar, yuvarlanr, boyatp da palazland m, byklerinden birinin nfus kdyla fabrikaya girer, balard almaya.21 Bu durumda, edeb metinlerin emek tarihi almalarnda kaynak olarak kullanlabilirlii asndan deerlendirildiinde; Orhan Kemalin metni, konuya ilikin bilimsel verileri destekleyen, glendiren bir kaynak olma niteliini kazanmaktadr. Yazarnn kendi yaam ile gzlemlerinden kaynaklanan edeb metinlerin varlna karlk, yazarn kendi yaamad bir dnemi konu ald edeb eserleri ise ikinci bir kategoride dnebiliriz. Burada yazar, artk kendi gzlemlerini deil, deiik kaynaklardan elde ettii bilgiler ve deerlendirmeler ile baka tanklklar esas alarak eserini kurgulamaktadr. rnein, rfan Yalnn kinci Dnya Sava yllarnda Ereli Kmr Havzasndaki i mkellefiyeti uygulamasn konu alan lmn Az kitab bu tr bir almadr ve yazarn bu uygulamaya ilikin aratrmalar ile dnemi yaayanlarla yapt konumalar zerine kurgulananan, belgesel nitelii ok belirgin olan bir romandr. alma yaamna ilikin izdmleri ieren edeb metinler arasndaki bir baka farkllk ise bu metinlerde alma yaamna dolaysz ya da dolayl bir biimde yer veriliyor olmasndan kaynaklanmaktadr. Baz
20 21

Konuya ilikin kapsaml deerlendirmeler iin baknz, Makal, 2007, s. 358-360. Orhan Kemal, 1959, s. 21.

24

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

eserlerde alma yaam eserin merkezine oturtulur ya da emee byk bir yer verilirken; dierlerinde emee ilikin gzlem ya da deerlendirmeler snrl bir dzeyde kalmaktadr. Trk edebiyatnda emee dolaysz bir yer veren birinci kategorideki eserlerin grece snrl olduu sylenebilir. Yukarda deinmi olduumuz Orhan Kemalin Bereketli Topraklar zerinde, rfan Yalnn lmn Az, Reat Enisin Sar t adl romanlar bunlar arasndadr. Sadece alma yaamnn nemli konularndan biri olan grev asndan deerlendirildiinde, Orhan Kemalin G r e v ve Aziz Nesinin Byk Grev adl hikyeleri de dolaysz karakterli almalar olarak belirginlemektedir. Daha yakn dnemlerde yazlan Nejat Elibolun Direnen Hali ve Muzaffer Oruolunun G r i z u romanlar da ayn zellii gstermektedir. Buna karlk, Trk edebiyatnda, daha ok emee ilikin snrl eler ieren ikinci kategorideki eserler arlkldr. Trk edebiyatnda alma yaamna dolayl ya da dolaysz olarak yer veren eserler tmyle deerlendirildiinde ve dnya edebiyatndan rneklerle karlatrldnda, aslnda alma yaamna ve emee gerektii kadar nem verilmemi olduu da sylenebilir. Sonu olarak, Trkiyede bir ky edebiyatnn varlndan sz edilebilir ve bu erevede deerlendirilebilecek ok sayda nl yazar ve eser bulunurken, bundan farkl olarak, bir ii edebiyatndan sz etmek pek de mmkn grnmemektedir. Bu noktada, akademik aratrmalar itibariyle de alma yaamna yeterli nemin verilmemi olduu hatrlandnda, iki alan arasnda kanlmaz bir koutluk ortaya km olmaktadr.22 Bunun nedenleri zerinde almamzn ilerleyen blmlerinde kapsaml bir biimde duracaz. Toplumcu Gerekilik alma ilikilerinin Trk edeb metinlerinde kaplad yer sorunu, bizi kanlmaz biimde yazarlarnn hayata bak ve siyas grleri konusuna gtrmektedir. Bylesi bir irtibatlandrma yapldnda, daha ok sosyalist ya da toplumcu gereki olarak nitelenen yazarlarn iktisad ve sosyal adan daha kt durumdaki geni emeki kitlelerin yaamlarna ve bunun bir paras olarak alma hayatna ilgi duyduklar grlmektedir. Bu yazarlarn eserlerinde alma yaamna ilikin izdmleri hem nicelik olarak daha oktur, hem de bu eserler daha dolaysz bir karakter tamaktadrlar. rnein, salt iir alannda bir deerlendirme yapldnda; Nzm Hikmet, Attila lhan, Rfat Ilgaz, A. Kadir, Hasan Hseyin gibi sosyalist/toplumcu gereki airlerin eserlerinde alma hayatnn dierlerine gre daha geni bir yer kaplad grlmektedir. Bu airlerin alma hayatna ilikin genel bir nitelik tayan iirleri olduu gibi, somut,
Trkiyede emek tarihi almalarna ilikin olarak, bu noktann da tartld geni bir deerlendirme iin baknz, Makal, 2007, s. 15-21.
22

25

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

tekil dzeydeki olgulara ilikin iirleri de bulunmaktadr. rnein, Hasan zzettin Dinamonun ya da Mehmet Baarann belirli yllardaki 1 Mays kutlamalarna ilikin iirleri23 ya da Hasan Hseyinin Kavel iiri, bunlara rnektir. Trkiye alma ilikileri tarihi asndan zel bir nemi olan 1963 tarihli Kavel grevinin, gelecekte herhalde bu alana ilikin bilimsel eserlerden ok, Hasan Hseyinin Kavel iiri ile hatrlanacan sylemek bir abart saylmamaldr. Bu deerlendirmelerimiz, iir dndaki trlerde eser vermi olan Trk yazarlar asndan da geerlilik tamaktadr. Dnsel adan bakldnda, toplumcu gereki yazarlarn kendilerini emee daha yakn gryor olmalar ve eserlerinde buna ilikin srelere daha ok yer vermi olmalar doaldr. Ancak, bunun yan sra, bu yazarlarn Trkiye tarihinin deiik dnemlerinde ynetim kademelerinden zellikle sosyal yaam ve emek ierikli eserlere ynelmi olan basklara kar daha byk bir diren gstermi olduklarn ve bu direncin madd-manev olumsuz sonularyla kar karya kaldklarn da belirtmek gerekir. Bu yazarlarn geni halk kesimlerinin kt alma ve yaama koullar yannda, kendi yaamlarnn zorluklarna karn, eserlerinde insan deerlere inan ile daha iyi bir dnya ve gelecein kurulabilecei umudunu yanstan bir iyimserlie sahip olmalar ilgi ekicidir. Bu, sanyoruz ki kendilerinin hmanizma temellerinin gll ile aklanabilecek bir durumdur. Tam da bu noktada bu yazarlar ile Reat Enis arasnda iyimserlikktmserlik ikileminde ortaya kan nemli farkllktan sz etmek gerekir. almamzda konumuz asndan byk nem tayan iki romann deerlendirdiimiz Enis, bir toplumcu gereki deil de, belki Zola geleneinde bir naturalist olarak nitelenebilir. Ancak, mer Trkein ifadeleriyle Reat Enisinki doalcln kaba bir yorumu olarak deerlendirilebilir ve Zola gibi rafine bir sluptan ve Orhan Kemalin yk ve romanlarndaki incelik ve derinlikten uzaktr.24 Trke, Reat Enisin Afrodit Buhurdannda Bir Kadn adl kitabn, bir facialar antolojisi olarak nitelemektedir.25 Tarladaki Edebiyat: Tarm Sektr Asndan Bir Deerlendirme Edeb eserler, deiik sektrlerdeki, iktisad faaliyet alanlarndaki alma ilikilerine ilikin izdmlerini yanstrken, cretli emein en youn olduu sanayi sektrnn bunlar arasnda bata gelmesi doaldr. Ancak, tarihsel adan bakldnda, edeb metinlerin balangta daha ok
Dinamo, 1 Mays Yry, Kavga iirleri, 1977; Baaran, Taksim Alannda Bir Top Glm Var, Sanat Emei, Temmuz 1980. 24 Trke, Afrodit Buhurdannda Bir Kadn. 25 Trke, Afrodit Buhurdannda Bir Kadn.
23

