itdergisi/d

mhendislik
Cilt:6, Say:3, 35-48
Haziran 2007

Betonarme yap sistemlerinin dorusal olmayan hesab iin

bir artmsal analiz yntemi

Gnhan AKSOYLU*, Erkan ZER

T Fen Bilimleri Enstits, Yap Mhendislii Program, 34469, Ayazaa, stanbul

zet

Bu almada, betonarme uzay ubuk sistemlerin d ykler altndaki dorusal olmayan davranla-
rnn incelenmesi, tama kapasitelerinin bulunmas ve deprem performanslarnn belirlenmesi
amacyla bir artmsal analiz yntemi gelitirilmitir. Yntemde betonarmenin dorusal olmayan
davran ve geometri deiimlerinin denge denklemlerine etkisi gznne alnmaktadr. Gelitiri-
len artmsal analiz ynteminde, dorusal olmayan ekildeitirmelerin plastik kesit ad verilen ve
snrl plastik ekildeitirme kapasitesine sahip olan belirli kesitlerde topland, bunlarn dnda-
ki blgelerde sistemin dorusal-elastik davrand gznnde tutulmaktadr. Bylece, basit eilme
etkisindeki sistemlere uygulanmakta olan plastik mafsal hipotezi, bileik i kuvvet durumunu da
kapsayacak ekilde genelletirilmi olmaktadr. Ayrca, plastik kesitlerdeki rijit-plastik davran
modeli, pekleme ve geveme (ani dayanm kayb) etkilerini ierecek ekilde geniletilmitir. Do-
rusal olmayan analizde, dey iletme yklerinin bu ykler iin ngrlen bir yk katsays ile ar-
pmndan oluan belirli deerleri altnda, aralarndaki oran sabit kalacak ekilde deien yatay
yklere gre hesap yaplmaktadr. Uygulanan yntemde, her plastik kesitin oluumundan sonra o
kesitteki plastik ekildeitirmeleri ifade eden plastik ekildeitirme parametresinin yeni bir bilin-
meyen olarak alnmas ve kesitteki i kuvvet durumunun deiimi ile plastik ekildeitirme para-
metresi arasndaki banty ifade eden yeni bir denklemin denklem takmna ilave edilmesi ng-
rlmtr. nerilen yntemin pratik uygulamalar iin bilgisayar programlar hazrlanmtr. Bu
bilgisayar programlarndan yararlanarak, betonarme yap sistemlerinin malzeme ve geometri dei-
imleri bakmndan dorusal olmayan analizi etkin bir ekilde yaplabilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Dorusal olmayan analiz, deprem performans, artmsal analiz, pekleen ideal
elasto-plastik, gevemeli ideal elasto-plastik.

