KULLA E ROJES

1 TETOR 2011

L AJMERON MBRETERINE E JEHOVAIT

DEMASKOHEN PESE GENJESHTRA PER PERENDINE

8 KULLA E JROJES L M
AJM ERON BRET ERIN E E EHOVAIT

Tirazhi i cdo botimi: 42.162.000 N E 188 GJUH E

OCTOBER 1, 2011

QELLIMI I KESAJ REVISTE, Kulla e Rojes, eshte te nderoje Perendine Jehova, Sundimtarin me te Larte te universit. Ashtu si ne kohet e lashta nga kullat e rojave mund te shihej se cpo ndodhte shume larg, edhe kjo reviste tregon, nen driten e profecive te Bibles, se cdomethenie kane ngjarjet boterore. Ajo i ngushellon njerezit me lajmin e mire se Mbreteria e Perendise, e cila eshte nje qeveri reale ne qiell, se shpejti do ti jape fund ligesise dhe do ta ktheje token ne nje parajse. Nxit besimin te Jezu Krishti, i cili vdiq qe te marrim jeten e perhershme dhe tani sundon si Mbreti i Mbreterise se Perendise. Kjo reviste botohet rregullisht nga Deshmitaret e Jehovait qe nga viti 1879 dhe eshte apolitike. Ajo ka si autoritet Biblen.
Ky botim nuk shitet. Ai botohet si pjese e nje vepre boterore te arsimimit biblik, qe perkrahet me kontribute vullnetare. Nese nuk tregohet ndryshe, citimet e Shkrimeve jane marre nga versioni ne gjuhen e sotme, Shkrimet e ShenjtaPerkthimi Bota e Re.

ARTIKUJT E KOPERTIN ES 3 A te kane genjyer? 4 Perendia eshte mister A eshte e vertete? 5 Perendia nuk interesohet A eshte e vertete? 6 Perendia eshte hakmarres A eshte e vertete?

7 Perendia eshte i padrejte A eshte e vertete? 8 Perendia pranon cdo adhurim te sinqerteA eshte e vertete? 9 E verteta te ndryshon jeten

RUBRIKAT
10 11 12 15 16 A e dini? Lexuesit pyesin . . . Bibla te ndryshon jeten Afrojuni Perendise Mund te gjesh njohurine e Perendise Meso nga Fjala e Perendise Si te kesh familje te lumtur? Mesojini femijetKur duhet te rrime zgjuar?

& 18 Imitoni besimin e tyreAjo mbrojti popullin e Perendise 24

GJITHASHTU N E K ET E NUM ER

&

14 Kundershtimi i tyre meriton respekt 26 Kur u shkaterrua Jerusalemi i lashte? Pse ka rendesi? Cfare tregojne deshmite?

 A TE KANE

genjyer?
P
AK gjera te lendojne me teper se genje shtrat e nje njeriu te besuar. Mund te ndi hesh i poshteruar, i zemeruar, madje i tradh tuar. Genjeshtrat shkaterrojne miqesite dhe martesat; u zhvatin njerezve miliona para. Imagjino tani si do te ndiheshe po te merrje vesh se te kane genjyer per Perendine. Nese je njeri i perkushtuar ndaj Perendise, kjo do te ndikonte thelle te ti, sic ndodhi me keta be simtare te kishes:
Ndihesha e tradhtuar nga kisha.DIANA Isha i inatosur. Me dukej sikur me kishin mashtruar, dhe gjerat qe shpresoja e syni met dolen te kota.LUISI

Mbase ngurron edhe ta shqyrtosh munde sine se te kane genjyer per Perendine. Gjerat qe di mund te ti kete thene dikush te cilit i beson dhe qe nuk do te te lendonte kurre me dashjeprinderit, nje prift, nje pastor ose nje mik i ngushte. Ndoshta ke tere jeten qe e beson nje mesim. Por, a nuk je dakord se edhe nje ide mjaft e perhapur mund te jete e rreme? Ish-presidenti i Shteteve te Bashkua ra Franklin Ruzvelt e pranoi kete fakt, pasi tha: Perseritja nuk e ben genjeshtren te verte te. Si ta percaktosh nese te kane genjyer apo jo? Njehere Jezui i tha Perendise ne lutje: Fja la jote eshte e verteta. (Gjoni 17:17) Po, Fjala e Perendise, Bibla, permban ate qe na duhet per ta dalluar te verteten nga genjeshtrat. Pse te mos e lesh Biblen te demaskoje pese genjeshtra te zakonshme per Perendine? Do ta shohesh si do te ta permiresoje jeten e verteta.
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

Perendia eshte mister

A ESHTE E VERTETE?
Nese Perendia eshte Trinitet i mistershem, si mund ta njohim?

Cfare mund te kesh degjuar? Punet e Pere ndise jane te mistershme. Natyra e thelle e tij [e Perendise] si trinitet i shenjte perfaqeson nje mister qe shkon per tej cdo arsyeje.Katekizmi i Kishes Katolike (anglisht). Cfare meson Bibla? Jezui tha se ata qe va zhdojne te marrin njohuri per . . . te vetmin Perendi te vertete, do te bekohen. (Gjoni 17:3) Por, si mund te marrim njohuri per Pe rendine nese ai eshte mister? As qe behet fjale qe ai te fshihet, por deshiron qe ta njohin te gjithe.Jeremia 31:34. Sigurisht, kurre nuk do te dime gjithcka per Perendine. Kjo nuk eshte e cuditshme, se pse mendimet dhe udhet e tij jane me lart se tonat.Eklisiastiu 3:11; Isaia 55:8, 9. Si te ndihmon njohja e se vertetes? Nese Pe rendia eshte mister i pakonceptueshem, ate here pse ta marresh mundimin ta njohesh? E verteta eshte se ai na ndihmon jo vetem ta kuptojme, por edhe te behemi miq te ngu shte me te. Perendia e quajti miku im Abrahamin besnik. Gjithashtu, mbreti i Izraelit, Davidi, shkroi: Ata qe i frikesohen Jehovait, gezojne nje miqesi te ngushte me te.Isaia 41:8; Psalmi 25:14. A eshte e pamundur te kesh miqesi te ngu shte me Perendine? Ndoshta keshtu duket, megjithate ver re cfare thuhet te Veprat 17:27:
8

[Perendia] nuk eshte larg nga secili prej nesh. Ne cmenyre? Perendia na ka dhene Biblen, qe ta njohim mire ate.1 Ai na thote emrin qe ka: Jehova. (Isaia 42:8) Ne Bibel na tregon si ka vepruar me njerezit, qe te arrijme te njohim Personin qe fshihet pas emrit. Per me teper, Perendia et per ndjenjat qe ka ndaj nesh. Ai eshte i meshir shem dhe hirmadh, nuk zemerohet shpejt dhe eshte plot dashamiresi e te vertete. (Dal ja 34:6) Veprimet tona ndikojne te ndjenjat e tij. Per shembull, kombi i lashte i Izraelit e le ndoi kur ngriti krye kunder tij, ndersa ata qe i binden me mencuri, i sjellin gezim.Psalmi 78:40; Proverbat 27:11.
1 Per me shume informacion se cfare thote Bibla per Pe rendine, shih kapitullin 1 te librit Cfare meson vertet Bi bla?, botuar nga Deshmitaret e Jehovait.

Triniteti rreth vitit 1500, Shkolla Flamande, (shekulli i 16-te) / H. Shickman Gallery, Nju-Jork, SHBA / The Bridgeman Art Library International

KULLA E ROJES
A deshiron me shume informacion ose nje stu dim biblik falas ne shtepi? Te lutemi, dergoja kerkesen tende Deshmitareve te Jehovait, ne nje nga keto adresa. Nese deshiron nje liste te plote me adresat, shih kete faqe Interneti: www.watchtower.org/address.
L AJM ERON M BRET ERIN E
E JEHOVAIT

Afrika e Jugut: Private Bag X2067, Krugersdorp, 1740. Australi: PO Box 280, Ingleburn, NSW 1890. Belgjike: rue dArgile-Potaardestraat 60, B-1950 Kraainem. Britani: The Ridgeway, London NW7 1RN. France: BP 625, F-27406 Louviers Cedex. Greqi: Kisias 77, GR 151 24 Marousi. Gjermani: 65617 Selters. Itali: Via della Bufalotta 1281, I-00138 Rome RM. Kanada: PO Box 4100, Georgetown, ON L7G 4Y4. Kroaci: PP 58, HR-10090 Zagreb-Susedgrad. Norvegji: Gaupeveien 24, NO-1914 Ytre Enebakk. Rumani: PO Box 132, OP 39, Bucure sti. Slloveni: pp 22, SI-1241 Kamnik. Suedi: PO Box 5, SE-732 21 Arboga. Shqiperi: PO Box 118, Tirane. Shtetet e Bashkuara te Amerikes: 25 Colum bia Heights, Brooklyn NY 11201-2483. Turqi: PO Box 23, Ferikoy, 34378 Istanbul.

The Watchtower (ISSN 0043-1087) is published semimonthly by Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.; M. H. Larson, President; G. F. Simonis, Secretary-Treasurer; 25 Columbia Heights, Brooklyn, NY 112012483. Periodicals Postage Paid at Brooklyn, NY, and at additional mailing oices. POSTMASTER: Send address changes to Watchtower, 1000 Red Mills Road, Wallkill, NY 12589-3299. 5 2011 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. All rights reserved. Printed in Germany. Druck und Verlag: Wachtturm Bibel- und Traktat-Gesellschaft der Zeugen Jehovas, e. V., Selters/Taunus. Verantwortliche Redaktion: Ramon Templeton, Selters/Taunus.

Vol. 132, No. 19

Semimonthly

ALBANIAN

Perendia nuk interesohet

A ESHTE E VERTETE?
si individe. Mateu 10:29-31 tregon se ai veren disa hollesi tonat qe as ne nuk i dime: A nuk shiten dy harabela per nje qindarke? E me gjithate, asnje prej tyre nuk bie pertoke pa dijenine e Atit tuaj. Megjithate edhe fijet e o keve tuaj jane te gjitha te numeruara. Pra ndaj, mos kini frike: ju vleni me teper se shume harabela. Si te ndihmon njohja e se vertetes? Zako nisht ne i shmangim njerezit e vrazhde ose ata qe sduan tia dine per ne. Nuk habitemi pse genjeshtra se Perendia nuk interesohet, ben qe shume veta te mos e njohin ose ti afrohen vetem kur mendojne se skane nga tia mbajne. Kur e di se Perendia Jehova inte resohet vertet, kjo mund te te ngjalle deshi ren qe te mesosh me teper per te dhe te behesh mik i tij. Per shembull, mund ti jesh lutur Perendi se, por dyshoje nese po te degjonte a do te te pergjigjej. Bibla na siguron se Degjuesi i lu tjes e mban te hapur kete linje komunikimi ne cdo moment, per tere ata qe i afrohen sinqerisht.Psalmi 65:2. Perendia te fton ta hedhesh gjithe ankthin tend mbi te, sepse ai interesohet per ty. (1 Pje trit 5:7) Mund te kemi besim te meraku i tij edhe kur kalojme veshtiresi te medha, pasi Fjala e tij thote: Jehovai u rri prane zemer thyerve, dhe shpeton ata qe e kane frymen te derrmuar.Psalmi 34:18.

Cfare mund te kesh degjuar? Nese Perendia do te interesohej vertet per njerezimin, atehe re do ti hiqte ligesite dhe vuajtjet nga bota. Edhe nese merakoset per njerezit ne pergji thesi, nuk interesohet per mua si individ. Cfare meson Bibla? Perendia Jehova nuk i shkakton ligesite. (Jakovi 1:13) Ndonese eshte ne gjendje ti heqe kurdohere ligesite, per momentin ai e le shoqerine e korruptuar te ekzistoje, qe tu jape pergjigje pyetjeve te ngritura ne fillim te historise njerezore. Ne fund, do te veproje ne dobi te njerezimit dhe do ti heqe tere hallet qe kane shkaktuar ata qe hedhin poshte sundimin e tij.Zanafilla 3:1-6; Isaia 65:17.1 Pervec merakut per familjen njerezore ne teresi, Perendia shfaq interes te madh per ne
1 Per me shume informacion pse i lejon Perendia vuaj tjet, shih kapitullin 11 te librit Cfare meson vertet Bibla?

Nese Perendia nuk interesohet, pse na fton ti lutemi?