26

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

tarm ve madencilik kesimindeki alma sorunlarn yansttn, zaman ierisinde Trkiyenin sanayileme srecine ve bu srete sektrlerin paynn deiimine kout biimde, arln sanayi kesimine kaydn gryoruz. Bu nedenle, zellikle balang dnemlerine ilikin olarak, edeb eserleri, tarm ve madencilik kesimlerindeki ilikiler ile sektrler aras geililikler asndan da deerlendirmek yararl olacaktr. Edeb metinlerde yer alan farkl faaliyet alanlarna ilikin gzlem ve deerlendirmeler, ayn zamanda bu faaliyet alanlaryle geni lde rten coraf-blgesel ayrmlar da yanstmaktadr. rnein, madencilik sektr Zonguldakla, tarm kesimi byk lde ukurova ile rtebilmektedir. Bu rtmeler, edeb metinlere hem ulusal, hem de yerel bir karakter kazandrmaktadr. Bu balamda, tarm kesimi asndan bakldnda, Cumhuriyetten sonra tam bir tarm toplumu olma niteliini tayan Trkiyede bu kesimin iktisad olduu kadar, sosyal adan da byk nemi bulunmaktayd. Krsal kesimdeki yaama koullar, sosyal sorunlar ile bunlar konu alan bir ky edebiyatnn oluum sreci zerinde aada kapsaml biimde duracaz. Konuya cretli emek asndan bakldnda ise zellikle tarm iilerinin yaama ve alma koullar n plana kmaktadr. 1940l yllarn ortalarnda Trkiyede tarm iilerinin says 200.000 dolaylarnda tahmin ediliyordu.26 1936 tarihli Kanununun kapsam dnda tutulmu olan tarm kesiminde alan bu iiler, her trl sosyal ve hukuk korumadan mahrumdular. Hukuksal bir korumaya tabi tutulmayan bu kesimdeki iiiveren ilikileri, blgeden blgeye de deiiklik gsteren ve ok defa uyulmayan yerel rf, adet ve geleneklere dayanmaktayd.27 te, tarm iilerinin alma ve yaama sorunlar, zellikle tarm kesimindeki ilikilerin deiime uramaya balad 1940l ve 1950li yllarda, birok edeb esere de konu olmutur. Bunlar arasnda, ukurovadaki geici tarm iilerinin sorunlarn anlatan Orhan Kemalin eserleri zellikle nemlidir ve bu dneme tanklk etmektedir. Yazarn bu tr eserlerinin en nemlisi de, kanmzca, daha nce deinmi olduumuz Bereketli Topraklar zerinde adl romandr. Fethi Nacinin ifadesiyle Sabrla derlenmi gzlemler, sosyal gerekliin insan gerekliiyle birlikte uyumlu bir biimde verilii, insanlarn idealize edilmeden- iinde yaadklar artlarla balantl olarak ele aln, ayrntlarn ustalkla deerlendirilii bu roman gl klan balca elerdir.28 Morana gre ise romann arpcl yalnzca sadakatle yanstt ukurova gerekliine deil, bu gereklii, mitoslardan gelen geleneksel bir yap iinde, ama canll ayakta tutan modern bir gsterme
Topuolu, 1946, s. 19. algner, 1943, s. 111. Dnem ierisinde tarm iilerinin sosyal ve hukuksal durumlar ile alma koullar konusunda kapsaml bilgi iin baknz, Makal, 2002, s. 140-145. 28 Fethi Naci, 1971, s. 56.
26 27

27

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

yntemiyle sunmasna borludur.29 Romandan, tarm iilerinin yaama koullaryla ilgili bir blm aktarmak istiyoruz: Pek pek birka hafta sonra Urumdan amdan ekilip ekilip gelen rgat kafilelerinin akn balar. Binlerce kadn, erkek, oluk ocuk, gen, yal, parampara stbalaryla pis pis kokarak, tegeedeki mezarla ylrlar. K plak ocuklar mezar talarna inip biner, tevekkl iindeki kadnlar, Takprnn bu geesindeki rgat pazarndan i ve ekmein sevinciyle gelecek erkeklerini beklerler. Kul acmaz bunlara, Allah acmaz. Allahn unuttuu insanlardr bunlar! Peygamberler kitaplar dolusu sabr, tevekkl, kanaat getirmilerdir bunlara. Hibir ie yaramyan, hibir ie yaramyacak olan sabr, tevekkl, kanaat!30 Orhan Kemalin eserleri ukurova blgesini konu alrken, Necati Cumalnn ve Samim Kocagzn eserlerinde ise Ege Blgesinde tarm kesimindeki alma koullaryla ilgili gzlem ve deerlendirmeler yer almaktadr. lmn Azndaki Edebiyat: Madencilik ve Emek Madencilik sektrnn de tm emek tarihi almalar asndan zel bir nemi vardr. Bunun nedeni, madencilik ve zellikle de kmr madencilii faaliyet alannn tarih boyunca iilerin alma koullarnn en kt olduu ve uzun yzyllar sren mcadelelere sahne olan bir kesim olmasdr. Nitekim yeryz leinde ilk sosyal politika tedbirleri de madencilik sektrnden balayarak gerekletirilmitir. Emile Zolann Germinal roman bata olmak zere birok edeb metinde de, madenlerdeki olumsuz alma koullar ve bunun yaratt gerilim ve mcadeleler yansmasn bulmutur. Trkiye asndan bakldnda da, kmr retiminin merkezini oluturan Ereli Kmr Havzasnn emek tarihi asndan zel bir nemi vardr. Zonguldakta 19. yzylda kmrn bulunmasndan sonra, bu blgede tm dnya leinde olduu gibi kendine zg, g alma koullar geerli olmutur. Zaten zor olan bu alma koullarna, biri 19., dieri 20. yzylda gerekleen iki zorunlu altrma mkellefiyetuygulamas da eklenmitir. Bu durumda, blgenin ok uzun bir zaman aralnda yaanan ve dier kesimlerden ok daha ciddi boyutlara ulaan alma koullarn yanstan; romandan ykye, ykden iire ok sayda edeb metnin ortaya km olmas hi de artc saylmamaldr.31 Buradaki alma hayatndan izdmleri ieren iirler yazan airler arasnda Nzm Hikmetten Fazl Hsnye, Melih Cevdetten lhan Berke, Ceyhun Atuf
Moran, 1991, s. 56. Orhan Kemal, 1964, s. 184. 31 Bu eserlerin bir blmne ilikin geni bilgi ve deerlendirmeler iin baknz, Kalyoncu, Kmrde Aan iek; Kmr Kokan iirler.
29 30

