1

Izdava Centar za graansko obrazovanje Za izdavaa Daliborka Uljarevi Prof. dr Radovan Radonji Demokratija Urednik Daliborka Uljarevi Priprema i realizacija Studio MOUSE - Podgorica Dizajn korica: Studio MOUSE - Podgorica Lektura i korektura Sanja Mijukovi Prevod Maja Mugoa tampa 3M Makarije Tira 500 primjeraka

Ovu publikaciju nansijski je podrala Friedrich Ebert fondacija, Regionalni biro Beograd 2

Prof. dr Radovan Radonji

DEMOKRATIJA

Podgorica, 2004.
3

UVODNE NAPOMENE
Ova knjiga je predmetom i sadrajem okrenuta studentima i mlaim intelektualcima, koji u kolama izuavaju tematiku posveenu demokratiji i demokratskom. Svrha joj je da poslui kao prirunik za sticanje odgovarajuih teorijskih znanja o pitanjima koja se u njoj razmatraju, odnosno da ukae na osnovne principe i sadraje koje treba imati u vidu prilikom pokuaja da se saznato primijeni (oivotvori) u drutvenoj praksi. Saobrazno principu edukacije u tim kolama, odnosno nivou teorijskih znanja koja se u njima stiu, knjiga ima dva obiljeja. Jedno obiljeje jeste da je najvei dio njenog sadraja izloen u formi nauno i teorijski utemeljenih kategorijalno-pojmovnih uputstava u razumijevanje predmetne materije. Drugo se obiljeje odnosi na nastojanje da se pozitivizam, koji neizbjeno prati svaku kategorijalnopojmovnu prezentaciju, ublai, koliko je mogue, izvjesnom dvostrukom upitnou u odnosu na svako u knjizi aktuelizovano pitanje i problem. To znai da u centru panje ove knjige nije samo dilema to sa demokratijom, u smislu kako demokratiju primijeniti, ve i dilema to demokratija jeste. Potreba da se pomenuti pozitivizam zadri u granicama podnoljivog, tj. da ne preraste u puku apologiju demokratije, ne proizilazi samo iz potovanja optih metodoloko-teorijskih i naunih principa i standarda. Nju podjednako nalau i neki drugi, ne manje vani, faktiki razlozi, meu kojima su tri posebno vana. U prvom redu, rije je o injenici da se na demokratiju nije nikada jedinstveno gledalo, niti su jednako vrednovane njene bitne pretpostavke i principi. Tu injenicu, ilustruje, pored ostalih, iskaz eksperata UN, aktuelan za poimanja demokratije u drugoj polovini XX vijeka. Taj iskaz glasi: U 1945, demokratija je bila sasvim jasan pojam, denisan od strane naroda povezanih u otporu faizmu. Sa poetkom hladnog rata, demokratija se poela propagirati iz dvije
5

razliite perspektive, istone i zapadne. Kada je trei svijet zauzeo svoje mjesto na meunarodnoj sceni, njegovi lanovi su nastojali da pronau sopstvene metode vladavine, koje odgovaraju njihovim potrebama i to doprinosi nekim drugim perspektivama demokratije. Danas, svjetska scena koja se nalazi u procesu brzog razvoja predstavlja novu stranu tradicionalnog pojma demokratije. Na istu pojavu upozorava i D. Bondia, kad kae da se demokratija, zavisno od toga koji reim predstavlja, javlja kao parlamentarna, reprezentativna, predsjednika, direktna, indirektna, demokratija kapitalistikog zapada, tradicionalna, radikalna, marksistika, narodna, socijalistika, revolucionarna. Paletu razliitih poimanja demokratije proiruje Divere, opaskom da se demokratija moe shvatiti i kao tehnika, i kao etika, i metod izraavanja miljenja, odnosno odluivanja, i vrsta vlasti, i sistem vrijednosti, i pojam kojim se obuhvata, istovremeno, i politiki sistem i sistem prava - dva u mnogom pogledu tako razliita i toliko pomijeana univerzuma. Dodaju li se ovome upozorenja poput Sartorijevih, da bukvalno shvaena demokratija moe da bude samo drutvo bez drave, te da je vlast narodna jedino ako njeno izvrenje nije i sve dok nije u rukama drugih ili na drugom locus imperii - dilema o tome to demokratija stvarno jeste postaje jo vea. Proirivanje (i bogaenje) fonda (sa)znanja o demokratiji putem kritikog analiziranja mnogobrojnih formi i sadraja njenog pulsiranja, koje traje due od dva i po milenijuma, ne umanjuje nego poveava tekoe u pogledu rjeenja ove dileme. Zatim, valjan razlog za pomenutu dvostruku upitnost kod posmatranja demokratije svakako je i to to postoji prilino velika nesrazmjera izmeu stepena drutvene aktuelnosti demokratije i nivoa njene ukorijenjenosti u drutvenoj praksi, dakako na tetu ovog drugog. Ta se nesrazmjera ne moe ublaiti pukim insistiranjima na odlunijem uvoenju demokratije, koja se temelje na pretpostavci da o demokratiji vie nema to da se pria, ve da nju samo treba praktikovati. Prikloniti se toj logici bilo bi isto to i saglasiti se s tezom da svi, ili barem mnogi, koji demokratiju prizivaju znaju sve o tome to demokratija faktiki jeste, u kojim oblicima i sistemima vlasti moe da egzistira, to je njena autentina vrijednost, a to zloupotreba, kada je poeljna a kada to ne mora da bude, ali da su
6

suoeni s otporom dijabolinih zavjerenika protiv slobode i jednakosti. Nasuprot tome, pokuati objasniti zato se demokratija i demokratsko armiu sporije nego to se to obino eli, nemogue je bez kritikog sagledavanja kako protivurjene prirode demokratije kao takve, tako i stvarnih (sa)znanja o njoj, osobito onih koja bi se mogla nazvati operativnim, tj. praktino primjenljivim. Najzad, uzrast, nivo obrazovanja i intelektualni senzibilitet onih kojima je knjiga namijenjena nalae potrebu da se njenim sadrajem, smislom i porukom ukae na neka neodgovarajua interpretiranja ideje demokratije, te realnih dometa nekih formi i sadraja njene implementacije. Ukazivanja te vrste odnose se kako na razna uproavanja, ak i banalizovanja ideje demokratije, tako i na dogmatska opstojavanja na jednom steenim spoznajama ove ideje, odnosno na mistikovanja pojedinih instituta i odnosa u njenoj primjeni kao najzad pronaenih. Razumije se, sve to ne znai: da se kritikom pogrenih interpretacija ideje demokratije osporava ta ideja sama; da se upozorenjem na zamke kojima obiluje gotovo svaka implementacija te ideje izraava sumnja u mogunost njene implementacije uopte; da se insistiranjem na principu kritike recepcije ideje demokratije priziva ili prieljkuje njena opstrukcija. Smisao ovog postupka jeste u tome da se, na jednoj strani, izvri selekcija ideja, teorijskih stanovita i politikih racionalizacija koje demokratiju preferiraju u odnosu na druge solucije na temelju njenih iskazanih vrijednosti i prednosti i, na drugoj strani, da se u mjeri u kojoj je to mogue ustanovi linija razgranienja izmeu onoga to je prava priroda demokratije i raznih surogata za nju. Ovi zahtjevi, u velikoj mjeri, odreuju cilj knjige. On je, konkretno, u tome da se o demokratiji itaocima prue dvije vrste informacija. Prva se vrsta odnosi na opte teorijske i praktine momente i elemente vane za bolje razumijevanje starih i novih nedoumica o sutini i smislu demokratije, njenim sadrajima i oblicima, vrijednostima i mogunostima, kao i tekoama i iskuenjima koje prate njen razvoj. Druga vrsta informacija posveena je konkretnim formama i sadrajima drutvene organizacije i akcije, koje konstituiu demokratiju i determiniu njen razvoj, i iji karakter bitno zavisi od koliine i kakvoe demokratskog u njima.
7

Tako postavljenom cilju knjige prilagoen je njen sadraj, odnosno struktura. U knjizi se ne govori samo o demokratiji u uem smislu. Tom pitanju posveeno je, direktno, samo njeno prvo poglavlje. Ostala poglavlja, njih deset ukupno, posveena su razmatranjima kako se i povodom ega demokratija konstituie, u kojim se vanim aspektima i sadrajima drutvenog ivota iskazuje i provjerava, do kojih granica see i kako i koliko korespondira sa aktuelnim trendovima nacionalnog i globalnog karaktera. U tu svrhu, konkretno su obraeni: - demokratija i vlast, s ciljem da se pokae da se najvei dio onoga to demokratije jeste, i kako jeste, po deniciji i realno, odnosi na vlast i njeno funkcionisanje, odnosno na ustanovljenje sistema vlasti i vladanja, te njihove kontrole saglasno demokratskim principima; - veinsko pravilo u demokratskom odluivanju, s ciljem da da se pokae da princip veine, i kao izborni princip i kao princip vladavine, implicira mnogo vie relacija i interakcija od onog to bi se moglo pretpostaviti na temelju teza, s jedne strane, da je to jedini pravi nain donoenja pravednih odluka i, s druge strane, da se tu radi o pukoj tiraniji brojeva koja daje vrijednost koliini a devalvira kvalitet; - politike partije u demokratskom procesu, s ciljem da se pokae kako i zato one, kao produkt demokratskog procesa i indikator stepena njegove razvijenosti, mogu da budu, i ve jesu - ne samo vaan inilac svekolike politike superstrukture drutva ve i njen gotovo neprikosnoveni moderator; - izbori i demokratski proces, s ciljem da se pokae da oni nijesu samo ritual koji se reda radi ponavlja u odreenim vremenskim razmacima, ve proces i in ostvarivanja dvije za demokratiju krucijalne pretpostavke: da niko na vlast ne doe sluajno i da niko sam ne odlui da je najbolji; - demokratija i civilno drutvo, s ciljem da se pokae da meusobni odnos ovih dvaju entiteta nije isto to i puko dopunjavanje i poboljavanje prvog drugim, niti implicira njihovu neupitnu konvergenciju, uprkos injenici da ideja civilnog drutva ne podrazumijeva neto drugo i drugaije od onoga to se smatra izvornom vrijednou demokratije;
8

- ljudska prava i demokratija, s ciljem da se pokae da je promocija, potovanje i povezivanje ljudskih prava i sloboda direktno povezano s osnovnim principima i postulatima demokratskog drutva, te da drutvo u kome se ne potuju osnovna ljudska prava i slobode ne moe biti demokratsko; - nacionalno i demokratsko, s ciljem da se pokae, s jedne strane, da nacionalno, mada odavno ne predstavlja nikakvu terru incognitu, nije prostor na kome se ne moe zalutati i izgubiti demokratski kompas, i, s druge strane, da demokratsko ne iskljuuje ve pretpostavlja rjeavanje nacionalnog; - globalizacija i demokratija, s ciljem da se pokae da se demokratija nuno razvija, s jedne strane, u nacionalnom okviru, u kome funkcionie kao sistem autentinih i autonomnih institucija i odnosa, i, s druge strane, u okvirima internacionalnog, gdje se razvija kao sistem institucija i odnosa meu dravama i, kako bi Hermet rekao, pojavljuje kao proces svjetskih razmjera; - demokratija i govorna komunikacija, s ciljem da se ukae na to da je umijee kvalitetnog komuniciranja (u dijalogu, u debati, prilikom pregovaranja) istovremeno i pretpostavka i manifestacija uzajamnog razumijevanja i uvaavanja ljudi, i siguran put u traenju zajednikih, demokratskih rjeenja. Ovako strukturirana, knjiga omoguava, s jedne strane, neto potpuniju, realniju i kritikiju recepciju demokratije i njene logistike od uobiajene i, s druge strane, lake uoavanje naina na koji forme i sadraji demokratije korespondiraju sa njenom sutinom. Toga radi, u knjizi su data mnoga precizna uputstva u izvore i literaturu u kojima italac moe nai ire, potpunije, drugaije, ili ak i oprene informacije i stanovita o predmetnoj materiji. Lakem i brem snalaenju italaca podreen je i dodatak na kraju knjige. U njemu su, uz kratak prikaz njenog sadraja na engleskom jeziku, dati imenski registar i spisak koriene literature.

10

DEMOKRATIJA
Demokratija: da li ne? Ideja demokratije dijeli sudbinu svih velikih ideja: u isti mah je oduevljeno prihvataju i estoko osporavaju. Kad e biti jedno, a kada drugo, zavisi od toga ko je vrednosno prosuuje, koju i iju drutvenu empiriju (iskustvo, odnos, stvarnost) time racionalizuje, te s kojim je i ijim idealima i principima uporeuje. To je razlog to gotovo sve drutvene grupe (slojevi, klase) imaju svoje vienje demokratije, odnosno vrednosni sud o smislu njenog prihvatanja i razvoja. Razliita, nerijetko dijametralno suprotna raspoloenja prema ideji demokratije stara su koliko i ta ideja sama. O tome svjedoi Herodotova rasprava o dravnom ureenju, koju on pripisuje trojici vojskovoa oslobodilaca Persije od tiranije (Otanu, Megabizu i Dariju). Herodot (484-425. p.n.e.), tako, u svojoj Istoriji, navodi Otana, koji tvrdi: Vlada naroda je i po imenu neto najlepe na svetu i ona, pre svega, znai ravnopravnost za sve.1 Drugi uesnik u toj raspravi, Megabiz, smatra, meutim, da je Otan jako pogreio kad je predloio da se zavede vlada naroda, jer nema niega glupljeg ni obesnijeg nego to je neprosveena gomila.2 Problem je utoliko vei, uvjeren je Megabiz, to kad je gomila na vlasti, nemogue je da najgori ne izbiju na povrinu.3 Sline kontroverze pratie ideju demokratije tokom cijele njene istorije i sretae se ne samo kod manje upuenih u pitanja drutvene i dravne organizacije nego i kod najpoznatijih autora u oblasti politike teorije i nauke. Meu onima koji se prema ideji demokratije odreuju pozitivno nalaze se: Perikle (499-429. p.n.e.), koji atinsku demokratiju smatra idealom kojme bi svi trebalo da tee, budui da omoguava da isti ljudi u isti mah vre domae i javne poslove, starajui se o ivotu
1 2 3

Prema: Drava i politika, Beograd, 1968, knj. I, str. 12. Prema: Isto, str. 13. Prema: Isto.

11

drave kao i o svom vlastitom,4 i shvatajui i uvaavajui samo ono to se tie svih, bez obzira to se jedan bavi ovom, a drugi onom delatnou;5 Ciceron (106-43. p.n.e.), koji vjeruje da je svaka drava onakva kakva je priroda i volja onoga koji njome upravlja, te da slobodi nema mjesta ni u jednoj drugoj dravi sem u onoj u kojoj narod postaje gospodar zakona, sudova, rata, mira, saveza, svaijeg ivota, novca;6 Hegel (1770-1831), koji je uvjeren da demokratski poredak prua - ne samo priliku pojedincima da manifestuju svoj talenat nego i najvie prostora za razvitak velikih politikih karaktera;7 T. Deferson (1842-1910), koji smatra da se svaka vlada povezana samo sa onima koji narodom vladaju - degenerie, tako da treba svakom graaninu ponaosob dati udio u upravljanju javnim poslovima;8 Ajntajn (1879-1955), koji demokratiju smatra idealnom zbog toga to svakog ovjeka potuje kao bie i ni od koga ne pravi idola.9 Broj onih koji o demokratiji drugaije misle takoe nije mali, mada se sumnje u njene osnovne vrijednosti ne ispoljavaju uvijek javno i jasno. tovie, ima sluajeva da se i pojedini autoritarni sistemi, ukljuujui i diktature, pozivaju na neke principe demokratije i demokratskog legitimiteta. Sumnjiavost monih i obrazovanih prema niima (duhom, porijeklom, materijalnim bogatstvom), kao i nevjerica u njihovu sposobnost za bilo to veliko i vrijedno, ispoljava se na razliite naine. Najee, ipak, osporavanja ideje demokratije polaze od pretpostavke da egalitarizam, kao njen krajnji cilj i najvia vrijednost, direktno vodi u demotivaciju, krizu odgovornosti i razne tzv. sistemske nivelacije, zbog kojih, i unutar kojih, zakonito, nestaje kreativni individualizam i autonomija. Konfuije (551-479. p.n.e.), na primjer, svoj otpor ideji da narod uestvuje u upravljanju objanjava strahom od vulgarnosti jednostavnih. Platon (427-347. p.n.e.), pak, smatra da je najvea mana demokratije pretjerana sloboda, koja se brka sa razuzdanou,
4 5 6 7 8 9

Prema: Isto. Prema: Isto, str. 10. Ciceron: Drava, Beograd, 2002, str. 46-47. Velika enciklopedija aforizama, Zagreb, 1977, str. 93. Herbert najder: Izorija amerike lozoje, Cetinje, 1971, str. 28. Velika enciklopedija aforizama, str. 93.

12

to dovodi do apsolutnog nepokoravanja graana zakonima. Uz to, demokratija izjednaava nejednake stvari i omoguava da vladaju i oni koji su nesposobni za taj posao. Ustav atinski (oko 340. p.n.e.) demokratiju oznaava kao sredstvo za pljakanje bogataa i prelivanje novca u depove siromaha. To se postie plaanjem siromasima dnevnica za njihovo uee u vrenju javnih poslova i prireivanjem gozbi za narod.10 Aristotel (384-322. p.n.e.) demokratiju shvata kao oblik vladavine siromanih, podloan kvarenju i izopaavanju u ohlokratiju (vlast rulje). Iz tog razloga on nije naklonjen demokratiji, iako upozorava da se drava sastoji od mnogo ljudi, da je gozba na koju svako donese svoj deo lepa od one koju pripremi samo jedan ovek i da zbog toga masa u mnogim stvarima sudi bolje nego jedan ovek, ma ko on bio.11 Slina podozrenja prema demokratiji manifestuju se i mnogo vjekova kasnije. Tomo Akvinski (1225-1274) u spisu De Regimine Principum kae da kada nekim nepravednim reimom mnogi upravljaju (per multos), on se naziva demokratija.12 Veliki voa reformacije, Martin Luter (1483-1546), plai se narodnog radikalizma i tvrdi da su abama potrebne rode, te da bi on lino radije trpio vladara koji radi krivo nego narod koji radi pravo.13 an Boden (1529-1596) ne spori da se narodna drava moe smatrati najljepom, najdostojnijom i najsavrenijom jer u demokratiji je uvijek bilo veih mueva, u pogledu oruja i u pogledu zakona, kao i veih govornika, pravnih strunjaka i obrtnika nego to ih ima u drugim vrstama republika, ali u demokratiju kao vlast naroda ne vjeruje. Naprotiv, pozivajui se na Cicerona (koji kae da nema opasnije tiranije od tiranije u kojoj uestvuje cijeli narod), Ksenofonta (koji Atinjanima ne moe da oprosti to imaju vlast u kojoj uvijek najvei zlikovci najbolje prolaze, a asni i vrli ljudi bacaju pod noge) i Seneku (koji tvrdi da je nemogue
10

11 12 13

Zakonodavac, zato, smatra da narod, u koga nema ba zdravog razuma dosta, treba drati niti zauzdan posve, niti obdaren odve slobodom (Ustav atenski, Zagreb, 1948, str. 19). Aristotel: Politika, Beograd, 1970, str. 105. Prema: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, Podgorica, 2001, str. 188. Prema: Dr Radomir D. Luki, Istorija politikih i pravnih teorija, Beograd, 1973, knj. I, str. 298.

13

da narodu bude mio onaj kome je mila vrlina), Boden smatra da je narod mnogoglava zvijer bez moi rasuivanja, tako da traiti savjet od njega, kao to se u davnini radilo u narodnim republikama, isto je to i traiti mudrost od mahnita ovjeka.14 Holbah (17231789) u eventualnom prevratu siromanih vidi dravnu katastrofu i preporuuje da se ovi, zbog njihove ostraenosti, prosvjeivanjem dre na uzdi i, svakako, podalje od vlasti.15 Otpor prema ideji demokratije, odnosno ideji kolektivnog upravljanja, naroito je snaan od trenutka kada velike socijalne i politike promjene, s kraja XVIII i poetka XIX vijeka, izvode mase na politiku scenu. Filozofsku potku tog otpora predstavljaju uvjerenja da se paradoks demokratije, a time i njena ogranienost, ogleda u tome to ona razvija ljubav za mnotvo, a zazire od individua koje to mnotvo ine, tako da ispada da vjeruje u ovjeanstvo, a ne vjeruje u ovjeka. S tog stanovita, ideji demokratije se, meu prvima, suprotstavlja Benamen Konstan (1767-1830). On tvrdi da se u grkom polisu, jednako kao i u republikanskom Rimu, smisao slobode iscrpljivao u javnom politikom ivotu, tj. u ostvarivanju dravne vlasti. Linih, graanskih sloboda, meutim, nije bilo i ovjek je, poput roba, u cjelini bio potinjen drutvu i dravi. Otuda, ovjekov ideal treba da bude mirno uivanje u linoj nezavisnosti, a ne aktivno i trajno sudjelovanje u kolektivnoj vlasti.16 Konstan pod slobodom podrazumijeva trijumf linosti nad vlau i zato, u ime slobode, trai trijumf individualiteta koliko nad autoritetom koji eli upravljati despotski, toliko i nad masama koje trae potinjavanje manjine veini.17 Takva sloboda utoliko je potrebnija to oni kojima je sueno da rade iz dana u dan nemaju vie razuma od djece, niti interesa za narodno blagostanje od tuina. Da bi se steklo poterebno znanje i donosile pravilne odluke valja imati slobodno vrijeme, a njega ne mogu imati oni koji nemaju bogatstvo.
14 15

16 17

Jean Bodin: est knjiga o republici, Zagreb, 2002, str. 80, 187, 188, 189. Prema: Dr Juraj Kolakovi, Historija politikih teorija, Sisak, 1969, knj. I, str. 108. De la liberte shez les Modernes, Paris, 1980, str. 501. B. Constant: Naela politike i drugi spisi, Zagreb, 1993, str. 198.

14

Deremi Bentam (1748-1832) svoj lozofski empirizam temelji u velikoj mjeri na osporavanju, kao besmislenih, svih ideja koje ovjekovu interesnu i moralnu sferu objanjavaju odvojeno od naela neposredne korisnosti. Osobito je protiv ideja koje propovijedaju apstraktna demokratska prava i slobode. U tom smislu, on otro kritikuje Deklaraciju prava ovjeka i graanina, tvrdei da ova nije nita drugo do jedan non plus ultra metazike, koji se moe podijeliti na tri dijela: onaj koji je nerazumljiv, onaj koji je pogrean, i onaj koji je i jedno i drugo.18 Na ozbiljne tekoe u ostvarivanju ideje demokratije ukazuje Aleksis de Tokvil (1805-1859). Tokvil pod demokratijom podrazumijeva punu slobodu kombinovanu s jednakou, tj. slobodu uestvovanja u javnom ivotu i slobodu raspolaganja svojom linou. Problem je, meutim, to demokratiji prijete tri opasnosti: anarhija (konformizam, egoizam i strast za uspjehom), sveprisutnost i svemo vlasti, te diktatura niih klasa (neukih, neupuenih, eljnih i nemonih). O treem problemu - diktaturi niih klasa - on kae: Rado u prihvatiti da masa graana vrlo iskreno eli dobro zemlji; idem i dalje, pa kaem da mi se ini da nii slojevi drutva obino u tu elju unose manje raundijskog nego vii slojevi; ali uvijek im manje ili vie nedostaje umjee da sude o sredstvima i kad cilj iskreno ele. Koliko je dugog prouavanja potrebno, koliko raznih znanja, da se o svojstvima jednog jedinog ovjeka stekne tana predstava! I najvei umovi u tome pogrijee, a kako e mnotvo uspjeti. Narod nikad ne nalazi vremena i naina da se takvom radu posveti. On mora uvijek da sudi na brzinu i da se opredijeli za ono to je najupadljivije. Otuda svakojaki arlatani znaju tako dobro tajnu kako da mu se svide, dok njegovi istinski prijatelji najee u tome ne uspijevaju.19 Opasnost da energija masa bude usmjerena u neeljenom pravcu poveana je injenicom da same demokratske ustanove, svojom unutranjom logikom, u velikoj mjeri razvijaju osjeanje zavisnosti u ljudskom srcu. Tokvil to ovako objanjava: Demokratske ustanove bude i uljuljkuju ednju za jednakou, a da nikada ne mogu potpuno da je zadovolje. Takva potpuna jednakost svakodnevno izmie narodu
18 19

Prema: B. Rasel, Istorija zapadne lozoje, Beograd, 1962, str. 742. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, Titograd, 1990, str. 173.

15

iz ruku u asu kad povjeruje da ju je dohvatio, i bjei, kao to kae Paskal, u vjeitom bjekstvu; narod se rasplinjuje u trci za tim blagom, tim dragocjenim to je dosta blizu da ga spozna, a dovoljno daleko da ne moe da ga okusi. Izgled da e uspjeti uzbuuje ga, neizvjesnost ga razdrauje; on hrli, sustaje, biva ogoren. Sve to ga u poneemu nadmaa ini mu se onda kao prepreka njegovim eljama i nema te opravdane nadmonosti koja mu ne bi bola oi.20 Hitler u demokratiji prepoznaje marksistiko-jevrejsku ujdurmu, sraunatu na to da se iz svih polja ljudskog ivota iskljue prvenstvo i nadmonost linosti i da se zamijene brojem mase.21 Paletu navedenih, i slinih, preteno liberalnih rezervi prema ideji demokratije nadopunjuje izvjestan broj duhovitih (ponekad i cininih) natuknica na tu temu. B. Rasel, tako, strahuje da fanatino vjerovanje u demokratiju ini demokratske ustanove nemoguim.22 V. Pen demokratiju vidi kao vladavinu u kojoj se narodu doputa da uiva u prividu sopstvenog vladanja, da bi se njime lake vladalo. D. B. o je uvjeren da demokratija upotrebljava izbore od strane nekompetentne veine, radi ustolienja korumpirane manjine.23 eril, elei valjda da pomiri duhove, primjeuje, u svom maniru, da je demokratija najmanje lo oblik vladavine.24 Opstojavanje ovih kontroverzi ne znai da je dilema o smislu i mogunostima demokratije i dalje sasvim otvorena. Istorijski, to pitanje je uglavnom rijeeno. Ili, kako bi Sartori metaforino rekao, vjetar istorije promijenio je pravac i duva samo u jednom smjeru, u smjeru demokratije. Principijelno, meutim, to nije kraj prie o demokratiji, jer dobiti rat ne znai i dobiti mir. Okrenuli smo stranicu, kae Sartori, ali knjiga budunosti je otvorenija nego ikad.25 U svakom pogledu, pa i u pogledu objanjenja to demokratija zapravo jeste.
20 21 22 23

24

25

Isto, str. 174. Adolf Hitler: Mein Kampf, Milano, 1938, str. 137. Prema: Velika enciklopedija aforizama, str. 95. Prema: Milan Mati, Demokratija, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str. 201. Boden ovu misao pripisuje Plutarhu (Vidi: Jean Bodin, est knjiga o republici, str. 188). ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 275.

16

Demokratija: to je to? Pitanje - to je zapravo demokratija - nije retoriko. Abraham Linkoln, veliki pobornik ideje slobode i demokratije, jednom je rekao: Svijet nikad nije imao dobro denisanu rije sloboda.26 Isto se moe rei i za rije demokratija. To je vjerovatno razlog to je ovani Sartori, jedan od najpoznatijih savremenih teoretiara u toj oblasti, svoju najnoviju knjigu naslovio Demokratija ta je to? Naravno, objasniti samu rije demokratija nije teko. Da bi se to uradilo, kae Sartori, treba znati samo malo grkog jezika.27 Tako, demokratija - od grkih rijei demos (narod) i kratein (vladati) - znai vladavinu naroda (neki kau vladavinu mnotva).28 Na tragu ovog, inae najstarijeg, najeeg i najjednostavnijeg odreenja pojma demokratije jeste i Linkolnovo stanovite da je to government of the people, by the people, for the people (vladavina naroda, od naroda, za narod).29
26 27 28

29

Vidi: Velika enciklopedija aforizama, str. 676. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 87. Izraz demokratija prilino je star, i prvi put se sree u Grkoj. Robert Dal, sumirajui Silijeva (Raphael Sealey: A History of the Greek City States ca. 700-338 B.C., Berkeley, Univ. of Calif. Press, 1976) i Fajnova (John V. V. Fine: The Ancient Greeks, A Critical History, Cambridge, 1983) istraivanja, kae: Izraz demokratija poeo je da se upotrebljava u Atini oko sredine V vijeka prije Hrista. Njime su moda zamijenjeni stariji izrazi u kojima je postojala rije iso ili jednak, kao i rije isonomija ili jednakost pred zakonom. Rije demokratija moda su skovali kritiari atinskog ustava; ako je tako, onda je ona koriena u negativnoj konotaciji. Ranije, u VII i VI vijeku, izrazom demos moda nije bila obuhvaena itava masa naroda. Meutim, u drugoj polovini V vijeka se rije demokratija moda ve poela iroko koristiti u dananjem znaenju, to jest vladavina naroda (Isto, str. 177). Neki teoretiari tvrde da ovoj Linkolnovoj odrednici demokratije, izloenoj u njegovom govoru u Getisburgu, 1863. godine (Vidi: Lincolns Address at Gettysburg, The World Almanac and Book of Facts 2002, New York, 2002, str. 538), prethodi Vebsterova denicija, prema kojoj demokratija znai vladavinu naroda, stvorenu za narod od strane naroda, koja odgovara narodu (Prema: Arend Lajphart, Modeli demokratije, Beograd - Podgorica, 2003, str.75). ovani Sartori, opet, tvrdi da Linkoln u Getisburgu nije imao ambiciju da denie demokratiju, ve da je to uradio u Kongresu, aprila 1861. godine, kada je za demokratiju rekao da je to vladavina naroda od strane istog tog naroda (Vidi: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 102).

17

Nevolja je, meutim, u tome to bukvalno etimoloko znaenje neke rijei ne pomae uvijek da se shvati na kakvu se stvarnost ona odnosi. U konkretnom sluaju, upravo se o tome radi: pojmovi koji tvore sloenicu demokratija nijesu jednoznani i sami po sebi razumljivi. Naprotiv, vieznani su i, kao takvi, predstavljaju izvor mnogih nejasnoa i nesporazuma. Otuda Sartori Linkolnovo odreenje demokratije vidi kao iskaz stilske neukrotivosti i poetskog nadahnua, ali ne i kao neto precizno uhvatljivo.30 Problem preciznog odreenja pojma demokratije utoliko je vei to u njemu nije jasno ni o kojem narodu (odnosno mnotvu) se radi, ni o kakvoj vlasti je rije. Pojam naroda (demosa) od poetka je razliito tumaen. U antikoj Grkoj, na primjer, ve od petog vijeka prije nove ere, pod demosom se, u raznim prilikama, podrazumijevaju razliiti entiteti: jednom - plethos (plenum), tj. ukupno graansko tijelo; drugi put - hoi polloi, tj. mnogi; trei put - hoi pleiones, tj. veina; etvrti put - ochlos, tj. gomila. Uz to, pravi se razlika izmeu naroda slobodnih graana (polites), koji ine politiku zajednicu, i sveukupnosti graana (politeja), okupljenih u gradu-dravi (polisu). Pretvaranjem grkog demosa u latinski populus, odreenje pojma naroda postaje jo sloenije. U starom Rimu, ali i u srednjem vijeku, populus smatraju dijelom kao pravni pojam, a dijelom kao organsku cjelinu.31 Izmeu takvih odreenja populusa i pojma naroda u savremenom smislu, kao prethodnice modernih nacija, razlika je jo vea. Najzad, tu je i pitanje: da li je narod jednina ili mnoina? Pitanje je, po Sartoriju, utoliko interesantnije to, na primjer, italijansko popolo, francusko peuple i njemako Volk znai jedninu, i omoguava da se kae narod jeste, dok englesko people oznaava osobe i nalae da se kae ljudi jesu. Faktiki, to znai da se narod u prvom sluaju poima kao organsko jedinstvo, tj. nedjeljiva opta volja, to jedninu vodi ka ucjelovljavanju, dok se u drugom sluaju (kod the people) radi o diskretnoj mnogostrukosti, tj. agregaciji pojedinaca,
30 31

Vidi: Isto, str. 102. Isto, str. 94.

18

koja mnoinu vodi ka razjedinjavanju. Iz tog ugla posmatran, pojam naroda moe se interpretirati: 1. u znaenju svi (iako to svi nikad ne podrazumijeva sve lanove jedne drutvene zajednice, ili sve graane koji ive na jednoj teritoriji, budui da djeca, dio hendikepiranih lica i kriminalci nigdje ne uestvuju u konstituisanju i vrenju vlasti); 2. u znaenju aproksimativna mnoina. tj. vei broj, veina (to podrazumijeva potrebu da se utvrdi koliko mnogih ini narod, i koji je to veinski broj u odnosu na sve); 3. u znaenju nie klase, tj. klase siromanih, otuenih od sredstava rada i eksploatisanih (to implicira da oni koji ne pripadaju tim klasama nijesu narod, odnosno da narod ini manjina pripadnika nekog drutva, s obzirom na to da siromani u mnogim razvijenim zemljama nijesu u veini; 4. u znaenju nedjeljive cjeline, u kojoj su svi kao jedan (to, ukoliko se ne radi o pukom romantizmu, moe da podsjea na uvod u totalitarizam); 5. u znaenju apsolutnog veinskog principa, odnosno u znaenju umjerenog veinskog principa, gdje je narod pretvoren u operativnu cjelinu prema pravilima odluivanja (u prvom sluaju, veina predstavlja sve, a manjina nikoga, dok u drugom sluaju veina pretee nad manjinom, uz uvaavanje manjine). Stoga, upozorava Sartori, prije svakog spajanja demosa i kratosa treba razumjeti to se pod tim pojmovima konkretno podrazumijeva.32 Znaenje demokratije kao vladavine naroda, jo je sloenije (zamrenije). Svaka vlast, odnosno vladavina, podrazumijeva onoga ko vlada i onoga nad kim se vlada. U konkretnom sluaju, i subjekt (onaj ko vlada) i objekt (onaj nad kim se vlada) dati su (nalaze se) u istom entitetu - narodu. U tom kontekstu, stvari su teko objanjive ak i u logikoj ravni. Tekoe su jo vee kada se hoe sagledati kakva stvarnost stoji, ili moe da stoji, iza takvog jedinstva subjekta i objekta vlasti, odnosno vladanja. Jer, kako Lajphart kae, odreivanje demokratije kao vladavine naroda i za narod pokree sutinsko pitanje: ko e vladati i o ijim interesima vlada treba da vodi rauna kada ne postoji saglasnost u narodu i kada su elje naroda oprene?33 Odgovor na to pitanje ne moe se apsolvirati iskazima da e to pro32 33

Vidi: Isto, str. 94-96. Arend Lajphart: Modeli demokratije, str. 75.

19

suditi i presuditi veina naroda koji je uvijek u pravu. Niti je narod uvijek u pravu, niti se bogatstvo elemenata i modaliteta u kojima se demokratija javlja moe supstituisati bilo kojom univerzalnom formom ili formulom. Naprotiv, njihovo mnotvo i raznovrsnost uslovilo je da je realnije govoriti o demokratijama nego o demokratiji. Navedene i druge tekoe u pojmovnom odreenju demokratije uzrokovale su razliito shvatanje njene sutine. Na taj problem upozorava Harold Laski, istiui da je demokratija za jedne oblik vlade, a za druge nain drutvenog ivljenja i odnosa u drutvu. U irokoj skali tih razlika, karakteristina su etiri osnovna pristupa. Jedni, polazei od etimolokog znaenja pojma demokratije, smatraju da demokratije treba da budu ono to sama rije kae: politiki sistemi i reimi u kojima narod upravlja.34 Drugi demokratiju poimaju kao opti i trajni politiki i drutveni regulativni princip, a ne kao denitivno uoblieni, konkretni politiki tip ili oblik politike organizacije drutva. Pobornici takvog stanovita uglavnom insistiraju na proceduralnoj strani demokratije, tj. na pravilima politike igre kojima bi se moglo postii ono to je njena krajnja, supstancijalna vrijednost: vladavina naroda, ili barem njegove veine, putem efektivne kontrole vlasti ili neposrednog uea u procesu odluivanja (neposredna demokratija). Trei smatraju da sutinsko u demokratiji jeste to to ona omoguava narodu da smjenjuje vladu po unaprijed utvrenoj, legitimnoj proceduri. Za etvrte, demokratija je poeljna zbog toga to priznaje razliitosti i doputa kritiku. Po njima, niti demokratija moe da prui vie od to dvoje, niti je zbog neeg drugog potrebna. Postoje, meutim, i teoretiari koji ove razlike pokuavaju da supstituiu idejom politikog poretka, pogodnog za najbolje mogue odvijanje demokratskog procesa u upravljanju jednom zemljom.35 Neki od njih, na primjer, smatraju da demokratija moe da se razvija samo u poretku koji karakteriu: legitimnost vlasti zasnovana na volji
34 35

ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 94. Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 309.

20

graana (to znai da zahtjev drave u pogledu potovanja njenih zakona treba da se temelji na dokazu da ona radi ono to graani ele); ugovor o legitimnosti postignut u kompetitivnim izborima (to znai da se izbori odravaju u regularnim intervalima, a graani na njima mogu da biraju izmeu alternativnih kandidata); pravo graana da na izborima sudjeluju i kao birai i kao kandidati za najvanije politike funkcije; glasanje koje je tajno i bez prisile; pravo graana na osnovne slobode govora, tampe, okupljanja i organizovanja (ukljuujui i pravo da se, uz ve postojee, formiraju nove politike stranke).36 Robert Dal ide jo dalje. Po njegovom miljenju, za demokratiju je potreban poredak u kome je status graanina proiren...na relativno veliki broj odraslih stanovnika, i u kome prava vezana za taj status obuhvataju i mogunost izraavanja protivljenja najviim zvaninicima i vladajuoj strukturi, i njihovog smjenjivanja putem izbora.37 On taj poredak naziva poliarhijom (vladavinom mnogih). U istitucije poliarhije, koje ovu ine doraslom izazovu demokratije velikih razmjera, Dal ubraja: 1. biranje funkcionera - kontrola nad odlukama vladajue strukture u sferi politike je po ustavu povjerena izbornim funkcionerima; 2. slobodne i potene izbore - izabrani funkcioneri se biraju na estim i poteno sprovoenim izborima u kojima je prinuda relativno neuobiajena; 3. opte pravo glasa - praktino, svi odrasli imaju pravo uea na izborima za funkcionere; 4. pravo na kandidovanje za funkciju - praktino, svi odrasli imaju pravo da se kandiduju za funkcije u vladajuoj strukturi, mada odreena starosna dob moe biti uslov, to nije sluaj kada je rije o birakom pravu; 5. slobodu izraavanja - graani imaju pravo da iznose svoja miljenja o iroko denisanim politikim pitanjima, bez opasnosti da budu strogo kanjeni, to ukljuuje i kritiku funkcionera, vlade, reima, drutveno-ekonomskog ureenja i vladajue ideologije; 6. alternativne informacije - graani imaju pravo da zahtijevaju alternativne izvore informacija, koji su zatieni zakonom; 7. autonomiju udruivanja - da bi ostvarili svoja raznovrsna prava, ukljuujui i
36

37

Vidi: Powell G. B., Contemporary Democracies (Participation, Stability and Violence), Harvard University Press, 1982, str. 4. Isto, str. 308.

21

prethodno navedena, graani imaju pravo da stvaraju relativno nezavisna udruenja ili organizacije, u koje spadaju i nezavisne politike stranke i interesne grupe.38 Vrijednosti demokratije Obino se smatra da jednakost ljudi jeste ono glavno emu demokratija tei i to predstavlja njenu osnovnu vrijednost. Tokom istorije, meutim, akcenat je ee bio na shvatanju da je cilj i ishodite demokratije sloboda, te da je jednakost u stvari izjednaavanje ljudi u stepenu slobode koju u drutvu treba da uivaju. Konstan o tome kae: Antikim je narodima bio cilj da se vlast nad drutvom podijeli na sve graane iste domovine i to su nazvali slobodom. Cilj modernih naroda je sigurnost uivanja blagodeti ivota u drutvu te oni slobodom nazivaju jemstva koja za to daju ustanove.39 U srednjem vijeku, na primjer, ideja demokratije objanjavala se ugovornom prirodom odnosa izmeu podanika i vladara, odnosno svjetovne i duhovne vlasti. Nepostojanje jake centralne vlasti i stalna borba svjetovnih vladara i duhovnih otaca za prevlast ishodite je prvih oblika pluralizma, konstitucionalizma i reprezentacije (sabori, staleke skuptine i drugi oblici dogovora o javnim stvarima i poslovima drave). Na tim zasadima, pod uticajem reformacije, graanskih revolucija i promjena u nainu proizvodnje, razvijala se, naroito tokom XIX i prve polovine XX vijeka, ideja savremene demokratije, i to na razliite naine. Tako u engleskoj teorijskoj misli preovladava shvatanje demokratije kao autonomije i individualne slobode i odgovornosti.40 U Francuskoj dominira ideja demokratije kao
38 39

40

Isto. B. Constant: Naela politike i drugi spisi, Zagreb, 1993, str. 170. Interesantno svjedoanstvo o antikom shvatanju slobode predstavljaju Euripidove rijei, iskazane kroz Tezejeva usta: Sloboda je u ovim rijeima: Neka onaj tko dravi eli dati dobar savjet istupi i progovori; svatko se moe istaknuti dobrim savjetom ili utjeti (Prema: Marcel Prelot, Politike institucije, Zagreb, 2002, str. 59). O prerogativima engleskog zakonodavstva i uopte graanskih prava i sloboda u Engleskoj tog doba Volter oduevljeno pie u svom Filozofskom rjeniku (izdanje 1771). Istiui da Englezi imaju ona prirodna prava kojih su skoro svi drugi lieni, on navodi da su to potpuna sloboda da se raspolae slobodom i imovinom, da

22

participacije (aktivna strana politikih prava i sloboda), sa naglaenom tenjom ka jednakosti. U amerikoj tradiciji, pak, ideja demokratije prvenstveno se iskazuje kao pravo politikih (interesnih) grupa na slobodnu utakmicu. Dakako, rije je o politikim pravima i slobodama.41 Aktuelizacija korpusa ekonomskih, socijalnih i drugih prava i sloboda - novijeg je datuma. Ovo, uprkos injenici da je ve levelerski pokret (XVII v.) traio ukidanje privatnog vlasnitva. Savremena poimanja demokratije temelje se na pretpostavci da nju konstituie vie inilaca. U prvom redu, to su tzv. supstantivni inioci, u koje se ubrajaju: preplitanje i uzajamno dopunjavanje ekonomske i politike demokratije; balans izmeu centralne vlasti i lokalne samouprave; konstitucionalizam; ouvanje ovjekovih najvanijih prava i sloboda u modernim, funkcionalno utemeljenim oblicima; federalizam i participacija u odluivanju. Zatim, to je etika dimenzija demokratije, shvaena u duhu Kantovog uenja o drutvenom odnosu i sistemu koji doputa najveu moguu ljudsku slobodu, saglasno zakonu po kome se sloboda svakog pojedinca moe pomiriti sa slobodom svih drugih. Najzad, to je formalno-proceduralna strana demokratije, tj. takvo ustrojstvo metoda i postupaka iskazivanja volje i interesa graana koje omoguava da njegovi sadraji nude najvei realno ostvarljivi
se govori naciji sopstvenim stavom, da bude sueno u kriminalnim djelima samo putem porote koju sainjavaju nezavisni ljudi, da se moe biti osuen, u svakom sluaju, samo u skladu sa preciznim odredbama zakona, da se slobodno ispovijeda vjera po sopstvenom izboru. A, onda, tu je i sigurnost ovjeka da moe otici na spavanje sa izvjesnou da e se probuditi, dan kasnije, sa istom imovinom koju je imao prethodne veeri, da nee biti istrgnut iz zagrljaja svoje ene i svoje djece usred noi da bi bio odveden u podzemni zatvor ili u pustinju, da, kada se probudi iz sna, moe da javno iznese bilo koje svoje miljenje, i da, ako bude optuen za ponaanje, govor ili spise koji zasluuju prijekor, bude siguran da e mu biti sueno samo po slovu zakona (Prema: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 250). Tokvil, u tom smislu, jednu od najveih vrijednosti demokratskog ureenja vidi u tome to ono prua pojam politikih prava i najneznatnijem graaninu kao to raspodjela dobara ini dostupnim svim ljudima pojam opteg prava vlasnitva (Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 207).

41

23

nivo pravinosti i jednakosti. (Pri tome, ne smatra se poeljnim da se proceduralna pravila demokratije primjenjuju na drutvene sfere i slube gdje su nezavisnost, objektivnost i potovanje pravnih, a ne politikih pravila, u prvom planu.) Klasikovani prema sadrajima koje Dal istie kao najvanije, kriterijumi demokratskog procesa podrazumijevaju pravo graana: da, kao lanovi demosa, odreuju na koji nain e se pitanja o kojima se odluuje u demokratskom procesu staviti na dnevni red; da tokom itavog procesa donoenja obavezujuih odluka imaju odgovarajuu i podjednaku mogunost za postavljanje pitanja o stvarima na dnevnom redu, kao i za formulisanje razloga zbog kojih podravaju jedan ishod, a ne drugi; da u odluujuoj fazi donoenja kolektivnih odluka mogu da izraze nesmetano svoja miljenja, koja e biti tretirana kao ravnopravna, s tim da se prilikom odreivanja ishoda u odluujuoj fazi samo ta miljenja mogu uzeti u obzir; da, u okviru perioda koji je predvien za donoenje odluka, izloe i obrazloe sopstveni izbor u pogledu stvari o kojoj se odluuje, koji e na najbolji nain odgovarati njihovim interesima.42 Dal je uvjeren da pomou takvog demokratskog procesa, i svih ostalih uslova vezanih za njega, graani mogu da uivaju najveu moguu kolektivnu slobodu i odluuju o zakonima i naelima pod kojima ele da ive.43 Uslovi za razvoj demokratije Demokratija se ne prima uvijek i svuda. Za tako sloen i suptilan proces potreban je, kako Dal kae, neuobiajen sklop povoljnih uslova, u koje on ubraja pismenost, obrazovanje, ljudska prava, poteno i nezavisno sudstvo, autonomiju organizacija i pluralizam, rasprostranjenost bogatstva i ravnomjernost visine dohotka.44 Dodaju li se tome i reference na kojima insistiraju drugi autori, nije teko zakljuiti da se u pretpostavke za razvoj demokratije ubrajaju mnogi, najraznovrsniji faktori i inioci, od ekonomskih, socijalnih, politikih,
42 43 44

Vidi: Robert Dal, Demokratija i njeni kritiari, str. 181, 184, 185. Isto, str. 265. Isto, str. 415.

24

kulturolokih i istorijskih, do meunarodnih, tzv. situacionih i inih.45 U najvanije, i najneophodnije meu njima, svakako spadaju: Pluralizam svojine i svojinskih oblika. Postojanje, odnosno apsolutna dominacija jednog svojinskog oblika (ma koji to bio), zakonito vodi formiranju ekonomskih monopola i uzrokuje zavisnost velikog broja ljudi od monopolskih vlasnika (zapoljavanje, otputanje s posla, uticaj na izbor mjera javne politike i drugo). I obrnuto, pluralizam svojine i svojinskih oblika (koji uvijek znai izvjesnu disperziju ekonomske, a time nuno i politike moi) brana je od totalitaristikih pretenzija i ansa za alternativne orijentacije i akcije. Stvaranje graanskog (civilnog) drutva. Politiki procesi koji se odvijaju pod sveobuhvatnom kontrolom nekog od nosilaca apsolutne moi (svejedno da li je to ocijelna dravna vlast ili neki anonimni centar), ili se temelje na neporecivim kolektivnim identitetima i vrijednostima (nacionalnim, klasnim, vjerskim, ideolokim), vie pogoduju nastanku raznih fundamentalizama i diktatura nego razvoju demokratije. To to takvi procesi, dok traju, uvijek imaju masovne pristalice ne mijenja njihovu prirodu i krajnji ishod.46 Politiki procesi unutar civilnog drutva, kao autentinog oblika povezivanja i organizovanja nezavisnih graana i njihovog slobodnog djelovanja prema javnoj vlasti i uopte, drugaiji su i imaju drugaiji ishod. Oni ovjeku omoguavaju da, umjesto apstraktnih viih, preferira svoje realne ivotne ciljeve, i tako sopstvenu viziju drutvenog interesa pretpostavi raznim organistikim i holistikim projekcijama opteg dobra. Pravna regulisanost i institucionalna zatienost ljudskih prava i sloboda. Odsustvo pravne regulative i institucionalne zatite ljudskih prava i sloboda raa samovolju jednih i nesigurnost drugih, priklanjanje slabijih jaima i gubitak vjere u sopstvene moi. I obrnuto, pravna sigurnost i pravna sloboda ovjeka pretpostavka je svih njegovih demokratskih prava i sloboda. Ciceron, upravo s tom primilju, istie da nita nema tako kraljevski sjaj kao deljenje pravde koja se zasniva
45 46

Vidi: Milan Mati, Demokratija, str. 209, 211. Na tu zakonitost podsjea i Hana Arent, kada, pozivajui se na Karltona J. H. Hejz, kae da totalitarni reimi, dok su na vlasti, i totalitarne voe dok su ivi, do samoga kraja iziskuju i poivaju na masovnoj podrci (Hannah Arendt: Totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 31).

25

na tumaenju pravnih odredbi.47 Na ovu pretpostavku demokratije i demokratskog upozorava i Dejvid Hjum. On, ak, smatra da u vladavini, ije navike i obiaji nijesu uspjeli da usade ovjenost i pravinost u karaktere ljudi, dobri zakoni mogu da zavedu red i uzajamno potovanje.48 Kulturno-duhovna i etika svojstva graana. Demokratija, kao oblik drutvene zajednice u kojoj se kvalitet ivota ocjenjuje prema slobodi pojedinaca, a ne prema slobodi grupa i organizacija, nespojiva je s prepotencijom, karijerizmom, demagogijom, umiljenou, poltronstvom, apsolutizacijom sopstvenih i neuvaavanjem interesa drugih, netolerancijom i iskljuivostima i zaslijepljenostima bilo koje vrste. Svaka od tih osobina liava onoga ko je posjeduje mogunosti da se iskae kao demokrata. Jer, kako bi Nie rekao, izvrnuti - to je za njega: dokazati; zalueti - to je za njega: uvjeriti.49 Nasuprot tome, graanske vrline (samodisciplina, tolerancija, spremnost na dijalog uz potovanje dostojanstva drugih i razliitosti u stavovima, usmjerenost na ravnoteu izmeu linog interesa i dobrobiti svih, umijee pregovaranja i upravljanja koniktima na miran i pravedan nain) sastavni su dio i bitno svojstvo ovjekovog demokratskog bitka i bia. Ruso je, stoga, u pravu kada kae: Stvoriti vladavinu za narod svakako je korisna stvar, ali znam za korisniju - odgojiti narod za vladavinu.50 Taj zahtjev je utoliko nuniji to demokratska vlast, kako Tokvil istie, uvijek pretpostavlja... postojanje veoma civilizovanog i veoma obrazovanog drutva.51 Samo onaj ko je spreman da se suoi za izazovima demokratije i preuzme odgovornost za njen razvoj moe imati poziciju ovjeka koji niti drugome priznaje pravo da na njemu neto poboljava i mijenja, i da se mijea u njegove maksime, niti sebi daje pravo da drugima osporava pravo da budu kakvi jesu i kakvi hoe da budu, dobri ili loi.52
47 48

49 50

51 52

Ciceron: Drava, str. 119. Dejvid Hjum: O mogunosti svoenja politike na nauku, Ljubljana, Delo, br. 2/1983, str. 20. Fridrich Nietzshe: Tako je govorio Zaratustra, Zagreb, 1975, str. 46. Prema: Milan Mati, Politika kultura, u: Enciklopedija politike kulture, str. 831. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 182. G. W. F. Hegel: Rani spisi, Sarajevo, 1982, str. 158.

26

Optimizam, hrabrost i vjera u sebe i druge. Demokratija ovjeku prua mogunosti da isproba svoje racionalne i humane vrijednosti, ali samo u mjeri u kojoj odoli mnogobrojnim iskuenjima i otporima koji se javljaju u procesu njenog osvajanja. Zastane li na tom putu, pomisli li da je to odve krupan poduhvat i da korist od njega ne moe da nadoknadi tetu nastalu gubitkom linog i porodinog mira, ili utrokom energije u nastojanju da obuzda i stavi pod kontrolu sile otuene vlasti, sve njegove nade mogu biti pokopane. tovie, tada lako postaje rtva jo veeg totalitarizma od onog iz ijeg je naruja elio da se otrgne. Iskustvo nastanka svih totalitarizama XX vijeka, potvruje istinitost sentencije da slabi koji upravlja dravom nanosi joj vee zlo od pokvarenjaka.53 Jer, drutvo obuzeto beznaem i strahom, zahvaeno panikom, moe da potrai reenje u tiraniji koja pojedince, ukljuujui i one koji je podravaju, liava individualnih prava.54 Odgovarajui nivo ekonomske razvijenosti. Visoki stepen uslovljenosti svih relevantnih komponenti ovjekovog drutvenog ivota njegovim materijalnim standardom razvoj demokratije ini zavisnim od nivoa ekonomske razvijenosti. Djui ak tvrdi da je ekonomska povijest ljudskija i demokratskija, a time nuno i vie oslobodilaka, od politike povijesti.55 To, naravno, ne znai da su drutva sa bogatijom ekonomskom povijeu politiki progresivnija, te da ekonomska razvijenost zakonito povlai za sobom demokratinost. Ali znai da se tek na odreenom nivou ekonomske razvijenosti moe imati onaj nivo obrazovanja i politike kulture koji graane ini doraslim demokratskom izazovu.56 Samo ekonomski nezavisan i socijalno zbrinut graanin moe biti spreman
53 54

55 56

Prema: Leo traus, O javnom dobru, Ljubljana, Delo, br. 2/1983, str. 78. Leek Kolakovski: Idolatrija politike, Beograd, Knjievne novine, br. 756/1988, str. 5. Vidi: John Dewey: Democrazia e educazione, Firenca, 1963, str. 289. Lipset, tako, smatra da zemlje koje nijesu dostigle odreeni nivo ekonomske razvijenosti (tanije BND po stanovniku u visini najmanje 500 US dolara) nemaju osnovne uslove za demokratiju. I obrnuto, uvjeren je da to je neka zemlja prosperitetnija, utoliko je vjerovatnije da e podrati demokratiju (S. M. Lipset: Political Man, The Social Bases of Politics, New York, 1960, str. 50).

27

za demokratsku participaciju, koja (bilo da se radi o kontroli vlade i drugih politikih institucija, bilo o autonomnom kreiranju mjera javne politike) podrazumijeva, pored neophodnih znanja, slobodno vrijeme i odgovarajui utroak energije.57 Internacionalizacija politike i meunarodni ambijent. Razvoj demokratije u nekom drutvu (dravi) zavisi u velikoj mjeri i od politikog ambijenta u okruenju, te opteg stanja meunarodnih odnosa.58 To naroito vai u uslovima internacionalizacije politike i globalizacije svijeta, kada gotovo nijedan drutveni proces, bilo gdje i u bilo kom obliku, ne moe na dui rok ostati van domaaja, a sve ee i snanog uticaja, meunarodnih asocijacija i institucija. Ne radi se samo o tome da sve ui splet ekolokih, ekonomskih, sigurnosno-politikih, tehnolokih, administrativnih, a esto ve i pravnih zajednikih interesa u ovoj ili onoj regiji svijeta nudi plodno tlo za porast suradnje, pogotovo na osnovi preklapanja kulturnih tradicija i usporedivog stupnja razvoja.59 U pitanju su injenice da, s jedne strane, pojedine zemlje vie teko mogu o(p)stati izvan regionalnih zajednica i da, s druge strane, pristupanje tim zajednicama podrazumijeva prethodno ispunjavanje velikog broja precizno utvrenih uslova, meu kojima oni to se odnose na demokratiju i demokratsko imaju istaknuto mjesto.60
57

58

59 60

Almond i Verba rekli bi: Zakljuak glasi da je ekonomski razvoj nuan, ali nedovoljan za razvoj i odravanje demokratije. Ako on sam ne izaziva odreene promjene u socijalnoj strukturi i politikoj kulturi, rezultat ne moe biti demokracija, ve njoj razliite alternative (Gabriel A. Almond - Sidney Verba: Civilna kultura, Zagreb, 2000, str. 447). Upozoravajui na to, Dal kae: Meunarodni sukobi, rivalstva, savezi drava i ratovi neprekidno su demonstrirali koliko je samostalnost svih drava, i demokratskih i nedemokratskih, u stvari bila nepotpuna. Ne samo konikti ve i ekonomski odnosi, trgovina i nansije oduvijek su se prelivali preko granica drava. Demokratske drave, prema tome, nikada nijesu bile u stanju da djeluju autonomno i ne obazirui se na akcije spoljnih snaga nad kojima nijesu imale neki znaajniji uticaj (Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 418). Thomas Meyer: Transformacija politikoga, Zagreb, 2003, str. 237. Dobar primjer za to su uslovi pod kojima zemlje Jugozapadne Evrope mogu postati lanice Evropske unije.

28

Na temelju uvaavanja tih pretpostavki sainjen je svojevrsni listing principa i zahtjeva koje jedno drutvo (drava) treba da potuje i ispunjava da bi se moglo smatrati demokratskim. Glavne stavke tog listinga jesu: vladavina prava, zatienost privatne svojine i opta konkurencija svih i svega; izbornost predstavnikih i javnost rada dravnih organa, te njihova podlonost neposrednoj kontroli graana i nezavisnom javnom mnjenju; politike, vjerske i druge slobode i pravo na privatnost kao izraz zikog i moralnog integriteta; pravo da se zna i iskae (da graanin bude obavijeten i da obavjetava), kao i pravo na razlikovanje i neslaganje; uzajamno povjerenje, potovanje, solidarnost i vjera u vrijednosti i sposobnosti obinog ovjeka, kao linosti i kao graanina; faktika (tekua) materijalna i socijalna sigurnost, na osnovu linog rada i ostvarenog opteg progresa, i mogunost da se na tim pretpostavkama projektuje izvjesna budunost; slobodna cirkulacija robe i novca, ljudi i ideja, te odsustvo svakog protekcionizma i autarkizma, odnosno teritorijalnog, drutvenog, emotivnog i drugog ograniavanja, zatvaranja ili povlaenja u sebe. Budui da je najvei dio ovih pretpostavki tek ostvaren ili se jo stvara, znatan broj autora smatra da se o demokratiji moe govoriti samo kao o tekovini novijeg doba. Pozivajui se na Terbornovu konstataciju da su prvi demokratski izborni sistemi vlasti uspostavljeni u prvoj deceniji XX vijeka (u Australiji i Novom Zelandu),61 Lajphart ak tvrdi da je demokratija, kako je Dal denie, fenomen dvadesetog vijeka.62 Oblici demokratije Kod demokratije je razlika izmeu ideatera (onoga to bi demokratija trebalo da bude) i realitera (onoga to demokratija faktiki jeste) prilino velika. Znatne su razlike i u procjenama gdje je, i kada, realiter najblii ideateru, odnosno koji drutveni kontekst (socijalno-ekonomski, politiko-pravni, formalno-institucionalni)
61

62

Goran Therborn: The Rull of Capital and the Rise of Democracy, New Left Review, 103/1977, str. 11-17. Arend Lajphart: Modeli demokratije, str. 107.

29

tom pribliavanju najvie pogoduje. Na toj podlozi, kao i na osnovu podjele samih teorija demokratije na vie vrsta,63 nastale su razne klasikacije demokratija. Tako se, na primjer, zavisno od ideoloke i politike konguracije svijeta, u ijoj osnovi se nalaze elementi i momenti ekonomskog i socijalnog, demokratije dijele na istone (pod tim pojmom se podrazumijevaju politiki sistemi u zemljama socijalistike orijentacije narodne demokratije, socijalistike demokratije, diktature proletarijata) i zapadne (opti naziv za tzv. predsjednike i parlamentarne sisteme u razvijenim zapadnim zemljama). Prema tome da li insistiraju na autonomiji linosti i slobodi individualnih opcija ili preferiraju ostvarivanje kolektivnih ciljeva kao preduslova svake, pa i individualne slobode, demokratije se dijele na liberalne i totalitarne. Neke klasikacije nastale su na osnovu (pr)ocjene gdje je vlast locirana i ko je vri, na kojim se politikim i ekonomskim sadrajima zasniva, te kakve su i kolike mogunosti graana da tu vlast kontroliu, odnosno da participiraju u donoenju vanih odluka. U tom smislu, neki teoretiari demokratije dijele na klasine i savremene. D. Held, na primjer, u klasine demokratije ubraja: atinsku (direktno uee graana u ostvarivanju zakonodavne i sudske funkcije; skuptina graana kao nosilac suverene vlasti; raznovrsnost oblika biranja ljudi na javne funkcije; statusne razlike izmeu nosilaca javnih funkcija i obinih graana); protektivnu (narodni suverenitet ije je ouvanje povjereno predstavnicima koji legitimno vre dravne funkcije; pravno regulisana podijeljena vlast; kontrolisana i odgovorna vlada;
63

Prema Penoku, na primjer, teorije demokratije dijele se na opravdajue (justicatory), normativistike, motivacione, deontoloke (prava i dunosti), individualistike i kolektivistike teorije, kao i teorije moi i javnog interesa (Vidi: Milan Mati, Demokratija, str. 212). Vuina Vasovi, pak, smatra da se teorije demokratije mogu podijeliti na: etimoloke, empirijske i normativne; tradicionalne i moderne, odnosno antike i savremene; progresivne i konzervativne; teleoloke i primijenjene; konvencionalne i radikalne; utilitarne i deontoloke, odnosno teorije koje istiu u prvi plan analize i objanjenja, prava i dunosti; supstancijalne i proceduralne; liberterne i egalitarne, etatistiko-pluralistike i populistike; liberalne, pluralistike i participativne (Vuina Vasovi: Problemi denisanja i modeliranja demokratije, u Zborniku Demokratija, vaspitanje, linosti, Beograd, 1997, str. 62-63).

30

takmienje meu politikim grupama); razvojnu (u radikalnoj varijanti - podrazumijeva ne samo pravnu i politiku ve i ekonomsku ravnopravnost graana, jer oni samo tako mogu imati jednake slobode i iste obaveze u procesu kolektivnog razvoja; u umjerenoj varijanti - insistira na dopuni reprezentacije participacijom, budui da ona podstie stvaranje odgovornog i aktivnog graanstva, to je uslov da se ima nezavisno civilno drutvo sa minimumom dravnog uplitanja); direktnu (ukidanje klasnog drutva i privatne svojine i stvaranje politike i ekonomske jednakosti svih; progresivno sjedinjavanje drave i drutva u smislu pretvaranja vlasti i vladanja u neku vrstu drutvene samoregulacije; upravljanje svim javnim poslovima kolektivno; zamjena prinude samoatitom). U savremene demokratije Held ubraja: kompetitivni elitizam (koji odgovara drutvima sa razvijenom birokratijom i tehnokratijom, a karakterie ga utakmica meu rivalskim politikim elitama i snaan uticaj birokratije kao obuene i struno kompetentne administracije); pluralistiku demokratiju (vlast je zasnovana na disperziji moi, a ne na njenoj koncentraciji; u drutvu ne dominira nijedan posebni autoritet, a sva pitanja se rjeavaju nagodbama i kompromisima drutvenih grupa, postignutim u procesu otvorenog usklaivanja njihovih razliitih interesa; meusobno djelovanje drutvenih grupa nije regulisano ocijelnim konvencijama i pravilima, pogotovo ne takvim koje bi sputavale dobre obiaje ili umanjivale mogunost za neposredne dogovore; pravnu demokratiju (vladavina prava kao jedini pravi garant slobode; ekonomski poredak i ivot utemeljen na privatnoj svojini i incijativi; jaka vlada koja je spremna da sprovodi zakone i uspostavi red; ograniena uloga interesnih grupa i eliminisanje kolektivizma bilo koje vrste); participativnu demokratiju (institucionalno obezbijeena direktna participacija graana u rjeavanju kljunih drutvenih problema na svim nivoima; otvorenost institucionalnog sistema za eksperimentisanje politikim oblicima; reorganizacija politikih stranaka radi uspostavljanja kontrole lanstva nad rukovodstvima); demokratsku autonomiju (adaptirana drava i restrukturirano civilno drutvo; slobodni pojedinci, jednaki u oblikovanju uslova svog ivota).64
64

Uporedi: Arend Lajphart, Modeli demokratije, str. 213-229.

31

Neki teoretiari, poput Preloa na primjer, demokratije razlikuju, odnosno klasikuju, prema politikom organizovanju naroda65. Rije je o principima i kriterijumima organizacije vlasti, te odnosa vlasti prema birakom tijelu. Prema odnosu izmeu organa koji odluuju i birakog tijela, razlikuju se neposredna, poluposredna, polupredstavnika i predstavnika demokratija. Nain na koji se vlada bira, a vlast dijeli, uzima se kao kriterijum za podjelu politikih sistema na predsjednike, parlamentarne i konventske.66 Arend Lajphart, u svojoj studiji Modeli demokratije, postojee demokratske sisteme (njih 38 ukupno) svrstava u dvije grupe. Jednu grupu ine sistemi tzv. vestminsterske demokratije, ili veinski sistemi, u kojima veina treba da vlada, a manjina da bude u opoziciji.67 Taj model karakteriu: (1) koncentracija vlasti u jednostranakim kabinetima sa tijesnom veinom; (2) dominacija kabineta; (3) dvostranaki sistem; (4) veinski i disproporcionalni izborni sistemi; (5) pluralizam interesnih grupa; (6) unitarna i centralizovana vlast; (7) koncentracija zakonodavne vlasti u jednodomnom zakonodavnom tijelu; (8) eksibilnost ustava; (9) nepostojanje sudske revizije; (10) centralna banka koja je pod kontrolom izvrne vlasti.68 Drugu grupu ine sistemi konsensualne demokratije, u kojima vlada naelo da svi na koje odluka ima neki uticaj treba da imaju priliku da uestvuju u njenom donoenju, bilo neposredno bilo preko izabranih predstavnika.69 Taj model odlikuju: (1) dijeljenje izvrne vlasti u irokim koalicionim kabinetima; (2) izvrno-zakonodavna ravnotea vlasti; (3) viestranaki sistem; (4) proporcionalno predstavljanje; (5) korporativizam interesnih grupa; (6) federalna i decentralizovana vlast; (7) jak dvodomni sistem; (8) rigidnost ustava; (9) sudska revizija; (10) nezavisnost centralne banke.70 Postoje, dakako, i druge klasikacije.
65 66 67 68 69 70

Marcel Prelot: Politike institucije, str. 84. Vidi: Isto, str. 84-113. Arthur W. Lewis: Politics in West Africa, London, 1965, str. 64. Vidi: Arend Lajphart, Modeli demokratije, str. 80-87. Arthur W. Lewis: Politics in West Africa, str. 65. Vidi: Arend Lajphart, Modeli demokratije, str. 97-102.

32

DEMOKRATIJA I VLAST
Pojam i sutina vlasti Vlast (engl. rule, power), u najoptijem znaenju, jeste odnos dviju drutvenih grupa u kome jedna (vlastodrac) moe da odreuje ponaanje druge (podvlaenog), uz pomo stvarne ili potencijalne primjene mjera organizovane prinude. Ovakvo je odreenje vie-manje saglasno sa gotovo svim poznatijim denicijama vlasti. Tako Dal pod vlau podrazumijeva odnos izmeu aktera, u kome jedan akter navodi druge da djeluju na nain na koji inae ne bi djelovali.1 Sartori, prihvatajui Veberovu definiciju vlasti kao monopola legalnog korienja sile, kae: Vlast nareuje, komanduje, nalae.2 Veber razlikuje vlast po sili konstelacije interesa i vlast po sili autoriteta. Prva se zasniva na uticaju koji proizilazi iz nekog posjeda, nezavisno od toga kako je obezbijeen, a vri se na formalno slobodno djelanje podvlaenih u kome oni idu za sopstvenim interesima.3 Tipian primjer takve vlasti jeste monopolistika vlast na tritu. Drugi tip vlasti zasniva se na apsolutnoj obavezi na poslunost koja se zahtijeva bez obzira na motive i interese.4 Takva je, na primjer, vlast glave porodice, slubena ili monarhova vlast. No, koja god vlast da je u pitanju, ona podrazumijeva da onaj ko je vri ima odgovarajuu mo5 i autoritet.6
1 2 3 4 5

R. A. Dahl: Modern Political Analysis, Englewood Cliffs, 1963, str. 68. ovani Sartori, Demokratija ta je to?, Podgorica, 2001, str. 168. Maks Veber: Privreda i drutvo, Beograd, 1976, knj. II, str. 47. Isto. Za mo je karakteristino nametanje volje, uprkos otporu. Ili, kako bi rekao Aron (pozivajui se na Karla Fridriha): Mo je sposobnost pojedinca ili skupine da suzi izbor ponaanja drugih osoba ili skupina radi ostvarenja vlastitih ciljeva(Raymond Aron: Demokratija i totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 239-240). Prelo, na istu temu, kae: Neki ljudi, oni koji vladaju, imaju mo da jednostavno trae od drugih ljudi, od onih kojima vladaju, mnogostrana davanja ili odricanja, a da potonji za to ne treba da daju svoj pristanak. Ta se jednostrana mo nareivanja nuno mora

33

Norberto Bobio preferira Raselovo objanjenje po kome se vlast zasniva na stvaranju eljenih efekata, pa razlikuje: ziku i vrsto povezujuu vlast, koja ima svoj konkretan izraz vidljiviji u vojnoj vlasti; psiholoku vlast, baziranu na prijetnji kaznama ili obeanjima nagrada, na kojoj se uglavnom zasniva ekonomska vlast; duhovnu vlast, koja se sprovodi putem ubjeivanja ili razuvjeravanja, a ima svoj elementarni oblik prisutan u svim drutvima kod vaspitanja.7
oslanjati na ziku silu (Marcel Prelot: Politike institucije, Zagreb, 2002, str. 22-23). Lasvel skree panju i na sljedee: Mo moe da bude odreena vjerom i povjerenjem isto toliko koliko i interesima, da ne govorimo o navici i apatiji. ak i kada je prisila oigledna, ona ne mora da bude u formi nasilja. Sankcije mogu da se primjenjuju ne samo u pogledu zikle sigurnosti i blagostanja ve i drugih vrijednosti. Ukratko, mo nalae samo efektivnu kontrolu nad politikom; sredstva koja ine kontrolu efektivnom mnogobrojna su i razliita (H. Laswell: Power and Society, New Haven, 1957, str. 76). O autoritetu postoje mnoga veoma zanimljiva gledita. Viko, na primjer, nalazi da, kada je vlast u pitanju, postoje tri vrste autoriteta. Prvi je bio boanski na temelju kojeg se od providnosti ne trai razloga; drugi je bio herojski, sav skriven u sveanim oblicima zakona; trei, ljudski, skriven u povjerenju iskusne linosti, posebne opreznosti u postupcima i uzviene mudrosti u shvatljivim stvarima (Gianbattista Vico: Naela nove znanosti, Zagreb, 1982, str. 424-425). Autoritet, kae Polin, jeste pravo priznato kao legitimno, u odnosu na svakog pojedinca ili grupu koja uestvuje u djelu, u poretku, i zahtijeva vlast da se zapovijeda, da nareuje i da zavodi red, ako zatreba, i prisilom (Raymond Polin: Etnique et Politique, Paris, 1968, str. 217). Horkhajmer smatra da na autoritetu se zasniva kako sveta i ropska odanost, koja subjektivno vodi u drutvene inertnosti i nesposobnosti ka vlastitoj odluci i objektivno doprinosi daljem trajanju ograniavajuih i nedostojnih prilika, tako i svesna radna disciplina u drutvu koje je u procvatu (Maks Horkhajmer: Tradicionalna i kritika teorija, Beograd, 1976, str. 206). ak Mariten distingvira pojmove autoritet i vlast, pa kae: Nazvaemo autoritetom pravo da se upravlja i komanduje, da se bude sasluan i posluan od strane drugoga, a vlau silu kojom se raspolae i preko koje neko moe da se prinudi da slua ili poslua... U onom dijelu u kome je vlast, autoritet se sputa do zikog reda, a u djelu u kome je autoritet, vlast se uzdie do moralnog reda (Prema: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 168-169). Sartori nastavlja: Razlika izmeu vlasti i autoriteta moe da se prevede, dakle, u razliku izmeu neprijatnih i eljenih modaliteta kontrole. Vlast je po sebi sila, bazirana na sankcijama, odnosno sila koja se namee odozgo onome ko je trpi. Autoritet, pak izranja iz spontanog ruha i crpi snagu iz priznatosti (Isto, str. 169). Vidi: Norberto Bobio, Drava, vladavina, drutvo, Podgorica-Cetinje, 1995, str. 69-70.

34

O kategorijama nadreenosti i podreenosti moe se govoriti u razliitim situacijama. Puno je naina na koje jedna strana moe drugu da privoli (uvjeri, nagovori, pridobije, prinudi) da se ponaa u skladu s njenim eljama i ciljevima, a da se ipak ne radi o vlasti. Intelektualno jaka osoba moe ubijediti drugog da se ponaa po njenoj elji. Fiziki jaa osoba moe prinuditi slabiju na poslunost. Poslodavac moe obavezati radnike na odgovarajue ponaanje. Jedna drutvena grupa, zahvaljui svojoj politikoj moi, bogatstvu, moralnom ugledu i drugim preimustvima, moe imati sposobnost nametanja svoje volje drugima. Nita od toga, meutim, ne mora da bude vlast. Vlast se razlikuje od drugih odnosa u kojima jedna strana svjesnim uticajem (ubjeivanjem, sopstvenim primjerom, prinudom) usmjerava ponaanje druge strane, po tome to raspolae mogunou organizovane legalne i legitimne prinude. To znai da se vlast uspostavlja u sloenim drutvenim grupama i organizacijama, po odgovarajuoj proceduri i na temelju pristanka njihovih lanova. Upravljai mogu biti pojedinci, male grupe, itavi drutveni slojevi. Oni kojima se upravlja po pravilu su u veini. Uzajamni odnosi izmeu vlastodraca i podvlaenih razliiti su i najee veoma sloeni. U stabilnim drutvima, na primjer, vlast se vie oslanja na sporazumijevanje sa podvlaenima nego na prinudu. Takva vlast relativno lako pribavlja legitimitet, trajnija je i stabilnija. No, zbog uticaja na nju onih koji je prihvataju, njena mo je manja. U nestabilnim drutvima, vlast moe da bude mona i nemona, ali ne i stabilna i trajna. Budui da poiva na iroj saglasnosti volja, vlast u stabilnim drutvima, svoju mo moe manifestovati kroz relativno lako i ekasno obezbjeenje opte sigurnosti, ogranienje zloupotreba i garantovanje izvrenja cjelokupnog drutvenog naloga. U nestabilnim drutvima izraeniji su grupni i pojedinani interesi i manja je saglasnost volja za njihovo usklaivanje. Vlast se u njima vie iskazuje kao instrument grupne moi, to uslovljava njeno ee oslanjanje na silu i prinudu. U principu, nikad uticaj (pritisak) vlasti na sve podanike nije isti, kao to nije isti ni uticaj i pritisak podanika na vlast. Kao odnos vlastodraca i podvlaenih, tj. onih koji upravljaju i onih kojima se upravlja, vlast postoji u razliitim oblicima: roditeljska vlast, crkvena vlast, vlast u drutvenim institucijama i organizacijama
35

(privrednim, kulturnim, obrazovnim, sportskim, vjerskim) i politika vlast.8 U svim ovim oblicima vlasti oni koji odluuju odvojeni su od onih koji njihove odluke treba da sprovode, i svuda prvi raspolau mogunou da druge prinude (moralno, ziki ili na drugi nain) na odgovarajue (eljeno) ponaanje. Svi ovi oblici vlasti opstoje na razliitim vrednosnim principima i nejednakim moima. Razlikuju se po nainu na koji se ostvaruje odnos nadreenosti jednih i podreenosti drugih, a razliita su im i sredstva prinude. Jedni raspolau neogranienim pravom, dok su kompetencije drugih znatno manje. Meusobni odnosi ovih oblika vlasti razliiti su, i mogu biti utemeljeni na saradnji i uzajamnom ispomaganju, ali i na elementima pritiska i prinude. Prema uticaju i posljedicama, najznaajnija je politika vlast, i to uprkos tome to na ljestvici moralnih vrijednosti ova vlast nije na najviem mjestu (porodina vlast je u tom pogledu ispred nje), to u sukobu vjerske i politike vlasti vjernik obino prednost daje prvoj. Izmeu vie osobenosti politike vlasti, etiri su posebno vane. Prvo. Glavni, a najee i jedini pravi nosilac politike vlasti, jeste drava. Drava, u preskriptivnom (propisujuem) smislu, jeste grupa osoba koje imaju pravo da vre vrhovnu vlast na jednoj teritoriji.9 Sljedstveno tome, posluati vlast drave (u preskriptivnom smislu), znai initi ono to vam slubenici drave kau da inite, jednostavno i iskljuivo zato to vam oni kau da to inite.10 Politike vlasti, kao i politike, ima i izvan drave. No, tada je ona uzgredna i privremena, i uvijek u nekoj relaciji sa dravnom vlau: bilo da ovoj tei, bilo da od nje na neki nain zavisi. Hoe li dravom upravljati kraljevi ili vojskovoe, sekularne linosti ili vjerski poglavari, politike partije ili vojne hunte, zavisi od karaktera njenog ureenja. Ali, niko od njih, ma koliko inae bio uticajan i moan, ne moe imati politiku vlast ukoliko ne upravlja dravom. Imati politiku vlast znai drati kormilo dravne organizacije. Boriti se za politiku vlast znai boriti se za upravljanje dravom.
8

9 10

Vidi: edomir upi, Vlast, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str. 1254. Robet Dal: Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 103. Isto.

36

Drugo. Dravna vlast je najmonija, najira i najobuhvatnija. Jedino je dravna vlast suverena. To znai, saobrazno klasinoj deniciji suvereniteta, da jedino ona ima pravo da svakome izdaje zapovijesti i da ih ni od koga ne prima.11 Iz te injenice proizilaze dvije vane konsekvencije. Prva je da drava monopol svoje organizovane prinude moe legalno da primjenjuje na itavoj svojoj teritoriji, odnosno nad svim svojim podanicima. Druga konsekvencija jeste da sve druge vlasti u dravi imaju svoj izvor i osnov u politikoj vlasti i ovoj su, u krajnjoj liniji, podlone.12 Tree. Dravna vlast je totalna, i to u dvostrukom smislu. S jedne strane, protee se na sve ljude koji su graani date drave, bilo po roenju ili po nekom drugom objektivno utvrenom osnovu, bez obzira na njihov emotivni odnos prema datoj dravi ili vrednosni sud o njoj. Tako se, na primjer, graanin moe odrei bilo koga (porodice, drugova, prijatelja) i bilo ega (politike orijentacije, religijskog uvjerenja, raznih navika), ali se ne moe odrei pripadanja dravi, u smislu da ne izvrava obaveze koje mu nameu dravni organi ili ne potuje zakone. S druge starne, dravna vlast obuhvata itavu ljudsku (ziku) linost, ukljuujui i njen ivot. Drava od svog podanika moe zahtijevati da za nju rtvuje svoj ivot (na primjer, u ratu), a moe i sama legalno oduzeti ivot (na primjer, smrtnom kaznom).13
11

12

13

Dravna vlast, na svom teritoriju, po pravu, uklanja svaku dravnu vlast, i upravo to je pravi smisao koji treba pripisati ekskluzivnosti njezine vlasti. U okviru koji joj ziki odreuju zemljopis i povijest i koji joj pravno priznaje meunarodno pravo, ona ne priznaje nikakvu konkurenciju u propisivanju pravnih pravila i primjeni zakonske prisile koja ih prati. Odreivanje i organiziranje svih javnih slubi potrebnih za odravanje drave-drutva openito i potpuno pripada dravivlasti, a to znai da jedino njezini kvalicirani organi, koji se i sami esto nazivaju vlastima, odluuju o potrebama koje valja zadovoljiti i sredstvima koja e se za to koristiti. U tom pogledu oni djeluju potpuno samostalno. Osim o onome to se odnosi na njihovu meunarodnu odgovornost, slobodno ocjenjuju svrsishodnost opih ili individualnih odluka koje treba donositi (Marcel Prelot: Politike institucije, str. 24-25). To, naravno, ne znai da ove vlasti nemaju nikakvu samostalnost, da su samo produena ruka dravne vlasti. Prelo kae: Apsorbiranje tih drugih vlasti postoji samo u ekstremistikom shvaanju totalitarne drave (Isto, str. 24). Prelo o tome kae: Ono to daje posebnu crtu podvrgavanju javnoj vlasti, ono to ga razlikuje od drugih subordiniranosti kojima je protkan ljudski ivot, jeste

37

etvrto. Dravna vlast je vlast koja se vri po pravilima, odnosno vlast po pravu.14 Drugim rijeima, mo drave koja ziki dominira nad svim ostalima, i koja u naelu moe intervenisati u svim podrujima, vri se prema pravnim pravilima. Drava-vlast, a to je njeno posljednje bitno obiljeje, je institucionalizirana (odnosno utemeljena na pravu koje ju je i izgradilo). Mo upravljaa iskazuje se samo u skladu s opim, impersonalnim i objektivnim pravilima.15 Insistirajui na toj odlici vlasti, Dal, kae: Vlast u ovom smislu mora se razlikovati od moi, tj. od sposobnosti da se prisili na poslunost kroz upotrebu prijetnji ili sile. Isto tako se poslunost prema vlasti (u navedenom smislu) mora razlikovati od postupanja po zapovijesti zbog straha od posljedica za neposlunost, zatim od smotrenosti i oekivanja korisnih efekata ili, ak, priznanja sile kao argumenta ili pravinosti propisa. Vlast je stvar prava da se zapovijeda i korelativne obaveze da se poslua osoba koja obavezu izdaje. Ona znai initi to vam takva osoba kae zato to vam ona kae da to uinite.16 To svojstvo politike vlasti ujedno je i njena najvea prednost nad ostalim vlastima - ne samo zbog toga to je, kako Aristotel kae, korisnije pokoravati se zakonu nego najboljem ovjeku, jer je jai onaj (zakon) u kome uopte nema strasti od onoga (ovjeka) koji mora da ih ima.17 Ne samo ni zbog toga to nevjerovanje u mo zakona... potie iz nedostatka mudrosti.18 Najzad, ne samo ni zbog toga to se politike zajednice koje ne potuju zakone najbre raspadaju.19 Prednost politike vlasti nad ostalim vlastima ogleda se u tome to su norme koje reguliu upotrebu
to to je onima koji su joj podvrgnuti ona nametnuta izvana. Obino se svoju dravu ne bira. U njoj se raa, ivi i umire, katkad se ak umire za nju, a ako postoji neka opcija ona je mogua samo u izboru izmeu dvije drave. Ako, iz razliitih razloga, ovjek odbije ili izgubi pripadnost u nekoj dravi, potpada pod vlast druge (Isto, str. 22). Isto, str. 25. Isto. Robet Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 103. Aristotel: Politika, Beograd, 1970, str. 104. Georg Wilhelm Friedrich Hegel: Rani spisi, Sarajevo, 1972, str. 151. Vidi: Isto, str. 354.

14 15 16 17 18 19

38

instrumenata politike sile - ekasne. Ili, kako Kelzen kae: Sila nisu tamnice i elektrine stolice, mitraljezi i topovi; sila nije nikakva vrsta supstance ili bia skrivena iza drutvenog poretka. Politika sila je ekasnost prinudnog poretka koji je priznat kao pravo.20 Svakoj vlasti, pa i dravnoj, stalo je do toga da bude to stabilnija, tj. da su joj pozicije kod onih kojima vlada vre, a ugled vei. U tom smislu, irenje strahopotovanja prema vlasti, usaivanje odanosti i pokornosti prema onima koji je vre, jeste vrlo vaan elemenat u mehanizmu politikog vladanja.21 Time se, meutim, rjeava samo dio posla. Vie je razloga za to: najprije, zbog toga to ak i kad je prihvaena srcem i duom, mo nije dovoljna za denisanje politike vlasti;22 zatim, zbog toga to za vlast nije dovoljno da ima mo kojom moe stvarno nadvladati sve ostale snage, nego joj uz to jo treba da pravno iskljuivo raspolae prerogativima zapovijedanja i nametanja poslunosti, u okvirima odreenih granica koje su obino teritorijalne;23 dalje, zbog toga to, kako Ruso kae, niko nije toliko moan da bi mogao uvek da bude gospodar ako ne bi umeo da pretvori silu u pravo, a pokoravanje u dunost;24 najzad, zbog toga to odnosi dominacije, ili uspostavljene moi jednih nad drugima, ne predstavljaju ukupnost drutveno nametnutih postupaka, tako da i obiaji, zakoni, predrasude, vjerovanja, zajednike strasti takoe pridonose uspostavi drutvenog poretka.25 Vlast, stoga, nastoji na razne naine da pridobije podrku onih kojima vlada. Hoe li to biti mjere socijalne politike i poboljanja materijalnog standarda, opti kulturni napredak i poveanje meunarodnog ugleda i prestia, razna prilagoavanja konkretnim interesima i potrebama pojedinih drutvenih grupa, ili sve to zajedno - zavisi od ambijenta u kojem vlast postoji te imperativa koje on namee.

20 21 22 23 24 25

Hans Kelzen: Opta teorija drave i prava, Beograd, 1951, dio II, str. 188. Najdan Pai: Vlast, u: Politika enciklopedija, Beograd, 1975, str. 1147. Marcel Prelot: Politike institucije, str. 24. Isto. Prema: Najdan Pai, Vlast, u: Politika enciklopedija, str. 1147. Raymond Aron: Demokracija i totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 245.

39

Struktura vlasti Jedno od osnovnih pitanja politike teorije oduvijek je bilo: kako vlast uiniti racionalnom, ekasnom i svrsishodnom, a pri tome otkloniti, ili barem umanjiti opasnost od njenog otuenja i zloupotreba? Kao odgovor na to pitanje, najee se javljaju dvije solucije ona u ijoj se osnovi nalazi ideja podjele vlasti, i ona koja poiva na ideji jedinstva vlasti. Ideja podjele vlasti, mada see u daleku prolost, znatno je mlaa od drave. Razlog tome svakako je u injenici da antiki teoretiari dravu nijesu poimali kao entitet odvojen od drutva, te da im je (osobito u staroj Grkoj) bila strana pomisao o vlasti koja bi na bilo koji nain smjela ograniavati suverenitet graana okupljenih u narodnoj skuptini. Platon, na primjer, insistira na tome da pripadnik svakog stalea (jednako radnik kao i ratnik ili pripadnik stalea vladalaca) radi svoj posao i ne mijea se u poslove drugih, ali ne pravi razliku unutar poslova kojima se bave oni koji vladaju. Naprotiv, samo konstatuje da suenje pravnih sporova u dravi (treba) poveriti vladaocima.26 Aristotel, opet, govori u ueu graana u sudstvu i vlasti, ali kae i ovo: Dravno ureenje i dravna uprava oznaavaju jedno te isto, a dravna uprava je isto to i suverena vlast u dravi, koja nuno pripada ili jednom oveku, ili malom broju ljudi ili veini.27 Ideje o podjeli vlasti nema ni u malim latinskim gradovima prije nastanka rimske imperije.28 Polibijeva formula Konzuli+Senat+Komicije (narodne skuptine) na tragu je Platonovog i Aristotelovog razmiljanja o kombinovanim oblicima vladavine kao najboljim. U toj formuli, meutim, osim insistiranja na ravnotei politikih faktora (monarhijskog predstavljenog u konzulima, aristokratskog predstavljenog u senatu, demokratskog predstavljenog u narodnoj skuptini), kao uslovu obezbjeenja moi rimske drave, ima i neto to bi se moglo nazvati anticipacijom ideje ravnotee i uzajamnog ograniavanja vlasti. Polibijeva formula, naime, podrazumijeva da se tri vlasti uzajamno kontroliu i ograniavaju:
26 27 28

Platon: Drava, Beograd, 1957, str. 133. Aristotel: Nikomahova etika, Beograd, 1958, knj. III, str. 83. Vidi: Montesquieu, The Spirit of The Laws, Cambridge, 1989, str. 167.

40

konzuli senat, a senat konzule; senat komicije, a ove njega, itd.; sve s ciljem da se sprijei koncentracija moi u rukama jedne od njih, a time i njena zloupotreba.29 Ipak, od te anticipacije do jasne distinkcije dravnih funkcija protei e gotovo dva milenijuma. Ta jasna distinkcija , koja prepoznaje tri nivoa i tri razliite funkcije dravne vlasti, vezuje se za Lovsona, koji je o tome pisao oko 1660. godine.30 Prvi praktini korak u toj distinkciji uinjen je u Engleskoj, nakon njene slavne revolucije bez krvi (1688). U prvom lanu Zakona o pravima (Bill of Rights), iz 1689. pie da je nezakonita vlast koja polae pravo na obustavljanje zakona, ili izvravanje zakona od strane kraljevske vlasti, bez pristanka Parlamenta.31 Priznanje prava engleskom Parlamentu da kontrolie kraljevsku vlast inspirisalo je Loka i Monteskjea da ideju podjele vlasti izdignu na nivo jednog od osnovnih principa svekolike njene organizacije. Oni su insistirali na trodjelnoj podjeli vlasti, s tim to bi sudska vlast pripadala narodu, izvrna monarhu, a zakonodavna bi bila podijeljena izmeu naroda i plemstva.32 Pod uticajem tih ideja, u Deklaraciji prava ovjeka i graanina (1789) zapisano je, pored ostalog, da u drutvu u kome nije izvrena podjela vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku nema ustava.33 Podjela vlasti je naelo na kome se izgrauju parlamentarni, predsjedniki i slini demokratski sistemi, a temelji se na pretpostavci: da je umjerena vlada najbolja; da umjerena vlada moe postojati
29 30

31

32

33

Vidi: Radovan Radonji, Politike i pravne teorije, Podgorica, 2002, str. 42. Prema Vejlu (Constitutionalism and the Separation of Powers, Oxford, 1967, str. 55), Lovson je tada pisao: There is threefold of civil, or rather three degrees of that power. The rst is legislative. The second judical. The third executive (Vidi: Dr Slobodan Duji, Razvoj ideje i teorije o podjeli vlasti od antike do Monteskjea, Podgorica, Zbornik Pravnog fakulteta, br. 33/2003, str. 84). Zakon o pravima (Bill of Rights), 1689, u: eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.): Ljudska prava - meunarodni dokumenti, Podgorica, 2002, str. 30. Lok, pored ostalog, kae da bi bilo suvie veliko iskuenje za ljudsku sklonost grehu, spremnu da se doepa vlasti, ako bi isti ljudi, koji imaju vlast donoenja zakona, takoe imali u svojim rukama i vlast da ih izvravaju (John Locke: Dve rasprave o vlasti, Beograd, 1978, knj. II, str. 82). lan 16 Deklaracije glasi: Svako drutvo, u kome nisu zagarantovana prava, niti je izvrena podela vlasti, nema ustava (Prema: Drava i politika, knj. I, str. 216).

