Determination of Bearing Capacity with Cone Penetration Test

A kn ZOCAK Assist.Prof.Dr. Sakarya University Sakarya, Turkey

Akn NALP Prof.Dr. Istanbul Kltr University stanbul, Turkey

Ersin AREL Assist.Prof.Dr. Sakarya University Sakarya, Turkey

ABSTRACT
The conventional approach to the design of shallow foundations is to use the results of undrained soil parameters obtained from the triaxial test. Sample disturbance however causes serious reductions to those parameters with the result that ultimate bearing capacities calculated with these values are significantly underestimated. In situ testing can produce improved parameters. The cone penetration test is a convenient and rapid method to obtain the parameters. Extensive testing in the quake-stricken city of Adapazar has shown that the ultimate bearing capacities measured in the soft soils of the city can be four times higher than the calculated values. It is clear that the use of CPTU would result in economical solutions.

206

Koni Penetrasyon Deneyi le Yzeysel Temel Ta ma Gcnn Belirlenmesi

A kn ZOCAK Yrd.Do.Dr. Sakarya niversitesi Sakarya, Trkiye Akn NALP Prof.Dr. stanbul Kltr niversitesi stanbul, Trkiye Ersin AREL Yrd.Do.Dr. Sakarya niversitesi Sakarya, Trkiye

ZET
Yzeysel temellerin ta ma gc genelikle ta ma gc teorilerinin yardmyla hesaplanr. Bu yntemlerin kullanlmasyla elde edilen sonularn gere e yaknl laboratuvar deney sonularnn do rulu u ve olu turulan modellemenin gerekili i ile ilgilidir. Bugne kadar edinilen deneyim bu iki ko ulun trl nedenlerle tam yerine getirilemedi ini ve hesaplanan de erle temelin gerek ta ma gc arasnda ciddi farklar belirdi ini gstermi tir. Bu nedenle, laboratuvar deneylerinden elde edilmi parametreler yannda, ta ma gcnn yerinde yaplan deney sonular ile kontrol ve teyidi gerekmektedir. Bunun yaplmad durumlarda mhendisin gvenli tarafta kalma amacyla tm hesaplamalar de ersiz klacak denli a r byk global gvenlik saylar semesi sonucu belirmektedir (nalp ve Sert, 2006). Bu al mada yzeysel temellerin son ta ma gcnn koni penetrasyon testi (CPTU) verileri ile hesaplanma yntemleri zerinde durulmaktadr. Sakarya niversitesi Geoteknik Ana Bilim Dalnca 1999 depreminden sonra Adapazar kent merkezinde yrtlm 1500den fazla sondaj ve 300n zerinde noktada yaplm CPTU al malarndan seilen on noktada u direnci okumalar yardmyla hesaplanan temel ta ma gc de erlerinin klasik teorilerle hesaplanan de erlerle ne denli uyumlu oldu u ortaya karlmaya al lm tr.

AMA
Trkiyede zemin incelemelerinde en ok ba vurulan sondaj uygulamas srasnda numunelerin arazide UD tp iine alnmas, ta nmas, laboratuvarda tpten kartlmas ve denenmesi a amalarnda maruz kald farkl gerilme izi ve rselenme etkisi llen zemin parametrelerinin gerek de erlerinden ok farkl bulunmasna yol amaktadr. Bunun yannda

207

sondajn zelli i nedeniyle zemin profili boyunca davran n etkileyecek, ince tabakalarn belirlenmesi her zaman mmkn olamamaktadr. Bu sebepler son yllarda teknolojinin de geli mesiyle arazi deneylerine e ilimin artmas sonucunu getirmi tir. Sundu u verilerle zemin davran nn birok ynden incelenmesine imkan veren koni penetrasyon deneyi (CPT) bunlar arasnda en nemlilerinden biridir. Bu al mada CPT deney verileri kullanlarak hesaplanan yzeysel temel ta ma gcnn klasik ta ma gc teorileriyle hesaplanan de erlerle kar la trlmas amalanm tr.