28

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Kansudan Mehmet Baarana kadar biroklar bulunmaktadr.32 Bu airlerin ok byk blmnn blgeyle direkt bir balant ierisinde olmadklar da dikkati ekmektedir. Bu airler, maden iilerinin dramatik yaamlarna ilikin olarak duymu, okumu olduklar eylerden ya da blgeye yapm olduklar ziyaretlerdeki kiisel gzlemlerinden etkilenmi ve bunu iirlerine yanstm olmaldrlar. Aralarnda Ahmet Naimin ve Mehmet Seydann da bulunduu birok yazarn ykleri de kmr madenlerindeki olumsuz alma artlarna ilikin gzlemler ierir. Bu iki yazarn blgeyle balantlar, yazdklarn daha dolaysz klmaktadr. 1960l yllarda Sar t kitabyla gndeme gelecek olan Reat Enisin 1939da yaymlanan Afrodit Buhurdannda Bir Kadn adl Trkiyede alma hayatna ilikin geni gzlemler ieren ilk romanlardan biri olan eseri de, ayn zamanda maden iilerinin yaamlarndan kesitler iermektedir. Blgeye yabanc olan Oruolunun, kendi ifadesiyle daha ok okuma, not alma ve eski madencilerle konuma yoluyla oluturarak,33 2000li yllarda yaymlad (imdilik) ciltlik Grizu adl roman da Ereli Kmr Havzas ekseninde kurgulanm. Roman, Osmanl mparatorluunda kmr madenlerinin iletilmeye baland 19. yzyl ortalarnda balyor, 1860lardan balayarak Dilaver Paa Nizamnamesi erevesinde gerekletirilen zorunlu altrma uygulamas da dahil olmak zere madenlerde yaanan gelimeleri ieriyor ve Cumhuriyet Trkiyesine de uzanarak, Temmuz 1923teki nl imendifer ileri Grevi ile sona eriyor. Bu uzun dnem ierisinde maden ocaklarndaki alma koullar, sorunlar ve direniler, blgenin insan rntleriyle zenginletirilmi bir atmosfer ierisinde betimleniyor. Yazar kendisi, Yeraltndan ok, yeraltnda alan insann ruhunda gezinmeye altm. Madenci ruhunun derinliklerine inebildim mi, inemedim mi bilemiyorum diyor.34 Ancak, blgeyi yakndan tanyan aratrmaclar, yazarn eserdeki betimlemelerinin abartl olduu kansndalar. Eser, bu atmosfer ierisinde, dnemin siyasal, sosyal ve iktisad oluumlarna da srekli olarak referanslar verilerek geliiyor ve sonlanyor. Ancak, eserde verilen baz somut referanslarn tarihsel olgularla uyum ierisinde bulunmad grlyor. kinci cildin banda Dilaver Paa, Efendiler diyor, Bu havzada artk Mecelle-i Ahkam Adliye devri kapanmtr. Eski rf ve adet nizam ile bahriyenin gn getike artan maden ihtiyacn temin etmenin mmknat yoktur. Bu havzann imdi yeni bir nizamnameye ihtiyac var.35 Buraya kadar, bir sorun yokmu gibi grnyor; ama bir taraftan Dilaver Paa Nizamnamesi 1867 tarihini tarken; dier taraftan 1868 ylnda oluturulan bir komisyon tarafndan hazrlanan
Bu airler ve iirler konusunda baknz, Kalyoncu, Kmr Kokan iirler. Oruolu, Grizuya Nasl Baladm? 34 Oruolu, Grizuya Nasl Baladm? 35 Oruolu, Grizu-2, s. 8.
32 33

29

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Mecellenin 1869-1876 yllar arasnda tamamlandn, kitap ad verilen her blmn hazrlandka beklenilmeden padiaha sunulduunu ve onun onayyla kanunlatn36 dnecek olursak, romanda tarihsel olgularla telifi mmkn olmayan bir durum ortaya kmaktadr. Bunun yan sra, Mecelle eski rf ve adet nizamn temsil etmedii gibi, tam tersine rf ve adet hukukunun nemli olduu bir dnemden yazl hukuk dzenine geite nemli bir adm olarak belirginleiyor.37 Bu kadar temel bir konuda yaplan yanllar, eserdeki dier tarih referanslarn sal konusunda da ciddi tereddtler uyandrmaktadr. Behet Kalaycnn 1992 ylnda yaymlanan Kvrck Gen Bir Madencinin yks adl roman ise Ereli Kmr Havzasnda henz yabanc sermayeye ait kmr iletmelerinin varln srdrd 1930lu yllar konu alyor. Kitaba adn veren kvrck, blgede madenci iiler iin zellikle blge dndan gelen iiler tarafndan kullanlan, onlarn kt alma ve yaama koullarna kar tepkisizliklerine de atfta bulunan kmseme ierikli bir niteleme. Bir ky genci olan Dursunun ilk defa maden ocaklarnda almaya gitmesiyle balayan roman, onun maden ocanda gk altnda kalarak can vermesiyle bitiyor. Roman, maden ocaklarndaki alma koullar yannda; kyllerin ve madencilerin gndelik yaamlar, barnma, beslenme, salk koullar, aile yaamlar, trensellikler ve benzeri konularda geni gzlemler ieriyor. Bu gzlemler, Grizu kitabndakinden farkl olarak, romann olay rntsyle de balantl biimde, doal halleriyle ve abartsz olarak sunulmu. Bu ekliyle, Kvrck Gen Bir Madencinin yksnn blgenin sosyal atmosferini ve insann en iyi anlatan edeb metinlerden biri olduunu dnyoruz. Blgeye ilikin metinlerden bir blm ise kinci Dnya Sava dneminde yaanan ve Trkiye emek tarihinin en trajik olgularndan biri olan i mkellefiyetine, yani zorunlu altrma uygulamasna ilikindir.38 Bunlar arasnda rfan Yalnn lmn Az ve Mehmet Seydann Yanarta romanlar da bulunuyor.39 Bu eserlerin, neredeyse belgesel bir nitelik tadklar sylenebilir. Buna karlk, Yanarta ile lmn Az arasnda yukarda belirlediimiz ltler asndan nemli bir farkllk bulunmakta; Seyda romannda kendi yaam deneyimlerini ve gzlemlerini aktarrken, Yaln mkellefiyet dnemini yaayan kiilerle yapt grmelerin izlerini yanstmaktadr. Yalnn, kitapta anlatlanlarn geree uygunluunu soranlara, ben anlatlanlarn yalancsym dedii rivayet olunur. Yalnn kitabnn hem edeb nitelikleri, hem de belgesel nitelii ve
ok; Mumcu, 1985, s. 326; Makal, 1997, s. 235. elik, 1985, s. 5-6. Mecelle konusunda bilgi iin baknz, Makal, 1997, s. 234-239. 38 mkellefiyeti uygulamasn deiik ynleriyle kapsaml biimde deerlendiren almamz iin baknz, Makal, 2007, s. 163-212. 39 Baknz, Yaln, 1989; Seyda, 1970.
36 37

30

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

gereklere uygunluk asndan Oruolunun kitaplaryla karlatrlamayacak bir nitelie sahip olduunu belirtmeliyiz. Ereli Kmr Havzasndaki maden iilerinin alma ve yaam koullarndan izdmleri ieren edeb metinlerin, Trkiye geneline ve dier sektrlerdeki alma yaamna gre sayca ok daha fazla olduu, daha dolaysz bir karakter tad ve daha ok edebiyatnn buna ilgi duyduu dikkati ekmektedir. Bu durum, maden ocaklarndaki alma koullarnn arpclyla ve iki defa yaanan travmatik zorunlu altrma deneyimiyle balantl olmaldr. Mcadeleleri, Grevler ve Edebiyat Dnya edebiyatna ait, aralarnda Germinal ve Bitmeyen Kavgann da bulunduu ok sayda eser, iilerin iinde bulunduu olumsuz alma ve yaama koullar yannda, bu koullar dzeltme yolunda verdikleri mcadeleleri de yanstr. Buna karlk, Trkiye emek tarihine ilikin izdmleri ieren ve zaten snrl sayda olan eserler, daha ok iilerin olumsuz alma ve yaama koullarndan kaynaklanan skntlar zerinde odaklanrken, ii mcadelelerine ok fazla yer vermemektedirler. Bu snrllk, kanmzca, sadece yazarlarn baklarndan ya da znel tercihlerinden kaynaklanmamakta, nesnel bir durumu -Trkiyede bat lkeleriyle karlatrlabilecek dzeyde ii mcadelelerinin yaanmam olmasn- da yanstmaktadr. Batda kt koullar mcadeleyi doururken, Trkiyede ou zaman bu birliktelii gzlemek mmkn deildir. i mcadelelerinin, zellikle 1960 ncesi dnemde snrl kalmas zerinde etkide bulunan faktrler ise eitlidir ve mevzuattaki yasaklayc hkmlerden ynetimin fiil basklarna, ii snfnn bilin durumuna kadar uzanmaktadr. Bu durum, dier etmenler yannda, ii mcadelelerinin edeb metinlere yansmasn olumsuz ynde etkilemitir. Buna karlk, Trk edebiyatnda, snrl olmakla birlikte grev olgusunu ele alan almalar da vardr. Bunlarn byk blm, genel nitelikli olmaktan ok, somut bir grev hareketi zerinden kurgulanm olmalar nedeniyle, dnem koullarn gayet iyi yanstmaktadr. Orhan Kemalin 1947 tarihli Grev adl hikyesi, ii mcadelesini konu alan ilk almalar arasndadr. kinci Dnya Savann kendine zg koullarnda karlan ve dier boyutlar yannda emek evrenine ilikin dzenlemeler de yapan 1940 tarihli Milli Korunma Kanunu, tekstil bata olmak zere baz faaliyet alanlarnda gnlk alma srelerinin artrlmas ynndeki uygulamalara kaynaklk etmiti.40 Yasa savan olaanst koullarnda karlm olmakla birlikte, savatan sonra da bu uygulamaya devam edilmi, alma srelerinin 1936 tarihli Kanunu ile ngrlen dzeylere indirilmesi iin uzun yllar beklemek ve mcadeleler vermek
40