41

samo tamo gdje je vlast ograniena; da vlast treba ograniiti podjelom. Ovo potonje snano potencira poznata Monteskjeova formula Pouvoir arrete la pouvoir (Vlast zaustavlja vlast).34 U praktinoj primjeni, podjela vlasti znai da je vrenje raznih prerogativa i funkcija vlasti podijeljeno izmeu vie organa koji su jedan u odnosu na drugoga relativno samostalni. Princip podjele vlasti ne iscrpljuje se u ovoj (trolanoj) formuli, ve ima i drugih. Sun Jat Sen, na primjer, preferira ideju tzv. petorovlasnog ustava, tj. petodjelnu podjelu vlasti. Takva bi podjela vlasti znaila da uz zakonodavnu, izvrnu i sudsku, postoje jo i kontrolna i verikaciona vlast. Kontrolna vlast bi bila nezavisna od ostalih vlasti, a nadzirala bi rad parlamenta i dravnih ustanova, i kanjavala njihove lanove za prestupe. Verikaciona vlast bi imala zadatak da sistematski provjerava specijalistika znanja i stepen sposobnosti dravnih inovnika za vrenje funkcija koje su im povjerene. Takva podjela vlasti, uvjeren je Sun Jat Sen, omoguila bi kontrolu naroda nad radom parlamenta.35 Trojna podjela vlasti je i dalje dominantna, a ovoj se drugoj sve vie tei. Da je tako, govore dvije injenice. Prva se odnosi na to da je sve vei broj zemalja (sistema) u kojima se vri neka vrsta prethodne provjere (strune i druge) sposobnosti kandidata za vrenja javnih funkcija. Taj posao jo nije ustavno normiran, i jo nema formu vlasti, ali ga to ne ini manje obaveznim i ekasnim. Druga injenica jeste uvoenje institucije ombudsmana, koja, uz sve specinosti to ih ima u pojedinim zemljama, znai ustavom garantovani oblik kontrole javne vlasti, iji je cilj da se graani zatite od njenih pogrenih akcija i zloupotreba.36
34 35

36

Vidi: Najdan Pai, Vlast, u: Politika enciklopedija, str. 1150. Prema: Prof. dr Juraj Kolakovi, Historija modernih politikih teorija, akovec, 1972, knj. II, str. 412. Meu vie denicija institucije ombudsmana, najrazvijenijom (i najpotpunijom) ini se ova: 1. Ombudsman je nezavisan i nepristrastan funkcioner zakonodavnog tijela ije se postojanje obino predvia ustavom i koji vri nadzor nad upravom; 2. On ispituje albe graana na administrativnu nepravdu i lou upravu; 3. On je ovlaen da ispituje, kritikuje, obznanjuje, ali ne i da ponitava akcije uprave (D. C. Rowar: The Ombudsman, Citizens Defender, London, 1968, str. XXIV).

42

Ideja jedinstva vlasti temelji se na pretpostavci da je sjedinjavanje svih funkcija vlasti u jednom organu (po pravilu onome koji je demokratski biran i koji prema tome izraava princip narodnog suvereniteta) bitan uslov za njeno ekasno i odgovorno djelovanje u skladu sa drutvenim ciljevima i interesima. Ta ideja, dakle, podrazumijeva sjedinjavanje svih funkcija vlasti u jednom organu, koji je vri neposredno ili preko organa i organizacija koji su mu podreeni. Vlast moe biti jedinstvena na dva naina: potpuno i elastino (umjereno). Potpuno jedinstvo vlasti pripada prolosti, a bilo je karakteristino za tzv. istone despotije, odnosno apsolutistike monarhije. Elastino (umjereno) jedinstvo vlasti i dalje je aktuelno. Ideji jedinstva vlasti, u novijoj istoriji, inkliniraju drutva koja su izvrila revolucionarne prevrate ili se nalaze pred imperativom da radikalno mijenjaju postojee, ali ima i primjera gdje su razlozi za to druge prirode. U tim sluajevima, takva orijentacija ovih drutva najee je motivisana eljom da se onemogui prevlast izvrnog aparata, odnosno da se sve ingerencije vlasti koncentriu u rukama autentinog predstavnika narodne volje i interesa - skuptini (konventu). Na toj je osnovi jakobinsko krilo Francuske revolucije, predvoeno Robespjerom i Sen istom, pokualo da u Francuskoj uspostavi konventski sistem. Ideju konventskog sistema, kao principa horizontalne organizacije vlasti u kome su predstavniki organi istovremeno nosioci zakonodavne i izvrne funkcije, batini i Pariska komuna, koja je, po Marksovom miljenju, imala da bude ne parlamentarna nego radna ustanova, zakonodavna i izvrna u isto vreme.37 Slino je i u gotovo svim zemljama u kojima je izvedena socijalistika revolucija. U Jugoslaviji, na primjer, krajem i neposredno po zavretku II svjetskog rata, AVNOJ je ujedinjavao u sebi zakonodavne i izvrne funkcije narodne vlasti, a prema Ustavnom zakonu iz 1953. godine, Skuptina ima zakonodavnu i izvrnu vlast. Konventski sistem ponekad se javlja i izvan, odnosno nezavisno od revolucionarnog konteksta. Primjer za to je vajcarska, u kojoj, prema Ustavu iz 1848,
37

K. Marks: Graanski rat u Francuskoj, K. Marks - F. Engels, Izabrana dela, Beograd, 1949, tom I, str. 470.

43

skuptina ima zakonodavnu funkciju a neposredno ili preko svojih komisija uestvuje i u vrenju upravne i sudske funkcije. Sudska vlast formalno jeste izdvojena od ostale dvije, ali je pod snanom kontrolom konventa. Francuski ustav iz 1852. nudi jo vei stepen jedinstva vlasti: predsjednik Republike, kao ef drave, nosilac je upravne vlasti, a zajedno sa Senatom i zakonodavnim tijelom - i zakonodavne vlasti. ak je imao pravo da raspusti zakonodavno tijelo, a ministri su bili samo njemu odgovorni. Sutinski, o jedinstvu i podjeli vlasti moe se govoriti samo uslovno. Nema vlasti koja nije istovremeno i jedinstvena i podijeljena. Jedinstvena, jer bez obzira na strukturu i meusobni odnos organa neke vlasti njeno djelovanje mora predstavljati jedinstven sistem mjera i uticaja, u istom smjeru i s jedinstvenim ciljevima. U protivnom, vlasti ne bi bilo. Tako, u sistemu kakav je ameriki, koji se smatra eklatantnim oblikom striktno izvrene podjele vlasti, postoje mnoga preplitanja nadlenosti i prava pojedinih njenih vrilaca: Predsjednik raspolae pravom veta, imenuje lanove Vrhovnog suda; Kongres daje potvrdu o imenovanju nekih funkcionera uprave; Vrhovni sud vri kontrolu ustavnosti zakona. Slino je i u svim drugim demokratskim sistemima: nema parlamenta koji se (izborom i imenovanjima) ne mijea u poslove izvrne vlasti; nema izvrne vlasti koja nema izvjesnih zakonodavnih prerogativa i koja svojim radom ne utie na rad parlamenta; nema sudske vlasti koja nije pod uticajem drugih i koja ne utie na druge.38
38

Pri tome ima i pojava koje zavreuju posebnu panju. Na jednu takvu pojavu ukazuje B. Zupani. On pie: U savremenim dravama se praktino deava da izvrna vlast koja ima veinu u parlamentu, zajedno sa zakonodavnom vlau, postaje nekakva dravna nadvlast kojoj se suprotstavlja sudska vlast. Sudska vlast inae u rukama nema nikakvog represivnog aparata, ali svejedno joj je u savremenim ustavima dodijeljena uloga arbitriranja u odnosima meu: pojedinim graanima i zakonodavcem, zakonodavnom i izvrnom vlau itd. Zato sudska grana dravne vlasti personikuje postojanje prava kao fenomena koji se odupire monopolu izvrne i zakonodavne dravne vlasti. Sudska grana vlasti daje pravu sadraj koji vie nikako ne predstavlja emanaciju monopola nasilja (to je karakteristino za poimanje drave) nego, suprotno tome, promovie pravo kao faktiki autonoman fenomen. Pravo se suprotstavlja nadvlasti i ograniava njenu samovolju i arbitrarnost (Botjan M. Zupani: Pravna drava in njena oblast, Ljubljana, Teorija in praksa, br. 5-6/1995. str. 368).

44

S druge strane, utvrivanje i sprovoenje mjera javne politike suvie je sloen i razgranat proces da bi mogao biti koncentrisan u rukama jednog organa ili jedne linosti.39 Svaki organ koji uestvuje u tom procesu ima neka svoja prava i obaveze, kao i svoj nain na koji ih koristi i izvrava. U tom smislu, svaka vlast je podijeljena. Konsekvence ove relativnosti u jedinstvu i podjeli vlasti veoma su velike. Jedna od njih svakako je i to da se cilj zbog kojeg se preferira jedan ili drugi model ne ostvaruje sasvim ni u jednom od njih. Naravno, na stepen ostvarenja tog cilja utiu i drugi momenti (stalna tendencija prevage egzekutive nad legislativom, seljenje faktike moi odluivanja u anonimne centre, stranake podjele, faktor uticajnih linosti). Funkcija politike vlasti Funkcija vlasti odreena je potrebama i interesima onoga ko je uspostavlja i kontrolie. No, da bi vlast uopte funkcionisala, potrebno je: da ima tano odreen obim i sadraj kompetencija; da su njeni elementi meusobno dobro integrisani i da slue odranju stabilnosti upravljaa; da vrijednosti na kojima se zasniva, i koje podrava, moe da osigura putem saglasnosti i prihvatanja, ali i primjenom sile i prinude; da odrava drutveni poredak iji je i sama izraz. Bitan uslov za sve to jeste legitimitet vlasti, tj. da vlast bude priznata kao ispravna, pravina i neophodna. Legitimitet vlasti, tj. njeno oznaavanje (prihvatanje, priznanje) kao valjane i zakonski neupitne, ima razliite izvore. On se uvijek ostvaruje kroz neku proceduru (ugovor, pristanak, saglasnost) i uvijek
39

Kelzen o tome kae: Nema drave - to je injenica - gde sve zapovesti u ime drave izdaje jedan jedini upravlja. Svuda ima vie od jedne vlasti koja izdaje zapovesti, i svuda postoji veliki broj stvarnih odnosa vladanja, mnogobrojni akti zapovedanja i pokoravanja... Gola injenica da je jedno lice (ili grupa lica) u stanju da iznudi izvesno ponaanje, nije dovoljan osnov da se govori o onakvom odnosu gospodarenja kakav je onaj koji sainjava dravu. ak i sociolozi priznaju razliku izmeu drave i razbojnike bande... Gospodarenje je legitimno jedino ako se vri u skladu s pravnim poretkom ije vaenje lica koja ga vre pretpostavljaju; a taj poredak je pravni poredak zajednice iji organ je upravlja drave (Hans Kelzen: Opta teorija drave i prava, dio II, str. 186).

45

podrazumijeva da onaj ko legitimie vlast ima neko povjerenje u njenu sposobnost i ekasnost.40 Po prvom, najstarijem tumaenju, vlast je boanskog porijekla. Najeksplicitniji u tom pogledu svakako je vavilonski car Hamurabije: on navodi ak i imena bogova koji su dali legitimitet njegovoj vlasti.41 Slinu poruku nosi i poslanica apostola Petra Rimljanima, u kojoj, pored ostalog, stoji da nema vlasti da nije od boga.42 Ova legitimacija podreuje i vlastodrca i podvlaene istom sudu i istom sudiji, koji su neprikosnoveni. Jer, koji se suprotstavlja vlasti, suprotstavlja se naredbi bojoj.43 Najvei antiki politiki mislioci, ukljuujui Platona i Aristotela, odnos gospodstva i potinjenosti smatraju prirodnim, a objanjavaju ga, pored ostalog, predispozicijama ljudi - jednih da budu gospodari, a drugih da budu robovi.44 Epoha buroaskih revolucija, u kontekstu kritike crkveno-feudalnih teorija, nudi teze o ugovornom porijeklu vlasti. Jedna od najpoznatijih takvih teza jeste ona Lokova, u kojoj se kae da je pristanak ma kog broja slobodnih ljudi sposobnih da stvore veinu i da se ujedine ono jedino to je stvorilo ili moglo da stvori poetak ma koje zakonske vlade u svetu.45 Pobornici teze o drutvenom ugovoru kao ishoditu svake politike vlasti nijesu sasvim saglasni u ocjeni razloga zbog kojih su ljudi stvorili dravu.46 Saglasni su, meutim, u tome da je
40

41 42 43 44

45 46

Vidi: Jurgen Habermas, Prilog rekonstrukciji istorijskog materijalizma, Sarajevo, 1985, str. 247-252. Prema: Radovan Radonji, Politike i pravne teorije, str. 18. Biblija ili Sveto pismo staroga i novoga zavjeta, Beograd, 1991, dio II, str. 167. Isto. Aristotel, na primjer, tvrdi da se princip vladanja i princip pokoravanja, javljaju u svakoj celini sastavljenoj od vie delova, bilo da su ti delovi spojeni ili odvojeni, te da su jedni (ljudi) odmah od roenja predodreeni da se pokoravaju, a drugi da vladaju (Aristotel: Politika, Beograd, 1960, knj. I, str. 9). John Locke: Dve rasprave o vladi, knj. II, str. 401. Dominira, ipak, uvjerenje da je prirodno stanje (status naturalis) bilo stanje bespravlja i nereda, zbog ega ga je trebalo zamijeniti stanjem u kome se sukobi rjeavaju posredstvom kompetentnog sudije. Saobrazno tome, drutveni ugovor (pactum sociale) kojim se to postie nije nita drugo do puka ideja uma u funkciji rjeavanja elementarnih pitanja i problema ovjekovog ivota (Vidi: Imanuel Kant, Metazika udorea, Sarajevo, 1967, str. 118).

46

taj proces imao barem dvije faze: prvu, u kojoj se ljudi udruuju meusobno (pactum unionis); drugu, u kojoj meusobno udrueni ljudi sklapaju ugovor sa onim ko e u njihovo ime da vlada (pactum constitutionis), obavezujui se na potinjavanje njegovom autoritetu (pactum cubjectionis).47 Pristalice raznih realpolitikih teorija tvrde da je vlast proizila iz nasilja i prinuivanja, tj. iz injenice da su neke drutvene grupe bile u stanju da, oslanjajui se na silu, primoraju druge grupe na pokoravanje. Makijaveli kae da u bilo kojoj dravi, pa makar kako ona bila organizovana, nikada vie od etrdeset do pedeset ljudi ne vri efektivnu vlast.48 Faistiki ideolozi, kao i teoretiari elite, porijeklo prava jednih da gospodare drugima objanjavaju najee raznim psihogenim, biolokim i inim ekstra svojstvima pojedinaca i grupa. emberlen, u tom smislu, tvrdi da nita nije tako neposredno uvjerljivo kao posjed rase u vlastitoj svijesti, te da onaj koji pripada jednoj izriito istoj rasi, osjea to neprekidno.49 emberlenovo insistiranje na intuiciji kao svojstvu rasnog kvaliteta u funkciji je razvijanja svijesti kod Germana, kao posljednjeg stabla Arijevaca, da imaju legitimno pravo da gospodare svijetom. To sasvim direktno saoptava Ludvig Voltman, kad tvrdi: da su klasne suprotnosti latentne rasne suprotnosti; da se drutvena podjela rada, a to znai i podjela na upravljae i one kojima se upravlja, zasniva na prirodnoj nejednakosti zikih i duhovnih osobina;50 da je nordijska rasa, kojoj pripadaju Germani, roeni nosilac svjetske civilizacije.51 Moska, pak, pie: U svakom drutvu, od onog koje je slabo razvijeno i jedva dostiglo zoru civilizacije, pa do najrazvijenijeg i najmonijeg, javljaju se dvije klase ljudi - klasa koja vlada i klasa kojom se vlada.52 I, ma koliko bilo teko prihvatiti kao trajnu i prirodnu injenicu da
47 48 49

50 51 52

O tome vie, kod: Radovan Radonji, Politike i pravne teorije, str. 112-121. Niccolo Machiavelli: Izabrano djelo, Zagreb, 1985, str. 182. H. S. Chamberlain: Die Grundlagen des 19. Jahrhunderst, Munchen, 1900, str. 265. L. Woltmann: Politische Antropologie, Leipzig, 1903, str. 192. Isto, str. 287. Arthur Livingston (ed.): The Ruling Class, London, 1939, str. 53.

47

manjine vladaju veinama,... dominacija jedne organizovane manjine, koja slijedi jedan jedinstveni impuls, nad neorganizovanom veinom jeste neizbjena.53 Prema marksistikim teoretiarima, porijeklo drave i politike vlasti treba traiti u objektivnim protivurjenostima organizacije drutvenog ivota. Tanije, vlast nastaje onda kada se, usljed prevelike zaotrenosti tih protivurjenosti, javlja potreba za silom koja e preuzeti na sebe upravljanje optim poslovima drutva i tako ga spasiti od propadanja. Engels, u tom smislu, kae: Drava, dakle, nikako nije drutvu izvana nametnuta sila... Ona je, naprotiv, proizvod drutva na odreenom stupnju razvoja; ona je priznanje da se to drutvo zaplelo u nerazrjeivu protivurjenost sa samim sobom, da se podijelilo na nepomirljive suprotnosti koje je nemono da savlada. A da ove suprotnosti, klase sa suprotnim ekonomskim interesima, ne bi u jalovoj borbi iscrple i sebe i drutvo postala je neophodnom sila koja prividno stoji iznad drutva i koja treba da ublaava konikt, da ga dri unutar granica poretka, a ta sila koja je proizila iz drutva, ali koja se stavlja iznad njega i sve vie se otuuje od njega, jeste drava.54 Legitimitet vlasti zasniva se na razliitim vrijednostima. Zavisno od tih vrijednosti, razlikuju se razni tipovi legitimiteta. Maks Veber tako navodi tri unutranja opravdanja legitimnosti neke vlasti.55 To su: a) tradicionalna vlast - temelji se na obiajima i tradiciji iz koje vlastodrac crpi svoj lini autoritet, kao i legitimitet vlasti i poretka u cjelini;56 b) harizmatska vlast - zasniva se na emocionalnoj predanosti podanika voi za kojega vjeruju da je obdaren izuzetnim osobinama te da ima predodreenu istorijsku misiju za ozbiljenje najvanijih kolektivnih interesa i ciljeva;57 racionalna vlast - karakteristina za modernu ustavnopravnu dravu u kojoj je legitimnost monopola
53 54

55 56

57

Isto. F. Engels: Porijeklo porodice, privatnog vlasnitva i drave, Marks - Engels - Lenjin, Izabrana djela, Zagreb, 1963, knj. V, str. 189. Prema: Drava i politika, Beograd, 1968, knj. II, str. 10-11. To je, kae Veber, ona vlast kojom je vladao patrijarh i vlastelin starog kova (Isto, str. 11). Veber kae da je tako vladao prorok ili - u oblasti politike - izabrani vojskovoa, ili od naroda izabrani vladar, veliki demagog i voa politike stranke (Isto).

48

prinude utemeljena u vjeri graana u racionalnost pravnih normi kojima su podvrgnuti jednako i graani i nosioci (vrioci) vlasti.58 Racionalnu vlast Veber vezuje za drutva u kojima je izvrena podjela na privatnu i javnu sferu i u kojima je vlast u javnoj sferi podijeljena na zakonodavnu, izvrnu i sudsku. Zavisno od poimanja legitimiteta, formira se vrednosni sud o vlasti, odnosno stav o potrebi za vlau uopte. U odnosu na to pitanje, karakteristina su tri osnovna stanovita: prvo, da je vlast neophodna i korisna; drugo, da je vlast suvina i tetna; tree, da vlast treba podrutviti, u smislu da se od sile koja je otuena od ovjeka pretvori u neku vrstu njegove samodjelatnosti. Prvo stanovite, tj. stanovite da je vlast neophodna i korisna, najrairenije je i ima podrku u najrazliitijim krugovima. U njegovoj osnovi nalazi se Rusoova logofema, po kojoj je trebalo nai jedan oblik udruivanja ljudi koji bi branio i titio svom zajednikom snagom linosti i dobra svakog lana drutva i kroz koji bi svako, udruen sa svima, ipak sluao samoga sebe i tako ostao isto toliko slobodan kao i pre.59 Saobrazno tome, u Virdinijskoj deklaraciji prava (1776) zapisano je da je vlast uspostavljena radi zajednike koristi i sigurnosti naroda, nacije ili zajednice.60 Bobio o nunosti postojanje vlasti kae: Prisilna vlast je, u stvari, potrebna svakoj drutvenoj grupi da bi se branila od napada spolja, ili da bi sprijeila svoj unutranji raspad.61 Da vlast mora biti prisilna, saglasan je i Aron, jer, kako kae, svaki poredak mora osigurati poslunost, a svi oni kojima se vlada moraju ga prihvatiti takvim kakav jest.62 Ovo uz napomenu da poredak mora dobiti, kad je rije o posebnim mjerama to ih poduzima, stanovitu suglasnost graana.63
58

59 60

61 62 63

Tako vlada moderni dravni sluga i svi oni nosioci vlasti koji su u tom pogledu nalik na njega (Isto). Rousseau: Drutveni ugovor, Beograd, 1949, knj. I, str. 17. Prema: Milan Veovi (prir.), Zbirka domumenata o ljudskim pravima i slobodama, Beograd, 1998, str. 302. Norberto Bobio: Drava, vladavina, drutvo, str. 75. Raymond Aron: Demokracija i totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 78. Isto.

49

Pribavljanje te saglasnosti, smatra Prelo, nije naroito teko, budui da psiholoki vlast dolazi odatle to graani priznaju svoju ovisnost o njoj.64 To je razlog to mo manje lei u volji onoga koji vlada, nego li u povjerenju onoga koji se podvrgava.65 Pozitivne posljedice postojanja vlasti te, kako Birdo kae, mone i velianstvene rijeke,66 vidljive su svuda. Na svim podrujima zajednikog delanja, bez izuzetka pokazuje se najdublji uticaj tvorevina vlasti. U izvanredno velikom broju sluajeva, vlast i nain na koji se ona vri stvaraju od nekog amorfnog zajednikog delanja racionalno udruivanje, a u ostalim sluajevima, gde to nije tako, upravo struktura vlasti i njen razvoj formiraju zajedniko delanje i nedvosmisleno odreuju naroito njegovu usmerenost ka nekom cilju uopte.67 Osim toga, dodaje Hjum: Zakoni i oblici vladavine djeluju sa takvom snagom da ne samo da su nezavisni od linih osobina i raspoloenja ljudi, ve na osnovu njih moemo, skoro sa istom optou i izvjesnou kao u matematikim naukama, da dedukujemo empirijske posljedice.68 Drugo stanovite, tj. stanovite da je vlast suvina i tetna, zastupaju uglavnom ideolozi i teoretiari anarhizma. Osnovne premise na kojima se to stanovite temelji, jesu: prvo, da je autoritet negacija slobode;69 drugo, da drava predstavlja najagrantniju, najcininiju i najpotpuniju negaciju humaniteta.70 Anarhisti, stoga, smatraju da prvi i najvaniji uslov za slobodu ovjeka jeste ukidanje drave i njenih zakona.71 Ili, kako bi Malatesta rekao, anarhisti se zalau za zajednicu
64 65 66 67 68

69 70 71

Marcel Prelot: Politike institucije, str. 23. Isto. Georges Burdeau: Methode de la Scinece Politique, Paris, 1951, str. 113. Maks Veber: Privreda i drutvo, knj. II, str. 45. Dejvid Hjum: O mogunosti svoenja politike na nauku, Ljubljana, Delo, br. 2/1983, str. 13. Vidi: Mihail Bakunjin, Drava i sloboda, Zagreb, 1979, str. 239. Isto, str. 256. Prudon kae: Biti pod vladom znai biti nadziran, inspiciran, pijuniran, upravljan, uzakonjen, reglementiran, ograen, indoktrinisan, ocenjivan, procenjivan, cenzurisan i zapovedan od bia koja nemaju ni ugleda, ni znanja, ni vrline... Biti pod vladom znai prilikom svake radnje, svake pogodbe i svakog pokreta biti zabeleen, registrovan, popisan, propisan, premeren, procenjen, oporezovan, patentiran, otputen, opunomoen, preporuen, ukoren, spreen, reformisan, popravljen, ispravljen. To znai, pod izgovorom javne koristi i u ime opteg interesa,

50

u kojoj e ljudi upravljati sobom bez konstituisanog autoriteta, bez voe.72 Podozrenje prema vlasti, u smislu da je ova opasna, imaju i teoretiari liberalizma. Divere o tome pie: Liberalna misao temelji se na naelu da je po svojoj prirodi svaka vlast opasna, jer ovlaeni nuno tei da se njome okoristi. Za vlast vrijedi izreka: Ne vlada se nevino.73 Treem stanovitu, tj. uvjerenju da vlast treba podrutviti, uglavnom inkliniraju marksistiki teoretiari, meu kojima i oni najpoznatiji. Marks, tako, slijedi Hegelovu lozofemu po kojoj je za slobodu ovjeka potreban slobodan svijet,74 pa kao kategoriki imperativ slobode istie zahtjev da se srue svi odnosi u kojima je ovek ponieno, prezreno, porobljeno i naputeno bie.75 Prvim i najvanijim korakom u tom smjeru smatra se odumiranje drave i njene vlasti, budui da drava nije nita drugo do maina za ugnjetavanje jedne klase od strane druge; i to u demokratskoj republici nita manje nego u monarhiji.76 Formulu odumiranja drave, prema marksistima, ponudila je Pariska komuna, koja je, kako kau, bila najzad pronaeni politiki oblik pod kojim se moglo izvriti ekonomsko osloboenje rada.77 Takav znaaj Komune proizilazio je iz injenice da je ona, kako Marks istie, predstavljala: ponovno apsorbovanje dravne vlasti od strane drutva;... prelazak vlasti na same radne mase, koje umesto organizovane sile njihovog ugnjetavanja stvaraju svoju sopstvenu silu;... politiki oblik njihovog socijalnog osloboenja.78 Usljed toga: Meanje dravne
biti oporezovan, ubran, oglobljen, eksploatisan, monopolizovan, oguljen, isceen, obmanut, pokraden, a zatim, prilikom najmanjeg otpora i na prvu re pritube, biti pokoren, kanjen, omalovaavan, vrean, proganjan, ukoren, premlaen, razoaran, svezan, zatoen, streljan, mitraljiran, suen, osuen, deportovan, rtvovan, prodan, izdan, a za dopunu: izigran, nasamaren, osramoen, obeaen (Prema: edomir upi, Politika i zlo, Beograd, 2001, str. 198). Prema: Isto. Maurice Duverger: Janus - dva lica Zapada, Zagreb, 1980, str. 58. Vidi: Hegel, Pravni i politiki spisi, Beograd, 1981, str. 216. Marks-Engels: Dela, Beograd, 1979, tom III, str. 156. F. Engels: Predgovor za Maksov spis Graanski rat u francuskoj, K. Marks - F. Engels: Izabrana djela, Beograd, 1949, tom I, str. 436. K. Marks: Graanski rat u Francuskoj, str. 438. K. Marks: Prva skica za Graanski rat u Francuskoj, K. Marks - F. Engels, Pariska komuna, Beograd, 1971, str. 190.

72 73 74 75 76

77 78

51

vlasti u drutvene odnose postaje u jednom podruju za drugim izlino i onda samo od sebe prestaje. Namesto vladanja nad ljudima dolazi upravljanje stvarima i rukovoenje procesima proizvodnje. Drava ne biva ukinuta, ona odumire.79 Imati ekskluzivnu nadlenost za politiku vlast znai imati i mogunost da je se u nekim stvarima i odrekne. U stvarnosti se to rijetko deava, a meu obrazloenjima se nalaze i sljedea dva: prvo, da ovek na vlasti (u stabilnoj, institucionalnoj, legitimnoj upravi) koji put i nema drugog autoriteta osim onoga koji se vezuje za slubu koju obnaa,80 tako da odrei se njega znai izgubiti gotovo sve; drugo, da s takvim stvarima treba biti veoma oprezan, jer previe ozbiljna i previe iroka poputanja dovela bi do nestanka drave kao neovisne cjeline.81 Tome svakako treba dodati i ono to From naziva vladavinom savjesti. Savjest upravljaa, u smislu da predano rade svoj posao (upravljaju), nikome ne preputajui ono to je njima povjereno, moe biti jednako recentna i snana kao i svaka druga savjest. A svojstvo vladavine savjesti, prema Fromu, jeste da ona moe biti ak i okrutnija od vladavine spoljanjih autoriteta, budui da pojedinac njene naredbe osea kao svoje.82 Demokratska vlast Karakter vlasti zavisi od toga kako ona koristi sredstva kojima raspolae. U tom pogledu, izuzetno je vano: prvo, kako su ureeni odnosi izmeu aparata javne vlasti i drutva; drugo, kako su ureeni odnosi meu samim nosiocima politike, javne vlasti. Logika vlasti, formalno, ne korespondira sa logikom slobode i samostalnosti pojedinaca.83 Zato se o vlasti, uzimajui tu njenu logiku, ne moe govoriti kao o dobroj ili looj, ve samo kao o manje ili vie
79

80 81 82 83

Fridrih Engels: Anti-Diring, K. Marks- F. Engels, Dela, Beograd, 1975, tom 31, str. 215. Isto, str. 260. Marcel Prelot: Politike institucije, str. 25. Erih From: Bekstvo od slobode, Beograd, 1978, str. 151. Uostalom, podsjea Birdo, kad kaemo da je vlast energija jedne ideje, instrument izvjesne predstave poretka, jasno je da evociramo ideju koja ima svoj izvor u grupi (Georges Burdeau: Methode de la Science Politique, str. 113).

52

podnoljivoj, manje ili vie kontrolisanoj, manje ili vie podijeljenoj. Vrijednost vlasti, u smislu da li je dobra ili loa, procjenjuje se po nainu njenog legitimisanja, tj. za koje se vrijednosti zalae i kako ih ostvaruje.Taj kriterijum vai i kod procjenjivanja koliko je neka vlast demokratska, a koliko autoritarna, odnosno totalitarna. Vlast koja se oslanja iskljuivo na represiju ukida svaku autonomiju pojedinca.84 Takva vlast smatra se autoritarnom, odnosno totalitarnom. Ona se prepoznaje po tome to joj je jedini cilj da se odri i to sva sredstva koja u tu svrhu koristi smatra opravdanim. Hoe li to biti krenje zadate rijei, izigravanje povjerenja, postupanje suprotno religiji i ovjekovoj ljubavi, ili sve to i jo poneto, zavisi od okolnosti.85 Gvozdenu logiku te vlasti najbolje je denisao Hobs u svom iskazu: S dravnim zakonima je kao i sa pravilima igre; ono na to su svi igrai pristali ne moe da predstavlja nepravdu prema bilo kome od njih.86 U tom kontekstu, naziv tiranija ne oznaava nita vie i nita manje nego naziv suverenosti, tako da tolerisati izraenu mrnju prema tiraniji, znai tolerisati mrnju prema dravi uopte.87 O samoj prirodi totalitarizma miljenja su podijeljena. Karl Fridrih, na primjer, totalitarizmu pripisuje pet karakteristika. To su: slubena ideologija, masovna partija koju kontrolie oligarhija, monopol na oruje, monopol na instrumente komunikacije, teroristiki sistem policije.88 Tome je, naknadno, dodao i privredu dirigovanu iz centra.89 Sartori, opet, smatra da je teror tek uzgredna, neobavezna karakteristika totalitarizma. Sljedstveno tome, rei da je jedan totalitarizam (u ekstenziji) totalniji od drugog, nikako ne implicira da vie totalan
84

85 86 87 88 89

Autonoman ovjek nije podreen volji drugoga. On moe uiniti ono to mu drugi kae, ali ne zato to mu je reeno da tako uini. Odgovornost i autonomija se razlikuju u sljedeem bitnom elementu: autonomija se moe izgubiti, a odgovornost - ne (Robet Dal: Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 103). Vidi: Makijaveli, Vladalac, Beograd, 1964, str. 56. Thomas Hobbes: Levijatan, Beograd, 1961, str. 307. Isto, str. 615. Vidi: Carl Friedrich, Totalitarianism, Cambridge, 1954, str. 52-53. Vidi: C. Friedrich - Z. Bzezinski, Totalitarianism, Dictatorship and Autocracy, Cambridge, 1956, str. 9, 177-236.

53

znai vie zao. Na kraju krajeva, vjerovatnije je da svekontroliui totalitarizam nije tako zao i da je manje krvav od pretorijanskih diktatura.90 I, dalje: Kompletan i rutiniziran totalitarizam ne mora da se realizuje kroz teror i okrutnost: on je toliko kapilaran, toliko napadan, toliko svuda prisutan, da moe da funkcionie plaei (ipak, malo straha je uvijek potrebno), ali bez ikakve potrebe da ubija i terorie. Uistinu, onaj ko ima potrebu da stalno terorie je rasputeni diktatori, diktator koji nema iza sebe nijednu partiju, ni birokratski aparat, ni ideoloko uvjerenje. U tom sluaju sva njegova vlast se odrava na tajnoj policiji i brutalnoj sili.91 Puzajui totalitarizam opasniji je od teroristikog. Vis consilii expers mole ruit sua.92 Demokratski sistem vlasti se, barem u teorijskoj ravni, smatra antipodom autoritarnih, odnosno totalitarnih sistema. No, i demokratija se, kao politiki reim, temelji na vladavini. Ona se od drugih reima razlikuje utoliko: to je u njoj djelovanje vlasti javno; to je jaz izmeu voa i voenih najmanji;93 to su oni koji vladaju birani od onih kojima se vlada, mogu od njih biti kritikovani i ne moraju biti birani ponovo;94 to demokratski princip podrazumijeva da niko ne moe sam da uzme vlast, da niko ne smije da se proglasi efom i da niko ne moe da naslijedi vlast;95 to u njemu legitimirajuu snagu imaju samo pravila i komunikacione pretpostavke koje meu slobodnima i jednakima dozvoljavaju da se postignuti sporazum ili ugovor razlikuje od kontingentnog ili iznuenog konsensusa.96 Karakteristika demokratske vlasti je, dakle, u tome to je ona otvorena, tolerantna i spremna na izazov slobodne konkurencije, u kojoj postoji
90 91 92

93

94 95 96

ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 172. Isto, str. 171. Sila bez uma rui se sama od svoje teine ( Zvonimir Doroghy: Blago latinskog jezika, Zagreb, 1986, str. 374). U naboljem sluaju, postoji kvantitativna, nebitna razlika izmeu voa i voenih (Karl Mannheim: Eseji o sociologiji kulture, Zagreb, 1979, str. 192). Vidi: Francesco Valentini, Moderna politika misao, Zagreb, 1982, str.295. ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 175. Jurgen Habermas: Prilog rekonstrukciji istorijskog materijalizma, Sarajevo, 1985, str. 251.

54

stalni, institucionalno omogueni i pravno garantovani uticaj drutva na formiranje i sprovoenje dravne politike. Taj ideal se, meutim, ne postie tako lako. Naprotiv, i u demokratijama ima naklonosti prema represiji, odnosno spremnosti da se ova u svakom kritinom trenutku pretpostavi drugim sredstvima. Unutranja ogranienja i protivurjenosti demokratije, iz kojih se takva mogunost zakonito raa, brojne su i veoma razliite. Stoga, kad se govori o demokratskoj vlasti, treba imati u vidu barem tri momenta na koja ukazuju mnogi teoretiari. Prvi momenat odnosi se na potrebu pravljenja razlike izmeu principijelnog opredjeljenja za demokratiju i uslova pod kojima ju je mogue prihvatiti. Dal, na primjer, smatra da kada je u pitanju opredjeljenje za demokratiju, ne bi trebalo da bude dilema. Po njemu, najbolja mogua drava je ona u kojoj se na najmanju mjeru svodi prinuda i maksimalizuje pristanak, razumije se, u granicama koje postavljaju istorijski uslovi i tenja za ostalim vrijednostima, ukljuujui sreu, slobodu i pravdu.97 U principu, sve se to moe postii u demokratskoj dravi. Ali, to ne znai da demokratiju treba prihvatiti bezuslovno. Dal odsustvo tog automatizma ovako obrazlae: Ako imam mogunost da odaberem, vjerujui da je demokratska drava superiornija od bilo koje druge, ili od situacije bez drave, i odluim da podrim dravu u kojoj se upravlja putem demokratskog procesa, time se ne opredjeljujem da postanem posluni robot. Ja mogu da prihvatim moralni autoritet i moralni legitimitet demokratske drave a da time ne odbacim svoju obavezu da djelujem odgovorno u sluajevima donoenja zakona kojim se ozbiljno naruavaju moji moralni standardi. Ponekad, pak, odgovornost moe od mene zahtijevati da ne potujem neki zakon, ak i ako je donijet u demokratskom postupku.98 Nema li se prava na tu vrstu neposlunosti i uopte na autonomno ponaanje i odluivanje, demokratija se samo formalno razlikuje od drugih oblika drutvene organizacije. Istim tragom, demokratija je faktiki bolja i prihvatljivija od alternativa onoliko koliko obezbjeuje prava na slobodu i autonomiju.
97 98

Robet Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 113. Isto, str. 112.

55

Drugi momenat odnosi se na injenicu da demokratski proces podrazumijeva ne samo korpus prava regulisanih zakonom ve i moralne norme, kao i korelativni korpus dunosti, to jest obaveza kojima se ta prava podravaju.99 Nevolja je, meutim, u tome to oba ta korpusa mogu biti prilino nesigurni. Jer, ak i najbolje zamiljeni sudski sistem u stanju je da garantuje samo proceduralnu, ali ne i materijalnu, sadrinsku pravdu.100 Isto tako, jedan ustav moe osigurati pravo na poteno suenje, ali ne moe apsolutno garantovati da e poteno suenje dovesti do pravine presude.101 S druge strane, nije uvijek sigurno da e vlast demokratski opredijeljenih grupa i organizacija biti demokratskija nego kad je vre subjekti drugaije orijentacije.102 Demokratske grupe i organizacije nijesu nikada sasvim poteene izvjesnih interesnih i drugih razlika, kao ni onih u pogledu naina na koji te interese treba zadovoljiti, odnosno prevladati. I u njima ima grupa i pojedinaca spremnih da demokratskom retorikom prikrivaju svoje nedemokratsko djelovanje. Da li je u pitanju puka zavidljivost pojedinaca, tako esta kod politiara,103 ili njihova nemo da obuzdaju svoje afekte,104 manje je vano od injenice da taj unutranji balast ini ove grupe i organizacije nedovoljno istrajnim i uspjenim u nastojanju da svoju deklarisanu demokratinost iskau kao demokratiju na djelu.
99 100 101 102

103

104

Isto. Isto, str. 244. Isto. Gurvi smatra da kod odreivanja stepena demokratinosti neke drutvene grupe treba imati u vidu sljedee: Ako je drutveni upliv, koji se ostvaruje u javnoj grupi, zasnovan na harizmi (na natprirodnim, mistinim svojstvima izabranog ili nebom odreenog), ili ako grupa, po samom svom karakteru, ukljuuje vladavinu viih, nadmonijih (na primjer porodica ukoliko se radi o odnosima izmeu roditelja i djece koja nijesu dozrela) - nadmo koja se uvijek opravdava prije emotivno nego racionalno - imamo posla s nedemokratskim grupacijama (or Gurvi: Savremeni poziv sociologije, Sarajevo, 1965, str. 364). Svi su ljudi zavidljivi manje ili vie, a politiari u neogranienoj meri (Emil M. Siorian: Istorija i utopija, aak, 1987, str. 43). Spinoza ljudsku nemo u obuzdavanju (usmjeravanju) i ograniavanju afekata naziva ropstvom. Jer, kae on, ovek, podloan afektima, nije svoj gospodar, nego je potinjen sudbini, u ijoj se vlasti tako nalazi, da je esto primoran da ide za onim to je gore, iako vidi ono to je bolje (Baruh de Spinoza: Etika, Beograd, 1959, str. 167).

56

Trei momenat odnosi se na to da su za demokratinost vlasti, pored formalno-institucionalnih, potrebni i materijalni uslovi. Prvi, i najvaniji, takav uslov jeste da zaista postoje oni koji, po osnovu svoje ekonomske i druge realne moi, dre politiku vlast pod svojom ekasnom kontrolom. S tog stanovita gledano, kae Laski, nije teko shvatiti da politika demokratija ne moe stvarno postojati ako ne odraava i ekonomsku demokratiju.105 Uzme li se sve to u obzir, nije mogue izbjei Paskalovu cininu primjedbu: Pravda je podlona sporenju, sila je vrlo poznata i nesporna. Zato se nije mogla dati sila pravdi, jer je sila protivreila pravdi i rekla da je ona bila pravedna. I tako, ne mogavi uiniti da ono to je pravedno bude silno, uinjeno je da ono to je silno bude pravedno.106 Ne treba, dakako, zaobii ni Kasirerovu opasku da u politici uvek ivimo na vulkanskom tlu, tako da moramo biti spremni na iznenadne potrese i erupcije,107 kao ni Igoovu napomenu da je ljudski duh taj koji je od poetka istorije preobraavao drutva i vlade prema zakonu sve prihvatljivijem za razum.., taj koji je bio teokratija, aristokratija, monarhija, i koji je danas demokratija.108

105

106 107 108

H. Lasky: Authority in the Modern State, London, 1968. Prema: Milan Podunavac, Politiki proces, u: Enciklopedija politike kulture, str. 861. Blez Paskal: Misli, Beograd, 1965, str. 141. Ernst Kasirer: Mit o dravi, Beograd, 1972, str. 273. Viktor Igo: Govor o slobodi tampe, Ljubljana, Delo, br. 5/1985, str. 24.

57

58

VEINSKO PRAVILO U DEMOKRATSKOM ODLUIVANJU

Pojam i vrste veine Veina, u osnovnom znaenju, jeste vei dio neke cjeline, neega jo veeg. U sociolokom smislu, veina znai vei dio neke grupe, zajednice, organizacije. U politikoj nauci, kao i u politikom ivotu, pod veinom se podrazumijeva vei broj onih koji se u odnosu na relevantnu cjelinu za neto opredjeljuju. U tom smislu, veina se iskazuje: (1) kao princip (pravilo) odluivanja, i (2) kao princip (pravilo) vladavine veine. Pod prvim se podrazumijeva da je veinsko pravilo takvo pravilo odluivanja kojim se spreava da manje ljudi nadglasa vie ljudi.1 Drugo znai da veinska podrka treba da bude ne samo potrebna ve i dovoljna za donoenje zakona ili politike odluke.2 Korelat veine, kao princip i kao odnos veliina, jeste manjina. Pod manjinom se podrazumijeva drutvena grupa, brojano manja (i sa formalno manjim uticajem) od ostalog dijela zajednice, koja uestvuje u politikom procesu. Kod denisanja pojma manjine, neki autori pored veliine uzimaju u obzir jo i nain ivota odnosne drutvene grupe, njen pogled na svijet, specine interese. Stoga manjinu odreuju kao grupu ljudi koji se slobodno udruuju radi ostvarenja nekog zajednikog cilja, koji je razliit od cilja veine.3 Zavisno od konteksta u kome se veinsko pravilo primjenjuje, postoji nekoliko vrsta veina. Tako se govori o prostoj veini, apsolutnoj veini, relativnoj veini, kvalikovanoj vei, ali i o njihovim raznim
1

2 3

Douglas Rea: Decision-Rules and Individual Values in Constitutional Choices; u: American Political Science Review, 63/1969, str. 52. Robet Dal: Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 209. Vidi: Vedrana Spaji-Varka - Mislav Kuko - Slavica Bai (prir.), Obrazovanje za ljudska prava i demokraciju, Interdisciplinarni rjenik, Zagreb, 2001, str. 299300.

59

kombinacijama i modikacijama. . . Ruso se smatra prvim koji je veine klasikovao na ovaj nain. Kao dokaz navodi se dio teksta iz njegovog Drutvenog ugovora, u kome se kae: Izmeu jednoglasnosti i podjele glasova postoji nekoliko vrsta kvalikovanih veina ije se proporcije mogu prilagoditi uslovima i potrebama politikog tijela koje je u pitanju. Pri tome se za regulisanje ovih proporcija primjenjuju dvije generalne maksime. Po jednoj, to je pitanje o kome se debatuje znaajnije i ozbiljnije, pobjedniko miljenje mora biti blie jednoglasnosti. Prema drugoj, to je posao koji treba zavriti hitniji, to propisana razlika u podjeli miljenja treba da bude manja. Kad je rije o raspravama koje se moraju hitno zavriti, i veina od jednog glasa treba da bude dovoljna. Prva maksima, ini se, vie odgovara pri donoenju zakona, a druga kad je rije o poslovnim pitanjima.4 Najjednostavnija i najee primjenjivana jeste tzv. prosta veina. U numerikom smislu, tj. aritmetikom omjeru prema manjini, ona se iskazuje kao 50%+1. Konkretno, to znai da e biti punovana ona odluka za koju se opredijeli vie od polovine biraa ili drugih uesnika u odluivanju. Kod proste veine se, dakle, ne radi o veini ukupnog birakog tijela, nego o veini onih koji su se izjanjavali o nekoj odluci, a koji u odnosu na ukupno birako tijelo mogu biti manjina. Usljed toga, tako donesena veinska odluka moe da bude, a esto i jeste, odluka koju je donijela manjina onih koji imaju pravo da odluuju, a koji to pravo, iz nekog razloga, nijesu (is)koristili. Radi otklanjanja ove oigledne manjkavosti prostog odluivanja, esto se pribjegava dvjema korektivnim mjerama. Jedna od takvih mjera jeste utvrivanje kvoruma. Pod kvorumom se podrazumijeva minimalni broj, odnosno procenat nekog birakog tijela koji mora uestvovati u odluivanju (glasanju) da bi ovo bilo punovano. Najee se kao kvorum utvruje prosta veina od ukupnog broja onih koji imaju pravo da odluuju (glasaju).5 Ne uspije li neko odluivanje
4

Jean-Jacques Rousseau: On the Social Contract, with Geneva Manuscript and Political Economy, New York, 1978, tom 4, str. 111). Da bi se obezbijedio kvorum, ponekad se primjenjuju sankcije. U politikim organizacijama, na primjer, ali i u raznim operativnim timovima (vladama, bordovima direktora), neprisustvovanje sastancima i neuestvovanje u donoenju

60

(ili izbor), za koje je traen kvorum, pristupa se novom. U tom drugom pokuaju, meutim, obino se ne insistira na kvorumu, ve se smatra punovanom odluka veine onih koji su prisutni (glasali). Tako ureenim (normiranim) drugim krugom, izbjegava se opasnost od beskonanog ponavljanja izbora usljed insistiranja na kvorumu. No, otklanjanjem tog problema, otvara se novi: faktiki se rearmie princip proste veine. To je, vjerovatno, razlog to se kvorum sve rjee predvia, osobito kod optih izbora i referenduma. Apsolutna veina znai veinu od svih lanova birakog tijela, odnosno onih koji imaju pravo da uestvuju u donoenju odluka. Iako se smatra ozbiljnim korektivom manjkavosti proste veine (koju ponekad moe da ini samo djeli procenta iznad etvrtine ukupnog birakog tijela), rijetko se primjenjuje. Razlog: rijetko se postie, osobito u situacijama kada se odluuje o alternativama (ili kandidatima) priblino iste vrijednosti. U takvim situacijama, ak ni dvotreinski kvorum nije garancija da e neka od alternativa (ili neko od kandidata) dobiti podrku apsolutne veine. Ukoliko je opcija (ili kandidata) vie, izgledi za dobijanje apsolutne veine su manji. Priblini kvaliteti (vrijednosti, prestii, ugledi, uticaji), zbog kojih se i dospjelo u konkurentsku poziciju, fragmentiraju birako tijelo. Mogue posljedice ove slabe strane apsolutne veine otklanjaju se relativnom veinom. Princip relativne veine primjenjuje se u drugom krugu odluivanja (glasanja), koji se organizuje nakon to u prvom krugu, gdje je traena apsolutna veina, niko nije proao. Relativna veina, koja se tada (u drugom krugu) dobija, znai da je pobijedio onaj prijedlog ili kandidat koji je dobio vei broj glasova nego drugi. Ukoliko se u drugom krugu vri izjanjavanje (glasanje) o vie od dvije opcije (ili kandidata), relativna veina moe da bude manja od polovine ukupnog broja glasova. Ponekad, na primjer u sluaju kad se u drugom krugu nae etiri ili vie opcija (ili kandidata), relativna veina moe da bude manja i od etvrtine, ili ak petine ukupnog broja datih glasova. Da bi se to izbjeglo, u drugi krug obino prolaze samo
odluka povlailo je, u krajnjoj liniji, iskljuenja iz njihovog lanstva. U nekim zemljama primjenjivalo se ak i kanjavanje graana koji ne izau na opte izbore.

61

dva prijedloga (ili kandidata) koji su u prvom krugu imali najvie podrke (glasova). Kvalikovana veina ima dva znaenja. U jednom znaenju, rije je o brojanoj veliini koja govori o nekom procentu ili dijelu veem od polovine plus jedan. Primjenjuje se kako u odnosu na ukupno birako tijelo, tako i u odnosu na onaj njegov dio koji uestvuju u nekom konkretnom odluivanju (glasanju). U oba sluaja, najee se kategorie kao dvotreinska, troetvrtinska, etvoropetinska ili neka druga kvalikovana veina. Drugo znaenje kvalikovane veine je vrednosno - odnosi se na odreenje udjela u odluivanju (glasanju) onih koji su struno kvalikovani za ono o emu se odluuje (glasa). Rije je o principu (pravilu) po kome jedna odluka moe biti punovana tek onda kada je, u okviru propisanog dijela birakog tijela, za nju glasao i odgovarajui dio (procenat) onih koji se smatraju struno kvalikovanim za predmetnu materiju. Koliki e to dio (procenat) biti, i o kojim je kvalikacijama rije, zavisi od niza okolnosti. U srednjem vijeku, na primjer, staleke skuptine nijesu mogle donijeti neku odluku ukoliko ova ne dobije veinu u svakom od stalea koji su u njima zastupljeni. Na crkvenim saborima se odluivalo po principu da je punovana samo odluka za koju se izjasnila veina onih koji su zauzimali najvie poloaje u crkvenoj hijerarhiji i uivali najvei ugled, i za koje se pretpostavljalo da zrelije razmiljaju od ostalih. U XIX vijeku postojali su tzv. poslanici virilisti, tj. poslanici koje nije birao narod, nego imenovao vladar, i koji su bili obavezni da izvravaju naloge svog mandatora. D. S. Mil se zalagao za uvoenje tzv. pluralnog votuma, tj. principa po kome bi neke drutvene grupe (poput intelektualaca i uopte struno obrazovanih ljudi) imali vie nego jedan glas i time uticali na ublaavanje pritiska neukih. Insistiranja na radnikim veinama, te raznim pozitivnim diskriminacijama prema manjinskim grupama, iji interesi u optem odmjeravanju snaga mogu biti ugroeni, znatno su proirili obuhvat (i pojam) ovog aspekta kvalikovane veine.6
6

Vidi: Vojislav Stanovi, Veina, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str. 1240-1241.

62

Demokratija i veina Opteprihvaeno je da se demokratskim moe smatrati samo onaj sistem u kome su graanska i politika prava zakonom garantovana, u kome se organi vlasti (vrioci javnih slubi) biraju na kompetitivnim izborima i u kome svi odrasli imaju jednako pravo da biraju i da budu birani.7 Saobrazno tome, demokratija pripada sferi kolektivnog odluivanja i podrazumijeva svijst o vrijednosti, odnosno mogunosti izbora izmeu vie opcija. Stoga je pojam veine neodvojiv od pojma demokratije. tovie, demokratija se denie pomou veine, i u najoptijem smislu znai vlast veine. Ili, kako bi Robert Dal rekao, demokratski proces nuno podrazumijeva naelo vladavine veine.8 Faktiki, meutim, ostvarivanje principa vladavine veine nije nimalo jednostavan proces. Iskuenja i tekoe u primjeni tog principa neizbjeni su i onda kada se on poima ispravno, tj. kada ne znai da vei broj vlada, a manjim brojem da se vlada.9 Uzroci tih iskuenja i tekoa nijesu samo u tome to su ljudi, kako Volter kae, vrlo rijetko ovlaeni da vladaju sobom,10 a time i da veinski, ili na drugi nain, odluuju to im valja initi. Niti u tome to bi prevelika sloboda, kako Bild misli, mogla biti uzrok propadanja drave.11 Najzad, sve probleme s primjenom veinskog principa ne treba izvoditi iz injenice da je gotovo nezamislivo, makar u tehnikom smislu, da se svi koji imaju pravo odluivanja (a njih moe biti jako puno) okupe na jednom mjestu, precizno (sigurno) odvagaju za koje se vrijednosti ili soluciju zalau i jasno (veinski) opredijele za nju. Sutina je u tome to su od prvih pojava demokratije i demokratskog naspram ideje naroda koji kolektivno veinski odluuje stojala tri vana momenta: prvi, da nikada ba svi nijesu bili u prilici da mogu da odluuju (iz tog procesa uvijek su bili iskljueni robovi, djeca, psihiki nesposobna
7 8 9 10

11

Uporedi: Dejvid Bitem - Kevin Bojl, Uvod u demokratiju, Beograd, 1997. str. 2. Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 220. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, Podgorica, 2001, str. 145. Prema: Evgenije V. Spektorski, Istorija socijalne lozoje, Beograd-Podgorica, 1997, str. 242. Prema: Isto, str. 241.

63

lica)12; drugi, da odluke u ijem donoenju uestvuju svi koji na to imaju formalno pravo ne moraju nuno biti najbolje; trei, koji se odnosi na potrebu za racionalizacijom i operacionalizacijom onoga to narod kolektivno odlui. Ta tri korektiva prisutna su u punoj mjeri u drutvenim procesima i odnosima koji se uobiajeno nazivaju grkom antikom demokratijom. Prema onome to se zna, demokratija u antikoj Grkoj jeste zapoela kao proces neposrednog uea graana u vrenju vlasti. U Atini, na primjer, graani jesu imali pravo da se jednom mjeseno, ili ee, okupljaju radi izjanjavanja o dravnim pitanjima. Na toj svojoj skuptini (Eklesiji) kockom su birali lanove Vijea pet stotina (Boule), iji je zadatak bio da upravljaju javnim poslovima saglasno opredjeljenjima Eklesije. lanovi Vijea pet stotina birani su na kratko vrijeme, a mogue negativne posljedice njihovog izbora kockom (jer je bilo mogue da ona padne i na nekoga nepodobnoga) donekle su ublaavane putem docimasie, neke vrste postizbornog ispita moralnosti, graanske lojalnosti prema dravi i sposobnosti. To je znailo da onaj ko u tom pogledu ne zadovoljava moe biti rotiran (smijenjen, zamijenjen) prije isteka mandata.13 Meutim, status onih koji su imali pravo da se okupljaju u Eklesije i budu birani u Boule, i tako uestvuju u odluivanju o vanim dravnim pitanjima, nijesu imali ni robovi, ni stranci, ni ene, ni svi mlai od 30 godina. Usljed toga, Atika iz Periklovog doba (koje se smatra periodom njenog posvemanjeg procvata) nije imala vie od 12-16% punopravnih graana.14 Prelo,
12

13 14

Lok, o ovima potonjima, kae: Neko moe i poznavati zakon i ivjeti po pravilima, a opet nikad ne biti u stanju da postane slobodan ovjek, ve i dalje ostaje pod tutorstvom drugih...Tako duevni bolesnici i idioti nikada ne izlaze iz vlasti svojih roditelja (John Locke: Two Treatises of Government, Cambridge, 1970, str. 325-326). Uporedi: Marcel Prelot, Politike institucije, Zagreb, 2002, str. 89-90. Rauna se, naime, da je Atika u V vijeku prije nove ere imala 300.000 stanovnika: 172.000 (ili 57,3%) graana, 28.000 (ili 9,3%) meteha i 100.000 (ili 33%) robova. Od 172.000 graana, samo 40-50.000 inilo je muko stanovnitvo iznad 30 godina starosti, to je bio uslov za sticanje prava uea u odluivanju. Znai, samo oko 13-16% stanovnika Atike imalo je status punopravnih graana, aktivnih nosilaca demokratske suverenosti.

64

stoga, osnovano tvrdi da je atinska demokratija manjinska jer se, ak i kad je reim demokratski, njome koristi samo mali dio stanovnitva.15 A Kulan upozorava - ako se uzme u obzir i injenica da je uee graana u dravnim poslovima bilo sraunato iskljuivo na odanost optoj stvari, onda vjerovanje da je ovjek u antikim gradovima bio slobodan i da je upravljao svojom sudbinom predstavlja najudniju greku koja moe da se napravi.16 Jer, nastavlja ovaj autor, graanin je davao dravi krv u ratu i svoje vrijeme u miru, i nije smio ne baviti se javnim poslovima da bi se bavio sopstvenim, ve je, naprotiv, morao da sasvim zanemaruje svoje poslove da bi se bavio dravnim.17 Ili, kako kae Sartori, formula sve u polisu do te mjere zanemaruje privatnost, moralnu i pravnu sferu koja oslobaa i koja je promoter ovjekove autonomije i autorealizacije, da kada bi se graani danas organizovali kao stari Grci, bili bi potpuni robovi.18 Podozrenje prema odlukama veine, izazvano sumnjom u njihovu ispravnost, od poetka prati grku demokratiju. Na postojanje te sumnje, i to izgleda prilino izraene, indirektno ukazuje Ksenofont, kada (406. g. p.n.e.) tvrdi da je besmislica da demos nema pravo da radi to hoe.19 Platon svoju sumnju u apriornu razboritost demosa iskazuje u duhu Apelovog Sutor, ne supra crepidam (Obuaru, govori samo o cipelama).20 To su natuknice tipa: da niko nije po svojoj prirodi sasvim slian nekom drugom, nego su njihove sposobnosti drukije, jedan je za ovaj rad, drugi za onaj; da je bolje da svaki pojedinac obavlja samo jedan posao nego da jedan isti ovek radi vie poslova; dravi e se uiniti velika teta ako stolar pokua da vri obuareve poslove, ili ako promene alat i svoju nagradu, ili ako jedan od njih pokua da radi poslove i jednog i drugog.21 Aristotel, pak, direktno insistira na praktinoj mudrosti onih koji se uputaju u odluivanje o vanim dravnim poslovima. Jer, kako kae, obeleje
15 16 17 18 19 20 21

Marcel Prelot: Politike institucije, str. 60. Fustel de Coulanges: La Citta Antica, Bari, 1925, knj. 2, str. 325. Vidi: Isto, str. 152. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 187. Prema: Isto, str. 184. Prema: Velika enciklopedija aforizama, Zagreb, 1977, str. 977. Platon: Drava, Beograd, 1957, str. 130-134.

65

pametnog oveka je to da je on u stanju da pravilno rasuuje o tome to je za njega dobro i korisno - i to ne u nekom specijalnom pogledu, na primer u pogledu zdravlja ili telesne snage, nego uopte o svemu to vodi pravilnom nainu ivljenja. Istiui da u takve ljude ubraja Perikla i njemu sline dravnike, jer su bili u stanju da pravilno ocene to je dobro za njih i za druge ljude, on zakljuuje: Smatram da takvi ljudi treba da upravljaju gazdinstvima i drutvenom zajednicom.22 Sumnja da odluivanje obinih ljudi o vanim i po pravilu sloenim i suptilnim dravnim pitanjima moe da se izrodi ili u sivu jednolinost ili u neodgovornu vladavinu, okrenula je protiv principa veinskog odluivanja gotovo sve antike mislioce. Izbor lanova Vijea pet stotina, uslovljen potrebom za racionalizacijom i operacionalizacijom odluka Eklesije, znaio je, objektivno i subjektivno, prvi korak ka transformaciji veinskog principa atinske demokratije - od neposrednog uea graana u odluivanju o dravnim pitanjima, u pravo da veinskim principom biraju one koji e to raditi umjesto njih. Taj trend nije moglo da zaustavi ni to to su se funkcije dodjeljivale izvlaenjem, ni to to se nije mogla nikada imati dva puta ista sudska funkcija, ni to to je skuptina bila apsolutno suverena u svim rezolucijama.23 Jer, kako bi Prelo rekao, im postoji biranje, ono raa selekciju i samim tim stvara oligarhiju ili aristokraciju.24 Vijee pet stotina po svom sastavu i nainu izbora, nije moglo biti ni oligarhijsko ni aristokratsko tijelo, ali je bilo uvod u njihovo stvaranje. O tome dosta uvjerljivo govore Aristotelova upozorenja na pet stvari koje su izmiljene da se narod zavara. Tih pet stvari tiu se narodne skuptuine, funkcija u vlasti, sudova, naoruanja i gimnastikih vjebanja, a osmiljene su sa ciljem da se siromaniji dio graana, za koji nije predviena odgovornost za neuestvovanje u radu dravnih organa, stimulie da odluivanje o javnim poslovima prepusti bogatijima. Konkretno, rije je o sljedeem: 1. u radu narodne skuptine, u principu, mogu da uestvuju svi graani, ali samo bogataima prijeti kazna ako to pravo ne koriste; 2.
22 23 24

Aristotel: Nikomahova etika, Beograd, 1970, str. 145-159. Aristotel: Politika, 1317 b. Marcel Prelot: Politike institucije, str. 90.

66

siromasi mogu da odbiju funkcije u vlasti, dok oni koji imaju vii cenz (bogatiji) to ne mogu, jer e biti kanjeni; 3. isti princip obaveznosti siromanih i bogatih prema vlasti vai i za uee u radu sudova; 4. siromanima je dozvoljeno da ne budu naoruani, dok se bogatai koji nemaju oruje kanjavaju; 5. ako siromani ne vjebaju, ne prijete im nikakve kazne, dok je to za bogatae kanjivo.25 Tako, vremenom ni Atina nije izbjegla sudbinu svih republika, a to je da demokratija, u smislu neposrednog vladanja veine, nije njihova karakteristika. Uostalom, kae Boden, ispitamo li sve narodne republike koje su ikad postojale, otkriemo... da je u njima samo prividno vladao narod, a zapravo je na vlasti bila nekolicina graana ili pak najmudriji meu njima koji je igrao ulogu vladara ili monarha. Kao potvrdu za to, Boden navodi Tukididove rijei da je Perikle u Atini postao pravi monarh mada je to prividno bila narodna drava.26 Tukidid, dodue, ne smatra da je Perikle uzurpirao prava svojih sugraana, ve da su mu njegov nivo, njegova vjetina i njegov poznati integritet omoguili da vri nezavisnu kontrolu nad mnotvom.27 Ono to Tukidid, u svojoj Istoriji, istie kao svojstvo jedne izuzetne linosti, Brajs uzima za osnovu svoje koliko cinine toliko, izgleda, i tane opaske da moda nijedan oblik vladavine nema toliku potrebu za velikim liderima kao to to ima demokratija.28 Uzme li se sve to u obzir, eto potvrde Mihelsovog pravila, koje glasi: Demokratska strujanja u istoriji lie na morske talase koji se razbijaju uvijek o isti pliak i stalno se prestiu. Taj neprestani prizor istovremeno i ohrabruje i obeshrabruje. Kad demokratije dosegnu izvjesni stepen razvoja, poinju postepeno da se transformiu, usvajajui aristokratski duh, a esto i aristokratske forme protiv kojih su se u poetku tako zduno borile. I tada novi tuioci ustaju da napadnu izdajnike; poslije jedne ere slavnih bitaka i manje slavnog ispoljavanja moi, demokratije zavravaju spajajui se sa starom dominantnom klasom; a tada sve poinje iznova - novi protivnici poinju da ih napadaju u ime demokratije. Sasvim je izvjesno
25 26 27 28

Vidi: Aristotel, Nikomahova etika, str. 138-142. Jean Bodin: est knjiga o republici, Zagreb, 2002, str. 190. Prema: ovani Sartori, Demokratija ta je to, str. 160. J. Bryce: The American Commonwealth, New York, 1888, tom III, str. 337.

67

da e se ova svirepa igra nastaviti do u beskraj.29 U konkretnom sluaju, ta potvrda je utoliko uvjerljivija to s krajem polisnog ureenja grkih gradova nastupa istorijski period od gotovo dva milenijuma u kome ne samo da nema faktikih demokratskih strujanja nego se ni rije demokratija ne pominje, osim u peorativnom smislu.30 Nakon dugog praktikovanja raznih solucija utemeljenih na idejama korporativne, staleke i druge organizacije vlasti, ideja vladavine veine ponovo je ula u opticaj krajem XVII vijeka. Zasluga za to uglavnom se pripisuju Donu Loku (1632-1704).31 Vraanje ovoj ideji donijelo je jednu bitnu novinu. Klica predstavnitva, zaeta u antikoj demokratiji, naglo se razvila. U novom promiljanju ideje vladavine veine, naime, uvjerenje da je demokratija mogua jedino kao predstavnika, dobija snaan zamah. Ovaj zaokret nagovjetava sam Lok, istiui da veina svoj pristanak na neto moe da izrazi bilo neposredno, bilo putem izabranih predstavnika.32 Stotinjak godina kasnije, D. S. Mil tvrdi da je demokratija u veim zemljama mogua jedino kao predstavnika. Jer, kae on, kako svi, u zemlji koja je vea od jednog grada, ne mogu lino uzeti uea u najveem dijelu javnih poslova, proizilazi da idealan tip savrene vladavine
29

30

31

32

Robert Michels: Political Parties, A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Parties, New York, 1962, str. 354. Zanimljivu procjenu, i ocjenu, o tome nudi Sartori. On kae: Uvijek se kae da je ivot atinske demokratije bio kratak. Koliko kratak? Teko je to rei, jer nijesmo saglasni kada je ona roena. Klistenova reforma je bila 508. p.n.e. Uostalom, rije demokratija iskovao je Herodot to nas vodi na polovinu sljedeeg vijeka. Poto se atinska demokratija virtuelno zavrila 323. p.n.e., onda je procjenjujemo najvie na jedan i po vijek. Poslije toga nestaje ne samo demokratija kao realnost, ve i kao pojam. U periodu od skoro dvije hiljade godina skoro da se ne govori o demokratiji, a i kada se pomene onda je to u derogativnom smislu... U toku dvije hiljade godina odlian reim, idealna politika forma, bila je res publica, republika. A rei republika vrlo je razliito rei od demokratija (ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 187-188). Meu onima koji Loku pripisuju izuzetne zasluge za armaciju veinskog pravila nalazi se i Sartori. Sartori je u tom pogledu rezolutan: Preokret nastaje s Lokom, jer se s njim pravo veine unosi u ustavni sistem koji disciplinuje to pravilo i kontrolie ga (Isto, str. 149). John Locke: Two Treatises of Government, str. 380.

68

mora biti predstavnikog karaktera.33 Za takav karakter demokratije posve je irelevantna injenica da se, kako bi Sartori rekao, put antikog graanina prema slobodi bitno razlikovao od puta prema slobodi savremenog ovjeka, budui da je prvi iao od polisa (drave) ka politesu (drutvu), dok ovaj drugi ide obrnuto - od drutva ka dravi.34 Naprosto, radi se o zakonitosti: u demokratiji, kao sistemu izborne vladavine, veinsko pravilo proizvodi manjinu ili manjine koje njom upravljaju. Ili, slikovito prikazano: graani (birai) biraju svoje predstavnike u parlament, koji je manjina u odnosu na birako tijelo; parlament, zatim, bira vladu koja je u odnosu na njega manjina. Veinsko pravilo, tako, pretvara imeniku veinu u manji broj.35 Odnos veine i manjine Veinskim pravilom u tzv. predstavnikim demokratijama, koje svoj krajnji domet ima u pravu veine da izabere manjinu koja e u njeno ime vladati, u relaciju veina -manjina unosi se puno toga to nadilazi puki aritmetiki odnos veliina: javlja se problem optimalnog povezivanja koliine i kvaliteta; pokazuje se da je izabrati jedna stvar, a odluivati druga, odnosno da je prostor odluivanja... nemjerljivo vei od prostora biranja,36 tako da je glasanje, kako bi Prelo rekao, vie preliminarna operacija za vrenje vlasti nego vlast u pravom smislu rijei;37 otvara se pitanje zatite manjine od tiranije veine, ali i obrnuto; javlja se dilema o kojim poslovima i kada treba da odluuje veina, a to se, i kada, moe prepustiti manjini; nastaje opasnost da onaj ko vlast prenosi na drugoga, izgubi je. U principu, optimalno povezivanje koliine i kvaliteta, najkrupniji je problem i najvee iskuenje kolektivnog odluivanja. To je, istovremeno, i sredinja taka svih tekoa koje se javljaju na relaciji veina-manjina. Tim prije to se pod pojmom kvalitet ne podrazumijeva samo stepen obrazovanosti (strune sposobnosti) onih koji odluuju
33

34 35 36 37

John Stuart Mill: Considerations on Representative Government, Indianopolis, 1958, str. 55. Vidi: Isto, str. 187. Isto, str. 146. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 96. Marcel Prelot: Politike institucije, str. 74.

69

ve i stepen zadovoljenosti njihovih stvarnih interesa odlukom koju donesu. Otuda, nije sva nevolja u tome to u tom procesu uestvuju, kako bi Ruso rekao, pojedinci, koji vide dobro koje ne poznaju, i publika, koja eli dobro koje ne vidi.38 Taj se problem jo i moe prevladati, upravo mjerama koje sam Ruso predlae, a koje se sastoje u tome da prve treba primorati da usklade svoju volju sa svojim razumom, a druge nauiti da znaju to hoe.39 Mnogo vee nevolje proizilaze iz druga dva momenta. Prvi se ogleda u tome da psihologija gomile nije svojstvo samo slijepog mnotva koje esto ne zna to hoe, jer samo rijetko zna to je dobro za njega,40 ve u izvjesnoj meri zahvata sva tijela koja kolektivno odluuju, nezavisno od toga kojeg su obima, na kojem se nivou vlasti nalaze i koliko su njihovi lanovi, pojedinano i kao cjelina, obrazovani. Drugi se momenat tie tendencije otuivanja izabranih od onih koji su ih birali, koja zakonito ne mimoilazi nijedan oblik hijerarhijskog organizovanja. Mandatori, zbog toga, gotovo nikad ne odluuju na osnovu autonomnih opredjeljenja, nezavisno od opte klime i eksternih uticaja. Naprotiv, oslukujui glasove spolja i povodei se za signalima izvanjskih lokatora nerijetko donose odluke koje su samo formalno njihove. Mandatari, opet, gotovo nikad nijesu lieni iskuenja, odnosno potrebe da rade po svome. im se otisnu tim putem poinju da rade za sebe, i to u dva smisla: da bi korektnim obavljenjem funkcije sauvali povjerenje mandatora, i da bi ostvarili svoje ambicije.41 Sadrajima koji nastaju u tom kontekstu, a koji u raznim konkretnim situacijama
38 39 40 41

Prema: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str.197. Prema: Isto. Prema: Isto, str. 196. Kao karakteristian primjer za ovo drugo, Tokvil navodi njihovo zalaganje za centralizaciju vlasti. On kae: Lako se moe predvidjeti da e svi ambiciozni i sposobni graani jedne demokratske zemlje neprekidno raditi na tome da proire ovlaenja drutvene vlasti, zato to se svi nadaju da e jednog dana njome upravljati. Htjeti takvima dokazati da krajnja centralizacija moe biti tetna za dravu znai gubiti vrijeme, poto oni centralizuju sebe radi. Meu javnim linostima u demokratijama, gotovo samo vrlo nekoristoljubivi ili vrlo prosjeni ljudi hoe da decentralizuju vlast. Prvi su rijetki, a drugi nemoni (Aleksis de Tokvil: Demokratija u Americi, Titograd, 1990, str. 655).

70

mogu biti veoma razliiti, opredijeljena su, vie ili manje, sva vanija deavanja na relaciji veina - manjina. Najpovoljnijim za ostvarivanje veinskog principa, a time i za odnose na relaciji veina-manjina, smatraju se situacije: kad postoji visok stepen politikog jedinstva graana jedne zemlje, jer su tada najmanje mugunosti da veina podrava (prihvata) politiku koja bi tetila manjini; kad je kompetitivnost razliitih uesnika u politikom procesu takva i tolika da oekivanja manjine da moe postati veina ne izlaze iz okvira realnog; kad, nezavisno od toga ko predstavlja veinu, i kolika je ta veina, manjine ne strepe da e kolektivnim odlukama biti ugroeni osnovni elementi njihovog naina ivota - u oblasti religije, jezika, ekonomske sigurnosti itd.42 U takvim okolnostima, vjeruje se, veinsko odluivanje omoguuje: da se do maksimuma povea broj osoba koje kod kolektivnog donoenja odluka mogu da ostvare sopstveno samoodreenje; da najvei broj graana ivi po zakonima koje su sami za sebe odabrali; da tamo gdje je za usvajanje nekog zakona potrebno vie od veine (na primjer, 60 procenata), manjina (od etrdeset procenata plus jedan glas) moe da to sprijei i time veini nametne svoju volju; da kod usvajanja nekog zakona brojem glasova manjim od veine da veina ne bude ugroena, budui je broj onih koji su odabrali taj zakon nuno manji od broja graana koji bi inae odabrali alternativu; 43 da se povjeravanjem vladavine veini stekne pravo na opoziciono djelovanje, to je veoma vano, jer se takvom promjenom miljenja potvruje da ovjek nije slobodan samo u trenutku kad glasa, ve u svakom trenutku.44 Problem je, meutim, u tome to, kako primjeuje Sartori, veinski princip aktivira mehanizam koji se odmah zaglavljuje.45 Kvar se manifestuje gotovo dramatino. Naime, sloboda onoga ko je glasao za veinu prestaje u tom trenutku, jer mu u praksi nije dozvoljeno da mijenja miljenje.46 On tada ne zavisi vie samo od volje veine za koju se opredijelio ve i od neke druge volje. Da bi, eventualno,
42 43 44 45 46

Vidi: Robert Dal, Demokratija i njeni kritiari, str. 241. Vidi: Isto, str. 212-213. Vidi: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 96-97. Isto, str. 97. Isto, str. 96.

71

promijenio miljenje, tj. da bi kao pojedinac opet bio slobodan, trebalo bi da nae neku novu veinu u skladu sa svojim novim miljenjem.47 Blokada, tako, postaje dvostruka: veina (na primjer, pedeset posto plus jedan) blokira manjinu (etrdeset devet posto), ali i sama biva imobilisana, jer postaje zarobljenik svog prvog izbora.48 Takva blokada znai da veina i manjina ostaju, za neko vrijeme (do nekih novih izbora, ili drugih promjena rasporeda politikih snaga u drutvu), na pozicijama na koje ih je dovela volja birakog tijela, ali ne znai prestanak njihove interakcije. Naprotiv, ona se nastavlja i, uz normalnu politiku saradnju i konfrontaciju vlasti i opozicije, moe da poprimi razne oblike njihovog uzajamnog iskljuivanja ili represiranja, koji blokiraju ili deformiu sam demokratski proces. Najekstremniji takvi oblici jesu tzv. tiranija veine i tzv. tiranija manjine. Rije je o pojavama u okviru normalnog funkcionisanja demokratije, to znai u uslovima kad sva vlast ne pripada ni jednoj, ni drugoj strani. U protivnom, tiranija jedne od tih dviju strana spada u aksiome. Ili, kako Hamilton kae: Dajte svu vlast veini, ugnjetavae manjinu. Dajte svu vlast manjini, ugnjetavae veinu.49 Tiranija veine, u doslovnom smislu, znai krenje prava manjine. Takve tiranije ima uvijek kada se apsolutno primjenjuje veinski princip. Tokvil, vjerovatno, otuda izvodi zakljuak da prirodna mana demokratije jeste postupno podreivanje svih vlasti i najsitnijim eljama veine.50 Psiholoki, tiranija veine ima uporite u ideji da veina ima vie znanja i mudrosti nego manjina, te da su interesi veeg broja iznad interesa manjeg broja. Faktiki, na ruku joj ide injenica da izvan veine, u demokratijama, nema niega to bi joj se oduprlo.51 Inae, tiranija veine pojavljuje se u raznim kontekstima. Po Sartoriju, vaniji od ostalih su ustavni, izborni i drutveni (socijalni) kontekst.52
47 48 49

50 51 52

Hans Kelsen: I Fondamenti della Democrazia, Bologna, 1966, str. 12. Vidi: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 97. Prema: J. Elliot, Debates on the Adoption of the Federal Constitution, Philadelphia, 1941, str. 203. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 119. Isto, str. 214. Vidi: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, str. 146.

72

U ustavnom kontekstu, tiranija veine ispoljava se kao krenje prava manjine zakonima (tj. usvajanjem zakona koji vie tite prava i interese veine nego prava i interese manjine), odnosno nainom vladanja (tj. donoenjem mjera javne politike u skladu s interesima veine, a na tetu ostvarivanja interesa manjine). Ustavna tiranija nije isto to i tzv. izborni despotizam. Izborni despotizam (karakteristian za konventske sisteme i uopte postrevolucionarne vlade) samo je dio, samo aspekt, problema apsolutne primjene veinskog pravila, koji podjelom vlasti moe da se ublai. Ustavne tiranije, meutim, moe da bude i kod ograniene primjene veinskog principa. Ako ista veina kontrolie zakonodavnu i izvrnu vlast, nikakva podjela izmeu ovih dviju vlasti nee sprijeiti tu veinu da tiranie manjine i gazi opoziciju.53 U izbornom kontekstu, gledano strogo formalno, tiranija veine svodi se, kako bi Sartori rekao, na tiraniju brojeva, odnosno tiraniju kvantiteta. To znai da onaj koji u izbornom nadmetanju dobije veinu zadrava glas i ostaje u politikoj igri, dok manjina gubi glas i ispada iz igre.54 Ta je tiranija ugraena u same osnove veinskog principa, i kao takva neizbjena je. Nju ne treba brkati sa tiranijom koja nastaje tzv. majorizacijom (od latinskog maior - vei, vii), tj. korienjem veinske pozicije steene nadglasavanjem za odluivanje na tetu nadglasanog (manjine). U drutvenom (socijalnom) kontekstu, tiranija veine znatno je ira i obuhvatnija od ostalih. Ogleda se u svojevrsnoj presiji drutva nad pojedincima, koja izlazi iz okvira uobiajenih nastojanja da se sauvaju odreeni obiaji, navike i vjerovanja. Radi se o nastojanjima drutvene veine, koja se ne formira samo po kriterijumu izborne pobjede ili poraza, da ukupnom drutvu nametne svoj konformizam i uopte svoje kulturoloke, etike, politike i druge standarde. Neki to zovu i tiranijom mediokriteta, odnosno tiranijom javnog mnjenja. Takva tiranija sraunata je na modeliranje ovjeka prema nekom poeljnom uzoru i podrazumijeva, pored ostalog, uspostavljanje kontrole nad njegovim umom. To je ini znatno opasnijom (razornijom)
53 54

Vidi: Isto, str. 146-147. Vidi: Isto, str. 147.

73

po demokratiju i demokratsko od bilo kojeg drugog nasilja. Nametne li se, postaje sveobuhvatna, nepodnoljiva i gotovo neotklonjiva. Mil kae: Kad samo drutvo postane tiranin... onda ono praktikuje drutveno veu tiraniju nego to to ine mnogi vidovi politikog pritiska, jer... daje manje mogunosti za bjekstvo od njega, poto dublje ulazi u intimu ivota i okiva i samu duu.55 Tiranija manjine se u demokratiji, kojoj je imanentan veinski princip, ne doima logiki moguom. Postoje makar dva razloga za to: prvo, koncentracija moi i uticaja po pravilu je na strani onoga ko ima vlast, a to je veina; drugo, jedan od temeljnih principa demokratije jeste pravo izbornog tijela (mandatora) da kontrolie izabrane (mandatara). U stvarnosti, meutim, niti je raspored drutvene moi uvijek takav, niti demokratska kontrola veine nad manjinom uvijek funkcionie. Tiranija manjine ne samo da je mogua nego je ea od tiranije veine. Razlog za to Tokvil vidi u injenici da nita nije tako neodoljivo kao tiranska vlast koja zapovijeda u ime naroda.56 Tokvil, pri tome, naglaava da govori o vlasti koja slijedi stvarnu volju naroda, a ne o vlasti koja se ograniava na to da samo zapovijeda u ime naroda.57 Uzroci te pojave nalaze se u socijalnom, etikom, kulturolokom i psiholokom supstratu subjekata demokratskog procesa, ali i u njegovim organizacionim i proceduralnim sadrajima i principima. Na neke od tih uzroka, uglavnom psiholoko-etikog karaktera, ukazuje Tokvil govorei o prividu moralne moi koja pripada volji najveeg broja, zahvaljujui kome tiranska vlast djejstvuje istovremeno s odlunou, hitrinom i upornou kakvu bi imao jedan jedini ovjek.58 Medison, u Federalistikim spisima, analizira faktiku poziciju centara ekonomske i nansijske moi, vojnih tabova i politikih elita, pa kae: Nije li mogue da manjina stekne takvu superiornost u novanim sredstvima, vojnikim sposobnostima i iskustvu, ili u tajnoj pomoi stranih sila, da e je to uiniti nadmonom u sluaju pribegavanja mau? Zar ne moe kompaktnija strana sa prednou
55 56 57 58

Prema: Isto. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 194. Isto. Isto.

74

koju joj prua njena pozicija pomeriti terazije protiv brojne veine tako rasporeene da je nedovoljno sposobna za brzo prikupljanje i zajedniko ispoljavanje svoje snage? Nita nije varljivije nego raunati da e se u odmeravanju snaga pobeda raunati prema istim pravilima kao kada se popisuje stanovnitvo ili da e o pobedi odluivati isti kriterijumi kao na izborima.59 Mihelsova teza (koju jo nazivaju i gvozdenim zakonom oligarhije), da se svuda gdje organizacija jaa, konstatuje... manji stepen primijenjene demokratije,60 pak, sugerie neku vrstu organske ugraenosti tiranije manjine u sistem demokratije. Drugim rijeima, prenoenje operativnih i upravnih poslova na ua izvrna tijela i organe zakonito proizvodi viak moi manjine. Oznaavajui to kao opti zakon prirode, Tokvil je neumoljiv: Svaka sila uveava djejstvo svoje snage ukoliko vie centralizuje rukovoenje.61 Ova zakonitost djeluje uprkos ogranienjima koja izabranima (manjinama koje faktiki odluuju) namee - kako Sartori kae, pozivajui se na umpeterovu takmiarsku teoriju demokratije - svakodnevno oekivanje toga kakva e biti reakcija njihovih biraa na odluke koje donose.62 Dominacija politikih elita u demokratskim drutvima dovoljan je dokaz za to. injenica da, uz tiraniju veine, postoji i tiranija manjine, nikako ne znai da demokratija nije demokratska, da su savremene demokratije fasadne. Ne znai, vjerovatno, ni neto mnogo vie od pukog pokazatelja da, kako bi Dal rekao, politika nejednakost u znatnom stepenu postoji u svim ljudskim asocijacijama (osim, moda, u sasvim malim grupama koje egzistiraju u posebnim uslovima), ukljuujui i sve istorijski poznate demokratije i dananje poliarhije.63 No, to god da znai, pokazuje dvije vane stvari: prvo, da su u pravu autori koji skreu panju na to da je demokratija jedna stvar, a demokratizacija i stepen demokratinosti neto drugo; drugo, da je u okviru onoga to
59

60

61 62 63

Prema: Vojislav Stanovi, Veina, u: Enciklopedija politike kulture, str. 12421243. R. Michels: La Sociologia del Partito Politico nella Democrazia Moderna, Torino, 1912, str. 33. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 162. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 156. Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 363-364.

75

Dal oznaava uobiajenom politikom nejednakou, tiranija manjine, makar i povremena i privremena, sasvim mogua. I dovoljna da se kriterijum Lorda Aktona - po kome najsigurnija proba za prosuivanje da li je neka zemlja zaista slobodna, jeste kvantum sigurnosti koji imaju manjine64 - proiri i na veine. Izlaz iz ovih problema nije u naputanju veinskog pravila. Alternativa tom pravilu moe da budu konsenzus, odnosno davanje prava veta svakom licu koje se suprotstavlja nekoj politikoj mjeri. Konsenzus se rijetko i teko postie, tako da bi se njegovim promovisanjem u opte pravilo demokratski proces veoma usporio. U sluaju neogranienog irenja prava veta ishod bi bio: pravilo jednakosti onemoguuje funkcionisanje drave.65 Rjeenje je, dakle, da veina odluuje u odreenim granicama, tj. umjerenim principom. Takvo odluivanje bi znailo: prvo, da se se veinski odluuje samo o manjem broju najvanijih pitanja, a da se sve ostalo prepusti odlukama manjine, iji rad podlijee nekoj vrsti demokratske (veinske) kontrole; drugo, da veina potuje prava i volju manjine. Problem je, meutim, kako ograniiti vlast onoga ko ima sva prava da je vri.66 Veina i konsocijacija Princip vladavine veine naroito se uslonjava u tzv. konsocijacijama, odnosno konsocijacijskim demokratijama. Pod konsocijacijom se podrazumijeva zajedniki ivot razliitih drutvenih grupa. Koncijacijskim demokratijama se nazivaju oblici vladavine karakteristini za duboko podijeljena drutva (drave), koji ukljuuju stvaranje institucija podjele vlasti meu udruenim politikim elitama.67 Drutvene grupe koje ive u konsocijacijama nastaju po raznim osnovama. Najee, ipak, po osnovu razliite etnike, nacionalne, religijske, rasne i kulturne (jezike) pripadnosti. Postoje, dakako, i
64 65 66 67

Acton (Lord): Essays on Freedom and Power, New York, 1955, str. 56. Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 231. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 97. Barrie Axford - Gary K. Browning - Richard Huggins - Ben Rosamnod - John Turner: Uvod u politologiju, Zagreb, 2002, str. 500.

76

konsoscijacije drutvenih grupa koje posjeduju razliite ekonomske i politike moi. Rauna se da manje od pola procenta svjetskog stanovnitva ivi u drutvima (dravama) koja nijesu grupisana (podijeljena) po nekom od ovih osnova. Te podjele su jo dublje i sloenije u situacijama kada se iste drutvene grupe meusobno razlikuju po vie osnova (rasnoj, nacionalnoj, religijskoj), odnosno kada jedne posjeduju politiku mo, a druge ekonomsko bogatstvo. Konsocijacijsku strukturu, kao i odnos veine i manjine u njenim okvirima, posebno ine sloenom situacije kada jedna etnika manjina u datoj zemlji nastanjuje deo njene teritoruje na kojem ini pretenu veinu, ali gde, inae, ive i druge grupe koje u toj sredini ine manjinu, a u dravi kao celini - veinu.68 Politiki interesi koji izviru iz takvih podjela najee su sukobljeni i teko se mogu usaglasiti bez kompromisa (uzajamnih ustupaka). Ustupci ponekad mogu biti veoma bolni, osobito kad se tiu neega to u sebi nosi emocionalnu komponentu (esto prisutnu u gotovo svim oblicima i sadrajima nacionalne, vjerske ili kulturne identikacije). Iz toga ne slijedi nuno zakljuak da su kompromisi te vrste nemogui. Slijedi, meutim, izvjesnost: da je institucionalna i proceduralna strana funkcionisanja demokratije u pluralnim drutvima drugaija nego u drutvima koja to nijesu; da ta razlika proizvodi neke posljedice, relevantne za princip vladavine veine, kao i za neka individualna i grupna prava i slobode. U kojoj konkretnoj formi e to biti izraeno zavisi od mnogih okolnosti. Nekad se, na primjer, klju za usaglaavanje interesa razliitih drutvenih grupa trai u dvodomnoj strukturi parlamenta, s naglaskom na vanost federalnog doma, koji je konstituisan na paritetnoj osnovi. Kao dopuna, armie se jo i princip tzv. kulturne autonomije nacionalnih entiteta na prostoru federacije. Nekad se primjenjuje tzv. pozitivna diskriminacija. Radi se o mjerama javne politike sraunatim na to da se podreenost (neravnopravnost) neke drutvene grupe u odnosu na ostale, prevlada tako to e joj se dati vei znaaj i vie prava nego to bi to podrazumijevao broj lanova koji je ine. Mjere pozitivne
68

Vojislav Stanovi: Veina, str. 1249.

77

diskriminacije, obino se ogledaju: u obezbjeivanju njihovim korisnicima izvjesnog broja mjesta u parlamentu, nezavisno od izbornog rezultata; u obavezi da budu konsultovani prije donoenja nekih vanih odluka, naroito ako se tiu i njih; u pravu veta na odluke koje nijesu u skladu s njihovim vitalnim interesima. Najee se primjenjuju u situacijama kad treba zatititi neija nacionalna, socijalna i kulturna prava. Koja e od tih mjera u kojoj situaciji biti koriena, zavisi od toga o kojoj se drutvenoj grupi radi i koliko se ona, po svojoj faktikoj poziciji i pravima, razlikuje od drugih. Nekada se, osobito u tzv. multinacionalnim, multikulturalnim i multikonfesionalnim zajednicama (drutvima, dravama), primjenjuje etniki federalizam. Rije je o principu zatite interesa etnikih grupa, tako to se omoguava: puno i slobodno izraavanje njihovog identiteta i subjektiviteta; njihova formalna zastupljenost u tijelima i procesima odluivanja u zajednikoj dravi; njuhova participacija u organizaciji ekonomskog ivota i raspolaganju privrednim resursima i prirodnim bogatstvima. Da bi se to postiglo, potrebna su, kako Dal kae (pozivajui se na Lajpharta),69 etiri elementa: vlada, koju ini velika koalicija politikih lidera svih znaajnijih segmenata pluralnog drutva; veto, koji znai da se odluke koje utiu na vitalne interese konkretne strukture ne mogu donijeti bez saglasnosti njenih lidera; predstavljenost supkultura u kabinetima i drugim tijelima ovlaenim da donose odluke, uz mogunost proporcionalnog imenovanja inovnika u administraciji; visok stepen autonomije supkultura u oblastima koje su u njihovoj nadlenosti.70 Ove i sline solucije, primijenjene u potrebnom opsegu i na optimalan nain, imaju svoju dobru stranu. Najbolju - svakako u tome to doprinose rjeavanju problema zajednikog ivljenja u vieetnikim drutvima, odnosno saradnji politikih elita koje predstavljaju drutvene grupe formirane na bazi koniktno disperziranih odnosa ekonomske, nansijske, politike i druge moi. Neki autori ak smatraju da konsocijacijske demokratije - zahvaljujui tome to ovim solucijama onemoguavaju apsolutizme, podstiu meusobno
69 70

Arend Lajphart: Democracy in Plural Societies, New Haven, 1977, str. 25-44. Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 346.