TANI BOTOHET NE 188 GJUHE: afrikanse, ajmare, ako le, amharike, angleze67 (edhe ne braile), arabe, armene, armene (perendimore), azerbajxhane, azerbajxhane (alfa bet cirilik), baule, bengale, bikole, bislame, bullgare, cebuane, cibembe, ceke7, cikeve, citonge, cua, cukeze, dane ze7, eke, estone, eve, nlandeze7, xhiane, frenge687, ga, greke, grenlandeze, guarane687, gujarate, gune, gjeorgjiane, gjermane67, hause, hebraike, hiligainone, hindi, hiri-motu, holandeze67, hungareze67, igbo, iloke, indoneziane, islandeze, isoke, italiane67, japeze, japoneze67, jorube, kamboxhiane, kanade, kazake, kecua (e Ajakucos), kecua (e Ankashit), kecua (e Bolivise), kecua (e Kuskos), kicua, kikaonde, kikongo, kikuju, kilube, kimbundu, kineze (tra-

dicionale)7 (regjistrime audio vetem ne mandarin), kineze (e thjeshtuar), kiniaruande, kirgize, kiribate, kirundi, kongoleze, koreane67, kreole e Haitit, kreole e Maurikise, kreole e Sejsheleve, kroate, kvangali, kvaniama, letone, lingale, lituane, lugande, lunde, luo, luvale, maja, malagase, malajalame, malteze, maqedonase, marate, marshalleze, mikse, mizo, mjanmar, more, ndebele, ndonge, nepaleze, nianeke, niueane, norvegjeze67, nzeme, oromo, osetiane, otetela, palauane, pangasinane, papiamento (e Kurasaos), perse, pixhine e Ishujve Solomon, polake67, ponapeane, portugeze687, punjabe, rarotongane, rumune, ruse67, samoane, sango, sepede, serbe, serbe (alfabet romak), sesote, siloze, sinhaleze, sllovake, sllovene, spanjo-

lle67, sranantonge, suahile, suati, suedeze7, shone, shqipe, tagaloge7, tahitiane, tajlandeze, tamile, tatare, teluge, tetume, tigrinia, tive, tok-pisine, tongane, totonake, tsonge, tsvane, tshilube, tumbuke, turke, tuvaluane, tviane, tzotzile, ukrainase7, umbundu, urdu, urunde, uzbeke, valisiane, varaj-varaj, vende, vietnameze, volaite, xhose, zande, zapoteke (e istmit), zulu
6 Disponohen edhe CD. 8 Disponohen edhe CD (formati MP3). 7 Disponohen edhe regjistrime n e audio n e sitin www.jw.org.

Perendia eshte hakmarres

A ESHTE E VERTETE?

Cfare mund te kesh degjuar? Perendia mban llogari cdo mekat dhe i ndeshkon nje rezit perjetesisht ne ferrin e zjarrte. Perendia i ndeshkon mekataret me katastrofa natyrore. Cfare meson Bibla? Letra e dyte e Pjetrit 3:9 thote se Jehovai nuk deshiron qe te shkate rrohet ndonje, por deshiron qe te gjithe te arrijne pendimin. Ne vend qe te perqendro het te gabimet, ai perqendrohet te te mirat tona. Syte e [Perendise] enden neper gjithe token per te treguar forcen e tij ne dobi te aty re qe i jane kushtuar me gjithe zemer atij. 2 Kronikave 16:9. Ferri i zjarrte nuk eshte mesim biblik. Vete ideja e mundimit te perjetshem i ngjall neve ri Perendise. Ndeshkimi maksimal qe u jep te ligjve eshte heqja e dhurates se jetes. (Jeremia 7:31; Romakeve 6:7) Sa per katastrofat natyro re, te cilat shkaterrojne pa bere dallime, nuk jane vepra te Perendise, por ngjarje te papara shikuara qe prekin kedo.Eklisiastiu 9:11. Si te ndihmon njohja e se vertetes? Mund ti afrohemi me shume Perendise kur kuptojme se eshte gati te fale dhe nuk denon menje here. (Psalmi 86:5) Nuk duhet ti sherbej me Perendise nga ndjenja e fajit ose nga frika e semure se mos ndeshkohemi. Perkundrazi, mund ta forcojme besimin me motivin me te miredashurine per Jehovain. Kjo dashuri eshte si nje force qe ta ngre zemren peshe dhe na shtyn te bejme cmos ta kenaqim ate.Ma teu 22:36-38; 1 Gjonit 5:3. Edhe pse Perendia deshiron qe te gjithe te kthejne rruge e te veprojne mire, ai e di se
6
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

A deshiron Perendia qe ta adhurojme nga frika e ndeshkimit?

shume veta sdo ta bejne asnjehere kete. Nese ai sdo te vepronte kurre ndaj atyre qe sheqin dore nga e keqja, atehere do te ishte njelloj si nje sundimtar qe nxjerr ligje, por nuk siguro het per zbatimin e tyre, dhe keshtu padrejtesi te e vuajtjet do te vazhdonin pafundesisht. (Eklisiastiu 8:11) Kur e dime se Perendia nuk do ta toleroje pergjithmone ligesine, kjo na jep nje shprese te forte per te ardhmen. Pere ndia ka premtuar ti shfarose ata qe ngulmoj ne ne vepra te liga, qe zemerbutet te gezoj ne jete te perjetshme ne toke, sic kishte nder mend ne fillim.Psalmi 37:10, 11, 29.1
1 Per te mesuar me shume se si do ta ktheje Perendia to ken ne parajse, shih kapitujt 3 dhe 8 te librit Cfare meson vertet Bibla?

Gravure nga Dore

Perendia eshte i padrejte

A ESHTE E VERTETE?
Tashme e ka siguruar mjetin per te zhbere veprat e Djallit.1 Gjonit 3:8. Si te ndihmon njohja e se vertetes? Ndoshta turbullohesh kur degjon per korrupsionin, shtypjen dhe padrejtesite qe duket se skane te sosur. Por, kur e di shkakun e problemeve, arrin ta kuptosh pse kemi kushte kaq te keqija dhe pse deshtojne vazhdimisht perpjekjet e zellshme te njerezve per ta bere boten nje vend me te mire. (Psalmi 146:3) Ne vend qe te har xhosh kohe dhe energji qe mund te permire sojne gjendjen perkohesisht, mund te kesh nje shprese te forte per te ardhmen qe bazohet te besimi ne premtimet e Perendise.Zbulesa 21:3, 4. Njohja e burimit te vertete te padrejtesive na ndihmon vecanerisht kur prekemi vete nga ndonje veshtiresi. Kur na trajtojne padrejte sisht, mund te ngreme zerin sic beri sherbetori i Perendise, Habakuku: Ligji mpihet dhe e drejta nuk del kurre. (Habakuku 1:4) Perendia nuk e ndeshkoi Habakukun qe u shpreh ke shtu. Ne vend te kesaj, e siguroi sherbetorin e Tij se kishte caktuar nje kohe per ti ndrequr gjerat dhe e ndihmoi te gjente gezim pava resisht nga problemet. (Habakuku 2:2-4; 3: 17, 18) Ne menyre te ngjashme, besimi te premtimi i Perendise per ti ndrequr padrejte site, mund te te ndihmoje te gjesh qetesi dhe paqe mendore ne nje bote te padrejte.

Sven Torfinn/Panos Pictures

Cfare mund te kesh degjuar? Kete bote e ka ne dore Perendia dhe cdo gje ndodh sic do ai. Meqe bota eshte plot diskriminim, padrejtesi dhe shtypje, pergjegjes duhet te jete Perendia. Cfare meson Bibla? Perendia nuk eshte buri mi i padrejtesive. Kur pershkruan Jehovain, Bi bla thote: E persosur eshte vepra e tij, sepse te gjitha udhet e tij jane drejtesi.Ligji i perteri re 32:4. Perendia eshte bujar me te gjithe, edhe me ata qe duket se nuk e meritojne. Per shembull, ai e ben diellin e tij te ngrihet mbi te ligjte e mbi te miret dhe ben qe te bjere shi mbi te drej tet e mbi te padrejtet. (Mateu 5:45) Ai i trajton me drejtesi njerezit e te gjitha racave e kultura ve, sic tregohet te Veprat 10:34, 35: Perendia nuk eshte i anshem, por ne cdo komb njeriu qe i frikesohet atij dhe praktikon drejtesine, eshte i pranuar nga ai. Atehere, cili eshte burimi i padrejtesive? Mjaft njerez zgjedhin te veprojne padrejte sisht, ngaqe nuk ndjekin shembullin e Pere ndise per drejtesine. (Ligji i perterire 32:5) Gji thashtu, Bibla tregon se Perendia po e lejon armikun e tij, Djallin, te ushtroje autoritet mbi boten.1 (1 Gjonit 5:19) Por Perendia do ti jape fund se shpejti ketij sundimi te padrejte.
1 Per te mesuar si erdhi ne ekzistence Djalli, shih kapitu llin 3 te librit Cfare meson vertet Bibla?

A eshte vertet Perendia pergjegjes per vuajtjet dhe padrejtesite?

 5 Perendia pranon cdo adhurim te sinqerte

A ESHTE E VERTETE?
Cfare mund te kesh degjuar? Ashtu si shu me rruge dhe shtigje cojne ne te njejtin vend, ka edhe shume shtigje qe cojne te Perendia. Cdo njeri duhet te gjeje rrugen e vet per te Pe rendia. Cfare meson Bibla? Duhet ta adhurojme me sinqeritet Perendine, pa u shtirur ose pa hi pokrizi. Jezui u tha udheheqesve fetare te ko hes se tij pse Perendia i kishte hedhur poshte: Mire profetizoi Isaia per ju, hipokrite: Ky popull me nderon me buze, por zemra e tyre eshte larguar shume nga une. (Marku 7:6) Prapeseprape, vetem sinqeriteti nuk eshte ga ranci se Perendia do ta pranoje adhurimin tone. Jezui e tregoi qarte kete kur demaskoi te meten kryesore te adhurimit qe benin ata udheheqes fetare dhe dishepujt e tyre. Ai ua zbatoi atyre fjalet e Perendise: Me kot va zhdojne te me adhurojne, sepse mesimet e tyre jane thjesht urdherime njerezish. (Mar ku 7:7) Adhurimi i tyre ishte i kote ose i pa vlere, sepse per ta, tradita e tyre fetare ishte me e rendesishme se kerkesat e Perendise. Bibla nuk mbeshtet idene se ka shume rru ge te pranueshme per tiu afruar Perendise, por meson se ka vetem nje. Mateu 7:13, 14 thote: Hyni nga porta e ngushte, sepse e gje re dhe e hapet eshte rruga qe te con ne shka terrim, dhe shume hyjne nga ajo. Por e ngu shte eshte porta dhe e kufizuar rruga qe te con ne jete, dhe pak e gjejne ate. Si te ndihmon njohja e se vertetes? Perfytyro si do te ndiheshe nese do te ishe stervitur prej muajsh per te vrapuar ne nje maratone. Del ne vend te pare, por skualifikohesh sepse, pa e ditur, ke thyer nje rregull. Do te mendoje se
8
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

A mesojne te gjitha fete te adhurohet Perendia sic miraton ai?

te gjitha perpjekjet shkuan dem. A mund te ndodhe dicka e ngjashme me adhurimin qe i bejme Perendise? Duke e krahasuar adhurimin tone me nje gare atletike, apostulli Pavel shkroi: Kush merr pjese ne ndonje gare, nuk kurorezohet, po te mos ndeshet sipas rregullave. (2 Timo teut 2:5) Ne fitojme miratimin e Perendise kur e adhurojme sipas rregullave, dome thene, ne menyren qe ai miraton. Nuk mund ta zgjedhim vete rrugen per te Perendia, ashtu si nje vrapues smund te vrapoje nga ti doje qejfi dhe perseri te prese qe ta shpallin fitues. Qe ta kenaqim Perendine, adhurimi yne nuk duhet te permbaje genjeshtra per te. Je zui tha: Adhuruesit e vertete do ta adhurojne Atin me fryme dhe te vertete. (Gjoni 4:23) Rrugen e vertete per te Perendia na e meson Fjala e tij, Bibla.Gjoni 17:17.1
1 Per me shume informacion rreth adhurimit qe mira ton Perendia, shih kapitullin 15 te librit Cfare meson vertet Bibla?