*
Yazmalarn yaplaca yazar: Gnhan AKSOYLU. gaksoylu@ins.itu.edu.tr; Tel: (212) 285 38 46.
Bu makale, birinci yazar tarafndan T Fen Bilimleri Enstits, Yap Mhendislii Programnda tamamlanm olan
"Betonarme yap sistemlerinde pekleme etkisini gznne alan bir dorusal olmayan artmsal analiz yntemi" adl
doktora tezinden hazrlanmtr. Makale metni 13.06.2006 tarihinde dergiye ulam, 17.07.2006 tarihinde basm karar
alnmtr. Makale ile ilgili tartmalar 30.04.2008 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.
 G. Aksoylu, E. zer
An incremental method for non-linear
static analysis of reinforced concrete
structures
Extended abstract
The use of elastic-plastic analysis and design
methods, which consider the non-linear behavior of
reinforced concrete as well as the non-linearity
caused by geometrical changes, may result in both
more realistic and more economical solutions for
reinforced concrete structures. Furthermore, by the
use of these methods, the earthquake performance of
existing reinforced concrete structures can also be
evaluated.
In this study, an incremental method is developed for
the analysis of materially and geometrically nonlin-
ear reinforced concrete structures subjected to fac-
tored constant gravity loads and proportionally in-
creasing lateral loads. The classical plastic hinge
concept, applicable to the case of simple bending, is
extended to cover the case of combined biaxial
bending. Also, strain-hardening and strain-softening
behaviors are considered.
The investigation covers the actual internal force-
deformation relationships, the yield conditions and
the piecewise linear idealization of non-linear be-
havior of R/C structural elements. The non-linear
behavior models for reinforced concrete and the
idealized models used in this study are explained in
detail. This investigation is based on three basic as-
sumptions made for reinforced concrete, such as
a- plane sections remain plane after bending,
b- full bond exists between concrete and reinforc-
ing steel,
c- tensile strength of concrete is negligible after
cracking.
In the incremental analysis method developed
herein, the structure is analyzed under factored
constant gravity loads and monotonically increasing
lateral loads. At the end of the analysis, the lateral
load-lateral displacement relationship (capacity
curve) is determined under factored gravity loads.
When the gravity loads are known, the member axial
forces can be easily estimated through the
equilibrium equations. Thus, the second-order
effects are linearized by calculating the elements of
stiffness and loading matrices for the estimated
constant axial forces.
36
In this method, the structure is analyzed for
successive lateral load increments. At the end of
each load increment, the state of internal forces at a
certain critical section reaches the limit state
defined by the yield condition, i.e. a plastic section
forms. Since the yield vector is assumed to be nor-
mal to the yield surface, the plastic deformation
components may be represented by a single plastic
deformation parameter which is introduced as a new
unknown for the next load increment. Thus, an
equation is added to the system of equations to
express the relationship between the change of the
state of internal forces and the plastic deformations
developed in the last formed plastic section. This
equation is linear, because the yield and ultimate
capacity surfaces are idealized as composed of
planes.
Since the system of linear equations corresponding
to the previous load increment has already been
solved, the solution for the current load increment is
obtained through the elimination of the new
unknown.
In this study, two computer programs
a- MKAPA
b- IMNOSA
have been developed and coded in Fortran
programming language.
For the numerical illustration of the method, the
non-linear behaviors of two reinforced concrete
structural systems are examined in detail. The rein-
forced concrete frames are analyzed by the second-
order, elastic-plastic theory under constant factored
gravity loads and monotonically increasing lateral
forces. The analyses are carried out by means of the
above computer programs. In each analysis, several
numerical results, such as
a- the second-order limit load (ultimate load
carrying capacity),
b- base shear versus lateral top displacement
diagram,
c- total number of plastic sections and the plastic
hinge pattern,
d- lateral load parameters for the first plastic
sections developed in beams and columns
are obtained.
Keywords: Non-linear static analysis, earthquake
performance, incremental analysis, strain-
hardening,strain-softening.
 Betonarme yap sistemlerinin dorusal olmayan analizi
Giri
Mevcut yap sistemlerinin deprem gvenlik ve
performanslarnn belirlenmesinde, ok kere ile-
ri analiz ve deerlendirme yntemlerine bavu-
rulmas gerekmektedir. Dorusal olmayan teori-
yi esas alan hesap ve boyutlandrma yntemle-
rindeki gelimelerden yararlanarak, yap sistem-
lerinin d etkiler altndaki gerek davranlar
daha yakndan izlenebilmekte ve zellikle yer-
deitirme ve ekildeitirmelere bal deprem
performansnn daha gereki olarak deerlendi-
rilmesi mmkn olmaktadr.
Dier taraftan, yeni ina edilecek olan binalar
daha rasyonel ve daha ekonomik olarak boyut-
landrmak iin, yap tayc sistemlerinin gide-
rek daha narin yaplabilmesi istei her geen
gn artmaktadr. Bunu salamak amacyla mal-
zemelerin orant snr stndeki tama kapasi-
telerini de gznne alan elastoplastik hesap
yntemlerinden yararlanlmas uygun olmakta-
dr. Ancak, narin yaplarda yerdeitirmeler
nem kazanmakta ve geometri deiimlerinin
denge denklemlerine etkisinin de hesaba katl-
mas gerekmektedir. Bunun sonucu olarak, ge-
rek malzeme, gerekse geometri deiimleri ba-
kmndan dorusal olmayan sistemlerin analiz
ve boyutlandrma yntemlerine gereksinim art-
maktadr.
Dey ve yatay ykler etkisindeki bir yap sis-
teminin dorusal olmayan teorilere gre hesab
ile elde edilen yk parametresi-yerdeitirme
(P-) diyagramlar ekil 1 de ematik olarak
gsterilmilerdir. Malzeme ve geometri dei-
imlerinin dorusal olmayan etkilerinin birlikte
gznne alnd durumda, yani bir yap siste-
minin ikinci mertebe elastoplastik teoriye gre
hesabnda, oluan plastik mafsallar nedeniyle
rijitlii azalan sistemin burkulma yk d yk
parametresinin altna der, dier bir deyile, P-
diyagramnda artan yerdeitirmelere azalan
ykler kar gelir. Sistemde stabilite yetersizli-
ine neden olan bu yk parametresine ikinci
mertebe limit yk denilmektedir.
Yap sistemlerinin malzeme ve geometri dei-
imleri bakmndan dorusal olmayan teoriye
gre analizini amalayan yntemlerin gelitiril-
mesi (Powell ve Chen, 1986; zer, 1987; rtem,
1991; Attalla vd., 1995; Girgin, 1996; Graham,
2003) ve bu yntemlerin mevcut betonarme ya-
p sistemlerinin deprem performanslarnn belir-
lenmesine uygulanmas (Chopra ve Goel, 1999;
Aydnolu, 2004) amacyla youn aratrmalar
yaplmaktadr.
P (yatay yk parametresi)
PB burkulma yk
ikinci mertebe, dorusal-elastik
PL1 birinci mertebe limit yk
birinci mertebe, elastoplastik
PL2 ikinci mertebe limit yk
ikinci mertebe, elastoplastik
P
krlma, byk yerdeitirme, 1P
byk plastik ekildeitirme P
2P
ile gme
(m)
0
ekil 1. Birinci ve ikinci mertebe teorilerine g-
re yk parametresi-yerdeitirme bantlar
Bu almada, betonarme yap sistemlerinin de-
ien d ykler altndaki dorusal olmayan
davranlarnn incelenerek statik itme analizle-
rinin yaplmas, tama kapasitelerinin bulunma-
s ve deprem performanslarnn deerlendiril-
mesi amacyla kullanlmak zere, bir artmsal
analiz ynteminin gelitirilmesi amalanmtr.
Yntemde betonarmenin dorusal olmayan dav-
ran ve geometri deiimlerinin denge denk-
lemlerine etkisi gznne alnmaktadr.
Gelitirilen artmsal analiz ynteminde, doru-
sal olmayan ekildeitirmelerin plastik kesit ad
verilen ve snrl plastik ekildeitirme kapasi-
tesine sahip olan belirli kesitlerde topland,
bunlarn dndaki blgelerde sistemin dorusal-
elastik davrand gznnde tutulmaktadr.
Bylece, basit eilme etkisindeki sistemlere uy-
gulanmakta olan plastik mafsal hipotezi, bileik
i kuvvet durumunu da kapsayacak ekilde ge-
nelletirilmi olmaktadr. Ayrca, plastik kesit-
lerdeki rijit-plastik davran modeli, pekleme
ve geveme (ani dayanm kayb) etkilerini ie-
recek ekilde geniletilmitir. Bu ekilde, plastik
mafsal hipotezini ve bu hipotezin genelletiril-
mesi ile oluan plastik kesit kavramn da kap-
sayan bir genel yaklam oluturulmas ama-
lanmaktadr.
37
 G. Aksoylu, E. zer

Betonarme kesitlerde eilme momenti Sabit N=No normal kuvveti ve tek eksenli eil-
-erilik (M-) bantlar ve bu me momenti ile zorlanan bir plastik kesitteki
eilme momenti-plastik dnme (M-p) bants,
bantlarn idealletirilmesi
idealletirilmi M- diyagramndan yararlanarak
Beton eliinin pekleme etkisinin hesaba katl-
d bir betonarme kesitin gerek eilme mo- elde edilebilir. rnein, l p plastik blge uzun-
menti-erilik (M-) bants ekil 2 de ematik luunu gstermek zere, ekil 2 zerinde ak-
olarak gsterilmitir. M- bantsnda, lanan idealletirme iin M-p bants
L1 noktas kesitte plastik ekildeitirmelerin
p = ( L1 ) l p (1)
balamasna kar gelen durumu, L2 noktas ise
kesitin tama kapasitesine eritii durumu ifade p ,maks = ( L 2 L1 ) l p (2)
etmektedir.
olmak zere
ekil 2 zerinde gsterilen idealletirmede,
p
M bantsnn O L1 L2 noktalarn bir- M = M L1 + (M M L1 ) (3)
p ,maks
p
letiren iki doru parasndan olutuu varsay-
m yaplmaktadr. Dorusal olmayan ekil-
deitirmelerin sistem zerinde srekli olarak eklinde elde edilir, (ekil 3).
yayldnn gznne alnd ve/veya pekle-
M
me etkisinin hesaba katld hesap yntemle-
rinde genellikle bu idealletirmeden yararlanl-
maktadr.
M p =M L2 B
M A
M L1 (N=N0 :sabit)
gerek L2
M p =M L2
0.2M p C
D
L1 (N=No = sabit)
M L1
p
idealletirilmi 0 p,maks E