Baknz, Makal, 2007, s. 166-173. 31

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

gerekmiti.41 te, Orhan Kemalin Grev adl hikyesinde anlatlanlar, dnemin bu koullar ile bire bir rtmektedir. ykde, iiler mesainin sekiz saata inmesi amacyla, tezghlarnn banda ve ii tam anlamyla brakmadan, retimi durdurmaktadrlar. Bir ii yle demektedir: Harb biteli be sene oluyor! Kanununun hkmlerini yerine getirmenizi istiyoruz! ykde, olay kamu makamlarna yansrken, baz iiler de gz altna alnmaktadr. Orhan Kemalin ykde sz ettii ve onun gerek gzlemlerinden kaynaklandn dndmz grev olay, 1936 tarihli Kanununun 1963 ylna kadar yrrlkte kalan grev yasa dnemine denk gelmektedir.42 yknn yazld 1947 yl, grev konusunda yeni gelimelere sahne olmakta, ayn yl karlan Sendikalar Kanunu greve tevik ve teebbs de ceza yaptrmlara balarken, yasann karlmas srasnda, muhalefetteki Demokrat Parti iilere grev hakknn verilmesini savunmakta, iktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi ise bu istemlere kar iddetle direnmektedir.43 Grev konusundaki bu gelimeler, dnem itibariyle alma yaamnn da tesine geerek, bir yerde, Trk demokrasisinin eksikliklerini simgelerken; Orhan Kemalin yks de, bunun edebiyattaki izdm olma niteliini kazanmaktadr. 1960 sonras ise grev olgusu itibariyle farkl bir dneme tekabl eder. Grev hakk 1961 Anayasasnda yer bulmakta ve 1963 tarihli Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu ile geni biimde dzenlenmektedir. Ancak, bu iki dzenleme arasnda kalan ve grevin henz yasal olmad gei dneminde, 28 Ocak-4 Mart 1963 tarihleri arasnda Koa ait Kavel Kablo Fabrikasnda gerekletirilen i brakma eylemi, deiik boyutlar itibariyle Trkiye alma ilikileri tarihinde kendine zg bir yere sahiptir.44 Gnmzde bu grev, daha ok Hasan Hseyinin Kavel iiri ile hatrlanmaktadr ve denilebilir ki, bir iir bir grevi lmszletirmitir: ime karm dedim Karma kavel diyeceim Ve soluum tkenmedike bu doyumsuz dnyada Gnee karmadka etim Kavel grevcilerinin trksn syleyeceim Ve izin verirlerse istinyeli emeki kardelerim zin verirlerse kavel grevcileri Ve ben kendimi tutabilirsem eer
Bu uygulama ve mcadeleler iin baknz, Makal, 2002, s. 517-520. Bu dnemde, hukuksal yasak ve yaptrmlara ramen gerekletirilen grev eylemleri vardr. Bu grevlere ilikin bir dkm ve kapsaml deerlendirmeler iin baknz, Makal, 2007, s. 290318. 43 Bu gelimeler konusunda baknz, Makal, 2007, s. 270 vd. 44 Bu eyleme ilikin olarak baknz, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, s. 239-240.
41 42

32

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Sesimi tutabilirsem o oban atelerinin parlad yerde kavelde o erkeke direnilen yerde kavelde karn altnda nianlanp dostlarmn arasnda peceim nianlm kavel kapsnda ve izin verirlerse istinyeli emeki kardelerim izin verirlerse kavel grevcileri ilk ocuumun adn kavel koyacam Reat Enis, eserlerinde sosyal sorunlara, alma hayatna ve onun bir boyutu olarak ii mcadelelerine yer veren yazarlarn banda gelmektedir. Enisin 1939 ylnda yaynlanan Afrodit Buhurdannda Bir Kadn romannda, alma hayatna ilikin sorunlar yannda, iilerin cret art amacyla gerekletirdikleri bir grev etkinliine ilikin sahneler yer almaktayd. Yazarn, 1968 ylnda yaynlanan roman Sar tte ise 1960 sonras dnemdeki sosyal yaam ve onun bir bileeni olarak alma yaam deiik boyutlaryla ve ok daha kapsaml bir yer bulmaktadr. Romanda, 1960l yllarn ii hareketleri, rgtlenme abalar, bir sendikann kurulup gelime sreci, bir fabrikada toplu szleme hakkn elde etmeye alan iilerin rakip sar sendikaya ve bu sendikann bakan Sar te kar mcadeleleri anlatlmaktadr. Sar tten sz etmiken, ayn dnemleri konu alan bir baka sanat eserine, Ertem Grein Karanlkta Uyananlar filmine deinmemek olmaz. Bu filmde de, grevin artk yasal bir hak haline geldii 1963 sonras ilk dnemde bir boya fabrikasnda alan iilerin rgtlenme abalar, bilinlenme ve greve gitme sreleri; bir ii semti de mekn alnarak, sosyal dokuyla da balantl biimde ve deiik boyutlaryla anlatlmaktadr. Aziz Nesin ise 1977 ylnda ilk olarak bir gnlk gazetede yaynlanan v e ok byk tartmalara konu olan Byk Grev hikyesini kendi ifadesiyle masal-yk-, MESSe (Madeni Eya Sanayicileri Sendikas) bal iyerlerinde, DSKe bal Maden- Sendikas tarafndan yrtlmekte olan grev zerinden kurgulamt. 30 Mays 1977 tarihinde balayp, 3 ubat 1978 tarihine kadar sren MESS grevi, deiik boyutlar itibariyle Trkiye alma ilikileri tarihinin en nemli ii hareketlerinden biriydi ve 1980 ncesi dnemin alkantl koullarnda snf mcadelesine ilikin sembolik bir nitelik de kazanmt.45 Aziz Nesin dzeyinde bir yazarn konuyu ele almas ilgi ekiciydi. Ancak, hikyenin byk tartmalara yol amas, politik bir nitelik de tayan bu greve ilikin olarak, Aziz Nesinin ne srd yergi dozu yksek
MESS grevlerine ilikin olarak baknz, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, s. 287290.
45