KON PENETRASYON DENEY (CPT)

Koni Penetrasyon Deneyi (CPT: Cone Penetration Test) zemin zelliklerini yerinde belirlemek iin sklkla kullanlan etkili bir arazi deneyidir. 1920li yllarda Hollandada kumlarda uygulanmaya ba layan yntemin al ma prensibi, a a ya do ru itilen ucu koni eklindeki bir sondaya zeminin gsterdi i direncin belirlenmesi eklindedir. Gnmzde, u direnci ve evre srtnmesinin yannda bo luk suyu basnlarn (CPTU) ve kayma dalgas hzlarn lebilen sistemler (SCPTU) geli tirilmi tir. Koni penetrasyon deneyi, zellikle yumu ak/gev ek ince daneli zeminlerden akl boyutundaki iri daneli zeminlere kadar kesit boyunca kar la lan zemin tabakalarnda zemin zelliklerinin rselenme olmakszn yerinde belirlenmesi amacyla kullanlmaktadr. Deneyin temel amac zemin profilinin tanmlanmas, zemin tabakalarnn geoteknik zelliklerinin ve tasarma ynelik parametrelerin lm sonularndan belirlenmesidir. CPT deneyinde, kesit alan 10 cm2, konik u as 60 olan silindir eklinde bir sonda 20 mm/s sabit hzla zemine itilmektedir. Bu i lem esnasnda koni ucunda olu an diren (qc), silindirik gmlekte olu an srtnme direnci (fs) ve konik ucun farkl ksmlarnda penetrasyon srasnda meydana gelen bo luk suyu basnlar elektronik olarak llerek zemin kesiti ve zemin snflar elde edilmektedir. Ayrca istenilen derinliklerde penetrasyon durduruldu unda bo luk suyu basnlarnn snmlenmesi izlenerek zeminin geirimlilik zellikleri hakknda bilgi edinilebilmekte, ayn zamanda statik bo luk suyu basnlar da belirlenebilmektedir. Son yllarda geli tirilen kablosuz (akustik) CPT sisteminde, llen de erler bir mikroi lemci tarafndan ses sinyaline evrilerek yzeye yollanmaktadr. Bu sinyal sondann ba land mikrofon tarafndan alglanarak ara ba lants yaplm veri toplaycya aktarlmaktadr ( ekil 1). Veri toplaycda ayrca sinyallerin gnderildi i derinli in kayd da yaplmaktadr.

208

ekil 1. Kablosuz CPT sistemi

CPT VER LER

LE TA IMA GC HESABI

Koni penetrasyon deneyi (CPT) sundu u olanaklar nedeniyle zemin zelliklerinin, dolays ile ta ma gcnn lm iin en uygun deney olarak nitelendirilebilir. Deney lm prensipleri itibaryla kazklarn projelendirilmesi iin daha uygun bir grnm arz etse de yzeysel temellerin ta ma gc de erinin belirlenmesi ynnde de gerekli verileri sa lamaktadr. Genel uygulama iin CPT deneyinden elde edilen u direnci okumalar kullanlarak son ta ma gc

qd = qc (

D B ) 1+ f C1 B

R kqc +

(1)

209

ba ntsndan bulunabilir. Burada C1=12.2 m, Rk=0.12, u direnlerinin ortalamas olarak alnmaldr.

ise hesaplama derinli inde etkiyen

toplam gerilme de eridir. Formldeki qc temel altndan en az B derinli e kadar llm koni

Temel biimleri gznne alnd nda nerilen ba ntlar kumlarda erit temel kare temel

q d = 28 0.0052(300 q c )1.5 q d = 48 0.009(300 qc)1.5

(2) (3)

ince daneli zeminlerde ise erit temel q d = 2 + 0.28q c kare temel

q d = 5 + 0.34q c

(4) (5)

olarak verilmi tir(Bowles, 1996). Buradaki birimler kgf/cm2 olarak alnmaldr. CPT ve CPTU deney sonularn kullanarak killerde ta ma gc hesaplamas kumlara oranla daha gtr. Bunun nedeni, okumalarn kilin a r konsolidasyon oran(OCR), plastisitesi (IP) ve bunlara ba l olarak da sonday itme srasnda olu an bo luk suyu basnlarndan(u2) etkilenmesidir. Kanada temel artnamesinde tekil temeller iin ekil 2deki basit ba nt verilmi tir.

Burada temel gmme derinli i ve temel boyutu gznne alnmaktadr. CPT verilerinden u direnci ortalama sonularn (qc) kullanarak hesaplanan drenajsz kayma direnci
(qc Nk
0)

Su =

(6)

biiminde verilmektedir. Bu de eri kullanarak ta ma gc rne in Skempton ba nts

qd = cu N cS

(7)

ile de hesaplanabilir. Nk, 11-19 arasnda de i en koni faktr olarak tanmlanm olup Trkiyede tipik de eri 17 olarak alnabilir. Adapazar yumu ak/gen zeminlerinde bu de er 7-29 arasnda belirmi , tam gvenilir olmad sonucuna varlm tr.