ekil 3. Plastik kesitlerde idealletirilmi Eilme

tan'=EI ef
'
O L1
ekil 2. Betonarme kesitlerde gerek ve idealle-
tirilmi M diyagramlar
Plastik kesitlerde idealletirilmi
eilme momenti-plastik dnme (M-p)
bants
Dorusal olmayan ekildeitirmelerin plastik
kesit ad verilen belirli kesitlerde yld, bu-
nun dndaki blgelerdeki davrann dorusal-
elastik olduu varsaymna dayanan sistem he-
saplarnda, plastik kesitlerdeki idealletirilmi
eilme momenti-plastik dnme (M-p) bant-
larna gerek olmaktadr.
Momenti-Plastik Dnme (M- p ) bants
L2 Karlkl etki diyagramlar (akma ve
tama kapasitesi erileri) ve bu diyag-
ramlarn idealletirilmesi
Bileik eilme etkisindeki bir betonarme kesitte
plastik ekildeitirmelerin balamasn (kesitin
akmasn) ifade eden akma erisinin ve i kuv-
vet durumunun kesitin tama kapasitesine ulat
duruma kar gelen tama kapasitesi erisinin,
doru paralarndan oluacak ekilde nasl ideal-
letirilebilecei ekil 4 zerinde gsterilmitir.
Benzer ekilde, N eksenel kuvveti ve M x , M z
eilme momentleri etkisindeki bir betonarme
kesitte, N=No sabit eksenel kuvveti iin, gerek
ve idealletirilmi M x M z karlkl etki di-
yagramlar ekil 5 te ematik olarak verilmitir.

38
 Betonarme yap sistemlerinin dorusal olmayan analizi

N eilme momenti (M)

plastik ekildeitirme
kapasitesi
N ob eilme momenti B
tama gc
1 A
idealletirilmi etkin akma momenti
gerek (N=N0 :sabit)

2 2'

Mo1 3
M etkin balang rijitlii
3' Mo2 erilik ( )
4
0 akma erilii erilik kapasitesi
N o1 akma erisi
N o2 4'
tama kapasitesi erisi ekil 6. dealletirilmi eilme momenti-erilik
bants

ekil 4. Gerek ve idealletirilmi M N kar- c- Kesme kuvvetlerinin ve burulma momentinin

akma kouluna ve kesitin tama kapasitesine
lkl etki diyagramlar
etkileri terkedilmitir.
Mz d- Akma vektrnn akma yzeyine dik olduu
tama kapasitesi erisi ve i kuvvet durumunun deiimi srasnda
M z 2 A' dorultusunun sabit kald varsaylmaktadr.
C' gerek Bu varsaym betonarme kesitler zerinde sa-
Mz1
A idealletirilmi
ysal olarak irdelenmitir, (ekil 7).
C
C25 - S420
akma erisi N (kN)
40
2 20
h=350 270
D' 3130.00
2 20
40 270 40
(N=N0 : sabit) D 40
b=350

B B' Mx
0 M x1 Mx 2 1200.00

800.00
ekil 5. Gerek ve idealletirilmi M x M z
75.61
karlkl etki diyagramlar 0
87.64 148.16 184.16
M x (kNm)

Varsaymlar
Artmsal analiz ynteminin gelitirilmesinde
gznnde tutulan balca varsaymlar aada
aklanmtr.
a- Bileik eilme etkisindeki betonarmeubuk
elemanlarda, sabit normal kuvvet altndaki
eilme momenti-erilik (M ) bantla-
rnn, ekil 6da gsterildii gibi, iki doru
parasndan meydana gelecek ekilde ideal-
letirilebilecei varsaylmaktadr.
b- Dorusal olmayan eilme ve uzama
ekildeitirmelerinin plastik kesit ad veri-
len belirli kesitlerde yld, bu kesitler d-
ndaki blgelerde sistemin dorusal-elastik
davrand varsaym yaplmtr.
-530.00
-630.00
ekil 7. Bileik eilmede akma vektrleri
e- Bileik eik eilme etkisindeki betonarme
kesitlerde, her eilme dorultusu iin ayr ay-
r olmak zere, idealletirilmi M ban-
tsnn AB parasnn eiminin normal kuv-
vetten ve dier dorultudaki eilme momen-
tinden bamsz olduu varsaylmaktadr. Bi-
leik eilmede eitli normal kuvvet dzeyle-
ri iin ve bileik eik eilmede eitli Mz
eilme momenti deerleri iin izilen eilme
momenti-erilik (Mx x ) diyagramlar zerin-
de bu varsaym saysal olarak irdelenmitir,
(ekil 8, ekil 9).