78

nadmetanje socijalnih i politikih nosilaca vlasti, ali ih i reciprono ograniavaju u nametanju svoje volje drugima - spadaju u stabilna drutva.71 Takvi uspjesi pojedinih konsocijacijskih demokratija dovode u pitanje utemeljenost bojazni da su pluralizmi (etniki, politiki, kulturni) i anse za demokratiju - obrnuto proporcionalni.72 Problem je, meutim, u tome to svaka od ovih solucija, iako ne u istoj mjeri, mijenja vanost i domet principa vladavine veine. To se naroito odnosi na etniki federalizam, koji sve ee, umjesto graanina kao subjekta demokratskog procesa, istie u prvi plan razne etnike grupe. Korporativna priroda ovih grupa u principu umanjuje subjektivitet ovjeka. Jednakost meu njima dovodi do nejednakosti graana. Dodaju li se tome razne, vee ili manje, zloupotrebe ovih alternativa (usporavanje ili ak blokiranje demokratkog procesa zatezanjima pojedinih drutvenih grupa; korienje veta za sticanje prava iznad realnih), mogunost da izglasavanje neke odluke vie ne zavisi od veine glasaa nego od veine glasakih prava, postaje realna. To je dovoljan razlog, s jedne strane, za nova razmiljanja o vrijednosti i dometima veinskog principa i, s druge strane, za nastavak traganja za novim, drugaijim modalitetima njegove primjene u konsocijacijskim demokratijama.

71

72

Barrie Axford - Gary K. Browning - Richard Huggins - Ben Rosamnod - John Turner: Uvod u politologiju, str. 500. Lajphart je takve bojazni naroito pripisivao Van den Bergu (Vidi: Arend Lajphart, Democracy in Plural Societies, str. 235).

79

80

DEMOKRATSKA FUNKCIJA IZBORA

Pojam i smisao izbora Izbori (engl. elections) - opti je naziv za postupak kojim lanovi neke drutvene grupe ili dravne zajednice biraju svoje predstavnike u upravna tijela ili organe vlasti. Institucija izbora nuan je preduslov za konstituisanje demokratske strukture, tako da demokratija u proceduralnom smislu oznaava metod izbora predstavnikog tijela za donoenje kolektivnih odluka i vrenje vlasti. U gotovo svim sloenim drutvenim grupama (organizacijama i zajednicama) sa relativno jednakim statusom njihovih lanova, izbori su najei oblik odluivanja o tome ko e u njima biti nosilac odreenih funkcija i poslova od zajednikog interesa. Norberto Bobio tu injenicu smatra jednim od najvanijih indikatora demokratskog razvoja, pa kae: Ako se danas eli uzeti neki pokazatelj demokratskog razvoja, on vie ne moe biti broj osoba koje imaju pravo glasa, nego broj mesta koja nisu politike ustanove gde postoji pravo glasa; ukratko, da bismo doneli sud o stanju demokratizacije u nekoj zemlji, kriterijum ne treba vie da bude ko glasa, nego gde se glasa.1 Izboru su, ujedno, i najdemokratskiji oblik odluivanja. Njih, stoga, treba razlikovati od drugih naina kojima se odreuju nosioci javnih funkcija, kao to su imenovanje (nominacija), kocka, nasljeivanje (u monarhijama), preuzimanje upranjenih elnih mjesta prema obiajima ili tradiciji.2 Izbori, kao formalna procedura, koriste se i u odluivanjima poput referenduma, narodnih inicijativa i plebiscita. No, takva odluivanja,
1

N. Bobio: Budunost demokratije - Odbrana pravila igre, Beograd, 1990, str. 55. ovani Sartori, ak, kae: Svaki reim iji kontrolni kadar nije proao izbore treba klasikovati kao ne demokratiju. Moe takav reim da bude i prihvaen i dobar, ali nije demokratija: nije zasnovao vlast na demokratskoj osnovi (ovani Sartori: Demokratija ta je to?, Podgorica, 2001, str. 175).

81

mada sadre in glasanja, nijesu izbori u pravom smislu rijei. Za njih je ispravnije rei da su oblici odluivanja, utemeljeni na naelu direktne legislature. To jesu oblici, kako Karl mit kae, neposrednog izraavanja volje naroda, ali takvi da narod moe uopteno rei samo da ili ne, odobriti ili odbiti, pri emu njegov da ili ne postaje toliko jednostavniji i elemenatrniji koliko je vie rije o temeljnoj odluci u vezi s njegovim postojanjem kao naroda.3 Izbori, meutim, podrazumijevaju vie od toga. Jer, uprkos tome to i oni najee imaju formu opredjeljenja izmeu dvije alternaive,4 oni omoguavaju da se sposobnost kao kriterijum vrijednosti stavi mjesto sluaja, kriterijuma bez vrijednosti.5 Izborima u pravom smislu ne mogu se smatrati ni razni oblici odabiranja (imenovanja) lica za neke slube, koja vre posjednici (nosioci) vie vlasti po principu diskrecionog prava.6 Formalno i faktiki, izbori predstavljaju onaj proces u kome se drutvo i politika organizovano sreu, prepliu i uzajamno uslovljavaju. Izborima se: daje legitimitet nosiocima javnih funkcija; regularno obnavljaju personalni sastavi ili vre smjene predstavnikih tijela i struktura vlasti; vre opredjeljanja za odgovarajue alternative drutvenog razvoja i mobilie demokratski potencijal graana; provjerava stepen ostvarenosti demokratskih prava i sloboda graana; postie svojevrsna drutvena integracija i socijalizacija. Vuina Vasovi u vane funkcije izbora ubraja jo: preventivnu ili smirujuu ulogu u zonama visokog rizka odnosno visoke verovatnoe potencijalne ili efektivne zategnutosti odnosno koniktnosti; relativno najobjektivniji ili najpouzdaniji nain da se izmeri realna drutvena utemeljenost, snaga, mesto i ugled pojedinih politikih subjekata na politikoj sceni; stvaranje uslova za veliki i delikatan trenutak odvanosti drutva na
3 4

5 6

Carl Schmitt: Verfassungslehre, Berlin, 1954, str. 350-351. Po Divereu, politiki izbor (choice), obino uzima formu izbora izmeu dvije alternative (M. Duverger: Political Parties, Their Organization and Activity in the Modern State, London, 1964, str. 215). ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 101. Metod kojim se utvruje ko je najpriznatiji jeste metod izbora. Birati, podsjetimo se, ne izraava ideju da se bira sluajno, ve da se bira selekcijom (Isto, str. 150).

82

introspekciju i otvaranje svoje sopstvene utrobe odnosno istine i njegove hrabrosti da normalno nastavi i posle saznanja istine o sebi; to to izbori u odreenim istorijskim situacijama mogu biti dobar povod ili nain obnove ili uspostavljanja viepartizma i partijske kompeticije.7 Iza izbornog ceremonijala i rituala (izraenog u programskim i drugim pribliavanjima i udaljavanjima, prestrojavanjima i nadmetanjima raznih politikih kompetitora) pulsira sve ono to se moe nazvati politikom stvarnou, zbiljom i nalijem jednog drutva. Kao takvi, izbori gotovo nepogreivo govore o kavom je drutvu rije, te da li su njegovi politiki potencijali i odnosi konstelirani tako da ga usmjeravaju ka demokratskim ili nekim drugim solucijama. Izbori, sui generis, jesu emanat demokratskog, i jesu povezani sa slobodom i jednakou, koja ini temeljnu vrijednost demokratije. Ipak, to ne znai da formalni glas veine uvijek znai i efektivnu vlast veine, te da iz formalno demokratskih izbora ne moe proizii i neka druga, ak i antipodna solucija ili opredjeljenje.8 Zato, kod opserviranja odnosa na relaciji izbori - karakter politikog sistema, treba imati u vidu i sljedee: da izbori jesu neophodan, ali ne i dovoljan uslov za postojanje demokratije; da izborni legitimitet predstavnikog tijela ne garantuje uvijek njegovu demokratinost; da sistem koji dozvoljava formalno slobodne izbore ne mora i sam da bude demokratian. Da bi izbori odista bili demokratski, potrebno je, kako Nolen kae, da imaju barem ova normativna obiljeja: 1. izborni prijedlog koji izbore podvrgava jednakim mjerilima (sloboda izbornog nadmetanja), a koji ne moe nadomjestiti izbornu odluku biraa; 2. nadmetanje kandidata koje se spaja s konkurencijom izmeu politikih pozicija i programa; 3. jednakost ansi u podruju izbornog nadmetanja (kandidatura i izborna borba); 4. sloboda biranja koja se osigurava tajnim glasovanjem; 5. izborni sustav (pravila pretvaranja glasova biraa u mandate) koji ne smije uzrokovati politiki konfliktne ili za demokraciju opasne izborne rezultate (poput prevelikih
7 8

V. Vasovi - V. Goati: Izbori i izborni sitemi, Beograd, 1993, str. 67-72. Sartori kae: Biranje i predstavnitvo jesu instrumenti bez koji se demokratija ne moe ostvariti, ali oni su istovremeno i njena Ahilova peta: izbori nijesu obavezno slobodni, pa samim tim ni predstavnitvo nije nuno neko nevinace (ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 101).

83

veina); 6. izborna odluka za vrijeme jednog izbornog razdoblja (izbor i sloboda biranja u buduim izborima ne ograniavaju se prije donesenom odlukom).9 U protivnom, i formalno demokratski izbori mogu proizvesti nedemokratska stanja i odnose. To su potvrdili populistiki reimi u nekim razvijenim evropskim zemljama, tokom tridesetih i etrdesetih godina prolog vijeka, koji su, instrumentalizujui veinsku podrku graana na izborima, uspostavili svoju totalitarnu vlast.10 Tako izvrena degradacija demokratskog bila je utoliko tea to je iza nje stojala, formalno, volja ogromne veine graana. U politikoj sferi, izbori su tijesno povezani s razvitkom politike reprezentacije i predstavnike vlade.11 To potvruju saznanja o poecima korienja izborne procedure, koja seu do antikog doba, ali i cjelokupno istorijsko iskustvo u ovoj oblasti. U atinskom polisu, na primjer, izbori su primjenjivani samo u odnosu na neke najvanije javne funkcije. Za sve ostale funkcije odabir je vren kockom, to se smatralo najpravinijim i veoma bitnim za demokratski poredak. Pri tome, uglavnom se izjanjavalo javno, dizanjem ruke. Izuzetno, u sluaju ostrakizma (osuda graana na progonstvo) i nekim drugim sudskim procesima, glasalo se tajno (putem komadia ljunka). U starom Rimu graani su se relativno esto izjanjavali o nekim javnim pitanjima ili uestvovali u izboru javnih slubenika. Ta izjanjavanja bila su javna sve do pred kraj II vijeka prije nove ere, kada se uvodi tajno glasanje. Svrha te promjene bila je u tome da se suzbije dominantan uticaj vladajueg sloja (patricija) na donoenje
9 10

11

D. Nohlen: Izborno pravo i stranaki sustav, Zagreb, 1992, str. 16. Uostalom, kae Hana Arent, totalitarizam moe uspostaviti svoju dominaciju samo nad modernim masama , nad veinom slojeva onih neutralnih i politiki ravnodunih ljudi koji glasaju rijetko i ne upisuju se ni u jednu partiju (Hana Arent: Porijeklo totalitarizma, u: Enciklopedijski rjenik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, 1993, knj. I, str. 24). Vuina Vasovi u tom procesu razlikuje tri faze: Prva pada u premoderni period drave i politike, a to znai sve do sedamnaestog-osamnaestog vijeka. Druga faza nastaje uspostavljanjem moderne drave ili, kako neki kau, nastankom fundamentalnog politikog otkria u vidu reprezentativne vlade u osamnaestom veku i traje do uvoenja opteg prava glasa. Trea faza poinje uvoenjem opteg prava glasa i traje sve do dananjih dana (V. Vasovi - V. Goati: Izbori i izborni sitemi, str. 15).

84

odluka. Tokom srednjeg vijeka, izbori su bili rijetki jer preovlaujua struktura relativno malih i samodovoljnih drutvenih monada (feuda), u kojima su i vlast i podanitvo bili nasljedni, nije iziskivala potrebu za njima. Ukoliko je nekih izbora i bilo, radilo se o sloenim i posrednim procedurama, u kojima su izborna tijela (neka vrsta elektora) najee odabirana kockom.12 Zaeci izbora u smislu opte reprezentacije, tj. konstituisanja nekog tijela voljom izabranih predstavnika cijelog drutva (drave), sreu se u Engleskoj, u XIII vijeku. Taj in pripisuje se engleskom kralju Henriku III, koji je 1254. sazvao skuptinu predstavnika svih srezova (biranih na masovnim skupovima) radi dogovora o nansiranju rata s Njemakom. Desetak godina kasnije, Simon de Monfor sazvao je prvi stalni parlament (Model Parliament), sastavljen od predstavnika srezova i grofovija, biranih na neformalnim skupovima, prema lokalnim obiajima.13 Od tada do prvih pravno ureenih izbora protei e gotovo etiri vijeka. Sartori o tome kae: Ma koliko nas to iznenadilo, veinski princip ne poinje od starih Grka, ve od Loka. Nije da stari Grci, pa zatim stari Rimljani, nijesu stvarno pribjegavali glasanju ili aklamaciji veine, ali to je bilo praktino sredstvo koje nije imalo zvanino priznanje, niti doktrinu za podrku. Sve do Loka princip koji je doktrina podravala bio je jednoglasnost, a ne pravo veine da prevagne nad manjinom ili manjinama. Izborne procedure koje su u poetku ostvarivane u srednjovjekovnim komunama nijesu poticale od starih Grka (koji su, po pravilu, rebali) ve iz religioznih redova, od monaha utvrenih u njihovim manastirima-utvrdama, koji su u srednjem vijeku morali da biraju svoje starjeine. Poto nijesu mogli da pribjegnu ni nasljednom principu, ni principu sile, preostajalo im je samo da biraju glasajui. Ali, monasi su birali apsolutnog efa. To je bio ozbiljan izbor. Zato monasima dugujemo tajno glasanje i veinska pravila izbora.14 U Evropi e taj novi period simbolino
12

13 14

Tako su, na primjer, odreivani predstavnici tevtonskih plemena, koji su na svojim skuptinama birali kralja (Vidi: Milan Mati, Izbori, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str. 441). Vidi: Isto. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 148.

85

zapoeti Prvom izbornom reformom u Engleskoj (1832),15 dok e u Americi to biti tek poslije graanskog rata 1860. godine.16 Pravno regulisanje izbornog procesa, meutim, nije automatski otklonilo mnoge dileme i probleme u pogledu birakog prava i naina njegovog ostvarivanja.17 Tzv. ensko pravo glasa, tj. priznavanje enama prava da uestvuju u izborima, dugo je bilo predmet politikih borbi koje e i u zemljama koje se smatraju uzorima demokratije, kakve su Engleska i SAD, potrajati sve do tridesetih godina XX vijeka, a u Francuskoj i vajcarskoj i koju deceniju due.18 U nekim zemljama birako pravo je dugo ograniavano raznim imovinskim kvalikacijama. Tako se u Njemakoj sve do Vajmarskog ustava (1919) birako tijelo dijelilo na tri grupacije nejednakog broja, od kojih je svaka plaala treinu dravnih poreza i imala pravo na izbor treine izbornika (elektora) za parlament. U Rusiji je slina imovinska kvalikacija ukinuta Oktobarskom revolucijom (1917), ali je umjesto nje uveden princip tzv. pluralnog votuma, tj. prava uesnika Revolucije na to da se njihov glas na izborima rauna kao dva ili tri glasa obinih biraa.
15

16

17

18

Rauna se, naime, da je tek Zakonom o reformi, koji je engleski Parlament usvojio 1832. godine, denisano pravo izbora, a izborni proces makar formalno zatien od brojnih manipulacija i zloupotreba. Tim zakonom proirena su i prezicno denisana izborna prava, sadrana u tzv. Instrumentu vladanja (The Instrument of Government), iz 1653, poznatijem kao Kromvelov ustav (Vidi: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, Podgorica, 1997, str. 26). Ovo, uprkos injenici da je u Masausetsu ve 1634. godine, umjesto usmenog glasanja koje su organizovali erif i predsjednik optine, uvedeno glasanje pismenim putem, listiima koji su bili neslubeni i donosili su ih sami birai. Usmeno glasanje (viva voce) zadralo se u veini amerikih drava sve do XIX vijeka. Takvi izbori imali su neformalni karakter i poivali su na pravilu da pobjedniku na pripada sav plijen (To the victor belongs the spoils), usljed ega su bili podloni mnogim zloupotrebama (Vidi: Milan Mati, Izbori, str. 442). Karl Fridrih o tome kae: Zahtijevajui univerzalno pravo glasa za mukarce i ene, jednako uee svih klasa, posebno radnike, u politikom ivotu, i eliminisanje rasne i religiozne diskriminacije, demokratija u najuem smislu rijei se lagano irila tokom devetnaestog vijeka, i faktiki jo nije dostigla kulminaciju (J. C. Friedrich: Limited Government, Englewood Cliffs, 1974, str. 35-36). ene su prvi put stekle pravo glasa 1867. godine, u vedskoj, i to samo na lokalnom nivou. Ulazak ena u javni ivot na nivou drave ostvaren je prvi put u Finskoj, 1906. godine (Vidi: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 28).

86

U Japanu je imovinska kvalikacija birakog prava opstojala ak do 1925. godine. Postojale su i druge koncepcije i sistemi ograniavanja ili uskraivanja izbornih prava, iji je cilj bio da se favoriziju prava jednih (po pravilu vladajuih) na raun drugih drutvenih grupa i slojeva. Jedan od takvih primjera, iz vremena snanog uspona liberalizma, jeste i zalaganje D. S. Mila za princip Ignorance as a bar to representation (Neznanje kao prepreka za reprezentaciju). Ovim principom, koji obrazovanje promovie u kriterijum za sticanje politikog prava, iz izbornog procesa bili bi iskljueni nepismeni, tj. mnogobrojni pripadnici najsiromanijih slojeva drutva. Slino, po posljedicama, bilo je i Milovo zalaganje za princip tzv. virtuelne politike prezentacije. Rije je o sistemu po kome bi opti parlamentarni izbori u Engleskoj bili organizovani samo u jednom broju gradova, iji bi poslanici u Parlamentu, kao reperezentanti opteg interesa, zastupali gradove (i uopte dijelove drave) koji u izborima nijesu uestvovali. S formalno-pravnog stanovita, sva ogranienja izbornog prava pripadaju prolosti. Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima (1976), decidirano konstatuje da svaki graanin ima pravo i mogunost da, bez ikakvog razlikovanja i nerazumnih ogranienja: a) uestvuje u voenju javnih poslova, bilo neposredno, bilo preko slobodno izabranih predstavnika; b) bira i bude biran na povremenim potenim i tajnim izborima, na kojima se potuje jednako i opte birako pravo i obezbjeuje slobodno izraavanje volje biraa; c) u skladu s naelom opte jednakosti, ima pristup javnim slubama u svojoj zemlji.19 Faktiki, u sferi izbora i izbornog i dalje ima vie iskuenja i problema nego u bilo kom drugom pojedinano uzetom dijelu politike i politikog. Teorijske kontroverze o izborima O izborima, posmatranim sa stanovita njihovog smisla i sutine, postoji vie teorijskih koncepcija, meu kojima su najznaajnije tri. Prema prvoj koncepciji, temeljni smisao i sutina izbora jeste u tome to se njima uspostavlja i oblikuje politika vlast, nezavisno od toga da li je njen supstancijalni sadraj demokratski ili neki drugi.
19

International Covernant on Civil and Political Right, u: Univerzalni dokumenti o ljudskim pravima, Beograd, 2001, str. 48.

87

Upravo ta neutralnost u odnosu na supstancijalno jeste ono to ovu koncepciju ini batinikom ideje etatistikog i elitistikog shvatanja politike, odnosno organskog poimanja drutva i holistikog uenja o primatu cjeline nad dijelovima. Shvatanja tog tipa sreemo tokom gotovo cjelokupnog razvoja politike lozoje. Osnovne premise na kojima ova koncepcija opstoji jesu: a) da se drava i nosioci vlasti nalaze iznad onih koji uestvuju u njihovom stvaranju, to prvima u odnosu na druge daje apsolutnu prednost i premo; b) da je zatita koju vlast prua graanima toliko neophodna i nezamjenljiva da se pitanje njene spoljanje opravdanosti uopte ne postavlja; c) da su izbori tehniki in i postupak kojim graani potvruju i objavljuju unaprijed datu potrebu za postojanjem vlasti, a ne politiki proces u kome odluuju kakvu vlast ele i koliku i kakvu kontrolu nad njom zadravaju. Pobornici druge koncepcije izbore tretiraju gotovo iskljuivo sa funkcionalistikog stanovita. Elementi takvog pristupa izborima prepoznatljivi su ve kod protagonista ideje drutvenog ugovora. Prema pobornicima ove koncepcije, izbori su in izjavljivanja volje, da bi se postigao sporazum (konsenzus, democracy by consent ili konsenzualna demokratija).20 Krajnji smisao izbora jeste uspostavljanje ekasnog politikog sistema, koji funkcionie bez sukobljavanja trajnijeg karaktera i tako doprinosi odravanju ravnotee izmeu drave i drutva. Da bi izbori postigli tu svrhu, potrebno je da budu dovoljno iroki i eksibilni da u njima dou do izraaja tj. da se kroz njihove rezultate usklade svi interesi ije bi zanemarivanje moglo da dovede do guenja drutvenog sistema. Izborni proces utemeljen na toj pretpostavci: a) ne moe da dovede u pitanje postojei poredak, s obzirom na to da se sklad svih interesa, odnosno harmonino djelovanje svih drutvenih institucija, pretpostavlja svim drugim ciljevima i interesima; b) ne podrazumijeva nikakvu promjenu u postojeem sistemu koja bi bila izvan dogovorenog poboljanja ili poveanja njegovih funkcionalnih sposobnosti; c) ne podrazumijeva bilo kakvu ozbiljniju politiku aktivnost izvan one koju ostvaruju stranke koje se smatraju okosnicama datog sistema.
20

Milan Mati, Izbori, str. 445.

88

Trea koncepcija izbora zasniva se na premisi o prevazi drutva nad dravom i politikom. Temeljno stanovite ove koncepcije, koju jo nazivaju i radikalno demokratskom, jeste da suvereni graani obrazuju i vre vlast saobrazno svojim demokratski konstituisanim ciljevima i interesima. U tom kontekstu, izbori su sredstvo u rukama naroda, koji racionalno izraava i realizuje svoju politiku volju, a ne funkcija regeneracije otuene vlasti. U osnovi ove koncepcije nalazi se ideja da se demokratskim angaovanjem graana u izbornom procesu prui otpor tendencijama politikih stranaka da taj proces pretvore u puku manifestaciju i tehniki in potvrde svoje dominacije u drutvu. Uslov da se to postigne jeste: a) da se birako tijelo iskazuje kao iznutra povezana, samosvjesna zajednica u kojoj su ouvani individualitet i autonomija svakog njenog lana,21 ali i njihova odgovornost za opte i zajedniko;22 b) da postoji ravnotea izmeu neophodne demokratske participacije i anagaovanja graana u politikom ivotu, i njihovog prava na privatnost (ukljuujui i pravo na neuestvovanje), kako oni ne bi ulazili preko mjere u ono to je posao i odgovornost izabranih, a izabrani ne bi mogli da izlaze iz okvira svojih nadlenosti i ugroavaju njihovu autonomiju; c) da autonomija graana poiva na neotuivim linim i politikim pravima te odgovornom i tolerantnom odnosu prema drugima, to omoguava njihovu punu odgovornost za sebe pojedinano, ali im daje i mo za ekasnu demokratsku kontrolu vlasti; d) da izbori budu posveeni prvo kritikom vrednovanju kvaliteta datog i postignutog, pa tek personalnoj selekciji onih kojima e se povjeriti dalje voenje javnih poslova, a ne obrnuto; e) da izborna utakmica bude demokratsko nadmetanje nosilaca vie razliitih programa, koje biraima omoguava slobodno opredjeljivanje za ono to smatraju najboljim i u datom trenutku
21

22

A. Vildavski razvija tezu o vrijednostima tzv. individualistike demokratije, u kojoj graani dovode vladu u sklad sa svojim preferencijama: 1) biranjem ili obaranjem partija, i 2) podsticanjem partija da se bore za njihove glasove (Aron Wildavsky: Democracy as a Coalition of Cultures, u: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 21). Ovo je mogue, smatra Nolen, budui da izbori predstavljaju onaj oblik participacije u kojemu najmanju vanost imaju sociostrukturna raslojavanja (D. Nohlen: Izborno pravo i stranaki sustav, str. 240).

89

najprihvatljivijim, a ne unisona promenada otuenih partijskih elita, naviklih da cjelokupnu svoju djelatnost posveuju zadovoljavanju sopstvenih vlastodrakih ambicija, umjesto ostvarivanju drutvenih ciljeva i interesa. Vrste izbora Ima vie vrsta izbora. U prvom redu, razlikuju se neposredni i posredni izbori. Neposredni izbori se obino smatraju autentino demokratskim, budui da na njima volju biraa ne tumai i ne pretvara u politiku odluku niko drugi do oni sami. Posrednim izborima se, opet, pripisuje mogunost dirigovanja, a time i preusmjeravanja, volje biraa. Meutim, oba ta pravila imaju izuzetke. Niti neposredni izbori uvijek daju najbolje rezultate, u smislu da su odrazili pravu volju biraa, niti posredni izbori uvijek donose odstupanja od onoga to birai stvarno ele. I jedno i drugo zavisi od okolnosti u kojima se izbori odravaju, odnosno od stepena i karaktera zainteresovanosti pojedinih drutvenih, osobito politikih inilaca za mogue ishode izbornog procesa. Te okolnosti, na primjer, mogu odisati osjeajem opte lagodnosti i spokojnosti drutva, koja mu omoguava da bez nervoze, pritisaka i straha od dramatinih promjena realizuje izborni proces. U takvim situacijama, izgledi da izbori, neposredni kao i posredni, daju optimalne rezultate, odnosno opravdaju svoju svrhu, realni su. I obrnuto, u atmosferi drutvene napetosti, nervoze ili iekivanja da se izborima postigne vie od uobiajene demokratske provjere raspoloenja graana prema onima koji upravljaju, ili treba da upravljaju optim poslovima drutva, izgledi da i neposredni i posredni izbori ne postignu svoju pravu svrhu - veoma su veliki. Tada se moe desiti da neposredni izbori, usljed snane medijske i druge manipulacije biraima i javnim mnjenjem, budu i te kako dirigovani, a da posredni izbori, mada izmiljeni upravo radi obrnutih efekata, promoviu nekompetentne ili sklone ekstremnim solucijama. Hoe li se to desiti u prvom ili drugom izbornom krugu23 manje je vano od injenice da se deava.
23

Neposredni izbori su najee jednokruni. To znai da se ne ponavljaju, sem u izuzetnim sluajevima, kad u prvom krugu nije dobijena traena relativna veina.

90

Razlikuju se i stranaki i nestranaki izbori. U stranakim izborima kandidati su uglavnom linosti ije je uee u tom procesu najveim dijelom i subjektivno i objektivno povezano s promocijom programa i politike stranke kojoj pripadaju. Stranaki izbori formalno ne iskljuuju mogunost uea u njima i nestranakih linosti, tzv. nezavisnih kandidata ili kandidata neorganizovanih grupa graana, ali njihove izglede ovih na uspjeh ne ine naroito velikim. Nestranaki izbori, u sferi javne politike, po pravilu se primjenjuju tamo gdje se biraju linosti za lokalne funkcije, ili one javne funkcije vieg nivoa za koje je lini ugled i sposobnost vaniji od stranake pripadnosti (gradonaelnici). Van sfere politikog, svi izbori su formalno nestranaki. U sutinski u politiki izrazito podijeljenim drutvima, u kontekstu borbe konkurentskih stranaka da uspostave kontrolu nad svim tokovima ivota, stranaki interes i uticaj moe da bude prisutan u svim izborima, pogotovo kad su u pitanju znaajnije funkcije. S obzirom na vrstu politike zajednice u kojoj se sprovode, izbori mogu biti nacionalni (u smislu opti), regionalni i lokalni, a prema intervalima odravanja redovni i vanredni (prijevremeni). Zavisno od subjekta vlasti koji se bira, izbori mogu biti parlamentarni ili predsjedniki, a ima i drugih. Opti izbori su uvijek od najveeg znaaja, budui da se na njima biraju centralna predstavnika tijela i nosioci najviih funkcija. Lokalni izbori su esto u sjenci optih i, neopravdano, imaju tretman drugorazrednih. Vanost lokalnih izbora daleko je iznad njihovog teritorijalnog dometa. Sutinski, oni za demokratiju i demokratsko mogu biti jednako znaajni kao i opti izbori. Jer, tamo gdje demokratija nije stvarnost u tzv. bazi drutva teko da je moe biti na viim nivoima njegove politike organizacije. Redovni izbori, kako im i naziv kae, predstavljaju proces ustaljen u odogovarajuim vremenskim intervalima (obino svake etiri godine). Kao takvi, pokazatelj su
Posredni izbori su gotovo uvijek dvokruni ili viekruni. Posredni izbore se, inae, primjenjuju u razliitim situacijama. U Francuskoj su, na primjer, od 1791. do 1830. godine, postojali posredni izbori tako to su birai birali jedno tijelo elektora, a ovi zatim poslanike za parlament. U SAD, opet, sve do 1913, lanovi Kongresa (senatori) bili su birani od strane zakonodavnih tijela federalnih jedinica (Vidi: Milan Mati, Izbori, str. 443).

91

redovnosti stanja u drutvu, tj. odvijanja politikog ivota u njemu saobrazno predvienom ritmu, odnosno po ustaljenim i zakonima (ili ustavom) sankcionisanim pravilima. Vanredni izbori, ukoliko nijesu izazvani potrebom da se popuni neoekivano upranjeno predstavniko mjesto (do ega moe doi usljed oboljenja, smrti, ostavke ili odlaska na drugu dunost), indikator su neredovnih deavanja u drutvu. Ta vanrednost, u principu, moe biti trojaka: prvo, moe biti uzrokovana krizom, ije rjeenje podrazumijeva nove, kvalitetnije upravljake strukture i predstavnika tijela, i tada se radi o obnavljanju, odnosno revitalizovanju postojeeg poretka; drugo, moe da bude emanat sazrele potrebe drutva za brim razvojem, za to su potrebni hrabriji i preduzimljiviji upravljai, i tada je rije o kvalitativnom iskoraku na predvienom kursu kojim se djelimino mijenja postojei poredak; tree, moe da bude izazvana takvim dramatinim zapletima i lomovima koje nije mogue prevladati bez radikalnih promjena postojeeg, to podrazumijeva odgovarajua predstavnika tijela i upravljake strukture. Sve ovo, razumije se, u mjeri u kojoj izbori jesu vrijeme i in odluujuih drutvenih deavanja i odluivanja. Izborni sistemi Pod izbornim sistemom podrazumijeva se skup principa i procedura kojima je oblikovan i regulisan proces biranja nosilaca javnih funkcija, prije svega u predstavnikim tijelima i organima vlasti. Elementi izbornog sistema su odreena naela, prava i odnosi izbornih subjekata, faze izbora, teritorijalni i vremenski okviri izbornog procesa, izborna garancija i sve druge politike i tehnike radnje i procesi koji su neophodni za ekasno i na prihvaenim naelima i normama utemeljeno odvijanje izbora.24 Uloga izbornog sistema u stvaranju uslova da graani stvarno biraju one koji e, potujui njihovu volju i interese, upravljati javnim poslovima, toliko je velika da se s razlogom kae: kakav izborni sistem, takav partijski sistem i takva drava.25 U tom kontekstu, izborna
24 25

Milan Mati; Izbori, str. 447. Moris Divere pozitivnu korelaciju izbornog sistema i karaktera partijskog sistema izdie na nivo sociolokog zakona, u smislu: da proporcionalna reprezentacija

92

sfera, uokvirena izbornim sistemom, podruje je osnovnih zakona demokratije i jedno od arita i uporita politike kulture drutva uopte. Teko je zamisliva demokratija, a posebno demokratska politika kultura, u kojoj ve sama njena osnova i prvi korak, izbori, nisu demokratski, ili su to samo formalno.26 Ne postoji univerzalni, najbolji izborni sistem. Takav sistem ne postoji ni kada je rije o najvanijim izborima, kakvim se obino smatraju oni za predstavnika tijela ili predsjednika jedne zemlje. Postoje samo mnogobrojni elementi koji ine strukturu izbornog sistema.27 Koji e od tih elemenata biti korieni u nekoj konkretnoj situaciji i kako e oni biti meusobno postavljeni (uslovljeni) zavisi od vrsta drutvenih grupa u kojima se izbori vre, odnosno od vrste izbora. Nolen, na primjer, smatra da su za izborni sistem najvanija etiri elementa: podjela na izborne okruge, izborno nadmetanje, glasanje i preraunavanje glasova.28 Lajphart, meutim, misli da su to: izborni obrazac (metod), nain glasanja i veliina izborne jedinice.29 Za karakter izbornog sistema te nain i ekasnost njegovog funkcionisanja osobito su vani: (1) izborni obrasci (metodi); (2) izborna tehnika; (3) izborno ponaanje; (4) izborno zakonodavstvo.
tei sistemu multipliciranih, rigidnih i nezavisnih partija; da veinski dvokruni (second-ballot) sistem tei sistemu multipliciranih, eksibilnih i zavisnih partija; da veinski jednokruni (simple plurality, single-ballot) sistem tei partijskom dualizmu (dvopartizmu) sa promjenom vlasti izmeu glavnih nezavisnih partija (M. Duverger: Political Parties, Their Organization and Activity in the Modern State, str. 215). Milan Mati: Izbori, str. 447. Lajphart nalazi da postoji petnaest elemenata koji ine strukturu izbornog sistema. To su: (1) izborni obrazac (metod); (2) veliina izborne jedinice; (3) nain glasanja; (4) oblik/format legislature; (5) ogranienja izbornog prava; (6) nain pristupa stranaka i kandidata izbornom procesu; (8) struktura politikog takmienja; (9) posebna obiljeja naina glasanja; (10) posebna obiljeja pretvaranja glasova u mandate; (11) postupak podjele na izborne jedinice; (12) pravila nansiranja izborne kampanje; (13) vremenska pravila u izbornoj kampanji; (14) broj i tip subjekata izbora; (15) stepen povezanosti izbora (Prema: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 42). Vidi: D. Nohlen, Izborno pravo i stranaki sustav, str. 7-8. Vidi: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 43.

26 27

28 29

93

(1) Izborni obrasci (metodi) Jedna od najveih, stalno prisutnih i otvorenih dilema svakog izbornog sistema, osobito kad su u pitanju parlamentarni izbori, odnosi se na primjenljivost raznih obrazaca (metoda) pretvaranja glasova birakog tijela u poslanike mandate. Tih obrazaca (metoda) ima mnogo, iako se obino dijele na veinske, proporcionalne (srazmjerne) i mjeovite (kombinovane).30 Neki autori razlikuju samo veinske i proporcionalne obrasce (metode), dok drugi raznim kombinacijama ovih dvaju obrazaca (metoda) izvode i druge klasikacije.31 Veinski obrazac (metod) korespondira sa jednim od izvornih naela demokratije. Temelji se na pretpostavci da je stav veine uvijek blii interesima cjeline i da, u krajnjoj liniji, tiranija veine ima vie opravdanja, i manje je zlo, od tiranije manjine. Ovaj obrazac (metod) obino se primjenjuje kod izbora na kojima se glasa za jednog izmeu vie kandidata. Postoje dvije varijante primjene ovog obrasca (metoda). Prva se koristi u jednolanim izbornim jedinicama razliite veliine. Glasa se u jednom krugu, primjenom jednostavnog veinskog principa (simply plurality), po kome prvi po broju glasova dobija mjesto u parlamentu (rst past the post). Druga varijanta jeste jednostavno veinsko glasanje po listama u vielanim izbornim jedinicama (glasaki blok), gdje se birai opredjeljuju za stranake liste, a lista koja dobije veinu nosi sve mandate. 32 Postoji i podvarijanta veinskog
30

31

32

Prema jednom britanskom istraivanju iz 1910. godine, poetkom XX vijeka bilo je vie od trista izbornih sistema. Taj broj se u meuvremenu poveao, budui da klasikacija izbornih sistema ne mora biti samo opiran katalog koji ih nabraja, ve se oni mogu analizirati kao varijacije nad malim brojem osnovnih sistema (Vidi: V. Bogdanor - D. Batler: Democracy and Elections, Electoral Systems and Their Political Consequences, Cambridge, 1983, str. 1). Neki, tako, razlikuju sistem pluraliteta, sistem veine, semiproporcionalni i proporcionalni sistem (Vidi: H. O. Ibele, Political Science, New York, 1971, str. 302). Neki, opet, smatraju relevantnim samo sistem pluraliteta, veinski sistem i sistem proporcionalne reprezentacije (Vidi: D. Leonard, Elections in Britain Today, London, 1991, str. 215-216). Neki, meutim, razlikuju metode zbrajanja glasova u jednolanim i vielanim izbornim jedinicama, smatrajui pri tome da kod ovih drugih mogu postojati sistem pluraliteta, sistem liste i sistem kvote (Vidi: R. Ross, Election and Electors, London, 1955, str. 68-100). Treba praviti razliku izmeu glasakog bloka, pod kojim se podrazumijeva

94

obrasca, ija je svrha da se obezbijedi apsolutna veina osvojenih glasova po kandidatu ili listi kandidata. To je tzv. majoritetni izborni metod, koji moe da se primijeni na dva naina. Jedan nain primjene majoritetnog metoda jeste tzv. alternativni glas. Rije je o postizbornom rangiranju kandidata na stranakim listama u jednolanim izbornim jedinicama (single-member constituencies), posredstvom prenoenja glasova kandidata sa najniom preferencijom (najmanjim brojem prvih podrki) kandidatima sa najviom preferencijom (najveim brojem drugih podrki). Pobjednik je kandidat koji osvoji apsolutnu veinu glasova. Drugi nain jeste organizovanje drugog glasanja. Primjenjuje se ukoliko kandidati u prvom krugu nijesu osvojili apsolutnu veinu glasova. U drugom krugu uestvuju kandidati ili liste koji su ispunili propisani postotak glasova (u Fransuskoj je to 12,5% ukupnog birakog tijela izborne jedinice), a pobjednik je onaj ko dobije prostu veinu glasova. Postoji i varijanta po kojoj u drugi krug idu samo dva kandidata, ili dvije kandidatske liste, sa najveim brojem glasova dobijenih u prvom krugu, a za pobjedu je neophodna apsolutna veina tih glasova. U prednosti veinskog obrasca (metoda) ubrajaju se njegova jednostavnost i ekasnost (naroito kod glasanja u jednom krugu, kada vai pravilo winner-take-all), usmjerenost panje birakog tijela direktno na onoga koga bira,33 te vrsta i stabilna vlada sa sigurnom parlamentarnom veinom i manjim brojem stranaka u parlamentu. Dobrim stranama veinskog obrasca (metoda) smatra se i to to se njime: spreava cijepanje stranaka i podstie njihova orijentacija na stvaranje dvostranakih sistema, to istovremeno znai potiskivanje malih partija iz politikog ivota; postie politika
vielana izborna jedinica, i blok glasa, koji znai da svaki bira u vielanoj izbornoj jedinici ima onoliko glasova koliko ima i kandidata za izbor. Alen, saobrazno uvjerenju da je u demokratiji osnovno da se odrede oni koje e kontrolisati vlast, prednost daje veinskom obrascu (modelu) upravo zato to se u njemu bira polazei od linosti, a ne na osnovu ideolokih mjerila. To omoguava bliu vezu biraa i izabranih, a time i kontrolu prvih nad drugima. Nasuprot tome, u proporcionalnom sistemu, gdje se glasa za stranake liste, povjerenje se daje strankama, tj. posrednicima, koji imaju kontrolu nad kandidatima i tee ih je kontrolisati od strane biraa. Takvi posrednici, smatra Alen, tetni su koliko i nepotrebni i, na ovaj ili onaj nain, rade u korist elite i vlasti (Vidi: Enciklopedijski rjenik politike lozoje, knj. I, str. 17).

33

95

umjerenost, budui da se partije bore za umjerene birae sredine, i poveava odgovornost vlade za svoju politiku; omoguuje veinskom birakom tijelu da direktno utie na izbor vlade, s obzirom na to da se ona konstituie samo iz sastava pobjednike partije, a ne iz naknadnih koalicija. 34 Kao potvrda uspjenosti primjene ovog obrasca (metoda) navodi se britansko iskustvo. Stabilnost tamonjeg politikog sistema, tumai se, naime, kao posljedica injenice da je uvijek na vlasti partija sa veinskom podrkom, to joj daje mandat za sigurno i slobodno djelovanje, a da joj opoziciju ini takoe jaka partija, zbog ega svoju funkciju mora da vri krajnje odgovorno. Sve ovo, uprkos tome to, kako Dal kae, u Britaniji, u svih devetnaest izbora izmeu 1922. i 1987, ni jedna od dvije glavne stranke nikad nije dobila veinu glasova, odnosno injenici da su konzervativci, na primjer, godine 1983. dobili 42,4 procenata glasova birakog tijela i 61 procenat mjesta u Parlamentu i time zapravo potvrdili da se vladavina veine u Donjem domu zasniva na manjini glasaa.35 Nedostacima ovog naela smatra se: prvo, to to se kod njega javlja nesrazmjernost osvojenih mandata i broja glasova dobijenih na izborima; drugo, to u pluralnim drutvima ne dozvoljava da dou do izraaja manjinski interesi, odnosno razuena interesna struktura u cjelini;36 tree, to moe da osigura formalni legitimitet na minimalnoj razlici izmeu pobjednika i pobijeenog u izbornoj utakmici. U mogue implikacije ovog treeg nedostatka, Mil ubraja i svojevrsnu legitimaciju faktike vlasti manjine. To se, veli Mil, naroito deava u zemljama: gdje se izbori odravaju po izbornim jedinicama u kojima pobjedu odnose neznatne veine; gdje parlament, uzet u globalu, jedva da predstavlja malo vie od dovoljne veine naroda; gdje parlament zatim usvaja zakone i druge vane mjere istom takvom veinom. Kad se tome doda da jedva dovoljna parlamentarna veina podrava kabinet, dobija se
34 35 36

Vidi: D. Nohlen, Veinski izbori i razmjerni izbori, Zagreb, 1990, str. 193. Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 237. Levis ak smatra da je korienje ovog obrasca (modela) u pluralnim drutvima potpuno nemoralno i protivno primarnom znaenju demokratije, a pogubno za bilo kakve izglede za izgradnju nacije gdje bi razliiti narodi mogli ivjeti zajedno u slozi (Prema: A. Lajphart, Demokracija u pluralnim drutvima, Zagreb, 1992, str. 174).

96

rezultat: ovakvim se veinskim sistemom vlast predaje ne veini, nego manjini.37 Proporcionalni (srazmjerni) obrazac (metod) po pravilu se koristi u vielanim izbornim jedinicama, gdje se glasa za stranake liste (liste u cjelini ili za pojedine kandidate sa njih). S tih lista, zavisno od broja dobijenih glasova, u parlament ulazi odreeni broj kandidata, pod uslovom da je lista prela tzv. izborni prag (koji obino iznosi 3-5 posto glasova). Dobra strana proporcionalnog obrasca (metoda) ogleda se u tome to broj osvojenih mandata odgovara broju dobijenih glasova38 i to raspored snaga u parlamentu ne dozvoljava pojavu samovolje, bahatosti i korupcije karakteristine za jednostranake vlasti. Nolen prednosti ovog obrasca (modela) vidi jo i u tome: to omoguava da predstavnitvo u parlamentu odgovara volji i snazi pojedinih dijelova birakog tijela; to spreava vjetako stvaranje politikih veina koje biraima nameu svoju volju; to implicira dijalog i toleranciju meu razliitim grupama koje tvore predstavniko tijelo; to onemoguava ekstremne politike preokrete mimo volje biraa; to onemoguava etabliranje u sistem stranaka koje zahvaljujui svojoj snazi i uticaju oteavaju demokratske promjene.39 Loa strana proporcionalnog obrasca (modela) jeste u tome to se zbog velikog broja stranaka u parlamentu esto formira nestabilna vlada i to se kao parlamentarne mogu odrati i razne marginalne politike stranke, iji negativni uticaj ponekad moe da bude jako velik.40 Osim toga, model (metod), koji tano
37

38

39 40

John Stuart Mill: Consideration on Representative Government, London, 1861, str. 134. Prema Nolenu (koji se poziva na Riharda Rosa), indeks proporcionalnosti izmeu raspodjele mandata i ostvarenog uea glasova po jednoj listi u ukupnoj masi palih glasova (ili onolikog broja glasova koji se uzima za konani obraun mandata), iznosi u: Austriji 99; Njemakoj i vedskoj 98; Danskoj 97; Holandiji, Irskoj, Islandu i vajcarskoj 96; Finskoj i Italiji 95; Izraelu i Portugaliji 94; Belgiji i Norvekoj 91; Luksemburgu 90; Grkoj 88; paniji 83 (D. Nohlen: Izborno pravo i stranaki sustav, str. 91). Vidi: D. Nohlen, Veinski izbori i razmjerni izbori, str. 194. Kao primjer ovog potonjeg, istie se Nacionalsocijalistika partija u Njemakoj, koja je zahvaljujui proporcionalnom sistemu ula u parlament sa samo nekoliko poslanika (godine 1928 imala je samo 800.000 glasova, to bi je u svakom veinskom sistemu elininisalo), da bi koju godinu kasnije, koristei drutvenu krizu i sluei se beskrupuloznom kampanjom, uzurpirala vlast.

97

predstavlja strukturu i interese ukupnog birakog tijela, ini to na raun kvaliteta izabranih. Upozoravajui na to, Sartori kae: Skoro uvijek se tvrdi da je proporcionalni sistem pravedan, a da je jednonominalni nepravedan, odnosno da je problem u tanom predstavljanju, u tanoj proporciji izmeu glasova i mjesta u parlamentu. Moda. Ali, na taj nain se potpuno gubi iz vida da izbori treba da budu selekcija i da, na kraju, najvaniji zahtjev graanina je dobra vlada. Iz toga proizilazi da nije sutina u tanim proporcijama izmeu birakog tijela i izabranih, ve da veinski dio bude usmjeren ka valentior pars, najvrednijem dijelu. Zato je izborni sistem koji najvie odgovara demokratiji, prije svega, onaj koji bolje predodreuje kvalitativni izbor od koga zavisi dobar ishod demokratskih eksperimenata. Ako se bira da se utvrdi ko e nam komandovati, najbolji metod e biti onaj koji garantuje dobar izbor leadershipa.41 Kao podvarijanta proporcionalnog obrasca (metoda), izdvaja se metod ogranienog glasanja i pojedinano neprenosivog glasa. Metod je karakteristian po tome to se u manjim, vielanim izbornim jedinicama upotrebom ogranienog i neprenosivog glasa, na osnovu propisane veine, mandat dodjeljuje samo onim kandidatima stranakih lista koje su ostvarile propisani cenzus glasova na regionalnom ili nacionalnom nivou. Bira naime raspolae manjim (zakon propisuje kolikim) brojem glasova od broja mandata koji se dijele u izbornoj jedinici. Preostali mandati rezervisani su za manjinu. Ona e ih osvojiti ukoliko ostvari, takoe zakonom propisani, minimum glasova.42 Kombinovani obrasci (modeli) nastaju iz potrebe da se izbjegnu negativne strane veinskog i proporcionalnog obrasca (modela).43 Jedan od poznatijih kombinovanih obrazaca (modela) za raspodjelu izbornih mandata jeste tzv. DOntov.44 Po DOntovom obrascu (metodu), raspoloiva predstavnika mjesta u proporcionalnom sistemu dodjeljuju
41 42 43

44

ovani Sartori: Demokratija ta je to?, str. 151. Veselin Pavievi: Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 57. Jo 1942. godine, Ernest Barker je pisao: Ne moemo da napustimo ideju vrijednosti; ne moemo da stavimo na tron veinu po koliini. Moramo da naemo nain da poveemo vrijednost i koliinu kao nerazdvojno povezane stvari (Ernest Barker: Reections on Government, Oxford, 1942, str. 66). U pitanju su matematike operacije rasporeivanja poslanikih mjesta pomou raznih kolinika, djelitelja i jednakih brojeva, nazvane po njihovim autorima

98

se tako da se broj glasova dijeli zajednikim djeliocem (1,2,3) i tako dolazi do kolinika koji se reaju po veliini (broja glasova), koja je osnova za raspodjelu mandata.45 (2) Izborna tehnika Izborna tehnika je vaan dio izbornog procesa, i kao njegov mehanizam slui ostvarivanju izbornih naela. Sa stanovita demokratskog, naroito su vana etiri njena inioca. To su: a) odreivanje izbornih jedinica; b) nain kandidovanja; c) odreivanje karaktera izbornih lista; d) regulisanje naina glasanja. a) Formiranje izbornih jedinica vaan je dio izbornog procesa. Izborne jedinice se obino dijele na male, srednje i velike, a ima i njihovih raznih kombinacija.46 Prednost je velikih izbornih jedinica u tome to omoguavaju naelniju izbornu borbu i pogodnije su za primjenu srazmjernog predstavnitva.47 Manje izborne jedinice dozvoljavaju biraima da bolje poznaju kandidate koje biraju, a izabranima da tjenje sarauju sa svojom izbornom bazom. Omoguavaju i laki opoziv izabranih. Prilagoavanje broja, rasporeda i veliine izbornih jedinica saobrazno interesima jedne drutvene grupe, ili jedne strane u izbornoj utakmici, moe da bitno opredijeli karakter i krajnji ishod izbora. Uz to, nerealno velike ili male izborne jedinice, neprirodno izmijeane ili na drugi nain inherentne politikom prostoru i tradiciji, mogu biti sredstvo ozbiljnih zastranjivanja i zloupotreba. Problemi tzv. izborne geometrije48 esto su povezani s pitanjem tzv. izborne aritmetike,
(Vidi: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 71). Primjera radi, ako se u jednoj izbornoj jedinici koja ima est mandata, nadmeu tri stanke, pa jedna dobije 30.000 glasova, druga 20.000 glasova, a trea 10.000 glasova, raspored mandata meu njima bie takav da e prva stranka dobiti tri mandata, druga dva mandata, a trea jedan mandat. Obino se malim smatraju izborne jedinice sa 2-5 mandata, srednjim one sa 6-10 mandata, a velikim one sa 10 mandata i vie (Vidi: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 75). Uvjerenje da veliina izborne jedinice poveava mogunost za egzaktnu proporcionalnost dijele Mekenzi, Hogan, Rej i drugi poznati teoretiari u ovoj oblasti (Vidi: Isto). Pod izbornom geometrijom podrazumijevaju se prekrajanja izbornih jedinica saobrazno zahtjevima politike cjelishodnosti, to najee znai ostvarivanje

45

46

47

48

99

budui da jedna izborna jedinica moe imati znatno vei broj biraa od drugih, to dovodi do nejednakosti u izbornom kapacitetu graana i odstupanja od elementarnih zahtjeva za jednakou biraa. b) Vano pitanje svakog izbornog sistema jeste kandidovanje, tj. nominacija i utvrivanje kandidata za predstavnike funkcije, odnosno organe vlasti. Znaaj ovog pitanja utoliko je vei to u stvarnosti esto postoje velike razlike izmeu partijskih kombinatorika i monopola u kandidovanju, i volje i zahtjeva biraa. Razlike se naroito ogledaju u tome to partije preferiraju odanost lanova njihovim programima, dok graani insistiraju na provjerenim strunim i moralnim kvalitetima i rezultatima kandidata. Osim toga, od naina kandidovanja u velikoj mjeri zavisi i mogunost faktike realizacije birakog prava. Ako nain kandidovanja nije jednostavan i lako dostupan graanima, i najire postavljeno birako pravo ostae nedovoljno iskorieno. Sloena procedura kandidovanja, jednako kao i postavljanje teko ostvarljivih uslova za sticanje prava na kandidaturu, ima dvostruko negativne posljedece: na jednoj strani, onemoguava kandidaturu svima koji su zainteresovani da, pod jednakim uslovima, uestvuju u izbornom nadmetanju, to ujedno znai i ograniavanje njihovih politikih prava; na drugoj strani, dovodi jedan dio biraa u situaciju da svoj glas daju kandidatima za koje stvarno nijesu, to je ravno zloupotrebi njihove politike volje, ili da ne glasaju nikoga, to je sutinski ravno gubitku birakog prava. c) Odreivanje karaktera izbornih lista relevantno je samo kod primjene proporcionalnog obrasca (metoda), gdje se glasa o stranakim listama. Stranake liste obino se dijele na: zatvorene ili vezane (uvruje ih stranako rukovodstvo prije izbora, tako da birai prilikom izjanjavanja na izborima ne mogu da ih mijenjaju), eksibilne (omoguavaju birau da prilikom izjanjavanja na izborima vri odreene izmjene na njima, bilo tako to e ih panairati, tj. promijeniti redosljed kandidata na njima, bilo tako to e umjesto kandidata
interesa pojedinih politikih grupacija na raun izigravanja principa opteg i jednakog izbornog prava. Prilagoavanjem broja i veliine izbornih jedinica tim potrebama dobijaju se neobini geometrijski oblici ovih, koji mogu da lie na gutere, krugove, ak i vezice za cipele.

100

koje izbrie, unijeti druge), otvorene (podrazumijevaju da bira daje glas kandidatu s liste, a ne listi), slobodne (bira daje glas listi koju sam sastavi, najvie sa onoliko kandidata koliko se bira u njegovoj izbornoj jedinici, utvrujui istovremeno redosljed kandidata).49 Od toga ko odreuje kandidate, tj. koja se od ovih lista primjenjuje u nekom konkretnom sluaju, zavisi hoe li, i koliko, birai biti pod faktikom kontrolom partija, odnosno partije pod kontrolom biraa. Kad su izborne liste zatvorene, a partije, njihovi nosioci, lokalno organizovane ili orijentisane, trpe i demokratija i zemlja.50 Slobodne liste, pak, pretpostavka su razvoja demokratije i demokratskog. Makar samo zbog toga to, kako Ciceron kae, kad slobodan narod odabira kome e poveriti svoju sudbinu, a stalo mu je do svog blagostanja, odabrae najbolje.51 d) Regulisanje naina glasanja je pitanje vie tehnike nego principijelne prirode. Odavno, naime, nema dilema u pogledu prednosti tajnog nad javnim glasanjem. Tajno glasanje obezbjeuje kudikamo vie slobode i samostalnosti od javnog, jer omoguava birau da se izjasni svjesno, ne povodei se namah za drugima (to se kod javnog glasanja deava) i ne podlijeui, makar direktno, nekoj prisili spolja.52 Tajno glasanje je, uz to, tehniki lake izvodljivo, preciznije je i sigurnije,
49

50

51 52

Postoje i druge podjele stranakih lista. Nolen, tako, razlikuje tri vrste stranakih lista. To su: Kruta lista - omoguava birau samo glasanje en bloc; Slabo strukturirana lista - preputa birau odluku ko treba da zastupa stranku; Slobodna lista - omoguava birau da prekorai stranake granice i sastavi vlastitu listu (Vidi: Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, str. 66). Nariman na tu temu pie: Takve stranke izriito ne zastupaju interese zemlje i zato nemaju ni elje ni sposobnosti da uine bilo to dobro za zemlju. One slue samo da raspiruju poare komunalizma... i da se obraaju neznanju i religijskim osjeanjima ljudi da bi pridobili njihove glasove (F. S. Nariman: The Indian Constitution, An Experiment in Unity and Diversity, Washington, 1989, str. 4546). Ciceron: Drava, Beograd, 2002, str. 48. Na tu temu Aristotel pie: ovek dobrovoljno radi ono to radi svesno i bez prisile. to ovek radi dobrovoljno ne znai da sve radi po slobodnom izboru volje, ali sve to ini po slobodnom izboru volje to radi svesno, jer niko nije neobaveten o onome to radi po vlastitom izboru (Aristotel: Retorika, Novi Sad, 1997, str. 76).

101

privlai vei broj biraa i omoguava taniju provjeru rezultata. Ono to nain glasanja ini uvijek aktuelnim, jeste (ne)postojanje tehnikih uslova za stvarnu tajnost glasanja u svakom pojedinanom sluaju, te (ne)izvodljivost eliminisanja svake mogunosti za zloupotrebu ina glasanja. To pitanje dodatno uslonjava injenica da tajno glasaju i nepismeni, i hendikepirana lica, i lica na odsluenju vojnog roka ili u rasijanju (koja svoja opredjeljenja saoptavaju potom). Nivo rijeenosti ovih pitanja i stepen regularnosti tajnog glasanja, upravno su srazmjerni. (3) Izborno ponaanje Za karakter izbora, i njihov mogui ishod, vano je i tzv. izborno ponaanje. Pod izbornim ponaanjem podrazumijevaju se djelatnosti i akcije pojedinaca i grupa tokom izbornog procesa, izazvane uticajem raznih faktora. O kojim, i kakvim, uticajuma je rije, pokuao je da objasni S. M. Lipset, koji tvrdi da stepen uea na izborima zavisi, u krajnjoj liniji, od etiri inioca: (a) znaaja vladine politike za pojedinca (zavisnost od vlade kao poslodavca, izloenost ekonomskim pritiscima koji zahtijevaju intervenciju drave, izloenost dravnim ekonomskim restrikcijama, posjedovanje moralnih i religijskih vrijednosti na koje vladina politika ima djejstvo, postojanje znaajnih politikih alternativa, situacije opte krize); (b) obavijetenosti (neposredno sagledavanje posljedica vladine politike, profesionalna uvjebanost i iskustvo u stvaranju slike o optoj situaciji, kontakti i komuniciranje, slobodno vrijeme); (c) pritiska grupe na pojedinca da glasa (potlaenost i otuenje, snaga klasne politike organizacije, uestalost drutvenih kontakata, norme grupa koje se suprotstavljaju glasanju); (d) unakrsnih pritisaka (opreni interesi, oprena obavjetenja i opreni pritisci grupa). Tako e jedna grupa pokazati vei stepen uea na izborima ako vladina politika ima vei uticaj na njene interese, ako je bolje obavijetena, ako je izloena pritisku da glasa, odnosno nije izloena pritisku da glasa za razliite stranke.53 Vaan uticaj na izborno ponaanje moe da ima i izborna kampanja. Pod izbornom kampanjom podrazumijevaju se aktivnosti iji je cilj da
53

Vidi: Politika enciklopedija, Beograd, 1975, str. 373.

102

pridobiju birae za politike programe i kandidate. Glavni organizatori i nosioci izborne kampanje jesu subjekti (obino politike partije, rjee grupe graana i pojedinci) koji uestvuju u izbornom procesu. Karakter izborne kampanje bitno je odreen karakterom politikog sistema i politike kulture drutva. Uticaj izborne kampanje na ishod izbora razliit je. U situacijama kada je ishod izbora, iz nekog razloga, unaprijed poznat, izborna kampanja je nezanimljiva, usputna, svedena na puku formalnost. U obrnutim sluajevima, kada se drutvene grupe i javno mnjenje lome izmeu rivala sa priblino jednakim izgledima na izborni uspjeh, izborna kampanja moe da bude presudna. Tada je izuzetno vano da sredstva informisanja, podjednako partijska kao i ona sa atribucijom javnog servisa, ispunjavaju dva zahtjeva: da striktno potuju demokratske norme i etike standarde i da, pod jednakim uslovima, budu jednako dostupna svim uesnicima izborne utakmice. Od ponaanja medija uveliko zavisi hoe li izborna kampanja protei u znaku spontanog, slobodnog i tolerantnog nadmetanja uesnika izbornog procesa, ili e biti izmanipulisana, dirigovana i na druge naine instrumentalizovana u smjeru koji ne poznaje i ne priznaje autentino izraenu volju demokratski opredijeljenih graana. (4) Izborno zakonodavstvo Izborni proces, ak i kada je rutinski, vaan je trenutak i in odmjeravanja i ocijelnog rasporeivanja politikih snaga u jednom drutvu. To naroito vai u sistemima tzv. plijena, gdje izborni pobjednik monopolie iri krug javnih funkcija i faktiki ima svu vlast. elja uesnika izborne utakmice da sebi pribave takvu mo, objektivno, nosi mnoga iskuenja, ukljuujui i sklonost neregularnim i nedemokratskim postupcima. Kod politikih inilaca sklonih autoritarizmu to moe da bude i ambicija da se cjelokupan izborni proces podvrgne sopstvenoj kontroli, zarad ega se ne preza ni od prevara i najrazliitijih manipulacija (prekrajanja izbornih zakona i izbornih jedinica, nametanja svojih ljudi u izbornim tijelima, podmiivanja i ucjenjivanja stranakih voa i kandidata, birakog tijela i medija, trgovine relevantnim politikim informacijama i glasovima, lairanja i kraa glasova). Da bi se to sprijeilo, ili makar svelo na manju mjeru, te da bi se izabranima dala stvarna demokratska
103

legitimacija, nije dovoljno samo da se voenje izbornog postupka povjerava viestranakim birakim odborima i izbornim komisijama, a njihovo nadziranje meunarodnim posmatraima ili posmatraima iz redova domaih nevladinih organizacija i asocijacija. Za regularnost izbora i postizanje njihove svrhe potrebno je i odgovarajue izborno zakonodavstvo. Izbornim zakonodavstvom reguliu se sva pitanja relevantna za formalno-proceduralni tok izbornog procesa, izborno ponaanje i nansiranje izbora i izborne kampanje. Ovo potonje podrazumijeva ne samo utvrivanje obaveze u pogledu legalizovanja izvora sredstava za potrebe izbora, ve i odreivanje njihovog obima i naina upotrebe. Kontrola zakonitosti izbornih radnji u nadlenosti je redovnih sudova.

104

POLITIKE PARTIJE U DEMOKRATSKOM PROCESU

Nastanak i pojam politikih partija Vrijeme nastanka politikih partija teko je precizno utvrditi. Jedni smatraju da njihove pretee treba traiti u staroj Grkoj, gdje se, uoi bitke kod Heroneje (338. godine p.n.e.), a povodom dogaaja koji e do te bitke dovesti, jasno diferenciraju dva politika bloka (antimakedonski i promakedonski).1 Drugi vjeruju da se zaeci partijskog organizovanja javljaju prvo u Rimu. Svoje uvjerenje temelje na injenici da su tamo, pred kraj perioda trajanja Republike, postojale politike grupacije sa stranakim obiljejima. J. Blondel, tako, ne iskljuuje mogunost da su rimski narodni tribuni i reformatori, braa Tiberije i Gaj Grah, bili prvi partijski lideri sa narodnom podrkom.2 Slino misle i J. Blunli3 i M. Veber.4 M. Prelo, takoe, oznaava stari Rim kao mjesto roenja moderne ideje politikih partija, tvrdei da su i njemaka srednjovjekovna udruenja seljaka (Buntschuh) imala obiljeja organizacije kakvu ta ideja podrazumijeva.5 Trei naglaavaju da se politike partije nijesu mogle javiti prije nego to se aparat javne vlasti institucionalno ne odvoji od drutva i steknu drugi uslovi za izraavanje razliitih interesa graana u odnosu na dravnu politiku. Ti su se uslovi, prema pobornicima ove teze, prvi put stekli u Engleskoj, tokom XVII vijeka, tako da se tek tada, u doba kraljeva arlsa I i arlsa II, formiraju prve politike
1 2 3 4

Vidi: Boidar Tadi, Sociologija politike, Podgorica, 1996, str. 341. Vidi: J. Blondel, Political Parties, London, 1978, str. 33-34. Vidi: J. K. Blunli, Karakter i duh politikih partija, Beograd, 1880, str. 2. Prema: Vladimir Goati, Politike partije, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str. 849. Vidi: Marsel Prelot, Sociologie politique, Paris, 1973, str. 436.

105

partije: Torijevci (kasnije Konzervativna partija) i Vigovci (kasnije Liberalna partija).6 Veina teoretiara saglasna je u tome da su moderne politike partije proizvod XIX vijeka. To je vrijeme nakon graanskih revolucija, kada politika prava i slobode prvi put dobijaju status zakonom garantovanih tekovina, kada vertikalna (aristokratska) struktura politike vlasti ustupa mjesto horizontalnoj (demokratskoj), kada se proiruje birako pravo a parlament armie kao najvia institucija zakonodavne vlasti. Ili, kako bi rekao varcenberg: U cjelini, partije imaju izborno i parlamentarno porijeklo. One se raaju i razvijaju s demokratijom, to e rei sa irenjem parlamentarnih ovlaenja i s narodnim izborima.7 Pojmovno, naziv politikih partija izvodi se iz latinskog part (dio), odnosno partire (dijeliti). Otuda se politike partije, u najoptijem smislu, mogu denisati kao grupe ljudi povezanih nekim zajednikim politikim interesom. Sartori pod politikim partijama podrazumijeva svaku grupu koja se identifikuje sa zvaninim nazivom, koja predlae na izborima i koja je sposobna da putem izbora (slobodnih ili neslobodnih) izabere kandidate za javne funkcije.8 Neki bi, jednostavno, rekli: Stranke su udruenja kojima je cilj politiko djelovanje.9 Politike partije imaju svojstva drutvene grupe, interesne grupe i grupe za pritisak. Ipak, one se od tih grupa razlikuju u nekoliko stvari. Vanijim elementima te razlike, koji se ujedno uzimaju i za konstitutivne elemente politikih partija, smatraju se organizacija - to znai, s jedne strane, da politike partije predstavljaju sisteme teritorijalnih organizacionih jedinica i organa, koji su vertikalno povezani u jedinstvenu organizaciju10 i prilagoeni potrebi da se
6 7 8

10

Vidi: Politika enciklopedija, Beograd, 1975, str. 715. Roger Gerard Schwartzenberg: Sociologie politique, Paris, 1971, str. 334. Giovanni Sartori: Parties and Party Systems, A Framework for Analysis, Cambridge, 1976, str. 63. Paul Marabouto: Les parties politiques, les mouvements sociaux sous la IV Republique, Paris, 1948, str. 3. Pod organizacijom se obino podrazumijeva drutvena tvorevina koju karakteriu: ekasnost ostvarivanja odreenih funkcija, to je i svrha njenog osnivanja i egzistiranja; hijerarhija strukture; pojam slubenosti to se ogleda u prevazi

106

pokriju svi nivoi politike i dravne organizacije drutva, i, s druge strane, da se izmeu osnovnih organizacionih partijskih jedinica (sekcija, elija, prisinkta, milicija, lokalnih komiteta), kojih po pravilu ima puno, i centralnih partijskih organa na vrhu organizacione piramide, nalazi nekoliko organizacionih meustepenica (mjesnih, oblasnih, regionalnih); program - kojim politike partije odreuju svoje ciljeve i blie i dalje zadatke, na ijoj platformi nastoje da dobiju organizovanu i sistematsku podrku javnosti, odnosno birakog tijela; ideologija - razraen sistem uvjerenja, ideja i predstava o drutvu i njegovom ureenju, kao i objanjenja, odnosno racionalizacije uloge i zadataka politike partije u njegovom ouvanju ili preureenju; cilj - koji uvijek jeste, u krajnjoj liniji, osvajanje dravne vlasti, odnosno upravljanje dravom.11 U pogledu ovog posljednjeg, neki autori tvrde da tek kad jedna organizacija kontrolie vlast ili kad je sposobna da obezbijedi i zadri velike izglede da e uzeti vlast, ona ... postaje velika partija ili prava partija.12 Ne treba, meutim, zanemariti ni sljedee injenice: da organizacija nekih politikih partija nije osobito vsta i postojana, a da neke druge drutvene grupe, odnosno interesne grupe i grupe za pritisak, mogu imati veoma iroku i razvijenu organizacionu strukturu, koja se od partijske razlikuje samo po tome to nije zasnovana na tzv. teritorijalnom principu (sindikati); da ima politikih partija ija programska orijentacija nije uvijek sigurna i koje nijesu ideoloki jasno opredijeljene, a da neke druge drutvene grupe (organizacije, pokreti) mogu imati konzistentne programe sa svim elementima ideoloke opredijeljenosti (razne sindikalne grupe, pandemistiki pokreti i pokreti tzv. nove ljevice, enske i omladinske organizacije); da ima politikih partija (osobito onih manjih) koje ne tee uvijek osvajanju vlasti kao
(nadreenosti) zvaninog nad linim; lanstvo, tj. odreen broj lica koja su u njoj okupljena radi ostvarivanja nekog cilja i interesa. Divere o tome kae: Politike partije imaju neposredan cilj da sudjeluju u borbi za vlast; one nastoje da osvoje poslanika mjesta putem izbora, da imaju svoje deputate i ministre, da obrazuju vladu. Grupe za pritisak, nasuprot tome, ne ciljaju niti da osvoje vlast, niti da uestvuju u njoj; one nastoje da ostvare uticaj na one koji dre vlast, da izvre pritisak na njih (Maurice Duverger: Sociologie politique, Paris, 1966, str. 355). E. E. Schattscheider: Party Government, New York, 1942, str. 36.

11

12

107

svom prvom i najvanijem cilju, a da se za vlast bore i razne puistike, odnosno prevratnike grupe. U nekim denicijama politikih partija, kao njihove bitne odrednice istiu se jo i trajnost (makar u smislu da e politiki ivjeti due nego to im se rukovodioci na rukovodeim mjestima zadravaju),13 klasna pripadnost (u smislu da vlast osvajaju i vre u interesu odreene klase),14 opta solidarnost (u smislu da djeluju u okvirima globalnog drutva u kome svaki ovjek uestvuje kao graanin, nasuprot djelatnosti drugih drutvenih grupa koja se temelji na nekoj posebnoj solidarnosti).15 Ne sporei sasvim nijednu od ovih odrednica, treba imati u vidu: da neke politike partije traju veoma kratko, a da neke druge drutvene grupe mogu biti relativno trajne;16 da klasna pripadnost nije svojstvo svih partija (ima partija koje se identikuju kao nacionalne, regionalne, vjerske, ekoloke), a da unutar klase ponekad moe biti vie meusobno veoma razliitih partija; da faktika djelatnost partija moe ponekad da ima obiljeja takve posebne solidarnosti (nacionalnog, vjerskog, pa ak i socijalnog ili kulturolokog karaktera) koja iskljuuje svaku mogunost iskazivanja njihovog lanstva kao graana. Tipologija politikih partija Politike partije sloeni su i meusobno veoma razliiti entiteti. Otuda se i njihova tipologija, odnosno klasikacija, vri po raznim kriterijumima. Jedna od poznatijih, esto korienih klasikacija jeste ona kojom se politike partije dijele na kadrovske i masovne. Ova se podjela upotrebljava u razliitim znaenjima i vri na razliitim osnovama.17 Preovladava, ipak, onaj njen kriterijum i smisao koji je utvrdio M.
13

14 15 16

17

Joseph La Palombara & Myron Weiner: Political Parties and Political development, Princenton, 1996, str. 6. Vladimir Goati: Savremene politike partije, Beograd, 1984, str. 44. Maurice Duverger: Socilogie politique, str. 356. O trajanju pojedinih organizacija R. Vilijams kae: Organizacija moe biti sasvim privremena - kao u sluaju uobiajene interakcije gomile na ulici koja se, ipak, ponaa po nekom ustaljenom redu - ali i relativno trajna, kako je to sluaj kod religioznog, politikog i porodinog grupisanja (Robin Williams: American Society, New York, 1960, str. 473). Jednu od takvih podjela, na primjer, vri V. I . Lenjin. Osnova na kojoj on to radi

108

Divere, insistirajui na strukturalim obiljejima politikih partija. Polazei od toga da postoji korelacija izmeu ove nove strukture partija i razvoja njihove socijalne osnove,18 Divere primjere kadrovskih partija nalazi u konzervativnim liberalnim i radikalnim politikim strukturama zapadne Evrope, dok masovne partije prepoznaje u politikim organizacijama radnike, odnosno socijalistike i socijaldemokratske provenijencije. Karakteristika kadrovskih partija, po Divereu, jeste malobrojno lanstvo i prilino sueno polje djelatnosti. O prvoj karakteristici Divere kae: Kadrovske partije ne nastoje da obuhvate to vei broj lanova, ve da organizuju samo najuglednije: kvalitet im je znaajniji od kvantiteta. Ti se najugledniji pronalaze ili na osnovu njihova prestia koji im obezbjeuje moralni uticaj, ili na osnovu bogatstva koje im pomae da pokriju trokove izbornih kampanja. Oni su organizovani u lokalne komitete, koji teritorijalno odgovaraju granicama izbornih okruga.19 Takva strukturiranost ovih partija opredjeljuje obim i intenzitet njihove aktivnosti. Po Divereovom miljenju, rije je o sljedeem: Njihova itava aktivnost orijentisana je prema izborima i parlamentarnim kombinacijama i zbog te injenice ima polusezonski karakter; njihova administrativna armatura je nerazvijena; njihovo rukovodstvo je najveim dijelom u rukama poslanika i ima naglaeno individualizovanu formu; stvarna mo u njima pripada ovoj ili onoj kategoriji grupisanoj oko parlamentarnog lidera i ivot u partiji se zasniva na rivalitetu malih grupa. Partija se interesuje samo za politika pitanja; doktrina i ideoloki problemi igraju samo malu ulogu; pristupanje u njeno lanstvo je uglavnom
jeste odnos politikih partija prema drutvenoj stvarnosti u kojoj djeluju. Za njega su, naime, vane dvije stvari: prvo, da li je partija revolucionarno opredijeljena, ili ne; drugo, kakva partija najbolje odgovara zahtjevu za revolucionarnim prevratom. U tom kontekstu, razlikovanje kadrovskih i masovnih partija isto je to i podjela ovih na revolucionarne (preferiraju ideju radikalnih promjena postojeeg) i reformistike (zalau se za postepenu reformu postojeeg, ne dovodei u pitanje date institucije poretka). Saobrazno konceptu revolucije koju predvodi, i koja je svoje zadatke trebalo da rjeava upravljanjem iz jednog centra i gvozdenom disciplinom njenih uesnika, Lenjin preferira vrstu, strogo organizovanu partiju, ije jezgro predstavljaju profesionalni revolucionari. Maurice Duverger: Sociologie politique, str. 363. Isto, str. 360.

18 19

109

zasnovano na interesu i navici.20 Tradicionalne kadrovske partije, s takvim osobinama, karakteristine su za drutva gdje postoji konikt izmeu aristokratije i buroazije. To su bile klase male po broju pripadnika i najugledniji su ih savreno predstavljali. Suenost partija je odgovarala suenosti polja politikih konfrontacija i dubljoj prirodi jedne demokratije iz koje su praktino bili iskljueni najvei dijelovi naroda.21 Prema odnosu poslanika prema partijama iji su predstavnici u parlamentu, Divere razlikuje dvije vste kadrovskih partija: elastine, koje su manje centralizovane i iji poslanici u parlamentu nijesu duni da glasaju po striktnim nalozima partije, i stroge, koje se odlikuju veom centralizacijom i veom obavezom poslanika da se u parlamentu pridravaju partijskih instrukcija. Veina kadrovskih partija su decentralizovane i elastine.22 Nasuprot kadrovskim partijama, kao njihova svojevrsna negacija, ali i izraz drugaijih okolnosti i potreba, stoje masovne partije. Divere kae: Masovne partije odgovaraju irenju demokratije koja se otvara gotovo prema cjelini stanovnitva. To stanovnitvo ne moe istinski ostvarivati svoja prava ako bi se ograniavalo na to da jedanput glasa za pune etiri godine, ve samo ako realno i na trajan nain uestvuje u politikom ivotu. A ono to moe uraditi samo preko nove organizacije partije.23 Karakteristika masovnih partija je veliki broj lanova i iroko polje aktivnosti. Masovnost lanstva ovih partija ima dvostruku funkciju: prvo, poveava njihove izglede za veu podrku birakog tijela i uopte podizanje nivoa politikog prestia i ugleda u drutvu; drugo, omoguava im da iz sopstvenih izvora (lanarine) nansiraju izbornu kampanju i druge aktivnosti. irenje polja aktivnosti ovih partija izvan uskih okvira izborne kampanje uslovljeno je potrebama i zahtjevima njihovog lanstva, regrutovanog iz razliitih drutvenih grupa i slojeva i zainteresovanog za znatnije drutvene promjene. Masovne partije su, po pravilu, centralizovane i stroge.
20 21 22

23

Maurice Duverger: Introduction ala politique, Paris, 1964, str. 186-187. Maurice Duverger: Sociologie politique, str. 363. Izuzetak od ovog pravila Divre vidi kod obiju engleskih partija, Konzervativne i Laburistike, iji su lideri obavezno predsjednici vlade, odnosno vlade u sjenci, i iji lanovi u parlamentu zauzimaju stav (glasaju) kako to trai ef njihove partije. Maurice Duverger: Sociologie politique, str. 363.

110

Na slinim elementima temelji se i klasikacija koja razlikuje partije amerikog i evropskog tipa. Karakteristika partija amerikog tipa je u sljedeem: da jedinu svrhu njihovog postojanja predstavlja povremeno povezivanje ljudi radi osvajanja politike (dravne) vlasti i kontrole javnih slubi; da imaju labavu (ak i neodredivu) organizaciju; da vie lie na koalicije razliitih grupa koje objedinjavaju zajednike izborne aktivnosti nego na jedinstvene organizacije; da nemaju ni utvrenih partijskih programa, niti strogih statutarnih normi; da su disciplinovane jedino kada je u pitanju odnos elektora prema lokalnim komitetima, u smislu da oni ne mogu glasati drugaije od dobijenih instrukcija.24 Evropski tip partija razlikuje se od amerikog po sljedeem: to djeluju stalno (neprekidno), a ne samo u vrijeme izbornih kampanji; to imaju vru organizaciju i znatno ire polje angaovanja; to funkcioniu saobrazno svojim programima i statutima, pisanim dokumentima koji unaprijed i precizno odreuju to treba da rade i kako treba da rade; to su ideoloke, tj. ideoloki jasno opredijeljene za svoj idealni projekat drutvenog razvoja i ureenja vlasti (komunistike, socijalistike, socijaldemokratske, liberalne, konzervativne, demohrianske). Politike partije se razlikuju i po odnosu prema demokratiji kao cilju i sredstvu. U tom smislu, dijele se na demokratske i totalitarne. U prvom sluaju, rije je o partijama koje djeluju u demokratskom politikom sistemu, ijem su stvaranju i same doprinijele - ueem u izbornoj utakmici i meusobnim fer nadmetanjem za pridobijanje podrke birakog tijela. U drugom sluaju, partije vre vlast u nekom totalitarnom ili kvazidemokratskom sistemu i najee predstavljaju produenu ruku bilo nekog diktatora, bilo vojne ili politike vrhuke. Pored takvih partija, za druge ili nema mjesta, ili su pak svedene na ulogu pukih transmitera (poslunih, bespogovornih izvrilaca) njihove politike. Postoje, dakako, i drugi kriterijumi klasifikacije politikih partija, vie ili manje bliski izloenim. Tako se partije razlikuju: po ideolokim obiljejima i programskim ciljevima (revolucionarne, konzervativne, partije status quoa)25; po odnosu rukovodstva prema
24 25

Vidi: Boidar Tadi, Sociologija politike, str. 335. Slina ovoj je podjela partija na lijeve (revolucionarne), desne (konzervativne)

111

lanstvu (vrste i labave); po opsegu djelovanja (lokalne, regionalne, internacionalne); po socijalnoj prirodi (pripadnosti) lanstva, odnosno birakog tijela kome su okrenute (radnike, seljake, graanske); po socijalnoj koheziji lanstva i motivu njegovog povezivanja (partije miljenja - njihovo lanstvo nije objedinjeno pripadnou istoj drutvenoj skupini i slinou drutvenog poloaja, ve slinou politikog miljenja, i ideoloke partije - njihovo lanstvo potie iz istih drutvenih grupa i sjedinjuje ga slinost drutvenog poloaja);26 po stepenu u kome partija obuhvata pojedine aspekte ivota svojih lanova (partije individualnog predstavnitva - ogranieno polje rada, nizak stepen politike participacije, aktivnost samo u toku izbora, i partije integracije - tee da obuhvate sve aspekte ivota svojih lanova, aktivne su i izvan izbornih kampanja i imaju vee zahtjeve prema lanstvu);27 po odnosu prema miljenju sljedbenika (reprezentativne zavisno od promjene miljenja sljedbenika, mijenjaju svoju orijentaciju i djelatnost, i mobilizatorske - tee da u skladu sa svojim prethodnim idejama preobrate sljedbenike); po nainu formiranja (one sa direktnim lanstvom - pojedinci u njih stupaju direktno, individualno i na temelju sopstvene odluke, i one sa indirektnim lanstvom - u koje se stupa kolektivno, preko druge organizacije);28 po hijerarhiji vrijednosti (partije socijalne ljevice, koje se zalau za ublaavanje ili, kad su u
i partije centra (tj. partije koje imaju umjerenu orijenataciju i kao takve dre sredinu izmeu desnih i lijevih ekstrema). Ova podjela, ijim se autorom smatra francuski sociolog or Birdo (G. Burdeau: Traite de sciences politiques, Paris, 1968, tome III, str. 286), ima uzor u Veberovoj klasikaciji politikih partija na ideoloke i interesne (ili patronane), s tim to Veberova ideoloka partija odgovara Birdoovoj partiji miljenja (lanstvo se okuplja na osnovu srodnosti ideja, politikih pogleda i miljenja). I obrnuto, Veberova interesna (ili patronana) partija odgovara Birdoovoj ideolokoj partiji (okuplja ljude istog socijalnog porijekla i bliskog drutvenog statusa). Ovaj kriterijum podjele prisutan je i u Divereovoj klasikaciji politikih partija na kadrovske i masovne. Kao tipian primjer indirektne partije, Divere navodi Laburistiku partiju Engleske u njenoj izvornoj organizaciji 1900. godine. On za tu partiju kae: Ona ne regrutuje nikakve direktne pristalice; njene osnovne komitete obrazuju predstavnici sindikata, organizacija uzajamne radnike pomoi, intelektualnih drutava (tipa fabijanskog drutva) koji prihvataju da zajedniki djeluju u politikom domenu (Maurice Duverger: Sociologie politique, str. 368).

26

27

28

112

pitanju komunistike partije, potpuno otklanjanje svake ekonomske neravnopravnosti i socijalne nejednakosti, i liberalne partije, koje postizanje to vieg nivoa linih prava i sloboda i zatitu privatne svojine smatraju najviim vrijednostima). Naravno, niti su ove klasikacije jedine koje je mogue napraviti, niti su kriterijumi po kojima su izvrene po sebi dovoljni i sasvim pouzdani.29 Na profilaciju politikih partija, njihovu konkretnu programsku orijentaciju, oblik organizovanja i nain ostvarivanja drutvene uloge utiu mnogi faktori. Nekad su to vrijeme i razlozi nastanka, nekad drutvena klima u kojoj su nastale,30 a nekad okolnosti u kojima ostvaruju svoje zadatke.31 S promjenom nekog od ovih inilaca mijenja se i njihova priroda i uloga, tako da nijedno njihovo vanije obiljeje nema karakter apsolutno trajnog. Deava se da politike partije: mijenjaju svoju organizaciju i programska opredjeljenja kako bi se prilagodile promijenjenim okolnostima; rade na nov nain i onda kada nijesu izvrile nikakve promjene u svojim ocijelnim programskim opredjeljenjima; nastavljaju da rade po starom i nakon to su se organizaciono i programski prestrojile. Uz to, za partije, kao i za sve druge inioce politike superstrukture drutva, vai pravilo: kad jednom nastanu, poinju da rade saobrazno svojoj unutranjoj logici, slijedei vlastiti interes. Njihov vlastiti interes, meutim, ne
29

30

31

tovie, kod svake od tih kvalikacija ima mjesta za izvjesne nedoumice poput onih koje je imao Rajmon Aron, kada je pokuavao da objasni da li se u polarizaciji ljevica - desnica ispoljava egzistencija dva tipa ljudi iji su stavovi fundamentalno suprotni, ili dvije vrste koncepcija iji se dijalog nastavlja na osoben nain, mijenjajui terminologiju i institucije, ili, najzad, dva tabora ija meusobna borba ispunjava hronike vjekova (Raymond Aron: LOpium des intellectuels, Paris, 1955, str. 15). Na primer, odsustvo otrih klasnih konikata u SAD krajem XVIII i poetkom XIX stolea uticalo je na to da su amerike partije, obrazovane u tom razdoblju, relativno slabo organizovane i spremne na meusobne kompromise... S druge strane, naglaeni drutveni konikti u Francuskoj i Italiji u razdoblju formiranja partija, uticali su na njihovu kasniju iskljuivost i nespremnost za meusobnu kooperaciju (Vladimir Goati: Politike partije, str. 856). O tome najbolje svjedoe prestrojavanja u partijskim sistemima i orijentacijama u zemaljama Jugoistone Evrope tokom posljednje decenije XX vijeka, karakteristina po razlaganju (raspadu) jedinstvenih komunistikih partija na veliki broj grupacija (stranaka) sa najrazliitijim ideolokim i politikim opredjeljenjima.

113

korespondira uvijek sa interesom socijalnih, politikih, nacionalnih i inih drutvenih grupa iz kojih su nastale, a moe da mu bude i sasvim suprotan.32 Kad do toga doe, mogue su mnoge neloginosti, meu kojima i to: da partije produktivistikog nazora (zainteresovane za ekonomski razvoj po svaku cijenu) ponu da se bave pitanjima lijevih sinakura (socijalna pravda i jednakost), i obrnuto; da se zakleti ateisti svojski angauju na poslovima vjerske obnove; da masovne partije izvorne demokratske orijentacije u jednom sluaju prerastaju u vrste i disciplinovane organizacije, a u drugom se pretvaraju u amorfne skupine gotovo izgubljenih pojedinaca kojima beskrupulozno manipuliu otueni centri. U takvim situacijama, navedene klasikacije, ve po sebi dovoljno nesigurne, jo vie gube na uvjerljivosti. Funkcije politikih partija Politike partije izraz su i reprezentant razliitih interesa pojedinih dijelova drutva, koji su u meusobnim konkurentskim odnosima i jedni drugima ele da se nametnu. To ih ini obaveznim i odgovornim za iznalaenje puteva i sredstava kojima e se interesi koje zastupaju ostvariti. Budui da dravna vlast u tom pogledu obeava najvie, osnovna i najvanija funkcija politikih partija jeste: prvo, da obezbijede prohodnost svojih lanova ka toj vlasti, u mjeri koja im omoguava da je mogu da organizuju, ili barem da na nju znatnije utiu; drugo, da tu vlast vre, preko svojih predstavnika ili opunomoenika, na nain koji e omoguiti optimalno realizovanje njihovih interesa i ciljeva. Usljed toga, dobijanje veine glasova na izborima, odnosno sticanje prava da sastave vladu, za politike partije je vanije od svih drugih oblika i sadraja na kojima poiva njihov ugled, presti i uticaj.
32

Eklatantan primjer u tom pogledu je ponaanje Faistike stranke u Italiji, krajem druge decenije XX vijeka. Program borbenih fascia, iz juna 1919, obavezivao ju je na demokratske i progresivne akcije i poduhvate (ustavnu reformu kojom bi se uvelo opte pravo glasa, proporcionalno zastupnitvo i aktivno i pasivno birako pravo ena; socijalne reforme i predaju upravljanja fabrikama i javnim slubama radnikim organizacijama; progresivni porez na kapital; reviziju ugovora o ratnim isporukama; zapljenu 85% ratnih prota). Njena politika, meutim, imala je sasvim drugi smjer (Vidi: R. de Felice, Mussolini il revoluzionario, Torino, 1965, str. 742-745).

114

Rezultat izborne utakmice indikator je, a nerijetko i jedini kriterijum, svekolike vrijednosti i uspjenosti politikih partija. Obezbjeenje odgovarajue podrke birakog tijela poslanikim kandidatima, odnosno organizovanje vlasti na nain koji e potvrditi smisao postojanja politikih partija, sloen je i suptilan proces. On, pored ostalog, podrazumijeva: da izvorni interesi, radi ije su artikulacije politike partije nastale, dobiju tretman ocijelnih (jer je uslov da sauvaju svoju socijalnu osnovu, kao i podrku koju otuda dobijaju); da se promocija izvornih interesa vri na nain koji nee suziti prostor za iskazivanje drugih, i drugaijih, interesa, niti eliminisati mogunost da izvorni i ti drugi interesi budu harmonizovani (to je pretpostavka da eventualno pridobiju dio birakog tijela izvan svoje socijalne osnove i time poveaju izglede za postizanje onoga radi ega su osnovane); da se sve to prikae - ne samo kao najvie i najbolje to one mogu postii ve i kao krajnji domet i globalni cilj uopte.33 Svaka politika partija sa tim obavezama suoava se na svoj nain, zavisno od toga koje vrijednosti preferira i koliko objektivno moe da ih ostvari.34 Postoji, meutim, izvjestan broj funkcija koje svaka politika partija uesnica izbornog procesa nuno vri, bez obzira na to da li se te funkcije razvrstavaju po trolanoj emi (a. uticaj na formiranje javnog mnjenja; b. nominovanje poslanikih kandidata; c. raspored izabranih
33

34

Oko toga to su osnovne vrijednosti politike, nema saglasnosti. Pokuavajui da doprinese razjanjenju tog pojma, Derald Pomper, na primjer, smatra da bi se njime mogli obuhvatiti: ostvarivanje opteg dobra putem politike, unapreivanje politike stabilnosti, zatita pojedinaca od prijetnji drugih (pojedinaca i drave), podsticanje opteg razvoja pojedinaca i linosti, selekcija primjerenog politikog vostva (Gerald M. Pomper: Voters, Elections and Parties, Oxford, 1988, str. 2). Drugi autori, zavisno od stanovita s kojeg prilaze ovom pitanju, preferiraju druge ciljeve i vrednosne kategorije, tako da neki istiu u prvi plan slobodu linosti uopte, drugi slobodu shvaenu kao jednakost pred zakonom i jednakost ansi za linu armaciju, trei ekonomske slobode i socijalnu jednakost. Tipologija koju je u tom pogledu napravio Arnold Breht, na temelju procjene kojim vrhunskim politikim ciljevima i vrijednostima tee pojedini idealni tipovi partija, sugerie, na primjer, da socijalisti preferiraju jednakost, liberali slobode, demokrati veinski princip odluivanja, religiozne partije otkrovljenje, legitimisti vlast i autoritet, faisti i nacisti vostvo i grupu (Prema: Boidar Tadi, Sociologija politike, str. 366).