 Everteta
N

TE NDRYSHON JETEN
Te verteten per Perendine nuk e mesojme thjesht per kultureajo permireson jeten. (Gjoni 8:32) Diana, qe u permend ne artiku llin e pare, tani e ka forcuar besimin te Fjala e Perendise. Ajo tregon: Deri ne momentin kur fillova te studioj Biblen, kurre nuk e kisha kuptuar sa te qarta ishin Shkrimet. Tani e njoh Jehovain jo si Perendi abstrakt, por si Atin tim te dashur qiellor. Kam gjetur qellim te vertete ne jete. Ndoshta e ke studiuar Biblen me pare, por ke menduar se ske nxjerre dobi. Nese eshte keshtu, mos u dorezo. Te perpiqesh te kup tosh Biblen kur te kane mesuar genjeshtra per Perendine, eshte si te perpiqesh te plo tesosh nje mozaik duke pasur si baze figuren e gabuar. Mund ti vendosesh sic duhet disa pjese, por pastaj dorezohesh i zhgenjyer kur sheh se nuk perputhen me gjithe figuren qe te eshte dhene. Prandaj perdor figuren e du hur dhe pjeset do te perputhen. A deshiron te mesosh te verteten per Pere ndine? Per nje studim biblik pa pagese ne shtepi, te ftojme te kontaktosh Deshmitaret e Jehovait ne zonen tende ose te shkruash ne nje adrese te pershtatshme ne faqen 4 te kesaj reviste.

DOSHTA ke degjuar ose te kane mesuar ndonje nga genjeshtrat per Perendine qe demaskuan artikujt e kesaj serie. Prapese prape, mbase ngurron ti ndryshosh bindjet e tua, vecanerisht nese i ke prej nje kohe te gjate. Nje ngurrim i tille kuptohet. Disa ki sha nuk i nxitin besimtaret qe ti krahasoj ne mesimet e tyre me ate qe thote Bibla. Te tjere perpiqen ti mbrojne mesimet e rreme, duke thene se Bibla eshte e nderlikuar, nuk eshte bere qe te kuptohet nga te gjithe. Gjithsesi, shume dishepuj te Jezuit ishin njerez te thjeshte e pa arsim te larte, dhe pra pe i kuptuan me lehtesi gjerat qe u mesoi. Veprat 4:13. Edhe ti mund te stepesh e te mos i shqyr tosh bindjet qe ke, nga frika se mos tregon mungese besimi. Por, a ka kuptim qe Pere ndia te merzitet sepse, per te kuptuar ate qe kerkon prej teje, ti po shqyrton Biblen, mesazhin e tij per njerezimin? Aspak, madje Fjala e tij te nxit ti shqyrtosh vete Shkrimet. Ajo thote: Vertetoni se cili eshte vullneti i mire, i pranueshem e i persosur i Perendi se.Romakeve 12:2.

Vertetoni se cili eshte vullneti i mire, i pranueshem e i persosur i Perendise.

ROMAKEVE 12:2

A E DINI?
Pse kishte kembyes parash ne tempullin e Jerusalemit? Pak para se te vdiste, Jezui u mor me guanin taksen vjetore te tempullit, te nje padrejtesi te madhe qe po ndodhte blinin kafshe per ijime dhe te be ne tempull. Bibla thote: Jezui . . . aku nin blatime te tjera vullnetare. Keshtu, jashte te gjithe ata qe shitnin e blinin kundrejt nje tarife ose komisioni, ke atje, permbysi tryezat e kembyesve te mbyesit e parave i kthenin monedhat e parave dhe stolat e atyre qe shitnin pe- llojeve dhe vlerave te ndryshme ne va llumba. Pastaj u tha: Eshte shkruar: luten e kerkuar. Teksa afroheshin festat Shtepia ime do te quhet shtepi lutjeje, judaike, keta kembyes parash vinin tez kurse ju po e beni shpelle kusaresh. ga ne tempull, ne oborrin e jojudenjve. Mateu 21:12, 13. Kritika e Jezuit se kembyesit e para Judenjte e shekullit te pare dhe pro- ve po e kthenin tempullin ne shpelle zelitet judenj udhetonin nga shume ve- kusaresh, me sa duket tregon se ata nde e qytete per ne tempullin e Jerusa- kerkonin tarifa marramendese per sher lemit, dhe keshtu sillnin me vete valute bimet e tyre. te huaj. Sidoqofte, ata duhej te perdor nin valute te pranueshme qe te pa Pse pemet e ullirit ishin te cmuara ne kohet biblike? Ullinjte dhe vreshtat ishin nder beki- kokrrat dhe sidomos per vajin. Thuajse met qe Perendia i premtoi popullit te tij gjysma e tulit te nje kokrre ulliri te pje nese do ti qendronin besnike. (Ligji i kur eshte vaj. perterire 6:10, 11) Sot e kesaj dite, ulliNje peme e mire mund te jepte deri ri vleresohet jashte mase ne zonat ku ne 57 litra vaj ne vit. Gjithashtu, vaji i rritet. Ai jep shume fryt per qindra vjet ullirit perdorej per llambat si lende dje edhe me pak kujdes. Nje peme e kulti- gese, per ceremoni dhe qellime fetare, vuar mund te lulezoje edhe ne toke si produkt kozmetik per trupin dhe o shkembore dhe mund tu rezistoje tha- ket dhe si qetesues per plaget dhe per tesirave te shpeshta. Nese pema pritet, te nxirat.Dalja 27:20; Levitiku 2:1-7; nga cungu dalin disa filiza qe mund 8:1-12; Rutha 3:3; Luka 10:33, 34. te behen peme te reja. Ne kohet biblike, levorja dhe gjethet e pemes cmoheshin si ilac per te qete suar ethet. Rreshira qe rrjedh nga de get e vjetra dhe qe ka arome vaniljeje, perdorej per parfume. Gjithsesi, pema cmohej kryesisht si burim ushqimi: per
10
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

LEXUESIT PYESIN . . .
A duhen pagezuar foshnjat?
denuar ne Limbo,thote Viktoria. Pse i frikeso hej kesaj gjeje? Xhoni vdiq para se te pagezo hej dhe nje prift katolik tha se, per kete arsye, Xhoni do te mbetej pergjithmone ne Limbo, shpjegon ajo. Nje koncept i tille te fut friken, por a eshte i bazuar ne Shkrime? A meson Bibla se femijet qe vdesin te papagezuar nuk kane as nje shprese? Bibla meson se te krishteret duhet te pagezo hen. Jezui i udhezoi dishepujt e tij: Beni dishe puj njerez nga te gjitha kombet, duke i pagezuar ne emer te Atit, te Birit dhe te frymes se shenjte, dhe mesojuni te zbatojne te gjitha gjerat qe ju kam urdheruar. (Mateu 28:19, 20) Vini re se ata qe pagezohen duhet te jene dishepuj te Jezuit. Kjo do te thote se kane marre njohuri per Jezuin dhe kane zgjedhur te ecin ne gjurmet e tijve ndim qe asnje foshnje smund ta marre. Prapeseprape, shume veta kembengulin se urdherimi i Jezuit zbatohet per femijet e vegjel. Te gjithe duhet te pagezohen, perfshire edhe foshnjat,thote pastori luteran Rihart Buheri. Ai shton: Te mos i pagezosh do te thote ti pri vosh nga falja dhe ti rrezikosh te denohen. Me gjithate, keto komente bien ndesh me mesimet e Jezuit te pakten ne tri menyra. Se pari, Jezui nuk mesoi se foshnjat duhet te pagezohen. Pse eshte domethenes ky fakt? Me ndoni pak: per Jezuin ishte e rendesishme tua mesonte dishepujve kerkesat e Perendise. Ndo njehere i perseriste mesimet kryesore. Pse? Qe te sigurohej se dishepujt e kishin kapur kuptimin. (Mateu 24:42; 25:13; Marku 9:34-37; 10:35-45) Gjithsesi, as edhe nje here nuk mesoi se foshnjat duhen pagezuar. Mos valle harroi Jezui ta per mendte kete kerkese? E pamundur! Nese fosh njat duhen pagezuar, Jezui patjeter qe do ta ki shte thene. Kisha frike se mos vellai i vogel, Xhoni, ishte

Se dyti, Jezui kurre nuk mesoi se njeriu vuan pas vdekjes. Ai i besonte Shkrimet, te cilat thone qarte: Te gjallet jane te vetedijshem se do te vdesin, por te vdekurit sjane te vetedijshem per asgje. (Eklisiastiu 9:5) Jezui e dinte se te vdeku rit nuk lengojne ne purgator, ne limbo, ne ferrin e zjarrte ose ne ndonje vend tjeter. Perkundrazi mesoi se ata jane te pavetedijshem, si te jene ne gjume.Gjoni 11:1-14. Se treti, Jezui mesoi se te gjithe ata qe jane ne varre do te kthehen ne jete. (Gjoni 5:28, 29) Pa dyshim, ketu do te perfshihen miliona njerez qe sjane pagezuar kurre. Pasi te ringjallen, atyre do tu jepet mundesia te mesojne kerkesat e Pere ndise dhe te jetojne pergjithmone ne Parajsen ne toke.1Psalmi 37:29. Pra, eshte e qarte qe Bibla nuk meson se fosh njat duhen pagezuar.
1 Per te mesuar me shume rreth Parajses tokesore dhe rreth shpreses se ringjalljes, shih kapitujt 3 dhe 7 te librit Cfare meson vertet Bibla?, botuar nga Deshmitaret e Jeho vait.
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

11

 BIBLA TE NDRYSHON JETEN

Cfare e nxiti nje vajze te kthehej te vlerat fetare qe kishte mesuar ne femijeri? Lexoni cfare thote ajo.

Tani kam qellim te vertete ne jete.

LIZA ANDRE

LINDUR: 1986 VENDI I LINDJES: LUKSEMBURGU ME PARE: FEMIJE PLENGPRISHES

E KALUARA IME: U rrita ne Ber trosh, nje qyteze e paster, e qete dhe e begate, afer qytetit te Lukse mburgut. Jam me e vogla e pese femijeve. Prinderit jane Deshmitare te Jeho vait dhe u perpoqen shume te rrenjosnin vle ra morale te krishtere te vellezerit e motrat e mia, si dhe tek une. Vitet e para te adoleshences nisa te kisha dyshime te medha per gjerat qe mesojne De shmitaret e Jehovait. Ne fillim nuk u dhashe rendesi, por dalengadale besimi po me do besohej. Edhe pse prinderit benin cmos te me drejtonin ne udhen e duhur, e refuzoja ndih men e tyre. Pa dijenine e prinderve, rrija me te rinj qe spara e respektonin autori tetin. Doja lirine qe dukej se ofronte ajo jete. Benim shume festa, inim me kedo dhe merrnim droge e abuzonim me alkoolin. Fillimisht isha e kenaqur qe rrija me njerez
12
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

qe dukeshin se e shijonin plo tesisht jeten. Por ne te vertete nuk isha e lumtur. Jeta me nje shoqeri te tille ishte e ceket; askush se vriste mendjen per asgje. Kurse une shqetesohesha per c eshtje te tilla, si perhapja e padrejtesive ne bote. Me kali min e kohes, u zhyta gjithnje e me teper ne deshperim. SI MA NDRYSHOI JETEN BI BLA: Nje dite, kur isha 17 vje ce, ndihesha pertoke. Ma maja e vuri re trishtimin tim dhe me kerkoi ti jepja edhe nje shans Bibles. Me inkura joi te shqyrtoja mesimet e saj dhe pastaj te vendosja vete nese doja te jetoja sipas tyre. Ajo bisede me ze mer te hapur ishte pike kthese per mua. Pranova te studioja Biblen me motren time te madhe, Karolinen, dhe me burrin e saj, Akifin. Ai nuk ishte rritur si Deshmitar i Je hovait, por ishte bere ne moshe te rritur. Mund te itja hapur me Akifin per shkak te se shkuares se tij, dhe kjo ishte e rendesishme per mua. E dija se gjerat qe beja si kishin hije nje De shmitari, por ne fillim mendoja se ishte puna

Benim shume festa, inim me kedo dhe merrnim droge e abuzonim me alkoolin

 I di mire gabimet qe kam bere, por mundohem te mos e mbaj mendjen atje

ime cfare beja me jeten. Megjithate, fale stu dimit te Bibles, u bera e vetedijshme se sjellja ime ndikon te ndjenjat e Jehovait. (Psalmi 78: 40, 41; Proverbat 27:11) Gjithashtu kuptova se ndikon edhe te te tjeret. Teksa e shqyrtoja me tej Biblen, zbulova se ka arsye logjike dhe bindese pse te besojme se ajo eshte Fjala e Perendise. Per shembull, mesova per profecite e shumta biblike qe jane plotesuar, madje me nje saktesi te pabesue shme. Kjo njohuri me ndihmoi te hiqja dy shimet e meparshme. Gati nje vit pasi kisha fillu ar te studioja Biblen, bashke me prinderit i beme nje vizi te vellait te madh qe sherbente si vullnetar ne zyren e deges te Deshmitareve te Jehovait ne Gjermani. Kur pashe sa i lumtur ishte vellai, u preka thelle. Ishte tamam ajo lumturi qe kisha ker kuar! Me bene pershtypje edhe Deshmitaret e tjere qe sherbe nin si vullnetare atje. Ishin krejt ndryshe nga njerezit e pander shem dhe te etur per emocione te forta me te cilet shoqerohesha me pare. Pas pak kohe, iu luta me gjithe zemer Jehovait dhe i premtova ti sherbeja per tere je ten. Ne moshen 19-vjecare u pa gezova ne simbol te kushtimit tim ndaj Jehovait.