39
 G. Aksoylu, E. zer

180
N=-765.63 kN
Yk artm ynteminin esaslar
160 Bu almada, yap sisteminde plastik kesitlerin
N=-612.50 kN
140 oluumunu ve plastik kesitlerdeki i kuvvet du-
N=-306.25 kN
120 rumlarnn deiimini izleyen bir artmsal analiz
M x (kNm)

100
N=0
yntemi gelitirilmitir.
80
60 Yntemde, dey iletme yklerinin bu ykler
40 iin ngrlen bir katsay ile arpmndan olu-
20 an sabit dey ykler altnda, aralarndaki oran
xh
0 sabit kalacak ekilde monoton olarak deien
0 0.02 0.04 0.06 0.08 0.1 yatay ykler iin hesap yaplmaktadr.

ekil 8. eitli normal kuvvet dzeyleri iin Tek ve iki eksenli bileik eilme etkisindeki be-
(M x x h ) diyagramlar tonarme ubuk elemanlar iin, srasyla doru
ve dzlem paralarndan oluan idealletirilmi
akma ve tama kapasitesi bantlarnn kulla-
140
Mz=60 kNm nlmas ngrlmektedir. Bylece, betonarme
Mz=80 kNm
120 sistemlerde akma ve tama kapasitesi koullar-
Mz=100 kNm
100 nn dorusal denklemlere dntrlmesi sala-
nabilmektedir.
M x (kNm)

80

60 Artan d ykler altnda plastik kesitlerdeki i

40
N=-612.5 kN
20
0 ekildeitirmeler meydana gelmektedir. Bir
0 0.005 0.01
ekil 9. Mz Eilme Momentinin eitli deerleri
iin (M x x h ) diyagramlar
f- Yap sisteminin narinliine ve normal kuvvet-
lerin byklne bal olarak, birinci veya
ikinci mertebe teorilerinden biri uygulana-
bilmektedir. kinci mertebe teorisinde denge
denklemleri ekildeitirmi eksen zerinde
yazlmaktadr.
g- ubuklarn asal dzlemleri iindeki yer-
deitirmelerin denge denklemlerine etkisi
gznne alnmakta, burulma yerdeitir-
melerinden oluan ikinci mertebe etkileri
terk-edilmektedir.
h- Sistemi oluturan ubuklar doru eksenli, sa-
bit enkesitlidir ve normal kuvvet ubuk bo-
yunca sabittir. Bu koullarn salanmad
ubuklar doru eksenli, sabit enkesitli ve
normal kuvveti sabit varsaylabilen yeter de-
recede kk paralara ayrlarak idealletiri-
lebilirler.
kuvvetler akma ve tama kapasitesi snr du-
rumlar arasnda deimekte, buna paralel ola-
xh rak i kuvvetler dorultularnda sonlu plastik
0.015 0.02 veya iki eksenli bileik eilme etkisindeki bir
plastik kesitte oluan plastik ekildeitirmeler,
akma vektrnn diklik zellii nedeni ile, plas-
tik ekildeitirme parametresi ad verilen tek
bir plastik ekildeitirme bileenine bal ola-
rak ifade edilebilirler.
Uygulanan artmsal analiz ynteminde, her plas-
tik kesitin oluumundan sonra, o kesitteki plas-
tik ekildeitirmeleri temsil eden plastik
ekildeitirme parametresinin yeni bir bilinme-
yen olarak alnmas ve plastik kesitteki i kuv-
vet durumunun deiimi ile plastik ekil-
deitirme parametresi arasndaki banty ifa-
de eden yeni bir denklemin denklem takmna
ilave edilmesi ngrlmtr. Bir nceki adma
ait denklem takm indirgenmi olduundan,
szkonusu adma ait zm sadece yeni bilin-
meyenin ve yeni denklemin indirgenmesi ile el-
de edilebilmektedir.
zellikle betonarme yap sistemlerinde, d yk-
ler yap sisteminin tama kapasitesine erime-

40
 Betonarme yap sistemlerinin dorusal olmayan analizi

den nce, byk yerdeitirmeler ve plastik ke- F2 (d2 )

sitlerdeki byk plastik ekildeitirmeler nede-
niyle sistem iletme d olarak gebilmektedir.
Dier taraftan, betonarme yap sistemlerinin d2 d
deprem etkileri altndaki performans, plastik
F2 G1 G2 d1
kesitlerdeki plastik ekildeitirmelere veya
bunlardan yararlanarak hesaplanan beton ve do- F1(d 1 )
F1
nat elii boydeimelerine bal olarak belir-
lenmektedir. Uygulanan artmsal analiz ynte-
minde, dm noktalarnn yerdeitirmelerinin
yannda, plastik kesitlerdeki plastik ekildei-
tirmeler de (rnein, plastik mafsal dnmeleri) K1 (F1 ,F 2 )=0 K 2 (F1 ,F2 )=0
bilinmeyen olarak seildiklerinden, yap siste- akma erisi
tama kapasitesi erisi
minin gme yknn ve deprem performans-
nn belirlenmesi iin bu byklklerin ayrca ekil 10. Betonarme kesite ait i kuvvet
hesabna gerek kalmamaktadr. durumlar ve akma vektr

Bileik eik eilme etkisindeki betonarme kesit-

Akma koulu, akma vektr ve akma
srasndaki i kuvvet deiimleri
F1, F2 i kuvvetleri etkisindeki bir kesite ait ak-
ma ve tama kapasitesi erileri ile akma sra-
snda bu i kuvvetler dorultularnda oluan d1,
d2 plastik ekildeitirmelerini ieren akma vek-
tr ekil 10da ematik olarak gsterilmitir.
F1(d1)-F2(d2) dik koordinat sisteminde, verilen
bir i kuvvet durumu, koordinatlar F1 ve F2
olan bir G noktas ile temsil edilebilir. kuvvet
durumunun K1(F1,F2)=0 akma koulunun belir-
ledii akma erisinin iinde bulunmas (G1 nok-
tas), kesitin dorusal-elastik davrandn ve plas-
tik ekildeitirmelerin olumadn ifade eder.
kuvvet durumunun akma erisi zerinde bu-
lunmas halinde (G2 noktas) kesitin dorusal-
elastik davran sona erer ve i kuvvetler do-
rultularnda sonlu plastik ekildeitirmeler
meydana gelebilir.
G ristikleri ile enkesit ve donat zelliklerine bal
Kesitteki plastik ekildeitirmeler d (d1 , d 2 )
plastik ekildeitirme (akma) vektr ile ta-
nmlanr. Artan d etkiler altnda, G noktas
akma ve tama kapasitesi erileri arasnda ha-
reket edebilir. Ancak i kuvvet durumu tama
kapasitesi erisinin dna kamaz.
lerde ise, sz konusu zellik baz koullar altn-
da ve yaklak olarak salanmaktadr,
(akrolu vd., 1999).
Dorusal-elastik davrann sona erdii durumu
tanmlayan akma koulu, uzay ubuk sistemler-
de genel olarak alt tane i kuvvet bileeni cin-
sinden
K ( M x , M z , M y , N , Tx , Tz ) = 0 (4)
eklinde ifade edilir.
Bu bantda M x ve M z srasyla ubuk ele-
mann x ve z eksenleri dorultularndaki eil-
me momentlerini, M y burulma momentini, N
normal kuvveti, Tx ve Tz kesme kuvvetlerini,
K ( M x , M z , M y , N , Tx , Tz ) ise malzeme karakte-
olarak belirlenen dorusal olmayan bir fonksi-
yonu gstermektedir.
Kesme kuvvetlerinin ve burulma momentinin
etkilerinin terkedilerek akma koulunun eilme
momentlerine ve normal kuvvete bal olarak
ifade edilmesi halinde (4) bants

deal elasto-plastik malzemeden yaplan kesit- K (M x , M z , N ) = 0 (5)

lerde akma vektrnn akma yzeyine (veya
akma erisine) dik olduu bilinmektedir. eklini alr.