33

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

savlardan kaynaklanmaktayd. Nesin, bu greve, iverenlerin ellerindeki retim fazlalndan kaynaklanan stoku eritmeleri iin gerekli frsat yaratmak gibi bir ilev de yklemiti. veren, fazla retim koullarnda grevin kendi yararna olacan dnyor ve iiler ile sendikay deiik aralar yardmyla maniple ederek, greve gidilmesini ve grevin uzun sre srdrlmesini salyordu. Nesinin bu grevden kaynaklanan ancak onu aarak genellik kazanan yergilerinin, esas olarak Trkiyedeki sendikal ynetimlere ve onlarn her zaman iilerin karlarn n planda tutmayan davranlarna yneldii sylenebilir. Saflarn tutulduu bir dnemde, zamannn dar snrlarn ve dnce kalplarn aan bylesi bir eletiri, kukusuz Aziz Nesinin engin zeks ve sezgisi yannda, byk bir meden cesaret de isterdi. Sonuta Aziz Nesin, bu hikye nedeniyle baz sol ve sendikal evrelerden kaynaklanan ve sulamaya varan iddetli eletirilerle kar karya kald ve hikye Trkiye tarihinde bu ilgin zellikleriyle emsalsiz bir yer edindi.46 Nejat Elibolun ilk basks 1988de yaplan Direnen Hali adl iki ciltlik romannda ise Sungurlar Kazan Fabrikas merkezde olmak zere 1975 ylnda Hali civarndaki iki fabrikada gerekleen direniler ele alnyor. Ancak, eserde daha geni bir rntyle, iilerin gndelik sosyal yaamlarna, isel dnyalarna da giriliyor. Bu dnemde ayn fabrikada kaynak iisi olan ve kendisinin de bizzat yaad olaylar kaleme alan Elibol, daha sonraki dnemlerde profesyonel sendikaclk da yapt. Adnan zyalnerin Grev Bildirisi adl hikyesi ise 1966 ylndaki Paabahe ie ve Cam Fabrikas grevinde iiler tarafndan stanbul halkna datlan Grev Bildirisi zerine kurgulanm olmas nedeniyle ilgintir. Trkiyede Bir i Edebiyat Var m? almamzda u ana kadar yapm olduumuz deerlendirmeler, Trkiyede alma hayatna yer veren edeb eserlerin epeyce snrl olduunu ortaya koymaktadr. Kukusuz ki, bu durum ok boyutlu, ok etmenli bir oluum sreci ierisinde anlamlandrlabilir. Bu durum, bir taraftan ii-iveren ilikisinin domas, gelimesi ve bu ilikiden kaynaklanan sorunlarn ortaya kma sreleriyle balantldr, dier taraftan da Trkiyede dnce-kltr ve onun bir bileeni olarak yazn hayatnn gelimesine ilikin sorunlarla. Dnya deneyimi asndan bakldnda, iiiveren ilikisinin 18. yzyl ortalarndan itibaren gelimesi ve giderek baat alma ilikisi haline gelmesi, bu ilikiden kaynaklanan sorunlar ve bu sorunlarn zm dorultusunda yzyllar srecek mcadeleleri dourmu; bu sorun ve mcadeleler, bat toplumlarnn demokratikleme srecinde giderek gelien dnce-kltr yaam ierisinde de yansmasn bulmu ve edeb metinlere konu edilmiti. Bunun mimarlar ise bir taraftan ii hareketine ilgi
Byk Grev kitabnda, bu eletiri metinleri ile Nesinin bunlara verdii cevaplarn bir blm de yer almaktadr.
46

34

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

duyan aydnlar, dier taraftan ise bizatihi iiler ierisinden kan kiilerdi. Aydnlar bir taraftan yaplan iin teorik altyapsnn oluumuna katkda bulunurken, dier taraftan da entelektel temeli daha derin eserler veriyor; buna karlk ii kkenli kiiler ise bu teorik ve entelektel abalar, kendi somut deneyimlerine dayal almalarla zenginletiriyorlard. Bu balamda, bat lkelerinde hem ii sorunlarn konu alma, hem de bizatihi iiler tarafndan yazlma anlamlarnda, ii edebiyat olarak adlandrlan bir trn varlk kazandndan rahatlkla sz edilebilir.47 Bat toplumlarnn geliim sreleri ierisinde, gnmzde ii edebiyat en azndan klasik biimiyle eski nem ve anlamn byk lde yitirmitir. Buna karlk, gnmzde bu edebiyat yeni ve farkl biimlerde devam etmekte; bu toplumlarda alma ve yaama koullar itibariyle daha sorunlu bir kesim oluturan yabanc iileri esas alan ve gmen ii edebiyat ya da konuk ii edebiyat olarak nitelenen bir yazn tr varln srdrmektedir. Bu alardan bakldnda, Trkiyedeki geliimin her iki adan da sorunlarla dolu olduu grlr. Bir taraftan Trkiyede sanayileme abalarnn yetersizliiyle balantl olarak ii-iveren ilikisi ge domakta, bununla da balantl olarak ii kesiminin geliimi gerek nicel, gerekse nitel boyutlar itibariyle snrl kalmaktadr. Dier taraftan bu gelimeler sonucu ortaya kan sorunlar ve emekle ilgili konular ynetimler tarafndan netameli saylmakta ve fiil/hukuk yaptrmlara balanmaktadr. Tek parti dneminde snflarn varl ile snf mcadelelerini reddeden ve dayanmac bir temel zerinde ina edilmi olan halklk da bunun ideolojik erevesini oluturmaktadr. Bu ideolojik ereveye uygun ekilde biimlenen dnemin mevzuat da snfsal rgtlenmeyi ve snf mcadelelerini kesin bir biimde yasaklar ve hukuksal yaptrmlara tabi tutarken; 1936 tarihli Kanunu ile 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu da bunun balca hukuksal aralarn oluturmaktadr. Emek evreni zerindeki basklar iin bir ynn olutururken, konunun dier yn de, bata Ceza Kanunu olmak zere mevzuatta yer alan, dnsel yaam ve basn zgrlne ynelik ciddi snrlamalard. Btn bu fiil/hukuk koullar, birok sosyal sorun gibi ii sorununun da zgr biimde tartlmasn engelliyor hatta snflarn varln reddeden bir ideolojik ereve ierisinde, zel bir ii sorununun varl dahi kabul edilmiyordu- konuya ilikin bilimsel almalar yannda, genel olarak sanat, zel olarak da edebiyat bundan payn alyordu. Trkiyenin ok partili siyasal yaama gei srecinde 1946 ylndan itibaren iilerin sendikalarda rgtlenmeleri artk serbest olmakla birlikte, bir i mcadelesi arac olarak grev 1960lara kadar yasaktr. 1946 sonras dnemde, gerek Cumhuriyet Halk Partisi, gerekse bunu izleyen Demokrat Partinin
i edebiyat zerine, Almanya rneinde bilgi ve deerlendirmeler iin baknz, Gbenli, 2003.
47