DOBITE: Tani kam qellim te vertete ne jete. Provoj gezim kur u mesoj Biblen te tjereve, kur i ndihmoj te njohin Jehovain dhe premti met e tij per te ardhmen. Edhe familja ime ka nxjerre dobi, pasi nuk shqetesohen me per mua. I di mire gabimet qe kam bere, por mundo hem te mos e mbaj mendjen atje. Perqendrohem te falja e Jehovait dhe te interesi i da shur qe ka per mua. Jam dakord me gjithe zemer me fjalet e Proverbave 10:22, qe thone: Bekimi i Jehovait te ben te pasur dhe ai nuk shton asnje dhembje.

KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

13

 Kundershtimi i tyre meriton respekt G

JATE mandatit te tij shkaterrimtar si kan celar gjerman, Adolf Hitleri mori dhjetera mije letra. Ne vitin 1945, pasi ushtrite sovjetike pushtuan territorin perreth Berlinit, shume nga keto letra u cuan ne Moske dhe u ruajten atje. Historiani Henrik Eberle ka shqyrtuar mi jera letra te tilla ne arkivat e Moskes, qe te stu dioje kush i shkroi Hitlerit dhe per carsye. Eberleja i botoi perfundimet e tij ne librin me titull Briefe an Hitler (Letra drejtuar Hitlerit). Dr. Eberleja thote: Mesues dhe nxenes, murgesha e prifterinj, te papune dhe biznes mene te medhenj, admirale dhe ushtare te trupave sulmuesete gjithe i shkruanin Hitle rit. Disa e pernderonin si Mesia i rilindur, te tjere e shihnin si misherimi i se keqes. A mori Hitleri letra proteste nga kleriket e kishave per mizorite e nacional-socialisteve ose te naziste ve? Mori, por ishin te rralla. Megjithate, Eberleja gjeti ne arkivat e Mo skes nje dosje me disa letra qe Hitlerit ia kishin derguar Deshmitare te Jehovait nga pjese te ndryshme te Gjermanise, ku protestonin ku nder menyres si vepronin nazistet. Ne fakt, De shmitare nga rreth 50 shtete i derguan Hitlerit rreth 20.000 letra e telegrame ku protestonin kunder keqtrajtimit te Deshmitareve te Jehova it. Mijera Deshmitare u arrestuan dhe qindra te tjere u ekzekutuan ose vdiqen nga trajtimi mizor i nazisteve. Dr. Eberleja perfundon: Ne krahasim me miliona viktimat e regjimit nazist, ky numer [i viktimave Deshmitare] duket i vogel. E prapeseprape deshmon se, si grup i paepur, kundershtimi i tyre meriton respekt.

14

KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

 AFROJUNI PERENDISE

Mund te gjesh njohurine e Perendise

ERENDIA JEHOVA na ka vene ne dispozicion nje thesar teper te cmuar dhe deshiron me gjithe zemer ta gjejme ate. Ky thesar nuk sjell pasuri materiale, por do te sjelle dicka qe gjithe parate e botes smund ta blejne: paqe te brend shme, kenaqesi dhe jete domethenese. Cili eshte ky thesar? Shpjegimin na e japin fjalet e mbretit te mencur Solomon te Proverbat 2:1-6. Solomoni e identifikon kete thesar si njohu ria e Perendise, domethene, e verteta per Pere ndine dhe per qellimet e tij sic zbulohen ne Bi bel. (Vargu 5) Ky thesar ka disa aspekte. Mesime te verteta. Bibla u pergjigjet pyetjeve te tilla, si: cili eshte emri i Perendise? (Psalmi 83:18) Cfare ndodh kur vdesim? (Psalmi 146: 3, 4) Pse jemi ketu? (Zanafilla 1:26-28; Psalmi 115:16) Vertet, cfare cmimi do tu vije pergjigje ve te ketyre pyetjeve te rendesishme? Keshilla te mencura. Bibla na tregon meny ren me te mire te jeteses. Si ta besh te qendrue shme martesen? (Efesianeve 5:28, 29, 33) Si te rritesh femije te pergjegjshem? (Ligji i perteri re 6:5-7; Efesianeve 6:4) Si te gjesh lumturi ne jete? (Mateu 5:3; Luka 11:28) Edhe nje here, si mendon, sa te cmuara jane keshillat e besue shme per c eshtje te tilla? Gjykim te thelle per natyren dhe personali tetin e Perendise. Bibla eshte burimi kryesor i informacioneve te sakta per Perendine. Cper son eshte ai? (Gjoni 1:18; 4:24) A interesohet per ne? (1 Pjetrit 5:6, 7) Cilat jane disa nga cile site e tij te shquara? (Dalja 34:6, 7; 1 Gjonit 4:8) Sa vlere ka per ty informacioni i vertete per Kri juesin tone? Njohuria e Perendise eshte vertet nje thesar. Si ta gjesh? Te Proverbat 2:4 gjejme nje te dhe-

ne. Atje Solomoni e krahason kete njohuri me thesare te fshehura. Mendo per kete: nje the sar i fshehur nuk do te kerceje nga vendi i fsheh te e ti hidhet ne krahe dikujt qe rri duarkryq. Nevojiten perpjekje per ta gjetur. E njejta gje vlen edhe per njohurine e Perendise. Ky thesar, si te thuash, eshte i groposur ne Bibel. Duhet te bejme perpjekje qe ta gjejme. Solomoni shpjegon cfare duhet te bejme qe te gjejme njohurine e Perendise. Shprehjet pranon fjalet e mia dhe per ta prirur zem ren tregojne se duhet te kemi nje zemer te ndjeshme. (Vargjet 1, 2) Fjalet therret, vazh don ti kerkosh dhe vazhdon te rremosh, tre gojne se duhet te jepemi me mish e me shpirt e te ngulmojme. (Vargjet 3, 4) Pra, qe ta gjejme kete thesar, duhet ta studiojme Biblen me zell dhe me zemer te sinqerte.Luka 8:15. Nese ne ndermarrim nje nisme te tille, pjesen tjeter do ta beje Jehovai. Jehovai jep mencuri, thote vargu 6. Vetem me ndihmen e Perendise mund ti kuptojme plotesisht te vertetat biblike. (Gjoni 6:44; Veprat 16:14) Mund te jesh i sigurt se, po te rremosh me gjithe zemer ne Fjalen e Perendise, do te gjesh njohurine e Perendise thesar qe do te ta pasuroje tej mase jeten. Proverbat 2:10-21.1
1 Deshmitaret e Jehovait ne mbare boten u ofrojne stu dime biblike pa pagese ne shtepi atyre qe duan te kuptoj ne Biblen. Pse te mos i kontaktosh ne zonen tende ose tu shkruash ne nje nga adresat e faqes 4?

SUGJERIM PER LEXIMIN E BIBLES GJATE TETORIT: Proverbat 1-21

KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

15

 MESO NGA FJALA E PERENDISE

Si te kesh familje te lumtur?

1. Pse eshte jetesore martesa per lumturin e familjare?
Jehovai, Perendia i lumtur, eshte nismetari i mar teses. Ajo eshte jetesore per lumturine familjare pasi, jo vetem siguron shoqeri, por edhe nje ambi ent te sigurt per rritjen e femijeve. Si e sheh Pere ndia martesen? Ai do qe ajo te jete nje lidhje e per hershme mes nje burri e nje gruaje dhe e regjistruar ligjerisht. (Luka 2:1-5) Perendia do qe burrat dhe grate te jene besnike ndaj njeri-tjetrit. (Hebrenjve 13:4) Jehovai i lejon te krishteret te divorcohen e te rimartohen vetem nese njeri nga bashkeshortet kry en kuroreshkelje.Lexo Mateun 19:3-6, 9.

Ky artikull ngre pyetje qe mund te kesh bere dhe tregon se ku ti lexosh pergjigjet ne Biblen tende. Deshmitaret e Jehovait do ti diskutojne me kenaqesi keto pergjigje me ty.

2. Si duhet ta trajtojne njeri-tjetrin bashkeshortet?

Jehovai i krijoi burrat e grate qe te plotesojne njeri-tje trin ne martese. (Zanafilla 2:18) Si kreu i familjes, burri duhet te marre drejtimin qe te siguroje gjerat materiale dhe te mesoje familjen per Perendine. Ai duhet te kete dashuri vetemohuese per gruan. Bashkeshortet duhet ta duan e ta respektojne njeri-tjetrin. Meqe te gjithe ba shkeshortet jane te papersosur, te mesojne te falin eshte thelbesore per lumturine familjare.Lexo Efesianeve 4: 31, 32; 5:22-25, 33; 1 Pjetrit 3:7.

3. A duhet ta braktisesh nje martese te palumtur?

Nese ti dhe bashkeshorti hasni veshtiresi, perpiquni ta trajtoni njeri-tjetrin me dashuri. (1 Korintasve 13:4, 5) Fjala e Perendise nuk re komandon ndarjen si zgjidhje per problemet

martesore. Megjithate, ne rrethana ekstreme, mund te linde nevoja qe nje i krishtere te ve ndose nese eshte me e mencur te ndahet. Lexo 1 Korintasve 7:10-13.

 4. Femije, cfare deshiron Perendia per ju?

Jehovai do qe te jeni te lumtur. Ai ju jep keshillat me te mira se si te kenaqeni ne moshe te re. Do qe te nxirrni dobi nga mencuria dhe pervoja e prinder ve. (Kolosianeve 3:20) Jehovai cmon cdo gje qe beni per ti dhene lavdi atij.Lexo Eklisiastiun 11:9 12:1; Mateun 19:13-15; 21:15, 16.

5. Prinder, per cfare kane nevoje femijet qe te jene te lumtur?

Duhet te punoni fort qe tu siguroni femijeve ushqim, strehim dhe veshje. (1 Timoteut 5:8) Por, qe femijet tuaj te jene te lumtur, duhet edhe ti me soni te duan Perendine e te mesojne prej tij. (Efesia neve 6:4) Shembulli juaj, menyra si e tregoni da shurine per Perendine, mund te ndikoje thelle ne zemren e femijes. Kur bazohen ne Fjalen e Pere ndise, udhezimet tuaja mund te modelojne per mire menyren e te menduarit te femijes.Lexo Li gjin e perterire 6:4-7; Proverbat 22:6. Femijet nxjerrin dobi kur u jepni zemer dhe i la vderoni. Gjithashtu kane nevoje per ndreqje e disi pline. Kjo stervitje i mbron nga sjellja qe mund tu grabite lumturine. (Proverbat 22:15) Prapesepra pe, disiplina nuk duhet te jete kurre e ashper a mi zore.Lexo Kolosianeve 3:21. Deshmitaret e Jehovait botojne disa libra qe te ndihmojne posac erisht prinderit e femijet. Keta li bra bazohen ne Bibel.Lexo Psalmin 19:7, 11.

Per me shume informacion, shih kapitullin 14 te ketij libri, botuar nga Deshmitaret e Jehovait.

CFARE MESON vertet BIBLA?