115

na funkcije u vlasti),35 ili po etvorolanoj emi (a. prepoznavanje, razvijanje i usvajanje odgovarajueg izbornog programa i njemu prilagoene politike ideologije; b. mobilizacija i socijalizacija podrke birakog tijela; c. artikulacija i agregacija drutvenih i ekonomskih interesa; d. regrutacija elite i sastavljanje vlada).36 U prvom redu, obaveza je politikih partija u izbornom procesu da optiranom birakom tijelu (ali i ostalim graanima) ponude svoje izborne programe, koji su uvijek programi rjeavanja izvjesnih drutvenih pitanja i problema. Da bi ti programi odista odraavali potrebe i mogunosti bilo dijela drutva, bilo drutva u cjelini, i izgledali ostvarljivi, na njihovoj izradi angauju se timovi strunjaka. Istovremeno se: organizuju nova istraivanja; vri priprema odgovarajuih kadrovskih i materijalnih resursa; obavljaju razni kolateralni poslovi. Tim postupkom politike partije vre dvostruku funkciju: nude projekte drutvenog razvoja i podstiu razvoj materijalnih i duhovnih snaga neophodnih za realizaciju tih projekata. Zatim, politike partije obavezne su da tokom predizborne kampanje uvjere birako tijelo (i graane u cjelini) u ispravnost i vanost svojih programskih opredjeljenja, i na toj osnovi dobiju njihovu podrku. Da bi se to postiglo, nije dovoljna samo propagandna akcija partijskih mainerija, koja e vjeto sroenim sloganima uticati spolja na svijest i opredjeljenja onih ija se podrka trai. Komunikacija partija s cjelokupnom javnou - ma koliko dobra i ekasna u formiranju uvjerenja (tzv. javnog mnjenja) da je njena politika ne samo saglasna sa datim (predizbornim) obeanjima (to je potvrda njene postojanosti i ozbiljnosti) nego i bolja od alternativne (tj. politike drugih partija) i, kao takva, prihvatljivija od nje - ne smije imati karakter neega jednokratnog, zarad jedne potrebe spolja nametnutog. Politike partije uglavnom pretenduju na dugoronije uee u vrenju vlasti, to je najee uslov za ostvarivanje njihovih programskih projekata. Njima je, stoga, potrebna dugorona, stabilna i sve ira podrka. I to podrka utemeljena ne na simpatijama za neki uzgredni hrabar izlet ili lukrativan potez ve na uvjerenjima u ispravnost cjelokupne njihove
35 36

Vidi: Roger-Gerard Schwartzenberg, Sociologie politique, Paris, 1971, str. 337. Uporedi: Barrie Axford, Gary K. Browing, Richard Huggins, Ben Rosamond, John Turner: Uvod u politologiju, Zagreb, 2002, str. 353.

116

politike orijentacije. Dobijanju takve podrke, tj. saglasnosti graana s njihovim idejama i projektima uopte, jednako kao i mjerama javne politike za koje se zalau u parlamentu i van njega, na unutranjem i na spoljnom planu, prilagoena je cjelokupna djelatnost partija, raunajui i njihovu ideologiju. U tu svrhu, politike partije svoju redovnu propagandu i akciju pojaavaju djelatnou raznih kurseva, seminara, strunih i naunih rasprava, povremenih i stalnih kola, ukljuujui, ponekad, i ocijelni kolski sistem zemlje. Tim postupkom politike partije vre vanu vaspitno-obrazovnu funkciju, kojom su obuhvaeni ne samo njihovi lanovi i simpatizeri nego i mnogo iri krugovi ukupnog graanstva. Dalje, politike partije su obavezne da tokom predizborne kampanje, ili ak i u vrijeme priprema za nju, identikuju i valjano artikuliu one drutvene pojave i probleme koji najvie okupiraju panju graana i ije politiko aktuelizovanje i rjeavanje odgovara ne samo njihovim trenutim interesima i potrebama ve ima i trajniju (istorijsku) relevanciju. U protivnom, izborni programi politikih partija bie sraunati na to da jednoj drutvenoj grupi donose trenutnu korist na raun trajne drutvene tete. I obrnuto, kad su koncipirani tako da uvaavaju iri drutveni kontekst, ti programi predstavljaju dio njegove interesne strukture i kao takvi objektivno su prihvatljivi i za onaj njegov dio kome nijesu izriito okrenuti. Svjesne toga, politike partije nastoje da poveu divergentne i sukobljene interese, pomognu jednima da prevladaju apatiju, drugima da otklone osjeaj izgubljenosti, treima da nau utoite i oslonac za svoje akcije. Takvim postupkom politike partije vre vanu integrativnu i socijalizirajuu funkciju, koja moe biti, a esto i jeste, odluujua za smjer i karakter kretanja jednog drutva i drave na dui rok.37 Najzad, politike partije, pripremajui se za izbore, vre odabir i pripremu kadra za funkcije u vlasti (parlamentu i vladi). Od toga
37

Ta funkcija politikih partija, i njen uinak, ponekad se shvataju i priznaju sa zakanjenjem. Upozoravajui na to, Prelo kae: Brojne su dravnike njihovi suvremenici slabo shvaali. Ono to e ih kasnije opravdati, a kadto im ak biti i na diku, isprva im je podmetano kao zloin, ili ih je barem diskreditiralo... Nasuprot tome, kontinuitet, koji predstavlja stranka, omoguava da se pravednost jednom pokae. Tako je u Engleskoj smjenjivanje stranaka na vlasti stabiliziralo i moraliziralo javni ivot (Marcel Prelot: Politike institucije, str. 86).

117

kojem tipu partija pripadaju, i koje politike vrijednosti preferiraju umnogome zavisi irina i socijalna razuenost njihove kadrovske baze, u smislu da li kadrove regrutuju samo iz sopstvenih redova ili i iz redova simpatizera, sljedbenika i drugih (tzv. nestranake linosti, nezavisni intelektualci, eksperti). U oba sluaja, izbor kadrova vri se po kriterijumima: lojalnosti, odnosno saglasnosti sa logikom i lozojom partijskog programa (koja se podrazumijeva, makar kao preutna, i kod tzv. politiki neutralnih kadrova-eksperata), jer je to uslov za primjerno angaovanje na njegovoj realizaciji; strunosti, jer se ona smatra vanom pretpostavkom kvalitetne realizacije konkretnih programskih sadraja; linog i porodinog ugleda i profesionalne etike, jer ovi kvaliteti uvijek imaju izvjestan uticaj na mogua opredjeljenja biraa, a veoma su vani i za opti ugled politikih partija. U nekim situacijama, naroito u tzv. sloenim drutvenim prilikama (krizama), strunosti i moralnom prestiu kandidata pridaje se vei znaaj nego drugim njihovim osobinama. Ta injenica, kao i injenica da s razvojem civilizacije rastu zahtjevi koje kadrovi na svim nivoima i funkcijama treba da zadovoljavaju, obavezuje politike partije ne samo na paljivost pri izboru postojeih kadrova ve i na pripremu i kolovanje novih. Radei to, one vre funkciju svojevrsnog tvoritelja i promotora politikih elita. Zahvaljujui ovim funkcijama, za koje M. Prelo kae da su organske i disciplinirajue, pedagoke i intelektualne, povijesne i moralizatorske,38 politike partije su izrasle u izuzetno mone faktore. One, svojim ideologijama i politikama, koje usmjeravaju veoma uigrani rukovodei timovi, a podrava nerijetko ogromno, nekad i viemilonsko lanstvo, bitno odreuju deavanja ne samo unutar pojedinih naroda i drava nego i u meunarodnim okvirima i odnosima.39 Razumije se, taj uinak nije svuda isti, i zavisi od niza momenata. Tako, na primjer, ima situacija u kojima je uinak politikih partija limitiran optim
38 39

Vidi: Isto, str. 85-86. Kao tipian za objanjenje koliko i kako partije svojim angaovanjem vre uticaj na drutvo, moe se uzeti primjer Kine i Indije, koje su krajem etrdesetih godina XX vijeka startovale s priblino istih pozija, da bi nekoliko decenija kasnije bile u mnogo emu bitno razliite. Slinu sliku daje i uporeenje Austrije i ehoslovake (do 1989), kada je ova potonja, usljed sloma realnog socijalizma, napravila zaokret u svom razvoju (Vidi: Vladimir Goati, Politike partije, str. 858).

118

okolnostima u kojima djeluju. One, tada, po pravilu, ostvaruju manje nego to bi inae mogle, radei pri tome i ono to ne bi htjele. Zatim, za faktiki uinak politikih partija od vanosti je i to da li su na vlasti ili u opoziciji. Kad su na vlasti, samostalno ili u koaliciji sa drugima, njihova politika ima mnogo vei uticaj na drutvena kretanja nego kad su u opoziciji. Najzad, tu je i faktor relativnosti uinka svakog pojedinanog subjeka politike i politikog. Blondel je u pravu kad kae: Poput drugih ovjekovih organizacija, politike partije ne zasluuju ni hvalu ni kritiku, koja im se povremeno upuuje. Moda je nerealno oekivati da politike partije ujedine neku podijeljenu zemlju, da uistinu predstavljaju njeno stanovnitvo i da budu temelj njenog drutvenog i ekonomskog razvitka. Oscilacija izmeu cininih kritika i pretjeranih nada moe jednostavno biti odraz toga da posmatrai ne uviaju kako jedna ljudska institucija moe postii tek ograniene rezultate u kratkom razdoblju.40 Takva mo politikih partija, zavisno od tipa kojem pripadaju, ima razliite posljedice, osobito u vrednosnom smislu. Na primjer, politike partije tzv. predstavnikog tipa (nazvane po tome to u parlamentima predstavljaju interese dijela birakog tijela) provjeravaju svoje orijentacije i funkcije u dvostrukom nadmetanju s konkurentima: onom u izbornom procesu, i onom u parlamentarnom radu. U oba sluaja, jako je vano hoe li iz tog odmjeravanja izai jae, sa veim ugledom i uticajem, ili ne. Zato one u parlamentima slijede naloge svog birakog tijela, nastojei da njegovo jednom dobijeno povjerenje transformiu u trajnu podrku. I to utoliko prije to birako tijelo, nezadovoljno nainom na koji one zastupaju njegove interese u parlamentu, ili eventualno privueno izglednijim (lukrativnijim) solucijama koje nude njihovi konkurenti, moe da promijeni raspoloenje. Izgledi da iz te interakcije (koja opstojava na konkurenciji vrijednosti i demokratskoj kontroli) proizau pozitivni efekti po ukupan drutveni razvoj, realni su. Iskustva s politikim partijama tzv. direktivnog tipa (karakteristine za totalitarna drutva) znatno su drugaija. Takve partije faktiki nemaju konkurenata, pa time ni potrebu da se bore za naklonost birakog
40

J. Blondel: Voters, Parties and Leaders, London, 1963, str. 162.

119

tijala. Umjesto da u parlamentu i van njega slijede volju i tite interese graana, one im nameu svoju volju i interese direktivnim putem. Jer, kae Aron, kada jedna stranka, i samo jedna, ima monopol politikog odluivanja, drava je neodvojivo vezana za nju.41 Parlament postaje mjesto formalne promocije volje vlade, a vlada - izvrni organ partije. U faizmu, na primjer, jedinstvo dravnog aparata i vladajue, totalitarne stranke ostvaruje se na dva naina: deklarisanom optom potrebom da sve bude inkorporirano u dravu i njoj podreeno,42 i personalnom simbiozom dravnih i partijskih organa. Duce del fascismo (voa faistike stranke) ujedno je Capo del Governo (ef vlade). On je osloboen kontrole parlamenta, nezavisan je u odnosu na efa drave i ima pravo da donosi zakone. Veliki faistiki savjet je pomono konsultativno tijelo efa vlade, kome ovaj predsjedava kad prisustvuje njegovim sjednicama. Takva koncentracija moi, kae Alfredo del Roko, postoji zbog toga to ocjenjivanje situacije u zemlji, koja je tako sloena, tako razliita od one to proistie samo iz brojanog zbira glasova, i koju izborni dom zastupnika vie ne predstavlja, moe izvesti samo ef drave koji je po svom poloaju postavljen iznad svih suprotstavljenih snaga, i koji je, prema tome, vie nego bilo ko drugi, u stanju da ih ocjenjuje.43 Slino je i kod nacionalsocijalizma, ija deviza glasi: Ni u jednom predstavnikom domu, ni u jednom senatu, nema mjesta glasanju. To su institucije za rad, a ne maine za glasanje. Pojedini lan ima savjetodavni glas, ali nikad odluujui. Odluujui glas imaju samo odgovorni predsjednici.44 Odgovorni predsjednik je Fuhrer (voa) jedine (Nacionalsocijalistike) partije koja ima potrebni legitimitet,45 koji je istovremeno i kancelar i predsjednik Reicha. Voa je, uz to, i vrhovni sudija, jer, kako Hitler
41 42

43 44 45

Rajmond Aron: Demokracija i totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 90. Musolini, u tom smislu, kae: Za faizam, drava je jedan apsolut, pred kojim su individue i grupe relativ. Individue i grupe shvatljivi su, ukoliko su u dravi (B. Musolini: O korporativnoj dravi, Beograd, 1937, str. 543). Alfredo Rocco: Scritti e discorsi politici, Milano, 1938, tomo III, str. 207. Adolf Hitler: Mein Kampf, Milano, 1938, str. 137. U Njemakoj je Socijademokratska partija zabranjena 1933, a zatim je dolo do samoponitavanja svih graanskih politikih partija, te unikacije sindikata, omladinskih i enskih organizacija i njihovog potpunog potinjavanja volji i odlukama legitimne partije.

120

kae, njegovo djelovanje predstavlja isto pravosue, koje nije podreeno pravdi, ve je ono najvia pravda.46 Stoga, desi li se da postojei zakoni ograniavaju vou, donose se novi po skraenom postupku. Zakonom iz aprila 1942, usvojenim radi to ekasnijeg voenja borbe za opstanak njemakog naroda, Hitler je proglaen za jedinog nosioca politike volje koja proizvodi pravo. Obrazloenje tog postupka je kratko i veoma precizno: Firer, u svom svojstvu voe drave, efa vlade i vrhovnog izvrnog efa, vrhovnog sudije i voe stranke, mora imati mogunost da prisili, ako je to potrebno, svim raspoloivim sredstvima... svakog Njemca... da izvri vlastitu dunost.47 Spajanje funkcije sekretara CK SKP(b) i predsjednika Vijea narodnih komesara u Staljinovoj linosti nastavak je iste prakse, sa istim posljedicama, samo sa drugaijim ideolokim predznakom. Utoliko vie to je ta partija, kako Staljin kae, rukovodilac drave, koji ne deli niti moe deliti rukovodstvo sa drugim partijama, i bez kojeg se ne reava nijedno vano politiko ili organizaciono pitanje.48 Ovi primjeri odista potvruju Paretov osnovni socioloki zakon politikih partija, koji glasi: Politika partija je organizacija koja raa vlast onih koji su izabrani nad onima koji biraju, mandatara (zastupnika) nad onima koji daju mandat, delegata nad onima koji su ih delegirali.49 Partijski sistemi Potreba za politikim partijama izvire iz nemogunosti graana da svoju armaciju, kao ravnopravnih politikih subjekata, ostvare pojedinano. U osnovi graaninove nemoi da politiki individualno djela i ostvaruje neke vanije ciljeve ne nalazi se samo princip da, kako bi Konstan rekao, nijedan pojedinac... nema pravo da ostatak naroda podvrgava svojoj pojedinanoj volji.50 Nije rije ni samo o injenici, na koju ukazuje isti autor, da izgubljen u mnotvu, pojedinac gotovo
46 47 48 49 50

Prema: Positionen und Begriffe, Hamburg, 1940, str. 200. Prema: Francesco Valentini, Moderna politika misao, Zagreb, 1982, str. 349. J. V. Staljin: Pitanja lenjinizma, Beograd, 1946, str. 123, 129. Prema: Robert Dal, Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 369. Benjamin Konstant: Naela politike i drugi spisi, Zagreb, 1993, str. 14.

121

nikad ne osjea da obnaa bilo kakav utjecaj.51 Radi se, naprosto, o tome da unutranja logika po sebi sloenog i suptilnog politikog upuuje njegove subjekte na meusobno povezivanje i udruivanje, saobrazno ciljevima i interesima koje u njemu, i posredstvom njega, ele da ostvare.52 Ta nunost povezivanja ne samo da raa potrebu za politikim partijama i njihovom posrednikom ulogom u tom procesu, nego u velikoj mjeri uslovljava da se one javljaju kao gotovo jedini relativno trajni okvir i oblik u kome, i preko koga, graani realizuju (iskazuju i ostvaruju) svoju politiku volju. No, koliko e se, i kako e se, politike partije iskazati u tom svojstvu, umnogome zavisi od tzv. partijskih sistema. Kad se govori o partijskim sistemima, ne misli se na politike partije kao sisteme, mada one to jesu.53 Pod partijskim sistemima podrazumijevaju se skupovi dviju ili vie politikih partija koje u odreenom drutvu konkuriu za vlast.54 Partijski sistemi se razlikuju zavisno od broja politikih partija obuhvaenih tim skupovima. Otuda i njihovi nazivi: jednopartijski, dvopartijski i viepartijski.55 Pojedini autori dalje razlau ovu trojnu klasikaciju. M. Divere, tako, pored istih dvopartijskih sistema, razlikuje i jedan paradualistiki sistem (karakteristian po tome
51 52

53

54

55

Isto, str. 170. Sartori bi kratko rekao: Moderno drutvo ne moe biti ostavljeno nekanalizovano (Giovanni Sartori: Parties and Party Systems, str. 42). Nil Mekdonald (Neil A. McDonald: Party Perspectives: A Survey of Writings) smatra da politike partije imaju gotovo sva svojstva svih pet osnovnih drutvenih grupacija: grupa, udruenja, organizacija, institucija i sistema (Prema: Boidar Tadi, Sociologija politike, str. 371). Pod vlau za koju konkuriu politike partije podrazumijeva se politika vlast na nacionalnom nivou, tj. dravna vlast. Ovo, dakako, ne znai da politike partije nijesu zainteresovane za vlast na niim (lokalnim i srednjim) nivoima, i da ovu ne vre i onda kada ne uspijevaju da se domognu centralne (najvie) vlasti. U pitanju je uobiajeno poimanje vlasti, tako da kad se kae da je neka politika partija na vlasti ili u opoziciji, to znai da je ona na vlasti ili u opoziciji na nacionalnom nivou (Vidi: Vladimir Goati, Politike partije, str. 851). Ima autora koji smatraju da se ne moe govoriti o jednopartijskim sistemima. Sartori, na primjer, priu o jednopartijskim sistemima smatra neloginom, budui da jedna partija ne moe proizvoditi partijski sistem (Giovanni Sartori: Parties and Party Systems, str. 43)

122

to meu vie partija koje uestvuju u vlasti dvije imaju glavnu ulogu). Divere takoe smatra da se, meu viepartijskim sistemima, svojim osobenostima izdvaja etvoropartijski sistem (karakteristian za skandinavske zemlje), koji je nastao cijepanjem ranijih lijevih (progresivnih) i desnih (konzervativnih) partija na umjerena i ekstremna krila.56 ovani Sartori, pak, razlikuje tri tipa jednopartizma: totalitarni (karakteriu ga totalitarna ideologija, mobilizacija oslonjena na nasilje, destruktivan odnos prema spoljnim grupama, transmisionizam i arbitrarnost); autoritarni (karakteriu ga netolerantna ideologija, iskljuivost prema spoljnim grupama, subgrupna nezavisnost ograniena na nepolitike grupe, arbitrarnost); pragmatski (karakteriu ga relativno mali uticaj ideologije, nizak stepen nasilja, apsorpcijski odnos prema spoljnim grupama, tolerancija subgrupne nezavisnosti, ograniena arbitrarnost). U okviru viepartizma, Sartori razlikuje dvije vrste sistema: one sa ogranienim pluralizmom i one sa ekstremnim pluralizmom. Smatra, takoe, da se moe govoriti o jo jednom tipu partijskih sistema - tzv. atomiziranim sistemima.57 Koji e partijski sistem biti u nekom drutvu (dravi), zavisi od vie momenata. Obino se smatra da nastanku jednopartijskih sitema pogoduju: stanje drutvenih kriza, kada se javlja potreba za ujedinjavanjem svih socijalnih i politikih subjekata radi traenja brzog i ekasnog izlaza iz nje (sluaj Italije i Njemake izmeu dva svjetska rata), i postrevolucionarno stanje, kada se javlja potreba za koncentracijom moi i centralizacijom upravljanja radi uvrivanja nove vlasti i saniranja problema izazvanih naglim drutvenim promjenama (primjer zemalja istone Evrope nakon Drugog svjetskog rata). Jednopartijski sistemi svojstveni su, generalno, drutvima ija je drava unitaristiki ureena. Nastanku dvopartijskih sistema pogoduju drutva sa stabilnim dihotomnim podjelama, uglavnom socijalno-ekonomskog karaktera. Viepartijski sistemi nastaju, po pravilu, u drutvima karakteristinim po viestruko zaotrenim socijalno-ekonomskim koniktima i/ili podijeljenim po nacionalnoj, religijskoj, rasnoj, regionalnoj osnovi. Ova uzrono-posljedina veza,
56 57

Vidi: Maurice Duverger, Sociologie politique, str. 428. Vidi: Giovanni Sartori, Parties and Party Systems, str. 131-201.

123

meutim, nije apsolutna. Niti se ona svuda na isti nain, i u istoj mjeri, ispoljava, niti je jedino ona relevantna za nastanak pojedinih tipova partijskih sistema. Na to mogu da utiu i drugi momenti, ukljuujui tradiciju, politiku kulturu, stepen ostvarivanja ljudskih prava i sloboda, kretanja u susjednim zemljama i meunarodnoj zajednici. Osim toga, vanost i uticaj istih inilaca nijesu svuda isti, ak ni u istom drutvu u razliitim razdobljima. Otuda i pojave: da neki partijski sistemi nastaju u za njih netipinim okolnostima; da neki partijski sistemi opstaju u okolnostima koje su znatno drugaije od onih u kojima su nastali, zadravajui pri tome svoja ranija svojstva ; da neki partijski sistemi, stvoreni van odgovarajueg drutvenog konteksta, sami stvaraju okolnosti koje odgovaraju njihovom opstojanju; da formalno istovjetni partijski sistemi u razliitim (geografskim i drugim) podrujuma, razliito funkcioniu.58 Ne postoji, dakle, zakonitost ni u pogledu uslova nastanka partijskih sistema, ni u pogledu njihovog opstanka. Ta primjedba vai i za Sartorijevu konstataciju da je odluujui uslov za nastanak viepartijskog sistema irenje izbornog prava, dok za monopartizam, odluujua prethodna njenica jeste pojava politizovanog drutva.59 Jer, viepartizma je bilo i u uslovima relativno ogranienog izbornog prava,60 kao to je jednopartizma bilo i u zemljama sa veoma rairenim birakim pravima (bive socijalistike drave u istonoj Evropi). Nema apsolutne pravilnosti ni u tome kako se pojedini partijski sistemi reektuju na razvoj demokratije i njenu stabilnost. U principu, smatra se da su jednopartijski sistemi mnogo manje u funkciji demokratije i demokratskog nego dvopartijski i viepartijski.
58

59 60

Bavei se tom pojavom, Divere kao primjer uzima viepartijske sisteme u nordijskim i sredozemnim zemljama. Razliku izmeu stabilnih sistema, u prvom, i nestabilnih, u drugom sluaju, on ne tumai uticajima klima, mada, kako u ali kae, sve upuuje na stare Monteskjeove teorije o uticaju klime na temperamente ljudi. Po njemu, razlike o kojima je rije proizilaze iz injenice da su nordijske partije bolje organizovane, da su stroe, koherentnije od onih na Jugu (Maurice Duverger: Sociologie politique, str. 431). Zato su prve organizovanije, stroe i koherentnije od drugih, Divere ne objanjava. Giovanni Sartori: Parties and Party Systems, str. 42. Britanski dvopartizam, na primjer, postoji u XVIII vijeku, dok je opte pravo glasa za mukarce i za ene prvi put uvedeno tek krajem XIX vijeka (1893, na Novom Zelandu).

124

Ovo ve i zbog toga to jednopartijski sistemi, zbog okolnosti u kojima nastaju, kao i usljed odsustva konkurencije i kontrole, vie inkliniraju autoritarizmu i centralizmu, nedjeljivoj i niim ogranienoj vlasti, obezliavanju pojedinaca i subordinaciji nieg prvom pretpostavljenom. Ako su i ponikli iz spontane inicijative masa, nastale iz potrebe da se dravi da racionalna orijentacija, jednopartijski sistemi, nakon prvih uspjeha ili makar obeanja da e opravdati svoje postojanje,61 gotovo neizbjeno evoluiraju u totalitarizam. Prvi, i dovoljno uvjerljivi, indikatori tog trenda jesu: nansiranje tih partija iz budeta; personalna unija izmeu njihovih vostava i vrilaca najvanijih dravnih funkcija; situacija u kojoj organi vlasti vie usmjeravaju djelatnost tih partija nego obrnuto. Doda li se tome gotovo zakonita tendencija otuivanja partijskih rukovodstava od lanstva, to znai i oslobaanje od njegove demokratske kontrole, pretvaranje jedine partije u dravnu partiju neizbjeno je. To vie nije grupacija proizila iz okupljanja osoba koje dijele ista uvjerenja, u nadmetanju s drugim politikim grupama, i koja utjee na vladu zbog svoje izborne i parlamentarne moi. Ona postaje slubena formacija, javni organ, sluba jednog novog tipa, eklezijastika, vojna i policijska, usporediva istodobno s Crkvom, vojskom i dopunskom policijom, koja stvara stanovite dotad nepostojee forme dravne centralizacije, a osobito odreenu duhovnu centralizaciju.62 Pozitivan uticaj dvopartijskih i viepartijskih sistema na demokratske procese i odnose gotovo je neupitan. U osnovi takvog suda nalazi se, pored ostalog, lozofema: im ima nekoliko grupa, pojedinac odrava svoju samostalnost zahvaljujui njihovom suparnitvu; nijedna od njih ne da drugoj da njime potpuno ovlada, i prema tome, onaj drutveni nadzor i pritisak koji pojedinac nikada ne bi mogao umanjiti vlastitim naporom i otimanjem, umanjuje se, tako rei, sam od sebe usled razgranavanja drutva u mnogobrojne grupe.63 Meutim, kad su u pitanju (pro)ocjene o tome koji je od pomenuta dva sistema u tom pogledu pogodniji, argumenti su podijeljeni.
61

62 63

Na primjer, zapoljavanje 17 miliona radnika, po dolasku Hitlera na vlast, ili realizacija programa posao i stan za sve, u vrijeme Staljinove vladavine. Marcel Prelot: Politike institucije, str. 129-139. Slobodan Jovanovi: Pluralizam, u: Harold Laski, Politika gramatika, Beograd, 1933, knj. I, str. XVIII.

125

Prednosti dvopartijskih (agregativnih) sistemima jesu: politiko segmentiranje drutva samo na dva dijela, pri emu se u svakom od tih velikih dijelova povezuju i pomiruju najrazliitije socijalne, profesionalne, etnike, jezike i druge grupacije; mogunost biraa da se opredijele izmeu dva jasna koncepta (projekta, programa) javne politike; umjerenost, jer dvije glavne stranke moraju da se bore za naklonost biraa sa centra politikog spektra, radi ega zagovaraju umjerenu, centristiku politiku;64 slinost politikih programa konkurentskih partija (najee se razlikuju samo u odnosu na neko pitanje spoljne ili unutranje politike), usljed ega se deava da neki lanovi odreenih socijalnih grupa, nacionalnih i vjerskih zajednica, ak i porodica, podravaju jednu partiju, a drugi lanovi istih tih grupa drugu partiju, ime se vie ublaavaju nego podstiu drutvene podjele i sukobi; stabilnost i trajnost jednostranakih kabineta. Za razliku od dvopartijskih sistema, ije prednosti neki teoretiari smatraju apsolutnim,65 viepartijski sistemi imaju neotklonjivu manu - nestabilni kabinet. Jer, to je vei broj suprotstavljenih grupa koje formiraju veinu, to je tee zadovoljiti ih sve, a time je i poloaj kabineta slabiji i nestabilniji.66 Na drugoj strani, meutim, smatra se da dvopartijski sistemi, upravo zbog svoje centristike orijentacije, ne agregiraju sve relevantne drutvene interese i ciljeve. Ta ih jednostranost ne samo liava mogunosti da politiki mobiliu raspoloive drutvene potencijale, nego dovodi u neravnopravan poloaj drutvene grupe, zajednice i regije iji interesi nijesu obuhvaeni njihovim programima i politikom. Dvopartijski sistemi, uz to, predstavljaju grobnicu malih partija: svodei na minimum, ili sasvim eliminiui njihove anse za uestvovanje u vlasti, marginalizuju ih i gotovo sasvim potiskuju s politike scene.67 Viepartijski (frakcionizovani) sistemi, pak, pruaju
64 65

66 67

Arend Lajphart: Modeli demokratije, Podgorica, 2003, str. 117. Louel, tako, smatra aksiomom u politici da i u zakonodavnim tijelima (parlamentima) budu dvije stranke, i samo dvije stranke... kako bi parlamentarni oblik vladavine stalno davao dobre rezultate (Lowell A. Lawrence: Governments and Parties in Continental Europe, Boston, 1986, str. 70). Isto, str. 74. Neki teoretiari, reklo bi se, ne nalaze da u tome ima mnogo loeg. Tokvil, na

126

ansu mnogo irim krugovima graana da politiki artikuliu svoje ciljeve i interese. Tim prije: to su politike partije vie (neposrednije) vezane za drutvene kolektivite ili regionalne zajednice koje predstavljaju; to ih povezivanje u koaliciju vie podstie da, na podlozi inoviranja programa i stratekih prilagoavanja novim situacijama, tee proirivanju podrke birakog tijela nego to dovodi u pitanje njihovu individualnost; to relativna nestabilnost njihovih kabineta (vlada), podrazumijeva stalnu mobilnost i spremnost koalicionih partnera na dijalog radi iznalaenja zajednikih rjeenja. No, da bi uinak viepartijskih sistema bio pravi i potpun, neophodne su dvije vane pretpostavke. Prva se odnosi na obavezu politikih partija da autentino zastupanje interesa odreenih drutvenih grupa ni po koju cijenu ne pretvore u sredstvo razdora i antagoniziranja (to se zakonito deava u sluaju njihovog naglaenijeg nacionalnog, vjerskog, ali i drugog identikovanja sa tim grupama). Druga pretpostavka odnosi se na to kakve se koalicije stvaraju - one kojima je u prvom planu da se usaglaena politika realizuje, ili one ija se cjelishodnost podreuje elji da se bude na vlasti.68

68

primjer, kae: Velike stranke potresaju drutvo, male ga uskomeavaju; one ga razdiru, a ove izopauju, one ga katkad spasu uzdrmavajui ga, ove ga uvijek jalovo mute (Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, Titograd, 1990, str. 154). Lajphart, sumirajui teorijska razmiljanja drugih autora, smatra da se u pogledu funkcije koju koalicije imaju moe navesti est tipova. To su: koalicije minimalne pobjede - u kojima uestvuju samo one partije koje su neophodne da bi kabinetima dale veinski status; koalicije minimalne veliine - kabinet formiran na najuoj moguoj parlamentarnoj veini, kako bi partije koje ga ine maksimizirale svoj udio u vladi; koalicije sa najmanjim brojem stranaka - lake se odravaju jer je manje cjenkanja oko njihovog formiranja, i u njima uopte; koalicije minimalnog opsega - formiraju se na pretpostavci da je lake formirati i odrati koaliciju izmeu stranaka koje daju prednost slinim idejama nego izmeu stranaka koje se u tom pogledu razlikuju; koalicije minimalne povezane pobjede - formiraju se tako to se jezgru sastavljenom od partija koje se granie na skali politike (politiki su najblie), pridruuju, do potrebnog opsega, partije najblie politike orijentacije; koalicije mogue (izvodljive) politike - formiraju se po kriterijumu dominacije najjae partije i njene politike orijentacije, tako da je manje vano koje stranke, i koliko njih, uestvuje u vladi (Vidi: Arend Lajphart, Modeli demokratije, str. 136-139).

127

128

GRAANIN KAO SUBJEKT DEMOKRATSKOG

Pojam i istorijski razvoj Pojam graanin (latinski civis) nije jednoznaan i nije uvijek znaio isto. Naprotiv, pod tim pojmom su se u razliitim vremenima i uslovima podrazumijevali razliiti elementi iskustva. Nekada se graaninom nazivalo lice koje ivi na teritoriji jedne drave i nalazi se pod njenom jurisdikcijom. Nekada je rije graanin upotrebljavana kao sinonim za pripadnika odreene drutvene (graanske) klase. U nekim pak sluajevima, kada se urbanitet smatrao bitnom odrednicom civiteta, rijeju graanin oznaavan je stanovnik grada, tj. akter i konzument urbane kulture. U drugim, pojam graanin redukovao se na administrativni naziv za lice koje se nalazi u nekoj formalnoj (proceduralnoj) komunikaciji sa organima vlasti. Najee se, ipak, pod graaninom podrazumijeva lice sa odreenim pravima i dunostima u okviru drutveno-politike zajednice za koju je vezano relativno trajnim pripadanjem. Rije je, dakle, o ovjeku kao politikom subjektu, koji se nalazi u aktivnom odnosu prema drugim lanovima drutvene zajednice, odnosno dravi. No, kazati samo da je graanin homo politicus nije dovoljno. Tanije, odve je uopteno i apstraktno. Takvo odreenje pojma graanin ne podrazumijeva sve one korektive koje mu namee stvarni poloaj ovjeka u drutvu raslojenom na razliite, meusobno suprotstavljene ili ak sukobljene grupe (klase, slojeve, stalee). U antikoj Grkoj, na primjer, pravi se razlika izmeu politiki aktivnih graana (politesa) i onih koji to nijesu (idiotesa). Polites je slobodan ovjek. On je lan polisa (grada-drave), koji predstavlja okvir i oblik ovjekovog cjelokupnog uea u politikom ivotu.
129

Takvu poziciju politesa opisuje Perikle (499-429. p.n.e.). Naroito je interesantno Periklovo upozorenje da onoga koji se ne bavi dravnim poslovima ne treba smatrati prijateljem mira, ve eljadetom od koga nema koristi.1 U starom Rimu postoji jasna razlika izmeu privatnog statusa graana (status familias) i njihove opte stvari (res publica). Graaninom (civis Romanum) se smatra samo slobodan stanovnik grada Rima. Civitet rimskog graanina podrazumijeva linu slobodu i irok krug prava - od prava glasa, prava na magistraturu i prava na sticanje kviritskog vlasnitva, do prava na vlasnitvo robova. Nakon Karakalinog edikta Constitutio Antoniana (212. g.n.e.), svojstvo graanina bie priznato svim slobodnim stanovnicima Rimskog carstva. Takav graanin, za razliku od podanika iz osvojenih zemalja, ima poseban (zatien) status, to je faktiki znailo da uiva sva graanska prava i slobode. Rimski teoretiari ulogu i zadatke graanina definiu dosta precizno. No, oni ne nadilaze platonovsko poimanje zajednice kao entiteta u kome preovlauje kooperacija i organski sastav cjeline. Otuda, pod civilis societas podrazumijevaju i drutvo i dravu. Ciceron (106-43. p.n.e.) tako dravu (res publica) smatra svojinom naroda, a narod (res populi) mnotvom zdruenim pravima i interesima koji su zakonski sankcionisani i meusobno povezani, tako da tvore jedan poseban poredak.2 Graanin se smatra osloncem drave. No, da bi se iskazao u tom svojstvu, on treba da bude odan istini i pravdi, preduzimljiv i portvovan, spreman da titi prava i imovinu drugih, jednako kao i svoja. Graanin, takoe, treba da bude angaovan na poslovima od opteg znaaja i politiki aktivan, te pripravan da u svako doba brani dravu i njene interese.3
1 2

Prema: Drava i politika, Beograd, 1968, knj. I, str. 10. Drava je svojina naroda, a narod nije bilo koji skup ljudi okupljen na bilo kakav nain, ve je to skup mnotva objedinjen zajednikom odlukom da prihvati propise i uiva zajedniku korist (Ciceron: Drava, Beograd, 2002, str. 43). Ciceron kae: Niti je odlika pametna oveka da uzima dizgine u svoje ruke, ukoliko ne moe da obuzda bezumne i neukrotive nalete puka, niti je odlika slobodnog oveka da, u borbi sa neasnim i surovim neprijateljima, podnosi

130

Polites, o kome Perikle govori, u stvari je stanovnik grada-drave koji, za razliku od stranaca, robova, ena, mukaraca mlaih od trideset godina i drugih deprivilegisanih slojeva, ima pravo da sudjeluje u savjetodavnoj i sudskoj vlasti, ali i dunost da se toj vlasti i zakonima pokorava. Prema tome, pravo na upravljanje dravom ima samo manji dio stanovnitva polisa. Ropstvo i politika obespravljenost meteka (stranaca koji su naseljavali grke prostore) smatrani su prirodnim. Aristotel je ak uvjeren da ustavna vlast po prirodi vai za slobodne ljude, a gospodarska za robove.4 Takva podjela, smatra on, logina je posljedica injenice da su jedni odmah od roenja predodreeni da se pokoravaju, a drugi da vladaju.5 Rob, po Aristotelu, nije nita drugo do iva stvar u posjedu, s kojom gospodar moe da postupa kao sa svakom drugom stvari, i od koje, kao i od domae ivotinje, dobija pomo za najnunije potrebe.6 Slina ogranienja, mada na neto drugaiji nain, karakteristina su i za prava graana u starom Rimu. To je razlog to mnogi teoretiari na prava i slobode antikih Grka gledaju kao na krajnje ograniene, ili ak nespojive sa savremenim shvatanjem tih pojmova, i to smatraju da se u antici znalo samo za slobodu nekih ljudi, ali ne i za slobodu ovjeka kao takvog. Blunli, na primjer, kae: Sve tenje, svi zajedniki napori Helena u religiji i pravu, obiajima i drutvenosti, umjetnosti i nauci, vlasnitvu i poljoprivredi, trgovini i zanatstvu usmjereni su prema pojmu polisa. Samo je u polisu ovjek pravno bie, izvan njega nema ni sigurnosti, ni slobode, pa ak ni ljudskosti. On je varvarin, srozan na nivo nespojiv s idejom ovjeka.7 Hegelova kritika opservacija na istu temu nije nita blaa: Istonjaci jo ne znaju da je duh ili ovjek kao takav po sebi slobodan. Budui da to ne znaju, nisu ni slobodni. Oni samo znaju da je jedan slobodan, ali takva je sloboda upravo zato samovolja,
bieve uvreda, ili spremno doekuje nepravde kakve mudar ovek ne sme da trpi. Stoga, za dobre, hrabre ljude, ljude uzviena duha ne postoji asniji razlog da se prihvate javnih poslova, do elje da se ne pokore neasnima i ne dopuste im da unitavaju dravu (Isto, str. 25). Aristotel: Politika, Beograd, 1960, str. 13. Isto, str. 10. Vidi: Isto, str. 9. J. C. Bluntschli: Theorie generale de lEtat, Paris, 1877, str. 30.

4 5 6 7

131

divljatvo, potmulost strasti ili pak i njena blagost, pitomost, koja je sama samo prirodni sluaj ili samovolja. Zato je taj jedan samo despot, ne slobodan ovjek. Tek je Grcima sinula svijest o slobodi i zato su i bili slobodni, ali su oni, kao i Rimljani, znali samo da su neki slobodni, ne ovjek kao takav. To nijesu znali ak ni Platon i Aristotel. Zato su Grci imali ne samo robova, uz to im je bio vezan ivot i sutina njihove lijepe slobode, nego i sama njihova sloboda bila je dijelom samo sluajna, prolazan i ogranien svijet, a dijelom ujedno tvrdo ropstvo onoga ojvenoga, humanoga.8 I u srednjem vijeku broj lica sa statusom graanina relativno je mali. Graanski status je jedan od stalekih oblika. Graani, pod kojima se podrazumijevaju stanovnici gradova koji se bave trgovinom i zanatstvom, postoje uporedo sa staleima aristokratije, vitezova, zemljoradnika i slugu. Poloaj graana u odnosu na druge stalee donekle se regulie usvajanjem Magne charte libertatum, 1215. godine. Odredbama ovog dokumenta oni dobijaju pravo: da slobodno putuju i trguju; da barem u neemu budu jednaki pred zakonom; da daju saglasnost na najvanije akte kraljevske vlasti, odnosno da se protiv nje bune ako se zloupotrebljava; da na lokalnom nivou o nekim pitanjima autonomno odluuju.9 Ipak, status graanina i dalje se stie teko, zavisno od raznih kvalikacija, kakve su pravo glasa, uzrast, imovinski cenzus. Otuda se tragovi razlika izmeu civisa i civicusa, tj. aktivnog i punopravnog graanina i nepotpunog graanina ili podanika, mogu nai i kod Hegela i kod drugih pisaca koji piu na prelazu iz srednjeg u novi vijek.10 Pritom, ne treba smetnuti s uma da je Hegel smatrao da sloboda postoji samo onde gde samostalan pojedinac ima beskonanu vrednost.11 Sa graanskim revolucijama poimanje graanina i njegovih prava dobija nove sadraje. Virdinijska deklaracija prava (1776), na primjer, odbacuje nasljee i staleke privilegije kao izvore posebnih
8 9

10

11

Hegel: Filozoja povijesti, Zagreb, 1951, str. 34. Vidi: Magna charta libertatum, u: Milan Veovi (prir.), Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, Beograd, 1998, str. 314-322. Uporedi: Milan Mati, Graanin, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str. 348. Georg Vilhelm Fridrih Hegel: Istorija lozoje, Beograd, 1962, knj. I, str. 81.

132

politikih prava, prenosi prerogative korporacije direktno na linost, prihvata ideju o podjeli vlasti i slobodnim izborima armie stanovite da svi koji imaju vrstu vezu sa drutvom treba da raspolau pravom glasa. Sve je to zasnovano na uvjerenju da su svi ljudi po prirodi podjednako slobodni i nezavisni i imaju izvjesna uroena prava, kojih, kad uu u neko stanje drutva, ne mogu nikakvim ugovorom liiti ili osloboditi svoje potomstvo.12 Francuska revolucija je ukinula feudalne odnose i proglasila princip Il ny a plus de sujets (Nema vie podanika). Deklaracija prava ovjeka i graanina (1789) armie prirodna graanska i politika prava, kojima treba da bude potinjena i konstitucija i uprava. Ljudi se, pie u Deklaraciji, raaju i cijelog ivota ostaju slobodni i jednaki u pravima, a jedine drutvene razlike koje se mogu opravdati jesu one to nastaju radi opte koristi.13 Otuda, cilj svakog politikog udruivanja treba da bude ouvanje ovjekovih prirodnih i nezastarivih prava: slobode, svojine i sigurnosti. Sloboda se, prema Deklaraciji, sastoji u tome to svako moe da ini ono to drugome ne kodi.14 Svojina je nepovredivo sveto pravo, kojeg niko ne moe biti lien osim ako to ne iziskuje javna potreba, zakonito ustanovljena, pa i tada pod uslovom prethodne pravine naknade.15 Sigurnost ovjeka titi se tako to on moe da bude kanjen samo na osnovu zakona koji je donijet i proglaen prije krivinog djela i zakonski primijenjen, pri emu se smatra nevinim dok god se ne proglasi krivim.16 Zakon mora biti jednak za sve, i kad titi i kad kanjava, i sva dostojanstva, mjesta i javne slube treba da budu svima dostupni prema njihovoj sposobnosti, a bez ikakve razlike, osim u osobini i darovitostima.17 Francuska konstitucija, iz 1791, koristi termine ovjek i graanin, a razlika izmeu njih ogleda se u tome to se pod pojmom ovjek podrazumijeva pripadnik graanskog drutva, a pod pojmom graanin
12

13 14 15 16 17

Bill of Rights Ustava Virdinije 1776, u: Milan Veovi (prir.), Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 302. Prema: Drava i politika, knj. I, str. 214. Prema: Isto, str. 215. Prema: Isto, str. 216. Prema: Isto, str. 215. Prema: Isto.

133

lan drave, odnosno politikog drutva (ija su faktika prava bila manja od onih to ih je imao lan graanskog drutva). Dvije godine kasnije, Montanjarski ustav, koji odraava duh jakobinske diktature, ukinue te razlike, ali e sankcionisati imovinske razlike, a time, u izmijenjenom vidu, i politiku nejednakost ljudi. Graaninom se danas smatra pravno slobodna, ekonomski nezavisna i socijalno zbrinuta linost, koja ima inicijativu u obimnom mehanizmu politikih i pravnih odnosa i odgovorna je za karakter njegovog funkcionisanja i uinke. Atribucije tako shvaenog graanskog subjektiviteta znatno prevazilaze okvire aksiomatskih ovjekovih prava i sloboda, koje se smatraju pretpostavkama same njegove egzistencije i koje on posjeduje jo u tzv. prirodnom stanju, prije pojave politike i politikog poretka (pravo na ivot, pravo na svojinu, pravo na slobodu, pravo na traenje sree i izbor uvjerenja). U te atribucije, osim navedenih prava, spadaju i demokratija, tolerancija, kultura komunikacije, odgovornost, uzajamnost i etika, ali i znanje, kompetentnost, pouzdanost, spremnost da se odluuje samo na osnovu informacija i argumenata, te vladanje odgovarajuim vjetinama sudjelovanja u predlaganju mjera javne politike i vrenju vlasti. Rije je o svojstvima i sposobnostima koje ovjeku nijesu unaprijed date, ve ih stie postepeno i zavisno od priprema za ivot, odnosno iskustava i iskuenja koja mu ivot donosi. Iskuenja Demokratija je ovjekova potreba i proizvod - onoliko dobar koliko mu omoguava da u njoj, i njome, postie ono zbog ega ju je stvorio. Prihvatljiv dotle dok se ne pretvori u svoju suprotnost, tj. dok ne pone da, umjesto veih prava i sloboda, i uopte mogunosti da autonomno i autentino odluuje o bitnim pitanjima svog ivota, produkuje ovjekove nove neslobode i otuenja. Hoe li demokratija opstati, tj. razvijati se na svojim pretpostavljenim vrijednostima, ili e se pretvoriti (izroditi) u neto suprotno, zavisi od mnogo ega. Najvie, ipak, od toga koliko je ovjek kao njen demijurg - svoj na svome. Ili, to je isto, ishodite demokratije odluujue zavisi od faktike pozicije ovjeka (graanina) u njoj, u
134

smislu da li je on njen subjekat (onaj ko upravlja), ili objekat (onaj kojim se upravlja). I jedno i drugo, opet, zavisi od ovjeka (graanina): od toga kakav je po sebi i za sebe; koliko je dorastao u svakom pogledu da kormilo vlastite sudbine dri u svojim rukama. ovjekova faktika mo da vlada putevima i sredstvima sopstvene egzistencije i smisao demokratije kao okvira i oblika u kome se to moe postii, uzajamno su uslovljeni. Svaka ovjekova nedostatnost (nesposobnost, jednostranost, manjkavost) u iskazivanju svog subjektiviteta u demokratskom procesu nuno biva kanjena stvaranjem otuenih sila koje njime gospodare. Vlast ovih sila u ime demokratije ovjeku ne pada lake od svih drugih vlasti nad njim, nezavisno od toga koje ideoloke ili druge predznake nose. To su, uostalom, potvrdila sva tri totalitarizama iz prve polovine XX vijeka. Prva dva totalitarizma iz tog perioda, faizam i nacionalsocijalizam, razvili su se, i kao ideologija i kao politika, u okvirima socijalistikih partija. Trei, staljinizam, razvio se u krilu partije koja je u odnosu na ove dvije bila jo vie lijevo - komunistike partije. Programi svih tih partija bili su, formalno, demokratski orijentisani. I sve tri su najire socijalno-politiko uporite imale u donjim drutvenim slojevima, prvenstveno u radnitvu. Faizam i nacionalsocijalizam su, kae Hana Arent, oznaili kraj dviju zabluda demokratski voenih drava: prve, da je narod u veini preuzeo djelatnu ulogu u upravljanju i da svaki pojedinac ima razumijevanja za svoju i za stranku drugoga; druge, da su politiki ravnodune mase doista neutralne i da su samo neartikulirana pozadina za politiki ivot nacije.18 Jer, pokazalo se kako politiki neutralne i ravnodune mase mogu biti veina u demokratski voenoj zemlji, a da demokracija moe funkcionirati prema pravilima koja priznaje samo manjina.19 Staljinizam je, opet, pokazao kako se diktatura proletarijata, zamiljena kao faktika vlast radnike klase (koja, budui da je veinska, po deniciji mora biti demokratska), pretvara u stvarnost diktature nad radnikom klasom.20
18 19 20

Hannah Arendt: Totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 37-38. Isto, str. 38. Mada sprovedena u ime, najprije klasnog a kasnije i dravnog razloga, kao izraz volje avangarde koja je apsorbovala revolucionarnu energiju klase, ta diktatura se faktii pretvorila u ono to Lenjin pojmovno pripisuje svakoj diktaturi.

135

Uzroci iskuenja graanina u ostvarivanju uloge subjekta demokratskog procesa viestruki su: dati su u njemu samom, u njegovoj ljudskoj prirodi; izviru iz sloenosti uspostavljanja ravnotee na relaciji individualno - kolektivno; namee ih unutranja priroda posla kojim se u tom procesu bavi. Kad je prvi momenat u pitanju, radi se o nekoliko stvari. U prvom redu, ljudi ne samo da nijesu predodreeni da se bave javnim poslovima nego im esto nedostaje i vremena za to. Zbog toga su skloni da stalno priznaju centralnoj vlasti nova prava ili da je putaju da ih sama uzme, jer im se ini da jedino ona ima interes i mogunosti da ih brani od anarhije branei sebe.21 Zatim, malo je graana koji su unaprijed pripremljeni i obueni (istrenirani) za poslove uspjenog usmjeravanja demokratskog procesa. Nema mnogo ni graana koji su slini radniku obinih sposobnosti kojega portretira Djui. Taj radnik je inteligentan u svojoj vrsti posla i ima sreu da ivi u sredini u kojoj je utjelovljen um to ga je nagomilalo mnotvo zdruenih pojedinaca, usljed ega upotrebom svojih uroenih sposobnosti... prisvaja neke ... raspoloive spoznaje, ideje i umjea i uzdie se do nesumnjivih visina drutvenog i politikog uma.22 Najvie je onih graana nosilaca (aktera) demokratskog procesa koji pripadaju onom politiki neupuenom i slabom tijelu (svojih etnika), gotovo nepristupanom za ideje koje bi mogle oplemeniti djelovanje.23 Najzad, u politikom ivotu je odista teko povui otru granicu izmeu vrline i poroka.24 Pogotovo je to teko za aktera tog procesa, s obzirom na to da ni on, kao ni bilo koji drugi ovjek, nije imun na subjektivizam i sujetu. On, stoga, esto ne preza od pokuaja da i
Da podsjetimo, njegova denicija diktature glasi: Nauni pojam diktature ne znai nita drugo do niim ogranienu, nikakvim zakonima, apsolutno nikakvim pravima sputanu, neposredno na nasilju oslonjenu vlast (Vladimir Ili Lenjin, Dela, Beograd, 1973, tom 10, str. 141). Da bi pojaao taj argument, Tokvil dodaje i to da graanima ne preostaje ni energije ni vremena za politiki ivot, ni zbog toga to im je privatni ivot u demokratijama tako pun djelatnosti..., tako iv, pun elja i poslova (Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, Titograd, 1990, str. 616). John Dewey: Liberalismo e azione sociale, Firenca, 1962, str. 80-81. Prema: Hannah Arendt, Totalitarizam, str. 38. Ernst Kasirer: Mit o dravi, Beograd, 1972, str. 164.

21

22 23 24

136

svoje nerazumne i amoralne radnje racionalizuje (opravda), tj. da sebi i drugima dokae da su njegovi postupci razumni, ak i jedino mogui. Njemu, nije teko da dela iracionalno, ali mu je gotovo nemogue da svojim akcijama ne da izgled razumne motivisanosti.25 Relacija individualno-kolektivno u demokratskom procesu takoe obiluje mnogim iskuenjima. Za demokratiju vai isto to i za dravu, a to je, kako bi Fevr rekao, da nikad nije zadana, da se uvijek kuje.26 No, ni graaninovo politiko ja, tj. ono to graanin politiki jeste, i kako jeste, nije unaprijed dato kao neto posve jasno i dovreno, ve je i ono u stalnom oblikovanju izborom djelovanja.27 U tom procesu jedno iskuenje je gotovo neizbjeno. Rije je o tome da bi svako od nas htio da bude gospodar nad svim ljudima ako je moguno, a najradije Bog.28 Moda ova Nieova opaska nije sasvim tana, ali je teko porei osnovanost Eenburgove konstatacije da nijedan ovjek nije imun od iskuenja samovoljnog odluivanja.29 To iskuenje ne mora uvijek proizvesti autoritarno ponaanje, ali esto jeste neka vrsta uvoda u njega. Prevagne li, to nije rijedak sluaj, posredovanje graanina u politikom procesu poprima karakter i sadraj neega posve suprotnog lozoji i logici demokratije i demokratskog. Ovo ve i zbog toga to, kako je jo Platon zapazio, nijedna ljudska priroda nije sposobna da svim ljudskim poslovima upravlja sama, sa neogranienom vlau, a da u tome ne bude ispunjena obeu i nepravdom.30 To pravilo, u sluaju autoritarne linosti, potvruje se na dva naina. S jedne strane, autoritarna linost, prinuena svojom unutranjom potrebom da vodi, da kontrolie druge, da usmerava njihovu sudbinu, da ih prinudi na odreeno ponaanje,31 gomila kod sebe mo koja, prije ili kasnije, postaje neto iznad nje, odvojeno od njenog vlastitog ja, njoj samoj nadreeno.32 S druge strane, promociju
25 26 27 28 29 30 31 32

Erih From: Zdravo drutvo, Beograd, 1980, str. 83. Lucien Febvre: La terre et levolution humaine, Paris, 1922, IV, str. 376. John Dewey: Democrazia e educazione, Firenca, 1963, str. 469. Prema: Fridrih Nie, Volja za mo, Beograd, 1972, str. 48. Theodor Eschenburg: Uber autoritat, Frankfurt am Main, 1965, str. 131. Platon: Zakoni, Beograd, 1971, str. 141. uro unji: Ribari ljudskih dua, Beograd, 1976, str. 72. Vidi: Erih From, Revolucija nade, Beograd, 1980, str. 90.

137

autoritarne linosti, koja je u principu uvijek aktivna i ispunjena osjeanjem vjere u smisao onoga to radi, zakonito prati postojanje njenih masovnih sljedbenika. Sljedbenici, i kad su najvispreniji, ne razlikuju se mnogo od ljudi sabranih u gomilu, koji u nedostatku sopstvene volje slijede volju drugih.33 Tokvil jedan od uzroka tome nalazi u anatomiji i ziologiji samog demokratskog drutva, pa kae: Kako u vjekovima jednakosti niko nije obavezan da drugome pozajmi svoju snagu, a niko nema ni pravo da od nekog sugraanina oekuje kakvu veliku podrku, svako je u isti mah i nezavisan i slab. Ta dva stanja, koja ne treba posmatrati odvojeno, a ni brkati, ulivaju graaninu u demokratiji vrlo suprotne nagone. Nezavisnost ga ispunjava samopouzdanjem i gordou usred njemu ravnih, a zbog svoje slabosti osjea, s vremena na vrijeme, potrebu za tuom pomoi, koju ne moe oekivati ni od koga od njih, poto su oni svi nemoni i hladni. U takvoj nevolji, on prirodno upire pogled u to ogromno bie koje se jedino uzdie usred sveopteg slabljenja.34 Taj svojevrsni strah od slobode moe da bude uvod u tiraniju.35 Hegel bi rekao: ovjek je tako mnogostran da se od njega sve moe napraviti; raznoliko istkano tkanje njegovih osjeanja ima toliko krajeva da se na njih - ako ne na jedan, onda na drugi - moe nadovezati sve. Zato je on bio sposoban za najbudalastija sujevjerja, za najvee historijsko i politiko robovanje.36 Priroda posla kojim se graanin bavi u demokratskom procesu obiluje mnogim iskuenjima. Na to upozorava veliki broj autora, navodei mnoge argumente. U prvom redu, tu su Aronova upozorenja: da se pretpostavljeni i stvarni autoritet ne poklapaju uvijek, usljed ega, na primjer, valja razlikovati juristiki legitimno porijeklo autoriteta od posjedovanja zbiljskog autoriteta;37 da ne treba robovati iluziji da oni
33

34 35

36 37

Le Bon takav odnos voe i sljedbenika smatra zakonitou. Naprosto, kae on, mnotvo je uvijek spremno sluati ovjeka jake volje, koja mu se namee (Gustave Le Bon: Psihologija gomila, Zagreb, 1989, str. 114). Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, Titograd, 1990, str. 616-617. Sioran kae da se i tiranija moe zavoleti, jer se oveku dogaa da vie voli da gnjije u strahu nego da se suoi sa strepnjom to je osea pred zahtevom da bude slobodna linost (Emil M. Sioran: Istorija i utopija, aak, 1987, str. 53). Georg Vilhelm Fridrih Hegel: Rani spisi, Sarajevo, 1982, str. 23. Raymond Aron: Demokracija i totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 73.

138

koji su genetski ili profesionalno predisponirani da budu poklonici ideje slobode i demokratije nee prei na drugu stranu ukoliko ona, makar i za trenutak, bude u neemu privlanija. Svoju drugu tezu Aron potkrepljuje, pored ostalog, primjerom priklanjanja tolikog broja intelektualaca staljinizmu, to, kako kae, tjera ovjeka da prizna onu djeliminu ali konanu istinu: oboavanje vlasti ili, jo vie, pretenzije vlasti da budu oboavane, izvor je svih tiranija.38 Vano je, zatim, podsjetiti se Mihelsove konstatacije da ljudi na masovnim skupovima prihvataju ono to bi pojedinano, ili okupljeni u manje grupe, glatko odbili.39 Ova konstatacija implicite namee dva zakljuka. Prvi se odnosi na nunost da miljenje uesnika u kolektivnom odluivanju bude autonomno, inae se nee razlikovati od odluka gomile (sa svim to ona znai). Drugi zakljuak koji se logiki namee iz Mihelsove konstatacije jeste da za demokratsko odluivanje nije vaan samo broj onih koji u njemu uestvuju nego i kvalitet njihovog miljenja (kvalitet u smislu da znaju o emu odluuju, i da vladaju problemom o kome odluuju). Vanost ovog drugog zakljuka utoliko je vea to odluka uesnika u procesu demokratskog odluivanja nije relevantna samo za njih ve i za druge.40 Nadalje, tu su dva Nojmanova upozorenja, koja imaju karakter aksioma: jedno, da to je vii stupanj tehnikog razvoja, to je vea koncentracija politike moi;41 drugo, da to je vea, i nunija, hijerarhija, to je izvjesnija koncentracija moi u vrhu.42 Najzad, tu je i Veberovo upozorenje na iskuenja koja donosi svaka vlast, pa i demokratska, budui da uz politiku, obino ima i ekonomsku mo. Za mogue negativne posljedice po demokratiju i demokratsko, koje mogu proistei iz te injenice, nije od odluujue vanosti, ili ne bar uvijek, subjektivna elja onih koji takvu mo imaju.43
38

39

40

41 42 43

Prema: Enciklopedijski renik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, 1993, str. 18. Vidi: R. Michels, La Sociologia del Partito Politico nella Democrazia Moderna, Torino, 1966, str. 60-61. Na taj momenat i njegove mogue posljedice posebno ukazuje Sartori, i to u vie navrata (Vidi: ovani Sartori, Demokratija ta je to?, Podgorica, 2001, str. 133, 141, 143). Franz Neumann: Demokratska i autoritarna drava, Zagreb, 1974, str. 75. Vidi: Isto, str. 76. Veber kae: Vlast je poseban sluaj moi... Kao i kod drugih oblika moi, tako

139

Ima li se sve to u vidu, nije teko saglasiti se sa D. S. Milom, kad kae: Prava i interesi svih i svakoga bezbjedni su od ugroavanja samo ako je zainteresovana osoba sposobna i rijeena da se za njih sama izbori. Ljudska bia sigurna su od zla koje im mogu nanijeti drugi u mjeri u kojoj raspolau snagom da sama sebe tite.44 Ova Milova lozofema, mada nastala u kontekstu objanjenja pozicije graanina u drutvu tzv. liberalne orijentacije, ima vanost aksioma za poziciju ovjeka (graanina) u demokratskom procesu uopte. Pretpostavke Brojne su, i veoma sloene, pretpostavke za koje se smatra da su conditio sine qua non graaninovog subjektivita u demokratiji i demokratskom. Jednako su brojni, i zanimljivi, i pokuaji da se te pretpostavke precizno naznae (deniu) i obrazloe. Ti pokuaji su, uglavnom, saobrazni uslovima i vremenu u kojima se ovjekov graanski subjektivitet iskazuje, a stari su koliko i njegova ideja i funkcija. Jedan od prvih, i vjerovatno najinteresantnijih takvih pokuaja, jeste onaj Konfuijev, iz V vijeka prije nove ere. Ukazujui na to to bi idealan pretendent na funkciju moderatora drutvenih (politikih) procesa i odnosa trebalo da posjeduje, Konfuije (551-479.p.n.e.) u prvi plan istie potrebu da bude uzvien, uen i dentlmen. Bez tih svojstava, uvjeren je Konfuije, ovjek ne moe da opravda smisao svog postojanja, niti da bude od koristi drugima. Jedino uzvieni ovjek moe biti istinski ovjek. Istinski ovjek je, smatra Konfuije, onaj koji i ne pokuava da kritikuje drugog zbog onog u emu ni on sam ne uspeva;45 koji je uvek spreman da na zlo uzvrati pravdom
i kod vlasti posebno, oni koji je poseduju ni u kom sluaju ne tee iskljuivo a ni redovno tome da, na osnovu nje, postignu isto ekonomske ciljeve, a naroito ne da se izdano opskrbe ekonomskim dobrima. Ali u svakom sluaju, raspolaganje ekonomskim dobrima, tj. ekonomska mo, jeste esto, a veoma esto i planski, eljena posledica vlasti, a isto tako esto i jedno od njenih najvanijih sredstava (Maks Veber: Privreda i drutvo, Beograd, 1976, knj. II, str. 46). John Stuart Mill: Considerations on Representative Government, Indianopolis, 1958, str. 43. Konfucije: Veliko uenje, Beograd, 1984, str. 94.

44

45

140

(ili strogou);46 koji je kadar da u svakoj situaciji, pri svakom iskuenju, ostane privren moralnom redu i disciplini (li-ju);47 koji zna da se i velika dela ostvaruju, kad se mala izvravaju kako treba.48 Istinski ovek, elei da izgradi svoj sopstveni karakter, pokuava da izgradi karakter i drugih ljudi, i elei sam da uspe, pomae i drugima da uspeju.49 Uenost ovjeka spreava da bude uskogrud i omoguava mu da se pravilno orijentie u ivotu. Ako nije uen, tj. ako nije u stanju da razmilja i planira unaprijed, naii e na nevolje ve na prvom koraku. Dentlmen, pak, ima snage da se suoi sa svojim manama i nedostacima i preuzme odgovornost na sebe, dok obian ovjek uvijek okrivljuje druge za sve, pa i za sopstvene nedostatke.50 Samo ovjek koji sve ovo posjeduje kadar je da u sebi udrui brzinu shvatanja, razumnost, pronicljivost i razumevanje - osobine nune za upravljanje; velikodunost, plemenitost, dobrodunost i nenost - osobine nune za strpljivost; originalnost, energiju, jainu karaktera i odlunost - osobine nune za izdrljivost; pobonost, plemenitu ozbiljnost, red i pravilnost - osobine nune za kritiko rasuivanje.51 Uostalom, pita Konfuije: Moe li da zamisli siunu duicu na poloaju ministra? Pre nego to doe do tog poloaja, on je pun brige da doe do njega, a poto ga dobije, pun je brige da ga ne izgubi, a ako pone da se brine da ga ne izgubi, onda ne postoji nita to on ne bi bio kadar da uradi (da ga zadri).52 Razmiljanja Marka Tulija Cicerona, na istu temu, poinju pitanjem: Po emu bi se taj ovek mogao prosuditi za najboljeg? Da li po uenosti, po vetinama, po naunim interesovanjima?53 Odgovor koji na to pitanje daje manje je precizan (konkretan) od Konfuijevih, ali ne i manje interesantan. Ciceron, naime, smatra da graanin treba da se odlikuje svim navedenim kvalitetima i to zato to je njegova uloga
46 47 48 49 50 51 52 53

Isto, str. 90. Isto, str. 95. Isto, str. 61. Isto, str. 93. Isto, str. 90. Isto, str. 60. Isto, str. 89. Ciceron: Drava, str. 48.

141

u politikom procesu boanska: on je duan da unaprijed predvia oblik i karakter moguih drutvenih promjena, te da usmerava pravac dravnog kormila, drei ga pod punom kontrolom.54 Meu onima koji se bave profilom graanina pristalog demokratiji i demokratskom nalazi se i Hans Kelzen (1881-1973). Kelzenova opservacija tog pitanja ima dva aspekta. Jedan aspekt jeste politika sloboda ovjeka. Drugi se odnosi na utvrivanje razlike izmeu demokrate ili autokrate. ovjek je, po Kelzenu, politiki slobodan onda kada je podloan nekom pravnom poretku u ijem stvaranju sudjeluje i kada se ono to on mora prema drutvenom poretku podudara s onim to on eli da radi.55 Nadalje, demokrata predstavlja sutu suprotnost autokrati. Prvi je razuman, sklon samokritici, potuje tue miljenje, centrista je po orijentaciji, izbjegava konikte i preferira diskusiju i kompromise. Drugi je fanatik, deista, agresivan (ba kao faista, nacista ili boljevik). 56 I Emil Alen (1868-1951), ima svoje vienje idealnog graanina. Po njemu, demokratija poiva na slobodnim i misleim graanima i postoji samo tamo gdje postoje graanske vrline. Poslunost i otpor, veli Alen, eto, to su dvije osnovne vrline graanina. Poslunou on obezbjeuje red, otporom, pak, slobodu. U tom dvojstvu se sastoji sutina demokratije, jer su u njemu saete dunosti graanina kao podanika i njegova prava kao suverena.57 Pokuaja da se utvrdi idealan tip graanina kao subjekta demokratije i demokratskog ima i danas. Tako bi savremeni uzor u tom pogledu trebalo da ima sedam bitnih svojstava. To su: (a) odgovarajue znanje; (b) kompetentnost; (c) pouzdanost; (d) posveenost graanskom drutvu; (e) vjerovanje u graanske vrline; (f) vjetine za graansko uee; (g) odluivanje na osnovu argumenata i informacija. Pretrese li se malo ova skica, u smislu da se sutinsko u njoj odvoji od tehnikog, nije teko uoiti da se uspjeno posredovanje u demokratskom procesu najvie dovodi u vezu sa tri kvaliteta onoga
54 55 56 57

Isto, str. 46 Vidi: Francesco Valentini, Moderna politika misao, Zagreb, 1982, str. 293. Vidi: Isto. Prema: Enciklopedijski rjenik politike lozoje, str. 18.

142

ko to posredovanje vri. Graaninu, koji hoe da bude subjekat demokratskog procesa, potrebno je: (1) da je linost, (2) da ima odgovarajui moralni dignitet, (3) da posjeduje potrebna struna znanja i vjetine. Razlozi za potenciranje upravo ova tri svojstva graanina brojni su i raznovrsni. Oni se, u prvom redu, nalaze se u injenici da je otvorena, demokratska politika zajednica veoma sloen milje - u svakom, pa i u psiholokom, etikom i kulturolokom smislu. Biti dio tog miljea, pa jo s ambicijom da se ima uticaj na njegovo vrednosno i svako drugo oblikovanje, moe samo onaj ko posjeduje kvalitete dostatne takvim potrebama i zahtjevima. Pomenuta svojstva nuna su i zbog toga to je ovjek u zajednici prinuen da se prilagoava, poistovjeuje i orijentie prema zahtjevima koje ona neprekidno iznova postavlja. Koliko je to sloen proces, pun iznenaenja i zahtjeva za brzim prestrojavanjima, upozorava tana Fevrova konstatacija da su sve drave amalgami fragmenata, sklopovi komadia otrgnutih iz razliitih prirodnih krajeva, koji se meusobno dopunjuju i povezuju i, na temelju te svoje udruene raznolikosti, ine stvarno jedinstvo.58 Najzad, pomenuta svojstva graanina uslovljena su i injenicom da se sutina i kavlitet demokratskog ocjenjuje, pored ostalog, prema slobodi pojedinca, odnosno prema stepenu njegove relativne nezavisnosti u izboru puteva i sredstava kojima e ostvarivati sopstveno dobro i dobro drugih. Iznalaenje prave mjere, i jednog i drugog, suptilan je i vrlo osjetljiv proces, koji trai izuzetan smisao za vaganje odnosa izmeu pojedinanog i opteg. Ili, kako bi Hegel rekao, pravo na nezavisnost sastoji se ujedno u jedinstvu i proimanju individualnosti i optosti, jer optost dobija konkretni realitet isto tako tek na osnovu pojedinanoga, kao to pojedinaan i poseban subjekt tek u optem nalazi nepokolebljivu bazu i pravu sadrinu svoje stvarnosti.59 (1) Da bi u demokratskom procesu ostvario svoju ulogu, ovjek treba da bude autonoman. On to svojstvo, meutim, ne stie automatski, odnosno ne daje mu ga priroda. eli li da ga ima, sam ga mora stvoriti. Za autonomiju, jednako kao i za druga svojstva koja ga ine linou,
58 59

Lucien Febvre: La terre et levolution humaine, Paris, 1922, IV, str. 378. Georg Vilhelm Fridrih Hegel: Estetika, Beograd, 1970, knj. I, str.180.

143

ovjek treba da je zahvalan sebi. Ili, kako Kant kae: Priroda nije dala oveku svu savrenost za koju je sposoban, on sam treba da je razvije. oveka ne razvija priroda nego sloboda. Za humanost on treba da je zahvalan sam sebi. On je po prirodi sirov, a ako takav ostane i posle kulturnog razvitka, on je zao.60 Zato se i kae da se ovjek raa dva puta: jednom kao prirodno bie ili jedinka, a drugi put kao kulturno bie ili linost.61 Meu vie odreenja linosti, najprikladnijim se ini Fromovo. Ono glasi: Pod linou razumijem sveukupnost nasljednih i steenih psihikih svojstava koja nekoga karakteriziraju kao pojedinca i ine ga jedinstvenim. Razlika izmeu naslijeenih i steenih svojstava u cjelosti je sinonimna s razlikom izmeu temperamenta, nadarenosti i svih konstitucionalno datih psihikih svojstava, s jedne, i karaktera, s druge strane. Dok razlike u temperamentu nisu od etikog znaaja, dotle razlike u karakteru konstituiraju stvarni problem etike: one izraavaju do kojeg je stupnja pojedinac uspio u umijeu ivljenja.62 Za odreenje linosti bitan je takoe i osjeaj identiteta, odnosno potrebe za ouvanjem svojeg ja, to podrazumijeva ne samo volju da se odluke donose samostalno ve i spremnost da se preuzme odgovornost za njih. Potreba ovjeka da se od jedinke, odnosno individuuma,63 izdigne do nivoa linosti, data je i zadata. Data je utoliko to ovjek, kako bi Kant rekao, stalno osjea potrebu da se drugima razotkrije. I to - nezavisno od toga da li se tim razotkrivanjem neto namjerava ili ne. No, ak i onda kada nije motivisana niim posebnim, potreba razotkrivanja drugima nosi u sebi svijest o kakvoi onoga to se razotkriva. Otuda su sasvim rijetki ljudi kojima nije stalo kako e sebe razotkriti (predstaviti se) drugima, i kakav e biti sud (i odnos) drugih o njima.
60 61 62 63

Imanuel Kant: Um i sloboda, Beograd, 1974, str. 204. uro unji: Cvetovi i tla, Beograd, 1982, str. 207. Erich Fromm: ovjek za sebe, Zagreb, 1986, str. 54-55. Izmeu vie odreenja individuuma, vjerovatno je najpotpunije Boecijevo. On, naime, individuum odreuje na vie naina, pa kae: Individuum je ono to se vie ne moe podijeliti, poput jedinke ili duha; individuum je ono to se zbog vlastite vrstine ne moe rastaviti, poput eljeza; individuum se naziva i stvar ija posebnost ne odgovara niemu slinom, kao Sokrat (Prema: Theodor W. Adorno - Max Horkhajmer, Socioloke studije, Zagreb, 1980, str. 48).

144

Zadata, utoliko to ovjek samo kao linost moe da odgovori izazovima ivota, odnosno da (iz)vri funkciju moderatora demokratskog procesa, s ciljem da ivot uini boljim. Tu injenicu sugerie, indirektno ali snano, Milovo razmiljanje o naelima na kojima treba da se temelji ljudsko postupanje u organizaciji drutvenog ivota: Naela koja vrede za ljudsko postupanje isto kao i za ljudsko miljenje, jesu da oveanstvo nije nepogreivo, da su istine samo poluistine, da jedinstvo miljenja nije poeljno osim kad proizilazi iz najpotpunijeg i najslobodnijeg poreenja sa suprotnim miljenjima, da razliitost nije zlo ve dobro sve dok oveanstvo ne bude mnogo sposobnije nego to je do sada, da spozna sve istine. I kao to je korisno, sve dok je oveanstvo nesavreno, da postoje razliita miljenja, tako je isto korisno da postoje razliiti naini ivota, da se omogui slobodan izbor razliitim kriterijumima, pod uslovom da se ne povrede drugi ljudi i da valjanost razliitih naina ivota treba dokazati u praksi kad god neko misli da je sposoban da ih oproba.64 U tom procesu, anse su na strani onoga ko je kadar da ga razumije i mijenja. Razumjeti ga moe onda kad stvarnost vidi onakvom kakva jeste, a videti stvarnost onakvom kakva jeste znai, pre svega, razbiti mitove i iluzije koje nas primoravaju da posmatramo sebe, stvari i situacije tuim oima.65 Pri tome, vlastito vienje svijeta ne iskljuuje, nego podrazumijeva uporeivanje i kritiko vrednovanje svoje istine o svijetu sa odnosnim istinama drugih.66 Mijenjati taj svijet moe samo ovjek koji je slobodan, i to u izvornom hegelovskom smislu, gdje sloboda ne znai biti u konanosti, ve u samostalnosti koja ne moe biti napadnuta.67 To je samostalnost koja se moe kritiki prosuivati, ali ne i osporiti, budui da iza nje stoji, ili je u njoj sadrano, sve ono ljudsko i progresivno koje je neporecivo. U njene osnove ugraena je ne samo vjera u smisao nekog opredjeljenja ve
64 65 66

67

Don Stjuart Mil: O slobodi, Beograd, 1988, str. 88. Karel Kosik: Dijalektika krize, Beograd, 1983, str. 122. Jaspers upozorava da istina poinje tek kad je dva bia zajedniki trae, odnosno da se ova tek u zajednici nalazi (Karl Jaspers: Filozoja, Sremski Karlovci, 1989, str. 13). Vidi: Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Istorija lozoje, Beograd, 1962, knj. I, str. 82.

145

i ambicija da se ono ostvari, pa makar i po cijenu vlastitih rtava.68 S druge strane, olako povoenje za drugima i prenoenje sopstvene odgovornosti na njih, izbjegavanje svakog rizika i povlaivanje udima monih, te rtvovanje elementarnih demokratskih principa u korist postvarenih oblika egzistencije - poloaja, funkcija, karijerizma - kraj je svega to ovjeka ini linou.69 Lien svojstava linosti, ovjek se, kako bi Jaspers rekao, svodi na atom preputen pukoj udnji za postojanjem,70 ali izopten iz svega to tom postojanju daje ljudski smisao. Takvu jedinku, bez sopstvenog pamenja i duha, bez snage da se uspravi i suprotstavi, magnetski privlae okamenjene parole koje vie slue tome da se razvrstaju prijatelji od neprijatelja, nego da se uoi struktura stvarnosti.71 (2) Izdizanje individue do nivoa linosti, koja treba da bude subjekat demokratskog procesa, bitno zavisi od mjere njene moralnosti. I to ne samo zbog toga to moral potvruje da svaki ovek u sebi nosi ono to oveku konstituie ovenost.72 Ne toliko ni zbog toga to svaki ovek mora internalizovati moral odreenog sadraja, inae nije nikakav ovek.73 Najzad, ne ni zbog toga to moralna motivacija ne moe proizii iz egoizma, ma koliko bila umna i suptilna.74 Razlozi koji moralnosti u demokratskom procesu daju najdublji smisao znatno su iri od naznaenih. Oni, u prvom redu, izviru iz injenice da se subjekt demokratskog procesa u ostvarivanju svoje uloge slui naslijeenim sredstvima, u koja spada i moralnost koju (i kakvu) on faktiki ima. Od toga kakva je ta moralnost zavisie, u velikoj mjeri, kvalitet i krajnji ishod cjelokupnog njegovog posredovanja u demokratskom procesu. Jer, nije svejedno da li tu moralnost konstituiu izdignutost iznad partikularnih interesa i spremnost da se drugima jednako prizna ono to se sebi dozvoljava, ili ona u neemu ne korespondira sa onim to se smatra normalnim, uravnoteenim odnosom izmeu pojedinanog
68

69 70 71 72 73 74

Vjerne sluge su uvijek sluge (Niccolo Machiaveli: Izabrano djelo, Zagreb, 1980, sv. II, str. 127). Vidi: uro unji, Cvetovi i tla, str. 197-198. Vidi: Karl Jaspers, Duhovna situacija vremena, Novi Sad, 1987, str. 34. Rasl Dekobi: Drutveni zaborav, Beograd, 1981, str. 131. Erik Vajl: Politika lozoja, Beograd, 1982, str. 52. Agnes Heler: Svakodnevni ivot, Beograd, 1978, str. 133. Agnes Heller: Kantove etike, Theoria 1-4/1979, str. 98.

146

ponaanja i pojedinane odluke, s jedne strane, i drutveno rodnih zahteva, s druge strane.75 Postupci subjekta demokratskog procesa moralno su dobri kada proizilaze iz nekog pravila koje se moe univerzalizovati, tj. kada je maksima koja te postupke pokree takva da ne dovodi ni do protivurjenosti, ni do apsurda. Radi se, dakle, o pravilu i maksimi koje, u slinim okolnostima, treba da slijede svi ljudi. Ili, kako bi Hegel rekao, ako hou ono to je pravo, moralno: onda ja elim neto opte, karakter opteg mora da lei u osnovi.76 Biti moralan ne znai samo ocjenjivati sebe prema moralu, ve i djelati u pravcu ostvarivanja cilja morala. Djelati tako da svaki konkretan postupak u tom procesu bude na nivou moralnih principa i zahtjeva, saglasnih kako meu sobom tako i sa idejom progresivnog ostvarenja carstva svrha u svijetu.77 U tom smislu, moralna volja je umna volja individue koja eli da bude univerzalna, a ne njena prirodna sklonost.78 U principu, subjekat demokratskog procesa moralno je najpozitivniji onda kada u sebi sjedinjuje line vrijednosti sa vrijednostima sistema koji razvija, odnosno sa zahtjevima moralnog razvoja ovjeanstva, i kada je u stanju da to pokae u svakoj situaciji i svakom individualnom koniktu. No, i tada moralnost ina i uinka datog subjekta zavisi od njegovog karaktera,79 odnosno od toga da li se njegov ivotni credo zasniva na hipotetikom ili na kategorikom imperativu.80 Jer, ako kaem: trebalo bi da uinim ono, ali usljed
75 76 77 78 79

80

Agnes Heler: Svakodnevni ivot, str. 131. Georg Vilhelm Fridrih Hegel: Istorija lozoje, knj. I, str. 82. Erik Vajl: Politika lozoja, str. 57. Isto, str. 43. Bez jaine karaktera nema moralnog ponaanja; zato je mi potujemo kao specinu ljudsku osobinu, ak i kad nije usmerena neposredno na ostvarenje vrednih, radnih ciljeva. ovek koji se uzdie do individue radi, po pravilu, svesno na razvijanju svog karaktera (Agnes Heler: Svakodnevni ivot, str. 136). Objanjavajui razliku izmeu ova dva imperativa, Kant kae: Na primer, hipotetiki imperativ glasi: Ja ne treba da laem, ako hou i dalje da uivam dobar glas; kategoriki imperativ glasi: Ja ne treba da laem, i kad mi to ne bi nanelo ni najmanju sramotu (Imanuel Kant: Zasnivanje metazike morala, Beograd, 1981, str. 91).

147

odreenih okolnosti moram da uinim ovo, onda moram tano znati da ne djelam na osnovu moralne motivacije.81 (3) Odgovarajua struna znanja i vjetine pretpostavka su svakog uspjenog poduhvata, u svim sferama. To vai i za demokratiju i demokratsko. Imperativ kulture savremenog demokratskog drutva jeste da bude proeta naunim duhom.82 Ukoliko njegovi subjekti ne raspolau odgovarajuim znanjima, demokratsko drutvo ne moe prevladati relikte prednaune i predtehnoloke kulture, karakteristine po lanim sigurnostima koje izbjegavaju provjeru razuma, niti moe stvoriti materijalne i duhovne pretpostavke za razvoj ovjeka kao slobodne, humane, antidogmatske i nekoniktne linosti. Pri tome, upozorava Sartori, treba praviti razliku izmeu obrazovanja kao informacije i obrazovanja kao kompetentnosti. Pozivajui se na umpeterovo stanovite, da tipini graanin pada na nii nivo mentalnog uinka im ue na politiki teren,83 Sartori trai da se obrazovanje u oblasti javnih stvari ne vrednuje po informisanosti, ve po saznajnoj kompetentnosti. Jer, kae on, hemiar koji diskutuje o lozoji, sociolog koji diskutuje o muzici, ljekar koji diskutuje o matematici rei e iste gluposti koje bi rekao obian ovjek.84 Prizivati takve velike umove da raspravljaju o svemu, a posebno o politici, predstavlja samo proizvodnju lanog svjedoenja.85 Znanje, kao saznajna kompetentnost, potrebna je subjektu demokratskog procesa iz vie razloga. U prvom redu, potrebno mu je zbog toga da bi razumio dijabolinu tehnologiju pretvaranja politike u sredstvo sveopte manipulacije
81 82

83

84 85

Agnes Heller: Kantove etike, str. 103. Djui, u tom smislu, kae da pravi heroji nijesu politiki ljudi, generali, diplomati, nego naunici pronalazai i izumitelji koji su u ruke ovjeanstva stavili iskustvom provjerena sredstva razvoja, te umjetnici i pjesnici koji su slavili ovjekove borbe, njegove pobjede, njegove poraze jezikom koji je - svejedno da li je bio slikarski, kiparski ili knjievni - uinio da njihovo shvatanje bude univerzalno, dostupno drugima (John Dewey: Democrazia e educazione, Firenca, 1963, str. 289-290). J. A. Schumpeter: Capitalism, Socialism and Democracy, New York, 1947, str. 262. ovani Sartori: Demokratija ta je to?, Podgorica, 2001, str. 133. Isto.

148

ovjekom. Opisujui tu tehnologiju, Kosik kae: Da bi politika mogla da postane masovna manipulacija, da bi ljudi bili pretvoreni u masu kojom je mogue vladati, potrebno je najpre sprovesti epohalnu zamenu koja redukuje svet na rasprostranjenost, prirodu na izvor sirovina i energije, istinu na tanost, oveka na subjekt pripojen odgovarajuem objektu. Tek na osnovu te epohalne zamene moe da nastane sistem sveopte manipulacije u kojem je mogue da se sa ljudima i prirodom, sa ivima i mrtvima, mislima i oseanjima, postupa kao sa manipulativnim objektima.86 Zatim, bez znanja kao saznajne kompetentnosti subjekat demokratskog nije spreman na rizike koje mijenjanje datog nosi. U rizike ulazi onaj ko nema straha, a strah je, kae Dekart, gotovo uvijek produkt iznenaenja.87 Izbjei iznenaenja moe samo onaj ko umije da predvia. Predviati, pak, moe samo onaj ko razumije drutvene procese, shvata njihovu logiku i zna kuda vode. Dalje, bez znanja kao saznajne kompetentnosti ne posjeduje se ni sposobnost posredovanja u unutranjim procesima tzv. sloenih drutava, a demokratsko drutvo jeste takvo. Rije je o sposobnosti da se otkrije to od opteg zahtjeva u konkretnoj situaciji vai i kako to vai.88 Najzad, bez znanja kao saznajne kompetentnosti nema ni umjea dijaloga, koji je jedan od stubova nosaa demokratskog drutva,89 a nema ni sposobnosti za pravljenje kompromisa, koji predstavlja, formalno i faktiki, najee korieno sredstvo u demokratskom procesu.90
86 87 88 89

90

Karel Kosik: Dijalektika krize, str. 124. Rene Dekart: Strasti due, Beograd, 1981, str. 106. Agnes Heler: Svakodnevni ivot, str. 136. Zajednica ostaje sve dok je dijalog dovoljan da regulie ono to moe podijeliti njene lanove (Eric Weil: Logique de la Philosophie, Paris, 1967, str. 25). Kompromis je rjeenje nekog sukoba pomou neke norme koja nije potpuno u skladu s interesima jednog dijela, niti je potpuno suprotna interesima drugog dijela. Ako u jednoj demokratiji sadraj pravnog poretka ne odreuju iskljuivo interesi veine, nego je ona rezultat kompromisa izmeu dviju grupa, dobrovoljnu podreenost svih pojedinaca pravnom poretku lake je postii nego u bilo kojoj drugoj politikoj oprganizaciji. I upravo na osnovu te tenje ka kompromisu

149

Uz pomenuto znanje, ide i razum. Potrebu za razumom kao pratiocem, ali i supstratom znanja, objanjava From. On kae: Razum ukljuuje i treu dimenziju, dimenziju dubine koja see do sutine stvari. Razum nije rastavljen od praktinih ivotnih ciljeva... a nije ni orue za neposrednu akciju. Njegova je funkcija da zna, da razumije, da shvaa, da se odnosi prema stvarima shvaajui ih. On prodire kroz povrinu stvari da bi otkrio njihovu sutinu, njihove skrivene odnose i dublja znaenja, njihov razlog... On zahvaa sve zamislive perspektive i dimenzije, a ne samo politiki relevantne.91 Ova tri svojstva, svakako, nijesu jedino to graaninu daje kapacitet subjekta demokratskog procesa. Neki autori osobinama koje omoguavaju subjektu da djeluje autonomno iz razumnog uvida u stvari, dodaju jo i minimum kulturnog obrazovanja i ekonomske sigurnosti.92 No, ve i ova svojstva ine osnovu koja subjektu demokratskog procesa omoguava da se ponaa poput ovjeka kojega zamilja Ruso, kad kae: Veliki ljudi se ne varaju u svojoj nadmonosti; oni je vide, oseaju je i nisu stoga manje skromni. to su veim duevnim darovima snabdeveni, to vie uviaju koliko im jo nedostaje. Oni su manje sujetni zbog svoje duhovne nadmonosti nego to se oseaju smerni usled pomisli na svoje nedostatke; a to se tie izvanrednih dobara to ih imaju, oni su odvie pametni da bi postali sujetni zbog jednog dara koji nisu sami sebi poklonili.93

91 92 93

demokratija je pribliavanje idealu potpunog samoodreenja (Prema: Francesco Valentini, Moderna politika misao, str. 298). Erich Fromm: ovjek za sebe, str. 98. Thomas Meyer: Transformacija politikoga, Zagreb, 2003, str. 192. an ak Ruso: Emil, Valjevo-Beograd, 1989, str. 275.

150

CIVILNO DRUTVO I DEMOKRATIJA

Pojam civilnog drutva Pojam civilno drutvo (engl. civil society) nije uvijek imao isto znaenje. O civilnom (graanskom) drutvu govori se, u izvjesnom smislu, ve u antici. Prema antikom shvatanju, civilno drutvo predstavlja politiko drutvo i identino je s dravom. Grci, tako, prave razliku izmeu politeje, oliene u polisu, i privatnog domainstva. Politeja je podruje slobode i funkcionie po zakonima. Privatna sfera (oikos) je podruje nunosti, koje ima sasvim druga unutranja pravila. Funkcionisanje polisa podrazumijeva vjetinu javnog upravljanja, dok je oikos podreen diktatu oca porodice.1 Slino je i u starom Rimu, gdje se pravi razlika izmeu privatnog statusa graana (status familias) i njihove opte stvari (res publica).2 Ciceron razmilja o civilizovanoj politikoj zajednici, koja ima gradove, razvijenu trgovinu i zakonom regulisani graanski ivot. On graane iji drutveni (javni) ivot nije regulisan zakonima ne smatra narodom. Njemu takav skup lii na tiranina, i ak je odvratniji od njega, jer od te zveri, koja podrava oblik i ime naroda, nema nieg stranijeg.3 Antiki civilis podrazumijeva identikaciju graanina s dravom, tako da su sva njegova prava vezana iskljuivo za dravu i limitirana dravom. Izvan drave, graanin nije znaio nita i nije imao prava na
1

Ova razdvojenost sfere javnog i sfere privatnog ne znai da su one nepovezane. O njihovoj povezanosti Hana Arent kae: Onoliko koliko je uopte postojao odnos izmeu ova dva podruja, prirodno je vailo da je nadmo ivotnih nunosti unutar domainstva predstavljala preduslov za slobodu u polisu (H. Arendt: Vita Activa oder Vom taetegen Leben, Munchen, 1992, str. 38). Ciceron, tako, dravu (res publica) smatra svojinom naroda, a narod (res populi) nije bilo koji skup ljudi okupljen na bilo kakav nain, ve je to skup mnotva objedinjen zajednikom odlukom da prihvati propise i uiva zajedniku korist (Ciceron: Drava, Beograd, 2002, str. 43). Isto, str. 108.

151

bilo to. Atinska demokratija, na primjer, jeste antipod vladavini jednog ili nekolicine. Ona je neposredna, priznaje svim graanima slobodu izraavanja i ravnopravnost miljenja, a u donoenju odluka potuje volju veine. Ipak, izrazito je manjinska, jer na razne naine stvara veliki broj ljudi kojima agora (skuptina) nije dostupna. Cjelokupni narod, demos plethyon, ije se prisustvo ponekad trai, ne prelazi pet hiljada ljudi.4 Osim toga, iako pluralno i necentralizovano, polisno drutvo nije bilo lieno opresije. Ni u Rimu nije bilo drugaije. Ciceron ushieno govori o dravi Roana, u kojoj su svi bili jednaki, pa je svako mogao biti i senator i obian graanin, pri emu je potovana naizmeninost koja je odreivala u kojim mesecima e ko da se nae u poloaju graanina ili senatora, usljed ega je Senat imao isto toliku mo i znaaj koliko i mnotvo.5 Van tih prava i sloboda, Ciceron, meutim, ne vidi nikakva druga.6 Antiki gradovi su, po Kulanu, bili utemeljeni na religiji i konstituisani kao crkva. To im je davalo snagu i odatle su crpli mo za apsolutnu vladavinu nad svojim graanima. Kulan kae: U drutvu zasnovanom na tim naelima, individualna sloboda nije mogla postojati. Graanin je u svemu i bez rezerve bio podreen gradu... Privatni ivot nije izmicao toj svemoi drave... Ona je svoju tiraniju vrila do najmanjih pojedinosti.7 U emu se sve ta tiranija
4 5 6

Vidi: Marcel Prelot, Politike institucije, Zagreb, 2002, str. 60. Ciceron: Drava, str. 109. tovie, Ciceron se uasava slobode graana koja bi eventualno izmakla kontroli drave. U tom smislu, prisjeajui se Platonovog razmiljanja o tome to se moe desiti kada nezasito grlo naroda... naiavi na loe vinotoe, u svoj ei, ispije neublaenu i preterano istu slobodu, on kae: U takvoj dravi neminovno sve vrvi od slobode, tako da ak i privatna kua ostaje bez vlasti. To zlo moe da poprimi i zversko oblije pa se otac poinje da pribojava sina, sin zapostavlja oca, svaki stid uzmie pred krajnjom slobodom, nema razlike da li je neko stranac ili graanin, uitelj poinje da se pribojava uenika i da im podilazi a ovi ga pritom kore i preziru, mladii sebi prisvajaju dostojanstveni stav staraca, starci se pak prihvataju mladalakih zabava, da mladima ne budu mrski i neprijatni. Iz toga proizilazi da se i robovi slobodnije ponaaju, ene uzimaju isto pravo kao i mukarci... due graana postaju tako meke i razmaene da, kad se primeni i najmanja sila vlasti, este se i ne mogu to da podnesu (Isto, str. 57). Fustel de Coulanges: La Cite Antique, Paris, 1967, str. 265.