35

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

iktidar dnemlerinde emek ve dnce evreni yannda, sadece emekle deil, sosyal konularla ilgilenen yazar-izer-yaynclar zerindeki basklar srmektedir. 1960 sonras dnemde demokratikleme asndan birok olumlu gelimeler olsa da, gemi dnemlere gre daha az olmakla birlikte, dnce ve sanat zerindeki basklar devam etmekte; yazmak yannda evirmek bile sakncal saylabilmektedir. Eserlerinden dolay eitli davalarla, mahkmiyetlerle kar karya kalan Trk yazarlar bir tarafa brakalm, Nobel dll Amerikal yazar John Steinbeckin emek ierikli Bitmeyen Kavga isimli nl roman dahi 1960l yllarda Trkiyede ilk defa yaynlandnda mahkeme kararyla yasaklanarak, kitabn toplatlmas yoluna gidilebiliyordu. Gene ayn dnemlerde, edebiyat dndaki sanat dallar da bu basklardan nasibini almaktadr. Ertem Grein, bir fabrikadaki iilerin bilinlenme, rgtlenme ve greve gitmelerini konu alan ve daha nce d ei n d ii m i z Karanlkta Uyananlar filmi, gene 1960l yllarda yasaklamalara uramaktadr. Benzeri basklar, emei konu alan bilimsel nitelikli almalar asndan da sz konusu olmaktadr. Hakknda dava alan ve bir ksm mahkm olan yazarlar-sanatlar-aratrmaclar bir rpda saylamayacak kadar oktur. Kukusuz ki, bu deerlendirmelerimizle, aydnlar ile edebiyatlarn emek evrenine yeterli ilgiyi gstermemi olmasnn, sadece Trk demokrasisinin eksiklik ve snrllklar ile basn-yayn hayat zerindeki basklardan kaynaklandn sylemek istiyor deiliz. Deindiimiz etmenler yannda, aydnlar ile edebiyat evrelerinde, emekle ilgili konulara ynelik olarak genel bir isteksizliin var olduu kukusuzdur. phesiz bu durum eitli etmenlerle aklanabilir; bunlardan biri bu kiilerin alma ve yaam koullarna ilikin ilgi noksanl ise bir dieri de bilgi ve bak eksikliidir.48 Toplumun bu kesimlerinin belirli sekinci aydn evreler tarafndan kk grlyor olmasn da gz ard edemeyiz. Bu deerlendirmelerimiz, cretli emek yannda, kentsel ve krsal kesimdeki dier sosyal sorunlar ile alma ve yaam koullar asndan da geerlidir. ktisad ve sosyal adan gsz kesimlere ynelik ilgi, phesiz ki solsosyalist aydn kesim ierisinde daha gldr. Ancak, bu aydnlarn bir ksmnn yaklam da, ii hareketini sadece farkl bir toplum tahayylnn bir esi olarak arasallatrmas nedeniyle sorunludur. Politik dzeyle insan dzeyi birletirememe biiminde tezahr edebilen bu yaman eliki, salt tarihsel dzlemde deil, gnmz itibariyle de geerlidir.
Fethi Naciye gre, ii snfnn ve sorunlarnn ortaya ge k ya da lke koullarna gre sayca az da olsa ii snfnn ve sorunlarnn ortaya kt zamanlarda yazarlarmzn bu snf ve sorunlarn grecek toplumsal ve tarihsel gzden yoksun olular, romanclarmzn ii sorunlarn gereince ileyememelerinin nesnel nedenleri arasndadr. Baknz, Fethi Naci, 1981, s. 332333.
48

36

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Genelletirildiinde, Trk aydnnn emek hareketine ilgisizliinin altnda yatan en temel nedenlerden biri de -en azndan byk blm itibariylehmanizma temellerinin zayfl olmaldr.49 Btn bu deerlendirmelerimiz, Trk kltr-sanat ve edebiyat hayat kadar, akademik camia asndan da geerlilik tamaktadr ve Trkiyede emek tarihi almalarna ynelik ilgi azlnn altnda yatan nedenlerden biri de bu olmaldr. Akademik camiaya ilikin olarak, ok uzun yllara dayanan gzlemlerimiz bu dorultudadr. Edeb metinlerde alma hayatna yer veren eserlerin snrllna ilikin bir baka etmen, muhtemelen Trkiyede 1940l ve 1950li yllarda zirvelerine ulam olan ky edebiyat ile karlatrmal bir biimde daha iyi anlamlandrlabilir. Cumhuriyetin balang dnemlerinden bu yllara kadar, Trk aydnnn dier sosyal sorunlar gibi ky gereine de yeterli ilgiyi gstermedii, gsterilen ilginin de daha ok pltonik nitelikli olduu grlmektedir. Orada bir ky var uzakta... dizesi, tm uzant ve armlaryla birlikte, lkeyi ynetenler kadar, lkenin aydnlarna da egemen olan dnceyi simgeletirmektedir denilebilir. ok partili siyasal yaama gei srecinde ise geni kitlelerin yaam koullarna hassasiyet artacaktr. 1940l yllarn sonlarndan itibaren ise ky edebiyat, ky kkenli olan ama daha sonra arlkl olarak Ky Enstitlerinde eitim grm kiiler araclyla geliecektir.50 Doallkla, dnya ve Trk edebiyatndan deiik rneklerin ortaya koyduu gibi, bir konuyu yazmak iin onu mutlaka yaam olmak gerekmez. rnein Zola, Germinalde yazdklarn, bizzat yaam deildir. Trkiyeden ve ayn kesimden, madencilikten bir rnek verirsek, rfan Yaln da yazdklarn bizzat yaam deildir. Ama baz eylerin de yaayanlar tarafndan daha iyi gzlenip kavranabileceini, olaylarn bu kiiler tarafndan kaleme alnmas durumunda daha da anlaml olacan dnebiliriz. rnein, salt madencilik kesimine ilikin romanlardan rnek verirsek, kanmzca blgenin insan olan Behet Kalaycnn uzun bir zaman aralna yaylan birinci el gzlemlere dayanan Kvrck Gen Bir Madencinin yks roman, Muzaffer Oruolunun Grizu ve rfan Yalnn lmn Az gibi bu zellii tamayan romanlar ile deiik boyutlar itibariyle karlatrlamayacak kadar sahici ve inandrcdr. Dier taraftan yazmak bir zel yetenek ve nitelik ii olup, eitim ve zaman da gerektirir; yaanan sreleri bireysel deneyimlerin tesinde, toplumsal boyut ve balantlaryla grebilmek de nemlidir. Doaldr ki, emek srelerinin iinde olan kiilerin bu olanaklara ve niteliklere sahip
Makal, 2008. nsan olmadan aydn olmann imknszl zerine, Bedri Rahminin nsan olmadan nce erkek olmusun dizesine nazire olarak, nsan olmadan nce aydn olmusun!.. demek uygun der mi, acaba? 50 Fethi Naciye gre, Ky Enstits denemesi bir gerei aka gzler nne sermitir: Sanatn, edebiyatn gelimesinin ilk koulu, sanatla edebiyatla ilgilenecek insanlarn saysnn artrlmasdr. Baknz, Fethi Naci, 2002, s. 24.
49