17

IMITONI BESIMIN E TYRE

Ajo mbrojti popullin e Perendise

ESTERA perpiqej te qetesonte zemren teksa i afrohej oborrit te pallatit ne Shushan. Nuk e kishte te lehte. Cdo gje e keshtjellesskulpturat shumengjyreshe ne reliev te demave me krahe, te harketareve e luane ve te bera me tulla te lustruara, kolonat prej guri me hulli dhe statujat hijerenda, si edhe vendndodhja e keshtjelles ne maje te platformave gjigante prane maleve Zagros mbuluar me debore, nga ku dukeshin ujerat e pastra te lumit Koaspesishte projektuar qe ti kuj tonte cdo vizitori fuqine tejet te madhe te atij qe Estera po shkonte te takonte, njeriut qe e quante veten mbreti i madh. Ate e kishte edhe burre.
Burre?! Sa ndryshe ishte Asueri nga ba shkeshorti qe do te donte cdo vajze besnike judeje!1 Ai nuk ndiqte shembuj si ai i Abra hamit, i cili me perulesi pranoi drejtimin e Perendise qe te degjonte Saren, gruan e vet. (Zanafilla 21:12) Mbreti dinte pak ose as pak per Perendine e Esteres, Jehovain, ose per Ligjin e Tij. Por Asueri njihte ligjin pers, perfshire nje ligj qe ndalonte pikerisht ate veprim qe do te bente pas pak Estera. Ctho shte ai? Po ja, ligji thoshte se kushdo qe dilte para monarkut pers, pa qene i thirrur nga ai, denohej me vdekje. Esteren nuk e kishin thirrur e, prapeseprape, po ikte te mbreti. Ndersa afrohej ne oborrin e brendshem, ku do te dukej qe nga froni i mbretit, mund te jete ndier sikur po shkonte drejt vdekjes. Estera 4:11; 5:1. Pse rrezikoi kaq shume? Cmund te me sojme nga besimi i kesaj gruaje te jashteza konshme? Se pari, le te shohim si u gjend Estera ne poziten e pazakonte si mbretereshe e Persise.
1 Asueri mendohet gjeresisht te jete Kserksi I, i cili su ndoi Perandorine Perse ne fillim te shekullit te peste p.e.s.

Ishte e bukur Estera ishte jetime. Dime shume pak per prinderit qe i vune emrin Hadasa, fjale he braike qe do te thote mersine, nje shkurre e kendshme me lule te bardha. Kur Esteres i vdiqen prinderit, nje nga te afermit, njeri da shamires i quajtur Mordekai, pati meshire per femijen. E kishte kusheri, por shume me te madh se ajo ne moshe. Mordekai e mori Esteren ne shtepi dhe e trajtoi si bijen e vet. Estera 2:5-7, 15. Mordekai dhe Estera jetonin si te merguar judenj ne ate kryeqytet pers, ku me sa duket perballeshin me njefare perbuzjeje per fene e tyre dhe per Ligjin qe perpiqeshin ta zbato nin. Por Estera me siguri u lidh me shume me kusheririn ndersa ai e mesonte per Jeho vain, per Perendine e meshirshem qe kishte shpetuar popullin e Tij mjaft here nga tela shet ne te kaluaren. Kete gje Perendia do ta bente perseri. (Levitiku 26:44, 45) Qarte, mes Esteres e Mordekait u zhvillua nje lidhje e dashur dhe besnike. Me sa duket Mordekai punonte si nje lloj zyrtari ne keshtjellen e Shushanit, ku ulej

18

KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

 rregullisht brenda portes se saj me sherbeto re te tjere te mbretit. (Estera 2:19, 21; 3:3) Nuk e dime me siguri si e kalonte kohen Estera ndersa rritej, edhe pse mund ta themi pa frike se kujdesej mire per kusheririn me te madh dhe per shtepine, e cila ka te ngjare te ndodhej ne nje lagje te thjeshte matane lu mit, qe i ndante nga keshtjella mbretero re. Mbase kenaqej duke shkuar ne pazarin e Shushanit, ku arpunuesit, argjendaret dhe tregtare te tjere ekspozonin mallrat e tyre. Estera nuk e imagjinonte se lukse te tilla me vone do te beheshin te zakonshme per te. As e kishte idene ce ardhme e priste. Zevendesohet nje mbretereshe Nje dite, Shushani gumezhinte nga tha shethemet per rremujen ne shtepine e mbretit. Ne nje gosti madheshtore ku Asueri
Mordekai kishte goxha arsye qe te ishte krenar per vajzen e tij te adoptuar

po kenaqte fisniket e tij me ushqim e vere te kushtueshme, mbreti vendosi te therriste mbretereshen e tij te bukur, Vashtin, e cila po festonte vecmas me grate. Por Vashti nuk pranoi te shkonte. I poshteruar dhe i zeme ruar, mbreti pyeti keshilltaret si duhej nde shkuar. Rezultati? U zevendesua si mbretere she. Sherbetoret e mbretit nisen te kerkonin neper gjithe vendin per virgjeresha te reja e te bukura nga te cilat mbreti do te zgjidhte nje mbretereshe tjeter.Estera 1:12:4. Mund ta imagjinojme Mordekain tek shihte here pas here gjithe endje e krenari Esteren, e ne te njejten kohe i shqetesuar qe kusherira e vogel ishte rritur e ishte bere kaq e bukur. Per te lexojme: Vajza kishte trup te hijshem dhe ishte e bukur. (Estera 2:7) Bu kuria fizike eshte e kendshme, por duhet te shoqerohet me mencuri e perulesi. Perndry she mund te sjelle kryelartesine, krenarine dhe cilesi te tjera te shemtuara. (Proverbat 11:22) A e ke pare ndonjehere kete? Po ne ra stin e Esteres, si do te ndikonte bukuria, per mire apo per keq? Koha do ta tregonte. Sherbetoret e mbretit e vune re Esteren, e moren dhe e cuan larg Mordekait, ne palla tin madheshtor pertej lumit. (Estera 2:8) Du het te kete qene ndarje e veshtire, pasi ishin si babe e bije. Mordekai nuk do te donte qe bija e tij e adoptuar te martohej me nje jo besimtar, ndonese mbret, por ngjarjet si kishte nen kontroll. Kushedi me sa zjarr du het ti kete degjuar Estera keshillat e Morde kait para se ta merrnin! Ndersa e conin ne keshtjellen e Shushanit, koka i ziente nga mendimet. Si per shembull, cjete e priste tani?
Fitoi pelqimin e kujtdo qe e shihte Estera e gjeti veten ne nje bote krejt te re e te huaj. Ishte mes shume vajzave qe i kishin mbledhur nga te katra anet e Pe randorise Perse. Duhet te kishin zakone,
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

19

 Estera e dinte se perulesia dhe mencuria ishin shume me te rendesishme se pamja fizike

gjuhe dhe qendrime mjaft te larmishme. Nen mbikeqyrjen e nje zyrtari qe quhej He gai, vajzat do te benin nje trajtim estetik per nje vit, qe perfshinte masazhe me vajra aro matike. (Estera 2:8, 12) Nje mjedis dhe me nyre jetese e tille, fare lehte mund te kete nxitur tek ato vajza fiksimin pas pamjes, si edhe kryelartesine e konkurrencen. Si ndikoi kjo tek Estera? Askush ne toke nuk ishte me i shqetesuar per Esteren, sa Mordekai. Lexojme se dite per dite ai i afrohej sa te mundej shtepise se gra ve dhe perpiqej te merrte vesh si ishte Estera. (Estera 2:11) Teksa copezat e informacio nit i merrte me pikatore, mbase me ane te sherbetoreve te shtepise qe bashkepuno nin, zemra duhej ti behej mal nga krenaria aterore. Pse? Kaq pershtypje i beri Estera Hegait, saqe e trajtoi me dashamiresi te madhe duke i dhe ne shtate vajza si sherbetore dhe vendin me te mire ne shtepine e grave. Madje tregimi thote: Nderkohe Estera fitonte vazhdimisht pelqimin e kujtdo qe e shihte. (Estera 2: 9, 15) Mos ndoshta vetem bukuria u beri
20
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

kaq pershtypje te gjitheve? Jo, Estera kishte shume me teper se kaq. Per shembull, lexojme: Estera nuk tregoi per popullin dhe per te afermit e saj, sepse Mordekai e kishte urdheruar te mos tregon te. (Estera 2:10) Mordekai e kishte udhezuar vajzen te ishte e matur per prejardhjen e saj judeje, pasi ai me siguri e kishte pare sa para gjykime kishte ne oborrin mbreteror per po pullin e tij. Ckenaqesi ishte te merrte vesh se tani, ndonese larg tij, Estera ende tregonte te njejten fryme bindjeje e mencurie. Edhe te rinjte sot mund tua gezojne zem ren prinderve dhe atyre qe kujdesen per ta. Kur jane larg prinderve, madje kur rretho hen nga njerez te ceket, imorale ose te degje neruar, mund tu rezistojne ndikimeve te ke qija e tu permbahen normave qe e dine se jane te drejta. Kur veprojne keshtu, ia gezoj ne zemren Atit te tyre qiellor, sic beri Estera. Proverbat 27:11. Kur erdhi koha qe Estera te paraqitej te mbreti, iu dha liria te zgjidhte cdo gje qe mendonte se i nevojitej, ndoshta qe te zbu-

 kurohej edhe me teper. Por, sipas keshilles se Hegait, me modesti skerkoi me shume nga ciu ofrua. (Estera 2:15) Ndoshta e kuptoi se vetem bukuria nuk do tia fitonte zemren mbretit dhe se nje fryme modeste dhe e pe rulur do te ishte dicka me vlere shume me te rralle ne ate oborr. A kishte te drejte? Tregimi pergjigjet: Mbreti e deshi Esteren me shume se te gjitha grate e tjera. Ajo fitoi pelqimin dhe dashamiresine e tij me shume se te gjitha virgjereshat e tjera. Ai i vuri ne koke vellon mbreterore dhe e beri mbretere she ne vend te Vashtit. (Estera 2:17) Duhet te kete qene e veshtire per kete vajze te thje shte judeje qe te pershtatej me ndryshimin u be mbreteresha e re, gruaja e monarkut me te fuqishem te tokes ne ate kohe! A i hyri vetja ne qejf nga kjo pozite duke u mbushur me krenari? As qe behet fjale. Estera mbeti e bindur ndaj babait adoptues, Mordekait. E mbajti sekret lidhjen me popullin jude. Per me te per, kur Mordekai zbuloi nje komplot per te vrare Asuerin, Estera pa ngurruar ia beri te ditur paralajmerimin e tij mbretit, dhe ko mplotistet deshtuan. (Estera 2:20-23) Ajo ende tregonte besim te Perendia duke shfa qur fryme te perulur e te bindur. Sot bindja rralle vleresohet si virtyt; mosbindja e rebeli mi jane te zakonshme. Gjithsesi njerezit me besim te sinqerte e cmojne bindjen, sic beri Estera.
Besimi i Esteres sprovohet Nje njeri i quajtur Haman u ngrit ne dety re ne oborrin e Asuerit. Mbreti e emeroi kryeminister duke e bere Hamanin keshillta rin e tij kryesor dhe te dytin per nga autorite ti ne perandori. Madje mbreti dekretoi se, kushdo qe e shihte kete zyrtar, duhej te per kulej para tij. (Estera 3:1-4) Per Mordekain ky ligj perbente nje problem. Ai ishte dakord qe ti bindej mbretit, por jo ne kurriz te respek-

tit ndaj Perendise. Hamani ishte agatit. Kjo me sa duket do te thoshte se ishte pasardhes i Agagut, mbretit amalekit te ekzekutuar nga profeti i Perendise, Samueli. (1 Samuelit 15:33) Kaq te ligj ishin amalekitet, sa ishin bere armiq te Jehovait dhe te Izraelit. Amale kitet ishin nje popull i denuar nga Pere ndia.1 (Ligji i perterire 25:19) E si mund te perkulej nje jude besnik para nje amalekiti te oborrit mbreteror?! Mordekai nuk e bente dot kete. Qendroi i patundur. Deri sot e kesaj dite, burra e gra me besim kane rrezikuar je ten qe ti permbahen ketij parimi: Ne duhet ti bindemi Perendise si sundimtar, dhe jo njerezve.Veprat 5:29. Hamani u xhindos. Ai nuk donte vetem ekzekutimin e Mordekait, por edhe shfaro sjen e gjithe popullit te Mordekait. Hamani i foli mbretit duke bere nje pershkrim te erret per judenjte. Pa i permendur, nenkuptoi se ishin te paperfillshem, nje komb i shper ndare e i vecuar nga popujt. Me keq akoma, tha se nuk u bindeshin ligjeve te mbretit, prandaj ishin rebele te rrezikshem. Ai propo zoi ti dhuronte thesarit te mbretit nje shu me te majme parash qe te mbulonte shpen zimet e asgjesimit te te gjithe judenjve ne perandori.2 Asueri i dha Hamanit unazen e vet me nenshkrim qe te vuloste cfaredo ur dhri qe kishte ne mendje.Estera 3:5-10. Shpejt lajmetaret po rendnin me galop ne cdo cep te perandorise se paane, duke shper ndare denimin me vdekje per popullin jude. Perfytyro si ndikoi kjo shpallje kur arriti ne Jerusalemin e larget, ku nje mbetje judenjsh, qe ishin kthyer nga mergimi babilonas, po
1 Hamani mund te kete qene nder amalekitet e fundit fare, pasi mbetja e tyre u shkaterrua kur mbret ishte Hezekia.1 Kronikave 4:43. 2 Hamani ofroi 10.000 talenta argjendi, me vlere qi ndra milione dollare sot. Nese Asueri ishte Kserksi I, para te mund ta kene bere oferten e Hamanit me terheqese. Kserksi humbi nje mal me para ne luften e tij shkaterrim tare kunder grekeve, ka te ngjare para se te martohej me Esteren.
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