152

ogledala, opisuje B. Konstan. On navodi da su u antikim gradovima sve privatne akcije graana bile kontrolisane toliko: da svira ne moe da doda nijednu strunu svojoj liri, a da se Efori ne uvrede; da mladi Lakedemonjanin ne sme slobodno da poseti svoju enu; da u Rimu, cenzori budnim okom gledaju u porodinu sredinu.8 O civilnom drutvu u savremenom smislu moe se govoriti tek od momenta kada se, kako A. Gidens kae, pojavila dovoljno jaka neutralna drava, sposobna da u procesu organizovane kooperacije sa graanima prikuplja i razmjenjuje informacije od znaaja za nadziranje ostvarivanja njihovih prava i sloboda.9 Tanije, to je vrijeme kada drutvo ekonomski i politiki ojaalih privatnih vlasnika, kadrih da u javnom procesu artikuliu i brane svoje interese, eli da ogranii mo drave. Pod njihovim pritiskom, u osnove javnog poretka ugrauju se principi i zahtjevi promovisani graanskim revolucijama (line i politike slobode, jednakost svih pred zakonom, jednaka dostupnost graanima svih javnih slubi, zatienost od tiranije, narodni suverenitet). Zajedno s ovim zahtjevima, javljaju se i oni za decentralizacijom i deregulacijom, u smislu da se pojedinim drutvenim grupama i organizacijama vrati izvjesna autonomija, koju je drava supstituisala svojom organizacijom i aktivnom hegemenojom.10 Ideja civilnog drutva koja se tada promovie podrazumijeva i oslobaanje graana (civila) od veeg upliva svih uniformisanih (vojske, klera). Meu prvima koji svojim idejama kre put uspostavljanju jedne sfere drutva koja e biti odvojena od drave nalaze se Lok, Pejn, Hegel, Marks. Lok (1632-1704) razvija teoriju o politikom drutvu
8 9

10

Prema: Drava i politika, Beograd, 1968, knj. I, str. 222. Vidi: Milan Mati, Graanin, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str. 348. Grami smatra da se tu radi o nekoj vrsti kvalitativno novog povratka na staro. On, naime, kae da je moderna drava svojom aktivnom hegemonijom supstituisala relativno samostalne drutvene grupe i institucije, kave su postojale u antici i srednjem vijeku, i u velikoj mjeri razorila njihovu autonomiju. No, kae on, s novim demokratskim idejama i pokretima, ta se situacija mijenja, tako da se autonomija tih grupa i institucija ponovo raa. Samo sada u drugim formama, kao partije, sindikati, kulturne institucije (A. Gramsci: Selection from Prison Notebooks, New York, 1980, str. 54).

153

i dravi, ija je svrha da ljudima omogue da ouvaju svoje ivote, slobode i imanja. Pri tome, potencira: da se mo drutva ne moe izdii iznad zajednikog dobra; da ovjek u politiko drutvo stupa samo jednim svojim dijelom, a ne svim svojim biem; da su ovjekova oekivanja od drutva srazmjerna veliini njegovog odricanja.11 Pejn (1737-1809) upozorava da se mora praviti otra razlika izmeu vlade i drutva. Razloge za to on nalazi u sljedeem: Drutvo je jedna zajednica, radi saradnje i meusobne povezanosti, a zasnovana je na pravdi i osjeanjima. Vlada je instrument represije. Drutvo je blagodet, a vlada, ak i kad je najboljeg oblika, samo je nuno zlo radi ograniavanja ovjekovih zloudnih nagona.12 Hegel (1770-1831) civilno (graansko) drutvo posmatra kao sferu moralnog ivota u kojoj se povezuju porodica i drava. K. Marks (1818-1883), opet, u civilnom drutvu vidi ono ognjite i poprite istorije, u kome caruju egoizam privatnog vlasnitva i bezduni trini odnosi. Razlog tome on nalazi u injenici da, kako kae, politika revolucija rastvara graanski ivot na njegove sastavne dijelove, a da ne revolucionie same te sastavne dijelove i da ih ne podvrgava kritici.13 Usljed toga, stvaran ovjek je priznat tek u obliku egoistinog individuuma, istinski ovjek tek u obliku apstraktnog citoyena.14 Rjeenje je, da stvaran, individualan ovjek vrati u sebe apstraktnog graanina i kao individualan ovjek postane generiko bie u svom empirijskom ivotu, u svom individualnom radu, u svojim individualnim odnosima.15 Iz ovih i slinih razmiljanja kristaliu se dva krucijalna zahtjeva. Jedan se odnosi na to da se suzi sfera javne vlasti u odnosu na ovjekova prirodna prava, a drugi da se promijeni priroda same vlasti, u smislu da se ranija svemo crkve i drave zamijeni jasnim pravilima i jednakim pravima. Na suzbijanju dravne svemoi u sferi ekonomskog naroito insistira engleski teoretiar Deremi Bentam (1748-1832). U Bentamovim teorijskim koncepcijama pulsiraju ideje antikih mislilaca
11 12 13 14 15

Vidi: Dr Juraj Kolakovi, Historija politikih teorija, Sisak, 1969, knj. I, str. 60. T. Paine: Prava ovjeka i drugi spisi, Zagreb, 1987, str. 4. Karl Marx - Friedrich Engels: Rani radovi, Zagreb, 1961, str. 72. Isto, str. 72-73. Isto, str. 73.

154

(osobito Sokrata i njegovih uenika Ksenofonta i Aristipa), da je uivanje kao istinska mjera svih stvari dostupno samo slobodnom ovjeku, te da sloboda ovjeka podrazumijeva i njegovu slobodu od kontrole drave. Razvijajui u tom kontekstu svoju teoriju utilitarizma, Bentam tvrdi: da se svi motivi svakog razumnog bia redukuju na jedan osnovni - lini interes, korist i najveu sreu, te da je ovjekov najvei cilj da dostigne najvei stepen sree; da se ovjek osvre na drugog samo onoliko koliko mu je korisno; da je moral samo jedna vrsta aritmetike iji je glavni zadatak da prorauna koje ponaanje daje najbolje rezultate i donosi ovjeku najveu korist i sreu. Zadatak drave nije u tome da poveava bogatstvo i stvara kapital, ve da osigurava vlasnitvo steenih bogatstava. Ona treba da ima pravnu, a ne ekonomsku funkciju. Njena briga je sigurnost linosti i imovine, a sve ostalo treba da bude briga onih koji imaju i stvaraju.16 D. S. Mil (1806-1873) je jo precizniji u zahtjevu za uspostavljanjem granice izmeu individualne nezavisnosti i drutvene (dravne) kontrole. Milov temeljni stav, u tom pogledu, jeste da nema razloga da sva ljudska iskustva budu izgraena po istom modelu, budui da svako ko ima razuma moe sam najbolje rjeavati svoje probleme.17 Umjesto insistiranja na ablonima iza kojih stoji autoritet centralne vlasti, graanima treba dozvoliti da upravljaju lokalnim ustanovama i udruenjima. Da bi oni to uspjeno radili, potrebno je jedno posebno obuavanje graana, jedan praktini dio politikog obrazovanja slobodnih ljudi koji ih izvlai iz uskog kruga line i porodine sebinosti, navikava na razumijevanje zajednikih interesa i ui da djeluju iz javnih i polujavnih motiva i da se u svojim postupcima rukovode ciljevima koji ih ujedinjuju, umjesto da ih izoluju.18 Ovo tim prije to jedina sloboda koja zalsuuje to ime, jeste sloboda da traimo sopstveno dobro na svoj nain.19 Potreba za takvim regulisanjem odnosa na relaciji drutvo - pojedinac odnosi se ne
16

17

18 19

Vidi: Enciklopedijski rjenik politike lozoje, Sremski Karlovci - Cetinje, 1993, knj. I, str. 93-97. John Stuart Mill: Three Essays, On Liberty, Representative Government, The Subjection of Women, London, 1975, str. 83. Isto, str. 134. Isto, str. 18.

155

samo na ekonomsku sferu ve i na politiku sferu i sferu ovjekovog duhovnog ivota u cjelini. Uprkos ovim i slinim razmiljanjima, u ijem je fokusu zatita ljudi od pretjeranog uplitanja drave u sve oblike i sadraje njihovog ivota, ideja civilnog drutva snanije se armie tek u drugoj polovini XX vijeka. Tada se javljaju prve denicije civilnog drutva,20 ali i prva ozbiljna sporenja oko toga to ono zapravo znai i kome treba. arenilo u poimanju ideje civilnog drutva nije posljedica nemarnosti ili intelektualne insucijencije onih koji se za nju zanimaju. Radi se o objektivnim tekoama, koje se javljaju uvijek kada se bogatstvo i raznovrsnost pojavnih oblika neke drutvene stvarnosti pokuava saeti u mali broj, po pravilu, uskih pojmovnih odrednica. Tekoe te vrste utoliko su vee to su, pod pritiskom istorijske zbilje, izbrisane granice (to esto znai i faktike razlike) izmeu pojedinih sistema drutveno-ekonomskih odnosa, ukljuujui i dva svjetska sistema (kapitalistiki i socijalistiki). Ideji civilnog drutva suprotstavljaju se sve nomenklature (etablirani subjekti dravnog diriizma) koje u bilo kakvoj promjeni datog vide opasnost po sopstvenu poziciju i mo. Pitanja o smislu civilnog drutva postavljaju i mnogi marksistiki orijentisani teoretiari. Po njima, naime, rjeenje problema otuenosti graana od vlasti i upravljanja nije u stvaranju paralelnih institucija, budui da one u datom drutvu mogu biti samo paravan za nesmetano djelovanje dravnih organa.21 Rjeenje je u promjeni drutvenih odnosa, odnosno u ukidanju eksploatacije. Ukidanjem eksploatacije, uvjereni su oni, nastae poredak u kome nee biti nasilnog nametanja volje i odluka drave bilo kome, pa prema tome ni potrebe za traenjem
20

21

Ferdinand Tenis, tako, pod civilnim drutvom podrazumijeva mnotvo prirodnih i vjetakih individuuma ija volja i domeni stoje u brojnim vezama, a ipak ostaju meosobno nevezani i bez unutranjeg uzajamnog uticaja (Politika enciklopedija, Beograd, 1975, str. 305). Gelner o tome kae: Postavka pluralnosti institucija - onih koje se dravi suprotstavljaju i onih koje je jaaju te koje drava zauzvrat nadzire i titi - prema marksistikom je gleditu tek paravan za prikriveno i tetno gospodstvo. Ona pripomae jaanju takva gospodstva institucijama prisile koje hine da su nekodljive, neutralne i bogomdane (Ernest Gellner: Uvjeti slobode, Civilno drutvo i njegovi suparnici, Zagreb, 2001, str. 11-12).

156

alternative ovome putem neke paralelne strukture. Istovremeno, jaaju i neke suprotne tendencije. U razvijenim zapadnim zemljama sve manje dre do hobsovskih natuknica o podanikim vrlinama.22 U istonoevropskim zemljama, razvijanim na marksistikim ideolokim i teorijskim zasadima, jaaju tendencije traenja institucionalne i realne mogunosti za obuzdavanje monopolne moi dravnih organa.23 Ideja civilnog drutva, armisana sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, izraz je svojevrsne prevladanosti tih kontroverzi, i iskazuje se kao protivtea skuenom komunalizmu i centralnom autoritarizmu. Ili, kako bi Gelner rekao, civilno drutvo je formula koja nastoji rezimirati sredstva koja humaniziraju administrativno-komandni sustav u drutvu, ija je puka prisutnost u nekoj mjeri neizbjena.24 Tu formulu Gelner objanjava ovako: Najjednostavnija, neposredna i intuitivno oigledna denicija, koja uz to ima mnogo opravdanja, jest da je civilno drutvo niz razliitih nevladinih institucija koji je dovoljno jak da dri protuteu dravi i, iako ne sprjeava dravu da ispunjava ulogu uvarice mira i arbitra meu glavnim interesima, ipak je moe sprijeiti da gospoduje i atomizira ostatak drutva.25 Neki drugi autori za civilno drutvo kau je to ideja o postojanju mnotva nezavisnih arita samoorganizacije u drutvu, preko kojih ljudi mogu da zajedniki deluju i reavaju svoje probleme, to moe sluiti kao mrea kanala javnog mnjenja i pritisaka na vladu, ali i kao zatita od pokuaja drave da prekorai svoje granice.26 Uporedo s ovim shvatanjima, promovisan je i pojam civilizovanosti, pod kojim se najee podrazumijeva meuosobno uvaavanje ljudi kao lanova istog poretka, s istim pravima i obavezama u pogledu njegovog odranja i korienja dobara koje im on donosi.
22

23

24 25 26

Misli se na Hobsovo stanovite: Sve to je potrebno za spas drave, sadre dvije vrline: vjera u boga i pokoravanje zakonima (Thomas Hobbes: Leviathan, New York, 1945, knj. III, str. 385). Na tom fonu, u bivim socijalistikim zemljama u istonoj Evropi (naroito u Poljskoj i DR Njemakoj), snano je ojaao uticaj crkve, univerziteta, kulturnih ustanova, sindikata i drugih inilaca civilne infrastrukture. Ernest Gellner: Uvjeti slobode, Civilno drutvo i njegovi suparnici, str. 151. Isto, str. 15. Dejvid Bitem i Kevin Bojl: Uvod u demokratiju, Beograd, 1997, str. 96.

157

Nunost pojave civilnog drutva Armacija ideje civilnog drutva krajem prolog vijeka nije ni sluajna, ni efemerna. Ona je nuna posljedica drutvenog razvoja, a ne neoekivani i nenormalni otklon od njegovog uobiajenog toka. U pitanju je, kako bi Gelner rekao, istorijski utemeljena pojava. Tim vie to ovjek: ipak, nije sasvim zarobljen industrijalizmom i njegovim posljedicama; nema mogunost da se vraa na umrtvljena tradicionalna agrarna drutva; ne eli i ne moe vie da podnosi diktat bilo koje idiokratije; nema dovoljno prostora u klasinom komunitarizmu.27 Meu vie momenata koji su pojavu civilinog drutva uinili zakonitom, tri su posebno vana. To su: (1) ovjekova potreba da se zatiti od stalno rastueg pritiska (diktata) vlasti; (2) nepokrivenost svih sfera drutvenog ivota djelatnou centralnih organa; (3) spoznaje o novim mogunostima drutvene organizacije. (1) ovjekova potreba da se zatiti od vlasti, koju je sam stvorio, stara je koliko i vlast sama. To je uvijek bio krajnje sloen zahtjev i poduhvat, budui da su problemi od vlasti, i povodom vlasti, znatnim dijelom uslovljeni samim ovjekovom ponaenjem, tj. odnosom prema vlasti. Taj momenat naroito je aktuelan u demokratijama, gdje se, kako Manhajm tvrdi, ak ni diktatura ne pojavljuje kao neto izvanjsko, ve kao jedan od moguih naina na koji demokratsko drutvo moe pokuati rijeiti svoje probleme.28 Demokratija se, pored ostalog, denie i kao politiki sistem u kome obini ljudi kontroliu elitu na vlasti. Od obinog ovjeka se, dakle, oekuje da ima aktivnu ulogu u poslovima vlasti.29 Takva uloga podrazumijeva ne samo njegovu razvijenu svijest o sutini i karakteru odluka kojima daje podrku, te otvoreno i javno iskazivanje svog eventualnog kritikog stava o njima ili nainu njihovog sprovoenja, nego i uee u pojedinim fazama oba ta procesa. Faktiki, meutim,
27

28 29

Vidi: Ernest Gellner, Uvjeti slobode, Civilno drutvo i njegovi suparnici, str. 188-189. Karl Mannheim: Eseji o sociologiji kulture, Zagreb, 1979, str. 181. Na takvu obavezu graana podsjea i Dal. I on smatra da se demokratija moe denisati kao drutvo u kojem obini graani imaju visok stupanj kontrole svojih voa (Robert A. Dahl: A Preface to Democratic Theory, Chicago, 1956, str. 3).

158

ljudi rijetko doseu taj i takav nivo svoje ukljuenosti u proces vrenja vlasti. U gotovo svim savremenim drutvima vane odluke donosi vrlo mali broj ljudi. U njima, ni obian graanin, ni javno mnjenje ne odreuju politiku.30 Naprotiv, stvarna vlast nalazi se nuno i neizbeno u rukama inovnitva, kako vojnog, tako i civilnog.31 Mo ovih struktura je, po pravilu, toliko velika da moderni parlamenti nijesu nita drugo do predstavnitva onih kojima se vlada sredstvima birokratije.32 Posljedice dominacije otuenih birokratskih struktura viestruke su: dolazi do politikog uplitanja, ili uplitanja politike, ne samo u ekonomsku sferu nego i u sve druge sfere ovjekovog ivota, ukljuujui i one koje se smatraju sferom njegove privatnosti; elite demokratske vlasti, kao i sve druge elite vlasti koje su sastavljene od raznih socijalno, kulturoloki i psiholoki relativno homogenih uih politikih, vojnih i inih ekspertskih i interesnih grupa, emituju vrijednosti, vjetine, lojalnosti i mape znanja koje se znatno razlikuju od oekivanih; reagovanja graana na sve to, ako ih uopte i ima, djelimina su, povrna i aposteriorna (naknadna), a to znai i neekasna. Nastanak takve situacije ne moe se objasniti samo neutaivom eljom svake vlasti, pa i demokratske, da uspostavi kontrolu nad cijelim drutvom. Ne treba je traiti ni samo u onome to Tokvil naziva vladavinom tipinog evropskog suverena, a ogleda u tome to ovaj jednim dijelom graana vlada pomou straha koji ulivaju njegovi predstavnici, a drugim dijelom pomou nade koju gaje da e postati njegovi slubenici.33 Dio objanjenja za sve to treba traiti i u nekim slabim stranama demokratije same, odnosno u psiholoko-etikom supstratu njenih masovnih subjekata. Upozoravajui na zamke demokratskog procesa, Henis, na primjer, kae: Mogunost da se manipulie mnjenjima i emocijama prva je cijena demokratskog egaliteta.34 Ta cijena, po Rismanu, moe
30 31 32 33 34

Gabriel A. Almond - Sidney Verba: Civilna kultura, Zagreb, 2000, str. 136. M. Veber: Privreda i drutvo, Beograd, 1976, knj. II, str. 437. Isto, str. 474. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, Titograd, 1990, str. 625. Wilhelm Hennis: Meinungsforschung und reprasentative Demokratie, Tubingen, 1957, str. 56.

159

biti jako visoka, osobito onda kada spoljanje voenje masa ima atribucije procesa koji ove svodi na pozicije gomile.35 Psiholoko-etiki supstrat masovnih subjekata demokratskog procesa jo je izdaniji izvor mogunosti za uspostavljanje gospodstva otuenih struktura vlasti. Jer, u njemu se, osim ponosa graanina to je stekao poziciju nekoga ko se za neto pita,36 sreu i njegov strah od slobode, oportunizam, manjak osjeaja za vanost posjedovanja linih prava, apatija. Teoretiari ovo objanjavaju time da sloboda, s kojom se ovjek sree u demokratskom procesu, nije njegovo prirodno nasljee. Naprotiv, on tu slobodu mora stvoriti, da bi je posjedovao. Kasirer, tako, kae: Ako bi ovek prosto iao za svojim prirodnim nagonom, on ne bi teio za slobodom: izabrao bi zavisnost. Oigledno, mnogo je lake zavisiti od drugih nego misliti, rasuivati i odluivati sam za sebe. To objanjava injenicu da se i u individualnom i u politikom ivotu sloboda mnogo vie smatra za teret nego za povlasticu.37 Proizilazi, dakle, da vlasti koje na sebe preuzimaju odgovornost odluivanja, potiskuju i unitavaju i sam smisao slobode, ali oslobaaju ovjeka svake line odgovornosti.38 Slina su i Tokvilova razmiljanja o fenomenu samoiskljuivanja graana iz demokratskog procesa. Tokvil, naime, smatra da je to posljedica dvaju njihovih suprotnih, ali podjednako kobnih stanovita: Jedni u jednakosti opaaju samo anarhine tenje koje se iz nje raaju. Boje se svoje slobodne volje; boje se sami sebe. Drugi, malobrojniji, ali upueniji, drugaijeg su gledita. Pored puta koji, polazei od jednakosti, vodi anarhiji, otkrili su najzad i put koji se ini da ljude neodoljivo vodi potinjenosti. Oni se u dui unaprijed mire s tom nunom potinjenou, pa izgubivi nadu da e ostati slobodni, ve u dnu srca oboavaju gospodara koji uskoro treba da doe. Prvi se odriu slobode zato to cijene da je opasna; drugi zato to sude da je nemogua.39 Tokvil, uz to, apostrora i jedan vrlo prirodan i vrlo
35 36

37 38 39

Vidi: Dejvid Risman, Usamljena gomila, Beograd, 1965, str. 284-285. Kjerkegor, na primjer, istie da injenica biranja prua ovjekovom biu neko tiho dostojanstvo koje nikada potpuno ne gubi (Soren Kierkegard, Ili-ili, Sarajevo, 1979, str. 541). E. Kasirer: Mit o dravi, Beograd, 1972, str. 280. Isto. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 643.

160

opasan nagon demokratskih naroda, a to je da preziru individualna prava i da o njima vode malo rauna.40 On o tome kae: Ljudi obino dre do nekog prava i pokazuju potovanje prema njemu u zavisnosti od njegove vanosti i od dugotrajnog njegovog korienja. Individualna prava koja se sreu u demokratskih naroda obino su malog znaaja, vrlo nedavna i veoma nepostojana; zbog toga se ona esto veoma lako rtvuju i skoro uvijek kre bez grie savjesti.41 Da paradoks bude vei, ljudi bivaju sve manje privreni pravima pojedinaca ba u vrijeme kad bi bilo najnunije sauvati i braniti ono malo to od njih jo ostaje.42 Duhovna klima, koja iz(a) toga nastaje, veoma lii onoj koju Kasirer opisuje rijeima jednog njemakog radnika o obavezama demokrata u njegovoj zemlji prije i poslije Hitlorovog dolaska na vlast: Pre toga morali smo da brinemo oko izbora, oko stranaka i oko glasanja. Bili smo odgovorni. Sada vie nismo. Sada smo slobodni.43 O faktikom stanju koje se na toj osnovi uspostavlja Tokvil kae: Vidim bezbrojno mnotvo slinih i ravnopravnih ljudi, koje se bez predaha vrte da bi sebi pribavili sitna i vulgarna zadovoljstva kojima ispunjavaju svoje due. Svaki od njih okrenuo se sebi, pa mu je tua sudbina svih drugih: njegova djeca i lini prijatelji predstavljaju za njega sav ljudski rod; to se tie ostalih sugraana, on je pored njih ali ih ne vidi; dodiruje ih ali ih ne osjea; postoji samo u sebi i za sebe, i mada mu porodica jo ostaje, za otadbinu se moe rei da je vie i nema. Iznad njih uzdie se ogromna starateljska vlast, koja se sama stara da im obezbijedi zadovoljstva i da bdi nad njihovom sudbinom. Ona je apsolutna, sveobuhvatna do sitnica, ureena propisima, dalekovida i blaga. Liila bi na oinsku vlast, kad bi joj, kao ovoj, svrha bila da ljude pripremi za muevni uzrast; ali ona, naprotiv, tei samo tome da ih nepromjenljivo zadri u djetinjstvu; voli da se graani vesele, samo da ne misle na drugo to do na veselje. Rado ona radi na njihovoj srei, ali hoe da im je jedino ona prua i sama o njoj sudi; stara se o njihovoj bezbjednosti, predvia i zadovoljava
40 41 42 43

Isto, str. 641. Isto. Isto. E. Kasirer: Mit o dravi, str. 280.

161

njihove potrebe, olakava im uivanja, vodi njihove glavne poslove, upravlja njihovom djelatnou, ureuje nasljeivanje, raspodjeljuje nasljedstva; to li ne moe i sasvim da ih oslobodi muke da misle i truda da ive?44 U takvim okolnostima, potinjenost graana vlasti opta je i obuhvata sve. Ona ih ne baca u oajanje, ali ih neprestano ometa i navodi ih da odustanu od korienja svoje volje. Ona im malo po malo gui duh i slabi duu, dok ovakva pokornost koja se namee samo u malom broju vrlo vanih okolnosti, ali rijetkih, objelodanjuje potinjenost tek s vremena na vrijeme i pritiskuje samo izvjesne ljude. Zalud ete tim istim graanima, koje ste uinili tako zavisnim od centralne vlasti, povjeriti da s vremena na vrijeme biraju predstavnike te vlasti; to tako znaajno, ali tako kratko i tako rijetko korienje njihove slobodne volje nee sprijeiti da oni malo pomalo izgube sposobnost da misle, osjeaju i djelaju po svojoj volji i da tako postepeno padnu ispod nivoa ljudskoga.45 Reeno je: Kada mit demokratije doe u sukob s politikom stvarnou, rezultat je cinizam.46 Tokvil u ovom problemu vidi neto vie od cinizma. Vidi, zapravo, opasnost, na koju upozorava i Grami. Radi se o tome da tenja vlasti za apsolutnom vladavinom, u kombinaciji sa pristankom graana da se njima gospodari, dovodi do stvaranja situacije u kojoj se mo prvih i nemo drugih reprodukuje na normalan nain.47 Otuda Tokvilovo stanovite da se ne moe apsolutno i uopteno rei da je najvea opasnost naih dana ili rasputenost ili tiranija, anarhija ili despotizam.48 Tokvil nijednu od ovih pojava ne potcjenjuje, ali opasnijom od svih njih zajedno smatra sveoptu apatiju graana, koju pripisuje njihovom individualizmu.49 Takva apatija, uvjeren je Tokvil, gotovo podjednako ugroava i vlast i graane. Zahvaljujui apatiji graana, vlast moe sve, ukljuujui i uspostavljanje tiranije nad njima, ali nita na dugi rok.50 Apatinost
44 45 46 47 48 49 50

Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 634-635. Isto, str. 636. Gabriel A. Almond - Sidney Verba: Civilna kultura, str. 135. A. Gramsci: Selection from Prison Notebooks, str. 238. Aleksis de Tokvil, O demokratiji u Americi, str. 656. Vidi: Isto. Tokvil kae: Zbog te apatije, onoga dana kad izvrna vlast prikupi neto snage,

162

graana moe da bude i korisna na kratko, ali ih na dui rok udaljava od svega, pa i onoga to ih se neposredno tie. Zato je vano, kae Tokvil, boriti se ne toliko protiv anarhije ili protiv despotizma koliko protiv apatije, koja moe podjednako stvoriti bilo anarhiju bilo despotizam.51 Bitka protiv tih i slinih oblika ovjekovog politikog otuenja podrazumijeva ono to Bobio naziva demokratijom novog doba. Preciznije, radi se o tome da se borba protiv zloupotrebe vlasti vodi na dva fronta: protiv vlasti odozgo u ime vlasti odozdo, i protiv koncentrisane vlasti u ime raspodele vlasti.52 Dakako, i jedno i drugo bez ambicije da se povea nekakav opti interes graana za politiku i politiko, ili da se ostvari njihovo vee neposredno angaovanje u toj sferi. Obrnuto, rjeenje je u prevladavanju shvatanja drutva kao socijalno-ekonomskog, politikog i etikog supstrata u kome vlada samo jedan opti interes (svejedno da li je rije o interesu vrste, klase, nacije), tj. interes koji je u svemu, i na svaki nain, pretpostavljen interesu pojedinca, grupe, profesije ili bilo kog drugog parcijaliteta. Dakle, ne poboljavanje klasino shvaene vlasti i vladanja, ili drugaija razionalizacija opte politike volje, ve stvaranje alternative ovima, koja e institucionalno i realno biti dovoljno iroka i privlana za duhovni, politiki, interesni i svaki drugi pluralizam. Jer, kako s pravom upozorava Majer, u politikom ivotu uvijek ulaze u igru sve osnovne ljudske potrebe, a ne samo vladavina i razum.53 Tamo gdje bude mogunosti da se ove potrebe slobodno iskau i realizuju, bie i graanin. I to ne kao frustrirana, bezlina i amorfna jedinka, ve onakav kakvog ga portretira H. Lasvel: kao linost sa toplim i prijemivim stavom prema drugim ljudima, sposobna da im
ona je u mogunosti da tlai, a ve sjutradan, ako neka stranka moe da baci u borbu trideset ljudi, i ona je isto tako u mogunosti da tlai. No ni jedna ni druga ne mogu zasnovati nita trajno, jer ono to im pomae da lako uspiju spreava ih da dugo uspijevaju. Uzdignu se zato to im se nita ne opire, a padaju zato to ih nita ne podrava(Isto, str. 656) Isto. N. Bobio: Budunost demokratije, Beograd, 1990, str. 60. Thomas Meyer: Transformacija politikoga, Zagreb, 2003, str. 196.

51 52 53

163

vjeruje i sa njima dijeli sudbinu, vievrednosno orijentisana i nesputana osjeanjem bilo koje tjeskobe.54 (2) Drava i njeni centralni organi gotovo nikad i nigdje ne pokrivaju sve oblasti drutvenog ivota. U antikom svijetu, naspram dravnih organa i njihovih ingerencija, a esto i sasvim odvojeno od njih, postoji sfera svekolikog privatnog, porodinog i drugog ivota. U srednjem vijeku, uz dravne funkcioniu i mnoge druge organizacije i institucije, ukljuijui i neke eminentno nevladinog karaktera u modernom smislu.55 Neke od tih institucija su, opet, preuzimale na sebe dio dravnih funkcija, to je srednjovjekovnu dravu inilo, kako Grami kae, federacijom disparatnih grupa koje nijesu podreene jedna drugoj.56 U savremenim drutvima, osobito onim sa sloenom ekonomskom, socijalnom i drugom strukturom, mogunosti drave da svojom djelatnou faktiki pokrije sve oblasti drutvenog ivota jo su manje. Vie je razloga zbog kojih obuhvaenost drutva intervencijama i ingerencijama drave ne moe biti potpuna. Jedan od tih razloga svakako je i to to ovjek posjeduje neka prava koje nijedna vlast ne moe da kontrolie, nezavisno od toga koliko tei da bude sveobuhvatna i apsolutna.57 Dio tih razloga proizilazi iz injenice da, kako Majer kae: prvo, nije moguno obuhvatno sudjelovanje svih dravljana u svim odlukama politikog sistema koje ih se tiu; drugo, kad bi to i bilo moguno, ne bi bilo poeljno jer bi umrtvilo proces odluivanja i stoga dolazilo u proturjeje sa samim sobom; tree, ne moe se ni
54

55

56 57

Vidi: Harold Lasswell, Power and Personality, New York, 1946, str. 148 i dalje. Po tom osnovu moglo bi se rei da nevladine organizacije u Crnoj Gori imaju dugu tradiciju. Prva takva organizacija na prostoru sadanje Crne Gore nastala je ve u IX vijeku. Rije je o Bratovtini sv. Nikole mornara u Kotoru (kasnije Bokeljska mornarica), udruenju bokokotorskih pomoraca za meusobno pomaganje, ija je djelatnost regulisana pisanim statutom iz 1463. godine. A. Gramsci: Selection from Prison Notebooks, str. 54. Spinoza je, na primjer, u prava ovjeka koja nijedna vlast ne moe kontrolisati uvrstio pravo da misle po slobodnoj volji. Pri tome, on napominje da ocijelna zabrana tog prava moe navesti ljude da misle jedno a govore drugo, tj. na odvratno laskanje i pritvorstvo, iz kojeg proizilazi la, pa samim tim i propadanje svih dobrih obiaja (Spinoza: Teoloko-politiki traktat, Beograd, 1957, str. 249).

164

oekivati, jer su motivi za aktivni angaman graana u politikome nejednako rasporeeni i samo se oskudno obnavljaju.58 Broj onih koji ne ele da budu obuhvaeni djelatanou politikih partija, ili da na neki drugi nain participiraju u donoenju mjera javne politike, takoe nije mali. Najzad, ne treba zanemariti ni injenicu da je drutveni ivot, sa svim sadrajima i odnosima koji ga ine, uvijek toliko bogat i raznovrsatan da ga je nemogue u cjelini supstituisati bilo kojim jedinstvenim i apsolutno vaeim sistemom vlasti. Onaj dio drutva koji ostaje nezahvaen ingerencijama sistema, pulsira (ivi, stvara, misli) na svoj nain. Za ljude u njemu, odsustvo iz sfere ocijelog politikog ne znai odsustvo iz politikog uopte. Naprotiv, oni su esto politiki aktivniji i produktivniji od mnogih partijskih sljedbenika i standardnih sudionika u procesu odluivanja. Oni se ne ponaaju ni kao lanovi neke kvijetistike sekte, sklone teolokom opravdanju vlasti, ni kao dio anarhistike rulje koja porie svaki smisao vlasti, odnosno ovjekovu potrebu za njom. Oni nijesu puke jedinke, izgubljene u lavirintu haotino izukrtanih drutvenih kretanja i odnosa, ve akter i moderator jednog autentinog demokratskog procesa. Oni svoja individualna prava i slobode ne ostvaruju nasuprot drugim ljudima i u konfrontaciji sa dravom, ve u interakciji sa ovima. Oni, ak i kad najee reaguju na arogancije reima, ne oslobaaju sebe obaveze da ponude alternativu, ukljuujui i odgovornost za normalno funkcionisanje sistema vlasti. Njihov tzv. trei sektor, koji promoviu kao institucionalnu i realnu osnovu svoje drutvene angaovanosti, ine razne mirovne, humanitarne, karitativne, kreativne, alternativne, posesivne, inventivne, inicijativne, edukativne i ekoloke organizacije, institucije i pokreti, kao i organizacije i grupe koje se bave zatitom ljudskih prava i sloboda, te raznih stalekih prava i interesa. Taj njihov novi svijet, koji se pomalja na procjepu svijeta ivota i sistema poretka,59 dopunjava i obogauje ovjekov svijet uopte. On pokazuje koliko toga vanog ostaje izvan vidnog polja i dometa ocijelnih struktura vlasti i koliko ovjek ima prostora i potrebe da radi izvan onoga to je ovim struktarama povjerio. Pod uticajem
58 59

Thomas Meyer: Transformacija politikoga, str. 247. Vidi: J. Habermas, Problemi legitimacije u kasnom kapitalizmu, Zagreb, 1982, str. 13.

165

tog svijeta snae dvije vane tendencije: tendencija poveanja broja mjesta odluivanja, i tendencija razgradnje hijerarhijske strukture i prakse prinudnog ukljuivanja ljudi u proces odluivanja. Posljedica toga je: da se u fokusu javnosti sve ee nalaze ona pitanja i problemi koji su ranije, kao politiki manje vani ili neatraktivni, potiskivani u drugi plan ili sasvim ignorisani; da autoritarizam i monizam uzmiu pred pluralizmom, a hijerarhija, mo i prinuda postepeno ustupaju mjesto dijalogu, toleranciji i dobrovoljnom svjesnom angaovanju; da pred glasom razuma, koji otuda dolazi, blijede ili sasvim nestaju razni stereotipi, predrasude, konzervativna uvjerenja i navike. (3) Spoznaje o novim mogunostima drutvene organizacije, koje potenciraju razvoj civilnog drutva, dvojakog su porijekla. S jedne strane, emanat su ovjekovog iskustva steenog bavljenjem time kako da svoj ivot uini boljim, ljepim, lakim, ljudskijim. Ili, drugaije reeno, posljedica su takvog ostvarivanja ideje graanstva koje lanstvo u zajednici shvata kao obavezu da se aktivno sudjeluje u njenom konstituisanju i funkcionisanju, radi obezbjeenja jednakog statusa pojedinaca i grupa, te njihovog prava na uzajamno demokratsko ovlaenje i ogranienje u svim poslovima vlasti i vladanja. S druge strane, spoznaje o novim mogunostima drutvene organizacije produkt su oblikovanja ovjekovog individualnog identiteta, koje se vri u procesu uzajamnog priznavanja sa drugima, i u kome se prepliu egzistencijalne dimenzije njegove bioloke i njegove drutvene prirode. Dinamika tog procesa uvijek bitno zavisi od stepena ostvarenosti moralnih i socijalnoekonomskih motiva, na jednoj strani, i koliine i kakvoe njihove isprepletenosti i uzajamne priznatosti, na drugoj strani. S promjenom ovih kategorija i relacija, ili s promjenom uslova u kojima se one ostvaruju, mijenja se i ovjekov odnos prema drutvenoj organizaciji kao takvoj. Promjena odnosa prema drutvenoj organizaciji ovdje ne znai priklanjanje filozofemi: Stvarnost s kojom smo suoeni valja posmatrati paljivo... pa joj, ako treba, i odoljeti, bez obzira kakva je ona, ili kakva je mogla biti.60 Ne znai, dakako, ni dovoenje u
60

Ovu lozofemu u jednom drugom kontekstu pominje Hana Arent (Vidi: Enciklopedijski rjenik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, 1993, knj. I, str. 21).

166

pitanje potrebe postojanja vlasti, ili ovjekovih graanskih obaveza prema njoj. Radi se, naprosto, o traenju naina: prvo, da se postojea vlast prilagodi, u mjeri mogueg,61 potrebama i zahtjevima ovjekovog stvarnog ivota; drugo, da se za ono to drava objektivno i subjektivno ne moe stvore (i funkcionalno razviju) alternativni oblici i sadraji - izvan drave i nepodvrgnuti njenim racionalizacijama i kontroli. U principu, to traganje, ak i kad ne bi bilo motivisano ovjekovim konkretnim nezadovoljstvom datim, nuno je i neizbjeno. Razlog je, kae Hana Arent, u tome to ovjek nije nikakav zoon politkon (politiko bie). Kad bi ovjek to bio, u njemu bi postojalo neto politiko to pripada njegovoj biti. No ba to nije tano; ovjek je apolitian. Politika nastaje u prostoru izmeu ljudi, dakle posve izvan ovjeka. Zato ne postoji prava politika supstancija. Politika nastaje u onome izmeu i uspostavlja se kao odnos.62 S tog stanovita posmatrana, demokratija je uvijek posljedica, a ne zamiljeno stanje stvari.63 Faktiki, ono pokazuje da ovjek, ukoliko eli da ima organizaciju drutvenog ivota saobraznu njegovim stalno rastuim potrebama i mogunostima, ne smije robovati jednom ustanovljenim oblicima i sadrajima. Cjelokupno njegovo iskustvo u tom pogledu daje osnova za anticipaciju ideje civilnog drutva kao novog velikog izazova i resursa. Civilno drutvo i demokratija Ideja civilnog drutva razvija se i u demokratijama. Civilno drutvo predstavlja, pored ostalog, funkciju ogranienja drave, odnosno suenja polja njenog djelovanja. Demokratija, opet, pored ostalog, jeste sistem vlasti koja se, kao i svaka politika vlast, vri
61

62 63

Mjeru mogueg bitno odreuje neto to bi se moglo nazvati ovjekovim kulturnim kodom. Gelner, o tome, kae: Ljudi se raaju i ive u postojeim institucijama i kulturi svoga drutva, koje esto uzimaju kao samorazumljive, otprilike onako kako govore. Kultura u kojoj ive oblikuje ih, ne dolaze u nju posve gotovi i zatim biraju drutvo koje im se svia. Kultura je unaprijed ureen sustav. Drutvene institucije i kulture rijetko se biraju: one su naa sudbina, ne na izbor (Ernest Gellner: Uvjeti slobode, Civilno drutvo i njegovi suparnici, str. 166). H. Arendt: Was is Politik?, Munchen, 1993, str. 11. Gabriel A. Almond - Sidney Verba: Civilna kultura, str. 453.

167

posredstvom drave. Otuda pitanje: da li se ova dva entiteta meusobno preklapaju, dopunjuju ili iskljuuju? Meu teoretiarima demokratije nema onih koji se ne bi saglasili sa formulacijom: ovjeku koji se prema vlasti odnosi kao podanik pasivni korisnik ili rtva rutinskih akcija vlasti - nita ne bi nedostajalo u tradicionalnom, nedemokratskom drutvu... On ima dunosti, ali dunosti koje su pasivne - treba da bude lojalan i da potuje vlast.64 I nema onih koji se ne bi saglasili s tim da demokratija nije odriva bez aktivnog sudjelovanja graana u vrenju javnih poslova, visokog stepena njihove informisanosti o smislu i moguim ishodima toga svog angamana, kao i osjeanja ogovornosti za izvrenje preuzetih obaveza.65 Shodno tome, gotovo svi kau da graanin u demokratskom drutvu ima dva zadatka: jedan je da potuje zakone i bude lojalan, ali i da odigra svoju ulogu u stvaranju odluka, 66 tj. da bude aktivan sudionik u procesu politikog inputa - procesa u kojem se donose politike odluke;67 drugi je da se neprekidno suprotstavlja zloupotrebama vlasti. I svi upozoravaju: da dobar graaninin nije isto to i dobar ovjek;68 da demokratski graanin govori jezikom zahtjeva;69 da se demokratija moe denisati i kao stalna kontrola onih nad kojima se vlada nad onim koji vlada;70 da u demokratiji nije osnovno da se odrede oni koji e vladati, nego oni koji e kontrolisati vlast.71 Intencionalno, ideja civilnog drutva ne podrazumijeva neto drugo ili bitno drugaije od onoga to se smatra izvornom vrijednou ideje demokratije. Ni kljuni elementi civilnog drutva ne razlikuju se od onoga to se smatra emanatom demokratije i demokratskog: dovoenje svih struktura vlasti u funkciju zadovoljavanja odreenih potreba ovjeka i drutva; vladavina prava; autonomija raznih drutvenih
64 65 66 67 68 69 70 71

H. Arendt: Was is Politik?, str. 11. Vidi: Gabriel A. Almond - Sidney Verba, Civilna kultura, str. 18. Isto, str. 124. Isto, str. 123. Isto, str. 124. Isto, str. 137. Prema: Enciklopedijski rjenik politike lozoje, knj. I, str. 17. Isto.

168

organizacija i asocijacija (sindikati, preduea, univerziteti, kole, crkve, udruenja graana); zatita ljudskih prava i sloboda, ukljuujui i socijalnu sigurnost i zatitu materijalnog standarda; nezavisni mediji i komunikacije. U tom pogledu, dakle, demokratija i civilno drutvo uzajamno se prepliu i dopunjuju. To je razlog to neki autori misle da ne bi trebalo zazirati ak ni od izvjesnog ocijelnog ukljuivanja dijelova civilnog drutva u demokratske strukture. Tako su Dejvid Bitem i Kevin Bojl uvjereni da demokratsko drutvo treba da prizna posebno savetodavno mesto organizacijama koje zastupaju ljude koji zarad svoje drutvene, ekonomske ili zike manje sposobnosti imaju tekoa da se njihov glas uje u politikom procesu.72 Neki autori, meutim, smatraju da demokratsko drutvo i civilno drutvo nijesu entiteti istih kvaliteta i mogunosti. Stoga, ukoliko bi se eventualno razmiljalo o mogunosti formalnih inkorporacija jednog u drugo, prije bi u obzir dolo ukljuivanje dijelova demokratskog u civilno drutvo, nego obrnuto. Gelner, tako, upozorava: prvo, da teoretiari demokratije idealizuju demokratiju, ne mislei na konkretne drutvene uslove njenog ostvarivanja; drugo, da demokratski model ignorira injenicu da institucije i kulture prethode odlukama, da ne slijede nakon njih.73 Previanje ovoga spreava da se uoe dvije krucijalne injenice. Jedna se, kae Gelner, odnosi na to da demokratija moe biti izvrstan nain injenja manjih izbora unutar ve postojee strukture, ali ne i izbora izmeu krupnih drutvenih struktura ili vrijednosnih sustava.74 Druga injenica, kako je Gelner vidi, ima karakter aksioma: Neprimjenjivost demokratskog modela na vea pitanja nije tehnika, nego logika stvar. Nije stvar u tome da se krupnija pitanja tom metodom loije rjeavaju; jednostavno nema smisla misliti da su tako rijeena.75 Razmiljanjima ovog tipa ide na ruku nekoliko momenata. Najprije - kako Aron kae, i konstitutivni pluralistiki poredak temelji se na nesigurnu kompromisu budui da iziskuje potovanje pravila o koja
72 73

74 75

Dejvid Bitem i Kevin Bojl: Uvod u demokratiju, str. 97. Ernest Gellner: Uvjeti slobode, Civilno drutvo i njegovi suparnici, str. 166, 169. Isto, str. 166. Isto.

169

se vlada i oporba nerijetko ele ogrijeiti u vlastitu interesu, to ne prijei da takvi poreci traju.76 Zatim, tu je injenica da jedan od stubova nosaa demokratije i demokratskog, kakav je princip vladavine zakona (rule of law), iz mnogo razloga tehnike i politike prirode, ne dosee do svih, niti se moe proiriti na ivot drutva u cjelini.77 Najzad - injenica da graani u demokratskom drutvu (dravi) svoja subjektivna prava mogu da koriste po rights-modelu (to znai da se bore za svoja prava i realizuju ih pomou sudova), ili po participatory-modelu (to znai da participiraju u stvarima zajednice na kooperativan nain, radi ostvarivanja opteg dobra). Nedostatnost ovog potonjeg jeste u tome to pomenuta dva modela ne pokrivaju paletu svih ovjekovih potreba i mogunosti u oblasti odluivanja o bitnim pitanjima ivota, i to denisanje opteg dobra ostaje van njegovog domaaja.78 Svaki ovjekov pokuaj da nadoknadi neki od ovih ili drugih nedostataka demokratskog procesa primorava ga na otvaranje novog poprite politike prakse. Formalizam demokratskog, i relativno standardizovana ema njegovog ostvarivanja, osobito ne korespondira sa zahtjevima i potrebama drutva sa visokorazvijenom tehnologijom.79 Drutvo, suoeno s izuzetno brzim promjenama u svojoj socijalnoj i ekonomskoj strukturi i primorano da se dnevno prilagoava tehniko-tehnolokim inovacijama, u principu ne moe da prihvati bilo koju ideju konanog otkrovenja. Takvom drutvu, kae Gelner, potrebna je neka vrsta sekularizacije, a u svakom sluaju kompromis izmeu ozbiljnog istraivanja i ritualnih formula.80 Da bi bilo uspjeno i konkurentno u
76 77 78 79

80

Raymond Aron: Demokracija i totalitarizam, Zagreb, 1996, str. 183. Isto, str. 202. Vidi: Thomas Meyer, Transformacija politikoga, str. 206. Upozoravajui na to Bernham, na primjer, pie da je ve prolo vrijeme u kome su se vlade, saglasno zlatnim pravilima demokratije, apsolutno morale povinovati odlukama veine, dok Toer upozorava da e civilizacija na pomolu baciti u staro gvoe i Kongres SAD, i britanski Donji i Gornji dom, i farncusku Skuptinu, i Bundestag, i ministarstva, i ustave i sudske sisteme - ukratko reeno, dobar dio glomaznog i sve neupotrebljivijeg aparata navodnih predstavnikih sistema vlasti (Vidi: Radovan Radonji, Politike i pravne teorije, Podgorica, 2002, str. 315-316). Ernest Gellner: Uvjeti slobode, Civilno drutvo i njegovi suparnici, str. 168.

170

proizvodnji materijalnih dobara, treba mu ekonomski pluralizam. Da bi odoljelo prekomjernim tendencijama prema centralizmu, treba mu drutveni i politiki pluralizam. Ali, ne bilo kakvi politiki pluralizam, ve ad hoc pluralizam koji ne gui individualnost, a istodobno djeluje kao protivtea sredinjoj vlasti. Veinska vladavina ili predstavnike institucije koje predstavljaju jednakost graana putem pravila jedan ovjek - jedan glas vaan su doprinos svemu tome, ali ne ine njegovu bit.81 Traganje za takvim pluralizmom, uvjeren je Gelner, ne moe mimoii izvjesna preispitivanja demokratije kao opteg ideala. Ideja demokratije promovisana je kao univerzalno valjana, a pokazalo se da se ne moe ostvariti u veini uslova u kojima se ljudi nalaze. udna je to valjanost, konstatuje Gelner, a onda pita: Nije li bolje utvrditi uvjete koji taj ideal ine ostvarivim, moda ak obveznim, i odatle krenuti? Civilno drutvo je realistiniji model, koji odreuje i ukljuuje vlastite uvjete, ne uzimajui ih kao dane i zatim izjavljujui kako ga veina ovjeanstva ne moe imati jer nema odgovarajue preduvjete... (Institucije i drutveni kontekst, demokratiju ine moguom i poeljnom). Bez tih institucionalnih preduvjeta demokracija nema jasno znaenje niti je ostvariva... Budui da istie te institucionalne preduvjete i nuan povijesni kontekst, civilno drutvo moda je bolji i jasniji slogan nego demokracija.82 Ovakva razmiljanja sasvim su na tragu Tokvilove lozofeme da se politiki svijet mijenja i da ubudue treba traiti nove ljekove za nove boljke.83 Gelner, u traenju prostora za nove slobode, ide neto dalje od Tokvilovog zahtjeva da treba utvrditi drutvenoj vlasti iroke, ali vidljive i nepomine granice; dati pojedincu izvjesna prava i garantovati mu neosporno vaenje tih prava; sauvati pojedincu ono malo nezavisnosti, snage i originalnosti koliko mu jo ostaje; uzdii ga, pored drutva, i podrati ga naspram njega.84 Geler to ini dovoljno jasno da bi pokazao svoju naklonost ideji civilnog drutva koje supstituie demokratiju i demokratsko. No, ne i dovoljno za
81 82 83 84

Isto. Isto, str. 169. Aleksis de Tokvil: O demokratiji u Americi, str. 643. Isto, str. 643.

171

anticipaciju mogueg odgovora na izazov jedne nove tendencije, za koju neki autori kau da sasijeca u korijenu ideju civilnog drutva. Rije je o zatiranju granice izmeu ekonomskih i politikih interesa, tako da se nijedno politiko pitanje ne moe razluiti od njegovih ekonomskih implikacija, kao to se ni bilo koji ekonomski problem ne moe rijeiti bez politikih sredstava.85

85

Vidi: Milan Podunavac, Politiki proces, u: Enciklopedija politike kulture, str. 861.

172

DEMOKRATIJA I LJUDSKA PRAVA

Pojam ljudskih prava Ljudska prava se odnose na vrijednosti koje imaju izuzetan znaaj za ovjekovo bie i bitak. Te vrijednosti postoje nezavisno od toga koliko ih je ovjek svjestan, tj. kako ih subjektivno doivljava, i na koji nain su prisutne u njegovoj faktikoj ivotnoj situaciji. Svako pravo - nije ljudsko pravo. Na primjer, objektivno pravo, mada ini skup pravila po kojima se ljudi imaju vladati, ne spada u kategoriju ljudskih prava. Objektivno (pozitivno) pravo stvara drava ili meunarodna zajednica, to znai da toga prava ima ili nema u mjeri u kojoj to njegovi tvorci odrede. Subjektivna prava, koja poivaju na normi objektivnog prava, takoe, nijesu isto to i ljudska prava. Kako god se konkretno iskazivala, i ta prava potiu od zakonodavca i zavise od njegove volje (moe ih uvesti, ali i ukinuti). Za razliku od subjektivnih prava koja potiu iz normativnog poretka, ljudska prava pripadaju sferi etiko-politikog koje je iznad drave, i koje drava mora potovati bez obzira da li je na to izriito pristala. Otuda se ljudskim pravima mogu smatrati samo ona subjektivna prava koja se ne duguju dravi i njenoj volji, ve ih ljudsko bie ima samim tim to je ljudsko bie, dakle, nezavisno od drave i bez drave.1 To su prava koja pripadaju svakom pojedincu zbog toga to je on ljudsko bie, nezavisno od zakonskih dokumenata.2 Njih ovjek stie roenjem,3 i kao takva su univerzalna, neunitiva i neotuiva.4 Ta prava postoje: prvo, zbog toga to ljudsko bie postoji
1 2 3

Vidi: Vojin Dimitrijevi - Milan Paunovi, Ljudska prava, Beograd, 1997, str. 26. Jean Hersch (ed.): Birthright of Man, Selection of Texts, Paris, 1969, str. 132. U lanu 1 Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima pie: Sva ljudska bia raaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu (Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, u: eljko Tomovi - dr edomir Bogievi, prir., Ludska prava - meunarodni dokumenti, Podgorica, 2003, str. 93). Vidi: Isto.

173

kao linost koja je usmjerena na lini razvoj; drugo, zbog toga to postoje odnosi meu pojedincima koji su svrha sebi samima, i ija dobrobit zavisi od slobodnih i racionalnih postupaka drugih; tree, zbog toga to ovjekov razvoj zahtijeva obezbjeenje - u okviru prihvatljivih granica - uslova za slobodan i racionalan izbor sredstava djelovanja i projekata individualnog razvoja; etvrto, zbog toga to znae ostvarenje pluralnosti, tj. slobode svakog ljudskog bia da samo izabere sopstveni odnos prema odreenoj kulturi koja obrazuje neminovno okruenje u njegovom razvoju.5 Ljudska prava su esencija demokratije i demokratskog. Kao to demokratija predstavlja politiki sistem i odnos u kome se ljudska prava najvie mogu ostvariti, tako i ostvarivanje ljudskih prava ini ono bez ega demokratija ne bi imala smisla i ne bi bila mogua.6 Za ljudska prava je karakteristino: prvo, da je njihov broj manji od sume svih moguih subjektivnih prava kojima ovjek raspolae, ili moe da raspolae;7 drugo, da su, uprkos svojoj bitnoj moralnoj utemeljenosti, eminentno politika prava; tree, da se, iako nijesu pozitivistika, ostvaruju u dravi i najvei broj njih usmjeren je iskljuivo prema dravi bilo da se od nje tite, bilo da se trai njena intervencija u sopstvenoj zatiti;8 etvrto, da se u njima, vie nego u
5

Marek Pjehovijak: ta su ljudska prava?, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, Pritina, 1999, str. 31-32. Miler bi rekao: Democracy without a genuine guarantee of fundamental rights... is a mere label (J. P. Muller: Fundamental Rights in Democracy, Human Rights Law Journal, Vol 4, July, 1983, str. 136). Ljudska prava su ista za sve ljude, a svaki ovjek u principu moe imati, odnosno svojim zalaganjem stei i neka posebna, individualna prava. Isto tako, individualna, odnosno steena prava, jednako kao i sva prava pozitivnopravnog porijekla, mogu se i izgubiti. Vjerovatno najpreciznije odreenje uloge drave u oblasti ljudskih prava daje A. Eide, kad kae da je drava obavezna da potuje (nosioce prava, njihove slobode, autonomiju, sredstva i slobodu njihovih postupaka), da titi (nosioce prava od ostalih subjekata po zakonu i odredbama efektivnih pravnih lijekova) i da pomae i ispuni (prava svakoga lica primjenom raspoloivih sredstava sa ciljem ustanovljenja bolje infrastrukture i neposrednim obezbjeenjem osnovnih potreba). Vidi: Asbjorn Eide - Katarina Krause - Allan Rosas (ed.), Economic, Social and Cultural Rights, Dordrecht, 1995, str. 35-40.

174

bilo kojoj drugoj vrsti prava, sjedinjuju subjektivno i objektivno, i to na nain da prvo bez drugog ne znai nita vie od puke psihike datosti.9 Zbog svega toga, kao i zbog injenice da se ponekad ne pravi razlika izmeu ljudskih prava i prava o ljudskim pravima, bilo je, i ima, izvjesnih potekoa u preciznom odreivanju koja se subjektivna prava mogu smatrati ljudskim pravima. Tako britanski lozof Hart smatra da se sva ljudska prava mogu izvesti iz prava na slobodu, u smislu da iz nje potiu ona prava koja ovjeka tite od prinude i sputavanja.10 Dvorkin, opet, u osnovi ljudskih prava vidi ideju jednakosti, iz ega proizilazi da njih ine prvenstveno jednaka prava na slobodu izraavanja, udruivanja i vjeroispovijesti, te slobodu linih i seksualnih odnosa.11 D. Rols svoju teoriju pravde, iz koje proizilaze i ljudska prava, temelji na premisama: prvo, da svi ljudi imaju jednaka prava na najiri sistem jednakih sloboda; drugo, da rjeenja problema drutvene i ekonomske jednakosti treba traiti na nain koji e najvie odgovarati najmanje povlaenima, te da ovima treba pruiti potenu priliku za pristup drutvenim slubama i poloajima. Rols u najiri sistem jednakih osnovnih sloboda ubraja politike slobode (u smislu aktivnog i pasivnog birakog prava), slobodu govora
9

10 11

To ak vai i za ona ljudska prava koja se mogu oznaiti formulom Mogu ako elim. U takva prava spada, na primjer, pravo na slobodu vjeroispovijesti. S formalno-logike strane, ovo pravo se moe posmatrati kao po sebi razumljivo, prirodno i nepodlono bilo kojoj i bilo ijoj naknadnoj verikaciji. Faktiki, ostvarivanje ovog prava zavisi od toga da li ovjek hoe i moe da ga koristi. Pitanje htjenja odnosi se na to da kod ovog prava mora postojati moralna implikacija, da bi postojala obligacija. U smislu: imam pravo (da se ispovijedim), ako imam potrebu za tim (ako se osjeam grenim), i ako elim da (otvaranjem due ispovjedniku) promijenim to stanje (oslobodim se grehova). Pitanje moi ovjeka da to pravo koristi podrazumijeva ne samo formalno-pravnu slobodu vrenja vjerskih obreda i drugih javnih, individualnih i kolektivnih ispoljavanja religijskih uvjerenja, ve i postojanje preduslova za to (crkava, svetilita, materijalne opreme, kadra). Bez ovog drugog prava, i bez uslova da se ono ostvari, prvo pravo je krnje, nevidljivo (poput Platonove vjene ideje), ne predstavlja nita vie od duevnog stanja njegovog subjekta i ne egzistira kao objektivna vrijednost. Lieno objektivne vrijednosti, pravo na slobodu vjeroispovijesti, kao i bilo koje drugo ljudsko pravo, u krajnjoj liniji, nema svrhe. Prema: M. Matulovi (ur.), Ljudska prava, Rijeka, 1992, str. 67. Vidi: R. Dworkin, Taking Rights Seriously, Cambridge, 1977, str. 15.

175

i okupljanja, slobodu misli i savjesti, slobodu linosti s pravom na posjedovanje line imovine, slobodu od samovoljnog hapenja.12 L. Henkin pod ljudskim pravima podrazumijeva minimalne moralnopolitike zahtjeve prirodno-pravnog karaktera, koje svaki pojedinac posjeduje, ili bi trebalo da posjeduje, u odnosu na dravnu vlast i drutvo u kome ivi.13 M. Pjehovijak, pozivajui se na Aristotela (Nikomakova etika, 1106 a, 28) i Akvinskog (Suma teologije, II-II, 57, a.1), kae da se ljudska prava mogu opisati kao kompleks stvarnih odnosa izmeu pojedinaca koji su duni da djeluju (ili da se uzdre od djelovanja) prema drugima, i odnosa svakog ljudskog bia prema odreenim dobrima (stvarima, okolnostima) koja obezbjeuju njihovu dobrobit.14 N. Vuini smatra da ljudska prava, osim to odraavaju ovjekovu autonomiju i dostojanstvo, imaju i najiri drutveni znaaj. Ona, kee Vuini, zadiru u same temelje dravne vlasti i pravnog poretka, odreujui u znatnoj mjeri njihov legitimitet i legalitet.15 Sutinska povezanost ljudskih prava sa onim to se smatra samom osnovom drutvene i dravne organizacije ini ih dvostruko znaajnim. S jedne strane, ona predstavljaju nezamjenljivo sredstvo kontrole i ogranienja vlasti. S druge strane, njihovo je ostvarivanje preduslov ne samo za politiku i kulturnu egzistenciju ovjeka ve i za njegov ziki i mentalni integritet, odnosno bioloki opstanak. Teorijski izvori To to ljudska prava predstavljaju apsolutne i apriorne vrijednosti, koje niko nema pravo da ograniava i osporava, ne znai da je ideja na kojoj se zasnivaju od poetka bila jasna i neprotivurjena. Naprotiv, svijest o postojanju ove vrste prava razvijala se relativno sporo, uporedno s ovjekovom socijalizacijom i emancipacijom.16
12 13

14

15 16

Vidi: J. Rawls, A Theory of Justice, Cambridge, 1971, str. 61. L. Henkin: Rights: American and Human, New York, Columbia Law Review, 404/1979, str. 25. Marek Pjehovijak: ta su ljudska prava?, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 30. Neboja Vuini: Osnovi ljudskih prava i sloboda, Podgorica, 2001, str. 8. Savremeni koncept ljudskih prava, kae M. Pjehovijak, ima svoje korijene u iskustvima zakonskog bezakonja kada su zloini vreni uz zakonska ovlaenja

176

Teoretiari su skloni da razvoj ideje ljudskih prava posmatraju kao proces koji se odvija u vie faza. Meutim, nijesu sasvim saglasni u tome koje su to faze i koliko ih ima. Prema A. Eideu, na primjer, moe se govoriti o tri takve faze. To su idealizacija, pozitivizacija i realizacija ljudskih prava.17 U prvoj fazi, ljudska prava predstavljaju tek ideal o kome mataju humanistiki nadahnuti lozo i mase obespravljenih. Drugu fazu, u kojoj su ideali postali dovoljno snani i prihvaeni od onih koji imaju odgovarajuu drutvenu mo, karakterie njihovo ugraivanje najprije u nacionalna zakonodavstva, a potom i u meunarodne pravne dokumente. U treoj fazi, ljudska prava poinju da se realizuju. G. Abi-Saab razvoj ljudskih prava posmatra kroz njihovu evoluciju od vrijednosti do zakona. ini to sa stanovita: a) stepena postignute saglasnosti u vezi sa drutvenim vrijednostima; b) stepena konkretne vrijednosti i postojanja; c) ekasnosti mehanizama za ostvarivanje i nadzor.18 K. Devicki, opet, smatra da bi se Eideov koncept dinamike ljudskih prava mogao dopuniti tako da se razlikuju faze idealizacije, konceptualizacije, juridizacije (sa potfazama pozitivizacije i normativizacije) i realizacije. Pri tome, konceptualizacija bi se mogla okarakterisati kao ispitivanje teoretskih i praktino moguih aspekata pozitivizacije.19 Koja god se od ovih podjela uzela kao relevantna, iz nje slijedi da se ideja ljudskih prava javlja uporedo s ovjekovom potrebom da, s jedne strane, spozna sile prirode i odredi sopstvene moi spram njih i, s druge strane, uredi drutvenu organizaciju tako da svoj ivot uini sigurnijim i boljim. Kao odgovori na te potrebe, tokom istorije civilizacije raala su se i smjenjivala mnoga, esto oprena vienja smisla i mogunosti, odnosno okvira i oblika ovjekovog pravnog i
i kada je nekim ljudima uskraen status ljudskih bia (Marek Pjehovijak: ta su ljudska prava?, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 21). Vidi: A. Eide - M. Thee (ed.), Frontiers of Human Rights Education, Oslo, 1983, str. 107-108. Georges Abi-Saab: The Legal Formulation of a Right to Development, u: ReneJean Dupuy (ed.), The Right to Development at the International Level, Hag, 1980, str. 159-162. Krzysztof Drzewicki: Internacionalizacija ljudskih prava i njihova juridizacija, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 50.

17

18

19

177

politikog organizovanja i djelanja. U tom kontekstu, ideja ljudskih prava posmatrana je, analizirana i objanjavana iz ugla razliitih lozofskih kola i teorijskih orijentacija. Jedna od prvih, i dugo veoma uticajnih ideja o porijeklu i karakteru ovjekovih prava, jeste ona koja za osnovu svega to jeste, i kako jeste, uzima boju volju. Poznati crkveni mislioci, protagonisti te ideje (Tertulijan, Aurelije Avgustin, Tomo Akvinski), vie-manje jedinstveno dokazuju premo boanskog nad ljudskim pravom, armiu tezu o pokornosti volji neba kao krajnjem dometu i najviem inu ovjekovih prava i sloboda. Prema ovim misliocima, zakoni boji, ljudski i prirodni, proizilaze iz vjenog zakona (lex aeterna), odreenog viim, u Bogu bivstvujuim razumom (summa ratio in Deo existens).20 Otuda, drava, pravo, vlast i vladanje imaju smisla jedino kao boje ustanove i za ovjeka su dobre i prihvatljive onoliko koliko su posredovane bojom voljom.21 Osim toga, ono to bog propie, ljudi ne mogu promijeniti.22 Ideju o volji neba pretpostavljenoj ljudskoj volji batine i drevni kineski mislioci. Jedan od njih, Mo Ce, jo u V vijeku prije nove ere, konstatuje: Samo sin neba moe stvoriti opti uzorak pravednosti na zemlji.23 Nasuprot crkvenim teoretiarima, pobornici ideje prirodnog prava (tzv. jusnaturalisti) smatraju da su drava i pravo ljudska tvorevina, s tim da pored prava koje propisuje i sankcionie drava, postoji i jedan drugi pravni poredak, koji je nezavisan od volje ljudi i njihovog pozitivnog prava, stariji je od njega i vai za sva vremena. Uporite za svoju interpretaciju porijekla i prirode ljudskih prava ovi teoretiari nalaze u antikoj misli o prirodnom pravu. Tako od Aristotela, na primjer, uzimaju tezu o podjeli prava na opte i posebno, pri emu:
20

21

22

23

E. V. Spektorski: Istorija socijalne lozoje, Beograd - Podgorica, 1997, str. 120. Tertulijan, rimski crkveni pisac s poetka III vijeka, u tom pogledu je paradigmatian: Poslije Isusa Hrista svaka nam je znatielja izlina, kao i svako istraivanje poslije jevanelja (Prema: Isto, str. 93). Saglasno toj lozofemi crkvenih otaca i teoretiara, u srednjem vijeku je nastala krilatica: Non tollit Gotus, quod custodis Cristus (Ono to Bog ustanovi, Got ne moe da srui). Vidi: Nersesjanc V. S. (red), Istorija politieskih i pravovih uenii, Moskva, 1988, str. 39.

178

opte pravo nije pisano, ve je zasnovano na prirodi stvari; zasnovanost opteg prava na prirodi stvari daje ovome karakter prirodnog prava; opte pravo, budui prirodno, vie je od svakog prava koje ljudi stvaraju (tj. od pozitivnog prava), i kao takvo - obavezno, nezavisno od toga da li ga pozitivno pravo prihvata ili ne.24 Kod Cicerona ih, opet, privlae dvije stvari. Prvo, snano insistiranje na ideji slobode, uz napomenu da ona ukoliko ne predstavlja slobodu za sve ljude, i nije sloboda.25 Drugo, meditacija o zakonu koji sankcionie prirodna prava, za koji kae: da je saglasan s prirodom, primenljiv na sve i vean; da naredbom priziva na dunost, a zabranom odvraa od nedela; da mu ne treba tuma, jer ga svi razumiju budui da jednako vai u Rimu i Atini; da ga ne mogu ukinuti ni narod, ni senat; da bjekstvo od njega predstavlja bekstvo od sebe samoga, prezrenje svoje ljudske prirode.26 Vremenom se javljaju prirodnopravne kole, u ijoj osnovi se nalazi ideja drutvenog ugovora. Protagonisti ovih kola razliito gledaju na motive ljudi da stvore dravu i pravo, ali su jedinstveni u stanovitu da osnovni zadatak ovih jeste da tite ovjekova prirodna prava. Izvjestan strah od anarhizma, imanentnog ideji prirodnog prava (koja istie prednost apstraktog prava na jednakost i slobodu u odnosu na faktiko, pozitivno pravo), uzrokovao je pojavu pobornika ideje ljudskih prava i sloboda u ijoj se osnovi nalazi naelo korisnosti. Ta (utilitaristika) kola ljudskih prava utemeljena je na Bentamovoj hedonistikoj kalkulaciji koja relativizira sve pravne i politike vrijednosti, i u prvi plan istie sabiranje zadovoljstava i oduzimanje boli. Njena lozofska maksima glasi: Proraunajte dobe i loe posljedice, pa se odluite za ono to pribavlja najvei zbir blagodeti.27 Politiki cilj ove kole ljudskih prava jeste drava u kojoj lini osjeaj zadovoljstva i korisnosti, a ne unaprijed utvreni opti, apstraktni principi treba da bude ono to opredjeljuje kako ovjekov odnos prema politikim ustanovama i drutvenoj organizaciji uopte, tako i njihov odnos prema ovjeku.
24 25 26 27

Vidi: Radovan Radonji, Politike i pravne teorije, Podgorica, 2002, str. 37. Ciceron: Drava, Beograd, 2002, str. 46. Vidi: Isto, str. 102-103. Prema: F. atle - O. Dijamel - E. Pizije, Enciklopedijski renik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, 1993, str. 96.

179

Pobornici tzv. pozitivistike kole prava smatraju da pojedina prava imaju tretman ljudskih prava samo zato to je neki pravni autoritet tako odluio. Po njima, o ljudskim pravima se moe govoriti kao o moralnim i politikim kategorijama, relevantnim za one oblasti pozitivnog prava gdje je suveren odluio da ostavi slobodu ljudima da se ponaaju po svom izboru i naloio dravi da se u to ne mijea.28 Nedostatak pozitivizma, kae N. Vuini, ogleda se u iskljuivom svoenju ljudskih prava na vlast i volju drave, koja nerijetko ukljuuje antipravne, antimoralne i antihumanistike sadraje, suprotne izvornim shvatanjima o ljudskim pravima i ljudskom dostojanstvu.29 Marksistiko poimanje ljudskih prava svojevrsna je kombinacija prirodnopravne, utilitaristike i pozitivistike koncepcije. Temelji se na pretpostavci da sva ovjekova prava i slobode zavise od njegove faktike pozicije u proizvodnji materijalnih uslova ivota, te da se s promjenama u ekonomskoj osnovi drutva vri promjena itave, ogromne, nadgradnje. Uslov i za jedno i za drugo jeste ukidanje privatnog vlasnitva i klasnog drutva, koje treba da izvri radnika klasa. Kad radnika klasa obavi taj svoj istorijski zadatak, nastupie udruivanje u kome je slobodni razvitak svakog pojedinca uslov slobodnog razvitka za sve.30 Pri tome, kae Marks, treba imati u vidu da nikada neka drutvena formacija ne propada pre nego to budu razvijene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno prostrana, i nikad novi, vii odnosi proizvodnje ne nastupaju pre no to se materijalni uslovi njihove egzistencije nisu ve rodili u krilu samog starog drutva.31 Svoj odnos prema korpusu ljudskih prava imaju i pobornici ideje novog konstitucionalizma. Polazei od pretpostavke da je dravna vlast podlona zloupotrebama svog (legitimnog) prava na prinudu, oni insistiraju na naelu ustavne, a ne parlamentarne supremacije u normiranju ljudskih prava. Takvo svoje stanovite obrazlau tezama:
28 29 30

31

Vidi: Vojin Dimitrijevi - Milan Paunovi, Ljudska prava, str. 43-44. Neboja Vuini: Osnovi ljudskih prava i sloboda, str. 17. Karl Marks - Fridrih Engels: Manifest komunistike partije, Beograd, 1982, str. 30. K. Marks: Predgovor za Prilog kritici politike ekonomije, K. Marks - F. Engels, Izabrana dela, Beograd, 1949, knj. I, str. 319.

180

da ljudska prava i slobode predstavljaju vrijednost za sebe; da su ta prava i slobode u izvesnom smislu nadzakonska kategorija, jer ih je bilo prije pojave zakona (kao normi koje se sankcioniu dravnom prinudom); da ta prava i slobode postoje nezavisno od toga kako ih zakoni reguliu. Otuda, ako ta prava i slobode uopte treba normirati, to moe biti predmet samo najvieg pravnog akta (ustava), a ne pojedinanih akata vrhovnog zakonodavnog tijela.32 Politiki izvori Politika verikacija ideje ljudskih prava jednako je sloena i protivurjena kao i njeno teorijsko uobliavanje. Uz to, odvija se sporije, i sa znatnim zakanjenjem u odnosu na teorijske eksplikacije. Jer, dok se prve ideje o ljudskim pravima javljaju nekoliko vjekova prije nove ere, prve politike verikacije te ideje uslijedile su tek nakon graanskih revolucija u Americi i Francuskoj. Dodue, i prije tih revolucija ima dogaaja i dokumenata u kojima se na neki nain aktuelizira pitanje ljudskih prava i sloboda. Takvim se, na primjer, mogu smatrati poznata (Ulpianova) pravna pravila: Quisque preasumitur bonus, donec probetur contrarium (O svakome mislimo da je dobar, dok se ne pokae suprotno); Qui iure suo utitur, neminem leadit (Ko se slui svojim pravom, nikome ne teti); Suum cuique tribuere (Ne uzimaj tue i ne dozvoli da tvoje bude uzeto) i druga. Magna charta libertatum (1215) proklamuje da nijedan slobodni ovjek nee biti uhapen ili zatvoren u tamnicu ili lien posjeda, ili stavljen van zakona, ili izgnan, ili na bilo koji nain oteen... sem po zakonskoj presudi njegovih perova ili saglasno zakonu zemlje.33 I u XVI i XVII vijeku, u periodu najsnanije promocije ideja apsolutistike monarhije, koja se odvija pod parolama sub rege vivere, ipsa est libertas (ivjeti pod kraljem prava je sloboda) i une foi, une loi, un roi (jedna vjera, jedan zakon, jedan kralj), ima pobornika sasvim drugaijih solucija. Neki od njih - poput levelera (levelers) u Engleskoj, koji sebe nazivaju slobodno roenim pomagaima pravednosti - tee takvom ogranienju funkcija
32 33

Vidi: Neboja Vuini: Osnovi ljudskih prava i sloboda, str. 21-22. eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.): Ljudska prava - meunarodni dokumenti, Podgorica, 2003, str. 20.

181

drave (oni to nazivaju poravnanjem prava graana u dravi) koje se u mnogim aspektima moe porediti sa idejom suverenosti naroda. Zahtjev te vrste proizilazi kako iz sadraja levelerskog demokratskog programa Narodna sloga (Agreement of the People), u kome se trai sveopte izborno pravo, jednakost svih pred zakonom, puna vjerska sloboda, ukidanje trgovakih i privrednih monopola i vraanje seljacima oduzete zemlje, tako i iz politike lozoje levelerskih voa. Don Lilbern istie tezu: Sva vlast oduvijek po svojoj sutini proizilazi iz naroda i saobrazno tome pripada samo njemu. Slobodan izbor tog naroda, i njegova saglasnost, izraena preko njegovih predstavnika, jedina je osnova svakog pravednog upravljanja.34 Zakon o pravednom sprovoenju sudskog procesa (The Habeas Corpus Act), iz 1679, jami engleskim graanima zatitu od samovoljnih optubi, hapenja i zatvaranja bez sudske presude.35 Deset godina kasnije usvojeni Zakon o pravima (Bill of Rights) oznaava nezakonitom vlast koja polae pravo na vladanje bez zakona ili izvravanje zakona od strane kraljevske vlasti; utvruje da izbori za parlament treba da budu slobodni; ustanovljuje imunitet poslanika; zabranjuje izricanje novanih kazni i globa pojedincima prije osude.36 Svi ti dogaaji i dokumenti, meutim, ne nadilaze nivo izvjesnog humanizovanja i demokratizovanja naina vladanja. Njima se pravno ne sankcioniu kao nepovrediva neka uroena ovjekova prava, ve se u okviru pozitivnog prava vri proirenje nekih i neijih subjektivnih prava. Svako od tih novoustanovljenih, nesumnjivo pravednih i progresivnih rjeenja moglo je biti ukinuto voljom onoga ko ih je donio. Prvo priznavanje ljudskim pravima statusa znaajnijih politikih akata sadrano je u deklaracijama pobjednika u amerikoj i Francuskoj revoluciji. Amerika Deklaracija nezavisnosti (1776) u oigledne istine ubraja: da su svi ljudi stvoreni jednaki; da ih je Tvorac snabdio izvjesnim neotuivim pravima, meu kojima na prvom mjestu pravom na ivot, slobodu i traenje sree; da ljudi radi obezbjeivanja
34 35

36

Nersesjanc V. S. (red.): Istorija politieskih i pravovih teorii, str. 225-226. Vidi: eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.), Ljudska prava - meunarodni dokumenti, str. 22-29. Isto, str. str. 30-31.

182

ovih prava obrazuju vlade, koje svoja ovlaenja izvode iz pristanka onih kojima se vlada; da kad god neki oblik vladavine postane prepreka za ostvarivanje ovih ciljeva, narod ima pravo da ga izmijeni ili ukine i uspostavi novu vladu.37 Pojedina ljudska prava jo preciznije su navedena u Virdinijskoj deklaraciji prava, usvojenoj tridesetak dana ranije. U tom dokumentu, naime, u ovjekova uroena prava ubrajaju se uivanje ivota i slobode, sa sredstvima za sticanje i posedovanje svojine i traenje i postizanje sree i bezbednosti (l. 1). Navode se jo i: birako pravo (l. 6); pravo na smjenu vlasti zbog eventualnog loeg upravljanja (l. 3); pravo optuenog za krivina djela da trai suenje od strane nepristrasne porote iz svoje okoline, bez ije jednodune saglasnosti ne moe biti proglaen krivim (l. 8) i druga.38 Francuska Deklaracija prava ovjeka i graanina (1789) konstatuje: da se ljudi raaju i celog ivota ostaju slobodni i jednaki u pravima (l. 1); da cilj svakog politikog udruivanja jeste da uva prirodna i nezastariva prava oveka, koja ine sloboda, svojina, bezbednost i otpor prema ugnjetavanju (l. 2); da se sloboda sastoji u tome da svako moe da ini sve ono to drugome ne kodi (l. 4); da zakon mora da bude jednak za sve, bilo da titi ili kanjava, te da su svim graanima dostupna sva dostojanstva, mjesta i javne slube, prema njihovoj sposobnosti, a bez ikakve razlike, osim u osobini i darovitostima (l. 6).39 Ovim dokumentima prokren je put daljoj armaciji ideje ljudskih prava. Na tom putu, bilo je krivina, a ponekad i ponegdje ak i kraih zastoja ili vraanja nazad. Ipak, taj put je doveo do onoga to bi se moglo nazvati univerzalnim politikom promocijom ideje ljudskih prava. Pozitivizacija Ljudska prava nijesu samo elemenat i momenat politikog. Ona su i pravna kategorija u dvostrukom smislu: kao normativni standard, i kao javno-pravni odnos izmeu ljudskih bia i dravnih organa.
37

38 39

Milan Veovi (prir.): Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, Beograd, 1998, str. 304. Isto: str. 302-303. Vidi: Drava i politika, Beograd, 1968, knj. I, str. 214-215.

183

Odreivanje ljudskih prava kao normativnog standarda (ustavne kategorije) kasnilo je za njihovom politikom promocijom. Prva pozitivizacija ljudskih prava, u smislu njihovog unoenja u ustavnu materiju, sree se u odredbama Amandmana I i IX na Ustav Sjedinjenih Amerikih Drava (1787). U tim amandmanima, usvojenim 1791, utvruju se dvije vane ustavne pretpostavke i garancije za razvoj ljudskih prava. Prva je da se ak ni Kongres, kao najvie zakonodavno tijelo, ne moe mijeati u prava graana koja oni stiu roenjem.40 Druga je da vlast mora potovati i ona ljudska prava koja u Ustavu nijesu nabrojena.41 Francuski ustav iz 1789. ide jo dalje, pa pravo na pobunu protiv vlasti koja zloupotrebljava svoja prava proglaava za dunost graana i naroda. Tu, kae Spektorski, nije vie bilo govora o krenju bojih zapovijesti i osnovnih zakona klasne monarhije, nego o krenju prirodnih i neotuivih ljudskih i graanskih prava.42 Pod uticajem ovakvih gledita i rjeenja zapoeo je proces ustavne regulacije ljudskih prava i u drugim zemljama. Dakako, nejednakim intenzitetom i s razliitim rezultatima. Pozitivizacija ljudskih prava u drugom smislu, tj. kao javnopravnog odnosa izmeu ljudskih bia i dravnih organa, tee znatno sporije i tee. Ostvarivanje tog procesa uslovljeno je mnogim iniocima, objektivne i subjektivne prirode. On zavisi, pored ostalog, i od sljedeeg: kako ovjek u nekim vremenima, i konkretnim spoljnim i unutranjim prilikama, iskazuje i zadovoljava svoje ekonomske, socijalne, politike i druge potrebe; da li ivi na nain kojim potvruje ziki individualitet i mentalni i etiki integritet; koje i kakve zahtjeve postavlja drutvu i dravi. Velike razlike u tom pogledu uslovile su: da se u nekim zemljama sa niim nivoom ekonomske, kulturne i druge
40

41

42

Amandman I glasi: Kongres ne moe donijeti nikakav zakon o ustanovljavanju neke religije ili zakon kojim bi se zabranjivalo slobodno ispovijedanje vjere, zakon koji bi ograniavao slobodu govora ili tampe ili pravo graana da se u miru okupljaju i da se obraaju vladi radi otklanjanja nepravdi (eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi, prir.: Ljudska prava - meunarodni dokumenti, str. 36). Amandman IX glasi: Nabrajanje u Ustavu pojedinih prava ne moe se tumaiti tako da se osporavaju ili suavaju prava kojima graani raspolau (Isto, str. 37). E. V. Spektorski: Istorija socijalne lozoje, str. 173.

184

razvijenosti nije polo dalje od poetnih, optih politikih i ustavnih proklamacija ljudskih prava; da se u drutvima sa jo neprevladanom autoritarnom svijeu i nerazvijenim demokratskim institucijama i odnosima ustanovljene norme o zatiti ljudskih prava koriste kao paravan iza koga se i dalje odravaju najrazliitija bezakonja i nepravde; da se kod konkretnog denisanja odnosa drave prema ljudskim pravima i slobodama kudikamo vie radi o tzv. negativnom nego o pozitivnom principu.43 Sve to, kao i injenica da faktika armacija (ostvarivanje i zatita) ljudskih prava na tzv. nacionalnom nivou nije bila dovoljno dobra i ekasna, uslovilo je potrebu da se taj proces internacionalizuje, tj. da se povodom ostvarivanja i zatite ljudskih prava ustanove opteobavezujui kriterijumi i standardi. Takvoj orijentaciji doprinijeli su i sljedei momenti: postojei meunarodni ugovori nijesu pokrivali sve potrebe za regulativom u oblasti ljudskih prava; nije postojala mogunost da se oni ija su ljudska prava ugroena u svojoj dravi ale meunarodnim organizacijama; niko izvan okvira nacionalne drave nije imao pravo da u njoj humanitarno intervenie, tj. da zatiti ljudska prava njenih graana od domaih uzurpatora i diktatora. Formiranjem Organizacije ujedinjenih nacija zatita ljudskih prava i sloboda prestaje biti stvar iskljuive unutranje nadlenosti drava. Ve u prvom lanu Povelje UN, usvojene 26. juna 1945, zapisano je da se meu njenim najvanijim ciljevima nalazi i unapreivanje i podsticanje potovanja prava ovjeka i osnovnih sloboda za sve, bez obzira na rasu, pol, jezik i vjeru.44 Povelja ne sadri precizno definisanu klauzulu o obavezi potovanja ljudskih prava, ali to ne umanjuje njen dalekosean znaaj. Ona je predstavljala prvi ugovorni propis u meunarodnom pravu koji oznaava kretanje ka trajnoj i stabilnoj internacionalizaciji
43

44

Pod tzv. negativnim principom regulisanja ljudskih prava podrazumijeva se zabrana djelovanja koje ugroava korienje pogodnosti predvienih tim pravima, pri emu zakonodavac nema obavezu da osigura uslove kako bi pojedinac ta prava mogao uivati. Pozitivni princip, meutim, osim zabrane krenja, sadri i obavezu drave da stvori pretpostavke (uslove) za korienje odnosnih prava. eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.): Ljudska prava - meunarodni dokumenti, str. 64.

185

ljudskih prava. Istovremeno, bila je i prvi okvir za progresivni razvoj i kodikaciju ljudskih prava, koji e se ispuniti pravnim propisima pune i trajne vrijednosti. Njenim usvajanjem poela je, kako Devicki kae, prva od etiri faze u stvaranju meunarodnog prava o ljudskim pravima.45 Ta faza zavrie usvajanjem Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, krajem 1948. godine, prvog opteg dokumenta o ljudskim pravima jedne meunarodne organizacije. Deklaracija sintetizuje gotovo sve odrebe o ljudskim pravima, definisane u ranije usvojenim poznatim dokumentima, s tim to ovima daje karakter principa i standarda koji vae za cjelokupno ovjeanstvo. U njenom prvom lanu kae se da se sva ljudska bia raaju jednaka u dostojanstvu i pravima, a zatim se nabrajaju ljudska prava i slobode koje pripadaju svakome bez ikakvih razlika u pogledu rase, boje, pola, jezika, vjeroispovijesti, politikog ili drugog miljenja, nacionalnog ili drugog porijekla, imovine, roenja ili drugih okolnosti (l. 2). Spektar tih prava veoma je irok i kree se od prava na ivot, slobodu i bezbjednost linosti i prava na jednakost pred zakonom, preko prava na privatnost, posjedovanje imovine i kretanje i nastanjivanje, ukljuujui i traenje utoita od progona u stranoj dravi, do prava na politiko i sindikalno udruivanje.46 Mada nema formalno obavezujui karakter,47 Deklaracija vri snaan moralni, politiki i kulturni uticaj u pogledu armacije ideje ljudskih prava. Naroito je vano to to ona, osim prvog meunarodnog popisa graanskih i politikih prava, nudi i registar ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava. U to vrijeme
45

46 47

Te faze traju: prva, od 1945. do 1948; druga, od 1949. do 1966; trea, od 1967. do 1989; etvrta, od 1989. pa nadalje ( Vidi: Krzysztof Drzewicki, Internacionalizacija ljudskih prava i njihova juridizacija, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 58-60). Vidi: Isto, str. 93-98. Oni koji su se zalagali da Deklaracija ima obavezujui karakter smatrali su da se to moe postii tako to e joj se dati status dokumenta utemeljenog na principima obiajnog prava. Protivnici te ideje, koji su bili u veini, zastupali su stanovite da ustanovljenje obiajnog meunarodnog pravnog propisa zahtijeva postojanje opte, jednoobrazne i konzistentne prakse u dravama, koja bi bila praena pojavom opinio iuris, to jest ubijeenou ili vjerom drava u obavezujui karakter takve prakse. Toga tada nije bilo (Vidi: Martin Dixon, Textbook on International Law, London, 1993, str. 24-33).

186

su usvojeni i prvi zakonski obavezujui standardi u oblasti ljudskih prava.48 Formiran je i prvi regionalni sistem za zatitu ljudskih prava, u okviru Savjeta Evrope, 1949. godine, ijim se Stututom dosljedno zahtijeva da drave kandidati za prijem moraju biti reprezentativne demokratije, da potuju vladavinu prava i obezbjeuju osnovna ljudska prava i slobode lica pod njihovom jurisdikcijom.49 Bio je to uvod u sljedeu fazu izgradnje meunarodnog sistema zatite ljudskih prava, koja je zapoela radom na stvaranju mehanizma za implementaciju odredaba Univerzalne deklaracije, a zavrena usvajanjem u Generalnoj skuptini UN dva meunarodna ugovora o ljudskim pravima: Meunarodnog pakta o graanskim i politikim pravima i Meunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. Usvajanjem i dostavljanjem tih dokumenata dravama na potpisivanje, krajem 1966, okonan je period ustanovljenja optih zakonskih osnova za ljudska prava koja su proglaena u Univerzalnoj deklaraciji. U meuvremenu, usvojena je Konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (u Rimu, 4. novembra 1950), kojom je stvoren mehanizam pomou kojeg su Evropska komisija i Sud za ljudska prava ispitivali predstavke pojedinaca i meudravne albe.50 Time je korpus ljudskih prava i formalno-pravno izuzet iz iskljuive nadlenosti drava i prenijet na meunarodni nivo. Treu fazu u stvaranju sistema meunarodnog prava o ljudskim pravima karakterie: stupanje na snagu dvaju paktova iz 1966, nastavak rada na izradi nacrta detaljnih ugovora o ljuskim pravima, dalji prodor u implementaciji kodikovanih ljudskih prava i istraivanje novih oblasti i naina zatite i unapreenja ljudskih prava. Tokom ove faze, stvorena su jo dva regionalna sistema za zatitu ljudskih prava: Organizacija amerikih drava (OAD), koja je usvojila svoju Konvenciju o ljudskim
48

49

50

Radi se o Konvenciji o spreavanju i kanjavanju zloina genocida (1948), Konvenciji Meunarodne organizacije rada o slobodi udruivanja i zatiti prava na organizovanje (1948), Dopunskoj konvenciji o ukidanju ropstva, trgovine robljem i institucija i praksi slinih ropstvu (1956). Vidi: Krzysztof Drzewicki, Internacionalizacija ljudskih prava i njihova juridizacija, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 61. Vidi: A. H. Robertson - J. G. Merrilis, Human Rights in Europe, A Study of the European Convention on Human Rights, Manchester, 1993, str. 334-352.

187

pravima (22. novembra 1969) i Organizacija afrikog jedinstva (OAJ), koja je usvojila Povelju o ljudskim pravima i pravima naroda (26. juna 1981). etvrtu fazu u stvaranju meunarodnog prava za zatitu ljudskih prava bitno obiljeavaju dvije tendencije: prvo, davanje prednosti implementaciji usvojenih standarda u odnosu na stvaranje novih; drugo, razvijanje tzv. preventivne diplomatije i ranog upozoravanja na mogua ugroavanja ljudskih prava u pojedinim dijelovima svijeta. Takvim razvojem meunarodnog prava o ljudskim pravima stvoren je poseban corpus iuris, koji ine: 1. Opte konvencije o ljudskim pravima, usvojene na svjetskom ili regionalnom nivou (Paktovi UN, Evropska i Amerika konvencija i Afrika povelja); 2. Specine konvencije, koje se bave posebnim (pojedinim) ljudskim pravima (genocidom, ratnim zloinima i zloinima protiv ovjenosti, ropstvom, trgovinom ljudima, prinudnim radom, muenjem, azilom, slobodom informacija, privatnim ivotom, socijalnom sigurnou); 3. Konvencije o zatiti grupa, koje se bave specinim potrebama izbjeglica, lica bez dravljanstva, migrantima, ratnim zarobljenicima i slinim grupama; 4. Konvencije u vezi sa diskriminacijom, iji je cilj zatita od diskriminacije po osnovu rase ili pola, odnosno diskriminacije u obrazovanju, zapoljavanju i drugim oblastima.51 Neki propisi iz ovog korpusa priznati su kao ius cognes, tj. kao kategoriki propisi, obavezujui za cijelu meunarodnu zajednicu, koje je mogue ukinuti ili promijeniti samo dokumentom istog karaktera u okviru opteg meunarodnog prava. Sistem meunarodnog prava za zatitu ljudskih prava ne iskljuuje drave iz procesa nadziranja njihove implementacije. Meunarodno pravo je jo uvijek daleko od stvaranja jedinstvenog i centralizovanog sistema zatite ljudskih prava, ako je takav sistem uopte mogu. To se pravo razvija i opstoji na pretpostavci da briga za ostvarivanje ljudskih prava treba da bude ista kao i ta prava meusobno povezana i nedjeljiva. Otuda, cilj svega to se radi na tom planu jeste: prvo, da drave podstaknu na izvravanje njihovih obaveza u zatiti ljudskih prava; drugo, da im u tom pogledu ponudi
51

Ova tipologija djelo je Karela Vasaka, a koristi se u Human Right Law Journalu (Vidi: Isto, str. 63).