37

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

olmalar, her zaman ve her kii iin mmkn olan bir ey deildir. i kkenli kiilerin, zellikle de 1960 ncesi dnemde byle bir eitim olanandan yoksun olular, Ky Enstitlerine nazire olarak ve aka payyla ifade edersek, ii enstitlerinin olmay; bir ii edebiyatnn oluumunu olumsuz ynde etkilemi olmaldr. Gorki rnei, bu ikisinin yaamak ve yazmak- bir araya gelmesinin dourduu olaanst sonular ortaya koymaktadr. Trk edebiyat deerlendirildiinde, bu ikisinin bir araya gelemeyiinin sonular aikrdr: eriden yazanlar baz deneyimleri birinci elden aktaryor olabilirler ama yaanan veya yaanabilecek her eyi, herhangi bir seicilik olmakszn ayrntlaryla anlatmak, yazlanlar bizatihi edeb klmaya ya da bir yapt yapmaya yetmemektedir.51 Buna karlk, dardan yazanlarn belki birinci elden kendi deneyimlerini aktarmak gibi bir olanaklar olmasa da, eserlerinin edeb adan daha deerli olduu grlmektedir. Bunlarn ikisi de birer genellemedir kukusuz ve ieriden yazlan ve edeb adan deerli olan almalar bulunduu gibi, dardan yazlan ve edeb deeri olmayan almalar da vardr. Bu noktada, Orhan Kemalin, ieriyle darnn tm avantajlarn birletiren bir istisna olduunu sylemeden geemeyeceiz! Ky edebiyatnn varlk kazanmasna karlk, ii edebiyatnn varlk kazanmam olmas zerinde etkili olan faktrlerden biri ise zellikle 1940l ve 1950li yllarda ky sorununun, ii sorunuyla karlatrlmayacak kadar nemli grnmesindendir. Soruna deiik boyutlar itibariyle baklabilir. Salt istihdam boyutuyla bakldnda, hatrlanmaldr ki, toplam istihdam ierisinde tarm kesiminin pay 1944 ylnda %86.5, 1950 ylnda ise %84.8 dolaylarndadr.52 Kukusuz ki, bu greli deerlendirmemizden ii sorununun nemsiz olduu sonucu karlmamaldr. alma Yaamnn Halk Edebiyatndaki zdmleri Edebiyatmzda emek izdmlerinin incelendii almamzda, halk edebiyatna ilikin olarak ksa da olsa bir deerlendirme yaplmaldr. Bat lkelerinde emek tarihi, edeb eserlerde yansmasn bulduu gibi; tarihsel geliim sreci ierisinde iiler kendilerini, aclar yannda mcadeleyi de yanstan ritelleriyle, deyileriyle, marlaryla, arklaryla da ifade ve var etmilerdi. Emek tarihi almalar asndan gerekten nemli olarak nitelenmesi gereken bu malzemelere ilikin olarak, bata E. P. Thompsonun nemli kitab olmak zere, birok kaynakta bilgiler yer almaktadr.53 Woody Guthrienin Amerikan
Bu noktada, Fethi Nacinin yaadklarn yazarak gereki romanlar yazdklarn, gereklikleri doru olarak yansttklarn sananlarn, yaadklar gereklikleri yazdklar halde, zamanla, gerein epey uzana dtklerini grrsek amayalm deerlendirmesine katlmamak mmkn deildir. Baknz, Fethi Naci, 1981, s. 474. 52 Bulutay, 1995, s. 189, Tablo 7.1. 53 Baknz, Thompson, 2004.
51

38

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

ii snf mcadelesinin deiik dnemlerine ilikin sorunlar ve mcadeleleri yanstan arklardan oluan Struggle balkl ii ve mcadele arklar albm, bu malzemenin ii snf mcadelesini nasl yansttnn en gzel rneklerinden biridir.54 Bu alardan bakldnda Trkiyedeki durum farkldr ve trk, mani, deyi gibi halk edebiyatna ait biimlerde, emek srelerinin yansmalarnn son derecede az olduunu saptayabiliyoruz. rnein, sadece alma hayatnn deil, tm Trkiye toplumsal tarihinin en dramatik olgularndan biri olan ve zellikle Ereli Kmr Havzasndaki maden iileri asndan olaanst zor alma ve yaama koullar getiren, kinci Dnya Sava yllarnda ve savan bitimini de aacak ekilde 1940-1947 yllar arasnda yaplan i mkellefiyeti uygulamasnn halk edebiyatna yansmasna ilikin olarak dahi sadece birka rnek bulabiliyoruz. Mkellefiyet uygulamasnn kalbini tekil eden Zonguldak blgesinde trk, mani gibi deyiler yok denecek dzeydedir.55 Blgeye ilikin olarak saptayabildiimiz tek mani udur:56 Zonguldakn treni Hem ileri hem geri Krolasn mkellef Dul ettin gelinleri Buna karlk, mkellefiyet uygulamasnn daha az sancl biimde yaand Ktahya blgesine ait iki trk saptayabiliyoruz. Bu trklerden biri udur:57 Mkellefin urgan, terli olur yorgan, Mkelleften kurtulan, ifte kessin kurban. Dieri ise gene ayn blgeye ait Mkellef adl bir trkdr. Trknn szleri, gen bir insann maden ocana girmesiyle balayan, ocakta lmyle sonulanan sreci yanstmaktadr:58
lgi duyacaklar iin, CD kaydnn knyesi yle: Woody Guthrie, Struggle, Smithsonian/Folkways CD SF 40025. 55 Zonguldak tarihiyle ilgili aratrmalar olan ve kendisi de eski bir maden iisi olan Erol atma, uzun yllar sren abalarna karn, blgede bu tr hibir deyi saptayamadn ifade etmektedir. Baknz, Makal, 2007, s. 34-35. 56 Kalyoncu, Kmrde Aan iek, s. 178. Mkellefiyet dneminde sadece Ereli Kmr Havzasndaki i kazalarnda 700 akn kii lm, yaral says da 30.000e yaklamt. Baknz, Makal, 2007, s. 200. Manideki, Krolasn mkellef, dul ettin gelinleri deyii, bu olguyu en arpc biimde ifade etmektedir. 57 Bu trkye, Ktahyada yaptrdm bir szl tarih almasnda ulamtk. Blgede mkellefiyet uygulamas Garp Linyitleri letmesinde yaplmt. 58 Burada, trknn sadece ilk ve son dizeleri verilmektedir. lgi duyacaklar iin, bu trky de ieren CD kaydnn knyesi yle: Nida Ate, Mkellef, Mapushane
54

39

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Mkellef ilan oldu gelin dediler, cehennem deliine girin dediler...... Aman da beyim, vay efendim knyem yazld, let mezarlna kabrim kazld. Bu trkde maden oca iin kullanlan cehennem delii nitelemesi arpcdr ve Yalnn lmn az nitelemesini hatrlatmaktadr. Mkellefiyet uygulamasndan kaynaklanan skntlar, deiik insan boyutlaryla yanstan bu halk edebiyat rnlerinin, uygulamann daha kapsaml, iddetli ve dramatik yaand Zonguldaktan ok, daha snrl yaand Ktahya blgesine ait olmas ise artc ve kanmzca ayrca aratrlmas gerekli bir husustur. Kukusuz, burada verdiimiz rnekler dndaki yansmalar da aratrlmaya devam edilmelidir. Sonu Trkiyede alma yaamna ilikin yansmalar, edeb metinlerde olduka eski bir tarihten, 20. yzyl balarndan itibaren yer bulmaya balamtr. Ancak, bu yer buluun, zaman ierisinde tedrici biimde art gstermi olmakla birlikte, gene de ok snrl dzeyde kald belirtilmelidir. Bu snrllk, zellikle 1963 ncesi dnem itibariyle daha da ciddi boyutlardadr. Ancak sendikal rgtlenme yannda, bir i mcadelesi arac olarak grevin de yasallat ve nemli ii hareketlerinin meydana geldii 1963 sonras dnemde, bunlarn edeb metinlere yansmas gene de son derecede snrl bir dzeyde kalmtr. Bu koullarda, bir anlamda, Trkiyede bat lkelerinde olduu gibi bir ii edebiyatnn varlk kazanm olduunu sylemek mmkn grnmemektedir. Bu durum, bir taraftan Trkiyede sanayileme srecine kout olarak iilemenin tm boyut ve sonularyla birlikte gecikmeli ve zayf olarak gereklemesiyle, dier taraftan da toplumcu gereki akma mensup yazarlar dnda kalan edebiyatlarn bu konuya ok ilgi gstermemesi ile emek evreniyle birlikte kltr ve sanat yaam zerinde de geerli olan ve baskya kadar ulaan hukuk ve fiil snrlamalarla balantl olmaldr. Edeb metinler, emek tarihi almalarnda kaynak olarak kullanlma potansiyelleri asndan deerlendirildiinde ise bu nitelikte eserlerin ok daha az olduunu saptayabiliyoruz. Kald ki, sayca zaten az olan bu eserlerin emek tarihi almalarnda kullanlabilmeleri, almamzda deindiimiz birok etmen asndan, ayrca zenli davranmay da gerekli klmaktadr. Buna karlk, Trkiyedeki emek tarihi almalarnda, bu snrl kaynaklarn dahi yeterli biimde deerlendirilmemi durumda olduu belirtilmelidir. Gelecekte, emek tarihi alannda alan aratrmaclarn bu eserlere eilmeleri yannda, bu alanda yeni almalar yaplmas, tezler yazlmas; Trkiye emek tarihi
Trkleri, Kalan Mzik, CD 266, 2003. 40