21

 Estera rrezikoi jeten qe te mbronte popullin e Perendise

perpiqeshin fort te rindertonin nje qytet qe ende nuk kishte mure mbrojtese. Ndoshta Mordekai mendoi per ta, si edhe per miqte e te afermit e tij ne Shushan, kur degjoi lajmin e tmerrshem. I deshperuar, shqeu rrobat, u vesh me cope thesi dhe leu koken me hi, pastaj leshoi nje klithme te forte ne mes te qytetit. Ndersa Hamani, u ul te pinte me mbretin, i pandjeshem ndaj hidherimit qe u kishte shkaktuar shume judenjve e miqve te tyre ne Shushan.Estera 3:124:1. Mordekai e dinte se duhej te vepronte. Por cmund te bente? Estera mori vesh per de shperimin e tij dhe i dergoi rroba, kurse ai nuk pranoi te ngushellohej. Ndoshta kishte kohe qe pyeste veten pse Perendia i tij, Je hovai, kishte lejuar tia merrnin Esteren e shtrenjte e ta benin mbretereshen e nje su22
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

ndimtari pagan. Tani dukej se arsyeja po dil te ne pah. Mordekai i dergoi nje mesazh mbretereshes, duke iu pergjeruar Esteres te nderhynte te mbreti, qe te mbronte popullin e saj.Estera 4:4-8. Estera duhet te jete ndier shume ne ankth kur degjoi mesazhin. Ja ku gjendej perballe proves me te madhe te besimit. Kishte frike, sic iu pergjigj hapur Mordekait. Ajo i kujtoi ligjin e mbretit. Te dilje para mbretit pa qene thirrur, do te thoshte denim me vdekje. Ve tem nese mbreti shtrinte skeptrin prej ari, i kursehej jeta shkelesit. Dhe, a kishte ndonje arsye Estera te pretendonte qe ai tia kursen te jeten, sidomos pas asaj qe i ndodhi Vashtit kur nuk pranoi te shkonte megjithese e thi rren? Ajo i tha Mordekait se mbreti nuk e kishte ftuar ta takonte qe prej 30 ditesh.

 sim te thelle te Jehovai, i cili nuk do te lejon te kurre qe populli i tij te shfarosej dhe premtimet e tij te mos permbusheshin. (Jo siu 23:14) Me pas Mordekai i tha Esteres: Kushedi, mbase per nje kohe te tille arrite ne kete pozite mbreterore. (Estera 4:12-14) Ai besonte plotesisht te Perendia i tij, Jehovai. Po ne?Proverbat 3:5, 6.
Besim me i forte se frika nga vdekja Esteres i erdhi casti vendimtar. Ajo i kerkoi Mordekait te mblidhte judenjte e te agjero nin me te per tri dite, duke e perfunduar me sazhin me nje pohim qe ka bere jehone gjate shekujve per besimin dhe guximin e qarte qe permban: Nese duhet te vdes, le te vdes. (Estera 4:15-17) Gjate atyre tri diteve, ajo du het te jete lutur me me zjarr se kurre me pare. Por, me ne fund erdhi koha. Ajo u vesh me stolite me te mira mbreterore dhe beri gjithcka mundej qe te ishte terheqese para mbretit. Pastaj u nis. Sic pershkruhet ne hyrje te ketij arti kulli, Estera mori rrugen per ne oborrin e mbretit. Vetem mund ti perfytyrojme me ndimet plot ankth dhe lutjet e zjarrta qe i vershonin ne mendje e ne zemer. Ajo hyri ne oborr, nga ku mund te shihte Asuerin ne fron. Ndoshta u perpoq tia lexonte cehren e fytyres. Nese iu desh te priste, duhet ti jete dukur nje perjetesi. Megjithate, ai cast kaloi kur burri e pa. Me siguri mbreti u habit, por pamja iu zbut. Ai shtriu skeptrin e arte. Estera 5:1, 2. Fale perpjekjeve, Esteres iu kushtua veme ndje. Ajo mori anen e Perendise e te popullit te saj, duke lene nje shembull te bukur besi mi per gjithe sherbetoret e Perendise pergja te koheve. Por puna e saj vetem sa kishte fi lluar. Si do ta bindte mbretin se keshilltari i tij i preferuar, Hamani, ishte nje komplotist i lig? Si do ta shpetonte popullin e saj? Keto pyetje do ti shqyrtojme ne nje artikull tjeter.
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

Meqe nuk e kishte thirrur per nje kohe kaq te gjate, me te drejte dyshonte nese mbreti e shihte ende me pelqim.1Estera 4:9-11. Mordekai u pergjigj me vendosmeri, qe te forconte besimin e Esteres. Ai e siguroi se, po te mos vepronte, shpetimi i judenjve do te vinte nga ndonje burim tjeter. E si mund te priste ti kursehej jeta asaj kur perndjekja te merrte hov? Per kete Mordekai tregoi be 1 Kserksi I njihej per temperamentin e paqendrueshem e te dhunshem. Historiani grek, Herodoti, dokumentoi disa shembuj te sjelljes se tij nga lufta me Greqine. Mbre ti urdheroi qe te ndertohej nje ure lundruese me anije ne ngushticen e Helespontit. Kur nje stuhi shkaterroi uren, Kserksi urdheroi qe tu pritej koka inxhiniereve e madje beri qe burrat e tij ta ndeshkonin Helespontin duke rra hur ujin me kamxhik ndersa lexohej me ze te larte nje shpallje sharese. Ne te njejten fushate, kur nje i pasur u lut qe te birin te mos ia merrnin ne ushtri, Kserksi beri qe dja lin ta pritnin me dysh dhe trupin e tij ta tregonin si para lajmerim.

23

 MESOJINI FEMIJET

Kur duhet te rrime zgjuar?

DOSHTA je dakord se te rrish zgjuar ne shkolle eshte e rendesishme. Shume veta nis ti zere gjumi kur jane ne mesim, por duhet te rrish zgjuar qe te mesosh. Mbase shkon edhe ne mbledhje ku studion Biblen. Cfare mendon se do te te ndihmonte te rrije zgjuar? . . . 1 Nje mundesi eshte te shkosh ne krevat heret. Ndoshta nje dremi tje ne dreke do te te ndihmonte. Le te shikoj me cfare mund te mesojme nga ajo qe i ndodhi nje te riu. Ate e zuri gjumi nje mbremje vone teksa apostulli Pavel mbante nje fjalim. Lexo ne Bibel te Veprat kapitulli 20, vargjet 7 deri ne 12 dhe shiko cfare ndo dhi. Pavli po vizitonte kongregacionin e qyte tit-port te Troades. Bibla thote se Pavli te nesermen do te nisej me anije, prandaj foli deri ne mesnate. Tregimi vazhdon: Nje djale i ri qe quhej Eutik, ishte ulur ne dritare. Teksa Pavli iste gjere e gjate, ai ra ne gjume te thelle. Cfare ndodhi me pas? . . . Eutiku ra nga dritarja e katit te trete. Pa vli dhe te tjere vrapuan poshte me sa u ha nin kembet. Eutiku gjendej perdhe i vdekur. A e merr dot me mend sa keq u vinte? . . . Bi bla thote se Pavli e mori Eutikun ne krahe dhe e perqafoi. Skaloi shume dhe Pavli tha i gezuar qe te mos shqetesoheshin, pasi ishte shendoshe e mire. Perendia e solli serish ne jete Eutikun.
1 Nese po lexon bashke me femijen, tri pikat sherbejne per te te kujtuar qe te ndalosh pak e ta nxitesh femijen qe te shprehet.

24

 Cfare mesojme per Perendine nga ajo qe i ndodhi Eutikut? . . . Nje mesim eshte se Jehovai, Ati yn e qiellor, mund ti sje ll e s erish n e jet e t e vdekurit, p erfshi re edhe te rinjte. Jehovai te kupton dhe te do, madje me shume se prinderit. Gjate ko hes qe ishte ne toke, Jezui tregoi si eshte Ati kur i mori te vegjlit ne krahe dhe i bekoi. Ai ringjalli edhe te rinj ne moshe, si per she mbull, nje 12-vjecare. Si ndihesh ngaqe e di se Ati yt qiellor te do? . . . Po, kjo na ben qe ta duam edhe ne Jehovain dhe ti bindemi me deshire asaj qe thote. Si mund ta tregojme dashurine per Perendine? . . . Nje menyre eshte te themi se e duam. Jezui tha: Une e dua Atin. Por Je zui nuk e shprehu vetem me fjale dashuri ne per Perendine. Ai e tregoi edhe me ate qe beri. Jezui iu bind Perendise. Ai tha: Bej gjith mone gjerat qe i pelqejne atij. Nese edhe ne bejme njesoj, qe ti pelqejme Jehovait dhe Birit te tij, Jezuit, do te bejme me te mi ren qe te rrime zgjuar kur duhet.
LEXO NE BIBLEN TENDE

Veprat 20:7-12 Luka 8:49-56 Gjoni 8:29; 14:31

 Ky eshte i pari nga dy artikujt e numrave te njepasnjeshem te Kulles se Rojes qe trajtojne pye tje akademike per daten e shkaterrimit te Jerusalemit te lashte. Kjo seri me dy pjese paraqet pergjigje te nxjerra nga kerkime te kujdesshme e te bazuara ne Bibel te pyetjeve qe i kane peshtjelluar disa lexues.

Kur u shkaterrua Jerusalemi i lashte?

PJESA E PARE

PSE KA RENDESI? CFARE TREGOJNE DESHMITE?

Sipas historianeve e arkeologeve, viti 586 ose 587 p.e.s. zakonisht pranohet si viti kur u shkaterrua Jerusalemi.1 Pse Deshmitaret e Jehovait thone se kjo ndodhi ne vitin 607 p.e.s.? Ku bazoheni per kete date?

ESHTU shkroi nje nga lexuesit tane. Por pse duhet te na interesoje data e sakte kur mbreti babilonas Nabukodonosori II, shkate rroi qytetin e Jerusalemit? Se pari, ngjarja she noi nje pike kthese te rendesishme ne histori ne e popullit te Perendise. Nje historian tha se ajo ngjarje coi ne katastrofe, qe ishte vertet katastrofa perfundimtare. Data shenoi fu ndin e tempullit qe kishte qene epiqendra e adhurimit te Perendise se Plotfuqishem per me se 400 vjet. Nje psalmist i Bibles vajtoi: O Perendi, . . . kane perdhosur tempullin tend te shenjte, e kane katandisur Jerusalemin ne nje grumbull germadhash.Psalmi 79:1, Diodati i Ri (Dio).2 Se dyti, kur dini vitin e sakte kur filloi kata strofa perfundimtare dhe kur kuptoni si rive-

ndosja e adhurimit te vertete ne Jerusalem permbushi nje profeci te sakte biblike, do te jeni me te sigurt per besueshmerine e Fjales se Perendise. Atehere, pse Deshmitaret e Jehova it i permbahen nje date qe ndryshon 20 vjet nga kronologjia e pranuar gjeresisht? E thene shkurt, per shkak te deshmive te vete Bibles.

1 Ne burimet jobiblike permenden te dyja vitet. Per leh tesi, ne kete seri do ti referohemi vitit 587 p.e.s. Shkurtimi p.e.s. do te thote para eres sone. 2 Deshmitaret e Jehovait botojne nje perkthim te besue shem te Bibles te njohur si Shkrimet e ShenjtaPerkthimi Bota e Re. Gjithsesi, nese nuk jeni Deshmitare te Jehovait, mund te doni te perdorni perkthime te tjera kur shqyrtoni tema biblike. Ky artikull citon disa perkthime biblike te pranuara gjeresisht.