41
 G. Aksoylu, E. zer

Bileik eik eilme etkisindeki kesitlerde, (5) gi ile belirtilen diyagram plastik kesitin olutuu
bants ile verilen akma koulundaki i kuv- durumdaki ( N = N o , M z = M zo ) eilme mo-
vetlerden bazlarnn sfr veya terkedilebilir menti-plastik dnme bantsn, dolu izgi ile
mertebede olmas halinde, akma koulu dier i belirtilen diyagram ise, i kuvvet durumunun
kuvvetlere bal olarak ifade edilir. akma yzeyini terkettii duruma ait
( N = N o + N , M z = M zo + M z )
(1) (1)
M x x
rnein, M z eilme momenti ile N normal
bantsn ifade etmektedir.
kuvvetinin sfr olduu plastik kesitler iin
Mx
K ( M x ) = M x M L1 = 0 (6)
N=No+ N(1)
(1)
Mz =M zo+ Mz
akma koulu yazlabilir. Burada M L1 , kesitin x (2)
Mx
kx N=No
Mx
ekseni dorultusundaki akma momentini gs- (1)
Mx M z =M zo
termektedir. kx
M xo

Yeterli sneklie sahip olan yap sistemlerinde,

bir kesitteki i kuvvet durumunun akma yzeyi
x
zerinde bulunmas halinde plastik kesit olu- 0 x
makta ve i kuvvetler dorultularnda sonlu
plastik ekildeitirmeler meydana gelebilmek- ekil 11. Plastik kesitte M x x bantlar
tedir.

Deien d etkiler altnda, akma ve tama ka-
pasitesi yzeyleri arasndaki bir i kuvvet du-
rumunun sonlu deiimi K potansiyel fonksi-
yonu ile ifade edilir. Bu fonksiyon bileik eik
eilme durumunda
K K K deiimleri ile plastik dnmeler arasndaki do-
K = M x + M z + N (7)
M x M z N
eklindedir. Bilindii gibi, rijit-plastik davran
gsteren plastik kesitlerde K = 0 olmakta, di-
er bir deyile, akma ve tama kapasitesi y-
zeyleri akmaktadr.
Bileik eik eilme durumunda, plastik kesitler-
de topland varsaylan plastik ekildei-
G oluturan doru paralarnn eimleridir. For-
tirmeler d ( x , z , ) akma vektr ile tanmla-
nrlar. Akma vektrnn x , z ve bileenle-
ri srasyla M x , M z eilme momentleri ve N
normal kuvveti dorultularndaki sonlu plastik
ekildeitirmeleri gstermektedir.
M xo , M zo , N o kesit zorlar altnda oluan bir
plastik kesitteki M x x bantlar ekil 11 de
ematik olarak gsterilmitir. ekilde kesik iz-
Bileik eik eilme etkisindeki plastik kesitler-
de, pekleen rijit-plastik olarak idealletirilen
eilme momenti-plastik dnme bantsnn
eiminin normal kuvvetten ve dier dorultuda-
ki eilme momentinden bamsz olduunun
gznnde tutulmas halinde, eilme momenti
rusal bantlar;
M x = M x(1) + M x( 2 ) = M x(1) k x x (8a)
M z = M z(1) + M z( 2) = M z(1) k z z (8b)
eklinde yazlabilir. Burada k x ve k z , x ve z ek-
senleri dorultularnda, eilme momenti-plastik
dnme bantlarndaki pekleme blgelerini
mllerdeki (-) iaretleri ise, plastik ekildei-
tirmelerin pozitif ynlerinin i kuvvetlerin pozi-
tif ynleri ile ters seilmesinden kaynaklanmak-
tadr. Dier taraftan, plastik kesitteki normal
kuvvet-boy deimesi bantsnn ideal elasto-
plastik olarak varsaylmas nedeniyle;
N = N (1) + N ( 2 ) = N (1) (8c)
deerini alr.

42
 Betonarme yap sistemlerinin dorusal olmayan analizi

(8) denklemleri ile tanmlanan i kuvvet dei- K K

imleri (7) de yerlerine konur ve K = M x + M z + .
M x M z
M x , M z , N i kuvvet deiimlerinin
(1) (1) (1)
K
+ N = ( A12 k x + A22 k z ) (12)
N
K K K
M x(1) + M z(1) + N (1) = 0
M x M z N denklemi elde edilir. Eitliin sa tarafnn sfr
olmas istendiinde, (12) denklemi;
koulunu salad gznnde tutulursa;
K K
M x + M z + .
M x M z
K K
K = k x x + k z z (7a) K
M x M z + N + ( A12 k x + A22 k z ) = 0 (12a)
N
denklemi elde edilir. eklinde de yazlabilir.
Akma vektrnn akma yzeyine dik olduu Tek eksenli bileik eilme etkisindeki kesitlerde
varsaym altnda, plastik ekildeitirme bile- ise, (12a) bants;
enleri
K K
K K K M x + N + A12 k x = 0 (13)
x = , z = , = (9) M x N
M x M z N
eklini almaktadr.
eklinde tek bir plastik ekildeitirme para-
metresine bal olarak ifade edilebilirler.
Matematik formlasyon
Bu almada, K ( M x , M z , N ) = 0 bants ile Bu almada gelitirilen artmsal analiz ynte-
minin her admnda, zerinde plastik kesitler
tanmlanan akma yzeyinin dzlem paralarn- bulunan bir sistemin bir yk artm iin hesab
dan oluacak ekilde idealletirilmesi ngrl- ngrlmektedir. Matris Yerdeitirme Ynte-
mektedir. Buna gre, akma koulu iin; minden yararlanarak ve plastik kesitleri hesaba
katmak zere yntemde gerekli deiiklikleri
K ( M x , M z , N ) A1M x + A2 M z + ... yaparak, bilinmeyenlerin iki gruptan olutuu
... + A3 N + B = 0 (10) gznnde tutulabilir:

dorusal bants yazlabilir. a) dm noktalarnn yerdeitirme bileenleri,

b) plastik kesitlerdeki dorusal olmayan eilme
ve uzama ekildeitirmelerini temsil eden plas-
kuvvetler dorultularnda oluan x , z ,
tik ekildeitirme parametreleri.
plastik ekildeitirme bileenleri ise; Bilinmeyenleri hesaplamak iin kullanlan
denklemler de iki gruptan oluurlar:
K K K
x = =A1, z = = A2 = = A3 (11)
Mx Mz N a) dm noktalarnn yerdeitirme bileenleri
dorultularnda yazlan denge denklemleri,
eklinde ifade edilirler. b) plastik kesitlerdeki i kuvvet deiimleri ile
plastik ekildeitirmeler arasndaki ilikiyi ifa-
Bileik eik eilme etkisindeki betonarme kesit- de eden i kuvvet-ekildeitirme bantlar.
lerde, kesitin akma ve tama kapasitesi yzey-
leri arasndaki plastik davrann ifade etmek Dm noktalarnn yerdeitirme bileenleri
zere, yukarda verilen bantlar kullanlarak dorultularnda yazlan moment ve izdm

43
 G. Aksoylu, E. zer
denge denklemlerinin sistem eksen takmndaki
matris gsterimi;
[S dd ][d ] + [S d ][ ] = [q] (14)
eklindedir.
Bu denklemdeki matrislerin tanmlar ve nasl
elde edilecekleri aada aklanmtr.
[S dd ] : zerinde plastik kesitler bulunmayan sis-
temin rijitlik matrisidir. n adet dm noktas
ieren bir uzay ubuk sistemde [S dd ] matrisi
6n 6n boyutundadr. Betti Kartlk Teoremi
uyarnca [S dd ] matrisi esas kegenine gre si-
metriktir. kinci mertebe teorisine gre hesapta
[S dd ] matrisinin elemanlar, yerel ikinci mertebe
etkilerinin terkedilmesi halinde, ubuklarn;
N N
x =l ,z =l (15)
EI x EI z
byklklerine bal olarak tayin edilirler. Bu-
rada N eksenel basn kuvvetini, l ubuk boyu-
nu, EI x ve EI z ubuk enkesitinin eilme
rijitliklerini gstermektedir.
[d] matrisi, dm noktalarnn bilinmeyen
yerdeitirme bileenlerinden oluan 6n eleman-
l bir kolon matristir. [ ] matrisi, plastik kesit-
lerdeki m adet bilinmeyen plastik
ekildeitirme parametresini ieren bir kolon
matristir.
[S d ]:plastik kesitlerdeki birim plastik ekil-
deitirmelerin denge denklemlerine etkisini
ifade eden bir dikdrtgen matristir. zerinde m
sayda plastik kesit bulunan n dm noktal bir
uzay ubuk sistemde, bu matrisin boyutu
6n mdir. [S d ] matrisinin k sayl kolonu, k
sayl plastik kesitteki plastik ekildeitirme
parametresinin k = 1 deeri iin, dier plastik
kesitlerdeki plastik ekildeitirme parametrele-
ri ve dm noktalarnn yerdeitirme bileen-
leri sfr iken, dm noktalarna etkiyen u
kuvvetlerinden olumaktadr.
[q] d yk matrisi, dm noktalarna etkiyen
d yklerin sistem eksen takmndaki bileenle-
rinden meydana gelen 6n elemanl bir kolon
matristir.
Plastik kesitlerdeki i kuvvet-plastik ekildei-
tirme bantlar, artmsal analizin bir admnda,
plastik kesitlerdeki i kuvvetlerin ve plastik
ekildeitirmelerin (12a) denklemini salad-
n ifade eden bantlardr. Bu bantlar tm
sistem iin matris formunda yazlrsa
[ S d ][ d ] + S [ ] = [0] (16)
eklini alr. Burada,
[Sd ] :d yksz sistemde plastik ekildei-
tirmeler sfr iken, yalnz dm noktalarnn
yerdeitirme bileenlerinden dolay plastik ke-
sitlerde oluan i kuvvetlerin akma kouluna
etkisini ieren bir matristir. zerinde m sayda
plastik kesit bulunan n dm noktal bir uzay
ubuk sistem iin bu matris m 6n boyutunda-
dr. Bu matrisin sayl kolonu, sistemdeki
sayl yerdeitirme bileeni bir, dierleri sfr
iken bileik eik eilme etkisindeki plastik ke-
sitlerde;
A1 M x + A2 M z + A3 N (17)
i kuvvet deiimlerini ifade eden terimlerin alt
alta yazlmas ile elde edilmektedir. Akma vek-
trnn akma yzeyine dik olmas veya dik ol-
duunun varsaylmas durumunda, Betti kart-
lk teoremi uyarnca;
[Sd ] = [Sd ]T (18)
olduundan, [Sd ] matrisinin ayrca hesaplan-
masna gerek yoktur, (zer, 1987).
S : [S ] + [R ] eklinde tanmlanan, mm
boyutunda bir matristir. Bu matrisi oluturan
[S ] ve [ R ] alt matrislerinin elemanlar aa-
da aklanmtr.
44
 Betonarme yap sistemlerinin dorusal olmayan analizi
[S ] :m m boyutunda bir matristir. Bu matri-
sin k sayl kolonu, d yksz sistemde dm
noktalarnn yerdeitirme bileenleri sfr iken,
k sayl plastik kesitteki plastik ekildeitirme
parametresinin birim deeri iin, tm plastik
kesitlerdeki;
A1 M x + A2 M z + A3 N
i kuvvet deiimlerini gstermektedir. Betti
kartlk teoremine gre, [S ] matrisi esas k-
egenine gre simetriktir. Sistemi oluturan u-
buklarn herbirinde birden fazla plastik kesit bu-
lunmad srece [S ] matrisinin sadece esas
kegeni zerindeki terimleri sfrdan farkldr.
[R ] : m m boyutunda bir kegen matristir.
Bu matrisin k sayl kegen eleman, d yk-
sz sistemde dm noktalarnn yerdeitirme
bileenleri sfr iken, k sayl plastik kesitteki
plastik ekildeitirme parametresinin birim de-
eri iin, bu plastik kesitteki
A12 k x + A22 k z
i kuvvet deiiminden olumaktadr.
Yukarda aklanan denge denklemleri ve plas-
tik kesitlerdeki i kuvvet-plastik ekildeitirme
bantlar birarada yazldnda, sisteme ait ge-
niletilmi denklem takm;
[ Sdd ] [ Sd ] [d ] [q]
= (21)
[ S d ] S [ ] [ 0]
eklinde elde edilir. Bu denklem sisteminin kat-
saylar matrisi (6n + m ) (6n + m ) boyutundadr
ve esas kegenine gre simetriktir.
Hesapta izlenen yol
Gelitirilen artmsal analiz ynteminin, sabit d-
ey ykler ve monoton olarak deien yatay
ykler etkisindeki betonarme yap sistemlerinin
dorusal olmayan hesabna uygulanmasnda iz-
lenen yol u admlardan olumaktadr.
i. Dey iletme ykleri, bu ykler iin ngr-
len bir yk katsays ile arplarak dey hesap
ykleri elde edilir.
ii. Dey hesap yklerinden oluan ubuk nor-
mal kuvvetleri tahmin edilir.
iii. Sistem dey hesap ykleri iin ikinci mer-
tebe teorisine gre hesaplanr. Bu ykler altnda
sistemde plastik kesit olumas halinde, oluan her
plastik kesit iin v-vii sayl admlar tekrarlanr.
iv. Sistem yatay yk parametresinin birim dee-
(19) ri iin ikinci mertebe teorisine gre hesaplanr.
Tm kritik kesitlerdeki i kuvvet durumlar ak-
ma koullarnn belirledii snr durumlarla kar-
latrlarak yatay yklerden oluan ilk plastik
kesit belirlenir.
v. Yeni oluan plastik kesitteki plastik
ekildeitirme parametresi bilinmeyen olarak
alnr ve bu bilinmeyene kar gelen yeni bir
denklem, denklem takmna eklenir. Sadece ye-
ni bilinmeyen ve yeni denklem indirgenir.
vi. Denklem takm zlerek szkonusu adma
ait bilinmeyenler hesaplanr.
vii. Sistemde bir sonraki plastik kesitin oluu-
muna veya daha nce oluan bir plastik kesitteki
i kuvvet durumunun tama kapasitesi snr du-
rumuna ulamasna neden olan yk parametresi
(20) deiimi bulunarak bu adma ait toplam yk pa-
rametresi elde edilir. Herhangi bir kesitteki i
kuvvet durumunun tama kapasitesi snr du-
rumuna erimesi halinde hesaba son verilir; aksi
halde v-vii sayl admlar yeterince tekrarlanr.
Bilgisayar programlar
Gelitirilen yntemin pratik uygulamalarna ola-
nak salamak amacyla, MKAPA ve IMNOSA
isimli bilgisayar programlar hazrlanarak
FORTRAN dilinde kodlanmtr. Bu program-
lardan yararlanarak, betonarme uzay ubuk sis-
temlerin dorusal olmayan statik itme analizi
yaplarak yatay yk parametresi-yatay yerdei-
tirme bantlar (kapasite erileri) elde edile-
bilmektedir.
Saysal rnekler
Saysal incelemeler, seilen iki rnek yap sis-
temi zerinde gerekletirilmitir. Bu yap sis-
temleri sabit dey ykler ve orantl olarak de-
ien yatay kuvvetler altnda malzeme ve geo-
metri deiimleri bakmndan dorusal olmayan
teoriye gre hesaplanarak yk parametresi-
yerdeitirme diyagramlar (kapasite erileri)
elde edilmitir.
45
 G. Aksoylu, E. zer