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

asndan henz edilgen bir konumda beklemekte olan eserlerin etken bir konuma ykseltilmelerine yardmc olacaktr. Doaldr ki, tm bu abalarn yan sra, emek tarihini konu alan edeb metinlerin de zaman ierisinde giderek oalmas, bu satrlarn yazarnn en byk dileidir. KAYNAKA
Ate, Nida; Mkellef, Mapushane Trkleri (CD kayd), Kalan Mzik, CD 266, 2003. Babakanlk statistik Genel Mdrl; statistikleri: 1937-1943, Ankara, 1945. Bulutay, Tuncer; Employment, Unemployment and Wages in Turkey, International Labour Office - State Institute of Statistics, Ankara, 1995. algner, Cemil; Trkiyede Ziraat ileri, Ankara Yksek Ziraat Enstits Rektrl Yayn, Ankara, 1943. elik, Nuri; Hukuku Dersleri, Yedinci Bas, Marmara niversitesi Eitim ve Yardm Vakf Yayn, stanbul, 1985. Danacolu, Esra; Gemiin zleri Yanbamzdaki Tarih in Bir Klavuz, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, kinci Bask, stanbul, 2007. Elibol, Nejat; Direnen Hali, Birinci Cilt, kinci Basm, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2002. Elibol, Nejat; Direnen Hali, kinci Cilt, kinci Basm, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2002. Emek ykleri 1: Ekmek Kavgas, Hazrlayanlar: Sennur Sezer, Adnan zyalner, kinci Basm, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2002. Emek ykleri 2: Grev Bildirisi, Hazrlayanlar: Sennur Sezer, Adnan zyalner, kinci Basm, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2002. Emek ykleri 3: Motorize Kleler, Hazrlayanlar: Sennur Sezer, Adnan zyalner, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 1999. Emek ykleri 4: Dokumacnn lm, Hazrlayanlar: Sennur Sezer, Adnan zyalner, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 1999. Emek iirleri 1: Selam Yaratana, Hazrlayanlar: Eray Canberk, Glsm Cengiz, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2000. Emek iirleri 2: Ellerimiz Gn, Hazrlayanlar: Eray Canberk, Glsm Cengiz, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2001. Enis, Reat; Afrodit Buhurdannda Bir Kadn, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2002 (lk basks: 1939). Enis, Reat; Sar t, Evrensel Basm Yayn, kinci Basm, stanbul, 2002 (lk basks: 1968). Gbenli, Mediha; Alman i Edebiyat, Sol Dergisi, Say: 198, Nisan 2003. Guthrie, Woody; Struggle (CD kayd), Smithsonian/Folkways CD SF 40025. Johnson, Claudia Durst; Labor and Workplace Issues in Literature, Greenwood Books, Westport, 2006. Kalayc, . Behet; Kvrck Gen Bir Madencinin yks, Ankara, 1992. (Kalpakolu), Fethi Naci; On Trk Roman, Ok Yaynlar, stanbul, 1971. 41

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

(Kalpakolu), Fethi Naci; Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime, Gerek Yaynevi, stanbul, 1981. (Kalpakolu), Fethi Naci; Trk Romannda lt Sorunu Eletiri Gnl (1980-1986), YKY, stanbul, 2002. Kalyoncu, Hamit; Kmr Kokan iirler, Pervaz Yaynlar, Ankara, 2005. Kalyoncu, Hamit; Kmrde Aan iek, Pervaz Yaynlar, Ankara, 2005. Karay, Refik Halid; Hakk Skt, Memleket Hikyeleri, 8. Basl, nkilp ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1981, s. 141-153. Kemal, Orhan; Grev, Grev, Seilmi Hikyeler Dergisi Yaynlar, Ankara, 1954, s. 721. Kemal, Orhan; Vukuat Var, Remzi Kitabevi Yayn, stanbul, 1958. Kemal, Orhan; Hanmn iftlii, Remzi Kitabevi Yayn, stanbul, 1961. Kemal, Orhan; Bereketli Topraklar zerinde, kinci Bask, Remzi Kitabevi Yayn, stanbul, 1964. Makal, Ahmet; Osmanl mparatorluunda alma likileri: 1850-1920, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1997. Makal, Ahmet; Trkiyede ok Partili Dnemde alma likileri: 19461963, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2002. Makal, Ahmet; Ameleden iye Erken Cumhuriyet Dnemi Emek Tarihi almalar, letiim Yaynlar, stanbul, 2007. Makal, Ahmet; Emee, Sendikalara ve Aydnlara Dair, Radikal ki, 27 Nisan 2008. Moran, Berna; Trk Romanna Eletirel Bir Bak II: Sabahattin Aliden Yusuf Atlgana, kinci Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1991. Mutluay, Rauf; ada Trk Edebiyat (1908-1972), Gerek Yaynevi, stanbul, 1973. Nesin, Aziz; Byk Grev, Byk Grev - Kalpazanlk Bile Yaplamyor, Adam Yaynclk, kinci Basm, stanbul, 2003, s. 48-61. Oppermann, Serpil; Postmodern Tarih Kuram Tarihyazm, Yeni Tarihselcilik ve Roman, Phoenix Yaynevi, Ankara, 2006. Oruolu, Muzaffer; Grizu, Kardelen Yaynclk, stanbul, 2005. Oruolu, Muzaffer; Grizu-2, Kardelen Yaynclk, stanbul, 2006. Oruolu, Muzaffer; Grizu-3, Babek Yayn, stanbul, 2007. O r u ol u , M u z a f f e r ; G r i z u y a N a s l B al a d m ? , http://www.babekyayin.com/index.php?option=com_content&task=view&id=32&Itemid=38 zyalner, Adnan; Grev Bildirisi, Emek ykleri 2: Grev Bildirisi, Hazrlayanlar: Sennur Sezer, Adnan zyalner, kinci Basm, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2002, s. 197-205. Quataert, Donald; Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, eviren: Tansel Gney, letiim Yaynlar, stanbul, 1999. Seyda, Mehmet; Yanarta, ki Cilt, Ararat Yaynevi, stanbul, 1970. Sezer, Sennur; Reat Enisin Romannda Kadnlar, Evrensel Kltr, Say: 137.

42

Trkiye Emek Tarihinin Bir zdm Alan Olarak Edebiyat

Steinbeck, John; Bitmeyen Kavga, eviren: zay Sunar, kinci Bask, Aaolu Yaynevi, stanbul, 1965. Steinbeck, John; Gazap zmleri, eviren: Rasih Gran, Beinci Bask, Remzi Kitabevi Yayn, stanbul, 1972. Tarih alma Grubu Raporu, Trkiye Bilimler Akademisi, Sosyal Bilimler ngr almas: 2003-2023, Ankara, 2007, s. 201-231. Thompson, E. P.; ngiliz i Snfnn Oluumu, eviren: Uygur Kocabaolu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2004. Topuolu, Necati; Memleketimiz i Durumuna Genel Bir Bak, alma, Yl: 1, Say: 4, Mart 1946, s. 18-20. Trke, mer; Afrodit Buhurdannda Bir Kadn, http://www.pandora.com.tr/sahaf/eski.asp?pid=33 Trke, mer; Siz Hi Reat Enis Okudunuz mu?, Virgl, ubat 2003, Say: 59. Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yayn, kinci Cilt, stanbul, 1998. ok, Cokun; Mumcu, Ahmet; Trk Hukuk Tarihi, Beinci Bask, Sava Yaynlar, Ankara, 1985. Yaln, rfan; lmn Az, kinci Bask, Glge Yaynlar, stanbul, 1989. Yesari, Mahmut; ulluk, evrimyaz: M. Sabri Koz, Olak Yaynlar, stanbul, 1995 (lk basks: 1927).

43