188

jedinstvene kriterijume i standarde po kojima to treba da rade; tree, da ih uini odgovornim prema meunarodnom pravu za povrede meunarodnih obaveza u oblasti ljudskih prava.52 Vii standardi i precizniji kriterijumi u denisanju ljudskih prava, te meunarodna kontrola njihovog ostvarivanja ne dovode u pitanje injenicu da, kako T. Opsahl kae, nacionalna implementacija ljudskih prava mora i dalje da bude alfa i omega.53 Tome cilju je podreen i sistem meunarodnih institucija, nadlenih za konkretno rjeavanje sporova u oblasti ljudskih prava, kako onih koji nastaju na relaciji drava - drava, tako i onih koji nastaju u okviru odnosa ovjek - drava. Taj sistem ini odreeni broj komiteta sastavljenih od nezavisnih eksperata, koje imenuju drave potpisnice meunarodnih ugovora o ljudskim pravima, saglasno odredbama koje su u tim dokumentima sadrane. Konkretno, radi se o Komitetu za ljudska prava, Komitetu protiv rasne diskruminacije i Komitetu protiv muenja. Oni su stvoreni na osnovu Meunarodnog pakta o graanskim i politikim pravima (l. 28), Konvencije o ukidanju rasne diskriminacije (l. 8) i Konvencije protiv muenja i drugog okrutnog, neovjenog i poniavajueg postupka ili kanjavanja (l. 17). Nadlenost lanova ovih komiteta kree se u okvirima razmatranja albi i davanja miljenja o njima. 54 Odnos drava prema konstatacijama (nalazima) ovih komiteta razliit je: neke ih uvaavaju do te mjere da zbog njih mijenjaju, kad treba, ak i svoja zakonodavstva; neke ih, usljed procjene da predstavljaju mijeanje u njihove unutranje stvari ili iz drugih razloga, jednostavno ignoriu.55 Znatno ekasniji, ali i znatno rjee primjenjivani vid kontrole implementacije ljudskih prava, ostvaruju meunarodni sudovi za primjenu ljudskih prava. Takvi sudovi su Evropski sud za ljudska prava, formiran 1959. godine, i Meuameriki sud za ljudska prava, formiran 1969. godine. Odluke ovih
52

53

54

55

Paolo de Stefani: Uvod u univerzalni sistem zatite ljudskih prava, u: itanka ljudskih prava, Sarajevo, 2001, str. 49. Prema: Krzysztof Drzewicki, Internacionalizacija ljudskih prava i njihova juridizacija, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 65. Vidi: Paolo de Stefani, Uvod u univerzalni sistem zatite ljudskih prava, u: itanka ljudskih prava, str. 51. Vidi: Vojin Dimitrijevi - Milan Paunovi, Ljudska prava, str. 144.

189

sudova su konane (protiv njih se ne mogu ulagati albe) i obavezujue za drave koje su prethodno priznale i prihvatile njihovu nadlenost. Izvrenja njihovih presuda garantuju meunarodne organizacije koje su ih formirale.56 Vaan korak u meunarodnoj zatiti ljudskih prava predstavlja formiranje Meunarodnog krivinog suda, 17. jula 1998, u Rimu. Formiranjem ovog suda proirena je i znatno pojaana mrea institucija te vrste, nastala formiranjem ad hoc meunarodnih krivinih sudova (tj. krivinih sudova za konkretne sluajeve), kakvi su Meunarodni krivini sud u Nirnbergu,57 Meunarodni krivini sud u Tokiju58 i Meunarodni krivini tribunal u Hagu.59 Izvjestan uticaj na implementaciju ljudskih prava imaju i razne meunarodne nevladine organizacije, kakve su: Meunarodna amnestija, Meunarodni komitet crvenog krsta, Meunarodna komisija pravnika, Meunarodni helsinki komitet, Svjetska federacija drutava za ljudska prava i druge. Generacije ljudskih prava Proces politike armacije i pozitivizacije nije istovremeno i podjednako obuhvatio sva ljudska prava. Naprotiv, razlike u tom pogledu su takve i tolike da mnogi autori na osnovu njih identikuju tri generacije ljudskih prava.
56 57

58

59

Vidi: Neboja Vuini, Osnovi ljudskih prava i sloboda, str. 254-255. Sud je formiran Sporazumom etiri velike sile (SAD, SSSR, Engleske i Francuske), potpisanim u Londonu 8. avgusta 1945. godine, sa zadatkom da ispita krivicu za ratne zloine voa evropskih zemalja koje su izgubile Drugi svjetski rat. Sud je radio u Nirnbergu, tokom 1946. godine. Pristupilo mu je jo dvanaest zemalja lanica antihitlerovske koalicije. Sud je formiran Deklaracijom komandanata saveznikih snaga pobjednica u Drugom svjetskom ratu, 19. januara 1946. godine, sa zadatkom da ispita ratne zloine uinjene na Dalekom istoku od strane tamonjih zemalja gubitnica tog rata. Sud je radio u Tokiju, tokom 1948. godine. Sud je formiran Rezolucijom Savjeta bezbjednosti, 25. maja 1993. godine, sa zadatkom da ispita zloine poinjene na podruju bive Jugoslavije poslije 1. januara 1991. godine. Za razliku od sudova u Nirnbergu i Tokiju, koje je osnovao relativno uzak krug drava pobjednica u Drugom svjetskom ratu, sud u Hagu osnovale su Ujedinjene nacije, to mu daje nesporan legitimitet i veliki autoritet. Uobiajeno nazivanje ovog suda tribunalom potie otuda to je ovim terminom obuhvaeno i tuilatvo, to kod klasinog suda nije (Vojin Dimitrijevi - Milan Paunovi: Ljudska prava, str. 164).

190

Prvu generaciju ine graanska i politika prava i ona se u razvijenom obliku pojavljuju krajem XVIII i poetkom XIX vijeka. Rije je o ivotnom i zikom integritetu linosti (pravo na ivot, zabrana muenja i svirepih postupaka i kanjavanja, zabrana ropstva i slinih ustanova), pravnom integritetu linosti (pravo na pravni subjektivitet, pravo na dravljanstvo, pravo na zakonit i pravian sudski postupak, naelo legaliteta i zabrana retroaktivne primjene zakona), slobodi i bezbjednosti linosti (zabrana nezakonitog i samovoljnog liavanja slobode, sloboda kretanja i zabrana protjerivanja, pravo na azil), linom i moralnom integritetu pojedinca (pravo na privatnost, pravo na svojinu), duhovnom i politikom integritetu (sloboda miljenja, izraavanja, savjesti i vjeroispovijesti), politikim pravima i slobodama (pravo na mirno okupljanje, pravo na udruivanje i sindikalno organizovanje, pravo na jednak pristup javnim slubama i uee u vrenju vlasti, aktivno i pasivno birako pravo), pravu naroda na samoopredjeljenje.60 Ova prava se odreuju kao negativne slobode, to znai da se odnose na zatitu graana od zloupotreba dravne vlasti. Garantovana su tako to dravna vlast graanima pod svojom jurisdikcijom ne smije, na bilo koji nain, ometati uivanje ovih prava, i to je duna da preduzme odgovarajue mjere protiv svakog drugog ko bi to pokuao da uradi. Graanska i politika prava su prava tzv. aktivne i politike slobode, i drava je duna da obezbijedi njihovo slobodno korienje. Zahtjevi graana u tom smislu, ak i kada podrazumijevaju smjenu postojee vlasti zbog njenog nezadovoljavajueg rada, nijesu usmjereni protiv optih interesa i ne smiju se opstruirati. Neka od ovih prava mogu se ograniiti samo u izuzetnim situacijama (npr. kod vanrednih stanja, stanja ratne opasnosti, u sluaju elementarnih nepogoda), pa i tada privremeno i iskljuivo na zakonom predvien nain. Druga generacija ljudskih prava obuhvata ekonomska, socijalna i kulturna prava (neki kau prava drutvenog blagostanja), i javlja se u drugoj polovini XIX i poetkom XX vijeka. Radi se o pravima na rad i pravima iz radnog odnosa, socijalnim pravima (pravo na odgovarajui standard ivota, pravo na zdravlje, zatita porodice, majke
60

Vidi: Neboja Vuini, Osnovi ljudskih prava i sloboda, str. 66-163.

191

i djece), kulturnim pravima (pravo na obrazovanje, pravo na uee u kulturnom ivotu i druga kulturna prava). Za razliku od graanskih i politikih prava, ostvarivanje ovih prava ne zahtijeva uzdravanje drave, ve njenu aktivnu ulogu u stvaranju makroekonomskih uslova za bri drutveni razvoj i redistribuciju rezultata tog razvoja u korist siromanijih slojeva graanstva. Tako, na primjer, ako se od drave trai da ljude ne ubija, ne mui, samovoljno ne zatvara ili zlostavlja na drugi nain, za kanjavanje poinilaca tih djela, i pravino obeteenje (zadovoljenje) njihovih rtava, dovoljno je da se ima valjano zakonodavstvo i nezavisno sudstvo. Sasvim je drugaije kad su u pitanja ekonomska, socijalna i kulturna prava. Ostvarivanja prava na rad, socijalno osiguranje ili kolovanje zavisi od dostignutog nivoa ekonomskog i drugog razvoja. Budui da je nivo razvijenosti pojedinih zemalja u tom pogledu razliit, razliiti su i standardi i kriterijumi po kojima se mjeri stepen zadovoljenosti tih ljudskih prava u njima. Stoga se ekonomska i socijalna prava poimaju vie kao dugoroni drutveni ciljevi nego kao prava u juridikom smislu, iza kojih bi stojala zakonom strogo utvrena obaveza njihovog ostvarivanja. To ne znai da u mnogim zemljama ne postoje ustavne i druge obaveze u pogledu pruanja pomoi siromanima, odnosno garantovanog zadovoljavanja potreba nekih kategorija stanovnitva u materijalnom, zdravstvenom, socijalnom, kulturnom i svakom drugom pogledu. Znai, meutim, da primjenu ovih prava ne moe garantovati ni najbogatija drava, ve da ona zavisi od objektivnih uslova vanpravnog karaktera. Takvu prirodu ovih prava odraava i Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. On veoma jasno i precizno nabraja sva ekonomska, socijalna i kulturna prava koja bi trebalo ostvarivati,61 ali samo njihovo ostvarivanje deklarie kao obavezu svake drave potpisnice da preduzima korake do maksimuma svojih raspoloivih sredstava, kako putem vlastitog napora tako i kroz meunarodnu pomo i saradnju,
61

To su prava: na rad, odnosno pravine i povoljne uslove rada (l. 6); na socijalno obezbjeenje i osiguranje (l. 9); na zatitu i pomo porodici, majkama i trudnicama (l. 10); na adekvatan ivotni standard, ishranu i odijevanje (l. 11); na medicinsku pomo (l. 12); na obrazovanje (l. 13, 14); na uee u kulturnom i naunom ivotu (l. 15). Vidi: eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.), Ljudska prava - meunarodni dokumenti, str. 132-138.

192

naroito na ekonomskom i tehnikom planu.62 Jedina vrsta obaveza koju Pakt namee zemljama potpisnicama jeste da prava u njemu proglaena izvravaju bez ikakve diskriminacije zasnovane na rasi, boji, polu, jeziku, vjeroispovijesti, politikom ili kakvom drugom miljenju, nacionalnom ili drutvenom porijeklu, imovini, roenju ili nekom drugom poloaju,63 te da podnesu izvjetaje o mjerama koje budu preduzete i o postignutom napretku.64 Treu generaciju ljudskih prava ini iroka lepeza ne uvijek precizno denisanih prava. Smatra se da najcjelovitiji popis prava tree generacije sadri Afrika povelja o pravima ovjeka i naroda, u ijim su lanovima 19-24 proklamovani: princip ravnopravnosti naroda; pravo naroda na samoopredjeljenje; pravo na slobodno upravljanje narodnim bogatstvima i prirodnim resursima; pravo na ekonomski, socijalni i kulturni razvoj; pravo na mir i bezbjednost; pravo na zatitu prirodne okoline.65 Ponekad se u ova prava ubrajaju pravo na hranu i pravo na turizam, a ima miljenja da isti status treba da imaju i pravo na homoseksualizam i transseksualizam, pravo na smrt u dostojanstvu, pravo na potovanje genetskog nasljedstva, pravo na raspolaganje sopstvenim tijelom, pravo na alternativne naine ivota i obrazovanja, pravo na pripadnost nekoj drugoj grupi, umjesto tradicionalnim primarnim i sekundarnim grupama.66 Ovako velika razuenost ovih prava uzrok je njihovog razliitog tretmana, koji se kree u rasponu od tvrdnje da se ovdje radi o vrijednostima i sadrajima koji nemaju karakter pravnih prava, pa time ni ljudskih prava, preko shvatanja da su u pitanju vrijednosti i sadraji kojima se ne moe apsolutno negirati pravna priroda ali koje nemaju karakter ljudskih prava, do shvatanja da su sve to ipak ljudska prava.67 Postoji i etvrti pristup treoj generaciji ljudskih prava, koji odreuje, na jednoj strani, stanovite da nijedno pravo ne treba nekritiki iriti, i, na
62 63 64 65

66

67

Isto, str. 132. Isto. Isto, str. 138. Vidi: Milan Veovi (prir.), Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, str. 202-204. Vidi: Krzysztof Drzewicki, Internacionalizacija ljudskih prava i njihova juridizacija, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 72. Vidi: Neboja Vuini, Osnovi ljudskih prava i sloboda, str. 191.

193

drugoj strani, uvjerenje da su mnogi najvaniji principi i sadraji koji se ubrajaju u treu generaciju ljudskih prava ve apsolvirani u prvima dvjema. Za prvi od ovih pristupa, koji se moe nazvati pozitivistikonormativistikim, karakteristina je tvrdnja da prava tree generacije nijesu pravne kategorije zbog toga: to nije odreen titular, tj. pravni subjekt kome ova prava pripadaju; to nije odreen nosilac obaveze prema kome se istiu zahtjevi koji su u osnovi ovih prava; to se ona ne mogu ekasno ostvariti i zatititi raspoloivim pravnim sredstvima i mehanizmima.68 Drugi pristup se temelji na uvjerenju da su prava tree generacije nepodesna za inkorporiranje u koncept ljudskih prava, i to ne samo zbog svoje neodreenosti (apstraktnosti) ve i zbog toga to bi to moglo biti opasno po ostvarivanje klasinih ljudskih prava. Kao argument za to navode se primjeri najteih povreda ljudskih prava u ime tobonje zatite viih interesa pojedinih naroda, drava ili drutvenih grupa.69 Pobornici treeg pristupa nemaju dilema: To su ljudska prava, jer i ako se prihvati stav da se radi o pravima iji su subjekti kolektivni i neodreeni, ne moe se negirati legitimnost opteg pristupa da su ljudska prava ne samo konstituisanje pravnog prostora u kome se potvruje svaka individua, ve i uspostavljanje javnog prostora u kome svako, kreui se slobodno, moe da se suprotstavi drugima.70 Jedan od pobornika etvrtog stanovita, V. Dimitrijevi, najprije, opominje da nije sve to je lepo, poeljno, ispravno i privlano samo po sebi pravo, a zatim, uzimajui kao primjer ljudsko pravo na turizam, konstatuje: Oni koji misle da e poeljne vrednosti ili potrebe ojaati time to ih proglaavaju za prava stvaraju neku vrstu intelektualne inacije, koja sam pojam ljudskog prava trivijalizuje i smanjuje autoritet veine priznatih prava.71 Slinu poruku ima i stanovite A. Rosasa i M. ajnina, da se pravo na razvoj moe u stvari posmatrati kao zatitini koncept i politiki orijentisani program, koji obuhvata veinu postojeih ljudskih prava,
68

69 70

71

Vidi: Vesna Raki-Vodineli, Prava tree generacije, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, br. 5-6/1989, str. 789-793. Vidi: Neboja Vuini, Osnovi ljudskih prava i sloboda, str. 192. D. Rousseau: Les Droits de la homme de la troisieme generation, Droit Constitutionel et Driut de la Homme, Paris, 1988, str. 127. Vojin Dimitrijevi - Milan Paunovi: Ljudska prava, str. 41-42.

194

ukljuujui graanska i politika prava, dok se pravo na mir moe rjeavati u kontekstu prava na ivot.72 Preovlauje, ipak, uvjerenje da trea generacija ljudskih prava predstavlja najveim dijelom entitete u fazi nastanka i konstituisanja, u ijoj se osnovi nalaze vrijednosti i potrebe bez ijeg ostvarivanja i zadovoljavanja ne bi mogli da opstanu ni savremeni ovjek, ni njegov svijet.73 Dakako, ima i autora koji ne prihvataju pomenute podjele, osobito ne izmeu graanskih i politikih prava, na jednoj strani, i ekonomskih i socijalnih prava, na drugoj strani.74

72

73 74

Alan Rosas i Martin ajnin: Kategorije i korisnici ljudskih prava, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, str. 85. Vidi: Neboja Vuini, Osnovi ljudskih prava i sloboda, str. 193. Jedan od tih autora je i F. Prezetacznik, koji kae: Takva formalna podjela u dva razliita pravna instrumenta je vjetaka, jer je ljudski personalitet nedjeljiv. Pravo na ivot je primarno, bazino ljudsko pravo, iz koga sva ostala ljudska prava proizilaze. Sljedee bazino ljudsko pravo je pravo na slobodu i bezbjednost linosti. Nadalje, slijedi pravo na obrazovanje, koje omoguava svakom pojedincu da se osposobi za rad i uee u politikom i drutvenom ivotu. Sljedee je pravo na rad, koje ukljuuje mogunost obezbjeenja egzistencije, na osnovu slobodno izabranog i prihvaenog radnog mjesta. Za uivanje ovih, ali i ostalih prava, svakom pojedincu se mora garantovati odgovarajua zdravstvena zatita (Prema: Isto, str. 182).

195

196

NACIONALNO I DEMOKRATSKO
Pojam nacije i nacionalnog Nacija (od lat. natio - rod, rodbina, pleme, skup) spada u one entitete iji pojam nije nikada bilo lako odrediti. U starorimskoj tradiciji, izvoritu ovog pojma, pod nacijom se podrazumijeva drutvena zajednica nieg ranga. U pitanju su, uglavnom, varvarske plemenske zajednice (nationes brutae), naspram i nasuprot kojih se nalaze zajednice pravno zatienih i ravnopravnih rimskih graana (populus Romanus). S pojavom Svetog rimskog carstva nacija, u XIII vijeku, mijenja se znaenje pojma nacije. Istovremeno, pojam nacije distingvira se od pojma naroda.1
1

Pojam naroda se u razliitim kulturno-istorijskim uslovima razliito odreuje. Jedni, tako, pod tim pojmom podrazumijevaju ukupnost ljudi koji nastanjuju neku teritoriju, inei pri tome neku drutvenu ili dravnu zajednicu (stanovnitvo). Drugi pod narodom podrazumijevaju etniki odreenu jedinicu ovjeanstva (Germani, Sloveni). Trei narod shvataju kao masu obinih graana (lanova nekog drutva), za razliku od viih slojeva i elita. etvrti u narodu vide ukupnost graana (dravljana) jedne drave kao ravnopravnih politikih subjekata, bez obzira na nacionalne, kulturne, vjerske i druge razlike meu njima. Peti narod shvataju kao jo neosvijeenu etniku zajednicu, tj. etniku zajednicu u prednacionalnoj fazi svog konstituisanja. Ili, jo preciznije, oni smatraju da je narod etnika grupa koja se objektivno (po sebi) istorijski oblikuje na osnovu zajednike teritorije, jezika, obiaja, tradicije, religije, kulture, a koji se subjektivno (za sebe) konstituie kao nacija tek kad razvije nacionalnu svijest. Nacionalna svijest, u tom kontekstu, preduslov je stvaranja programa nacionalne emancipacije, iji krajnji akt ozbiljenja jeste formiranje nacionalne drave. esti, poput Masnata, koriste pojam nacionaliteta, pod kojim podrazumijevaju drutvenu grupu povezanu odreenim etnografskim karakteristikama (mogui narod), koja moe ali ne mora da se oblikuje u naciju (Albert Masnata: Nationalitet et Federalisme, Luisane, 1933, str. 10-12). Sedmi, poput Karla Doja, na pojam naroda (people) nadograuju tri nivoa zajednitva: nacionalnost, naciju i nacionalnu dravu (Prema: Zvonko Leroti, Nacija, Zagreb, 1977, str. 103-105).

197

U anglosaksonskoj tradiciji pojam nacije poistovjeuje se s pojmom drave shvaene kao asocijacije slobodnih i ravnopravnih graana.2 Drava se smatra nacionalnom zato to je zasnovana na teritorijalnom principu i centralizovana, a njena centralna vlast je suverena (nije podreena nijednom drugom tijelu unutar iste teritorije). Ta obiljeja ine ovu dravu drugaijom od premoderne drave koja nije mogla biti nacionalna, jer je predstavljala otadbinu ljudima koje je povezivala lojalnost prema politikom vladaocu.3 Ili, drugaije kazano: moderna drava mogua je jedino tamo gdje se njeni subjekti meusobno priznaju kao ravnopravni lanovi politike zajednice a dravu vide kao sopstvenu politiku organizaciju; samo tamo gdje se subjekti drave meusobno priznaju kao ravnopravni, a dravu vide kao sopstvenu politiku organizaciju, radi se o nacionalnoj dravi; tamo gde je drava nacionalna drava, politika zajednica koju ona kreira predstavlja naciju.4 Saobrazno takvom poimanju nacije, svjetsko udruenje drava dobilo je naziv Organizacija ujedinjenih nacija, a nacionalnost se poistovjeuje sa dravljanstvom. Na evropskom kontinentu shvatanja nacije i nacionalnog znatno su drugaija. Evropa jeste prostor na kome se prvi put pominje termin nacija u modernom znaenju,5 ali je ona i poprite brojnih, meusobno esto veoma suprotstavljenih teorijskih rasprava o naciji i nacionalnom. Meu ovim teorijama poznatije su: subjektivistikopsiholoka, koju razvijaju uglavnom francuski teoretiari (E. Renan, R. uane, M. arenj, P. Anri), zastupnici teze da sjeanje na zajedniku prolost predstavlja jedan od najznaajnijih konstitutivnih elemenata nacije; empirijsko-pozitivistika, koju razvijaju uglavnom italijanski teoretiari (P. Manini, R. Mamijani, L. Palma, P. Fiore), pobornici
2

4 5

Tako Dal, naciju denie kao teritorijalnu cjelinu u kojoj postoji grupacija ljudi jedne ili vie nacionalnosti, koju obino karakteriu relativno velika dimenzija i nezavisan status (Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999, str. 299). Jano Ki: Graenje nacije i iza toga, u: Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, Beograd, 2002, str. 199. Isto, str. 201. Pojam nacije u savremenom znaenju prvi put je upotrijebljen 1810. godine. Termin nacija uao je 1893. godine u Rjenik Francuske akademije nauka (Vidi: Politika enciklopedija, Beograd, 1975, str. 599).

198

ideje da naciju treba objanjavati na temelju empirijskih prouavanja ve oformljene italijanske nacije, a ne iz ugla metaziko-lozofskih koncepcija o nacionalnom duhu kao jedinstvu krvi i zemlje, sudbine i provienja; objektivno-idealistika, koju razvijaju uglavnom njemaki lozo (Fihte, Hegel), pobornici ideje nacije kao manifestacije narodnog duha; austromarksistika, koju razvijaju uglavnom austrijski i njemaki teoretiari socijaldemokratske orijentacije (A. Bauer, K. Rener, K. Kaucki), koji o naciji govore kao o istorijskoj kategoriji sa strogo odreenim funkcijama, iji se problem u sloenim zajednicama rjeava principom kulturne autonomije; makrsistika, koju razvijaju vodei teoretiari ove orijentacije (K. Marks, F. Engels, V. I. Lenjin), privreni ideji nacije kao bitnom elementu revolucionarnog procesa i pretpostavci drutvenog progresa i demokratske emancipacije. Ma koliko velike, ove razlike ipak nijesu bitnije naruile evropsku kontinentalnu tradiciju, koja nacionalnu ideju neposredno dovodi u vezu sa etnikim porijeklom,6 zajednikom istorijskom prolou i kulturom, te shvatanjem drave kao okvira iskazivanja i ostvarivanja ovih, odnosno kao politikog cilja onih konstituisanih nacionalnih entiteta koji je ranije nijesu imali. Odluujua u tom pogledu bila je injenica da je konstituisanje nacija na evropskom tlu, zapoeto tokom XVII i XVIII vijeka, imalo karakter procesa u kome su doli do izraaja upravo ti momenti. Tako se potvrdilo da su etnika srodnost, zajednika kultura i jezik imali veoma znaajnu ulogu u konstituisanju i razvoju nacija. Etnika pripadnost bila je osnova i okvir, a zajednica jezika je esto bila prirodna granica nacionalnog ujedinjavanja. Ti su faktori zadobijali odluujui znaaj od trenutka kada su socijalnoekonomski momenti i interesi poeli tjenje povezivati ljude na odreenom prostoru. Pokazalo se da su i zajedniki uslovi istorijskog razvoja, drava i geografski faktor uopte, takoe imali znaajnu ulogu u formiranju nacije. No, pokazalo se i to da mnogi
6

Insistirajui na znaaju tog momenta za formiranje nacionalnih zajednica Ruso, na primjer, kae: Ljudi koji su dotle lutali po umama, naavi sebi vri oslonac, poee da se prikupljaju, zdruuju u zajednicu i da obrazuju u svakoj oblasti narod istih obeleja i obiaja, ujedinjen ne toliko pravilima i zakonima koliko istim nainom ivota, ishrane, kao i uticajem podneblja (an ak Ruso: O poreklu i osnovama nejednakosti meu ljudima, Beograd, 1949, str. 143).

199

momenti i elementi na kojima insistiraju pomenute teorije nijesu imali pretpostavljeni znaaj.7 Sadraji i rezultati istorijskog procesa u ovoj oblasti dali su, dakle, osnova da se u evropskoj kontinentalnoj tradiciji, uprkos navedenim razlikama, nacija denie kao specina, politiki konstituisana zajednica ljudi, koju povezuju istorijski razvoj, teritorija, etniko porijeklo, kultura (ukljuujui tradiciju, obiaje, jezik, pismo) drava (ne obavezno i tenja za zajednikom dravom) i razvijena svijest o nacionalnoj pripadnosti i emancipaciji.8 Takva, moderna nacija, pojavila se u vrijeme i neposredno nakon graanskih revolucija u Sjevernoj Americi i Evropi. To je doba duhovne klime iji korijeni seu do reformacije9 i prosvjetiteljstva,10 ali i
7

10

Primjera radi, uticaj religije na formiranje nacije nije svuda bio isti i jednako vaan, kako su to pretpostavljali teoretiari iz tzv. italijanske kole nacije. Jer, uprkos tome to se znaaj religijskog faktora u nekim sluajevima (npr. kod formiranja balkanskih nacija) ne moe porei, ima sluajeva gdje je on posve irelevantan (nacionalno jedinstvo Engleza ili Njemaca, na primjer, nije ni najmanje ugroeno njihovim razliitim religijskim opredjeljenjima). Kod formiranje veine evropskih nacija pokazalo se i to da rasni i kulturno-psiholoki faktori nijesu bitnije uticali na taj proces, kao to su tvrdili pristalice rasne i psiholoke teorije u okviru tzv. francuske psiholoke kole i njemake kole meunarodnog prava i antropologije. Petar Vlahovi naciju s etnolokog stanovita odreuje kao istorijski formiranu stabilnu zajednicu, nastalu na osnovi zajednikog jezika, teritorije i ekonomskog ivota, koju proima svest o zajednikoj pripadnosti i celovitosti (Petar Vlahovi: Shvatanje pojmova etnos-narod-nacija u etnologiji, Beograd, Gledita, br. 12/1983, str. 43-44). Rije je o talasu vjerskih pokreta u XVI vijeku, izazvanom sukobima izmeu novonastale sile - nacionalne drave, oliene u apsolutnoj monarhiji, i feudalnih crkvenih snaga. Mada uvijena u religijsko ruho, reformacija je okrenuta eminentno svjetovnim pitanjima. Takvi su joj i rezultati: zadaje se posljednji udarac tenjama za stvaranje univerzalne evropske zajednice pod vlau rimskog cara ili pape; demokratizuje se crkvena organizacija (svi vjernici biraju crkvene organe i svi mogu vriti crkvenu vlast) i ukida se njena hijerarhija, to dovodi ne samo do naglog opadanja uticaja duhovnih otaca na sjvetovni ivot ve i do ozbiljnog rastakanja same crkvene ideologije (javlja se protestantizam); stvaraju se nacionalne crkve i uvodi narodni jezik u bogosluenje i vjersku nastavu, to daje snane impulse razvoju nacionalnih kultura i drugih emancipatorskih sadraja u mnogim zemljama. Kant za prosvjetiteljstvo kae: Prosvjetiteljstvo je ovjekov izlaz iz nepunoljetstva za koje je sam kriv... Sapere aude! Imaj hrabrosti da se slui sopstvenim

200

faktikog razvoja novih politikih i ekonomskih odnosa. Taj kontekst je omoguio da stvaranje nacije (nation-making) tokom XIX vijeka protekne u znaku: s jedne strane, verikacije pripremnih radova istorije na tom planu; s druge strane, funkcionalne operacionalizacije nacije i nacionalnog kao vanog inioca svekolikog drutvenog razvoja. Govorei o prvom, tj. o prethodnom radu istorije, Najdan Pai, na primjer, istie da trenutak kada nastaje nacija nije nita drugo do trenutak zgunjavanja i tjenjeg unutranjeg povezivanja svih onih elemenata zajednitva koji su ve latentno prisutni i stvoreni tokom istorije. 11 Znaaj pojave nacije Globalna drutvena integracija istorijski se odvijala u razliitim zajednicama i organizacijama: krvno-srodnikim (porodica, bratstvo, pleme), funkcionalnim (crkva, esna), teritorijalno-politikim (partije, pokreti). Nijedna od njih, meutim, nije imala onaj opseg, onaj intenzitet i karakter unutranje kohezije kakav ima nacija. U tom smislu, nacija se moe smatrati novim velikim iskorakom i kvalitetom u procesu integracije drutvenog ivota i identikovanja pojedinaca sa drutvenom sredinom kojoj pripadaju. Pojava nacija, kao novog kvaliteta i oblika povezivanja ljudi i prostora na kojima ive, ima krupne, dalekosene posljedice po ukupan drutveni razvoj. Svi naslijeeni oblici drutvenog organizovanja i djelovanja stavljeni su na probu i suoeni s novim mogunostima
rasuivanjem. To je poruka prosvjetiteljstva (Prema: E. V. Spektorski, Istorija socijalne lozoje, Beograd-Podgorica, 1997, str. 294). Elementi zajednitva iz kojih se sastoji drutveno bie nacije sastoje se od mnogih vekova istorijskog razvoja i ukrtanja razliitih uticaja. Zajedniki jezik i manje ili vie razvijena i ustaljena ekonomska povezanost, ujedinjavanje i zajedniki ivot u uim i irim politikim (dravnim) i idejnim (religijskim i drugim) zajednicama, zajednika svest koja se formira pod uticajem zajednike istorijske sudbine i predanja o zajednikim borbama, stradanjima i pobedama u prolosti, tekovine i tvorevine nacionalne kulture, od mitova i obiaja, do umetnikih i naunih ostvarenja, odreene crte kolektivnog karaktera i mentaliteta koje se razvijaju iz nagomilanog iskustva, ustaljenih oblika ponaanja i tradicija - sva ta socijalna graa iz koje se u datom trenutku formira nacija - ima svoju dugu i sloenu genezu i evoluciju (Najdan Pai: Nacija i nacionalizam, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993, str, 709).

11

201

i neizvjesnostima. Stvara se iroko nacionalno trite, osloboeno feudalnih stega i oblika kontrole. Moderna nacionalna drava zauzela je prostor rascjepkanih feudalnih dravica, a njihove inertne i bojom pomou tiene institucije zamijenila politikom i pravnom strukturom stvorenom po kriterijumima drutvene opravdanosti i svrsishodnosti. Statinost prethodne drutveno-ekonomske formacije, koja opstoji na idealu traenja savrenstva u datom, ustupa mjesto dinamizmu utemeljenom na lozoji stalnog traganja za drugaijim, boljim. Umjesto pristalica reda i sigurnosti, sklonih ideji fatalistikog mirenja sa datim, na scenu stupaju pobornici ideje napretka bez granica, uvjereni da srea statiki ne postoji, da je ona u napredovanju a ne u injenici da je napredak ostvaren. Aktivizam bez granica i konkurencija svih vrijednosti potiskuju u drugi plan tradicionalne, lino i porodino obojene, napola naturalne veze meu ljudima.Umjesto idilinih predstava o moguoj harmoniji i jednakosti svih u dobru i zlu, nameu se realnije, pragmatinije vizije svijeta i ivota. Lagodna akademska razmiljanja o idealnim monarhijama i republikama, te principima prirodnog prava i vjene pravde i morala, zamjenjuju se konkretnim projektima i procesima stvaranja drava koje su sposobne da same rjeavaju svoje unutranje probleme i odole eventualnim spoljnim pritiscima. Vertikalna, aristokratska struktura drutva uzmie pred horizontalnom, demokratskom. Pitanje suvereniteta, osim novih internih, dobija i neke vane eksterne sadraje. Rijeju, stvaranjem zajednice interesa u okviru nacije, koji nadilaze razne ranije podjele i antagonizme, otvara se perspektiva breg drutvenog i ekonomskog razvoja, te napretka u ostvarivanju demokratskih prava ovjeka i njegovoj kulturnoj armaciji. Znaaj pojave nacije za razvoj demokratije i demokratskog nije jednosmjeran, dakle samo pozitivan ili samo negativan, i ne shvataju ga svi na isti nain. Razlike u poimanju te korelacije naroito su izraene kada je rije o ocjeni njenih pozitivnih strana. Teoretiari tzv. liberalno-demokratske orijentacije u naciji prevashodno vide pretpostavku (ak instrument) irenja prostora privredne aktivnosti izvan kontrole drave (slobodno trite) i uopte administrativnog mijeanja u tokove proirene reprodukcije.12 Za
12

D. S. Mil, tako, smatra da je jedini cilj radi koga ovjeanstvo, bilo pojedinano

202

njih, dakle, osnovni smisao i opravdanje integracije koja se vri na osnovu jaanja i irenja nacionalne drave jeste u povezivanju i integrisanju prostora na kojima se drutvo ujedinjuje u okviru djelovanja ekonomskih zakonitosti. Analogno tome: ima smisla i istorijskog opravdanja samo ona nacija (nacionalna drava) koja moe da ostvari takvu funkciju, tj. koja svojim prostorom i brojem stanovnika omoguuje takvu integraciju. Drei se ovog kriterijuma, neki teoretiari liberalno-demokratske orijentacije pitali su se da li Irska moe biti nacionalna drava, s obzirom na to da ima relativno ogranienu teritoriju i mali broj stanovnika. Teoretiari nekih drugih orijentacija, imajui u vidu isti kriterijum, prognozirali su da u Evropi ima mjesta samo za desetak nacija.13 Teleoloko-pragmatski pristup pitanju smisla i funkcije nacije imaju i teoretiari socijalistike (komunistike) orijentacije. S tim to oni u naciji vide jednu od pretpostavki, s jedne strane, za drutveno osloboenje rada, i, s druge strane, za osloboenje kolonijalnih naroda ropstva. Nacija je, dakle, opravdana i progresivna drutvena pojava ukoliko slui toj osnovnoj istorijskoj svrsi. To je razlog to Marks, na primjer, kritikuje nastojanja buroazije da naciju i nacionalno koristi za ostvarivanje svojih klasnih ciljeva14 i objanjava radnicima da je njihova zemlja neposredna arena njihove klasne borbe,15 a da njihov prvi zadatak mora da bude rjeavanje klasnog problema u njihovim nacijama.16 Lenjin, pak, o nacionalnom i kolonijalnom pitanju pie kao
ili kao cjelina, ima pravo da se mijea u slobodno djelovanje bilo koga svoga lana - samoodbrana, te da jedina svrha radi koje vlast moe s pravom da se koristi protiv volje bilo koga lana jedne civilizovane zajednice, jeste da sprijei povrede drugih (John Stuart Mill: Three Essays, On Liberty, Representative Government, The Subjection of Women, London, 1975, str. 15). Prema: Najdan Pai, Nacija i nacionalizam, u: Enciklopedija politike kulture, str. 713. Marks, o tome, kae: Buroazija sve vie i vie savlauje rasparanost sredstava za proizvodnju, poseda i stanovnitva... Nezavisne, gotovo samo savezom povezane provincije s razliitim interesima, zakonima, vladama i carinama, sabijene su u jednu naciju, jednu vladu, jedan zakon, jedan nacionalni klasni interes, jednu carinsku granicu (K. Marks - F. Engels: Manifest komunistike partije, Beograd, 1982, str. 12-13). K. Marks: Kritika Gotskog programa, Marks-Engels-Lenjin, Izabrana djela, Zagreb, 1963, str. 212. U Manifestu komunistike partije o tome se kae: Borba proletarijata protiv

13

14

15

16

203

o jednom od najznaajnijih momenata i elemenata antiimperijalistike borbe. U tom pogledu, on insistira na armaciji principa kao to su: pravo naroda na samoopredjeljenje do otcjepljenja;17 pravo naroda na politiku, ekonomsku i kulturnu ravnopravnost, neokrnjeni suverenitet i slobodan razvoj;18 razvoj meunacionalnih i meuljudskih odnosa na temelju pune ravnopravnosti, uzajamnog uvaavanja i odsustva svake eksploatacije.19 Savim drugaija su nacionalsocijalistika (neki kau faistika) shvatanja nacije. Ona se uglavnom temelje na stanovitu da u fokusiranju nacije i nacionalnog treba napustiti hegelovska spekulativna logiciranja o narodu kao onom dijelu drave koji ne zna to hoe i prikloniti se opipljivijim Rozenbergovim rezonima o tome da su dravni oblici prolazni, a da je nacija poetak i kraj kome sve drugo treba da se potini.20 Smisao tog obrta u okviru njemake teorijske misli o naciji ogleda se u potrebi da se u fenomenu nacije prepozna ono esencijalno od kojeg zavisi sudbina ovjeanstva. Hitler, tako, kritikuje shvatanja nacije kao politikog produkta i izraza demokratije i liberalizma i insistira da se umjesto te lane konstrukcije armie njeno rasno shvatanje. On kae: Meni je kao politiaru potrebno shvatanje koje omoguuje da se unite dosadanje istorijske osnove,
buroazije s poetka je nacionalna po formi, iako to nije po sadraju. Razume se da proletarijat svake zemlje mora najpre da svri sa svojom vlastitom buroazijom (K. Marks - F. Engels: Manifest komunistike partije, str. 20). Lenjin smatra da demokratije, slobode i jednakosti nema u zemljama u kojima nije zagarantovano pravo nacije na samoopredjeljenje. To pravo podrazumijeva mogunost nesmetanog politikog odvajanja, otcjepljenja pojedinih nacija i etnikih grupa od dravne zajednice u kojoj ive i formiranja nove drave, a koristi se referendumom manjine koja se odvaja (V. I. Lenjin: Izabrana dela, Beograd, 1960, tom 8, str. 269). Ova prava, tvrdi Lenjin, postoje samo tamo gdje postoji mogunost potpunog odstranjenja nacionalnog ugnjetavanja. Ta mogunost e se pretvoriti u stvarnost samo - samo - kad demokratija bude sprovedena u svim oblastima sve do odreivanja granice drave prema simpatijama stanovnitva, sve do potpune slobode odvajanja (Isto, tom 10, str. 150). Lenjinov ideal u tom pogledu jeste da se starom svetu, svetu nacionalnog ugnjetavanja, nacionalnog gloenja i nacionalnog odvajanja, suprotstavi svijet u kome nema mesta ni za jednu privilegiju, ni za najmanje ugnjetavanje oveka od strane oveka (Isto, tom 8, str. 193). A. Rosenberg: Der Mythus des 20 Jahrhunderts, Munchen, 1939, str. 527.

17

18

19

20

204

da se na njihovo mesto postavi i intelektualno fundira potpuno novi antiistorijski poredak... S razvijenom rasnom koncepcijom, nacionalsocijalizam moe provesti svetsku revoluciju i preokrenuti svet.21 Savremeni teoretiari nacije i nacionalnog u prvi plan istiu opti znaaj ovih kategorija za istorijski proces emancipacije ovjeka. Po njima, formiranje modernih nacija predstavlja krupan iskorak, kako u razvoju savremenog demokratskog drutva, tako i u itavom procesu socijalizacije i armacije ovjekove linosti. Robert Dal, na primjer, tvrdi da je s pojavom nacije ne samo ostvaren veliki prodor demokratskih ideja i procesa nego i promijenjen nain na koji je pojam demokratskog procesa bio ostvarivan - ili mogao biti ostvaren.22 Najsnaniji, ako ne i jedini uzrok ove promjene, Dal vidi u prenoenju locusa ideje demokratije iz grada-drave u modernu nacionalnu dravu. tovie, kae Dal, bez tog ina ideja demokratije ne bi imala realnu budunost.23 On kao razloge za to navodi: prvo, da je relativno homogena populacija graana ujedinjenih zajednikom privrenou gradu, jeziku, rasi, istoriji, mitu, bogovima i vjeri, tako osobena za viziju demokratije u drevnim polisima, danas... praktino nemogua;24 drugo, da obim drave vee od polisa, nuno podrazumijeva transformaciju demokratskih institucija i prakse, kako bi se stvorili uslovi za funkcionisanje predstavnikih vlada sa sveobuhvatnim birakim tijelom i irokom lepezom linih prava i sloboda graana;25 tree, da su savremena drutva pluralistika, u smislu da u njima postoji znatan broj drutvenih grupa i organizacija koje su relativno nezavisne jedna od druge, ali i od same vladajue strukture; etvrto, da su male zajednice, uprkos drugaijim predstavama o njihovom bii i bitku, bile poznatije po represijama nego po slobodama.26 Pojavom nacionalne drave, dakle, sruen je mit koji se
21 22 23 24 25

26

Prema: G. Lukacs, Razaranje uma, Beograd, 1966, str. 573. Robert Dal: Demokratija i njeni kritiari, str. 300. Isto. Isto, str. 304. S tim u vezi, Dal kae da u savremenom svijetu gotovo da nije zamislivo postojanje grada-drave, te da su danas jedini takvi survivali San Marino i Lihtentajn, koji egzistiraju kao udno nasljee nestale prolosti (Isto, str. 300). Dal smatra da su male antike drave bile netolerantne posebno prema

205

odravao od antike Grke do XVIII vijeka, da je demokratija mogua samo u malim dravama. I, dakako, stvoren novi, realni okvir za demokratiju velikih razmjera.27 Realno, moderna drava, tj. drava sa jedinstvenim pravnim i politikim sistemom, sa jedinstvenom ekonomskom politikom, s razvijenim demokratskim institucijama i odnosima, mogua je tek ako je dostignut onaj stepen unutranje kohezije i povezanosti drutvenih tokova koji obezbjeuje razvijena nacionalna zajednica. Uticaj pojave nacije na socijalizaciju linosti bio je veliki. Posredstvom nacionalne istorije, kulture i drugih relevantnih sadraja stvara se unutargeneracijska i meugeneracijska veza, koja je u funkciji transfera ustaljenog sistema vrijednosti i formiranja nacionalne svijesti. Tako formirani nacionalni identitet nosi u sebi, s jedne strane, osjeaj pripadnosti drutvenoj grupi kao entitutu u kome su sadrane sve etnike, rasne, kulturne, vjerske, teritorijalne, privredne, politike i druge komponente, i, s druge strane, uvjerenje da se u tom entitetu, ili pomou njega, sve pomenute komponente (i iz njih emanirajui ivotni ciljevi i interesi) mogu ostvariti. Kao takav, taj identitet predstavlja moan instrument, kako nacionalne homogenizacije i mobilizacije, tako i odreivanja poloaja pojedinaca i grupa prema drugim slinim entitetima unutar nacionalne drave i u meunarodnoj zajednici. Drutvene veze meu lanovima nacionalne zajednice, i njihova lojalnost toj zajednici, osiguravaju se i iskazuju: sistemima zajednikih vrijednosti (suverenitet, samostalnost i nezavisnost); zajednikim simbolima (nacionalna zastava, himna, grb, moneta); zajednikim tradicijama (istorijski spomenici, obiaji); vaspitno-obrazovnim i kulturnim sadrajima. Rezultat svega jeste osjeaj ovjeka da je svoj meu svojima i na svome. ovjek proet takvim osjeajem bitno se razlikuje od ovjeka koji takav osjeaj nema: drugaije poima ne samo svoja demokratska prava i slobode nego i sopstvenu mo da ih ostvari. To je jedan od bitnih razloga to u savremenom svijetu gotovo sasvim dominira nacionalni okvir i sadraj drutvene svijesti. Ili, kako
nekonformistima, pa kae: ak ni Atina, na primjer, nije bila voljna da tolerie jednog Sokrata. Bez obzira na izuzetnost Sokratovog ubjeenja, on nije imao ustavno pravo da propovijeda svoja gledita (Isto, str. 307). Isto, str. 309.

27

206

bi Najdan Pai rekao, nacija je postala osnovni okvir idejnog ivota savremenog svijeta.28 Iskuenja nacionalnog Uticaj nacionalnog na demokratsko nije uvijek samo pozitivan. Nacionalni identitet ne iskazuje se uvijek na isti nain, niti uvijek ima iste implikacije - pozitivne i negativne. Naprotiv, u tom pogledu karakteristina su dva antipodna primjera. Prvi primjer proizilazi iz graanskog modela nacije, karakteristian je za razvijene zapadne zemlje, a preferira pripadnost politikoj zajednici koja je bitno odreena teritorijom, zakonima i institucijama kao izrazom volje graana. Drugi nain iskazivanja nacionalnog identiteta, karakteristian za istonoevropske i druge zemlje, u prvi plan istie stvarno ili ktivno zajedniko porijeklo. Razliitost dominantnih vrijednosti, pravila i kriterijuma na osnovu kojih ova dva naina odreuju nacionalni identitet, uzrokuje razliite odnose - ne samo meu lanovima nacionalne zajednice nego i prema drugim nacionalnim zajednicama. Graanski nain odreivanja nacionalnog identiteta implicira otvorenost i toleranciju prema drugima i uvaavanje njihovih etnikih, rasnih, vjerskih, kulturnih i inih posebnosti. Etniki nain odreivanja nacionalnog identiteta nema ta svojstva. Osim toga, svako proglaavanje i prihvatanje nacionalnog interesa kao najvieg i prioritetnog, a nacionalne drave kao jedinog okvira i oblika unutar kojeg taj interes moe da se ostvari, moe da ima vie krupnih negativnih posljedica. Prva negativna posljedica takve unikacije moe da bude, a esto i jeste, svojevrsna ideologizacija interesnih konikata u samoj naciji. Kad do toga doe, logiki slijedi zahtjev da se u ime zatite nekog opteg nacionalnog interesa, zamrznu svi drugi interesi, nezavisno od toga koji su i iji interesi u pitanju. Poto je nacija i nacionalna drava po sebi sloena, antinomina drutvena pojava, u njoj se ukrtaju mnogi objektivni i subjektivni inioci razliitog sadraja i usmjerenja. U tako sloenom drutvenom ambijentu svako insistiranje na jednom i jedinstvenom interesu, odnosno na potiskivanju u drugi plan svega
28

Najdan Pai: Nacija i nacionalizam, u: Enciklopedija politike kulture, str. 714.

207

to bi moglo da dovede u pitanje pretpostavljenu optu harmoniju, vodi suavanju ili ak potpunom suspendovanju demokratskih prava i sloboda. Krajnji ishod takvog deavanja uvijek je isti: politika elita uspostavlja nekontrolisanu vlast nad nacijom; demokratska kontrola i kritika komunikacija ustupa mjesto slijepom sljedbenitvu harizmatskih voa; vri se antidemokratska degeneracija politikog sistema u cjelini. rtvovanje autonomnog drutvenog subjektiviteta pojedinca radi ostvarivanja najviih nacionalnih interesa ponitava gotovo sve pozitivne uinke pojave nacije kao takve. Jer, nacija se pretvara u globalnu zajednicu totalitarnog tipa koja pretenduje da u sebe apsorbuje ukupnost ljudske linosti, ime se prostor realne demokratske slobode pojedinaca i drutvenih grupa i autonomije civilnog drutva u cjelini drastino reducira.29 Zatim, nijedno glorikovanje nacionalnog interesa, odnosno pozivanje na nacionalnu homogenizaciju, ne moe se objasniti samo iz sebe, tj. bez nekih unutranjih ili spoljnih razloga za to. Ukoliko su razlozi samo unutranji, obino je u pitanju sukob razliitih drutvenih grupa (etnikih, politikih, socijalnih), ije se rjeenje ne trai u kompromisu nego u apsolutizaciji prava i interesa jedne grupe ili samo nekih od njih. Prevaga jedne strane u ime zajednikog ili opteg dobra za drugu stranu najee ne znai samo neostvarivanje konkretnih ciljeva i interesa za koje se zalagala, nego i ozbiljno smanjenje izgleda da ih demokratskim putem uopte ostvari. Ukoliko se kao argumentacija za potrebu nacionalne homogenizacije koriste neki eksterni razlozi, u smislu da je ona nuna radi odbrane od zavjere, protekcionizma, blokada i slinih manifestacija neprijateljskog raspoloenja u okruenju, posljedice mogu biti jo tee. Tada, po pravilu, dolazi: prvo, do unutranjih prestrojavanja za suoavanje sa novom situacijom, koja se uvijek vre na tetu demokratije i demokratskog; drugo, do skretanja panje sa unutranjih (ekonomskih, socijalnih, kulturnih, politikih i drugih) problema na gorua spoljna pitanja; tree, do zaotravanja odnosa sa susjednim narodima i dravama, odnosno meunarodnom zajednicom, kao i do sopstvene izolacije od njih. Ko god se, u naciji ili izvan nje, suprotstavi ovakvoj
29

Isto, str. 723-724.

208

logici odbrane i zatite nacionalnog interesa, nailazi na estok otpor izbavitelja i biva optuen kao neprijatelj i izdajnik. Najzad, pozivi na nacionalnu homogenizaciju, gotovo redovno su, osim domicilnim etnicima, upueni i etnicima u egzilu, odnosno u dijaspori. U sluajevima kada je prostor dijaspore geografski blizu, eventualno ekonomski slab i politiki nestabilan, i kada se u njemu nalazi ve broj etnika na koje se rauna, obraanje njima moe da poprimi karakter faktikog mijeanja u unutranje stvari drugih, isticanja prava na dio njihove teritorije, ili nekog drugog oblika ekspanzionizma i hegemonizma. Za opravdanje ovog potonjeg, kad do njega doe, obino se koristi nekoliko stereotipova. Njemaki ekspanzionizam dvadesetog vijeka, na primjer, obrazlagan je sljedeim: prvo, da nacija ima dugu i bogatu kulturnu i inu tradiciju, koja joj namee obavezu da se prema svakom za nju relevantnom pitanju odnosi krajnje ozbiljno i odgovorno;30 drugo, da su istorijski dometi i uinci te nacije toliki, a kvaliteti njenih pripadnika takvi da oni imaju prednost nad drugima, te da je i drugima u interesu da bude tako;31 tree, da su u konkretnom sluaju, zbog kojeg je nacija prinuena da preduzme odgovarajue mjere, ugroeni ne samo elementarni interesi njenih pripadnika nego i osnovni principi na kojima se izgrauju odnosi meu narodima i dravama;32 etvrto, da nacija zapravo ini samo ono to
30

31

32

Nacistiki ideolozi, tako, kau da se cilj njihovog nastojanja da svojom dravom obuhvate sve Njemce ogleda u tome da najvrednije iskonske elemente koji postoje u tom narodu ne samo skupe i ouvaju, ve i da ih lagano i sigurno izdignu na vladajui poloaj (A. Hitler: Mein Kampf, str. 439). Uporita za ovo pravo prednjaenja trae se u predanjima, mitovima ili iskazima poput Darvinovog, da onaj narod kod koga se dugo vremena raa najvei broj ljudi visokointeligentnih, energinih, hrabrih, odanih zemlji i blagonaklonih... mora odneti pobedu nad narodima u kojih toga manje ima (arls Darvin: ovekovo poreklo i spolno odabiranje, Novi Sad, 1977, str. 136). Pokuavajui da po tom osnovu objasni pravo Njemaca na svjetsko gospodstvo, Voltman u svojoj Politikoj antropologiji tvrdi da su Dante i Rafael, i uopte svi geniji kojima se die romanski i slovenski narodi, germanskog roda (Vidi: E. V. Spektorski, Istorija socijalne lozoje, str. 478). Klasino obrazloenje prava na takav postupak nudi Hitler, kad kae: Nikad ne treba zaboraviti da najviu svrhu egzistencije ljudi ne predstavlja odranje drave ili moda neke vlade ve ouvanje njihove vrste. Ali, ako je sama ta vrsta u opasnosti da bude tlaena ili ak eliminisana, onda pitanje legalnosti igra samo

209

joj nalau imperativi vremena i njima nametnute obaveze da se stari problemi rjeavaju na novi nain;33 peto, da nacija takvim svojim postupkom ne nanosi tetu nikome, ve doprinosi optem dobru i napretku.34 U principu, nije drugaije ni kod drugih koji krenu tim putem. To, sasvim uvjerljivo, pokazuje primjer ruskog uvjerenja o sopstvenoj velikoj misiji, koje se kree od ideje da Moskva postane Trei Rim,35 preko shvatanja F. M. Dostojevskog da ruskoj naciji prirodno pripada vodea uloga,36 do uvjerenja Staljinovih ideologa da samo oni mogu ponuditi svijetu posljednje istine.37
podreenu ulogu... Ljudsko pravo lomi dravno pravo (A. Hitler: Mein Kampf, str. 104). U tom smislu, Rozenberg, u svojoj knjizi Mit dvadesetog stoljea, kae: Istorija i zadatak budunosti ne znae vie borbu klase protiv klase ili borbu crkvenih dogmi protiv crkvenih dogmi, nego borbu izmeu krvi i krvi, rase i rase, naroda i naroda (A. Rosenberg: Mythus des 20. Jahrhunderst, Munchen, 1942, str. 1-2). Ako je tako, nastavlja Rozenberg, onda tu novu vrijednost treba stvoriti. Otuda, zadatak naeg stoljea jeste stvoriti iz novog mita ivota novi tip ovjeka (Isto, str. 2), to e se postii onda kada se ponovo uspostavi istoa zdrave krvi (Isto, str. 17). Jedan od emanata tog napretka, po Hitleru, jeste svjetski mir, ali ne mir okien palmovom granicom uplakanih pacistikih narikaa, ve mir osvojen pobednikim maem jednog naroda gospodara, koji osvaja svet u slubi jedne vie kulture (A. Hitler: Mein Kampf, str. 437). Ideja o Moskvi kao treem Rimu, nastala je nakon pada Konstantinopolja pod tursku vlast (1453), a nosi u sebi poruku o seljenju centra svjetske moi u Rusiju. Filofej, monah pskovski, jedan od tvoraca te teorije, kae: Dva Rima padoe, trei se stvorio, etvrtog nee biti. Saobrazno tome, on ruskom caru poruuje: Sva carstva hrianske pravoslavne vjere slila su se u tvoje jedino carstvo i ti si jedini hrianski car pod svodom nebeskim (V. S. Nersesjanc, ur.: Istorija politieskih i pravovih uenij, Moskva, 1988, str. 157). Dostojevski u svojim Politikim spisima kae: Svaki veliki narod veruje i mora verovati ako hoe da dugo bude iv, da u njemu, ba u njemu, lei spas sveta, da on ivi za to da bi stao na elo svih naroda, sve ih prisjedinio i poveo ih slono onom krajnjem cilju koji im je svima odreen (F. M. Dostojevski: Politiki spisi, Beograd, 1934, knj. I, str. 243). Takva misija, uvjeren je Dostojevski, legitimno pripada ruskom narodu, ve i zbog toga to on ima specino unutranje jedinstvo, ispoljeno u njegovoj zbijenosti oko cara (bauke), to rusku graansku slobodu ini veom i potpunijom nego igde u svetu (Vidi: Isto, str. 249). Jedan od tih ideologa, obraajui se svjetskom proletarijatu i borcima za novo drutvo uopte, pie: Ko e, ako ne mi, zemlja pobjedonosnog socijalizma i njeni lozo - pomoi naim drugovima i brai da osvijetle svoju borbu za novo

33

34

35

36

37

210

Zloupotrebe nacionalnog Osim izloenih momenata, koje zakonito implicira gotovo svako apsolutizovanje nacionalnog jedinstva i interesa, postoje i razne zloupotrebe nacije i nacionalnog. Najpoznatije meu tim zloupotrebama, i po svojim posljedicama svakako najtee, jesu pandemizam i nacionalizam. Pandemizam, formalno, pripada idejama i koncepcijama iji korijeni seu do velikih buenja naroda i drava, u XVI i XVII vijeku. Faktiki, pandemizam nastaje iz idejnih i politikih strujanja XIX vijeka, koje razvijaju i usmjeravaju razni tzv. pan-pokreti. Na nivou deklarisanog, pandemizam uglavnom podrazumijeva povezivanje pojedinih naroda iz vie zemalja, ili ak kontinenata, s ciljem da se lake i bre otklone neki problemi i zaostajanja u njihovom istorijskom razvoju, ili rijee druga vana zajednika pitanja. Otuda su gotovo sve platforme na kojima nastaju pan-pokreti naglaeno proete elementima i sadrajima demokratske i humanistike orijentacije, odnosno zahtjevima za ekonomskom, politikom i kulturnom emancipacijom i punom ravnopravnou i samostalnou pojedinih naroda, drava ili regiona. Posmatran iz tog ugla, pandemizam se doima kao svojevrsna prevratnika i buntovnika orijentacija, privlana kako za sve narode koji eznu za slobodom i samostalnim razvojem, tako i za drutva i drave unutar kojih opstojava svijest o sopstvenoj predvodnikoj i opteemancipatorskoj misiji. To je razlog to se panpokreti gotovo jednovremeno javljaju u svim tzv. velikim narodima i na svim kontinentima, i to, makar u poetku, svuda bivaju prihvaeni s mnogo entuzijazma i nade. U stvarnosti, meutim, pandemizam se nerijetko pokazuje kao orijentacija iji su ciljevi i dometi daleko od svake nacionalne slobode i emancipacije. Razlog treba traiti u tome to pandemizam i nastaje
drutvo svjetlom nauno-socijalistikog saznanja, ko e ih ako ne mi prosvjetiti i naoruati idejnim orujem marksizma (Voprosi Filosoi, Moskva, br. 1/1947, str. 271-272). Drugi, pak, takoe s pozicije jedino kompetentnog, saoptava: Opte zakonitosti prelaza iz kapitalizma ka socijalizmu... konkretizovane i razvijene od strane Lenjina i Staljina na osnovu iskustva Boljevike partije i Sovjetske drave, obavezne su za sve zemlje (Boljevik, Moskva, br. 17/1948, str. 51).

211

i opstojava na pretpostavci da su zajedniko etniko porijeklo, isti jeziki korijeni i bliskost kultura i obiaja, dovoljna garancija za dobre odnose izmeu pojedinih naroda i valjan razlog za njihovo ujedinjenje radi odbrane od bilo kojih i bilo ijih ugroavajuih spoljnih uticaja. Usljed toga, ideolozi pandemizma: (1) ne uvaavaju (ukoliko uopte uoavaju) injenicu da i izmeu pojedinih naroda istog etnikog porijekla postoje razlike u nivou i karakteru njihove ukupne razvijenosti, pa otuda, neizbjeno, i u njihovom poimanju i moguem prihvatanju odreenih oblika zajednitva; (2) ne odreuju nivo do kojeg projektovano zajednitvo moe biti progresivno, u smislu da se moe ostvarivati bez guenja nacionalnih, regionalnih i drugih osobenosti i dinamizama; (3) ne prave bilans slinosti i razlika entiteta koje bi trebalo okupiti i ujediniti, koji bi realno odrazio sve to te entitete zbliava i upuuje jedne na druge, ali i markirao njihove razlike i posebnosti koje se ne mogu supstituisati nijednim rasporedom etnikih pojaseva i nikakvim vikom emocija; (4) ne vre nikakvo ponderisanje zajednikih interesa, pa time ni kvantitativno utvrivanje pojedinanih prava i dunosti; (5) ne respektuju injenicu da su zajednitva entiteta sa dugom dravotvornom, nacionalnom i kulturnom tradicijom veoma osjetljiva na svaku majorizaciju i, vie ili manje, rezistentna prema lozoji viih ciljeva; (6) ne uvaavaju aksiom da su pragmatini interesi, a ne romantizmi, ili sila i prinuda, ono to stvara i odrava zajednitva. Odsustvo ovih premisa ini da pandemizam ne nudi nacionalnu slobodu i emancipaciju, ve formalnu legitimaciju s kojom, i u ime koje, jedni, po zakonu jaega, legalno ostvaruju interese na raun drugih. Takvu njegovu prirodu sasvim potvruju djejstva i dometi svih vanijih pan-pokreta. Panamerikanizam je, na primjer, najavljen kao pokret za politiko, ekonomsko i kulturno ujedinjenje zemalja Sjeverne, Srednje i June Amerike. Utemeljen je na tzv. Monroovoj doktrini, prema kojoj se u odnose izmeu SAD i zemalja June Amerike, kao i uopte u pitanja koja se ovog geografskog prostora tiu, ne smiju mijeati drave sa drugih kontinenata.38 Odbacujui pravo stranog mijeanja u poslove drava
38

Rije je o projektu predsjednika SAD Dejmsa Monroa, izloenom u njegovoj

212

zapadne hemisfere, ova doktrina istovremeno proklamuje i odustajanje SAD od svakog mijeanja u evropske poslove, odnosno unutranje stvari evropskih drava. Demokratski i nacionalnooslobodilaki principi Monroove doktrine, u kojima su sadrana i neka savremena naela neintervencije i prava naroda na samoopredjeljenje, nijesu izdrali probu vremena. uveno geslo te doktrine, Amerika Amerikancima, ubrzo je transformisano u akcioni program sjevernoamerike industrijske buroazije, zainteresovane da od evropskih sila preuzme kontrolu nad tritima i sirovinskim bazama na oba amerika kontinenta. SAD su poslije Drugog svjetskog rata napustile ovu doktrinu u dijelu koji se tie njihovog odnos prema drugima. to se tie odnosa drugih prema njima, i dalje je potuju, zbog ega se samostalno, ili u okviru Organizacije amerikih drava, otro suprotstavljaju svakom stranom mijeanju u amerike poslove. Na toj osnovi, SAD e vremenom izrasti ne samo u vodeu zapadnu ekonomsku i politiku silu ve i u jedinu globalnu supersilu savremenog svijeta. Pangermanizam je izrastao na ideji da se germanski narodi, koji govore njemakim jezikom a podijeljeni su granicama vie kraljevina i kneevina, ujedine u Veliku Njemaku i tako steknu uslove da proire svoj kulturni, politiki i drugi uticaj i izvan granica svoje zemlje. Meutim, ta nacionalna ideja ubrzo je poprimila karakter borbenog pangermanizma, uperenog protiv Francuza i Slovena.39 Cilj na toj strategiji utemeljenog ekspanzionistikog programa, nazvanog Drang nach Osten (Nadiranje na Istok), jeste uvrivanje njemakih pozicija u zemljama Bliskog istoka i komadanje i aneksija baltikih zemalja, Poljske i Rusije. Hitlerova interpretacija ideje pangermanizma,
poslanici Kongresu Sjedinjenih Amerikih Drava od 2. februara 1823. godine. Povod za utvrivanje takvog naela u spoljnoj politici SAD bili su pokuaji Rusije i Velike Britanije, poslije Bekog kongresa 1915, da se na raun SAD dogovore o daljoj kolonizaciji oblasti uz sjeverozapadnu obalu Sjeverne Amerike, te pokuaji panije i Portugala da, uz pomo Svete alijanse (Saveza Austrije, Pruske i Rusije, sklopljenog u Parizu, 26. IX 1815), ponovo uspostave kontrolu u svojim ranijim kolonijima u Srednjoj i Junoj Americi, koje su u vrijeme Napoleonovih ratova stekle nezavisnost (Vidi: Politika enciklopedija, Beograd, 1975, str. 592). E. V. Spektorski: Istorija socijalne lozoje, str. 478.

39

213

kombinovana sa teorijom ivotnog prostora (Lebensraum) i vizijom Njemake kao zemlje izabrane da gospodari svijetom, podrazumijevala je okupaciju Austrije, ehoslovake, Jugoslavije, Poljske i Ukrajine.40 Na platformi pangermanizma formirane su mnoge rasistiki obojene i ovinistiki nastrojene organizacije, iji su lanovi imali vodeu ulogu u pripremanju oba svjetska rata. Slina je i platforma na kojoj se javila ideja panevropizma. Tu ideju podrava drutvo Panevropa, koje je formirano u Beu, 1923. godine. Po zamislima pobornika ove ideje, Panevropi ne bi pripadale Engleska i Rusija. Engleska - zbog toga to, kako pengler kae, ona uopte nije drava, nego ostrvo. Na tom ostrvu ive individue i grupe koje ne spaja nita drugo do borba za egzistenciju i vlast. Otuda njihov liberalizam.41 pengler Ruse etniki odreuje kao utu rasu, a u etikom smislu ih vidi kao sklone blatu, muzici, votki, krotkosti i melanholiji.42 Panslavizam, i kao politika doktrina i kao pokret za saradnju i ujedinjenje svih slovenskih naroda, sazrijeva i due i tee od ostalih slinih orijentacija. Ovo, kako zbog nesaglasnosti oko toga pod ijim konkretnim vostvom treba izvriti to ujedinjenje, tako i zbog uzajamnih animoziteta, pa i neprijateljstava pojedinih slovenskih nacija i zemalja. Tradicionalno rivalstvo Rusa i Poljaka, koje je Kramar pokuao da pomiri na platformi tzv. neoslavizma, nije bilo jedini problem te vrste. Kod eha je, kako kae Borovski, vladala krilatica Prvo eh, a potom Sloven. Nije bilo saglasnosti ni oko toga da li slovenski savez treba da bude formiran radi odbrane od Austrije i Turske, ili da bi se hrianski narodi zatitili od panmongolizma, kako je to sugerisao Solovjev. Razliito se gledalo i na karakter sveslovenskog saveza. Jedni su (Akskov, Krijevski, Homjakov) bili za formulu: katolikom jedinstvu bez slobode i protestantskoj slobodi bez jedinstva suprotstaviti
40

41 42

Otmar pan opravdanje za to nalazi u sklonosti ovih zemalja ideologijama i politikim orijentacijama koje odudaraju od pravovjernih njemakih. S tim u vezi, on u svojoj knjizi Istinska drava kae: Sada jasno shvatamo zato su nekad Poljska, eka, Ugarska, Jugoslavija, pa ak i Grka, bile njemaki feudi. To moramo da obnovimo (Prema: Isto, str. 490). Prema: Isto, str. 493. Prema: Isto, str. 494.

214

pravoslavnu sabornost.43 Drugi, pak, razmiljaju o udruivanju ruskog politikog imperijalizma sa univerzalizmom rimske crkve. U jednom trenutku te razlike dostiu nivo potpunog razlaza (ruska carska vlast, na primjer, dugo ne prihvata ideju sveslovenskog jedinstva, sumnjajui da se tu radi o nekoj stratekoj zamisli ruskih revolucionara). Kada je panslavizam, najzad, ire prihvaen, postao je platforma ruske velikosilske politike pod ijim se okriljem naao. Ishod svega bila je dezorjentisanost slovenskih naroda i po pitanju meusobnih odnosa i po pitanju odnosa prema drugima.44 Slinu sudbinu imaju i panislamizam (pokret nastao u Turskoj, na bazi podrke i pokornosti svih muslimana njihovom vjerskom poglavaru - kalifu, a s ciljem da se svi muslimanski narodi, plemena i drave nau u okrilju i pod kontrolom turske feudalne imperije), paniberizam (pokret za ujedinjenje zemalja Pirinejskog poluostrva radi suprotstavljanja panamerikanizmu), paniranizam (pokret za stvaranje Velikog Irana, koji bi, osim matine drave, inili jo i Irak, Sirija, Arabija, Liban, Egipat, Azerbejdan i Uzbekistan) i drugi. Donekle drugaiji, i progresivniji, bili su samo pan-pokreti na arapskom i afrikom prostoru, poput panarabizma i panafrikanizma. To se naroito odnosi na period kada se u prvom planu tih pokreta nalazilo pitanje osloboenja od kolonijalnog ropstva. Pozitivne
43 44

Vidi: Isto, str. 424-426. Po zavretku Prvog svjetskog rata, kae Spektorski, zbrka kod Slovena bila je potpuna. Njihov nacionalni problem sveo se na pitanje: da li je jedinstveno slovenstvo injenica, zadatak, ili mit, i kako Sloveni treba da grade svoju kulturu: da li po sopstvenim naelima ili tuim, na primjer francuskim ili meunarodnim, kao to je humanizam, ili pak na zelenoj ili crvenoj internacionali (Isto, str. 485). Uzroke takvog ishoda Loski vidi u sljedeem: Slovenoli nijesu imali ideale budunosti, jer su oni idealizovali samo prolost, i to upravo staru Rusiju i Moskovsku dravu. Solovjev je ovaj nedostatak ocijenio kao oduevljenje tatarsko-vizantijskom sutinom. Ova greka je bila uzrok degeneracije slovenolstva u kasnijem periodu njegovog razvoja. Solovjev je smatrao da je ono prolo tri postepene faze u svom razvoju: Oduevljavanje svojim narodom kao glavnim nosiocem vaseljenske istine (slovenoli starijeg pokoljenja); zatim oduevljavnje njime kao stihijskom silom, nezavisno od vaseljenske istine; na kraju, oduevljavanje onim nacionalnim jednostranostima i istorijskim anomalijama koje odvajaju narod od obrazovanog dijela ovjeanstva, tj. oduevljavanje svojim narodom, uz otvoreno odricanje same ideje vaseljenske istine (N. O. Loski: Istorija ruske lozoje, Podgorica-Cetinje, 1995, str. 166).

215

pulsacije u ovim pokretima, meutim, ne dovode u pitanje krajnje reakcionarnu prirodu i funkciju pandemizma. Tim manje to su i ovi pokreti, s prestankom njihove odbrambene funkcije, evoluirali u smjeru svih ostalih. Analizirajui ulogu pangermanizma i panslavizma, kao aneksionistikih pokreta iji kontinentalni imperijalizam predstavlja pandan kolonijalnom imperijalizmu pomorskih sila, Hana Arent kae da su oni, lieni ekonomske osnove, poivali prvenstveno na jednom pervertiranom nacionalizmu koji se hranio proirenom plemenskom svijeu i podravao mistiku nacionalne due koja je imala da objedini rasuto stanovnitvo bez ikakve zajednike istorije.45 Taj tribalizam, nastavlja Arentova, pomeo je pred sobom ideju jedinstvenog ljudskog roda iji su lanovi jednaki u pravima, stvorio klimu iracionalizma i fatalizma i proizveo ideologiju u ijoj se osnovi nalazi zakon jaeg.46 Ekspanzivistika i hegemonistika logika utkana je i u ideju socijalistike nacije. Krajem dvadesetih godina XX vijeka, pod uticajem Staljinovih tekstova o nacionalnom pitanju u socijalizmu,47 iz te ideje se razvija istoimena teorija. Smisao nastanka ove teorije prvenstveno se ogleda u potrebi rukovodeeg centra komunistikog pokreta da nauno pokrije, tj. objasni kao drutveno validnu i legitimnu onu politiku praksu koja opravdava primjenu svakog nasilja radi ostvarivanja viih ciljeva socijalizma. U konkretnom sluaju, to je znailo legalizaciju primjene sredstava birokratske represije prema svemu to je u rjeavanju nacionalnog pitanja izlazilo iz okvira provjerenog iskustva, u koje se ubrajalo i uspostavljanje istorijski progresivne hegemonije jednih naroda i drava nad drugima. Nacionalna komponenta je u tom kontekstu trebalo da bude samo dokaz vie da ekonomska i politika organizacija vodee zemlje, i njoj imanentni drutveni odnosi, predstavljaju paradigmu za sve to nosi atribut socijalizma.
45

46 47

Prema: Enciklopedijski renik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, 1993, str. 22-23. Prema: Isto, str. 23. Nastanku osnovnih komponenti ove teorije neosporno je najvie doprinijela Staljinova studija Nacionalno pitanje i lenjinizam (Vidi: J. V. Staljin, Soinenia, Moskva 1949, tom XI).

216

Teorija socijalistike nacije razvija se na sljedeim premisama: (1) nacija je buroaska tvorevina, a ne produkt drutveno-ekonomskih odnosa epohe kapitalizma, tj. razvitka proizvodnih snaga i dostignutog stepena drutvene podjele rada; (2) promjene u karakteru vlasti i svojine, koje ostvaruje socijalistika revolucija, automatski dovode do preobraaja buroaskih nacija u socijalistike, jer ta dva tipa nacije odgovaraju razlikama koje postoje unutar dvaju istorijski odreenih, antagonistikih tipova svojine - privatne i drutvene, socijalistike; (3) socijalistika nacija se razlikuje od buroaske po svojim ekonomskim osnovama, socijalno-politikom i duhovnom obliku (osloboena je elemenata klasnog antagonizma) i pogledu na svijet, tako da od samog svoga nastanka stremi ne udaljavanju jedne od drugih, nego zbliavanju,48 koje neizbjeno vodi kvalitativno novom istorijskom jedinstvu ljudi; (4) ukidanjem eksploatacije i uopte klasnih antagonizama mijenja se i sama priroda nacije, tj. nacija postaje entitet nezavisan od klasne borbe, lien unutranjih protivurjenosti, neprijateljstava i razlika u interesima (ime nacionalno pitanje biva denitivno rijeeno),49 a klasno se odvaja od nacionalnog i dobija apsolutni prioritet; (5) ne postoji nikakva sutinska razlika izmeu posebnih, nacionalnih interesa i optih interesa i ciljeva svjetskog socijalizma, a ukoliko se o posebnim nacionalnim interesima eventualno i moe govoriti, u pitanju su samo specine manifestacije u osnovi jedistvenih interesa. Jer, pravilno shvaeni nacionalni interesi ne samo to nijesu u suprotnosti sa optim interesima i ciljevima socijalistikog sistema ve se utoliko potpunije realizuju ukoliko su tjenje povezani s optim ciljevima i zadacima socijalistikih drava. Socijalistika nacija je, prema tome, kvalitativno nova zajednica ljudi, nastala na temelju likvidacije eksploatatorskih klasa, u kojoj je, i pored zadravanja elemenata etnikih osobenosti ranijih nacionalnih zajednica kojima su pripadali, dolo do radikalnog mijenjanja itavog
48 49

M. Komarov: Nacija, u: Filosofskaja enciklopedija, Moskva, 1976, str. 12. Staljin kae da je unitenje nacionalnog ugnjetavanja dovelo do preporoda ranije ugnjetavanih nacija i da preporoene nacije nijesu stare buroaske nacije, kojima rukovodi buroazija, nego nove, socijalistike nacije, koje su izrasle na razvalinama starih nacija i kojima rukovodi internacionalistika partija radnih masa (J. V. Staljin: Nacionalno pitanje i lenjinizam, str. 353).

217

njihovog materijalnog i duhovnog ivota u skladu sa socijalistikim internacionalnim principima. Nasuprot tradicionalnoj, anahronoj naciji, razjedanoj unutranjim protivurjenostima i trvenjima, ovu socijalno homegenu zajednicu ljudi novog i vieg tipa karakteriu tri veoma bitne stvari. To su: a) jedinstvo svih prijateljskih klasa i drutvenih grupa, to je posljedica prevladanosti antagonistikih suprotnosti meu njima, te ostvarenosti njihove potpune ekonomske, socijalne, politike, kulturne i svake druge ravnopravnosti; b) zajednika ideologija; c) gotovo idilian spoj socijalistikog rodoljublja i osjeanja pripadnosti socijalistikoj zajednici. U ovoj istorijski novoj zajednici interesa, jedinstvenog kulturnog ivota i duhovnog lika ljudi vlada stanje potpune harmonije i beskoniktnosti. Proces iezavanja nacionalnih osobenosti i interesa u njoj toliko je odmakao da se o njima moe govoriti kao o runim ostacima prolosti, sa krajnje ogranienim reeksijama u svijesti ljudi. U tom kontekstu, bespredmetno je i suvino svako isticanje nekog posebnog nacionalnog interesa ili eventualno apostroranje injenice da, pored materijalnog interesa vezanog za jedinstvo privrednog podruja i prisvajanje vika drutvenog rada, postoje i drugi konstitutivni elementi nacije (dravna tradicija, jezik, osjeanje pripadnosti odreenoj zajednici i identikovanje sa njenom istorijskom sudbinom, razne manifestacije idejnog ivota, politikog organizovanja, kulturnog stvaralatva i slino) koji se ne mogu zanemarivati kod odreivanja karaktera i ivota ljudi u vienacionalnim zajednicama. Doe li, ipak, do postavljanja ovih pitanja, to ne moe da bude nita drugo do akt nedobronamjernog insistiranja na nebitnom, ili ak svjesnog nacionalistikog zastranjivanja. Nacionalizam je najei i najrasprostranjeniji oblik zloupotrebe ideje nacije i nacionalnog. Oko pojmovnog i vrednosnog odreenja nacionalizma ne postoji saglasnost. Jedni pod nacionalizmom podrazumijevaju naglaeno nacionalno osjeanje, odnosno razvijenu svijest o nacionalnom identitetu. Albert Ajntajn, na primjer, pie: Svaka tenja jedne zajednice - a bez zajednice u ovom neprijateljskom svetu mi ne moemo ni iveti ni umreti - uvek se moe nazvati tim runim imenom. U svakom sluaju: to jeste nacionalizam; ali nacionalizam koji ne tei moi,
218

nego dostojanstvu i ozdravljenju. Kad ne bismo morali da ivimo meu netolerantnim, uskogrudim i nasilju sklonim ljudima, ja bih bio prvi koji bi odbacio svaki nacionalizam u korist univerzalnog oveanstva.50 Takva, pozitivna odreenja pojma nacionalizma sreu se ve sredinom XIX vijeka,51 a dominiraju i kod mnogih kasnijih zapadnih teoretiara (Parsonsa,52 Selindera,53 Smita54 i drugih). Drugi razlikuju vie vrsta nacionalizama. Kon, na primjer, govori o demokratskom nacionalizmu, koji se zainje u nacionalnim ideologijama XVIII vijeka, i totalitarnom nacionalizmu, ili faizmu.55 Anri de Man razlikuje slobodarski nacionalizam i autoritarni nacionalizam.56 Po Mogiju, postoje dominirajui nacionalizam i libertetski nacionalizam. Prvi izraava volju nacije da se armie podjarmljujui druge nacije. U osnovi drugog nalazi se isticanje prava svoje nacije na postojanje, odnosno volje za nezavisnou i samostalnou.57 Trei pod nacionalizmom podrazumijevaju stav, uvjerenje, ideologiju, politiki i kulturni pokret, koji moe biti liberalan i konzervativan. Liberalni nacionalizam ima emancipatorski karakter, u
50

51

52

53

54

55 56 57

Albert Einstein: Mein Weltbild, Zweot Auage, Amsterdam, 1934, u: Duan Janji, Renik nacionaliste, Beograd, 1988, str. 87. Smit, tako, pie da nacionalizam 1844. oznaava nacionalni ar, revnost i nacionalnu individualnost (Vidi: Antony D. Smith, Theories of Nationalism, New York, 1972, str. 167). Parsons nacionalizam denie kao izraz nacionalnog identiteta, rodoljublja, neega to se smatra svojim drutvenim nasljeem i prisutno je kad se ljudi bore za demokratski prosperitet svoje nacije (Vidi: Hovard L. Parsons, Nekoliko teza o nacionalnom, internacionalnom i univerzalnom, Zagreb, Praxis, br. 4/1968, str. 313-314). Selinder naciju odreuje kao kulturnu zajednicu, a nacionalizam kao pripadanje odreenoj etnikoj zajednici u okviru neke nacije (Vidi: Duan Janji, Renik nacionaliste, str. 88). Smit pod nacionalizmom podrazumijeva nacionalnu nezavisnost u funkciji unutranjeg demokratskog razvoja nacije (to ukljuuje punu integraciju njenih lanova u jedinstvenu zajednicu, izgradnju i razvoj nacionalne drave, ouvanje kulturnog identiteta i drugo) i njene meunarodne armacije (Vidi: Anthony D. Smith, Theories of Nationalism, str. 171). Prema: Francesco Valentini, Moderna politika misao, Zagreb, 1982, str. 301. Henri de Man: Nationalisme et Socialisme, Paris-Bruxelles, 1932, str. 11. Prema: Duan Janji, Renik nacionaliste, str. 99.

219

sklopu ruenja nadnacionalnih ideologija kolonijalizma i komunizma. Konzervativni nacionalizam idealizuje kolektivistiki duh izgradnje nacije i nacionalne drave, njezine vrijednosti i institucije, s tendencijom da ih pretpostavi drugim, individualistikim i univerzalistikim idejama i vrijednostima. Kad se nacionalizam pretvori u sredstvo apsolutizacije vrijednosti i interesa vlastite nacije, koje se pokuavaju ostvariti na raun interesa drugih nacija, on poprima karakteristike imperijalizma. Kada se zadoji mrnjom prema drugim narodima, prelazi u ovinizam.58 Imajui sve to u vidu, najprikladnijim se ini odreenje nacionalizma kao idejnih koncepcija i prakse koje ovjekovo osjeanje pripadnosti svome narodu, i ljubav prema njemu, transformiu u sredstvo borbe za ostvarivanje odreenih egoistikih, uskogrupnih interesa, na temelju odravanja odnosa nejednakosti unutar nacija i izmeu njih. Tako shvaen nacionalizam moe se prepoznati u mnogim oblastima drutvenog ivota (u politici, kulturi, nauci, umjetnosti, sportu, privredi) i po pravilu je ofanzivan i vrlo agresivan. Njega ne raa, sama po sebi, nacionalna heterogenost i zajednitvo raznih naroda u jednoj zemlji, ve nain na koji se pokuavaju urediti krucijalna pitanja njihovih meusobnih odnosa. Sutina nacionalizma oituje se u tendenciji da se interesi jedne nacije (tanije: grupe koja nastupa u njeno ime) ostvare na raun interesa druge nacije. On se najee ispoljava kroz dva oblika: unitarizam i separatizam. Koji e od ova dva oblika biti korien u nekom konkretnom sluaju, zavisi od vie momenata, koji u raznim sredinama mogu biti veoma razliiti. Pri tome, postoji samo jedno pravilo: separatizam (odvajanje jedne nacije od drugih i njeno zatvaranje u sebe) se uglavnom javlja tamo gdje se nacionalizam ne moe iskazati kao unitarizam (uspostavljanje hegemonije jedne nacije nad ostalima). U oba sluaja, nacionalizam znai suprotstavljanje jedne nacije drugoj, stvaranje nacionalne netrpeljivosti i mrnje, velianje svog i potcjenjivanje drugog naroda, privilegisanje svojih na raun interesa drugih naroda.
58

Vedrana Spaji-Vrka, Mislav Kuko, Slavica Bai (prir.): Obrazovanje za ljudska prava i demokraciju, Internacionalni rjenik, Zagreb, 2001, str. 339-340.

220

Nacionalizam naroito dolazi do izraaja u periodima dezintegracija pojedinih (politikih, ekonomskih, socijalnih, ideolokih, religijskih, vrednosnih) sistema, kada se kod njihovih subjekata naglo javlja potreba za novim identitetom. U teorijskom smislu, on gotovo uvijek opstojava na tezi da samo nacija ima sva ona svojstva i kvalitete unutar kojih, i pomou kojih, ovjek moe da ostvari svoje ivotne ciljeve i interese. Iskazan na djelu, nacionalizam uvijek i svuda znai eroziju svega humanog, demokratskog i progresivnog u drutvenoj akciji i organizaciji. Otuda, osim mitova o posebnim svojstvima nacije ije tobonje interese izraava, on najee nosi u sebi i takve lozofsko-etike i socijalno-politike sadraje, kao to su: etnocentrizam - sveobuhvatna, najee gruba distinkcija svoje, u svakom pogledu pozitivne i progresivne nacije, od drugih nacija, ija su svojstva obavezno antipodna; anahronizam - nekritiko okretanje sopstvenoj (najee herojskoj) nacionalnoj i dravnoj prolosti i nastojanje da se iskljuivo iz njenog ugla osvijetle i racionalno objasne sve aktuelne drutvene pojave i problemi; alijenabilnost metaziko svoenje ovjeka na jedan od atributa i oblika egzistencije nacije, odnosno njegovo pretvaranje u lojalnog etnika, spremnog da sve svoje ciljeve i interese podredi velikoj stvari opstanka i prosperiteta svog naciona; monolitizam - nastojanje da se nacija iskae kao apsolutno homogena, unutar sebe neprotivurjena cjelina, u kojoj nema mjesta za bilo koji ekonomski, socijalni, politiki, kulturni ili drugi otklon od njenog hipostaziranog vieg cilja; monizam shvatanje da stvaranje i ouvanje jedinstvenog duhovnog (posebno religijskog) bia nacije ini osnovnu pretpostavku i krajnji smisao bivstvovanja njenih pripadnika; autoritarizam - liavanje ovjeka njegovih demokratskih prava i sloboda i njegovo potinjavanje diktatu hijerarhijskog sistema nacionalne vlasti, sa harizmatskim voom na elu; centralizam - tenja za koncentracijom vlasti u jednom centru i stvaranju takvih oblika drutvenog i dravnog ureenja u kojima e ta vlast moi nesmetano da funkcionie; hegemonizam - praktikovanje ostvarivanja jedinstvenog nacionalnog interesa, bilo posredstvom nametanja interesa jednih drutvenih grupa drugima unutar iste nacije, bilo posredstvom nametanja interesa jedne nacije drugim nacijama; antagonizam - posljedica pokuaja ostvarivanja svojih
221

nacionalnih interesa na raun interesa drugih nacija, to uvijek vodi nesporazumima, podozrenjima, raznim neprijateljstvima ili ak oruanim sukobima naroda; ekspanzionizam - tenja za teritorijalnim irenjem nacionalne drave, kako bi bila dovoljno prostrana da moe da obuhvati sve etnike, i toliko mona da ih moe zatititi od svakog spoljnog neprijatelja.59 Nacionalizam daleko izlazi izvan granica onoga to se smatra normalnom i dozvoljenom ambicijom svake nacije60 i predstavlja jednu od vjerovatno najmonijih politikih sila savremenog svijeta.61 On nema razumijevanja za lozofemu da su pojedinac, grupe, drutvo, ovjeanstvo meusobno jednake vrijednosti u tom smislu to se vrijednost jednoga ne moe potvrditi podreivanjem i unitavanjem drugoga.62 On ne dijeli tirnerovo uvjerenje da sve to je najsavrenije u ljudskoj vrsti nije postigao ni etnik ni vernik, nego ovek.63 On je, naprosto, kako bi From rekao, oblik ludila. Ba kao to ljubav prema jednoj linosti, koja iskljuuje ljubav prema drugima, nije ljubav, tako i ljubav prema sopstvenoj zemlji, koja nije deo ljubavi prema oveanstvu, nije ljubav, ve idolopokloniko oboavanje.64 Dakako, jednako na sopstvenu tetu, kao i na tetu drugih. Jer, cjelokupno istorijsko iskustvo s nacionalizmom potvruje da je Marks bio u pravu kada je rekao da narod koji podjarmljuje drugi narod kuje svoje vlastite okove,65 budui da se sila koja mu je potrebna za ugnjetavanje drugih okree, na kraju krajeva, uvijek protiv njega samoga.66
59

60

61

62 63 64 65 66

Vie o svojstvima nacionalizma, kod: Duan Ievi, Kuda ide nacija, Titograd, 1986, str. 62-80. Nastojanje nacije da bude samostalna i suverena u ekskluzivnoj domovini sa jasnim i nepromenljivim granicama, noramalno je i dozvoljivo. Sve iznad toga ugroavanje je interesa drugih (Jano Ki: Graenje nacije i iza toga, u: Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, Beograd, 2002, str. 201). Karl Fridrih problem nacionalizma opreznije opservira, pa kae: Opte je poznato da je nacionalizam vjerovatno najmonija politika sila savremenog svijeta (Carl Friedrich: Trends of Federalism in Theory and Practice, New York, 1968, str. 30). Edgar Morin: Kako izai iz XX stoljea, Zagreb, 1983, str. 244. Vidi: Drava i politika, Beograd, 1968, knj. II, str. 64. Erih From: Zdravo drutvo, Beograd, 1980, str. 78. K. Marks: Pisma Kugelmanu, Beograd, 1951, str. 123. Marks-Engels-Lenjin: Nacionalno pitanje, Sarajevo, 1975, str. 7.

222

GLOBALIZACIJA
Pojam i sutina globalizacije Pojam globalizacije teko je denisati. U najoptijem smislu, pod globalizacijom se podrazumijeva sloen i protivurjean proces interakcija i integracija u savremenom svijetu, iji bi cilj trebalo da bude: prvo, da se prevladaju razne meudravne, regionalne i nacionalne podjele i konfrontacije ekonomskog, politikog, etnikog, vjerskog ili bilo kog drugog karaktera, od kojih trpe ne samo njihovi akteri ve i svijet u cjelini;1 drugo, da se postojea fragmentiranost svijeta po tim osnovama zamijeni takvim vezama i odnosima meu narodima i dravama koje e, na temelju ukrupnjavanja i racionalnijeg korienja njihovih materijalnih resursa i duhovnih potencijala, dati nove impulse progresivnom razvoju svakog od njih pojedinano i ovjeanstva u cjelini; tree, da se formira funkcionalna svjetska zajednica koja e institucionalno i realno omoguiti da se taj proces odvija nesmetano i sa dobrim izgledima da donese oekivane rezultate. Saobrazno tome, neki autori globalizaciju deniu kao proces saimanja svijeta, tj. njegovog pretvaranja u jedinstven entitet. Smisao te mnogostrukosti veza i povezanosti koje premauju naciju-dravu,2 ogleda se u tijesnoj integraciji zemalja i naroda svijeta, podstaknutoj golemim smanjenjem trokova transporta i komunikacije, odnosno ruenjem umjetnih barijera opticaju dobara,
1

Potrebu za tim, po miljenju Hansa Kona, poveao je strah od ponavljanja problema koje je ovjeanstvo ve iskusilo. Kon kae: ovjek XX vijeka postao je manje uvjeren nego to je to bio njegov predak iz XIX vijeka. On je iskusio tamne sile istorije. Stvari za koje se mislilo da pripadaju prolosti ponovo se pojavljuju: fanatina vjera, nepogreivi lideri, ropstvo i masakri, iskorjenjivanje itavih populacija, surovost i varvarizam (Hans Kohn: The Twentieth Century, New York, 1949, str. 53). S. Hall - D. Held - A. McGrew (ed.): Modernity and its Futures, Cambridge, 1992, str. 65.