210

ekil 2. Koni Penetrasyon (CPT) De erlerinin Kullanm ile Ta ma Gc Hesab Deniz dibine oturtulacak kule ayaklar gibi daha nemli problemlerde srekli CPTU lmleri gerekir. Bu durumda u direnci qcnin bo luk suyu basnc etkileri iin qtye
q t = q c + (1 a )u 2

(8)

biiminde dn trlmesi gerekle irilmelidir. Burada koni kesit oran a 0.86, u2 ise koni omuzunda okunan standard bo luk suyu basncdr. Buradan

Su =

(qt N kt

(9)

olarak hesaplanr. Koni faktr Nkt ekil 3ten okunabilmektedir. Bu yakla m Y.A.S.S.nin bulundu u NL ve hafif/orta derecede a r konsolide killerde geerlidir. Bo luk suyu basnc katsaysnn sfr ve negatif oldu u a r derecede a r konsolide killerde kullanlmamaldr.

211

ekil 3. Koni in Ta ma Gc Katsays (Koni Faktr) Nkt Bu deney sonularn kullanarak efektif gerilme de erleri ile de hesaplama yapmak mmkndr.Bu durumda denklem
' 0

qt

= Nm (

+ )

(10)

biimini alr. Bu ba ntda de i kenler

Nm =

Nq 1 1 + N u Bq
u (qt
0)

(11)

Bq =

(12)

N u = 6 tan ?(1 tan ?)

?

(13)

N q = tan 2 (45 +

)e (

2 ) tan

(14)

212

eklinde verilmekte olup ilgili tablolardan alnabilecek asn temsil etmekte,

yap ma gerilmesini,

plastikle me

u ise koni srtnda beliren fazla bo luk suyu basncn

gstermektedir(nalp ve Sert, 2006).

HESAPLAMALAR
Yzeysel temellerin ta ma gc de erlerini hem geleneksel teoriler yardmyla hem de CPT verileri yardmyla belirlemek iin Adapazar kent merkezinde 1999 Marmara depreminden sonra yaplan 1500n zerindeki sondaj ve 300n zerindeki CPT noktas verilerinden seilen, sondaj ve sondalamann birlikte yapld 10 ayr blgede hesap yaplm tr. Bu hesaplamalarda sondajdan laboratuvara gelen rselenmemi numuneler zerinde yaplm olan eksenli deney (UU) sonular ile CPT deneylerinde derinlik boyunca srekli lm yaplan u direnci de erleri kullanlm tr. Klasik teorilere gre yaplan hesaplamalarda Skempton ve Terzaghi yntemleri kullanlm , eldeki UU deney verilerinin bulundu u seviyelere gre seilen gmme derinli i ve seilen temel geni likleri iin erit ve kare temel durumlarna gre ayr ayr hesap yaplm tr. Ayrca, Terzaghi yntemine gre yaplan hesaplarda yer alt su seviyesi iin dzeltme uygulanm tr. CPT verileri yardmyla yaplan hesaplamalarda ncelikle temel gmme derinli i altndaki temel geni li i bykl nce alnan derinlik boyunca koni u direnci de erlerinin ortalamalar hesaplanm , ta ma gc hesab yukarda detaylar verilen genel, erit ve kare temel durumlar iin ayr ayr hesaplanm tr. Tm bu sonular izelge 1de sondaj numunelerinin TS1500/2000e gre snflama sonular ile birlikte verilmektedir. izelge 1. Terzaghi ve CPT verilerine gre hesaplanan temel ta ma gc de erleri
Sondaj /CPT no STYG01 / CTYG01 STYG03 / CTYG03 STYG04 / CTYG04 STYG07 / CTYG07 STSR08 / Df m 1.5 3.2 2.4 2.5 2.5 B m 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 Snf TS 1500 ML CI CL / ML CI CH c kPa 29 39 32 36 55 YA SS m 1.10 1.30 1.00 1.70 2.20 qc-ort kPa 864 1440 1140 729 2160 qd (kPa) Skempton erit kare 177 265 205 234 358 212 320 250 284 435 qd ( kPa) Terzaghi erit kare 190 263 210 243 356 239 329 265 305 450 qd kPa CPT gen erit kare 248 614 411 269 797 442 603 519 404 805 794 990 888 748 1234