rnek 1 nin akma ve tama kapasitesi diyagramlar,

Geometrisi, enkesitleri ve iletme ykleri ekil normal kuvvetin N = 1800 kN deeri iin elde
12de verilen tek katl uzay ubuk sistemin ikin- edilmilerdir.
ci mertebe elastoplastik hesab yaplacaktr. Sis-
temin C25 betonarme betonu ve S420 beton e- M z (kNm)
liinden yapld gz nnde tutulmaktadr. (0,250.54)
(0,194.05)

8m (-250.54,0) (-194.05,0) (194.05,0) (250.54,0)

M x (kNm)

tama kapasitesi erisi

PLAN akma erisi
40kN (0,-194.05)
(0,-250.54)
40kN

8m
ekil 13. 4-1 Kolonunun idealletirilmi
2
M x M z karlkl etki diyagramlar
1800kN
4-1 kolonunda eilme ve uzama ekildei-
40kN 3 tirmeleri arasndaki bant, ekil 14te verilen
1
Kiriler
idealletirilmi M x N akma bants kullan-
40kN 416
300x600 larak hesaplanmtr.
416
Z
Kolon 6m
N (kN)
Y (0,-4000)
400x400 X d
4 816 x
-1400 (223.78,-1400)
8m
M x (kNm)
(96.61,0) 223.78
(0,675) akma erisi
ekil 12. Tek katl betonarme uzay ereve ve
iletme ykleri
ekil 14. 4-1 Kolonunun idealletirilmi Mx-N
akma diyagram
rnek olmak zere, iki eksenli bileik eilme ile
zorlanan 4-1 kolonu iin, doru paralarndan
Her iki bakmdan dorusal olmayan teoriye gre
oluacak ekilde idealletirilen M x M z kar-
yaplan statik itme analizi sonucunda meydana
lkl etki diyagramlar ekil 13te verilmitir. gelen plastik kesitlerin sistem zerindeki da-
Burada, akma diyagramn oluturan doru par- lm ve bunlarn oluum sras ekil 15te g-
alar betonun co = 0.002 birim ksalmasna rlmektedir.
veya beton eliinin sy = 0.0021 birim uzama-
sna, tama kapasitesi diyagramn oluturan Sistemin ikinci mertebe teorisine gre hesab ile
doru paralar ise betonun cu = 0.01 birim elde edilen yatay yk parametresi-yatay
yerdeitirme (Py-y) diyagram ekil 16da ve-
ksalmasna veya beton eliinin su = 0.10 bi-
rilmitir.
rim uzamasna kar gelmektedir. Kolon kesiti-

46
 Betonarme yap sistemlerinin dorusal olmayan analizi

4 kinci mertebe teorisine gre hesapta, sistemin

tama kapasitesinin sona erdii PG2=1.397 ya-
tay yk parametresi iin sistemde oluan plastik
1
kesitler ile kiri ve kolonlarda oluan ilk plastik
4
x kesitler ve tama kapasitesine ulaan plastik
1
3 kesit ekil 19da gsterilmitir.