223

usluga, kapitala, znanja i ljudi.3 Taj proces praen je stvaranjem institucija koje, uz one ve postojee, djeluju u smjeru nadrastanja postojeih dravnih granica. Na prvi pogled, ovakvo odreenje globalizacije doima se kao prilino uopteno, neprecizno i nedoreeno. To vai i za neka druga odreenja ovog pojma: jednako za ono koje u globalizaciji vidi proces stvaranja i odravanja raznolikih obrazaca interakcije meu prethodno samostalnim jedinicama,4 kao i ono koje ovu posmatra kao uspostavljanje takvih veza i odnosa unutar neke politike ili regionalne zajednice koje sredinjim institucijama daju pravo da donose odluke, odreuju metode nadzora i odluuju o alokciji vrijednosti, kao i da stvaraju odgovarajue komplementarne mehanizme za postizanje kompromisa.5 Svim ovim denicijama nedostaje objanjenje o ijem i kakvom saimanju se radi. Preciziranje te vrste bilo bi vano jer postoje znaajne razlike u shvatanju svjetske politike. Po jednom, jo uvijek dominantnom, svjetska politika je podruje iskljuive djelatnosti nacija-drava, te raznih oblika njihove interakcije (intergovernalizam). Ovo stanovite ima snana uporita u svekolikoj novovjekovnoj istoriji.6 Na drugoj strani, postoje orijentacije i tendencije u kojima dominira ideja svjetskog kao iskljuivo nadnacionalnog ili postnacionalnog oblika organizacije i vladanja. Od toga da li je akcenat saimanja na jednom ili drugom bitno zavisi ne samo obuhvat pojma globalizacije nego i njegov smisao. Osim toga, ova odreenja ne nude potrebna preciziranja u pogledu oblika i sadraja koji se saimaju. U njima se ne kae da li globalizacija podrazumijeva saimanje svih razliitih oblika i sadraja aktuelnih pulsacija i prezentacija svijeta (iji iroki spektar obuhvata mnogo toga - od politikih organizacija i pokreta,
3 4 5

Rade Kalanj: Globalizacija i postmodernost, Zagreb, 2004, str. 87. William Wallace: The Dynamics of European Integration, London, 1991, str. 9. R. J. Harrison: Europe in Question, Theories of Regional International Integration, London, 1974, str. 14. Razvijajui se saobrazno principima nacionalne suverenosti, utvrenim Vestfalskim mirom (1648), te postulatima graanskih revolucija u Americi i Evropi, nacijedrave pokazale su se kao karakteristini politiki oblici u kojima je svijet postao moderan (Barrie Axford - Gary K. Browning - Richard Huggins - Ben Rosamond - John Turner: Uvod u politologiju, Zagreb, 2002, str. 456).

224

drutvenih zajednica i klubova, preko raznih dogaaja i problema, do struktura proizvodnje i investicionih ulaganja, ili raznih komunikacionih sistema i sistema kulturne interakcije i integracije), ili samo nekih od njih. Nedostaje im i naznaka dubine saimanja, u smislu da li ono podrazumijeva homogenizovanje do kraja, koje ukljuuje ak i lokalne tradicije i identitete, ili ide samo do nivoa spoljne (meu)nacionalno-dravne integracije i sinhronizacije, pri emu sve ispod tog nivoa (unutar nacija-drava) zadrava raniju pluralistiku strukturu i mogunost posebnog, autonomnog ispoljavanja. Realno, meutim, potpunija i preciznija denisanja globalizacije gotovo da i nijesu mogua. Vie je razloga za to, a dva su krucijalna. S jedne strane, posmatrano objektivno, globalizacija nije jednostavan, jednoznaan i jednosmjeran proces. Naprotiv, radi se o krajnje kompleksnom, dinaminom i koniktnom procesu, koji ne emanira nuno iz bilo kojeg posebnog, ranije poznatog drutvenog kretanja i nema unaprijed poznatu putanju i ishodita, i koji mnogim momentima i elementima asocira na poprite hegelijanskog jedinstva i borbe suprotnosti.7 Taj proces moe biti formalan (u smislu da vlade zajedniki stvaraju institucije, norme i procedure integracije) i neformalan (u smislu da se interakcija i integracija odvija bez ocijelnog posredovanja vlada). U oba sluaja, proces globalizacije usmjeravaju ljudi koji nijesu potpuno drugaiji od ostalih, niti su imuni na iskuenja i greke.8 Pluralizam ciljeva i interesa za koje se oni zalau toliki je i takav da je ispravnije govoriti o konkurentskim i kontradiktornim globalizacijama nego o jednoj jedinoj globalizaciji.9 Osim toga, tom procesu su imanentni i homogenizacija i asimilacija, s jedne strane, ali i otpor prema njima, koji ponekad moe da poprimi karakter jo veeg uronjavanja u tradicionalizam, ili ak razne vrste fundamentalizama, s druge strane. Suoiti se sa svim tim isto je to i prestati tragati za
7 8

Milan Popovi: Globalna praina, Podgorica, 2004, str. 17. Na tu injenicu upozorava Vili Brant, kad kae da je za one koji razmiljaju o budunosti svijeta vano da se oslobode sna o jednom drutvu budunosti, koje je potpuno drugaije i iji su ljudi potpuno drugaiji od ovih dosadanjih i dananjih (Willy Brandt: Pismo Krajskom i Palmeu, od 17. rujna 1972, Beograd, Marksizam u svetu, br. 4-5/1977, str. 225). Milan Popovi: Globalna praina, str. 17.

225

jednom istinom i nauiti se ivjeti s istinama, odnosno koniktima, meunarodnim kao i drutvenim.10 To, u krajnjoj lini, znai i pomiriti se sa tekoama, ponekad ak i nemogunostima, da se neke pojave i procesi obuhvate okvirima jedne denicije. S druge strane, pak, postoji vie teorija globalizacije, od kojih nijedna nije liena izvjesnih ideolokih konotacija i politikih racionalizacija. Naprotiv, svaka od njih odraava, vie ili manje, intenciju njenih protagonista da svoje ue ciljeve i interese izdignu na nivo globalnih, odnosno da globalnu scenu uine prostorom armacije i dominacije sopstvenih vizija mogunosti ostvarivanja raznih oblika suivota ovjeanstva. Postojanje takvih intencija ne mora da znai da globalizacija nije predmet intresovanja i onih kojima je odista stalo da se savremeni svijet razvija u smjeru: a) ekonomskog i trinog povezivanja na standardizovanim, za sve narode i zemlje prihvatljivim i korisnim obrascima proizvodnje i potronje; b) demokratskog ujedinjavanja na principima jednakosti, mira i bezbjednosti, te jedinstvene zatite osnovnih ljudskih prava i sloboda; c) armacije duhovnih vrijednosti i moralnih principa, bitnih za opstanak i humani razvoj ovjeanstva. Znai, meutim, sljedee: prvo, da su pobornici ideje globalizacije kao uistinu demokratske transformacije i organizacije svijeta, u sjenci onih koji saimanju svijeta pristupaju sa drugaijim vizijama i interesima; drugo, da su retorike i jednih i drugih uglavnom iste, ili veoma sline, budui da niko ne eli da se predstavi kao pobornik solucije koja nije progresivna i opteprihvatljiva; tree, da ta formalna unisonost na nivou deklarativnog i pojavnog, iza koje stoje faktiki razliiti interesi i ciljevi, ini gotovo nemoguom svaku unaprijed datu, iole precizniju vrednosnu procjenu o tome kuda globalizacija vodi i ime e rezultirati. Pretendovati na to da se svim tim raznovrsnostima i razlikama uprkos, ponudi jedna i jedinstvena denicija globalizacije koja bi zadovoljila sve uobiajene kriterije i zahtjeve, bilo bi nerealno. Uputnijim se ini prihvatiti stanovita koja globalizaciju tretiraju kao ideju meuzavisnosti, iji se smisao potvruje kroz sloen proces raznih povezivanja ljudi i organizacija koji su bili vremenski i prostorno
10

Willy Brandt: Pismo Krajskom i Palmeu, od 17. rujna 1972, str. 225.

226

odvojeni i izolovani. Pri tome, u osnovi te ideje ne treba traiti ni jedinstvenu logiku, utemeljenu na nekom optem i neprotivurjenom interesu, ni nezaustavljivu zakonitost istorije. Razvoj ideje globalizacije Zaeci ideje globalizacije seu u daleku prolost. U izvjesnom smislu, mogu se nazreti ve u Hamurabijevom mitsko-mistinom objanjenju sopstvene moi, koja mu je, kako kae, data ovlaenjem od vrhovnog sudije neba i zemlje da svojim zakonikom vlada svijetom.11 Kinezi, takoe, svoju dravu poimaju kao nebesko carstvo koje je centar vasione, na ijim obodima su varvari.12 I Grci sebe smatraju civilizacijskom matricom univerzuma, okruenom varvarima. Diogen govori o univerzalnim slobodama i pravima ljudi, to mu slui kao osnova da sebe proglasi graaninom svijeta. Zenonova razmiljanja o kosmopolisu (tj. univerzalnoj dravi svih ljudi) dalji su iskorak u artikulaciji te ideje. Aleksandrova osvajanja su pokuaj praktinog saimanja dijelova svijeta u okvire jednog carstva, odnosno jednog politikog logosa i sistema. Idejama kosmopolisa nadahnjuje se i rimski car Marko Aurelije Antonin, koji kae: Moj grad i moja zemlja, ukoliko sam Antonin, jeste Rim, ali ukoliko sam ovjek - cijeli svijet.13 Aurelijevu ideju, samo na drugi nain, batini i poznato rimsko urbi et orbi.14 Kosmopolitizmom su inspirisane sve univerzalistike svjetske religije, a ta ideja do izvjesne mjere pulsira i u projektu svetog rimskog carstva, kao univerzalne drave boje, odnosno u srednjovjekovnoj ideji o Moskvi kao treem Rimu. Uporedo s kosmopolitizmom, ijim e se idejama slobode, bratstva i jednakosti meu ljudima nadahnjivati pokret prosvjetiteljstva, javljaju
11

12 13 14

Hamurabije (1792-1750. p.n.e.) kae: Po zapovijedi amaa, velikog sudije neba i zemlje, moj zakon vlada svijetom, a po odluci Marduka, mojega gospodara, ne postoji niko ko moe ukinuti moje odluke (Prema: V. S. Neserejanc red., Istorija politieskih i pravovih uenii, Moskva, 1988, str. 29). Vidi: Zbignjev Beinski, Velika ahovska tabla, Podgorica, 1999, str. 18. Prema: Radovan Radonji, Politike i pravne teorije, Podgorica, 2002, str. 46. Radi se o obiaju da se novoizabrani rimski papa ogre platom, uz rijei: Investio te de Papatu Romano, ut praesis urbi et orbi (Zaodijevam te rimskom papinskom au da bude na elu gradu i itavom svijetu).

227

se i druge integralistike ideje. Jedna od njih jeste i ideja nastala u traganju za rjeenjem problema meudravnih odnosa u hrianskoj Evropi, ugroenoj unutranjim gloenjima i ratovima. Pjer Diboa, na primjer, ve u XIV vijeku, razmatra mogunost rjeenja tog pitanja putem stvaranja Hrianske republike, kojom bi bile obuhvaene sve evropske zemlje. Kralj Podjebrad, zaokupljen problemom evropske nesloge u doba krstakih ratova, u XV vijeku, nudi projekat iste namjene (congregatio concordiae). Sili, u svojim Kraljevskim ekonomijama (1611), razmilja o federaciji evropskih hrianskih drava, kao institucionalnom obliku uvrenja trajnog mira. On na takvu zamisao, koju pripisuje francuskom kralju Anriju IV Velikom (1589-1610), gleda s puno optimizma, pa kae: Odobravanje na koje je nacrt evropskog drutva...naiao kod najveeg dijela evropskih vladara, dokazuje da se moemo nadati da e jedan takav nacrt moi da odobre njihovi nasljednici.15 Slian plan nudi se i u djelu pod nazivom Rasprava o prilikama i sredstvima da se uspostavi opti mir i sloboda trgovanja u cijelom svijetu, iz 1623. godine, ijim se autorom smatra Emerik Krise de Lakroa. Poetkom XVIII vijeka, ideja evropskog ujedinjenja dobija konture sistematinog, metodoloki i teorijski utemeljenog projekta. Njega nudi arl Irene Kastel, poznatiji kao opat Sen-Pjer (1658-1743), u svom djelu Nacrt vjenog mira, iz 1712. godine. U osnovi Sen-Pjerovog projekta nalazi se zamisao da se neizvjesnost opstanka ljudi, usljed stalne ratne opasnosti, zamijeni izvjesnou vjenog mira i spokojstva. Taj bi se cilj ostvario formiranjem udruenja najrazliitijih drava, u koje bi ule: Francuska, panija, Engleska, Holandija, Portugalija, vajcarska, Firenca, enova, Vatikan, Venecija, Savoja, Lorena, Danska, Carstvo, Kurlandija, Poljska, vedska i Rusija. Drave lanice bi u pogledu svog unutranjeg ureenja zadrale status quo, imale bi svoj centralni organ u Utrehtu i priznavale bi stalnu arbitrau (meunarodnog) Tretejskog suda. Udruenje drava, smatra SenPjer, nije novina, budui da su njemaki vladari, krajem XI vijeka, stvaranjem Germanskog saveza, makar i za kratko, potvrdili smisao
15

Prema: Enciklopedijski renik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, 1993, knj. II, str. 895.

228

takvih poduhvata, a iste pobude i ista sredstva koja su bila dovoljna da bi se nekada stvorilo stalno udruenje svih suverenih drava Njemake dostupna su i dananjim vladarima i dovoljna su da bi se stvorilo stalno udruenje svih hrianskih drava Evrope.16 Takvim udruivanjem postigla bi se tri vana cilja: Evropa bi bila zatiena od spoljnih napada i unutranjih graanskih ratova; evropske drave bi bile sauvane; razvila bi se trgovina. U nacrtu sporazuma, ijim bi se potpisivanjem (od strane vladara) ta ideja oivotvorila, Sen Pjer predvia, pored ostalog, obavezu zemalja lanica da svoja normativna akta usklade sa potrebama udruenja. U tom pogledu, naroito je vano da drave lanice u svojim stalnim skuptinama usvoje odgovarajua dokumenta, koja e smatrati vanim i neophodnim da bi veliki savez bio to vri i bezbjedniji.17 Predvia se, takoe, da drave lanice posebnim dokumentima (sa zakonskom snagom) reguliu: gdje e biti sjedite udruenja, kako e se odluivati na sjednicama njegovih skuptina, koliko e u kojoj prilici vrijedjeti pojedini glas i slino. Pri tome, sve mora biti u skladu s principom da u osnivakom aktu udruenja nita ne moe biti promijenjeno bez jednoglasnog pristanka svih saveznika.18 Sen-Pjerovu ideju institucionalizacije opteg mira batini i Drutvo naroda, formirano na Mirovnoj konferenciji u Parizu, 1919. godine .19 To je Drutvo predstavljalo prvu meunarodnu organizaciju stvorenu radi ouvanja svjetskog mira i uspostavljanja meunarodne saradnje na univerzalnoj osnovi. Drave lanice, njih 60 ukupno, obavezale su se na zajedniku akciju protiv svake agresije, odrekle se upotrebe sile u meunarodnim odnosima i prihvatile obavezu mirnog rjeavanja sporova.20 Na slinoj platformi potpisana je, 14. avgusta 1941. godine,
16 17 18 19

20

Prema: Isto. Prema: Isto, str. 898. Prema: Isto. Vidi: E. Luard (ed.): Basic Texts in International Relations, Basingstoke, 1992, str. 400-423. Organi Drutva naroda bili su: Skuptina svih drava lanica, u kojoj je svaka od njih imala jedan glas; Savjet, u kome je grupa velikih sila (Velika Britanija, Francuska, Japan, Italija i kasnije Njemaka i SSSR) imala svojstvo stalnih lanica, a 10 ostalih mjesta su izborom na tri godine popunjavale ostale zemlje

229

Atlantska povelja - ugovor izmeu vlada Sjedinjenih Amerikih Drava i Velike Britanije, u osam taaka, u kome se posebno armiu principi: prvo, da se ne prihvataju bilo kakve teritorijalne promjene izvrene suprotno volji zainteresovanih naroda; drugo, da svi narodi imaju pravo da sami izaberu oblik vladavine u kome ele da ive i da suverena prava naroda, koja su im silom oduzeta, moraju biti ponovo uspostavljena; tree, da svi narodi, pobjednici i pobijeeni u Drugom svjetskom ratu, moraju imati slobodan pristup trgovini i svjetskim izvorima sirovina, kao i pravo slobodne plovidbe, to je sve prijeko potrebno za njihov ekonomski razvitak, te da je neophodno da se uspostavi puna ekonomska saradnja u meunarodnoj zajednici, kako bi se obezbijedio ekonomski razvoj, vii ivotni standard i socijalna bezbjednost za sve; etvrto, da nakon pobjede nad nacistikom tiranijom treba uspostaviti mir koji e biti zasnovan na odustajanju od prijetnje silom ili upotrebe sile od strane svih drava i osiguran irokim i vrstim sistemom kolektivne bezbjednosti, u okviru kojega moraju biti razoruane sve agresorske drave, a miroljubivim narodima olakan teret koji predstavljaju trokovi naoruanja.21 Ovi principi, koje je u roku od mjesec dana zvanino prihvatilo jo deset zemalja, sadrani su i u Vaingtonskoj deklaraciji, od 1. januara 1942. godine, ije su potpisnice, ukupno 26 zemalja, nazvale sebe Ujedinjenim nacijama,22 i u Povelji UN, usvojenoj u San Francisku, 26. juna 1945. godine. Formiranjem UN, sa irokom mreom glavnih organa,23 institucija,24 specijalnih agencija25 i pridruenih organizacija,26
lanice; Sekretarijat i posebni organi stvoreni radi djelovanja u oblasti zdravstvene, ekonomske, nansijske i intelektualne saradnje kao i na podruju saobraaja i komunikacija. U okviru Drutva, formiran je (1920) Stalni sud meunarodne pravde (Vidi: Politika enciklopedija, Beograd, 1975, str. 211-212). Vidi: Isto, str. 51. Vidi: Isto. ine ih Generalna skuptina, Vijee bezbjednosti, Sekretarijat, Meunarodni sud pravde, Starateljsko vijee i Ekonomsko i socijalno vijee. Vidi: C. F. Alger et al. (ed.), The United Nations System - The Polices of Member States, Tokyo, 1995, str. 11. To su: Ured UN za koordinaciju u sluaju nesrea (UNDRO); Ured Visokog povjerenika UN za izbjeglice (UNCHR); Centar UN za stanovanje (Habitat); Fond UN za pomo djeci (UNICEF); Konferencija UN za trgovinu i razvoj (UNCTAD);

21 22 23

24

230

stvorena je institucionalna osnova za globalno sprovoenje u ivot principa i zahtjeva sadranih u preambuli njene Povelje. Radilo se o: spasavanju buduih pokoljenja uasa rata; vraanju vjere u osnovna prava ovjeka, dostojanstvo linosti i ravnopravnost naroda, velikih i malih; obezbjeivanju uslova pod kojima e moi da se ouvaju pravda i potovanje obaveza koji proistiu iz ugovora i drugih naloga meunarodnog prava; socijalnom napretku i poboljavanju uslova ivota, te unapreenju ekonomskog i socijalnog napretka; odranju meunarodnog mira i bezbjednosti, odnosno uzdravanju od upotrebe sile izuzev u optem interesu.27 Preuzimanjem obaveze u pogledu realizacije tih ciljeva, Ujedinjene nacije su unapreenje politike, ekonomske, drutvene, ideoloke i kulturne strukture svijeta uinile predmetom svog neposrednog angaovanja.28 Bio je to korak ka izlasku svijeta iz problema i protivurjenosti koje su ga uvukle u dva velika rata. Smatralo se da se svijet nalazi, kako V. Brant kae, na poetku jednog novog raunanja vremena, nakon Velikog pomraenja sunca, nakon Auvica i Hiroime, nakon Nirnberga i Mi Laja, budui da
Razvojni fond UN za ene (UNIFEM); Program UN za razvoj (UNDP); Program UN za ovjekovu okolinu (UNEP); Program UN za populacijska pitanja (UNFPA); Institut UN za usavravanja i istraivanja (UNITAR); Agencija UN za pomo i zapoljavanje palestinskih izbjeglica na Bliskom istoku (UNRWA); Univerzitet UN (UNU); Meunarodni institut za istraivanje i obuku za unapreenje poloaja ena (INSTRAW); Svjetski savjet za hranu (WFC); Svjetski program za hranu (WFP) i druge (Isto). Takve su: Organizacija UN za hranu i poljoprivredu (FAO); Meunarodna banka za odnovu i razvoj (IBRD), odnosno Svjetska banka; Meunarodna organizacija za civilno vazduhoplovstvo (ICAO); Meunarodno udruenje za razvoj (IDA); Meunarodna nansijska korporacija ((IFC); Meunarodni fond za razvoj poljoprivrede (IFAD); Meunarodna organizacija rada (ILO); Meunarodna pomorska organizacija (IMO); Meunarodni monetarni fond (IMF); Meunarodni savez za telekomunikacije (ITU); Organizacija UN za prosvjetu, nauku i kulturu (UNESCO); Organizacija UN za industrijski razvoj (UNIDO); Svjetski potanski savez (UPU); Svjetska zdravstvena organizacija (WHO); Svjetska autorska organizacija (WIPO); Svjetska meteoroloka organizacija (WMO) i druge (Isto). Takve su, na primjer, Opti sporazum o carinama i trgovini (GATT), Meunarodna agencija za atomsku energiju (IAEA) i druge (Isto). Vidi: Povelja Ujedinjenih nacija, u: eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.), Ljudska prava - meunarodni dokumenti, Podgorica, 2003, str. 63. K. Krause - W. A. Knight (ed.) : Society and the UN System - Changing Perspectives on Multilateralism, Tokyo, 1995, str. 9.

25

26

27

28

231

je postao svjestan injenice da niti visok privredni nivo, niti blistav razvitak kulture ne iskljuuju sa sigurnou mogunost provale ovekove mrnje, mogunost da narodi budu baeni u propast, da se pokida mrea internacionalnih odnosa i razori ivotni, oveka dostojni poredak.29 Teorijske kontroverze Mada je globalizacija u mnogim elementima poodmakao proces, o njoj nema puno teorijskih opservacija. Razlozi su vjerovatno u tome to je u pitanju veoma sloen, protivurjean i otvoren proces, ija kulminacija, a time i vea ansa za njegovo teorijsko i svako drugo promiljanje, tek predstoji. U postojeim poznatijim teorijama globalizacije - a takvima se, na primjer, mogu smatrati teorija meunarodnog ujedinjavanja radnike klase (ili teorija proleterskog internacionalizma) i teorija modernizacije (obje zaete u drugoj polovini XIX vijeka i jo uvijek aktuelne), teorija svjetskog sistema (nastala u drugoj polovini XX vijeka) i (najnovija) teorija globalne kooperacije - ovaj proces se ne poima jedinstveno i jednoznano. Naprotiv, sve njegove faktike protivurjenosti iskazuju se i na teorijskom planu. Najee tako to svaka od ovih teorija ima svoj pristup strukturnoj analizi globalizacije, odnosno svoje aksioloke kriterijume prosuivanja njenog inicijalnog i mogueg krajnjeg smisla i dometa. Slinim konsideracijama odie i Hobhousov diskurs o demokratskoj svjetskoj dravi. Teorija meunarodnog ujedinjavanja radnike klase (ili teorija proleterskog internacionalizma) nastala je u revolucionarno orijentisanom krilu radnikog pokreta, koje se konstituisalo na zasadima marksistike ideoloke i politike orijentacije. U osnovi ove teorije nalazi se uvjerenje o potrebi ujedinjavanja svjetskog proletarijata u borbi protiv meunarodno povezane i organizovane buroazije. Prvi zadatak koji je tim ujedinjavanjem trebalo ostvariti ogledao se u tome da se prevladaju nacionalni i industrijski konikti, koji razliite narode suprotstavljaju jedne drugima kao neprijatelje.30
29 30

Willy Brandt: Pismo Krajskom i Palmeu, od 17. rujna 1972, str. 224-225. Karl Marks: Govor na meunarodnom mitingu u Londonu, 29. novembra 1847. godine, Marks - Engels - Lenjin, Izabrana djela, Zagreb, 1963, tom I, str. 266.

232

Krajnji cilj internacionalno udruenih radnika bio je: stvoriti svijet u kome nee biti eksploatacije i dominacije, klasnih podjela, bogatstva jednih i siromatva drugih. Principi na kojima je to ujedinjavanje trebalo izvriti, meutim, nijesu uvijek bili isti i sa istim teorijskim i politikim implikacijama. U vrijeme kad se ideja internacionalizma javila, njeni promotori su smatrali: prvo, da proleterska revolucija ima univerzalno podruje, u smislu da e se izvriti u svim civilizovanim zemljama istovremeno;31 drugo, da se bez nezavisnosti... svake nacije, ne bi moglo izvesti ni meunarodno ujedinjenje proletarijata, ni mirna razumna saradnja nacija za postizanje zajednikih ciljeva;32 tree, da je ujedinjavanje proletarijata cjelishodno onoliko koliko je u funkciji omoguavanja da zakoni pravde i morala, kojima treba da se rukovode ljudi u meusobnim odnosima, postanu vrhovni zakoni u odnosima meu narodima.33 U vrijeme sovjetske dominacije komunistikim pokretom, ideja proleterskog internacionalizma ima posve drugaiju konotaciju. Ona se od pretpostavke globalne demokratizacije i humanizacije svijeta pretvara u sredstvo promocije jedne svjetske sile, koja, po zamisli njenih elnika, treba da bude spiritus movens svekolikog istorijskog kretanja. Staljin je neumoljiv: Probni kamen i nepogreivi kriterijum internacionalizma jeste odnos prema SSSR-u - socijalistikoj otadbini svih trudbenika, bedemu mira i bezbjednosti naroda. Internacionalista je onaj ko je bez pogovora, bez kolebanja, bez uslova spreman tititi SSSR zato to je SSSR baza svjetskog revolucionarnog pokreta, a zatititi i pokretati naprijed taj pokret nemogue je bez zatite SSSR-a. Jer, ko misli zatititi svjetski revolucionarni pokret mimo i protiv SSSR-a, taj ide protiv revolucije, taj obavezno skree u lager neprijatelja revolucije.34 Tek nakon nekoliko decenija, ideja internacinalizma vraa se, makar i iskompromitovana, svom izvornom znaenju. Njena implementacija
31

32

33

34

Fridrih Engels: Principi komunizma, K. Marks - F. Engels, Dela, Beograd, 1974, tom 7, str. 304. Fridrih Engels: Predgovor italijanskom izdanju Manifesta, K. Marks - F. Engels, Manifest komunistike partije, Beograd, 1947, str. 24. K. Marks: Inauguralna adresa Meunarodnog radnikog udruenja, K. Marks - F. Engels, Izabrana dela, Beograd, 1949, tom I, str. 339. Bolaja sovetskaja enciklopedija, Moskva, 1953, tom 18, str. 300.

233

ponovo se smatra moguom pod dva uslova: prvo, da podrazumijeva striktno potovanje ravnopravnosti i suverene nezavisnosti svake partije, nemeanja u unutranje poslove i slobode izbora razliitih puteva u borbi za progresivne drutvene preobraaje i socijalizam;35 drugo, da je borba za ostvarenje ideje socijalizma povezana sa uzajamnom solidarnou radnih ljudi svih zemalja, svih progresivnih pokreta i naroda u borbi za slobodu i uvrenje nezavisnosti, za demokratiju, socijalizam i mir u celom svetu.36 Teorija modernizacije batini ideju po kojoj je savremeni svijet produkt drutvene evolucije, tj. napredovanja drutva kroz neke nune razvojne faze. Paradigmu te teorije predstavlja stanovite da ljudska istorija nije nita drugo do izvjetaj o akumulisanom znanju i sve veoj mudrosti, o stalnom napredovanju od nieg ka viem stupnju inteligencije i blagostanja, pri emu svaka generacija predaje sljedeoj blago koje je naslijedila, koje je modikovano njenim sopstvenim iskustvom i uveano plodovima steenim u pobjedama.37 Tako je, na primjer, industrijski razvoj vremenom stvorio odreene uniformne drutvene i politike strukture irom razliitih zemalja i kultura.38 Globalizacija, kao nastavak i krajnji ishod tog procesa, predstavlja onaj okvir i oblik drutvene organizacije koji odgovara najviem nivou razvijenosti materijalnih proizvodnih snaga. Taj nivo je dostignut zahvaljujui: prvo, temeljnom preobraaju naina privreivanja i stvaranju ekonomije koja je u stanju da sama sebe reprodukuje; drugo, poveanju participacije stanovnitva u odluivanju; tree, irenju sekularnih i racionalnih vrijednosti i normi u kulturnoj sferi i drutvenom ponaanju; etvrto, intenziviranju prostorne i socijalne mobilnosti stanovnitva; peto, jedinstvenom svjetskom tritu. Obrazac tog jedinstvenog procesa dala je liberalna demokratija, koja, po Fukujami, predstavlja nabolji od moguih alternativnih naina organizacije ljudskog drutva (ili, ako je neko sklon erilovoj
35

36 37 38

Zavrni dokument Konferencije komunistikih i radnikih partija Evrope, Beograd, Jugoslovenski pregled, br. 6/1976, str. 247-254. Isto. R. G. Collingwood: The Idea of History, New York, 1956, str. 146.. Vidi: Karl Marks, Kapital, Beograd, 1958, tom I, str. 18.

234

formulaciji, najmanje lo od svih moguih reima).39 Jer, ekonomska modernizacija njome obuhvaenih zemalja proizvodi tri efekta, nepoznata u drugim drutvenim sistemima: poveava legitimnost ideje ljudske jednakosti; bitno relaksira meusobne odnose drava, u smislu da umjesto autarkizma i koniktnosti podstie njihovo zajednitvo i uzajamno ispomaganje; ini svoj prostor sposobnijim za neogranienu akumulaciju bogatstava. Zahvaljujui tome, liberalna demokratija moe da kostituie kraj ideoloke evolucije ovjeanstva i krajnji oblik ovjekove vladavine i, kao takva, kraj istorije.40 Teorija svjetskog sistema, ijim se autorom smatra Imanuel Volerstin, temelji se na kritici teorije modernizacije, teorije zavisnosti i drugih u biti partikularistikih objanjenja procesa globalizacije.41 Mada se iskazuje kao oblik unidisciplinarnog (a ne tzv. multidisciplinarnog) prevladavanja tog partikularizma,42 Volerstinova teorija predstavlja jedan od najobuhvatnijih i najuvjerljivijih pristupa pitanju globalizacije. Premise ove teorije uglavnom se oslanjaju na ekonomske kriterijume. Smisao takvog pristupa ovoj temi Volerstin objanjava na sljedei nain: Ekonomija je institucionalno ukorijenjena; politika je izraz drutveno-ekonomskih sila; drutvene strukture su rezultat politikoekonomskih nunosti.43 Saobrazno tome, nastavlja Volerstin, svjetski sistem kazuje da vjerujemo da postoji i funkcionie jedan drutveni sistem koji je iri od bilo koje drave ije je djelovanje fokus (za mnoge primordijalni) drutvene analize.44 Taj svjetski sistem je u stvari kapitalistiko privredno gospodstvo, kome niko ne moe da se odupre i izvan ijih domaaja i uticaja ne ostaje nijedna zemlja. Uspostavljen na mrei robnih lanaca proizvoaa i potroaa, trgovaca i kupaca, koji zemlje centra (SAD, Englesku, Njemaku, Japan) povezuje sa srednje razvijenim zemljama i zemljama periferije, taj sistem nosiocima
39 40 41

42 43

44

Frensis Fukujama: Kraj istorije i posljednji ovjek, Podgorica, 1997, str. 351. Isto, str. 19. Vidi: Barrie Axford - Gary K. Browning - Richard Huggins - Ben Rosamond - John Turner, Uvod u politologiju, str. 471. Vidi: Milan Popovi, Ritam sveta, Podgorica, 1995, str. 26. I. Vallerstein: Preface, u: B. H. Kaplan (ed.), Social Change in the Capitalist World Economy, London, 1978, str. 7. Isto, str. 8.

235

ekonomske moi daje neupitnu politiku i strateku snagu.45 Krajnji ishod svega toga nepredvidljiv je. Svjetski kapitalistiki sistem nema eksternog oponenta. Svjetski socijalistiki pokret, sve revolucionarne i socijalistike drave, u stvari su unutranji proizvodi kapitalizma, koji samo odraavaju protivurjenosti i ogranienosti tog sistema.46 Njegove unutranje protivurjenosti, odnosno djejstva izvjesnih antisistemskih sila, takoe ne dovode u pitanje njegov opstanak. Istorijski sistemi, smatra Volerstin, nastaju i nestaju u strukturalnim krizama. To je sluaj i sa kapitalistikim istorijskim sistemom, koji je uao u svoju strukturalnu krizu poetkom dvadesetog vijeka, a kao istorijski sistem doivjee svoj kraj vjerovatno negdje u narednom vijeku. Nije, meutim, izvjesno koje e socijalne i politike snage drutva biti nosilac raspleta te krize i u kom smjeru e se odvijati taj proces. Volerstin kae: Politiki problem naeg vremena nije da li e biti prelaza iz kapitalizma u neto drugo. To je izvjesno, onoliko koliko tako neto uopte moe da bude izvjesno. Politiko pitanje naeg doba je da li e to drugo, kao ishod prelaza, da bude etiki fundamentalno drugaije od onoga to sad imamo, odnosno da li e to da bude progres.47 Teorija globalne kooperacije, zasnovana u radovima amerikog naunika Zbignjeva Beinskog, preferira ideju zamjene globalne dominacije jedne zemlje (Amerike) globalnom kooperacijom svih zemalja, budui da je nastupilo vrijeme za istinski meunarodni multilaterizam, kojem Amerika treba da ustupi neto od svog suvereniteta.48 Stanovite da globalna kooperacija predstavlja ne samo moguu alternativu amerikoj globalnoj dominaciji, ve i jedini valjani izbor savremenog ovjeanstva, Beinski temelji na dvjema premisama. Prvu premisu ini uvjerenje da nema impotentne
45

46 47 48

Ovo i zbog toga to je koncentracija kapitala u centralnim zonama stvorila... skalnu osnovu i politiku motivaciju za formiranje relativno jakih dravnih mainerija koje su, izmeu niza ostalih, imale sposobnost da obezbijede to da dravne mainerije perifernih zona postanu ili ostanu relativno slabe (Immanuel Wallerstein: Kapitalizam - istorijski sistem, Titograd, 1990, str. 33). Isto, str. 116. Isto, str. 115. Zbignjev Beinski: Velika ahovska tabla, str. 197.

236

globalne moi, a da za onu drugu nedostaje raspoloenje graana Sjedinjenih Amerikih Drava - jedine drave koja bi objektivno mogla da ima takvu mo. Druga premisa je da globalnoj politici, kakvu podrazumijeva i trai savremeni svijet, ne odgovara, i nije svojstvena, hegemonija bilo koje drave, pogotovo na dui rok. Osim toga, zamjena globalne dominacije globalnom kooperacijom bila bi jednako korisna za Ameriku i za svijet. Za Ameriku bi takva promjena bila dvostruko znaajna u pogledu daljeg jaanja njenog prestia i uticaja u svijetu. S jedne strane, naime, svijet bi takvom promjenom jo uvjerljivije i potpunije prihvatio ameriki sistem kao svoj i time omoguio Americi da u novim, za nju mnogo povoljnijim uslovima (tj. uz mnogo manje ekonomske trokove, vojne izdatke i politike rizike), zadri svoju faktiki dominantnu poziciju u periodu od bar jedne generacije ili radije jo due.49 S druge strane, uspostavljanjem globalne kooperacije sa Amerike bi se prenijela na iri geopolitiki okvir odgovornost za mirotvorno globalno upravljanje i apsorbovanje neizbjenih okova i pritisaka drutveno-ekonomskih promjena.50 Za svijet bi ta promjena bila jo vanija, budui da bi podrazumijevala da prihvati jedino to mu je potrebno - sadraje i vrijednosti amerikog sistema. Smisao takvog postupka objanjava sama priroda amerikog sistema, koji, prema Beinskom, karakteriu: zajedniki sistem bezbjednosti, ukljuujui zajednike komande i snage; regionalna privredna saradnja; konsenzualno donoenje odluka; tenja za demokratskim lanstvom unutar kljunih saveza; rudimentarne globalne konstitucionalne i sudske strukture. Ugraivanje tih vrijednosti u osnove globalne kooperacije donijelo bi svijetu tri konkretne, veoma znaajne koristi. Prvo, autoritet svjetskog vladara preselio bi se iz starih u nove funkcionalne strukture globalne saradnje, zasnovane na geopolitikim realnostima, ija se vitalnost iskazuje kroz ve uspostavljenu mreu novih globalnih veza izatkanu od multinacionalnih korporacija, naunih zajednica i nevladinih organizacija. Drugo, porastom nadlenosti meunarodnih politikih
49 50

Isto, str. 199. Isto.

237

asocijacija i institucija, ustanovljenih dobrom voljom, na principu konsenzusa i pariteta, jo snanije bi dola do izraaja pozitivna strana ekonomske, politike, kulturne i svake druge meuzavisnosti naroda i drava. Tree, sauvao bi se ameriki primat u svijetu, za koji Beinski, jednako kao i Semjuel Hantington, vjeruje da je izuzetno vaan ne samo za blagostanje i bezbjednost Amerikanaca, ve i za budunost slobode, demokratije, slobodne ekonomije i meunarodnog poretka u svijetu.51 Hobhousova teorija demokratske svjetske drave temelji se na uvjerenju da bi se formiranjem ovakve drave postigla dva ideala: prvo, prevladao bi se jaz izmeu onih koji vladaju i onih kojima se vlada; drugo, u toj dravi autoritet bi ustupio mjesto slobodi, ime bi svi pojedinci i sve drutvene grupe dobili jednake mogunosti za nesmetan i samostalan razvoj. Hobhous smatra da smetnju stvaranju takve drave ne bi predstavljao ak ni princip nacionalnosti, koji u psiholokoj i emotivnoj ravni jo nije sasvim dezaktueliziran, ali u logikoj analizi nema neki vei znaaj. Jer, kako kae, nacionalna drava ima jo smisla samo u metazikom pogledu, kao uvar moralnih vrijednosti, dok je u demokratskom pogledu ve prevladana, budui da joj je sueno da bude podreena u okviru jedne svjetske zajednice.52 Protivurjenosti i iskuenja Proces globalizacije je protivurjean i proet mnogim iskuenjima. I jedno i drugo posljedica je injenice da se u tom procesu susreu i esto otro sukobljavaju dvije oprene tendencije. Prva je da sve politiki vane odluke meunarodnog nivoa i karaktera i dalje budu u nadlenosti nacija-drava, u smislu da se nijedna takva odluka bez njihovog pristanka ne moe donijeti i imati za njih vanost. Druga tendencija jeste da se, saobrazno sve intenzivnijim i vanijim zbivanjima na nadnacionalnom nivou, formiraju i neki novi oblici i principi njihovog artikulisanja. U prvom sluaju, u pitanju je odbrana nacionalnog suvereniteta. U drugom se, pak, radi o tenji da se suvereno
51 52

Isto, str. 34 L. Hobhouse: The Metaphysical Theory of the State, London, 1918, str. 137.

238

pravo odluivanja o nekim optim ili zajednikim pitanjima pomjeri na vii, nadnacionalni nivo. Politiku konguraciju savremenog svijeta karakterie postojanje mnotva reima i organizacija, koji odijeljeno funkcioniu i upueni su jedni na druge. Nain njihovog funkcionisanja i karakter njihovih meusobnih veza i odnosa opredijeljen je djejstvima istog inioca. Taj inilac je nacija-drava, najvaniji organizacioni oblik i primarni okvir u kojem ljudi ostvaruju svoje politike, ekonomske i druge interese, i preko koga, tim ili drugim povodom, uspostavljaju veze i odnose sa druguma. Izvan nacije-drave i njenih ingerencija ne postoje institucionalne i realne mogunosti da graani u bilo kojoj oblasti, izuzev donekle u zatiti ljudskih prava prve generacije, stvore neki svoj interes i potvrde politiki subjektivitet. Nijedna promjena u politikoj konguraciji svijeta novijeg doba, ma koliko velika i dramatina, nije dovela u pitanje takvu poziciju i ulogu nacije-drave. Sve to se deava u meunarodnim organizacijama i asocijacijama ima oblik i karakter interakcije nacija-drava: njihova tijela i organe ine predstavnici nacija-drava; oni djeluju u ime svojih nacija-drava i zastupaju njihove interese; odluke koje donose izraz su opredjeljenja nacija-drava a ne autonomne volje njihovih predstavnika. U tom pogledu, nema razlike izmeu organizacija koje nastaju na temelju ujedinjavanja naroda (npr. Ujedinjenih nacija) i organizacija formiranih po drugim kriterijumima i sa drugaijom namjenom. U svima njima nalaze se nacionalno-dravno identikovani ljudi (Italijani, Rusi, Njemci, Japanci), koji, nezavisno od toga to je predmet njihovog odluivanja, uvijek imaju na umu ko su i iji su im interesi najprei. To je, smatraju neki autori, posljedica injenice da je ovjeanstvo prirodno podijeljeno u nacije, da nacije odlikuju neke vrijednosti koje se mogu potvrditi, te da je jedini tip legitimne vladavine nacionalna samouprava.53 Ili, kako bi B. Anderson rekao, to je potvrda da je nacija shvaena kao drava (nacija-drava), u cjelini gledano, najlegitimnija vrijednost u politikom ivotu naeg doba.54 Saobrazno tim injenicama, postoji uvjerenje da nacionalni suverenitet, shvaen kao vlast koja snagu zakona prenosi na sve
53 54

E. Kedourie: Nationalism, London, 1966, str. 9. B. Anderson: Nacija - zamiljena zajednica, Zagreb, 1990, str. 3.

239

to eli,55 ne treba dovoditi u pitanje ni na koji nain, a ponajmanje stvaranjem neke vlasti ije bi kompetencije nadilazile prava i moi nacionalnih vlada. U prilog stanovitu da treba sauvati princip nacionalne suverenosti, odnosno suverene dravnosti, navodi se vie argumenata. Tako se tvrdi: da princip suverenosti, kao svojevrstan spoj vlasti i teritorijalnog prostora nacije-drave, ima svoj unutranji i spoljni aspekt; da se kao takav potvrdio kroz sposobnost nacija-drava da rjeavaju svoja unutranja i spoljna pitanja; da bi naputanje tog principa znailo krenje odrednice Vestfalskog ugovora o nemijeanju u unutranje stvari nacija-drava, iju je etiku i politiku svrsishodnost moderna istorija verikovala; da je ovjek formiranjem institucija javne vlasti na nivou nacije-drave rijeio problem organizacije, u smislu iznalaenja prava i mogunosti da traga za najboljim uslovima i pretpostavkama ostvarivanja individualnih i kolektivnih ciljeva i interesa, a da to ne dovede do rata svih protiv svih, te da mu u tom pogledu ne treba nita izvan i iznad toga; da ne treba olako previati istine da jednom stvorena drava ima prirodnu tenju da se odri, i to kao zasebna;56 da nacije-drave koje su se istorijski potvrdile kao funkcionalne demokratije ne bi trebalo rtvovati radi nekih jo nedenisanih irih i viih okvira organizovanja, sa krajnje neizvjesnim uincima po demokratiju i demokratsko; 57 da nacije-drave ne ograniavaju mijeanje svojih centralnih organa u drutvene procese radi toga da bi stvorile prostor za diriizam drugih, ve to rade s ciljem da bi ga bilo to manje;58 da svi oblici politikog organizovanja i vlasti iznad nivoa nacije-drave ne moraju imati ista svojstva i ingerencije kao
55 56

57

58

M. Foster: Masters of Political Thought, London, 1942, str. 165. Na to je upozoravao jo Monteskje, istiui da ukoliko sve drave imaju uglavnom isti cilj, to znai da se odre, svaka ima elju da bude zasebna (Montesquieu: De lEspirit des loix, Geneve, 1748, str. 274). Izraavajui rezervu prema naddravnim tvorevinama, koje bi dovele u pitanje suverenost nacija, Margaret Taer kae da su one ne samo dobro funkcionisale kao demokratije, ve su predstavljale vrste politike realitete koje bi bilo ludo pokuavati odbaciti ili zatomiti u korist neke ire ali jo samo teoretske evropske nacije (M. Thatcher: The Downing Street Years, London, 1993, str. 743). Taj argument naroito snano potencira Margaret Taer, istiui: Nijesmo mi u Britaniji uspjeno suzili granice drave da bismo ih ponovo vidjeli na evropskom nivou, s nekom evropskom naddravom koja vlada iz Brisela (Isto, str. 742).

240

ova;59 da svijetu treba globalno vostvo, kakvo ostvaruju Ujedinjene nacije, a ne globalna vladavina nadnacionalno postavljenog sistema politike, ekonomske ili bilo koje druge moi. Pobornici suprotnog stanovita ne spore centralnu ulogu nacijedrave u politici i politikom, ukljuujui i onaj dio koji se odvija izvan njenih granica. Tvrde, meutim, da se politika nacija-drava, osobito na spoljnom planu, oduvijek suoavala s potrebom za sretanjem i usaglaavanjem na nekom viem, nadnacionalnom nivou. Kao argument navode primjer diplomatije, koja se, da bi funkcionisala, mora zasnivati na uzajamnom priznavanju nekih optih pravila i normi, odnosno zajednikih obaveza i procedura koje se utvruju na nadnacionalnom nivou. Ta je logika vremenom preovladala u svim oblastima, budui da su naela slobodnog trita, parlamentarizma, demokratije i potovanja ljudskih prava bila ostvarljiva u mjeri u kojoj postaju predmet zajednikog angaovanja koje ne poznaje nacionalne i dravne granice. To je razlog, kae D. Held, to danas i sam suverenitet moramo shvatiti kao ve podijeljen izmeu brojnih agencija - nacionalnih, regionalnih i meunarodnih - i ogranien upravo prirodom te pluralnosti.60 Potreba da se prevladaju terorizam i glad, bolesti i ratovanja, otklone ogromne disproporcije u ekonomskom razvoju i rijee krupni ekoloki i drugi problemi uinila je globalizaciju imperativom u kome nema mjesta za pitanje da li, ve samo za pitanje kako? Kraj XX vijeka, kae Hantington, donio je jo i erupciju globalne krize identiteta.61 Kao posljedica svega toga, samostalnost i mo nacije-drave osipaju se i sve se vie uoavaju novi oblici onoga to neki nazivaju despacijalizacijom ili neteritorijalnom politikom i vladom.62 Nacionalne drave nee biti iskljuene iz svjetskih poslova, ali e se ekonomsko bogatstvo, vojna mo i politiki uticaj skoncentrisati samo kod njih nekoliko. Usljed
59

60 61 62

Vidi: Barrie Axford - Gary K. Browning - Richard Huggins - Ben Rosamond - John Turner, Uvod u politologiju, str. 442. D. Held: Modeli demokratije, Zagreb, 1990, str. 330-331. Semjuel Hantington: Sukob civilizacija, Podgorica, 1998, str. 139. Barrie Axford - Gary K. Browning - Richard Huggins - Ben Rosamond - John Turner: Uvod u politologiju, str. 456.

241

toga, meunarodni sistem dvadeset prvog vijeka sadravae bar est vanijih sila - Sjedinjene Drave, Evropu, Kinu, Japan, Rusiju i, vjerovatno, Indiju - kao i mnotvo srednjih i malih zemalja.63 Prema ovom stanovitu, dakle, globalizacija je: otklonila sve dileme o potrebi i mogunosti povezivanja svijeta po raznim osnovama i na svim nivoima i pokazala da je svijet koji se njome stvara u mnogim aspektima drugaiji od ranijeg; potvrdila da saimanje (ujedinjavanja) svijeta, koje se njome vri, u velikoj mjeri relativizira granice nacionalnih politika, ekonomija i kultura, ali ne ukida potrebu i mogunost nacionalnog i lokalnog identikovanja ljudi; pokazala da svaki korak ka unikaciji i homogenizaciji, na jednoj strani, moe da proizvede, a obino i proizvodi, snanije potrebe za ouvanjem raznih lokalnih i nacionalinih posebnosti i identiteta. Drugim rijeima, to znai da globalizacija, koliko god bila vana i neophodna za progresivan razvoj ovjeanstva, ne podrazumijeva: ni negiranje nacionalnog suvereniteta kao metazikog relikta, koga se treba odrei u interesu ekasnog organizovanja javnih slubi, kako je vjerovao L. Digi;64 ni priklanjanje klasinoj amerikoj formuli, po kojoj vrhovni organi nekog saveza imaju pravo da donose zakonske odluke koje obavezuju sve njegove lanice;65 ni orijentaciju na stvaranje neke svjetske federacije ili konfederacije, sa jedinstvenim zakonodavnim, sudskim i izvrnim vlastima, na koje bi nacije-drave prenijele svoj suverenitet. Ovo posljednje je teko i zamisliti, budui da unato svih novih procesa komuniciranja, tehnologije, irenja znanosti i novih otkria... svaka drava ipak ljubomorno uva svoju vlastitu suverenost i spremna je za nju ak ii u ratove.66 Integraciju te vrste i takav njen ishod, smatraju neki autori, nije realno oekivati ni u Evropi. Jer, uprkos njenoj izuzetno velikoj nadnacionalnoj integrisanosti (Evropa je ve unija, koja je svojim ugovornim aktom denisala zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku, saradnju u oblasti unutranje politike i pravosua i formirala predstavnika tijela i izvrne organe vlasti),
63 64 65

66

Henry A. Kissinger: Diplomacy, New York, 1994, str. 23-24. Vidi: L. Digi, Preobraaj javnog prava, Beograd, 1929, str. 12-13. Vidi: A. Hamilton - D. Medison - D. Dej, Federalistiki spisi, Beograd, 1981, str. 285. Radovan Vukadinovi: Politika i diplomacija, Zagreb, 2004, str. 192.

242

evropska ideja, odnosno predstava o zajednikoj budunosti, nikada nije bila difuznija.67 Dileme s poetka tog procesa, u vezi s tim hoe li se Evropa razvijati kao federacija, konfederacija ili kao neki od oblika (neo)funkcionalistike saradnje njenih drava, i dalje su otvorene.68 Uz to, Evropa dvadesetosmorice, i pored potencijala svetske sile... bie, prvenstveno, obeleena ekstremnim ekonomskim i etnikim razliitostima, tako da bi preteno mogla da se bavi internim koniktima.69 Globalizacija i demokratija Demokratija i globalizacija viestruko se meusobno povezane. Karakter te veze, meutim, nije ni jednoznaan ni unaprijed izvjestan. Naprotiv, zavisno od mnogih okolnosti, on moe biti uzajamno pozitivan (u smislu da razvoj jedne podstie razvoj druge), i uzajamno negativan (u smislu da razvoj jedne usporava ili paralie razvoj druge). Trea solucija - da se jedna razvija bez ikakvog (pozitivnog ili negativnog) uticaja na drugu, u principu ni teorijski nije mogua. Razlog treba traiti u tome to se, kako bi Held rekao, politika danas dogaa, sa svojom neuobiajenom nesigurnou i neizvjesnou, na pozadini jednog svijeta koji oblikuju i proimaju kretanja dobara i kapitala, tokovi komunikacija, razmjena kultura i putovanja ljudi.70 U takvom deavanju politike, demokratija i
67

68

69 70

Verner Vajndefeld: Istorijski pregled evropskog ujedinjenja, u: Evropa od A do , Prirunik za evropsku integraciju, Beograd, 2003, str. 40. Vajdenfeld, o tome, kae: Sjedinjene evropske drave i Savez drava Evrope su od poetka stvaranja Zajednice, poetkom pedesetih godina, predstavljali osnovni par pojmova na kojima se zasniva dovrenje integracije. Oba ova pojma, kao ideje vodilje, danas vie ne odgovaraju stvarnom stanju stvari. U osnovi zamisli o saveznoj dravi je, s jedne strane, ideja koja uvodi red, ali koja, s druge strane, podrazumeva spremnost na sveobuhvatno odustajanje od suvereniteta. Danas se ne moe rei da i jedno od toga stoji. Alternativna zamisao saveza drava, pak, ve poodavno predstavlja prolost koju je Evropa ostavila za sobom. Proces prenoenja nadlenosti bio bi suvie sveobuhvatan da bi Evropska unija mogla da odgovara starinskoj predstavi o labavom savezu (Isto, str. 9). Isto, str. 42. D. Held: Democracy and the Global System, u: D. Held (ed.), Political Theory Today, Cambridge, 1991, str. 33.

243

demokratsko iskuava se na nov nain. Vie nije u pitanju samo to koliko i kako demokratski kapacitet graana tvori vlast na nivou nacije-drave, te koliko i kako ona povratno djeluje na njihovu faktiku drutvenu ulogu i poziciju. Uz taj aspekt, koji i dalje ostaje vaan i otvoren, globalizacija je otvorila jo jednu liniju aktuelizovanja demokratije i demokratskog. Rije je, kako neki autori kau, o novoj geometriji moi, koja proizilazi iz injenice da procesi ekonomske, politike, vojne, a sve ee i normativno-pravne meupovezanosti svijeta, mijenjaju prirodu nacije-drave odozgo. Budui da ta promjena podrazumijeva i izvjesne modikacije suvereniteta nacije-drave, i to u smjeru prenoenja njegovog dijela na novoformirane globalne strukture moi, postavlja se pitanje: da li ogranienje formalnih prava i smanjenje faktikih kapaciteta nacije-drave za samostalno odluivanje o svim svojim vanim pitanjima proiruje ili suava polje demokratije i demokratskog? Istu dilemu namee i promjena u faktikoj poziciji pojedinaca i drutvenih grupa, nastala zahvaljujui uslovima stvorenim procesom globalizacije da zatitu nekih svojih prava mogu da trae i izvan granica nacije-drave. U ovom sluaju, pitanje je: da li naputanje zatienog prostora svoje nacije-drave, i izlazak ispod njenog zatitnog kiobrana donosi vie ili manje slobode i demokratije? Razlozi za postavljanje ovih pitanja nalaze se u dvjema injenicama. Prva poiva na sljedeem: da globalizacija ne znai nuno indigenizaciju, tj. prilagoavanje stranih (spolja nametnutih) praksi nacionalnim (materijalnim i duhovnim) uslovima i potrebama; da razliite drutvene grupe ne doivljavaju i ne prihvataju jednako sve relikte globalnog povezivanja;71 da odnosi izmeu sastavnih jedinica globalnog sistema ne pokazuju funkcionalno jedinstvo;72 da neki veoma respektibilni promotori ideje globalizacije u njoj vide
71

72

Odnos pojedinih drutvenih grupa prema tim tokovima i meupovezanostima veoma je razliit. Neke drutvene grupe mogu (imaju mo) da nad tim tokovima i meuzavisnostima vre vei nadzor nego druge, te su im ovi prihvatljiviji. Neke drutvene grupe od tih tokova i meuzavisnosti imaju veu korist nego druge. Neke drutvene grupe su tim tokovima i meuzavisnostima zarobljene (Vidi: D. Massey, Space, Place and Gender, Cambridge, 1995, str. 146-156). Barrie Axford - Gary K. Browning - Richard Huggins - Ben Rosamond - John Turner: Uvod u politologiju, str. 463.

244

ansu za uspostavljanje reda u kome e se znati ko koga slua.73 Drugi kompleks injenica pretpostavlja: da sloboda i ravnopravnost, kao supstancijalna svojstva i emanati demokratije i demokratskog, nijesu mogui u svijetu optereenom nacionalnim i dravnim partikularizmima i hegemonizmima;74 da je naelo meuzavisnosti i jedinstva svijeta, koje se nalazi u osnovi ideje globalizacije, neprihvatljivo ukoliko nije u funkciji irenja granica ovjekovih prava i sloboda; da bi demokratija, liena mogunosti da se sutinski iskae i potvrdi u svemu to ovjek politiki radi, bila ograniena i svedena na trivijalnost; etvrto, da bi oblici politikog povezivanja i djelovanja ljudi iznad nivoa nacijedrave, koji se ne bi temeljili na demokratiji i demokratskom, znaili nasilje, uzurpaciju, hegemoniju - sve ono to ovjeka liava njegovih osnovnih ljudskih prava i sloboda. Odgovori raznih autora na ova pitanja razliiti su. Za jedne, dileme nema: globalizacija, osim to je stotinama miliona ljudi pomogla da podignu svoj ivotni standard o kakvom prije toga nijesu razmiljali ni mnogi ekonomisti,75 potvrdila se kao prostor i pretpostavka za razvoj demokraije. Demokratija, smatraju oni, daje procesima nadnacionalnog udruivanja humani i oslobodilaki smisao, tako da oni mijenjaju nain ljudskog ivljenja. S druge strane, globalizacija ideja o demokratiji i civilnom drutvu promijenila je nain ljudskog miljenja.76 Ili, kako Barbero kae, demokratija se pretvorila u nespornu vrijednost meunarodnih odnosa, kao to su se i meunarodni odnosi pretvorili u svojevrstan drutveni sporazum
73

74

75

76

Takvo shvatanje globalizacije, koje ne ostavlja mnogo nade za demokratiju, zastupa, na primjer, ani de Mikelis, bivi italijanski ministar inostranih poslova. On, u izvornom makijavelistikom maniru, kae: Svima treba da bude jasno da ako elimo red u svijetu onda treba znati i ko je taj koji ga pravi. Uvijek, u svakom poretku je samo jedan glavnokomandujui. U ovom sluaju to su SAD. I one koji vladaju svijetom treba sluati ako hoemo pravi poredak. Ne moe biti vie glavnih (ani de Mikelis: One koji vladaju svijetom treba da sluamo..., Podgorica, Vijesti, 11. maj 2003, str. 12). Demokratizacija se nalazi u neprijateljskom odnosu prema imperijalnoj mobilizaciji (Zbignjev Beinski: Velika ahovska tabla, str. 196). J. E. Stiglitz: Globalisation and its Discontents, London - New York, 2002, str. 248. Isto.

245

izmeu drava za odbranu demokratije.77 Taj jedinstveni proces sa dvostranim efektima ima univerzalni karakter. Tako, na primjer, Japan i Indija pokazuju da koncepcija ljudskih prava i usmjerenost na demokratski eksperiment mogu biti validni u Aziji isto kao i u razvijenim regijama i u onima koje su jo u razvoju.78 S druge strane, kontinuirana uspjenost demokratije u tom dijelu svijeta, od ogromnog je znaaja za uvrivanje pouzdane perspektive kad je rije o politikom oblikovanju globusa.79 Drugi, meutim, smatraju da globalizacija ne mora uvijek da bude demokratska i u funkciji razvoja demokratije. Ona je to samo onda kada je ostvarena na odgovarajuim principima. D. Held tako govori o kosmopolitskom modelu demokratije kao jedinom koji daje ansu stvarnom demokratskom odluivanju, i to u mjeri u kojoj je globalizacija povezana s rastuim okvirom demokratskih institucija i agencija, tj. onoliko koliko su meunarodni oblik i struktura politike i civilnog drutva ugraeni u temelje demokratskog miljenja i djelovanja. Da bi se to postiglo, demokratija mora da se prilagodi trima kretanjima i njihovim implikacijama za nacionalna i meunarodna sredita moi. Prvo se kretanje odnosi na zahtjev da se teritorijalne granice sistema odgovornosti prerade, tako da se ona pitanja koja izmiu nadzoru nacije-drave - aspekti monetarnog upravljanja, ekoloka pitanja, elementi sigurnosti, novi oblici komunikacija - mogu staviti pod bolji demokratski nadzor. Drugo kretanje podrazumijeva jedno novo promiljanje uloge i mjesta regionalnih i globalnih regulatornih i funkcionalnih inilaca, kako bi se u javnim poslovima pokazali kao koherentnija i korisnija arina taka. Tree kretanje treba da bude usmjereno ka tome da se komunikacija politikih institucija sa kljunim grupama, slubama, udruenjima i organizacijama meunarodnog drutva ostvaruje tako da u nainu njihovog funkcionisanja dou do izraaja naela demokratije. Po Heldu, postoji nekoliko pretpostavki za ta tri kretanja, koja vode uspostavljanju kosmopolitskog modela demokratije. Najprije, stvaranje regionalnih parlamenata tamo gdje
77 78 79

J. R. Barbero: Democracy and International Law, Madrid, 1994, str. 25. Zbignjev Beinski: Velika ahovska tabla, str. 198. Isto.

246

ih nema, odnosno jaanje uloge takvih tijela ondje gdje ona postoje, kako bi se njihove odluke priznavale, u naelu, kao legitimni nezavisni izvori regionalnog i meunarodnog prava. Zatim, uvoenje institucije optih referenduma, koji prelaze granice nacija-drava i ije se birako tijelo denie prema prirodi i opsegu pitanja o kojima odluuju. Nadalje, donoenje odgovarajuih zakona u oblasti graanskih, politikih i socijalnih prava, kako bi se demokratskom odluivanju odredili oblik i granice. Najzad, stvaranje jedne autoritativne skuptine svih demokratskih drutava i drava, bilo reformisanjem Ujedinjenih nacija, bilo nekom drugom procedurom. Ne uspije li se u tome, tj. ne postane li kosmopolitski model, demokratija e, uvjeren je Held, biti sve nedjelotvornija u odreivanju oblika i granica politike aktivnosti.80 Trea grupa autora demokratiju smatra jednom od prvih i moda najveih rtava globalizacije. Po njima, globalizacija je, barem u dosadanjem svom kretanju, pored ostalog, dovela i do koncentracije moi u rukama najjaih. Ta zakonitost pokazuje se ak i u Ujedinjenim nacijama, koje su, i principima konstituisanja nekih svojih tijela i organa, i faktikim pravima pojedinih zemalja u njima, legitimisale vostvo velikih sila.81 Jo drastiniji primjer nove neravnopravne preraspodjele faktike moi, a time i demokratskih prava i uopte mogunosti za iskazivanje demokratije i demokratskog, predstavlja to to je kapitalistiki istorijski sistem, kao dominantni oblik svekolike globalizacije, razvio jedan ideoloki okvir ugnjetakog poniavanja kakav nikada ranije nije postojao.82 Usljed toga, varvarizacija celokupnog meunarodnog poretka, pa i njegovih najrazvijenijih delova, sve je oiglednija.83 Ona se oituje ne samo u novim, raniranijim
80

81

82 83

D. Held: Democracy and the Global System, u: D. Held (ed.), Political Theory Today, tr. 33-34. To najupeatljivije potvruje primjer Savjeta bezbjednosti. U tom veoma vanom organu UN, samo predstavnici pet velikih sila (Francuske, Kine, Rusije, Ujedinjenog Kraljevstva i Sjedinjenih Amerikih Drava) imaju status stalnih lanova i pravo veta. Ostalih deset mjesta naizmjenino popunjavaju predstavnici drugih drava, na po dvije godine i bez prava veta. Immanuel Wallerstein: Kapitalizam - istorijski sistem, str. 110. Milan Popovi: Globalna praina, str. 38.

247

oblicima neravnopravnosti polova i rasne diskriminacije, veim stopama eksploatacije i veoj nejednakosti u raspodjeli svjetskog vika vrijednosti, nego i u svojevrsnoj podjeli svijeta - na centar, u kome funkcioniu formalno demokratski konstituisani sistemi, i periferiju, gdje i dalje vladaju diktatorski ili kvazidemokratski reimi. Asimetrina distribucija sile i prava pretvara drave centra, inae glavne promotere ideje globalizacije, u tamniare demokratije. elja da odre takav raspored, kae Robert Kagan, dovodi ih u situaciju ne samo da njeguju kult sile ve i da je upotrebljavaju bez ikakvog racionalnog i ljudskog sadraja i smisla.84 U tom kontekstu, smatra Robert Kuper, Evropska unija nije nikakav pijemont novog, slobodnog i demokratski ureenog svijeta, ve jedna vrsta dobrovoljnog i odbrambenog imperijalizma Zapada.85 Svijet ne samo to se ne nalazi na poetku jednog novog doba, koje e biti obiljeeno trijumfom ideje demokratije, ve je duboko zagazio u novo mrano doba, koje karakterie porast haosa, sile i nasilja.86 Priklanjajui se amerikom imperijalizmu protiv planetarne demokratije, gospodari svijeta unazadili su ovjeanstvo za nekoliko vjekova.87 Ko je od ovih teoretiara u pravu, teko je presuditi. Svi imaju valjane argumente za svoje tvrdnje, i svi imaju osnova da vjeruju da su u pravu vie nego ostali. No, ako odgovor na to pitanje moe da donese samo budunost, neto drugo, nastalo s globalizacijom ili povodom nje, sasvim je izvjesno. Prvo. Izvjesno je da se ovjeanstvo, kako Lester Pirson kae, kree ka dobu u kome e razliite civilizacije morati da naue da ive jedna pored druge u mirnoj razmjeni, da ue jedna od druge, jedna drugoj istrauju umjetnost, ideale i kulturu i da se takoe meusobno obogauju.88 Isti principi i zahtjevi vae i za sve oblike i sadraje organizovanja i meusobnog ponaanja ljudi unutar tih civilizacija.
84 85 86

87

88

Vidi: Isto, str. 39. Prema: Isto. Vidi: Immanuel Wallerstein, Utopistics: Or Historical Choices of the Twenty-First Century, New York, 1998, str. 33. J. Ziegler: Les nouveaux maitres du monde et ceux qui leur resistent, Paris, 2002, str. 42. Lester Pearson: Democracy in World Politics, Princenton, 1955, str. 83.

248

Alternativa i jednom i drugom, u ovom prenatrpanom malom svijetu, jeste nerazumijevanje, napetost, sukob, katastrofa.89 Drugo. Izvjesno je da postoje neophodni preduslovi da ljudi meusobne nesporazume i sukobe zamijene mirnim i tolerantnim suivotom. Ili, kako T. Majer kae, sve ui splet ekolokih, ekonomskih, sigurnosnih, tehnolokih, administrativnih, a esto ve i pravnih zajednikih interesa u ovoj ili onoj regiji svijeta nudi plodno tlo za porast suradnje, pogotovo na osnovi preklapanja tradicija i usporedivog stupnja razvoja.90 Tree. Nema sumnje da jedan dio ovjeanstva, mogue ak i njegova veina, posjeduje ono to bi se moglo nazvati sposobnou za procjenu prava i mogunosti samostalnog politikog i drugog angaovanja na pozitivnom mijenjanju uslova ivota, odnosno svrhe povezivanja sa drugima radi ostvarivanja zajednikih ciljeva i interesa. Taj, kako bi H. Arent rekla, osjeaj vlastite vrijednosti, postao je izraeniji time to se osobinama koje omoguavaju subjektu da djeluje iz razumnog uvida u meuvremenu pridruio i minimum kulturnog obrazovanja i ekonomske sigurnosti.91 etvrto. U porastu je, makar i malom, i ovjekovo samopouzdanje, koje proizilazi iz prevladavanja straha od slobode, odnosno iz spoznaje da se nesputanost i nesloboda ne odnose samo na odsustvo vanjske prisile ve i na nepostojanje unutranjih (psihikih) blokada i strahova. Vanost napretka u tom pogledu utoliko je vea to se ovaj drugi oblik slobode, okrenut u pozitivno, moe razumjeti kao neka vrsta povjerenja usmjerenog prema unutra, koje pojedincu daje sigurnost kako u artikulisanju potreba tako i u primjeni svojih sposobnosti.92 Ove etiri izvjesnosti, uzete zbirno, pretpostavka su armacije demokratije i demokratskog u procesu globalizacije, kao i pozitivnog povratnog uticaja globalizacije na razvoj demokratije i demokratskog.
89 90 91 92

Isto, str. 84. Thomas Meyer: Transformacija politikoga, Zagreb, 2003, str. 237. H. Arendt: Vita activa oder Vom tatigen Leben, Munchen, 1992, str. 192. A. Honneth: Kampf um Anerkennung. Zur moralischen Grammatik sozialer Konikte, Frankfurt/M, 1992, str. 278.

249

Hoe li se, i kada, ta mogunost pretvoriti u stvarnost, zavisi od niza momenata. Prema nekim autorima, moda najvie od toga koliko e ljudi nauiti da vladaju sobom i drugima, budui da i dalje vai Aristotelovo zapaanje da se moe dobro vladati samo onim tko i sam zna dobro vladati.93

93

Thomas Meyer: Transformacija politikoga, str. 241.

250

ANROVI GOVORNE KOMUNIKACIJE

Svaki govor je rasprava. On je to i kada je glasan, i kada se izgovara sotto voce (tiho), i kada je zaliven suzama, i kada je izraz potpunog trijumfa, i kad je manifestacija nemonog bijesa. Govor, kao rasprava, kae G. Spens, jeste osnovni instrument ljudskog odnosa.1 Isti autor nastavlja: Rasprava je potvrda naeg postojanja. Kada ima oblik nenametljivog saveta, ona je nain da pomognemo drugima. Kada ima oblik upozorenja, uimo zahvaljujui njoj. Kada predstavlja izraz nae kreativnosti, ona je poklon koji darujemo drugima. Kada ima oblik protesta, rasprava se bori za pravdu. Kada je u obliku razumnog dijaloga, reava nesporazume. Kada potvruje linost, izaziva potovanje. Kada govori o ljubavi, predstavlja izraz nae odanosti. Kada ima oblik molbe, donosi milost. Kada ima oblik harizmatskog govora, pokree mase i menja istoriju. Rasprava je naa dunost - da bismo pomogli, upozorili, voleli, stvarali, uili, cenili pravdu - da bismo postojali.2 Kao to postoje razne govorne situacije, postoje i razni naini raspravljanja, tj. iskazivanja govorne poruke. Oblik i karakter rasprave uvijek je opredijeljen vrstom govora, odnosno time gdje se govori, kome se govori, to se govori, povodom ega se govori, i s kojim konkretnim ciljem se govori. U tom pogledu, rasprave se mogu svrstati u etiri osnovna anra: a) monologe; b) dijaloge, odnosno debate; c) pregovore i d) poruke (preko sredstava informisanja). Svaki od ovih anrova slijedi, s jedne strane, opte principe i zahtjeve govora kao takvog i, s druge strane, neke svoje specinosti, koje ga razlikuju od ostalih i ine optimalnim u odreenoj govornoj situaciji.

1 2

Geery Spence: Raspravom do pobede, Beograd, 1996, str. 13. Isto.

251

Monolog Monolog ili ekspozicioni govor, strogo formalno uzevi, jeste jednosmjerni jeziki izraz, kojim govornik upoznaje auditorijum sa svojim idejama i pobudama.3 On je najee korieni govorni oblik a sree se u gotovo svim vrstama govora. U nekim vrstama govora, monolog je jedini govorni oblik (takvi su, na primjer, neki govori u sudnicama, promotivni govori, akademski pristupni govori, izlaganja ex cathedra). Usljed toga, za monolog vae svi principi i zahtjevi koje govor, kao takav, treba da ispunjava. To to neki monolog, u datom trenutku, moe biti prekinut pitanjem ili dobacivanjem iz auditorijuma, ne mijenja njegov karakter, niti smanjuje obavezu u pogledu potovanja pomenutih principa i zahtjeva. Monolog je, vie od bilo kog drugog govornog oblika, djelo govornika, i iskljuivo od govornika zavisi koliko e biti uspjean. Za govornika je monolog znatno povoljniji od ostalih govornih oblika: moe da se pripremi unaprijed; njegov tok i tempo ne zavise od drugoga; govornik podeava, po svom nahoenju, elemente izlaganja, ukljuujui i vrijeme njegovog trajanja (ukoliko ono nekom propozicijom nije odreeno). Jedinstvenost forme kroz koju se monolozi ispoljavaju ne znai da su svi monolozi isti. Naprotiv, oni se meusobno razlikuju isto onoliko kolikio se razlikuju i vrste govora kojima pripadaju. Razlikuju se ak i pojedini monoloki anrovi unutar iste vrste govora. Sutina intramonolokih razlika preteno se ogleda u tome kako se, i koliko, mogu koristiti univerzalni principi i sadraji govornike vjetine. U tom smislu, moe se govoriti o raznim vrstama monologa (sudski, parlamentarni, akademski). Sudski monolog, na primjer, nezavisno od toga da li je u pitanju rije tuioca ili branioca, treba da odie smirenou, sigurnou,
3

Sutinski, i sadrinski, monolog je uvijek i dijalog. On bi to ak i pod pretpostavkom da auditorijum na govornikovo izlaganje (poruku) nikada niim ne reaguje (odgovara). Monolog, kao emanat govornikove misli i volje, usmjerene i iskazane prema nekome i neemu, nuno je rasprava. Odnos govornika prema onome o emu govori uvijek podrazumijeva neko izjanjenje, objanjenje ili obrazloenje, i uvijek (dakle, i kao kritika, i kao prihvatanje, i kao neutralan stav) poiva, eksplicitno ili implicitno, na razlozima za ili protiv (Uporedi: Chaim Perelman, Traite de largumentation, Bruxelles, 1976, str. 49-51).

252

uvjerljivou, sistematinou, preciznou, obazrivou i istananim osjeajem za etiko i psiholoko. I tuilac i advokat su ljudi pravde, zakleti u istinu i posveeni njenoj odbrani, uvijek i svuda. Oni se ne smiju sluiti nepouzdanim dokumentima i svjedocima, logikim i drugim smicalicama, niti pak izvrtati smisao izjava svojih protivnika. Vjetim obmanama i visokoparnim izlaganjem moe se privremeno stvoriti neki utisak, naroito na onaj dio porote koji je, kako bi Le Bon rekao, poput svih gomila, podloniji uticaju emotivnog nego razumskog. Cilj sudskog monologa, meutim, nije u tome da stvori utisak (mada je i to vano), ve da neto dokae. Sudije jesu, ili bi trebalo da budu, hladnokrvne, racionalne i nepristrasne linosti, otporne na patetiku i emfatike ekskurse vjetih govornika. Govornici koji sudijama nude emocije umjesto argumenata najee vie kode sebi nego to utiu na krajnji ishod suenja. U traganju za istinom najbolji utisak ostavlja - istina sama. Put do nje kri se samo jednostavnim, neposrednim i razumljivim jezikom. Sudski govornici su juridiki obrazovani, i obavezni su da govore precizno i jasno, da razmiljaju logiki i zakljuuju u skladu sa odredbama zakona. Govoriti sine ira et studio (bez mrnje i naklonosti) sveta je obaveza svih sudskih govonika. Za njih je uputnije, i cjelishodnije, da ubjeuju injenicama, nego da raspravljaju o injenicama. I to podjednako kad optuuju kao i kad brane, kad nude dokaze za svoje teze i kad ukazuju na eventualnu nejasnost, nepreciznost ili drugu manjkavost argumenata protivnike strane. I najmanje odstupanje od tih principa odvelo bi ih u subjektivizam, pristrasnost i fatalno ogreenje o svetost svog poziva. Dovoljan je samo jedan otklon od onoga u to su uvjereni, i to je u skladu sa zakonom i istinom, pa da izgube ugled i presti i postanu nepoeljni u svojoj struci. Pomenute karakteristike, na kojima treba da se temelji sudski monolog, ne iskljuuju mogunost, i potrebu, da onaj bude zaodjenut prikladnim jezikim i stilskim ukrasima, elokventan i uopte estetski dotjeran u svakom pogledu. One samo onemoguuju da spoljna bljetavost i elokvencija postanu cilj po sebi i nametnu se kao zamjena za stvarne argumente i dokaze. Isto tako, ni prethodna, po pravilu briljiva pripremljenost sudskog monologa, te njegova sraunatost na postizanje tano odreenog efekata i cilja, ne znai da u njemu,
253

prilikom samog izlaganja, ne moe i ne smije biti nikakvih odstupanja. Takav, unaprijed apsolutno pripremljeni monolog, mogao bi biti potpuni promaaj. Utoliko prije to ne korespondira sa onim to se u sudnici konkretno deava i to ne odraava svojevrsnu reakciju na ta deavanja. Sudski monolog je vieznana komunikacija (obraa se sudijama, poroti, protivnikoj strani, a posredstvom novinara koji eventualno prate suenje i iroj javnosti). Ne shvatiti to, ne odgovoriti zahtjevima koji otuda proizilaze, ne umjeti se prilagoditi situaciji koja (zavisno od proizvedenog utiska, ali i drugih okolnosti) moe da se promijeni tokom samog izlaganja, znailo bi - izgubiti orijentaciju.4 Parlamentarni monolog je u manjoj mjeri nego sudski proet strogo formalnim, proceduralnim. Ali, nije manje sloen niti suoen s manje izazova. Sudski monolog, iako vieznaan sa stanovita subjekata kojima je namijenjen, usredsreen je na ostvarivanje samo jednog interesa: pravednog rjeenja predmeta sudskog spora (rasprave). Parlamentarni monolog, meutim, istovremeno komunicira s nekoliko razliitih, esto meusobno suprotstavljenih istinosnih i interesnih sfera. Priroda njegovog predmeta nije ni isto pravna, ni samo pravna. Ona je i politika, a moe imati i druge vane aspekte. Zbog toga je parlamentarni govor viedisciplinaran i, u odnosu na auditorijum,
4

Ovi zahtjevi, u principu, vae za sve govornike na sudu, nezavisno od toga da li su tuioci, advokati, svjedoci ili eksperti za pojedina pitanja relevantna za odnosni sudski proces. Od ovih zahtjeva moe da se odstupi jedino u sluajevima kada neka poznata linost daje izjavu o nekome ili neemu. Monolog je tada obino vie okrenut etikom nego apodiktikom, a njegov uinak mnogo vie zavisi od autoriteta samog govornika nego od valjanosti argumenata i vjetine njihovog korienja. Takav govornik, naime, nema zadatak da snagom arumenata neto dokazuje ili u neto ubjeuje. Njegov zadatak najee se ogleda u tome da dopuni sliku o nekome ili neemu, objasni neke opte okolnosti, ukae na psiholoku i etiku stranu problema, ili mogue uzroke i posljedice nastanka neke situacije, i iz nje proizalog ina i odnosa. No, i takvom govorniku, da bi ostvario svrhu svog govora, nije uvijek dovoljan samo ugled i autoritet steen snagom linog primjera. Potrebno mu je i: da poznaje materiju o kojoj govori; da ima uvid u psiholoko-etiki milje konkretnog auditorijuma, sa svim nijansama koje u ovome mogu postojati; da vlada odgovarajuom leksikom, odnosno elokvencijom koja prilii njegovom rangu i ugledu; da govori primjerenim stilom. Njegov govor jedino tako moe biti primljen s uvaavanjem, nezavisno od toga to mu je poruka.

254

mnogo zahtjevniji. Parlamentarni govornik, u svom govoru, osim pravnog, mora imati i druge sadraje, saobrazno uzrono-posljedinom odnosu koji postoji izmeu sfere prava i drugih drutvenih sfera. U parlamentarnom govornitvu auditorijum je iri i raznovrsniji nego u sudskom, a relacija govornik-auditorijum nije samo neposredna ve i posredna. Govornik na sudu obraa se auditorijumu, po pravilu, neposredno. To mu omoguava da prati reakcije auditorijuma na svoj govor i da, zavisno od karaktera tih reakcija, i sam reaguje. Govornik u parlamentu (koji je ee politiar ili dravnik opteg tipa nego pravnik) govori jednom auditorijumu neposredno, a mnogim drugim auditorijumima - posredno. Dok govori, on moe da prati reagovanje neposrednog auditorijuma (parlamenta), kome i prilagoava svoje izlaganje, ali istovremeno mora voditi rauna i o moguim, njemu neposredno nepoznatim (ak i naknadnim) reakcijama onih drugih auditorijuma. Njegove su obaveze u odnosu na ove potonje utoliko vee to se on, zavisno od mjesta koje ima na hijerarhijskoj ljestvici, kao i od karaktera predmetnog pitanja, obraa istovremeno graanima svoje drave i meunarodnoj zajednici. On u isto vrijeme govori: kao lan vlade ili parlamenta, iju politiku promovie i sankcionie; kao predstavnik dijela birakog tijela, ije interese treba da politiki zastupa i pravno titi; kao reprezentant stranke, kojoj pripada. U njegovom vrednosnom odreenju spram pitanja o kome govori, konkuriu: opti interesi i ciljevi drutva i drave, iji je on funkcioner; konkretni interesi i ciljevi ueg prostora (i birakog tijela), iji je on neposredni zastupnik; posebni interesi i ciljevi politike stranke, koja preko njega realizuje svoj politiki program; neki specini interesi i ciljevi meunarodne zajednice, za koje mora imati sluha. Njega istovremeno sluaju i fanatini pobornici pravne i politike lozoje i logike koje on personikuje, i njihovi estoki protivnici. Pod budnom je paskom tzv. javnog mnjenja, koje, zavisno od okolnosti, moe da mu bude naklonjeno, ali i krajnje suprotstavljeno. Ako se nalazi na znaajnijoj funkciji, izloen je i panji tzv. meunarodne javnosti, a govori li neposredno (u parlamentu, odnosno na skupu koji promovie usvojeni zakon ili novi zakonski projekat) - direktnim prekidima (zbog upadica, izraza odobravanja ili neodobravanja), osporavanjima (od strane politikih protivnika) i drugim umovima. Iskuenja te
255

vrste utoliko su vea to svaki masovni skup, ukljuujui i sjednicu parlamenta, moe da podlegne psihologiji gomile, budui da mnogi njegovi uesnici imaju unaprijed formirana uvjerenja koja nijedan argument ne moe da promijeni. Svim ovim zahtjevima moe da se odgovori samo u monologu: a) iji stil i jezik odgovara (blizak je i razumljiv) svima kojima se govornik obraa, ukljuujui i one koji su visokoobrazovani i struno verzirani u predmetnu materiju, i one koji to nijesu; b) iji je plan izlaganja postavljen dovoljno sigurno i elastino da omoguava eventualne izmjene i dopune u izlaganju (na zahtjev auditorijuma, ili usljed promjene nekih okolnosti tokom samog izlaganja), a da time ne bude dovedena u pitanje njegova osnovna struktura i smisao; c) iji je sadraj i cilj takav, i toliko konkretan, da zadovoljava oekivanja i tenje najveeg dijela auditorijima, ne iritirajui previe one koji imaju drugaije interese i vie bi eljeli drugo neto; d) ija interesna struktura odraava razumski utemeljene, progresivne ciljeve i interese, a ne efemerna raspoloenja, diktirana strastima i trenutnim rasporedom snaga drutvene moi. Izloena svojstva podjednako su obavezujua za sve vrste parlamentarnog monologa, od kraljevskog ili predsjednikog inauguralnog govora, preko ministarskih i drugih ekspozea, do uobiajenih skuptinskih govora. To to u jednom sluaju (recimo, kod kraljevskog ili predsjednikog inauguralnog govora) nee biti nikakvih umova, i to se u drugom sluaju (parlamentarnoj debati, na primjer) moe govoriti ushienije ili leernije, ne oslobaa parlamentarni monolog ni jednog od ovih zahtjeva. Izuzetak od tog pravila donekle mogu da budu monolozi na velikim promotivnim skupovima, gdje najvie prosperiraju, kako bi Le Bon rekao, priprosta osjeanja, kojima se ne vrijedi obraati umnim razlaganjem. Sloene zahtjeve parlamentarnog monologa moe da ispuni samo izuzetno spretan i sposoban govornik. Meu osobinama koje tog govornika treba da krase, etiri su, po miljenju nekih mudraca, najvanije. Taj govornik, smatra Konfuije, treba, prije svega, da bude istinski ovjek, jer samo istinski ovjek, elei da izgradi svoj sopstveni karakter, pokuava takoe da izgradi i karakter drugih ljudi,
256

i elei da sam uspije, pomae drugima da uspiju.5 Parlamentarnog govornika (dravnika, politiara), zatim, treba da krasi smirenost i skromnost. Tim vrlinama, kae Lao Ce, govornik pridobija za sebe auditorijum jednako kao to mirom i skromnou velika zemlja nadilazi malu i pridobija je za sebe.6 Sljedea vana osobina govornika, koju parlamentarni monolog podrazumijeva, odnosi se na uzdranost i oprez. Ne rei nita to se ne moe potvrditi sopstvenim djelima, i biti oprezan na kraju govora kao i na njegovom poetku, postupak je koji uspjehu irom otvara vrata.7 Najzad, parlamentarnog govornika treba da krasi trijumf razuma nad strastima. Julije Cezar kae: Jak je i moan samo onaj ko se samo razumom rukovodi, ali e razum izgubiti svaku mo nad onim ko se poda oseanjima.8 Zbog toga, nastavlja Cezar, oni koji reavaju o znaajnim stvarima, moraju biti slobodni od mrnje, zlobe, prijateljstva, gneva i milosra.9 to je poloaj parlamentarnog govornika (dravnika, politiara) vii, manje je njegovo pravo da ispoljava sopstvenu volju i raspoloenje. Akademski monolog, kao ekspesivni govor, karakteristian u naunim ustanovama i na univerzitetima, javlja se u dva osnovna vida: ceremonijalnom i edukativno-naunom. Mada razliitog obima i intenziteta (prvi je znatno intenzivniji, a drugi obino due traje), oba vida akademskog monologa imaju neka zajednika obiljeja: stilski i jeziki su veoma dotjerani; komponovani su na pretpostavci da tokom izlaganja nee doi do takvih promjena okolnosti koje bi zahtijevale i njihovu promjenu; prethodno su sastavljeni u pisanoj formi (to, i
5 6

8 9

Konfucije: Veliko uenje, Beograd, 1984. str. 93. Prema: Sreten Petrovi, Retorika, Beograd, 1995, str. 348. Lao Ce, na jednom drugom mjestu, tu svoju lozofemu objanjava ovim rijeima: to drugo eli velika zemlja nego da zatiti druge, a to drugo eli mala zemlja nego da se ukljui i da bude zatiena. Tako, s obzirom da obe mogu imati ono to ele, velika zemlja treba da zauzme nizak (skroman) poloaj (Lao Ce, Konfucije, uang Ce: Izabrani spisi, Beograd, 1983, str. 90). Lao Ce te zahtjeve izraava sentencama: Da ne promai cilj u trenutku kada si mu blizu budi oprezan na kraju, kao i na poetku; Stari su bili krti na reima iz straha da ne mogu da ih potvrde svojim delima (Prema: Sreten Petrovi, Retorika, str. 348). Prema: Borisav Ignjatovi, Sudska retorika, Beograd, 1966, str. 64. Isto.

257

kada se ne itaju, veoma obavezuje govornika); ne predviaju bilo kakvu improvizaciju i ne ostavljaju prostor za nju. Kao ceremonijalni, akademski monolog se javlja na otvaranjima naunih skupova, promocijama naunih projekata, obiljeavanjima jubileja velikih naunika, uruivanjima nagrada za ostvarene rezultate i u slinim prigodama. Nezavisno od toga emu je i kome posveen, ovaj monolog najee se ne odlikuje dubljim kritikim rasuivanjem niti ambicijom da se neko u neto uvjeri. Jezik i stil ovog monologa vie inkliniraju knjievnom nego struno-naunom kodu, a dikcija i elokvencija vie su stvar govornikove ontike strukture nego ustaljenih govornikih pravila. Time rizik koji nosi svaki ceremonijalni govor nee biti ni povean, ni smanjen. Taj rizik uvijek postaji, ve i zbog toga to, kako Perikle kae, auditorijum kome je stvar poznata, i koji joj je naklonjen, moe pomisliti da je u govoru reeno manje no to bi on eleo da se spomene i to sam zna.10 Desi li se obrnuto, tj. da auditorijum uje vie nego to je znao o predmetu govora, iz pakosti e rei da je govornik preterao.11 Ljudi, nastavlja Perikle, samo utoliko podnose hvaljenje drugih, ukoliko misle da ono to su uli mogu i oni sami uiniti; a to je preko toga, to u njih izaziva zavist i odmah potom neverovanje.12 Kod edukativno-naunog akademskog monologa neto je drugaije. Tamo su obaveze govornika precizno odreene, a mogunosti korienja govornih ukrasa i stilskih figura znatno manje. Ovaj monolog, kao i svaki dobar govor, podrazumijeva odgovarajue kvalitete govornikovog jezikog izraza. Ipak, oni nijesu ono prvo, i najvanije, to on mora da zadovolji da bi valjano obavljao svoj posao. Od govornika se ovdje prvenstveno trai pouzdano i svestrano znanje o predmetu o kome govori, a potom da bude dobar metodiar i didaktiar. Za univerzitetskog profesora, na primjer, mnogo je vanije da sloenu naunu materiju umije objasniti tako da ga svi razumiju nego da njegovo izlaganje bude izuzetno elokventno. Ovdje ni neverbalna eskpresija nema vei znaaj. Naunik esto govori
10 11 12

Prema: Sreten Petrovi, Retorika, str. 365. Isto. Isto.