213

CTSR08 STTE09 / CTTE09 STKO16 / CTKO16 STTZ21 / CTTZ21 STHO23 / CTHO23 STOZ42 / CTOZ42

2.0 2.0 2.5 2.5 2.8

2.0 2.5 2.5 2.0 2.5

CL SPSM/SP CH MI CH

41 53 29 40

28 -

2.00 2.50 2.50 1.55 1.40

1560 6775 693 896 438

258 334 189 254

312 403 229 310

270 846 347 201 266

340 805 438 251 334

511 2499 284 330 190

637 975 394 451 323

1030 1642 736 805 649

izelge 1e bakld nda CPT verileriyle hesaplanan yzeysel temel ta ma gc de erlerinin klasik teorilere uyarnca hesaplanan de erlere gre 3 kata yakla an oranlarda daha yksek oldu u grlmektedir. Elde edilen sonularn stun grafik halinde sunuldu u ekil 4te de CPT verileriyle hesaplanan de erlerin bykl grlmekte, beklendi i zere kare temel ta ma gc de erlerinin en byk de erleri ald dikkat ekmektedir. Ortaya kan bu durumun sebeplerinden biri, zellikle sondajdan laboratuvara gelen rselenmemi olarak tabir edilen numunelerin gsterilecek her trl zene ra men, sondaj esnasnda UD tpe alma, ta ma, laboratuvarda deneye hazrlama ve deneme a amalarnda maruz kald , do al durumdaki halinden olduka uzak gerilme izleri nedeniyle aslnda belli oranda rselenmeye maruz kalmas ve llen kayma direnci parametrelerinin gerekten d k kmasdr. Bu nedenle, gidderek daha fazla nem ve yer verilen arazi deneyleri arasnda CPT deneyi hem hz hem de srekli veri alma zelli i nedeniyle ne kmaktadr. CPT deneyinin temel ta ma gc hesabndaki avantajlarndan en nemlisi de temel altndaki derinlik boyunca uzanan zemin tabakalarnn zelliklerinin her iki santimetrede bir llmesinin birka noktada yaplabilecek laboratuvar dayanm deneylerine olan stnl dr.

2500 Skempton erit 2000 Skempton Kare T erzaghi erit T erzaghi Kare 1000 500 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Arazi Nokta No CPT Genel CPT erit CPT Kare

qd (kPa)

1500

ekil 4. Klasik Teorilerle ve CPT Verileriyle Hesaplanan Ta ma Gc De erleri

214

SONULAR
Bu al mada Adapazar kent merkezinde sondaj ve sondalama al malarnn birlikte yaplm oldu u on noktada drenajsz eksenli deney sonular ve Skempton ve Terzaghi yntemleriyle hesaplanan yzeysel temel ta ma gc de erlerinin, ayn noktaya ait CPT verilerinin kullanlmasyla hesaplanan de erler ile kar la trlmas yaplm tr. CPT verilerini kullanan yntemler ile bulunan de erlerin klasik teoriler ile bulunan de erlerden 3 kata varan oranlarda byk oldu u dikkat ekmi tir. Bu durum klasik teorilerle yaplan hesaplamalarn gere i tam yanstmad ve ekonomik olmad gr n kuvvetlendirmekte, uygulamas ve analizi sondaj ve laboratuvar al masna gre kyaslanamayacak oranda hzl, ayn zamanda da gvenli olan CPT deneyinin temel ta ma gc hesaplamalarnda da in aat mhendisine nemli derecede yardmc olabilece ini gstermektedir. Bu gr zellikle kil parametrelerinin d k oldu u alanlarda nem kazanmakta, konuya yabanc olan mhendislerce kazk uygulamas veya zemin iyile tirmesi nerilen birok durumda bu pahal zmlerin hi de gerekli olmad sylenebilmektedir.

TE EKKR
Yazarlar bu al mann gerekle mesinde 104M387 nolu proje kapsamnda destek veren TB TAKa te ekkr ederler.

KAYNAKLAR
Bowles, J.E., 1996. Foundation Analysis and Design, 5th Edition, McGraw Hill Co., New York. Lunne, T, Robertson, P.K., and Powell, J.J.M., 1997. Cone Penetration Testing In Geotechnical Engineering, Blackie Academic & Professional. nalp, A., Sert, S., 2006. Geoteknik Bilgisi-III:Bina Temelleri, Birsen Yaynevi, stanbul, 375 sayfa. zocak, A., Sert, S., nalp, A., 2006. Zemin ncelemelerine a da Yakla m : GAP V. Mhendislik Kongresi, anlurfa, Trkiye. Terzaghi, K., 1948. Therotical Soil Mechanics, J.Wiley&Sons, New York.

215