110 kN 80 80 80 110

70 kN 2
1
180 100 100 100 180
4.00 m
2,(5)
80 4
3
180 100 100 100 180
ekil 15. Statik itme analizinde meydana gelen 4.00 m

plastik kesitler ve oluum sras 70 6

5
180 100 100 100 180
1.4 4.00 m
Yatay Yk Param etresi

1.2 50 8 25.00 m
7
1 180 100 100 100 180
4.00 m
0.8
30 10
0.6 9
180 100 100 100 180
0.4 4.00 m

0.2 20 12
11
0
5.00 m
0 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.06
Yatay Yerdeitirme (m) 13 14

8.00 m
ekil 16.Yatay yk parametresi- yatay
yerdeitirme (Py- y ) diyagram
ekil 17. Alt katl betonarme dzlem ereve
sistem ve iletme ykleri
rnek 2
1.6
Geometrisi ve dey, yatay iletme ykleri ekil
1.4
Y atay Y k P aram etresi

17de verilen alt katl betonarme dzlem ere-

ve sistemin birinci ve ikinci mertebe teorilerine 1.2
gre dorusal olmayan analizleri yaplacak ve 1
elde edilen saysal sonular karlatrlacaktr. 0.8
0.6
Betonarme ereve sistemin beton ve beton e- 0.4 birinci mertebe teorisi
lii snflar, srasyla C30 ve S420dir. Yukar- ikinci mertebe teorisi
0.2
da aklanan sistem ve ykleme zellikleri esas
0
alnarak, yap sisteminin dorusal olmayan sta-
tik itme analizleri yaplmtr. 0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3
Yatay Yerdeitirme (m)
Bu alma kapsamnda gelitirilen IMNOSA
bilgisayar program ile yaplan analizler sonunda ekil 18. Birinci ve ikinci mertebe teorilerine ait
elde edilen yatay yk parametresi-yatay yer- yatay yk parametresi-yatay yerdeitirme di-
deitirme diyagramlar ekil 18de verilmitir. yagramlar

47
 G. Aksoylu, E. zer

Yap sisteminin birinci ve ikinci mertebe Dorusal olmayan ekildeitirmelerin plastik

teorilerine gre itme analizi sonucunda elde kesit ad verilen ve snrl plastik ekildeitirme
edilen balca saysal bilgiler Tablo 1 zerinde kapasitesine sahip olan belirli kesitlerde toplan-
zetlenmitir. dnn gznnde tutulduu almada, basit
eilme etkisindeki sistemlere uygulanmakta
olan plastik mafsal hipotezi, bileik i kuvvet
durumunu ve pekleme, geveme (ani dayanm
1 kayb) etkilerini kapsayacak ekilde genelleti-
rilmitir.

Kaynaklar
Attalla, M.R., Deierlein, G.G. ve McGuire, W.,
1995. Spread of plasticity: quasi-plastic hinge
approach, Journal of Structural Engineering,
7 ASCE, 120, 2451-2473.
Aydnolu, M.N., (2004). Incremental response
spectrum analysis (IRSA) procedure for multi-
5,(20) mode pushover including p-delta effects, 13th
World Conference on Earthquake Engineering,
Vancouver, B.C., Canada, August 1-6, 1-15.
ekil 19. kinci mertebe teorisi iin plastik Chopra, A.K. ve Goel, R.K., (1999). Capacity
kesitlerin dalm demand - diagram methods based on inelastic
design spectrum, Earthquake Spectra, 15, 637-656.
Tablo 1. Yatay yk tama kapasiteleri ve plastik akrolu, A., zer, E. ve Girgin, K., (1999). Yield
kesitlerin oluumu conditions and yield vector for combined biaxial
bending of rectangular R/C sections, Proceedings
Yatay Yk Plastik Kesit Says lk Plastik Ke- of the Uur Ersoy Symposium on Structural
Parametresi sitin Olutuu Engineering, METU Press, Ankara, July 1-2,
Yatay Yk 121-135.
Parametresi Girgin, K., (1996). Betonarme yap sistemlerinde ikinci
mertebe limit ykn ve gme gvenliinin belir-
Toplam Kirite Kolonda Kiri- Kolon- lenmesi iin bir yk artm yntemi, Doktora Tezi,
te da .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
PG1 = 1.542 19 6 13 1.319 1.085 Graham, J., (2003). An elastic-plastic (second-order)
PG2 = 1.397 19 5 14 1.280 1.059 plane frame analysis method for design
engineers, The Structural Engineer, 81, 31-35.
rtem, E., (1991). Uzay ubuk sistemlerde ikinci
Sonular mertebe limit ykn hesab iin bir yk artm
Bu almada elde edilen balca sonular aa- yntemi, Doktora Tezi, .T.. Fen Bilimleri Ens-
da aklanmtr. tits, stanbul.
zer, E., (1987). Determination of second-order li-
Betonarme yap sistemlerinin d ykler altnda- mit load by a method of load increments, Bulletin
ki dorusal olmayan davranlarnn incelenme- of the Technical University of Istanbul, 40, 815-
836.
si, tama kapasitelerinin bulunmas ve deprem
Powell, G.H. ve Chen, P.F., (1986). 3D Beam-column
performanslarnn deerlendirilmesi amacyla element with generalized plastic hinges, Journal of
kullanlmak zere, bir artmsal analiz yntemi Engineering Mechanics, ASCE, 112, 627-641.
gelitirilmitir. Yntemde betonarme yap ele-
manlarnn dorusal olmayan davran ve geo-
metri deiimlerinin denge denklemlerine etkisi
gznne alnmaktadr.

48