258

sjedei, glave zagnjurene u svoje biljeke. Za njega je uobiajeno da zastane i razmisli, due se zadri na objanjenju nekog detalja, ili vie puta ponovi vaniju misao. Svakako, naunikov (profesorov) monolog bie bolji i uspjeniji ukoliko ne oskudijeva u elementima stilistike i estetike. Na sredini izmeu ova dva osnovna vida akademskog monologa, nalazi se tzv. akademski pristupni govor. On ima obiljeja i jednog i drugog: svearski je, jer se govori povodom ceremonije stupanja u akademsko lanstvo; ima edukativno-nauni karakter, jer je posveen odreenoj naunoj tematici. Od prva dva vida akademskog monologa razlikuje se utoliko to se izlae pred realativno malim, strunim auditorijumom, i to koristi nauni stil i jezik. Tim dvjema okolnostima odreen je govornikov zadatak. No, ukoliko govornik rauna da bi taj govor mogao dospjeti (putem sredstava javnog informisanja) i do nekog drugog, ireg auditorijuma, njegove su obaveze vee i sloenije. U tom sluaju, on treba da govori stilom i jezikom koji jedne (struni auditorijum) nee razoarati (usljed pojednostavljivanja), a druge (iri auditorijum) nee ostaviti nezainteresovanim (usljed nerazumijevanja). Dijalog (debata) Dijalog se, pojednostavljeno, moe denisati kao skup monologa u interakciji.13 Kao takav, on je jedan od najboljih naina da se oni
13

Koliko e monologa on sadrati zavisi od broja uesnika i intenziteta, odnosno od broja njihovog ukljuivanja u raspravu. U principu, i jedno i drugo zavisi od tzv. formata dajaloga (debate) i pravila po kojima se svaki od njih odvija. Poznati su: Linkoln-Daglas format (Lincoln-Douglas Format), Karl Poper format (Carl Poper Format), Engleski format (English Format), Format forumske debate (DebateForum Format), Format direktnog sukoba (Direct-Clash Format) i drugi. Svaki od ovih formata debate odvija se po odgovarajuim pravilima, koja, zavisno od karaktera sukoba u dijalogu, ali i drugih momenata i elemenata, propisuju prava i obaveze strana u dijalogu, te tok i tempo njihove rasprave u cjelini (Vidi: Advanced Debate, Readings in Theory, Practice & Teaching, Lincolnwood, Illinois, 1966; J. M. Copeland: Cross-Examination in Debate, Lincolwood, Illinois, 1995; A. J. Freely: Argumentation & Debate, Critical Thinking for Reasoned Decision Making, California, 1996; T. A. Govier: A Practikal Study of Argument, Belmont, 1988. i dr.). Literatura i pravila nastali za potrebe kolskog vjebanja dijaloga (debate)

259

koji razliito misle, i imaju razliite ciljeve i interese, nau jedni naspram drugih, uzajamno otkriju due i kau to vide, ele, mogu, i tako nau mjeru stvarima u sebi, i oko sebe. Dijalog nije ni polemika (polemos, na grkom znai rat), ni verbalni duel o apstraktnom. Nije ni nadigravanje elokventnim frazama, sraunatim na blokadu misli i opstrukciju smislenog, ni apologetsko ukrtanje otro suprotstavljenih naunih i inih uvjerenja. Nije ni manifestacija razliitog identikovanja sa izmiljenim ili stvarnim autoritetima i kolektivitetima, ni banalna igra kojekakvim simetrijama i reciprocitetima. Nije ni sporenje sporenja radi, ni prosto izlaganje i mozaiko slaganje suprotnih lozoja i logika, s ciljem da jedna drugu obesnae ili barem neutraliu. Dijalog je neto drugo. To je mirni, razloni, argumentovani i dobronamjerni razgovor, iji je cilj da se razliita stanovita njegovih uesnika dovedu u neku vrstu dijalektikog odnosa, a time i mogue sinteze. Dijaloki govorni izraz se formalno i faktiki znatno razlikuje od monolokog. Monolog je govor iju poruku auditorijum moe da ne prihvati, ali ne moe da direktno utie na njen karakter i sadraj. Dijalog je ravnopravna meusobna komunikacija dvaju ili vie govornika, na iji tok i ishod utie svaki od njih. U monolokoj ekspoziciji govornik sam odreuje elemente i strategiju uvjeravanja sagovornika, dok u dijalogu svoja uvjerenja treba da dokazuje zavisno od strategije i (kontra)argumentacije Druge strane. Monolog se priprema, i izlae, kao jedinstvena cjelina u kojoj je sve meusobno usklaeno i sraunato na postizanje krajnjeg efekta, dok dijalog, ak i kada se kree u okvirima predvienog i oekivanog, trai mnoga prestrojavanja i prilagoavanja situaciji, koja se mijenja zavisno od toga to njegovi uesnici u datom trenutku preduzimaju ili nude. Efektnost i ekasnost monologa najveim dijelom zavisi od stepena njegove pripremljenosti i sposobnosti da se uvjerljivo izloi neka ideja, dok je za ishod dijaloga jednako vana spretnost i umjenost da se ta ideja odbrani od pokuaja Druge strane da je ospori, i umjesto nje ponudi neto drugo. Taj problem je utoliko vei to je svaki dijalog svojevrsna controversia verborum (prepirka), koja uvijek poinje izvjesnom
instruktivni su za dijalog (debatu) uopte, nezavisno od toga gdje se i povodom ega vodi i ko su akteri.

260

saglasnou njegovih uesnika o predmetu svog interesovanja. Bez te prethodne saglasnosti, makar o predmetu i metodu rasprave, ova ne bi bila moguna i ne bi imala smisla (Contra principia negantem non est disputandum).14 S tom saglasnou, meutim, prepirka iji je cilj da dokae kako Druga strana nije u pravu postaje mnogo sloenija. Tim vie to svaka strana u dijalogu, pogotovo kad on ima karakter debate, misli (i pokuava da dokae) da je u pravu i eli da bude pobjednik. Upravo to to u dijalogu (debati) svi misle (barem u poetku) da su u pravu, i ele da pobijede, ini ovu vrstu (raz)govora interesantnijom od ostalih. U debati je i krajnji ishod neizvjesniji nego u bilo kom drugom govornom anru. U monologu auditorijum nije govornikov kompetitor (takmac), ak ni onda kada s rezevom prima njegove rijei, ili ih uopte ne prihvata. Tamo, stoga, makar u formalnom smislu, nema ni pobjednika, ni pobijeenog. Gubitnik moe da bude samo neuspjean govornik, pa i tada iskljuivo svojom krivicom. Kod dijaloga je drugaije. Dijalog (debata), moe ponekad da zapone s ciljem da se postigne neki kompromis, i da zavri tako. Ipak, u prirodi dijaloga (debate) jeste konkurencija ideja, interesa i ciljeva, tako da ona najee zavrava prevagom (pobjedom) jednih nad drugima. U debatama (poput sudske ili parlamentarne, na primjer) u koje se ulazi s ciljem da se, nasuprot drugih i drugaijih, dokae ispravnost svog stanovita (ideje, orijentacije, prijedloga), pobjeda je imperativ. Otuda je jako vano da se shvati o kakvoj je tu pobjedi rije i to se, kada je u pitanju uticaj na shvatanje i ponaanje ljudi, moe smatrati pobjedom, a to porazom. Ni u jednom sluaju, pa ni kad se Druga strana nemilosrdno napada jer je to uslov da se sopstveni cilj ostvari (odbrani klijent u sudu ili nametne svoj koncept nekog zakona u parlamentu), dijalog (debata) ne treba da zavri u znaku pustoi u dui, bilo pobjednika (obnevidjelog, zbog ostvarene premoi), bilo pobijeenog (deprimiranog, zbog prevalencije ideja Druge strane). Dijalog (debata) jeste nadmetanje, iji je cilj da se snagom ideja i argumenata nadjaa Druga strana, ali to nije proces u kome Drugu stranu treba unititi u bilo kom smislu.
14

Vidi: Artur openhauer, Eristika dijalektika, Novi Sad, 1997, str. 12.

261

Pobjeda s takvim ishodom bila bi poraz, jer bi znaila smanjenje, a ne poveanje broja onih koji se ele pridobiti za svoje ideje i opredjeljenja. Na sudu moe da pobijedi samo advokat ijeg klijenta oslobaa trijumf pravde. U protivnom, oslobaajua presuda znaila bi poraz - njegov lino, profesije kojoj pripada, pravosua kao takvog. Pobijediti u raspravi (debati) znai postii ono to se eli, ali i ono to ele drugi, ukljuujui i kompetitore. G. Spens kae: Pobeda moe da promovie pravu i valjanu stvar. Moe da pomogne nepoznatima. Moe da otkrije istinu. Pobeda moe da pomogne osobi koju volimo da uspe, detetu da se razvija, neprijatelju da nas vidi u novom svetlu.15 Poto se dijalogom (debatom) moe postii izvjestan cilj i kod kompetitora, ne treba ga voditi kao rat - nemilosrdno, grubo, agresivno i neprijateljski. Bolje je, i za pobjednika korisnije, ako u dijalogu (debati) bolji nadmai dobrog, ako umjesto nemilosrdne demonstracije moi prevagne potovanje uvjerljivijih argumenata. Naznaeni principi i zahtjevi od uesnika dijaloga (debate) ne trae nita to ne bi trebalo da odlikuje svakog dobrog govornika. Trae, meutim, da neke od tih optih odlika budu posebno razvijene i koriene. To se prvenstveno odnosi: na shvatanje sutine rasprave; na poznavanje vjetine raspravljanja (debatovanja), tj. na podjednako dobro vladanje vjetinom uvjeravanja i vjetinom pobijanja; na poznavanje teme; na stepen identikacije s idejom koja se zastupa; na istinitost u prezentaciji i argumentaciji stavova; na originalnost debatera. Prvo. Raspravljati (debatovati) moe samo onaj koji zna to je rasprava (debata), na kojim principima se temelji i kako se logiki odvija. U raspravu ne treba da ulazi onaj koji ne zna da raspravljati (debatovati) znai nadmetati se, po nekim pravilima, u znanju, rasuivanju, visprenosti i govornikoj vjetini. Pri tome, postoji samo jedan nain kojim se moe odbraniti sopstvena pozicija, odnosno osporiti pozicija Druge strane. Naime, kada se neto predlae ili brani, treba: a) ponuditi takvu rezoluciju u vezi s temom rasprave, koja svojom (etikom, lozofskom ili nekom drugom) koniktnou omoguava Drugoj strani da ima suprotno stanovite; b) jasno denisati glavne pojmove rezolucije; c) precizno obrazloiti svhu rasprave,
15

Gerry Spence: Raspravom do pobede, str. 36-37.

262

odnosno cilj koji se eli ostvariti njenim pokretanjem; d) ponuditi odgovarajue argumente. Ukoliko se, pak, neto negira ili odbacuje, treba pokuati da se slomi jedan od uporinih stubova Druge strane. To se moe postii dokazivanjem: a) da njena rezolucija nije u skladu s predmetom rasprave, ili da nije dobro (ispravno) postavljena u logikom, semantikom ili nekom drugom smislu (to automatski podrazumijeva obavezu da se umjesto nje ponudi druga, vlastita); b) da pojmovi nijesu jasno i dobro denisani (to takoe podrazumijeva da se ponude vlastita odreenja tih pojmova); c) da se, umjesto date lozoje (tj. objanjenja smisla i cilja rezolucije) moe ponuditi realnija i prihvatljivija; d) da ponuena argumentacija ne potvruje izloena stanovita (to se dokazuje navoenjem kontraargumenata). Dokae li se bilo to od navedenog, dobija se debata. I obrnuto, strana koja neto predlae ili brani tek ako, i kada, sauva pomenute uporine stubove, moe da ostvari svoj cilj. Vjet debater, koji se dri ovih pravila, moe da rauna na uspjeh, nezavisno od toga kojim se smjerom kree, tj. da li neto brani ili napada. Izvan njih, moe da bljesne nekim atraktivnim iskazom, ali ne i da ostvari svoj cilj. Drugo. Samo dobar poznavalac predmetne materije (teme) moe u dijalogu (debati) da se snae i iz njega (nje) izae kao pobjednik. U dijalog (debatu) treba da se uputa samo onaj ko u svakom trenutku moe da uradi dvije stvari: prvo, da kae ono to treba, i samo to; drugo, da predvidi ime Druga strana na to moe da uzvrati. Dijalog (debata) je govorna forma sa najvie improvizacije, budui da ni najbolji znalci predmetne materije ne mogu uvijek, i sa stopostotnom sigurnou, predvidjeti do kojih e ih i kakvih logikih, etikih, psiholokih i aksiolokih iskuenja dovesti polemika vjetina Druge strane. Uesnik u dijalogu (debati) esto se nae u situaciji da mora neplanirano reagovati na neki izazov Druge strane, odgovoriti na njeno iznenadno pitanje, ili joj se obratiti neim to e nju iznenaditi. Iskuenjima takve, prave improvizacije moe da odoli samo izuzetno vjet i dobro pripremljen govornik. Pod improvizacijom u dijalogu (debati) ne podrazumijevaju se nikakvi jeziki izrazi bez reda i smisla. U pitanju je sposobnost organizovanja misli i govorenja u hodu, onako kako to nalae trenutna situacija. Ta se sposobnost ne raa sama od sebe i namah, ba kad je najpotrebnije, ve se stvara upornim
263

vjebanjem, onako kao to se pilot priprema na hladnokrvnost u sluaju opasnosti.16 Govornik, pripremljen za tzv. abruptni - potpuno iznenadni, pravi improvizovani - govor, uvijek ima plan po kome svoje izlaganje moe da organizuje bez tekoa. On tada, po pravilu, odstupa od klasine eme izlaganja (uvod-razrada-zakljuak) i koristi krau i ekasniju emu: primjer-poenta-argumenti. Konkretno, to znai da govornik - vie usredsreen na glavnu ideju nego na ljepotu jezikog izraza, i govorei neto sporije nego obino (da bi imao vremena za razmisli i onome to mu namee prestrojavanje u hodu) - izlaganje zapoinje nekim uvjerljivim primjerom, ili, eventualno, nekom mudrou, poslovicom, anegdotom, a zatim izvue poentu (kratku i jasnu poruku ili pouku) i, po mogunosti, potkrepljuje je izvjesnim (to manjim) brojem (to jaih) argumenata. Ovako organizovan govor govorniku daje mogunost da govori kratko, jednostavno, jezgrovito i sugestivno, pratei reakcije Druge strane i prilagoavajui se zahtjevima koji otuda proizilaze. Takav govor je uvijek dobar i preporuljiv je u svakoj situaciji. I uvijek je teak, jer od govornika trai izuzetno poznavanje predmetne materije, punu koncentraciju i dobru memoriju, obrazovanje i inteligenciju, samopouzdanje i hrabrost. Trai jo i govornikovu sposobnost racionalnog korienja svojih intelektualnih i saznajnih potencijala, te istanan smisao za kontrolu emocija i tanu procjenu kad treba poeti, a kada stati, to treba rei, a to preutati. Spens je u pravu: Ako ne znamo kada treba da krenemo u raspravu, a kada treba da utimo, ako ne shvatamo kako da koristimo sopstvenu snagu i kako da spreimo njeno rasipanje kroz nae ili tue prste - ne moemo da pobedimo.17 Tree. Dijalog (debata) podrazumijeva nuenje sopstvenih i osporavanje ideja, stavova i sudova Druge strane. To od uesnika dijaloga (debate) zahtijeva da izuzetno dobro vladaju vjetinom pobijanja. Umjeti pobijati znai umjeti primijeniti pravila i principe koje je armisao jo Aristotel, istiui da postoje dva modusa i dva metoda odvijanja tog procesa. Modus ad rem (bez okolienja, bez zaobilaenja) pobija apsolutnu ili objektivnu istinu (stav, sud) Druge
16 17

Dale Carnegie: Psihologija uspjeha, Zagreb, 1982, knj. III, str. 140. Gerry Spence: Raspravom do pobede, str. 15.

264

strane, pokazujui da ta istina (stav, sud) nije u saglasnosti sa predmetom o kome je rije. Modus ad hominem (lako razumljiv, popularan, ne tie se same stvari) pobija samo relativnu istinu tvrenja Druge strane, to se postie dokazivanjem da su njeni argumenti neodrivi. Metodi pobijanja mogu biti direktni i indirektni. Direktno pobijanje napada protivnikovu ideju (stav, sud) u njenim polazitima. Indirektno pobijanje napada protivnikovu ideju sa stanovita njenih posljedica. Direktno pobijanje pokazuje da ono to Druga strana tvrdi nije istina. Indirektno pobijanje pokazuje da ono to Druga strana tvrdi ne moe biti istina. Direktnim pobijanjem moe se pokazati da su pogreni razlozi zbog kojih Druga strana neto tvrdi (nego majorem), ili da tvrenje nije konsekventno povezano sa tim razlozima (nego consequentiam). U indirektnom pobijanju, koriste se apagoga i instanca. Kod apagoge, tvrenje Druge strane uzima se kao istinito, ali se indirektnim putem (tj. njegovim uzimanjem za premisu zakljuka, koji je pogrean) dokazuje njegova kontradiktornost u odnosu na njena druga tvrenja. Instanca je pobijanje koje na pojedinanim sluajevima dokazuje netanost opteg iskaza Druge strane. Ovladati ovom strukturom dijaloga (rasprave), umjeti je koristiti na pravi nain, jednako je sloen zahtjev kao i nauiti dobro govoriti. I jednako vaan za krajnji ishod dijaloga (rasprave). etvrto. Dijalog (debata), vie od bilo kojeg drugog govornog anra, trai od govornika identikaciju njegove volje i interesa sa temom i ciljem govora. U govornitvu uopte, a u dijalozima (debatama) posebno, najbolje uspijevaju akteri kod kojih nema razlike izmeu onoga to sami ele i onoga za to se u raspravi zalau. Govornici koji vjeruju u ono to drugima preporuuju i to od njih trae, govore iz srca. Njihova prednost je velika, budui da srce, kako Paskal kae, poznaje razloge koji su razumu nepoznati.18 Govor koji je utemeljen na iskrenim osjeanjima i uvjerenjima uzbudljiv je, siguran i ubjedljiv i onda kada nije dobro pripremljen. Govornici kod kojih nema takve identikacije, koji nijesu sigurni u smisao onoga za to se zalau, teko uspijevaju da uvjere druge. Oni ili lako odustaju pri nailasku na prvu prepreku, ili, pak, govore bez strasti, nesigurno, neuvjerljivo,
18

Velika enciklopedija aforizama, Zagreb, 1977, str. 707.

265

izvjetaeno. G. Spens kae: Oblik i sadrina rasprave u kojoj emo pobediti mogu se zasnivati na loginom, intelektualnom, linearnom proizvodu naeg duha. Ali, energija, mo, sutina koja uzbuuje i deluje, koja nas ini dostojnim poverenja i koja, konano, ubeuje one koji nas sluaju - raa se u srcu...Uspena rasprava raa se kad smo stekli sposobnost da otkrijemo sebe, da pokaemo to oseamo i jednostavno zatraimo ono to elimo.19 U protivnom, i najbolji govori mogu ostati bez ikakvog efekta. Ako govor ne prati potpuno predavanje onome o emu se govori, moe pored auditorijuma da prohuji kao vjetar. Peto. Dijalog (debata) podrazumijeva i uzajamno propitivanje aktera, tzv. unakrsno ispitivanje. Provjera istinitosti govora Druge strane tim putem obino je toliko uspjena da joj se ne moe parirati nijednim, ma koliko vjetim i dobro pripremljenim pretvaranjem. Otkrije li se da uesnik u dijalogu (debati) ne govori istinu, rasprava je za njega izgubljena. Nijedna vjetina govorenja, i nikakvo znanje i obrazovanje, ne pomau onome kome se ne moe vjerovati. I obrnuto, onaj ko govori istinu - jednako o onome to zna, kao i o onome to osjea - i kome Druga strana vjeruje, na dobrom je putu da u raspravi ostvari svoj cilj. I to uprkos logofemama da su pobornici istine - uvijek gubitnici. Spensovo upozorenje je u tom pogledu aksiomatsko: Da bismo pobedili, ljudi moraju da nam veruju. Da bi nam ljudi verovali, moramo biti uverljivi. Da bismo bili uverljivi, moramo da kaemo istinu, istinu o sebi - celu istinu.20 Tek nakon ovog, dolaze i drugi razlozi, zbog kojih se u dijalogu (debati) bezuslovno treba priklanjati istini. esto. Dijalog (debata) moe donijeti i slast pobjede i gorinu poraza. Ishod dijaloga (debate) ne zavisi samo od koliine i kakvoe argumenata s kojima se u njega ulo, ve i od snage da se izdre iskuenja trenutne krize, pada ili uzmaka pred silinom argumenata Druge strane, ili njenom nadahnutom elokvencijom. Svemu tome moe da odoli samo onaj ko nije ni kooperni pijetao (epurenje niko ne voli), ni bezosjeajni lovac koji hladnokrvno eka svoju rtvu
19 20

Gerry Spence: Raspravom do pobede, str. 84-85. Isto, str. 63.

266

(neosjetljivima niko ne vjeruje), ni goropadni lav (povjerenje se ne poklanja tako stranim zvijerima), ni hitronogi zec (niko ne dri do onih koji bjee), ni oprezna kornjaa (nema vajde od onih koji se povlae u svoj oklop). Svi oni (kornjaa, koja se povlai u oklop, i lav, koji napada, i zec, koji bjei) reaguju na isto oseanje: strah.21 Strah je najei uzrok svih govornikovih neuspjeha. U raspravi, kae Spens, doivljavamo poraz zato to sami sebi nameemo okove - probleme koji gue nae argumente, ili, ako argumentima i raspolaemo, probleme koji nas sputavaju da nastupimo sigurno i da primenimo metod koji e nam doneti pobedu.22 Govornik koji ostaje iza zatvorenih vrata svoje psihe ne moe da pobijedi ak ni onda kada je ovladao svim znanjima, vjetinama i procedurama debatovanja. Karnegi bi rekao: Da biste uspjeli u ovom poslu, potrebne su vam osobine koje su bitne za svaki znaajni pothvat: elja koja prerasta u zanos, volja koja brda valja i vrsta vjera u uspjeh.23 Sedmo. Dijalog (debata), kao uostalom i svi drugi govorniki anrovi, ne daje mnogo ansi onima koji se ugledaju na velike uzore, ili ak pokuavaju da ove oponaaju. Kao to se ne ponavljaju konkretne govorne situacije, tako su neponovljivi i njihovi akteri i junaci. Valja znati, i treba cijeniti, djela i domete velikih prethodnika u govornitvu, ali ne na utrb stvaranja sopstvenog, originalnog govornikog stila i imida. Imitirati druge, teiti da se za sebe pribavi njihov ugled i autoritet, neizbjeno vodi samounitenju, tj. potiranju sopstvene linosti. Svaki dijalog (debata) u neemu je drugaiji od ostalih, pa prema tome i nepodoban za primjenu bilo kakvih govornih kliea. U dijalogu ne moe da pobijedi onaj ko se ugleda na postupke drugih, u objektivno drugaijim situacijama, makar koliko mu bili bliski i ti postupci i situacije u kojima su manifestovani. anse su uvijek na strani onoga ko govori na svoj nain, tj. autoritetom (i stilom) koji drugi nemaju. Teiti da se bude kao i drugi, isto je to i elja za smru. Jer, da bismo liili na druge, moramo se odrei savrenstva svoje
21 22 23

Isto, str. 73. Isto, str.14. Dale Carnegie: Psihologija uspjeha, str. 23.

267

sopstvene jedinstvene linosti.24 Uostalom, pita se G. Spens, zar neemo priznati da se vrednost dijamanta zasniva na injenici da se svaki kamen razlikuje od drugog.25 Osmo. Dijalog (debata) se ne moe voditi svuda, u svakoj situaciji i sa svakim. Desipere est juris gentium. (ovjekovo je pravo da bude nerazuman.) Dijalog (debata) je, stoga, mogu samo meu odgovarajuim partnerima. On ima smisla samo onda kada se vodi meu sagovornicima koji su, s jedne strane, dovoljno razumni da ne uine nita apsurdno i kompromitujue, i, s druge strane, dovoljno spremni da mo argumenata, u svakoj prilici, pretpostave argumentima moi. Dijalogom (debatom) treba da se bave oni koji cene istinu, rado uju dobre razloge iz usta protivnikovih i imaju dovoljno strpljenja da podnesu to to nisu u pravu kada se istina nae na drugoj strani.26 Poeljno je, takoe, da uesnici u dijalogu (debati) budu jednaki po obrazovanju i intelektu. openhauer kae: Nedostaje li jednome ono prvo (obrazovanje), nee razumeti sve, nee biti an niveau. Nedostaje li ono drugo (intelekt), ogorenje izazvano time zavee ga da se slui neistim sredstvima, smicalicama ili grubou.27 Samoljubivi, sujetni, netolerantni i umiljeni, koji se ne mogu mirno i razlono suoiti s tim da i oni mogu pogrijeiti, ne treba da se bave tim poslom. Uesnik u dijalogu (debati) koji hoe da pobijedi mora vjerovati da je u pravu, da branei svoje pravo i interese brani pravdu kao takvu. Samo mu to vjerovanje daje pravo da bude ofanzivan, a samo ofanzivom stie se do pobjede. Spens, tim povodom, kae: Inicijativa i pobeda su kao prst i nokat. I najgori napad glavom bez obzira esto je bolji od savrene odbrane. Nikada nemojte dopustiti protivniku da kontrolie situaciju. Nemojte da se branite ako moete da napadate... Veliki generali napadaju prvi, i jo jednom, i jo jednom. Preuzmite inicijativu.28

24 25 26 27 28

Gerry Spence: Raspravom do pobede, str. 32. Isto, str. 27. Artur openhauer: Eristika dijalektika, str. 41. Isto, str. 42. Gerry Spence: Raspravom do pobede, str. 242.

268

Pregovori (negotiations) Rasprava u pregovorima (negotiations) - povodom sklapanja raznih ugovora i sporazuma (dravnih, diplomatskih, poslovnih), izrade i usvajanja dokumenata legislativnog karaktera i donoenja raznih drugih obavezujuih odluka (decision making) - sloeniji je i suptilniji proces od dijaloga (debate). Krajnji ishod pregovora nije pobjeda jedne od strana uesnica u dijalogu, nego njihova zajednika odluka. Tako donesena odluka uvijek znai neku nagodbu, odnosno obostrani pristanak na neto. Deava se, naravno, da i u pregovorima, odnosno prilikom donoenja odluka koje iz njih slijede, interesi i uticaji svih njihovih uesnika ne dou jednako do izraaja. Deava se, iako rijetko, da pregovori zavre i win-lose pozicijom, odnosno double-bind pozicijom. Ali, ni pregovora ni odluka nema dok ih svi ne prihvate. Za pregovore, kao i za svaku drugu raspravu, valja se dobro pripremiti. Uspjeno pregovarati moe samo onaj ko, osim zavidne govornike vjetine i isto takvog poznavanja predmetne materije, ima razvijen smisao za dugo taktiko (a to esto znai i posvemanje psiholoko i etiko) nadmudrivanje sa Drugom stranom, ko je sposoban da nepogreivo procijeni kada, kako i ime moe pritiskati Drugu stranu, a kada joj, u emu, i dokle, moe poputati ili se pred njom povlaiti. Konkretno, za pregovore je sposoban, i u njima moe da uspije, samo onaj ko se podjednako dobro snalazi u svakoj fazi tog procesa. Po nekim autorima, taj proces moe da ima ak petnaest faza. Neki, pak, komunikoloku emu pregovora svode na znatno manji broj faznih zadataka koje je govornik-pregovara duan da izvri. U takve fazne zadatke spadaju (gledano po redosljedu njihovog javljanja): upoznavanje, postavljanje pitanja, izraavanje, sugerisanje rjeenja, konfrontacija, objanjenje i konrmacija.29 Upoznavanje je vieznaan i sloen proces. On prvenstveno zahtijeva da se svestrano i kvalitetno proui predmetna materija, denie sopstveni cilj i odredi strategija njegovog ostvarivanja. Upoznavanje, zatim, podrazumijeva pribavljanje odgovarajuih informacija o Drugoj strani. To se, uglavnom, odnosi na njenu profesionalnu lozoju,
29

Vidi: Prof. dr Tijana Mandi, Komunikologija, Beograd, 1995, str. 23-48.

269

na stepen i okvir njene subjektivne odanosti pretpostavljenom cilju i interesu, odnosno na faktiku sposobnost Druge strane da istraje na realizaciji njihovoj. Upoznavanje Druge starne, dalje, znai i svojevrsno skeniranje individualnih (linih) svojstava i sklonosti njenih konkretnih predstavnika. Najzad, upoznavanje znai i prvi operativni kontakt, tj. uzajamno predstavljanje pregovarakih strana prilikom njihovog susreta. Postavljanje pitanja je faza u kojoj se nastavlja proces upoznavanja (posredstvom informacija koje pregovarake strane daju direktno jedna drugoj) i vri prelaz u zonu donoenja odluka. Pitanja koja pregovarake strane jedna drugoj postavljaju mogu biti: direktna (trae jasnu i preciznu informaciju o konkretnoj stvari) i indirektna (eljena informacija se trai nekim zaobilaznim putem), tentativna (pita se oprezno, obazrivo) i denitivna (pita se decidirano), situaciona (trai se objanjenje neke sitacije u kojoj se Druga strana nalazi) i implikaciona (trai se informacija o moguim posljedicama, efektima i dometima izvjesnih problema sa kojima se Druga strana suoava). Pitanja mogu biti i drugaija (sugestivna, provokativna, konfrontativna) i mogu se odnositi na bilo to. Postavljanjem pitanja postiu se istovremeno tri stvari: dobija se informacija o Drugoj strani i njenim ciljevima i interesima; otkrivaju se sopstveni ciljevi i interesi; trasira se put ka zajednikoj odluci. Zato, treba znati postaviti prava pitanja, o pravim stvarima i u pravo vrijeme. Jednako je vano: da se kod postavljanja pitanja bude selektivan (tj. da se ne pita mnogo); da se ima smisla za odvajanje bitnog od nebitnog (treba traiti informaciju o onome to je specino i kao takvo kljuno za razumijevanje odnosne stvari); da se umije sasluati (razumjeti) odgovor. Izraavanje je faza u kojoj pregovarake strane jedna drugoj odgovaraju na postavljena pitanja. U ovoj fazi daju se druge (dopunske) informacije, neophodne za bolje meusobno upoznavanje partnera radi njihovog uspjenijeg i ravnopravnog uea u definisanju zajednikog cilja i interesa. Izraavanje je onoliko dobro koliko je valjano pripremljeno. Ono se smatra pripremljenim ako se zasniva na dobrom poznavanju materije koja se izlae (i smije izloiti), te ako se ona izlae sukcesivno, selektivno i saobrazno cilju pregovora. Kod izraavanja je veoma bitno: da meu pregovarakim stranama ne postoji
270

razlika u shvatanju znaenja kljunih pojmova; da informacije budu saobrazne postavljenim pitanjima; da se informacije daju sugestivno, uvjerljivo i samopouzdano; da se informacije daju po redosljedu koji obezbjeuje da kljuna informacija uslijedi tek na kraju. Sugerisanje rjeenja je posljednja faza zapleta. U odreenim (rijetkim) situacijama, ono moe da bude i in raspleta. U ovoj fazi, svaka pregovaraka strana (nakon izvedenog bilansa meusobnih slinosti i razlika, te spoznaje to je sa Drugom stranom spaja, a to je od nje odvaja), istie svoj prijedlog rjeenja problema, odnosno donoenja zajednike odluke. Trenutak sugerisanja rjeenja kulminaciona je taka ispoljavanja razlika, a time i mogueg sporenja meu dvjema stranama. Tada se potencijalna ili realna koniktnost meu njima otklanja (ako je prijedlog rjeenja za sve prihvatljiv), ili zaotrava do nivoa nepomirljivosti. Zato poentiranje (making the point) posredstvom svog prijedloga treba da bude sigurno, efektno, uvjerljivo i sraunato samo na dvije mogunosti: ili da ga Druga strana prihvati, ili da mu se ne moe uspjeno suprotstaviti. Ukoliko predstavlja uvod u neizbjenu konfrontaciju (to je najei sluaj), sugerisanje rjeenja treba da bude lieno svake jednostranosti ili potcjenjivanja i ignorisanja Druge strane. Ono, eventualno, moe da bude ventil za iskazivanje sopstvenog nezadovoljstva, ali nikako ne smije da bude in satanizacije sagovornika, kojim se eliminie svaka mogunost sporazuma s njim(a). Konfrontacija je faza krajnjeg suprotstavljanja ciljeva i interesa pregovarakih strana. Ona moe da bude trenutak prekida pregovora i (privremenog ili denitivnog) razlaza pregovaraa, ili pak prelomna taka u razvoju njihove koniktnosti, nakon koje poinje deeskalacija problema. Ishod konfrontacije ne zavisi samo od stepena faktike nesaglasnosti pozicija, odnosno ciljeva i interesa pregovarakih strana, nego i od naina na koji je ona subjektivno izvedena. Stoga je izuzetno vano da konfrontacija (nezavisno od toga da li je direktna ili indirektna, otvorena ili prikrivena, individualna ili timska) bude optimalna. Kad se konfrontira sa Drugom stranom (lino, kao jedinka, ili u ime svoje pregovarake strane), govornik treba da se iskae kao kompetentna osoba, kadra da, uz ostalo, kontrolie sopstveni strah i agresiju. Treba da ima visok stepen koncentracije, da je spreman da
271

uje drugo, drugaije, neoekivano, i da je u svakom trenutku sposoban: da improvizuje; da konikt eskalira humorom, a ne ismijevanjem; da iskreno prizna neku svoju taktiku ili drugu greku; da uzmakne kad primijeti da je Druga strana spremna na dalji razgovor. U konfrontaciji treba napadati stavove Druge strane, a ne linosti. Objanjenje je faza u kojoj se obrazlau razlozi sopstvenog prethodnog ponaanja, odnosno momenti koji su na njega uticali. Istovremeno, objanjava se i kako su doivljeni postupci Druge strane, i to se od nje oekivalo. Time, ujedno, zapoinje stiavanje strasti, deeskaliranje konikta i pribliavanje dviju strana zajednikom rjeenju. Taj proces tee utoliko lake i uspjenije ukoliko su njegovi akteri linosti bogatog duha i irokih vidika, neoptereene sujetom i revanizmom, spremne da, umjesto novih dokazivanja ko je u pravu, velikoduno preu preko sitnica. Tada zdravi humor moe vie da doprinese smanjenju koniktnosti nego bilo koji uzvieni govor. U takvim situacijama, vie dobija duhoviti ovjek, ije stavove Druga strana prihvata s razumijevanjem, nego disciplinovani sljedbenik, istrajan u uvjerenju da je jedino on u pravu. Davno je reeno: samo onaj ko je u stanju da razgovara bez polemisanja, da polemie bez optuivanja i da optuuje bez laganja, moe za sebe rei da je kulturan ovjek. I podoban za pregovore, dakako. Konrmacija je, faktiki, zavrna faza pregovora. U ovoj fazi, dvije strane uzajamno potvruju smisao voenog dijaloga i izraavaju spremnost da donesu zajedniku odluku. Taj se proces temelji na paljivoj selekciji argumenata pro et contra, i nije lien ambicije da se u posljednjem trenutku dobije vie od Druge strane. Zato se i u njemu taktizira, naroito s uvoenjem u igru tzv. krucijalnog faktora iznenaenja. Obino je u pitanju informacija o nekoj povlastici ili olakici, koja se Drugoj strani daje kao izraz dobre volje i vjere. To se uglavnom ini nakon prevladavanja glavnog konikta, kada pozitivno iznenaenje treba da odigra ulogu jezika na vagi, koji darodavcu daje blagu, ali dovoljnu etiku prednost u zavrnoj fazi pregovora. U pregovorima strane uesnice imaju razliite konkretne ciljeve i interese. Razliita su im faktika iskustva i vrednosni sistemi, a nerijetko i pogledi na predmet (temu) pregovora. Pregovori su,
272

stoga, nadmetanje, kojim se eli stii do neke, za pregovarake strane prihvatljive zajednike odluke. Ako to ne bi bio njihov cilj, i ako zajednika odluka ne bi bila pravedna, pregovori bi bili nepotrebni (nepravda se moe i jednostrano nametnuti), ili nemogui (pregovaraju samo oni koji mogu; ostali trae milost). Zato, pripremiti se za pregovore, osim navedenog, znai biti spreman i na potovanje nekoliko sljedeih principa. Prvo. U pregovorima ne smije biti preduzeto nita to bi kod Druge strane moglo izazvati opreno reagovanje ili otpor u odnosu na ono u to je treba uvjeriti. U traganju za zajednikim rjeenjem vie treba obratiti panju na konkretne okolnosti u kojima se pregovori odvijaju nego na neku optu logiku stvari. Niti logika uvijek vodi pravednim rjeenjima, niti je neizbjeno saveznik onoga ko na njoj previe insistira. Drugoj strani u pregovorima treba odmah i otvoreno saoptiti svoj cilj, a ne ostaviti joj da to sama nagaa. Svako nagaanje, pored toga to moe da bude pogreno, rui uzajamno povjerenje pregovarakih strana. Poto se preko prijedloga (odluke, dogovora, sporazuma, rjeenja) formalno istie to to se eli postii, treba ga otvoreno i jasno izloiti. Isto tako, Drugoj strani treba otvoreno i jasno kazati to se od nje oekuje. Time se ona dovodi u poziciju da moe da prihvati ili odbaci ono to joj se nudi. I ne samo to. Kad svoje elje iskreno saoptimo Drugoj strani, mo je na naoj strani. Ljudi ne ele da kau ne, bar ne nama, ne nama u lice, ne kada smo ih jednostavno zamolili, ne kada je naa molba razumna, ne kada je potena.30 Tree. U pregovorima sopstvenu poziciju ne treba nikada pokazivati bitno drugaijom i boljom od pozicije Druge strane. Mudrost je pokazati i dokazati obrnuto, tj. da ono to se hoe za sebe sasvim odgovara i Drugoj strani. Izraavanje Druge strane treba primiti s empatijom (poistovjeivanjem s njenim problemima, i nastojanjem da se njene emocije razumiju i prihvate onakvim kakve se iskazuju). Linkoln je rekao: Raspravu poinjem tako da prvo pronaem podruja zajednikog slaganja.31 Postupi li se tako, prikae li se svoja stvar
30 31

Gerry Spence: Raspravom do pobede, str. 80. Dale Carnegie: Psihologija uspjeha, str. 126.

273

kao bliska Drugoj strani, kao neto u to ona ionako vjeruje, ona e prije prihvatiti nego odbiti ono to joj se kae, ili predlae. Pridobije li se kao saradnik na istom poslu, Druga strana je spremna da prihvati kao svoje i ono to bi u nekoj drugoj prilici odbila. etvrto. Ukoliko u prijedlogu Drugoj strani, odnosno u zahtjevima prema njoj, i oekivanjima od nje, ima slabih taaka, treba ih odmah priznati. Iskreno priznanje, kae G. Spens, donee vam poverenje drugih, a va protivnik nee imati da kae nita drugo, osim onoga to ste i sami ve priznali.32 Uz to, poznato je da se primjedbe drugih nerado prihvataju ak i kada su ispravne i dobronamjerne. Upozoravajui na tu ovjekovu osjetljivost, D. H. Robinson kae: Katkada mijenjamo miljenje bez otpora i gorine, ali ako nam kau da nijesmo u pravu, opiremo se prigovoru i ogoreni smo u dui. Spori smo u oblikovanju vlastitih uvjerenja, ali ih strasno branimo ako ih neko nasilno hoe opovrgnuti. Oito da nam nije toliko stalo do naih ideja koliko do ugroenog samopotovanja.33 Poruke (preko radija i TV) Govorne poruke posredstvom radija i TV (vijesti, izvjetaji, osvrti, komentari, eseji, intervjui) spadaju u najee, najvie koriene i najuticajnije oblike jednosmjerne verbalne komunikacije. To su, u mnogom pogledu, specini jeziki izrazi, koji se od ostalih govornih anrova razlikuju u nekoliko vanih pojedinosti. U prvom redu, govor preko radija i TV je indirektan. Govornik se auditorijumu obraa posredstvom tehnikih pomagala, i prostorno je sasvim odvojen od njih. Specinost ovih govornih poruka je i u tome to govornik na radiju gotovo redovno ita tekst, dok govornika na TV esto prati slika (kao ilustracija onoga to govori). Sve to govornika ograniava u korienju klasinih govornikih vjetina i metoda uvjeravanja, primoravajui ga da to nadoknadi tehnikom govora i dikcijom, odnosno formom i sadrajem koji e i u takvoj situaciji ostvariti svoju funkciju.
32 33

Gerry Spence: Raspravom do pobede, str. 242. Prema: Dale Carnegie, Psihologija uspjeha, str. 128.

274

Zatim, govor preko radija i TV nema tipian, ustaljeni auditorijum. Govorne poruke koje se emituju preko ovih sredstava, ma koliko tematski i anrovski razliite, i nezavisno od toga kome su namijenjene, imaju univerzalni karakter. One dopiru do svih i svuda (neke radio i TV stanice pokrivaju svojim programom cijelu planetu), i uglavnom na sve imaju odreeni uticaj. Dalje, govorne poruke preko radija i TV u prosjeku su znatno krae od ostalih. Savremeni (poslovni) ovjek ekonomie svime, pa i vremenom koje moe da izdvoji za sluanje radio i TV poruka. Ispitivanja su pokazala da panja lanova radio i TV auditorijuma prosjeno ne traje due od nekoliko minuta. Komercijalni i drugi (programski) razlozi primoravaju radio i TV kue da porukama informativnog karaktera, i uopte govornim emisijama, namjenjuju strogo ogranieno vrijeme. Rezultat svega toga jeste da najdui prilozi na radiju i TV, a to su komentari, u prosjeku traju oko dva minuta, dok se veina vijesti saoptava za po dvadesetak sekundi. Naravno, preko ovih sredstava se emituju i dui prilozi. No, oni su rjei i uglavnom pripadaju drugim anrovima. Najzad, govorna poruka preko radija i TV trai jezik miliona. Takvim se smatra kultivisani obini jezik, koji u svemu odgovara knjievnim normama, a razumljiv je milionskom auditorijumu, svih uzrasta i nivoa obrazovanja. Taj jezik treba da bude obrazac dobrog govora, jer radio i TV govornik nije samo obavjeta nego i analitiar, edukator i propagator. Sve ove specinosti govorniku na radiju i TV nameu neke krajnje sloene i suptilne obaveze. Utoliko vie to kvalitetna govorna poruka preko radija i TV, kao i svaka govorna poruka koja ima neki smisao i svrhu, podrazumijeva strogo potovanje odreenih osnovnih principa i zahtjeva. U konkretnom sluaju, radi se o tome da poruka govornika na radiju i TV treba da bude istovremeno informativna, instruktivna, objektivna, primjerena, pravovremena, atraktivna i angaovana. Informativna, u smislu da auditorijum obavijesti - dovoljno, jasno i precizno - o sadraju predmeta kojim se bavi. Instruktivna, u smislu da auditorijum uputi u nain i smisao razumijevanja predmeta poruke, te znaaj bavljenja njime. Objektivna, u smislu: da je nepristrasna, tj. utemeljena na stvarnim saznanjima i jasno izloenoj argumentaciji
275

za i protiv; da je liena svakog sarkastinog komentara i poruge; da joj je izvor pouzdan i precizno naveden. Primjerena, u smislu: da o svom predmetu govori na nain koji mu po znaaju, ozbiljnosti i moguim implikacijama odgovara; da je stilski i jeziki usklaena sa predmetnom materijom i tehniki prilagoena mediju preko koga se odailje; da, zbog imperativa saetosti, koristi odgovarajue poznate rijei i kratke reenice (sa to manje zamjenica, apozicija i znakova interpunkcije, bez skraenica i simbola, bez direktnih citata i sa zaokruenim brojevima i statistikim podacima). Pravovremena, u smislu da je saoptena u trenutku kada je najvie aktuelna i kada ima najvei informativni, edukativni ili drugi uinak.34 Atraktivna, u smislu: da je zanimljiva, na neki nain originalna i uzbudljiva, ali ne i neobina, tajanstvena ili senzacionalistika; da privlai duhom, stilom kazivanja, ljepotom opisa i bogatstvom ilustracije, a ne posebnim sadrajem; da je interesantna i onda kada ne nudi neto neoekivano i novo.35 Angaovana, u smislu: da je utemeljena na briljivo odabranim sadrajima i ciljno opredijeljena; da, kao takva, motivie, inspirie, pokree i usmjerava; da, s obzirom na uvjerljivost i istinitost, ne podrazumijeva olako uzmicanje pred drugim i drugaijim idejama i sadrajima. Govorna poruka preko radija i TV koja ne zadovoljava sve ove principe i zahtjeve nee ostvariti svoju funkciju. Da do toga ne bi dolo, poruka treba da bude brino i odgovorno pripremljena. Nedostatak vremena ne smije biti razlog, i nije opravdanje, za eventualne propuste u tom pogledu, ukljuujui i vjebanje izlaganja.36
34

35

36

Pravovremenost nekad i bukvalno znai odailjanje poruke u trenutku kada se zbiva ono na to se poruka odnosi. Ne slijediti taj zahtjev, odnosno ritam zbivanja koja u pojedinim situacijama mogu da uine manje aktuelnom i znaajnom i poruku stariju od jednog sata, znai rizikovati da poruka nema odgovarajui smisao i uinak. U toj nemilosrdnoj trci s vremenom mogu da opstanu samo dobri poznavaoci svog posla, koji uvijek idu u susret dogaajima i stalno tragaju za novim saznanjima i istinama. U tom pogledu, prve rijei poruke uvijek su izuzetno vane. Privui panju sluaoca, kae M. Malet, ponekad je vanije nego saeti tekst ili pruiti najvanije injenice iz teksta. Uvod u vijest koja se emituje na radiju i televiziji moe biti krt u injenicama, ali ako uvue itaoca u dogaaje, ispunio je svoju svrhu(Malkolm Malet: Prirunik za novinare, Podgorica, 1995, str. 144). Na ovo potonje osobito upozoravaju ameriki autori. Moete provesti mnogo sati

276

Principi i zahtjevi koje govorna poruka preko radija i TV treba da zadovolji ine njenu strukturu drugaijom, ne samo od strukture govornih poruka u drugim anrovima (koje obino slijede emu: uvod-razrada-zakljuak; ili emu: primjer-poenta-argument) nego i od strukture poruka u drugim sredstvima informisanja. U tampi, na primjer, sasvim funkcionie tzv. izvrnuta piramida, tj. princip isticanja najvanije stvari (vijesti, informacije, apela) na poetku teksta. Na radiju i TV, meutim, mnogo bolje funkcionie struktura tzv. punog kruga. Radi se, zapravo, o strukturi dramskog jedinstva, koju ine klimaks (poenta)-uzrok-posljedica. M. Malet, objanjavajui svrhu takve strukture, kae: Klimaks prua sluaocu poentu priloga na priblino isti nain kao glava teksta (lid) u novinskom lanku. Dio priloga koji se odnosi na uzrok govori zato se neto desilo - okolnosti u kojima se desilo. Dio teksta koji se tie posljedica upuuje sluaoca na kontekst dogaaja i eventualno uvid u to to on znai za ubudue.37 Piramida se moe rezati (skraivati) a da se ne narui njena forma i sadraj. Puni krug, kao objedinjujua struktura, ne podnosi nikakve intervencije: on funkcionie kao nedjeljiva cjelina. Govorna poruka preko radija i TV, saglasna svim naznaenim principima i kriterijumima, podrazumijeva visokoobrazovanog autora, upuenog u sve tajne svog posla. Auditorijumu koji govornika ne vidi (radio), ili ga vidi povremeno, i u kombinaciji sa slikom (ilustracijom) koja moe i da odvue panju (TV), ini se respektibilnom samo ona govorna poruka koja je saoptena upeatljivo, sigurno i snano. Takva poruka moe biti samo djelo govornika velike izraajne darovitosti, primjerne govorne vjetine i rjeitosti, golemog lingvistikog znanja i izrazito upeatljivog i prijatnog glasa. Njegov govor treba da bude prirodan, bez unutranje ili spoljanje tenzije, lien recitativnih ukrasa, egzaltiranosti i kvazioratorskih aplikacija.

37

u istraivanju materijala i pripremanju vaeg stanovita, a onda proizvesti osrednji govor zato to ste propustili da preduzmete najlaki korak od svih - vjebanje samog izlaganja (J. Hasling: The Audience, the Message, the Speaker, New York, 1976, str. 112). Malkolm Malet: Prirunik za novinare, str. 143.

277

278

REGISTAR IMENA
ABI-SAB, G. 177 ADORNO, T. 144 AHIL 83 AJNTAJN, A. 12, 128-129 AKSFORD, B. 76, 116, 224, 235, 241, 244 AKSKOV 214 AKTON, L. 76 AKVINSKI, T. 13, 176, 178 ALEKSANDAR 227 ALEN 95, 142 ALGER, F. C. 230 ALMOND, A.G. 28, 159, 162, 167, 168 ANDERSON, B. 239 ANRI IV 228 ANRI, P. 198 ANTONIN 227 APEL 65 ARENT H. 25, 84, 135-136, 151, 166-168, 215, 249 ARISTIP 155 ARISTOTEL 13, 40, 46, 65-67, 101, 131-132, 176, 178, 250, 264 ARON, R. 33, 39, 49, 113, 120, 138-139,k 169-170 AVGUSTIN 177 BAKUNJIN, M. 50 BARBERO J. R. 246 BARKER, E. 98 BAI, S. 59, 220 BATLER, D. 93 BAUER, A. 199 BENTAM, D. 15, 155, 179 BEOCIJE 144 BERNHAM 170 BIRDO, G. 50, 52, 112 BITEM, D. 63, 157, 169 BLONDEL, J. 105, 119 BLUNLI, J. K. 105, 131 BOBIO, N. 34, 49, 81, 163 BODEN, , 13, 14, 16, 67 BOGDANOR, V. 94 BOGIEVI, . 41, 173, 181182, 184-185, 192, 231 BOJL, K. 63, 157, 169 BONDIA, D. 6 BOROVSKI 214 BRAJS, J. 67 BRANT, V. 225-226, 231-232 BREHT, B. 115 BROVING, K. G. 76, 79, 116, 224, 235, 241, 244
279

BEINSKI, Z. 53, 227, 236238, 245-246 CEZAR 257 CICERON 12, 14, 26, 130, 141, 151-152, 179 ARLS I 105 ARLS II 105 EMBERLEN, H.S. 47 ERIL, V. 16, 234 UANG, CE 257 UPI, . 36, 51 DAGLAS 259 DAL, R. 17, 20-21, 24, 28-29, 33, 36, 53, 55, 59, 63, 71, 75-76, 78, 96, 121, 158, 198, 205 DANTE, A. 209 DARIJE 11 DARVIN, . 209 DEKART, R. 149 DE MIKELIS, . 245 DIBOA, P. 228 DIGI, L. 242 DIJAMEL, O. 179 DIKSON, M. 186 DIMITRIJEVI, V. 173, 180, 189-190, 194 DIOGEN 227 DIRING 52 DIVERE, M. 6, 51, 82, 92-93, 107-110, 112, 123-124 DJUI, J. 27, 136-137, 148 DOJ, K. 197 DONT 99
280

DOROGI, Z. 54 DOSTOJEVSKI, F. M. 210 DUJI, S. 41 DUPI, R. J. 177 DVORKIN, R. 175 DEFERSON, T. 12 DEJ, D. 242 DEKOBI, R. 146 DEVICKI, K. 177, 186-187, 189, 193 EIDE, A. 174, 177 ELIOT, D. 72 ENGELS, F. 43, 48, 51-52, 154, 180, 199, 202-203, 222, 232-233 EENBERG, T. 137 EURIPID 22 FAJN, V. 17 FELIE, R. 114 FEVR, L. 137, 143 FIHTE 199 FILOFEJ 210 FIORE, P. 198 FOSTER, M. 240 FRIDRIH, K. 33, 53, 86, 222 FRILI, A.J. 259 FROM, E. 52, 137, 144, 150, 222 FUKUJAMA, F. 234-235 GELNER, E. 156-158, 167, 169-171 GIDENS, A. 153 GOATI, V. 84, 105, 108, 113, 118, 122

GOVIER, T. A. 259 GRAH, G. 105 GRAH, T. 105 GRAMI, A. 153, 162, 164 GURVI, . 156 HABERMAS, J. 46, 54, 165 HAJES, K.S.H. 25 HAL, S. 223 HAMILTON, A. 72, 242 HAMURABI 46, 227 HANTINGTON, S. 238, 241 HARISON, R.J. 224 HART 175 HASLING, J. 277 HEGEL, G.V.F. 26, 51, 131132, 138, 143, 145, 147, 154, 199 HELD, D. 30-31, 223, 241, 243, 247 HELER, A. 146-149 HENIS, V. 159 HENKIN, L. 176 HENRIK III 85 HER, J. 173 HERMET, G. 9 HERODOT 11, 68 HIGINS, R. 76, 79, 116, 224, 235, 241, 244 HITLER, A. 16, 120-121, 125, 161, 209-210, 213 HJUM, D. 26, 50 HOBHOUS, L. 232, 238 HOBS, T. 53, 157 HOGAN 99 HOLBAH 14

HOMJAKOV 214 HONET, A. 249 HORKHAJMER, M. 34, 144 HRIST 17, 178 IBELE, H. O. 93 IEVI, D. 222 IGNJATOVI, B. 257 IGO, V. 57 JANUS 51 JANJI, D. 219 JASPERS, K. 145-146 JOVANOVI, S. 125 KAGAN, R. 248 KALANJ, R. 224 KANT, I. 47, 144, 147, 200 KAPLAN, B. H. 235 KARIKALA 130 KARNEGI, D. 264, 267, 273274 KASIRER, E. 57, 136, 160-161 KASTEL, .I. 228 KAUCKI, K. 199 KEDORIE, E. 239 KELZEN, H. 39, 45, 72, 142 KISINDER, H. A. 242 KI, J. 198, 222 KJERKEGOR, S. 160 KLISTEN 68 KOLAKOVI, J. 14, 42, 154 KOLAKOVSKI, L. 27 KOLINGVUD, R. G. 234 KOMAROV, M. 217 KON, H. 219, 223
281

KONFUIJE 13, 140-141, 256-257 KONSTAN, B. 14, 22, 121, 153 KOPELAND, J. M. 259 KOSIK, K. 145, 149 KRAJSKI 225-226, 232 KRAMAR 214 KRAUSE, K. 174, 231 KRIJEVSKI 214 KROMVEL 86 KSENOFONT 14, 65, 155 KUKO, M. 59, 220 KULAN, F. 65, 152 KUPER, R. 248 LAKROA, K. 228 LAJPHART, A. 18, 20, 29, 3132, 78-79, 93, 96, 126-127 LAOCE 257 LASKI, H. 20, 57, 125 LASVEL, H. 34, 163-164 LE BON, G. 138, 253, 256 LENJIN, V. I. 48, 108-109, 135-136, 199, 203-204, 211, 222, 232 LEONARD, D. 93 LEROTI, Z. 197 LEVIS, A. 32, 96 LILBERN, D. 182 LINKOLN, A. 17-18, 259, 273 LIPSET, S. M. 27 LIVINGSTON, A. 47 LOK, D. 41, 46, 64, 68, 85, 153-154 LORENS, A. L. 126
282

LOSKI. N. O. 215 LOUEL, A.Z. 126 LOVSON 41 LUARD, E. 229 LUKA, . 205 LUKI, D. R. 13 LUTER, M. 13 MAJER, T. 27, 150, 163-165, 170, 249-250 MEKDONALD, N. 122 MAKIJAVELI, N. 47, 53, 146 MALATESTA 50 MALET, M. 276-277 MAMIJANI, R. 198 MANINI, P. 198 MANDI, T. 269 MANHAJM, K. 54, 158 MAN, DE ANRI 219 MARABUTO, P. 106 MARDUK 227 MARITEN, . 34 MARKS, K. 43, 48, 51-54, 180, 199, 203-204, 222, 232234 MASEJ, D. 244 MASNATA, A . 197. MATI, M. 16, 25-26, 30, 8586, 88, 91-93, 132, 153 MATULOVI, M. 175 MEDISON 74, 242 MEGABIZ 11 MEKENZI 99 MEKGREJ, A. 223 MERILIS, J.G. 187 MIHELS, R. 67-68, 75, 139

MIL, D. S. 62, 68-69, 73, 87, 96-97, 140, 145, 155, 202203 MILER, J.P. 174 MO CE 178 MOGI 219 MONFOR, S. 85 MONRO, D. 212-213 MONTESKJE 40-42, 124, 240 MORIN, E. 222 MOSKA 52 MUSOLINI, B. 120 NAJT, V.A. 231 NARIMAN, F. S. 101 NESEREJANC, V. S. 178, 182, 210, 227 NOJMAN, F. 139 NIE, F. 26, 137 NIKOMAH 66-67, 176 NOLEN D. 83-84, 93, 96-97 OPSAL, T. 189 OTAN 11 PALMA, L. 198 PALME, O. 225-226, 232 PALOMBARA, J. 108 PARETO 121 PARSONS, L. H. 219 PASKAL, B. 16, 57, 265 PAI, N. 39, 42, 201, 203, 207 PAUEL. D.B. 21 PAUNOVI, M. 173, 180, 189-190, 194

PAVIEVI, V. 86, 89, 93, 9899, 101 PEJN, T. 153-154 PEN, V. 16 PENOK 30 PERELMAN, . 252 PERIKLE 11, 64, 67, 130-131, 258 PETAR (sv.) 46 PETROVI, S. 257-258 PIRSON, Z. 248 PIZIJE, E. 179 PJEHOVIJAK, M. 174, 176 PLATON 13, 40, 46, 65, 132, 137, 152, 175 PLUTARH 16 PODJEBRAD 228 PODUNAVAC M. 57, 172 POLIBIJE 40 POLIN, R. 34 POMPER, G. M. 115 POPER, K. 259 POPOVI, M. 225, 235, 247 PRELO, M. 22, 32, 34, 39, 50, 52, 64-66, 69, 105, 117-118, 125, 152 PREZENIK, F. 195 PRUDON 50 RADONJI, R. 41, 47, 170 RASEL, B. 15-16, 34 REA, D. 59 REJ 99 RENER, K. 199 RISMAN, D. 159-160 ROBERTSON, A. H. 187 ROBESPJER 43
283

ROBINSON, D.M. 274 ROKO A. 120 ROLS, D. 175-176 ROSAMOND, B. 76, 79, 116, 224, 235, 241, 244 ROS, R. 93, 97 ROSAS, A. 174, 194-195 ROVER, D. C. 42 RUSO, D. 194 RUSO, . . 39, 49, 60, 70, 150, 199 ROZENBERG ,A. 204, 210 SARTORI, . 6, 13, 16-18, 20, 23, 34, 53-54, 63, 65, 67-73, 75-76, 81-83, 85, 98, 106, 122-124, 139, 148 SELINDER 219 SENEKA 14 SEN PJER 228-229 SEN IST 43 SILI, R. 17, 228 SIORAN, E.M. 5, 138 SMIT, D. A. 219 SOKRAT 144, 155, 206 SOLOVJEV 215 SPAI-VARKA, S. 59, 220 SPEKTORSKI, E. V. 63, 178, 184, 201, 209, 213, 215 SPENS, G. 251, 262, 264, 266, 268, 273-274 SPINOZA, B. 56, 164 STALJIN, J. V. 121, 125, 211, 216-217, 233 STANOVI, V. 61, 75, 77 STEFANI, DE PAOLO 189 SUN JAT SEN 42
284

AJNIN, M. 194-195 AMA 227 ARENJ, M. 198 ATLE, F. 179 ATAJDER, .. 107 MIT, K. 82 NAJDER, H. 12 O, B. 16 OPENHAUER, A. 216, 268 PAN, O. 214 PENGLER 214 TIGLIC, J. E. 245 TIRNER 222 TRAUS, L. 27 UMPETER, J.A. 148 UNJI, . 137, 144, 146 VARCENBERG, R.G. 106, 116 TAER, M. 240 TADI, B. 105, 111, 115, 122 TARNER, D. 76, 79, 116, 224, 235, 241, 244 TENIS, F. 156 TERBORN, G. 29 TERTULIJAN 178 TEZEJ 22 TIE, M. 177 TOFLER 170 TOKVIL, A. 15-16, 23, 26, 70, 72, 74, 76, 126, 136, 138, 159-163, 171 TOMOVI, . 41, 173, 181182 TUKIDID 67 ULPIAN 181

VAJDENFELD, V. 243 VAJL, E. 41, 147, 149 VAJNER, M. 108 VALAS, V. 224 VALENTINI, F. 54, 121, 142, 150 VAN DEN BERG 79 VASAK, K. 188 VASOVI, V. 30, 82-84 VEBER, M. 34, 48-50, 105, 112, 139-140, 159 VERBA, S. 28, 159, 162, 167168 VEOVI, M. 49, 132-133, 183, 193 VIKO, . 34 VILDAVSKI, A. 89 VILIJAMS, R. 108 VLAHOVI, P. 200 VODINELI-RAKI, V. 194 VOLERSTIN, I. 235-236, 247248 VOLTER 23, 63 VOLTMAN, J. 47 VUINI, N. 176, 180-181, 190-191, 193-195 VUKADINOVI, R. 242 ZAJGLER, J. 248 ZENON 227 ZUPANI, M. B. 44 UANE, R. 198

285

286

LITERATURA
Abi-Saab, Georges., The Legal Formulation of a Right to Development, u: Rene-Jean Dupuy (ed.), The Right to Development at the International Level, Hag, 1980 Adorno, T. - Horkhajmer M., Socioloke studije, Zagreb, 1980. Advanced Debate (Readings in Theory, Practice & Teaching), Lincolnwood, Illinois, 1966. Acton, (Lord), Essays on Freedom and Power, New York, 1955. Alger, F. C. et al. (ed.), The United Nation System - The Polices of Member States, Tokyo, 1995. Almond, A. G. - Verba S., Civilna kultura, Zagreb, 2000. Anderson, B., Nacija - zamiljena zajednica, Zagreb, 1990. Arendt, Hannah, Porijeklo totalitarizma, u: Enciklopedijski rjenik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, 1993. Arendt, Hannah, Totalitarizam, Zagreb, 1996. Arendt, Hannah, Vita activa oder Vom tatigen Leben, Munchen, 1992. Arendt, Hannah, Was is Politik?, Munchen 1993. Aristotel, Nikomahova etika, Beograd, 1970. Aristotel, Politika, Beograd, 1970. Aristotel, Retorika, Novi Sad, 1997. Aron, Rajmond, Demokracija i totalitarizam, Zagreb, 1996. Aron, Raymond, LOpium des intelectuels, Paris, 1955. Axford, B. - Browing K. G. - Huggins R. - Rosamond B.Turner J., Uvod u politologiju, Zagreb, 2002. Bakunjin, Mihail, Drava i sloboda, Zagreb, 1979. Barbero, J. R., Democracy and International Law, Madrid, 1994. Barker, Ernest, Reections on Government, Oxford, 1942. Biblija ili Sveto pismo Staroga i Novoga zaveta, Beograd, 1991. Bill of Rights Ustava Virdinije 1776, u: Milan Veovi (prir.), Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, Beograd, 1998.
287

Bitem, D. - Bojl, K., Uvod u demokratiju, Beograd, 1997. Blondel, J., Political Parties, London, 1978. Blondel, J., Voters, Parties and Leaders, London, 1963. Blunli, J. K., Karakter i duh politikih partija, Beograd, 1880. Bluntschli, J. C., Theorie generale de lEtat, Paris, 1877. Bobio, N., Budunost demokratije, Beograd, 1990. Bobio N., Drava, vladavina, drutvo, Podgorica-Cetinje, 1995. Bodin, Jean, est knjiga o republici, Zagreb, 2002. Bogdanor, V.- Batler D., Democracy and Elections, Electoral Systems and Their Political Consequences, Cambridge, 1983. Bolaja sovetskaja enciklopedija, Moskva, 1953. Brandt, Willy, Pismo Krajskom i Palmeu, Beograd, Marksizam u svetu, br. 4-5/1977. Bryce, J., The American Commonwealth, New York, 1888. Burdeau, G., Methode de la Science Politique, Paris, 1951. Burdeau, G., Traite de sciences politiques, Paris, 1968. Beinski, Z., Velika ahovska tabla, Podgorica, 1999. Carnegie, Dale, Psihologija uspjeha, Zagreb, 1982. Chamberlain, H. S., Die Grundlagen des 19. Jahrhunderst, Munchen, 1900. Ciceron, Drava, Beograd, 2002. Collingwood, R. G., The Idea of History, New York, 1956. Constant, Benjamin, Naela politike i drugi spisi, Zagreb, 1993. Copeland, J. M., Cross-Examination in Debate, Lincolwood, Illinois, 1995. Coulanges, F., La Citta Antica, Bari, 1925. upi, edomir, Politika i zlo, Beograd, 2001. upi, edomir, Vlast, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Dahl, R. A., A Preface to Democratic Theory, Chicago, 1956. Dahl, R. A., Modern Political Analysis, Englewood Cliffs, 1963. Dal, Robert, Demokratija i njeni kritiari, Podgorica, 1999. Darvin, arls, ovekovo poreklo i spolno odabiranje, Novi Sad, 1977. Dekart, Rene, Strasti due, Beograd, 1981.
288

De Mikelis, ovani, One koji vladaju svijetom treba da sluamo, Podgorica, Vijesti, 11. maj 2003. Dewey, John, Democrazie e educazione, Firenca, 1963. Dewey, John, Liberalismo e azione sociale, Firenca, 1962. Digi, L., Preobraaj javnog prava, Beograd, 1929. Dimitrijevi, Vojin - Paunovi, Milan, Ljudska prava, Beograd, 1997. Drava i politika, Beograd, I-II, 1968. Dixon, Martin, Textbook on International Law, London, 1993. Doroghy, Zvonimir, Blago latinskog jezika, Zagreb, 1986. Dostojevski, F. M., Politiki spisi, Beograd, 1934. Drzewicki, Krysztof, Internacionalizacija ljudskih prava i njihova juridizacija, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, Pritina, 1999. Duji, Slobodan, Razvoj ideje i teorije o podjeli vlasti od antike do Monteskjea, Podgorica, Zbornik Pravnog fakulteta, br. 33/2003. Duverger, Maurice, Introduction ala politique, Paris, 1964. Duverger, Maurice, Janus - dva lica Zapada, Zagreb, 1980. Duverger, Maurice, Political Parties, Their Organization and Activity in the Modern State, London, 1964. Duverger, Maurice, Sociologie politique, Paris, 1966. Dworkin R., Taking Rights Seriosly, Cambridge, 1997. Dekobi Rasl, Drutveni zaborav, Beograd, 1981. Eide, A. - Krause, K. - Rosas, A. (ed.), Economic, Social and Cultural Rights, Dordrecht, 1995. Eide, A. - Thee, M. (ed.), Frontiers of Human Rights Education, Oslo, 1983. Einstein, Albert, Mein Weltbild, Zweot Auage, Amsterdam, 1934. Elliot, J., Debates on the Adoption of the Federal Constitution, Philadelphia, 1941. Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Enciklopedijski renik politike lozoje, Novi Sad - Cetinje, I-II, 1993. Engels, F., Anti-Diring, K. Marks - F. Engels, Dela, Beograd, 1975. Engels, F., Porijeklo porodice, privatnog vlasnitva i drave, Marks - Engels - Lenjin, Izabrana djela, Zagreb, 1963.
289

Engels, F., Predgovor italijanskom izdanju Manifesta, K. Marks - F. Engels, Manifest Komunistike partije, Beograd, 1947. Engels, F., Predgovor za Marksov spis Graanski rat u Francuskoj, K. Marks - F. Engels, Dela, Beograd, 1949. Eschenburg, Theodor, Uber autoritat, Frankfurt am Main, 1965. Febvre, Lucien, La terre et levolution humaine, Paris, 1922. Felice, R., Mussolini in revoluzionario, Torino, 1965. Fine, V. V. J., The Ancient Greeks, A Critical History, Cambridge, 1983. Foster, M., Masters of Political Thought, London, 1942. Freely, A. J., Argumentation & Debate (Critical Thinking for Reasoned Decision Making), California, 1996. Friedrich, Carl, Limited Government, Englewood Cliffs, 1974. Friedrich, Carl, Totalitarianism, Cambridge, 1954. Friedrich, Carl, Trends of Federalism in Theory in Practice, New York, 1968. Friedrich, C. - Brzezinski, Z., Totalitarianism, Dictatorship and Autocracy, Cambridge, 1956. From, Erih, Bekstvo od slobode, Beograd, 1978. From, Erich, ovjek za sebe, Zagreb, 1986. From, Erih, Revolucija nade, Beograd, 1980. From, Erih, Zdravo drutvo, Beograd, 1980. Fukujama, F., Kraj istorije i posljednji ovjek, Podgorica, 1997. Gellner, Ernest, Uvjeti slobode, Civilno drutvo i njegovi suparnici, Zagreb, 2001. Goati, Vladimir, Politike partije, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Goati, Vladimir, Savremene politike partije, Beograd, 1984. Govier, T. A., A Practikal Study of Argument, Belmont, 1988. Gramsci, A., Selection from Prison Notebooks, New York, 1980. Gurvi, or, Savremeni poziv sociologije, Sarajevo, 1965. Habermas, Jurgen, Prilog rekonstrukciji istorijskog materijalizma, Sarajevo, 1985. Hall, S. - Held, D. - McGrew, A. (ed.), Modernity and its Futures, Cambridge, 1992. Hamilton, A. - Medison, D., Federalistiki spisi, Beograd, 1981.
290

Hangtinton, Semjuel, Sukob civilizacija, Podgorica, 1998. Harrison, R. J., Europe in Question, Theories of Regional International Integration, London, 1974. Hasling, J., The Audience, the Message, the Speaker, New York, 1976. Hegel, Filozoja povijesti, Zagreb, 1951. Hegel, Pravni i politiki spisi, Beograd, 1981. Hegel, G. V. F., Estetika, Beograd, 1970. Hegel, G. V. F., Istorija lozoje, Beograd, 1962. Hegel, G. W. F., Rani spisi, Sarajevo, 1982. Held, D., Modeli demokratije, Zagreb, 1990. Held, D., Democracy and the Global System, u: Held, D. (ed), Political Theory Today, Cambridge, 1991. Heler, Agnes, Svakodnevni ivot, Beograd, 1978. Henkin, L., Rights - American and Human, New York, Columbia Law Review, 404/1979. Hennis, Wilhelm, Meinungsforschung und reperasentative Demokratie, Tubingen, 1957. Hermet, G., Culture et democratie, Paris, 1993, str. 220. Hersch, Jean (ed.), Birthright of Man, Selection of Texts, Paris, 1969. Hitler, Adolf, Mein Kampf, Milano, 1938. Hjum, D., O mogunosti svoenja politike na nauku, Ljubljana, Delo, br. 2/1983. Hobbes, T., Levijatan, Beograd, 1961. Hobhouse, L., The Metaphysical Theory of the State, London, 1818. Honneth, A., Kampf um Anerkennung. Zur moralischen Grammatik sozialer Konikte, Frankfurt/M, 1992. Horkhajmer, Maks, Tradicionalna i kritika teorija, Beograd, 1976. Ibele, H. O., Political Science, New York, 1971. Ievi, Duan, Kuda ide nacija, Titograd, 1986. Ignjatovi, Borisav, Sudska retorika, Beograd, 1966. Igo, Viktor, Govor o slobodi tampe, Ljubljana, Delo, br. 5/1985. International Covernant on Civil and Political Right, u: Univerzalni dokumeni o ljudskim pravima, Beograd, 2001.
291

Janji, Duan, Renik nacionaliste, Beograd, 1988. Jaspers, Karl, Duhovna situacija vremena, Novi Sad, 1987. Jaspers, Karl, Filozoja, Sremski Karlovci, 1989. Kalanj, Rade, Globalizacija i postmodernost, Zagreb, 2004. Kant, Imanuel, Metazika udorea, Sarajevo, 1967. Kant, Imanuel, Um i sloboda, Beograd, 1974. Kant, Imanuel, Zasnivanje metazike morala, Beograd, 1981. Kaplan, B. H. (ed.), Social shange in the Capitalist World Economy, London, 1978. Kasirer, Ernst, Mit o dravi, Beograd, 1972. Kedourie, E., Nationalism, London, 1966. Kelsen, Hans, I Fondamenti della Democrazia, Bologna, 1966. Kelzen, Hans, Opta teorija drave i prava, Beograd, 1951. Kierkegard, Soren, Ili - ili, Sarajevo, 1979. Kissinger, H. A., Diplomacy, New York, 1994. Ki, Jano, Graenje nacije i iza toga, u: Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, Beograd, 2002. Kohn, Hans, The Twentieth Century, New York, 1949. Kolakovi Juraj, Historija politikih teorija, Sisak, 1969. Kolakovski, Leek, Idolatrija politike, Beograd, Knjievne novine, br. 756/1988. Komarov, M., Nacija, u, Filosfskaja enciklopedija, Moskva, 1976. Konfucije, Veliko uenje, Beograd, 1984. Kosik, Karel, Dijalektika krize, Beograd, 1983. Krause, K.- Knight W. A. (ed.), Society and the UN System - Changing Perspectives on Multilateralism, Tokyo, 1995. Lao Ce, Konfucije, uang Ce, Izabrani spisi, Beograd, 1983. Laphart, Arend, Democray in Plural Societes, New Haven, 1977. Lajphart, Arend, Modeli demokratije, Podgorica, 2003. Laski, Harold, Politika gramatika, Beograd, 1933. Lasky, H., Authority in the Modern State, London, 1968. Laswell, Harold, Power and Personality, New York, 1946. Laswell, H., Power and Society, New Haven, 1957. Lawrence, A. L., Governments and Parties in Continental Europe, Boston, 1986. Le Bon, Gistav, Psihologija gomila, Zagreb, 1989.
292

Lenjin, V. I., Dela, Beograd, 1973. Leonard, D., Elections in Britain Today, London, 1991. Leroti, Zvonko, Nacija, Zagreb, 1977. Lewis, Arthur, Politics in West Africa, London, 1965. Lipset, S. M., Political Man, The Social Bases of Politics, New York, 1960. Livingston, Arthur (ed.), The Ruling Class, London, 1939. Locke, John, Two Treatises of Government, Cambridge, 1970. Loski, N. O., Istorija ruske lozoje, Podgorica-Cetinje, 1955. Luard, E. (ed.), Basic Texts in International Relations, Basingstoke, 1992. Luki, D. Radomir, Istorija politikih i pravnih teorija, Beograd, 1973. Lukacs, G., Razaranje uma, Beograd, 1966. Machiaveli, Niccolo, Izabrano djelo, Zagreb, 1980. Magna charta libertatum, u: Milan Veovi (prir.), Zbirka dokumenata o ljudskim pravima i slobodama, Beograd, 1998. Makijaveli, N:, Vladalac, Beograd, 1964. Malet, Malkolm, Prirunik za novinare, Podgorica, 1995. Mandi, Tijana, Komunikologija, Beograd, 1995. Mannheim, Karl, Eseji o sociologiji kulture, Zagreb, 1979. Man, de Henri, Nationalisme et Socialisme, Paris-Bruxelles, 1932. Marabouto, Paul, Les parties politiques, les mouvements sociaux sous la IV Republique, Paris, 1948. Marks - Engels - Lenjin, Nacionalno pitanje, Sarajevo, 1975. Marks Karl, Govor na meunarodnom mitingu u Londonu, Marks - Engels - Lenjin, Izabrana djela, Zagreb, 1963. Marks, Karl, Graanski rat u Francuskoj, K. Marks - F. Engels, Izabrana djela, Beograd, 1949. Marks, Karl, Inauguralna adresa Meunarodnog radnikog udruenja, K. Marks - F. Engels, Izabrana dela, Beograd, 1949. Marks, Karl, Kapital, Beograd, 1958. Marks, Karl, Kritika Gotskog programa, Marks - Engels - Lenjin, Izabrana djela, Zagreb, 1963. Marks, Karl, Pisma Kugelmanu, Beograd, 1951. Marks, K.- Engels F., Manifest komunistike partije, Beograd, 1982.
293

Marks, K.- Engels F., Rani radovi, Zagreb, 1961. Marks, Karl, Predgovor za Prilog kritici politike ekonomije, K. Marks - F. Engels, Izabrana djela, Beograd, 1949. Marks, Karl, Prva skica za Graanski rat u Francuskoj, K. Marks - F. Engels, Pariska komuna, Beograd, 1971. Masnata, Albert, Nationalitet et Federalisme, Luisane, 1933. Massey, D., Space, Place and Gender, Cambridge, 1995. Mati, Milan, Demokratija, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Mati, Milan, Graanin, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Mati, Milan, Izbori, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Matulovi, M. (ur.), Ljudska prava, Rijeka, 1992. Meyer, Thomas, Transformacija politikoga, Zagreb, 2003. Michels, R., La Sociologia del Partito Politico nella Democrazia Moderna, Torino, 1966. Michels, Robert, Political Parties, A sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Parties, New York, 1962. Mil, D. S., O slobodi, Beograd, 1988. Mill, J. S., Considerations on Representative Government, Indianopolis, 1958. Mill, J. S., Three Essays, On Liberty, Representative Government, The Subjection of Women, London, 1975. Montesquieu, The Spirit of The Laws, Cambridge, 1989. Morin, Edgar, Kako izai iz XX stoljea, Zagreb, 1983. Musolini, B., O korporativnoj dravi, Beograd, 1937. Nariman, F. S., The Indian Constitution, An Experiment in Unity and Diversity, Washington, 1989. Neserejanc, V. S. (ur.), Istorija politieskih i pravovih uenii, Moskva, 1988. Neuman, Franz, Demokratska i autoritarna drava, Zagreb, 1974. Nie, Fridrih, Volja za mo, Beograd, 1972. Nietzshe, Fridrich, Tako je govorio Zaratustra, Zagreb, 1975. Nohlen, D., Izborno pravo i stranaki sustav, Zagreb, 1992. Nohlen, D., Veinski izbori i razmjerni izbori, Zagreb, 1990.
294

Paine, T., Prava ovjeka i drugi spisi, Zagreb, 1987. Palombara J - Weiner M., Political Parties and Political Development, Princenton, 1996. Parsons, L. H., Nekoliko teza o nacionalnom, internacionalnom i univerzalnom, Zagreb, Praxis, br. 4/1968. Paskal, B., Misli, Beograd, 1965. Pai, Najdan, Nacija i nacionalizam, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Pai, Najdan, Vlast, u: Politika enciklopedija, Beograd, 1975. Pavievi, Veselin, Izborni sistem i izbori u Crnoj Gori 1990-1996, Podgorica, 1997. Pearson, Lester, Democracy in World Politics, Princenton, 1955. Perelman, Chaim, Traite de largumentation, Bruxelles, 1976. Petrovi, Sreten, Retorika, Beograd, 1995. Pjehovijak, Marek, ta su ljudska prava?, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, Pritina, 1999. Platon, Drava, Beograd, 1957. Platon, Zakoni, Beograd, 1971. Podunavac, Milan, Politiki proces, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993. Polin, Raymond, Etnique et Politique, Paris, 1968. Politika enciklopedija, Beograd, 1975. Pomper, G. M., Voters, Elections and Parties, Oxford, 1988. Popovi, Milan, Globalna praina, Podgorica, 2004. Popovi, Milan, Ritam sveta, Podgorica, 1995. Povelja Ujedinjenih nacija, u: eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.), Ljudska prava - meunarodni dokumenti, Podgorica, 2003. Powell, G. B., Contemporary Democracies (Participation, Stability and Violence), Harvard University Press, 1982. Prelot, Marcel, Politike institucije, Zagreb, 2002. Prelot, Marcel, Sociologie politique, Paris, 1973. Radonji, Radovan, Politike i pravne teorije, Podgorica, 2002. Rasel ,B., Istorija zapadne lozoje, Beograd, 1962. Rawls, J., A Theory of Justice, Cambridge, 1971. Risman, Dejvid, Usamljena gomila, Beograd, 1965.
295

Robertson, A. H.- Merrilis J. G., Human Right in Europe, A Study of the European Convention on Human Rights, Manchester, 1993. Rocco, Alfredo, Scritti e discorsi politici, Milano, 1938. Rosenberg, A., Der Mythus des 20 Jahrhunderts, Munchen, 1939. Ross, R., Election and Electors, London, 1955. Rousseau, D., Les Droits de la homme de la troisieme generation, Paris, 1988. Rousseau, Drutveni ugovor, Beograd, 1949. Rousseau, J. J., On the Social Contract, with Geneva Manuscript and Political Economy, New York, 1978. Rowar, D. C., The Ombudsman, Citizens Defender, London, 1968. Ruso, . ., Emil, Valjevo-Beograd, 1989. Ruso, . ., O poreklu i osnovama nejednakosti meu ljudima, Beograd, 1949. Sartori, ovani, Demokratija ta je to?, Podgorica, 2001. Sartori, Giovanni, Parties and Party Systems, A Framework for Analysis, Cambridge, 1976. Schattscheider, E. E., Party Goverrnment, New York, 1942. Schmitt, Carl, Versassungslehre, Berlin, 1954. Schumpeter, J. A., Capitalism, Socialism and Democracy, New York, 1947. Schwartzenberg, R. G., Sociologie politique, Paris, 1971. Sealey, Raphael, A History of the Greek City States ca. 700-338 B.C, Berkeley, Univ. of Calif. Press, 1976. Siorian, M. E., Istorija i utopija, aak, 1987. Smith, D. A., Theories of Nationalism, New York, 1972. Spai-Varka ,S. - Kuko, M. - Bai, S., Obrazovanje za ljudska prava i demokraciju, Interdisciplinarni rjenik, Zagreb, 2001. Spinoza, Teoloko-politiki traktat, Beograd, 1957. Spektorski, E. V., Istorija socijalne lozoje, Beograd-Podgorica, 1997. Spence, Geery, Raspravom do pobede, Beograd, 1996. Spinoza, B., Etika, Beograd, 1959. Staljin, J. V., Pitanja lenjinizma, Beograd, 1946. Staljin, J. V., Soinenia, Moskva, 1949. Stanovi, Vojislav, Veina, u: Enciklopedija politike kulture, Beograd, 1993.
296

Stefani, de Paolo, Uvod u univerzalni sistem zatite ljudskih prava, u: itanka ljudskih prava, Sarajevo, 2001. Stiglitz, J. E., Globalisation and its Discontents, London-New York, 2002. ajnin, M. - Rosas A., Kategorije i korisnici ljudskih prava, u: Uvod u meunarodnu zatitu ljudskih prava, Pritina, 1999. njader, Herbert, Istorija amerike lozoje, Cetinje, 1971. openhauer, Artur, Eristika dijalektika, Novi Sad, 1997. traus, Leo, O javnom dobru, Ljubljana, Delo, br. 2/1983. unji, uro, Cvetovi i tla, Beograd, 1982. unji, uro, Ribari ljudskih dua, Beograd, 1976. Tadi, Boidar, Sociologija politike, Podgorica, 1996. Thatcher, M., The Downing Street Years, London, 1993. Therborn, G., The Rule of Capital and the Rise of Democracy, New Left Review, 103/1997. The World Almanac and Book of Facts 2002, New York, 2002. Tokvil, A., O demokratiji u Americi, Titograd, 1990. Ustav atenski, Zagreb, 1948. Vajdenfeld,Verner, Istorijski pregled evropskog ujedinjenja, u: Evropa od A do , Prirunik za evropsku integraciju, Beograd, 2003. Vajl, Erik, Politika lozoja, Beograd, 1982. Valentini, Francesco, Moderna politika misao, Zagreb, 1982. Vlahovi, Petar, Shvatanje pojmova etnos-narod-nacija u etnologiji, Beograd, Gledita, br. 1-2/1983. Vasovi, Vuina, Problemi denisanja i modeliranja demokratije, u: Demokratija, vaspitanje, linosti, Beograd, 1997. Vasovi, V.- Goati V., Izbori i izborni sistemi, Beograd, 1993. Veber Maks, Privreda i drutvo, Beograd, 1976. Velika enciklopedija aforizama, Zagreb, 1977. Vico, Gianbattista, Naela nove znanosti, Zagreb, 1982. Vodineli-Raki Vesna, Prava tree generacije, Zagreb, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, br. 5-6/ 1989. Vuini, Neboja, Osnovi ljudskih prava i sloboda, Podgorica, 2001. Vukadinovi, Radovan, Politika i diplomacija, Zagreb, 2004. Wallace, W., The Dynamics of European Integration, London, 1991.
297

Wallerstein, Immanuel, Kapitalizam - istorijski sistem, Titograd, 1990. Wallerstein, Immanuel, Utopistics - Or Historical Choises of the Twenty-First Century, New York, 1998. Weil, Eric, Logique de la Philosophie, Paris, 1967. Williams, R., American Society, New York, 1960. Woltmann, L., Politische Antropologie, Leipzig, 1903. Zakon o pravima (Bill of Rights), u: eljko Tomovi - Dr edomir Bogievi (prir.), Ljudska prava - meunarodni dokumenti, Podgorica, 2002. Zavrni dokument Konferencije komunistikih i radnikih partija Evrope, Beograd, Jugoslovenski pregled, br. 6/1976. Zeigler, J., Les noveaux maitres du monde et ceux qui leur resistent, Paris, 2002. Zupani, M. Botjan, Pravna drava i njena oblast, Ljubljana, Teorija in praksa, br. 5-6/1995.

298

SUMMARY
This book is intended for the students and young intellectuals. Its aim is to serve as a manual for acquiring adequate theoretical knowledge on democracy; that is for acquaintance with the principles and contents of implementing the idea of democracy in various areas of social life. In accordance with the principle of education the book has two attributes. One attribute is that the biggest part of its content is given in a form of scientically and theoretically based categorical-conceptual guide for understanding the subject matter. Second attribute relates to the endeavor to alleviate as much as possible positivism that inevitably follows each categorical-conceptual presentation. In other words, the book does not only deal with the dilemma what to do with the democracy, in the meaning of how to apply it, but also with a dilemma what the democracy is. The aim of the book is to provide two types of information about democracy. First type of information relates to general theoretical and practical moments and elements important for better understanding of old and new dilemmas concerning essence and meaning of democracy, its contents and forms, values and possibilities, as well as difculties and temptations that follow its development. Second type of information is dedicated to concrete forms and contents of social organization and action that constitute democracy and determinate its development, and whose character depends greatly from quantity and quality of democratic within them. The book does not only speak about democracy in its full meaning. The rst chapter of the book has been directly dedicated to this issue. Other chapters, total of ten, are dedicated to the issue how and why is democracy constituted, in what important aspects and contents of social life it is demonstrated and veried, what are its limits and how
299

and to what extent does it correspond to current trends of national and global character. In that respect, concretely treated areas are: 300 - democracy and power, with the aim to demonstrate that the main part of what democracy is and how it is, by denition and in reality, is related to the power and its functioning, that is to the constituting of the system of power and ruling and control of the same, in line with democratic principles; - the principle of majority in democratic decision making, with the aim to demonstrate that the principle of majority, as well as election principle and the principle of ruling implies much more relations and interactions from what could be assumed based on the theses that imply on one side that this is the only right way of making righteous decisions, and on the other side that this is a mere tyranny of numbers that gives advantage to the quantity, and devaluates the quality; - political parties in democratic process, with aim to demonstrate how and why those as a product of democratic process and indicator of the degree of its development, may be and already are not only an important factor of overall political structure of the society, but also its sacrosanct moderator; - elections and democratic process, with the aim to demonstrate that elections are not a mere ritual, and formally repeat in specic time periods, but a process and an act of achieving two presuppositions of utmost importance for democracy: not to have anyone come to power by chance and that nobody can decide by himself that he is the best; - democracy and civil society, with the aim to demonstrate that mutual relation of those two entities is not the same as mare complementation and enhancement of the rst by the second, nor does it imply their incontrovertible congruence despite of the fact that the idea of civil society does not imply anything other and different from what is considered to be the essential value of democracy; - human rights and democracy, with the aim to demonstrate that promotion, respect and connection of human rights and freedoms is directly related to basic principals and postulates of democratic society and that the society where basic human right and freedoms are not respected cannot be a democratic society;
300

- national and democratic, with the aim to demonstrate on one side that national, although it long since does not represent terra incognita, is not an area where one cannot astray and lose democratic compass, and on other side that democratic does not exclude but necessitates resolution of national; - globalization and democracy, with the aim to demonstrate that democracy is absolutely developing on one side, in national framework, where it functions as a system of authentic and autonomous institutions and relations, and on the other side in international framework, where it develops as a system of institutions and relations between states, and as Hermet would say appears as a process of mundane scale; - democracy and verbal communication, with the aim to demonstrate that good communication skill (in dialogue, debate, during negotiations) is at the same time presumption and manifestation of mutual understanding and respect of people and positive way in a pursuit of mutual, democratic solutions. Structured in this manner, the book enables on one side somewhat more profound, realistic and critical reception of democracy and its logistics than a conventional one, and on the other side easier identication of the manner in which forms and contents of democracy correspond to its essence.

301

302

Sadraj
Uvodne napomene ..........................................................................5 Demokratija................................................................................... 11 Demokratija i vlast ........................................................................33 Veinsko pravilo u demokratskom odluivanju ............................59 Demokratska funkcija izbora ........................................................81 Politike partije u demokratskom procesu ..................................105 Graanin kao subjekt demokratskog...........................................129 Civilno drutvo i demokratija .....................................................151 Demokratija i ljudska prava ........................................................173 Nacionalno i demokratsko ..........................................................197 Globalizacija ...............................................................................223 anrovi govorne komunikacije ...................................................251 Registar imena ............................................................................279 Literatura .....................................................................................287 Summary .....................................................................................299

303

304

AUTOR
Radovan Radonji roen je 13. XII 1936. Zavrio Viu pedagoku kolu i Fakultet politikih nauka. Magistrirao (1969) i doktorirao (1973) na Fakultetu politikih nauka u Beogradu. Redovni profesor univerziteta. Redovni lan Dukljanske akademije nauka i umjetnosti. Bio je dekan Pravnog fakulteta u Podgorici i Kulturolokog fakulteta na Cetinju, ef Katedre za socioloke nauke i rukovodilac poslijediplomskih studija na Pravnom fakultetu, profesor na Muzikoj akademiji, Fakultetu dramskih i Fakultetu likovnih umjetnosti. Profesor je na poslijediplomskim studijama na Pravnom fakultetu u Podgorici i Centru za meunarodne studije Univerziteta Crne Gore. Gostujui profesor na fakultetima politikih nauka u Beogradu i Zagrebu. Voditelj je kole demokratije pri Centru za graansko obrazovanje od njenog osnivanja. Autor 33 knjige, meu kojima tri univerzitetska udbenika. Koautor dvije knjige i prireiva pet knjiga. Objavio veliki broj strunih i naunih radova. Poznatije knjige: Sukob KPJ sa Kominformom (Zagreb 1975 - prvo izdanje, Zagreb 1976 - drugo izdanje, Zagreb 1979 - tree izdanje). Putevi socijalizma (Beograd, 1976). Konikti i KPJ me Kominform (Pristhine, 1976). Jugoslovenski komunisti i Kominform (Beograd, 1980). O nacionalnom pitanju (Titograd, 1980). Ogledi o marksizmu (Titograd, 1980). Borba SKJ za nove odnose u radnikom pokretu (Beograd, 1984). Izgubljena orijentacija (Beograd, 1985). Politiki eseji (Titograd, 1986). Neostaljinizam (Novi Sad, 1988). Ostrovi i kamenolomi (Skoplje, 1989). Politike i pravne teorije (Cetinje 1992 - prvo izdanje, Podgorica 1996 - drugo izdanje, Podgorica 2002 - tree izdanje). Aporije socijalizma (Podgorica, 1996). Tranzicije (Podgorica, 1998). Govornitvo (Podgorica, 1999). Crnogorska enigma (Podgorica, 2002). Pravno govornitvo (Zagreb, 2004). Dobitnik nagrade Osloboenja Cetinja (1973), nagrade Osloboenja Titograda (1980) i Trinaestojulske nagrade Crne Gore (1975).
305

CIP - , 321.7 (075.8) , Demokratija / Radovan Radonji ; [prevod Maja Mugoa]. - Podgorica : Centar za graansko obrazovanje, 2004 (Podgorica : 3M Makarije). 304 str. ; 20 cm Tira 500. - Autor: str. 304. - Bibliograja: str. 287-299. - Summary. a) - COBIS.CG-ID 8111888
306