Shtatedhjete vjet, per ke? Vite para shkaterrimit, profeti jude, Jere mia, siguroi nje te dhene thelbesore per te kuptuar kronologjine biblike. Ai paralajmeroi tere banoret e Jerusalemit duke thene: Tere ky vend do te behet nje shkreti dhe nje objekt habie dhe keta kombe do ti sherbejne mbretit te Babilonise shtatedhjete vjet me radhe. (Jeremia 25:1, 2, 11, Dio) Me vone profeti shtoi: Keshtu thote Jehovai: Kur te mbushen shtatedhjete vjetet ne Babiloni, une do te drej toj vemendjen nga ju dhe do te permbush fja len time te mire per tju kthyer ne kete vend. (Jeremia 29:10) Cdomethenie kane shtate dhjete vjetet? Dhe, si na ndihmon kjo periu dhe te percaktojme daten e shkaterrimit te Jerusalemit?

26

KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

 Ne vend qe te thone 70 vjet ne Babiloni, mjaft perkthime thone per Babilonine, Dio. Prandaj disa historiane pretendojne se kjo pe riudhe 70-vjecare i referohet Perandorise Ba bilonase. Sipas kronologjise jobiblike, babilo nasit sunduan Juden dhe Jerusalemin e lashte per rreth 70 vjet, afersisht nga viti 609 p.e.s. deri ne vitin 539 p.e.s. kur kryeqyteti i Babilo nise u zaptua. Megjithate, Bibla tregon se 70 vjetet ishin nje periudhe e rende ndeshkimi nga Perendia, qe kishte qellim pikerisht popullin e Judes e te Jerusalemit, te cilet ishin nen beselidhjen qe ti bindeshin atij. (Dalja 19:3-6) Kur nuk pra nuan te ktheheshin nga rruget e keqija, Pere ndia tha: Une po dergoj . . . Nabukodonozo rin, mbretin e Babilonit . . . kunder ketij vendi, kunder banoreve te tij dhe kunder te gjithe popujve qe jane rreth tij. (Jeremia 25:4, 5, 8, 9, Bibla Simon Filipaj, DSF) Nderkohe qe edhe kombet perreth do te vuanin zemerimin e Babilonise, Jeremia i quajti shkaterrimin e Jerusalemit dhe 70 vjetet e mergimit qe do te vinin, ndeshkimi i popullit tim, pasi Jerusa lemi kishte mekatuar rende.Vajtimet 1:8; 3:42; 4:6, Dio. Pra, sipas Bibles, 70 vjetet ishin nje periu dhe e rende ndeshkimi per Juden, dhe Pere ndia perdori babilonasit si mjetin per kete ndeshkim te ashper. Prapeseprape, Ai u tha ju denjve: Kur te mbushen shtatedhjete vjet une do tju rikthej ne kete vend, ne vendin e Judes e te Jerusalemit.Jeremia 29:10, Dio.

Kur filluan shtatedhjete vjetet? Historiani i frymezuar Ezdra, i cili jetoi pasi ishte permbushur profecia e Jeremise per 70 vjetet, shkroi per mbretin Nabukodonosor: Ai mori rober ne Babiloni ata qe i shpetuan shpates. Keta u bene sherbetoret e tij dhe te bijve te tij deri kur filloi te sundonte fuqia mbreterore e Persise, qe te permbushej fjala qe tha Jehovai nepermjet gojes se Jeremise, deri sa vendi te shlyente sabatet e tij. Vendi e mbaj ti sabatin gjate gjithe diteve qe qe i shkretuar,

qe te mbusheshin shtatedhjete vjet.2 Kronikave 36:20, 21. Keshtu, gjate 70 vjeteve, vendi i Judes dhe i Jerusalemit do te mbante sabatet. Kjo do te thoshte se toka nuk do te kultivohej, nuk do te mbillej dhe nuk do te krasiteshin vreshtat. (Levitiku 25:1-5, Dio) Populli i Perendise u tre gua i pabindur e mekatet e tyre mund te kene perfshire edhe mosmbajtjen e te gjitha viteve te sabatit. Per kete arsye, iu dha si ndeshkim qe vendi i tyre te mos punohej e te lihej i shkrete per 70 vjet.Levitiku 26:27, 32-35, 42, 43. Kur u be i shkrete e i papunuar vendi i Ju des? Ceshte e verteta, babilonasit, nen ko manden e Nabukodonosorit, e sulmuan ne dy vite te ndryshme Jerusalemin. Kur nisen 70 vjetet? Patjeter qe jo pasi Nabukodonosori rrethoi per here te pare Jerusalemin. Pse jo? Ndonese ne ate rast Nabukodonosori mori shume rober nga Jerusalemi ne Babiloni, la edhe te tjere ne vend. Gjithashtu nuk e shkate rroi qytetin. Pasi kaluan vite nga ky debim i pare, ata qe mbeten ne Jude, shtresa e ulet e popullsise, jetuan ne saje te bujqesise. (2 Mbreterve 24:8-17) Por me pas gjerat ndry shuan ne menyre drastike. Nje revolte judaike i solli perseri babilonasit ne Jerusalem. (2 Mbreterve 24:20; 25:8-10) Ata e rrafshuan qytetin, perfshire tempullin e tij te shenjte dhe mjaft banore i cuan rober ne Babiloni. Brenda dy muajsh, tere populli [ata qe ishin lene ne vend], nga me i vogli deri te me i madhi dhe kapitenet e trupave u ngri ten dhe shkuan ne Egjipt, sepse kishin frike nga Kaldeasit [babilonasit]. (2 Mbreterve 25: 25, 26, Dio) Vetem atehere, muajin e shtate te atij viti, qe sipas kalendarit judaik i bie Ti sher (shtator/tetor), mund te thuhej se vendi, qe tashme ishte i shkrete e i papunuar, nisi te mbante sabatin. Te merguarve judenj ne Egjipt, Perendia u tha me ane te Jeremise: Ju e pate te gjithe te keqen qe e solla mbi Jerusa lem dhe mbi te gjitha qytetet e Judes: ja, sot
KULL A E ROJ ES 1 TETOR 2011

27

 jane nje rrenoje pa banore. (Jeremia 44:1, 2, DSF) Pra, me sa duket, kjo ngjarje shenoi pike nisjen e 70 vjeteve. Ne cilin vit filloi kjo periu dhe? Qe ti pergjigjemi kesaj pyetjeje, duhet te kuptojme se kur perfundoi ajo.

Kur mbaruan shtatedhjete vjetet? Profeti Daniel, i cili jetoi deri ne ardhjen e mbreterise se Persise, ishte ne Babiloni dhe llogariti se kur do te perfundonin 70 vjetet. Ai shkroi: Une, Danieli, kuptova nga librat numrin e viteve ne te cilet, sipas fjales te Zotit qe i ishte drejtuar Jeremias duhet te kryheshin shkretimet e Jerusalemit, domethene shtate dhjete vjet.Danieli 9:1, 2, Dio. Ezdra mendoi thelle rreth profecive te Jere mise dhe e lidhi perfundimin e shtatedhjete vjeteve me kohen kur Zoti e nxiti frymen e

Kirit, mbret te Persise, qe te nxirrte nje dekret. (2 Kronikave 36:21, 22, Dio) Kur u liru an judenjte? Dekreti qe i jepte fund mergimit te tyre doli vitin e pare te Kirit si mbret i Persi se. (Shih kutine Nje date e rendesishme ne histori.) Keshtu, ne vjeshten e vitit 537 p.e.s., judenjte ishin kthyer ne Jerusalem qe te rive ndosnin adhurimin e vertete.Ezdra 1:1-5; 2:1; 3:1-5. Keshtu, sipas kronologjise biblike, 70 vjetet ishin periudhe kohore e mirefillte qe perfu nduan ne vitin 537 p.e.s. Po te zbresim 70 vjet nga ky vit, data e nisjes se kesaj periudhe i bie viti 607 p.e.s. Por, nese deshmite e Shkrimeve te frymezu ara tregojne qarte se Jerusalemi u shkaterrua ne vitin 607 p.e.s., pse shume autoritete ke mbengulin per vitin 587 p.e.s.? Ata bazohen

Pllaka: The Trustees of the British Museum

NJE DATE E RENDESISHME NE HISTORI

Viti 539 p.e.s., kur Kiri II pushtoi Babilonine, eshte llogaritur duke perdorur si deshmi:

Burimet e lashta historike dhe pllakat kuneiforme. Diodori i

28

Sicilise (rreth 80-20 p.e.s.) shkroi se Kiri u be mbret i Persise vi tin e pare te Olimpiades se pesedhjete e peste. (Historical Library, libri IX, 21) Ky ishte viti 560 p.e.s. Historiani grek Herodoti (rreth 485-425 p.e.s.) tha se Kiri u vra pasi kishte mbreteruar per njezet e nente vjet, qe i bie te kete vdekur gjate moshes 30-vjecare, ne vitin 530 p.e.s. (Histories, libri I, Clio, 214) Pllakat kuneiforme tregojne se Kiri sundoi ne Babiloni nente vjet para se te vdiste. Keshtu nente vjet para vdekjes se tij ne vitin 530 p.e.s., na cojne pas ne vitin 539 p.e.s., viti kur Kiri pushtoi Babilonine. ' Vertetimin e nje pllake kuneiforme. Nje pllake argjile astrono mike e Babilonise (BM 33066) verteton daten e vdekjes se Kirit ne vitin 530 p.e.s. Edhe pse pllaka ka disa gabime qe lidhen me pozicionet astronomike, ajo permban pershkrimet e dy eklipseve henore qe thote se ndodhen ne vitin e shtate te Kambisit II, biri dhe pasardhesi i Kirit. Eshte vertetuar se keto ishin eklipse heno re te dukshme ne Babiloni me 16 korrik 523 p.e.s., dhe me 10 ja nar 522 p.e.s. Keshtu fillimi i vitit te shtate te Kambisit i bie ne pranveren e vitit 523 p.e.s. Kjo do te thote se viti i tij i pare si mbret ishte viti 529 p.e.s. Pra, viti i fundit i Kirit i bie te kete qene viti 530 p.e.s., dhe kjo e ben vitin 539 p.e.s. vitin e tij te pare te sundimit ne Babiloni.

 ne dy burime informacioni: te shkrimet e hi storianeve te lashte dhe te kanoni i Ptolemeut. A jane keto burime me te besueshme se Shkri met e frymezuara? Le ta shohim.

Fotografia: me miresjellje nga Muzeu Britanik

Sa te sakte ishin historianet e lashte? Historianet qe jetuan afer kohes kur Jeru salemi u shkaterrua, japin informacione te perziera per mbreterit neobabilonas.1 (Shih kutine Mbreterit neobabilonas.) Rrjedha e ngjarjeve ne te dhenat e tyre kronologjike nuk perputhet me ate te Bibles. Sidoqofte, sa te besueshme jane shkrimet e tyre? Nje nga historianet qe jetoi me afer periu dhes neobabilonase ishte Berosi, nje ba bilonas qe ishte prift i Belit. Vepra e tij origjinale, Babyloniaca, e shkruar rreth vitit 281 p.e.s., ka humbur dhe jane ruajtur vetem fragmente te saj ne veprat e historianeve te tjere. Berosi pohoi se perdori libra qe ishin ruajtur me shume kujdes ne Babiloni.1 A ishte vertet nje historian i sakte? Le te ma rrim nje shembull. Berosi shkroi se mbreti asirian, Senakeribi, pasoi mbreterimin e te vellait dhe pas tij, i biri [Esar-Hadoni sundoi] per 8 vjet, pas te ci lit erdhi Samugi [Shamash-Shuma-Ukini] per 21 vjet. (III, 2.1, 4) Megjithate, dokumentet historike babilonase te shkruara mjaft kohe
1 Perandoria neobabilonase nisi me mbreterimin e Na bopolasarit, i ati i Nabukodonosorit, dhe perfundoi me mbreterimin e Nabonidit. Kjo periudhe u intereson studi uesve, pasi mbulon pjesen me te madhe te shkretimit 70-vjecar.

para periudhes se Berosit, thone se Senakeribi pasoi ne fron te atin, Sargonin II, jo te vellane. Per Esar-Hadonin thone se sundoi per 12 vjet, jo 8, dhe per Shamash-Shuma-Ukinin se su ndoi per 20 vjet e jo per 21. Studiuesi Robart J. van der Spek, ndonese e pranon se Bero si eshte konsultuar me kronikat babilonase, shkroi: Kjo nuk e pengoi te bente shtesa e interpretime nga vetja.2 Si e shohin studiues te tjere Berosin? Stenli M. Bursteini, i cili i studioi imtesisht veprat e Berosit, thote: Ne te kaluaren Berosi zako nisht eshte konsideruar historian. Por perfu ndoi me fjalet: Si historian, vepra e tij nuk eshte ne lartesine e duhur. Edhe ne gjendjen e tanishme te paplote, eshte e habitshme qe Babyloniaca permban nje sere gabimesh per fakte te thjeshta. . . . Per nje historian do te ishte e papranueshme te bente gabime te ti lla, keshtu qe Berosi nuk kishte qellim te dokumentonte histori.3 Cfare mendoni po te mbani parasysh sa u tha me siper? A duhen konsideruar te sakta te gjitha llogaritjet e Berosit? Dhe, cte themi per historianet e tjere te lashte, te cilet, pjesen me te madhe te kronologjise se tyre e kane ba zuar ne te dhenat e Berosit? A mund te quhen vertet te besueshme perfundimet e tyre historike?

Kanoni i Ptolemeut Kanoni mbreteror i Klaud Ptolemeut, astro nom i shekullit te dyte te e.s., perdoret

MBRETERIT NEOBABILONAS
Mbreterit

Nese keta historiane jane te besueshem, pse nuk perputhen me njerin-tjetrin? BEROSI
rreth 350-270 p.e.s.

POLIHISTORI
105-?p.e.s.

37-?100 te e.s.

JOZEFI 43 18 40

rreth 100-170 te e.s.

PTOLEMEU 21 43 2 4 17

Nabopolasari Nabukodonosori II Amel-Marduku Neriglisari Labashi-Marduku Nabonidi

21 43 2 4 9 muaj 17

20 43 12 4 17

9 muaj 17

Kohezgjatja e sundimit te mbreterve e shprehur ne vite sipas historianeve te lashte

 gjithashtu ne mbeshtetje te dates tradicionale 587 p.e.s. Lista e mbreterve qe beri Ptolemeu konsiderohet si shtylla e kronologjise se histo rise se lashte, perfshire periudhen neobabilonase. Ptolemeu e perpiloi listen e tij rreth 600 vjet pasi mbaroi periudha neobabilonase. Atehere, si e percaktoi daten kur filloi te mbreteronte mbreti i pare i listes se tij? Ptolemeu shpjegoi se kishte perdorur llogaritjet astronomike, ba zuar pjeserisht tek eklipset. Ai tha se nga keto kemi llogaritur kur e ka filluar mbreterimin Nabonasari, mbreti i pare i listes se tij.4 Pra ndaj, Kristofer Uokeri i Muzeut Britanik thote se kanoni i Ptolemeut ishte nje skeme artifi ciale qe tu siguronte astronomeve nje krono logji koherente dhe nuk u be qe tu siguron te historianeve nje dokumentim te sakte te hipjes ne fron dhe te vdekjes se mbreterve.5 Leo Depoti, nje nga mbrojtesit me te zjarrte te Ptolemeut, shkruan: Dihet prej kohesh se kanoni eshte i besueshem nga ana astronomi ke, por kjo nuk do te thote automatikisht se

eshte i besueshem nga ana historike. Per sa i perket kesaj liste mbreterish, profesor Depoti shton: Sa per sundimtaret me te hershem, [ku futen edhe mbreterit neobabilonas], do te ishte e nevojshme qe kanoni te krahasohej me dokumentimin kuneiform per te shqyrtuar 6 mbreterite njera pas tjetres. Cfare eshte ky dokumentim kuneiform qe na jep mundesi te llogaritim saktesine histori ke te kanonit te Ptolemeut? Perfshin kronikat babilonase, listat e mbreterve dhe pllakat e fu shes se ekonomisedokumente kuneiforme te shkruara nga skribet qe jetuan gjate ose afer 7 koheve neobabilonase. A perputhet lista e Ptolemeut me dokumen timet kuneiforme? Kutia A perputhet kanoni i Ptolemeut me pllakat e lashta? (shih me po shte), tregon nje pjese te kanonit qe e kraha son me nje dokument te lashte kuneiform. Ver re se Ptolemeu radhit vetem kater mbreter qe sunduan midis sundimtareve babilonas Kandalan dhe Nabonid. Sidoqofte, Lista e Mbreterve Uruke, qe eshte pjese e dokumenti-

Fotografia: me miresjellje nga Muzeu Britanik

A PERPUTHET KANONI I PTOLEMEUT ME PLLAKAT E LASHTA?

KANONI I PTOLEMEUT Nabonasari Nabu-Nadin-Zeri (Nadinu) Mukin-Zeri dhe Puli Ululai (Shalmaneseri V) Mbret i Asirise Merodak-Baladani Sargoni II Mbret i Asirise Periudha e pare pa mbret Bel-Ibni Ashur-Nadin-Shumi Nergal-Ushezibi Mushezib-Marduku Periudha e dyte pa mbret Esar-Hadoni Mbret i Asirise Shamash-Shuma-Ukini Kandalani Nabopolasari Nabukodonosori Amel-Marduku Neriglisari Nabonidi Kiri Kambisi

Ptolemeu nuk permend disa mbreter ne listen e tij. Pse?

Kronikat babilonase jane pjese e dokumentimit kuneiform. Ky dokumentim na ndihmon te percaktojme sa i sakte eshte kanoni i Ptolemeut
30

LISTA E MBRETERVE URUKE SIPAS PLLAKAVE TE LASHTA Kandalani Sin-Shumu-Lishiri Sin-Sharra-Ishkuni Nabopolasari Nabukodonosori Amel-Marduku Neriglisari Labashi-Marduku Nabonidi

 mit kuneiform, zbulon se ndermjet tyre su nduan shtate mbreter. Mos ishin mbreterimet e tyre te shkurtra e te parendesishme? Nje prej tyre, sipas pllakave kuneiforme te fushes se ekonomise, sundoi per shtate vjet.8 Ka edhe deshmi te forta nga dokumentet kuneiforme se, para mbreterimit te Nabopola sarit (mbretit te pare te periudhes neobabilo nase), ne Babiloni sundoi nje tjeter mbret (Ashur-Etel-Ilani) per kater vjet. Gjithashtu, per me se nje vit, nuk pati mbret ne vend.9 E megjithate, gjithe kjo nuk eshte perfshire ne kanonin e Ptolemeut. Pse nuk i permendi Ptolemeu disa sundim tare? Me sa duket nuk i konsideroi sundimtare 10 te ligjshem te Babilonise. Per shembull, nuk permendi Labashi-Mardukun, nje mbret neobabilonas. Por, sipas dokumenteve kuneifor me, mbreterit qe perjashtoi Ptolemeu fakti kisht sunduan ne Babiloni. Ne pergjithesi kanoni i Ptolemeut konside rohet i sakte. Por, duke pasur parasysh ato qe nuk permendi, a duhet mbajtur vertet si kronologji historike e padiskutueshme?

noni i Ptolemeut bien ndesh me kete date, per saktesine e shkrimeve te tyre ngrihen pyetje me vend. Vertet, keto dy linja deshmie zor se japin aq prova sa te permbysin kronologjine biblike. Megjithate, mbeten edhe pyetje te tjera. A eshte e vertete se nuk ka asnje deshmi histo rike qe mbeshtet vitin 607 p.e.s. te bazuar ne Bibel? Cfare deshmojne dokumentet kunei forme te datueshme, mjaft prej te cilave u shkruan nga deshmitare okulare te lashte? Keto pyetje do ti shqyrtojme ne artikullin vijues.

Fotografia: me miresjellje nga Muzeu Britanik

Perfundimi i bazuar ne kete deshmi Te bejme nje permbledhje. Bibla thote qarte se ka pasur nje mergim prej 70 vjetesh. Ka de shmi te forta dhe mjaft studiues jane dakord se te merguarit judenj u kthyen ne vendlindje ne vitin 537 p.e.s. Po te numerojme prapa nga ky vit, shkaterrimi i Jerusalemit i bie ne vitin 607 p.e.s. Edhe pse historianet e lashte dhe ka Shenime 1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), libri i pare, 1.1. 2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, faqja 295. 3. The Babyloniaca of Berossus, faqja 8. 4. Almag est, III, 7, p er kt hye r nga Xh. Xh. Tumeri, te Ptolemys Almagest, botuar me 1998, faqja 166. Ptolemeu e dinte se astronomet babilonas perdornin ske ma matematike qe te llogaritnin kohen e eklipseve te kaluara e te ardhshme, pasi zbuluan se eklipset e te njejtit lloj perseriten cdo 18 vjet.Almagest, IV, 2. 5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, faqet 17-18. 6. Journal of Cuneiform Studies, vellimi 47, 1995, faqet 106-107.

se Jerusalemi u shkaterrua ne vitin 587 p.e.s. Kronologjia biblike tregon qarte se shkaterrimi ndodhi ne vitin 607 p.e.s. Historianet jobiblike kryesisht i ba zojne perfundimet e tyre ne shkrimet e historianeve te lashte dhe ne kanonin e Ptolemeut. Shkrimet e historianeve te lashte permbajne gabime te medha dhe nuk perputhen gjithnje me dokumentimet e pllakave prej argjile.

NJE PERMBLEDHJE E SHKURTER Historianet jobiblike zakonisht thone

7. Shkrimi kuneiform ishte nje forme shkrimi ku nje skrib bente shenja te ndry shme ne siperfaqen e nje pllake te bute argjile duke perdorur nje kunj me maje te mprehte. 8. Sin-Sharra-Ishkuni sundoi per shtate vjet dhe 57 pllaka te fushes se ekonomise te ketij mbreti datojne qe nga viti kur hipi ne fron e deri ne vitin e shtate. Shih Jour nal of Cuneiform Studies, vellimi 35, 1983, faqet 54-59. 9. Pllake e fushes se ekonomise C.B.M. 2152 q e daton n e vitin e kat ert t e Ashur-Etel-Ilanit. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods Chiey From Nippur, nga A.T. Klei, 1908, faqja 74.) Gjithashtu, Mbishkrimet e Na-

bonidit te Haranit, (H1B), I, rreshti 30, e radhit ate menjehere para Nabopolasa rit. (Anatolian Studies, vell. VIII, 1958, fa qet 35, 47.) Per periudh en pa mbret shih Kroniken 2, rreshti 14, te botimit Assyrian and Babylonian Chronicles, faqet 87-88. 10. Disa studiues thone se Ptolemeu, i cili mendohet te kete renditur vetem mbreter babilonas, nuk i permendi disa mbreter pasi keta thirreshin me titullin Mbret i Asirise. Gjithsesi, sic do ta vere ni ne kutine e faqes 30, edhe disa mbre ter te kanonit te Ptolemeut kishin titu llin Mbret i Asirise. Pllakat e fushes se ekonomise, shkronjat kuneiforme dhe mbishkrimet tregojne qarte se mbreterit Ashur-Etel-Ilan, Sin-Shumu-Lishir dhe Sin-Sharra-Ishkuni sunduan ne Babiloni.

 Triniteti rreth vitit 1500, Shkolla Flamande, (shekulli i 16-te) / H. Shickman Gallery, New York, USA / The Bridgeman Art Library International

Cilat jane pese genjeshtra te zakonshme per Perendine?

SHIH FAQET 4-8.

Si mund te ta ndryshoje jeten e verteta per Perendine?

SHIH FAQEN 9.

A duhen pagezuar foshnjat?

SHIH FAQEN 11.

Cfare mund ti sjelle lumturi familjes suaj?

SHIH FAQET 16-17.

Cfare mund te mesojme nga besimi dhe guximi i Esteres?

SHIH FAQEN 18.

A deshiron nje vizite?

Edhe ne kete bote me telashe mund te fitosh lumturi fale njohurise se sakte te Bibles per Perendine, per Mbreterine e tij dhe per qellimin e tij te mrekullueshem per njerezimin. Nese deshiron informacione te metejshme ose qe dikush te te vizitoje per nje studim biblik pa pagese, shkruaj ne: Deshmitaret e Jeho vait ne Shqiperi, PO Box 118, Tirane, ose ne nje nga adresat e pershtatshme te paraqitura ne faqen 4.
www.watchtower.org wp11 01/10-AL