Dzieci w rodzinach dysfunkcyjnych, a problem uzalenienia

Charakterystyka problemu, wskazwki do pracy wychowawczej.

Dzieci, ktre atwo sigaj po substancje psychoaktywne np. alkohol, leki, narkotyki, a take szybko uzaleniaj si np. od ogldania telewizji lub gier komputerowych, bardzo czsto wychowywane s w rodzinach dysfunkcyjnych, w tym szczeglnie w rodzinach z problemem alkoholowym. Przemoc domowa i powane zaniedbywanie obowizkw wychowawczych mog wystpowa w zwizku z alkoholem nawet wtedy, gdy nie wystpuje jeszcze kliniczne zdiagnozowanie uzalenienia od alkoholu, lecz jedynie okresowe lub agresywne upijanie si dorosych czonkw rodzin. Tak wic rodzina z problemem alkoholowym to nie tylko rodzina z tzw. marginesu spoecznego. Czsto problem alkoholowy jest gboko ukryty i otoczenie zupenie nie zdaje sobie z niego sprawy. Przyczyny dysfunkcji rodziny mog tkwi rwnie w innych narastajcych problemach rodzinnych np. w uzalenieniu ktrego z rodzicw od hazardu, pornografii, a nawet kariery zawodowej. Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej dowiadcza wielu traumatycznych sytuacji zwizanych m.in. z destrukcj rl rodzicielskich, chaosem, zaniedbaniem, przemoc sown lub fizyczn. Podstawowym rdem zagroe dla dziecka jest stan chronicznego napicia i stresu. Trwanie w cigej niepewnoci i nieprzewidywalno wydarze wywouj u dziecka poczucie braku stabilnoci, porzdku yciowego, a co za tym idzie brak kontroli nad swoim yciem. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych bardzo czsto przeywaj wstyd za rodzica, poczucie winy, strach przed rodzicem, osamotnienie, zo lub wrcz nienawi do rodzica. Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej uczy si trzech zasad: "nie odczuwaj", "nie ufaj", "nie mw".

Nie odczuwaj - bo to, co czujesz za bardzo boli lub jest zbyt przeraajce. Nie ufaj - bo wielokrotnie skadane obietnice byy amane. Nie ma wic nic pewnego, nic na czym mgby si oprze. Nie mw wic innym o problemie ktry wprowadza chaos w rodzinie, ani o tym co czujesz i co mylisz na ten temat. Nie mw o tym, co dzieje si w domu i o konsekwencjach wynikajcych z picia lub innego problemu rodziny. W ten sposb zanika komunikacja nie tylko wewntrz
1

rodziny, ale i w relacjach "ze wiatem zewntrznym". Tworzy si swoistego rodzaju "tabu", rodzinna tajemnica, ktrej dzieci usilnie strzeg w poczuciu wstydu, lku i nadziei, e moe w kocu bdzie lepiej. Wszystko to sprawia, i dziecko zaczyna przyjmowa postaw obronn i zamknit wobec otaczajcej rzeczywistoci. Dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej odgrywaj cztery podstawowe role: -

bohatera rodzinnego, koza ofiarnego, maskotki, dziecka niewidzialnego.

Bohaterem jest zazwyczaj najstarsze dziecko w rodzinie, ktre przejmuje na siebie obowizki dorosych i robi wszystko co moe, by naprawi istniejc sytuacj i utrzyma rodzin w normie. Jest odpowiedzialne, troszczy si o rodzestwo, zajmuje si caym domem, przestrzega regu, zawsze koczy zadan prac w wyznaczonym terminie. Stara si by perfekcyjne we wszystkim co robi. Bohater yje w staym napiciu, wpada w panik w spontanicznych, nie dajcych si przewidzie sytuacjach. Kozio ofiarny odwraca uwag od rzeczywistych problemw rodzinnych, stajc si wcieleniem rodzinnych frustracji. Wdaje si w bjki, wchodzi w konflikt z prawem, ucieka z domu. W grupie jest najbardziej przeszkadzajcym dzieckiem. Kozom ofiarnym trudno jest funkcjonowa w ukadach spoecznych. Zachowujc si w sposb nieakceptowany przez innych, cigle spotykaj si z dezaprobat. Dziecko maskotka odwraca uwag od rodzinnego problemu skupiajc j na sobie, zgrywajc si, przymilajc, baznujc. Jego rola polega na tym, by uly rodzinie w cikiej sytuacji, rozweselajc j swoim humorem i artami. Maskotka nie cofnie si przed niczym, byle tylko rozweseli innych. W yciu spoecznym maskotki s dusz towarzystwa, ale pac za to wysok cen - nikt nie traktuje ich powanie. Dziecko niewidzialne pozostaje z boku rodziny, nigdy nie sprawiajc najmniejszych kopotw. Odizolowane od rodziny, yje we wasnym wiecie, w poczuciu samotnoci i krzywdy. Jest to dziecko nie dostrzegane, o ktrym nikt nie pamita. Uczestnictwo w pracy zespoowej moe sprawia mu trudno. Na zewntrz niemiae i pene rezerwy, dziecko niewidzialne jest niezdolne do stawiania czoa problemom. Dziecko czasami moe podejmowa wicej ni jedn rol i zachowa si rnie w zalenoci od sytuacji, w jakiej si znalazo. Czasami zdarza si, e z chwil odejcia z domu bohatera rodzinnego (co nie jest czste, bo bohater jest mocno zwizany z rodzin swoim poczuciem obowizku opiekowania si innymi) kozio ofiarny przejmuje jego zadania i sam wchodzi w rol bohatera. Dotychczasowa czarna owca w rodzinie staje si jej podpor. Potwierdza to fakt, e role s niewiadom prb odpowiedzi na sytuacj rodzinn, prb przystosowania si do "chorego" ukadu rodzinnego i utrzymania go w rwnowadze.
2

Role odgrywane przez dzieci peni wan funkcj w rodzinie, tzn. rodzina (jako cao) oczekuje od poszczeglnych dzieci wanie takich zachowa i wzmacnia je. Dziki nim rodzina moe przetrwa. Jednak poza rodzin penienie tych rl traci swoj funkcjonalno. Nie przynosz ju takich korzyci, a wrcz przeciwnie - zaczynaj dziaa na szkod dzieci. Z kadym kolejnym rokiem, kiedy sytuacja w rodzinie nie zmienia si, a uzalenienie rozwija si, mechanizmy obronne dzieci utrwalaj si, doprowadzajc do coraz wikszych niepowodze w wiecie zewntrznym. Ostatecznie dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, cierpi jako doroli z powodu zachowa, ktre przestay peni ju swoj pierwotn funkcj, nastawion na przetrwanie. Doroli bohaterowie zatracaj si w pracy, gubic z pola widzenia wasne potrzeby, staj si zaleni od "bycia potrzebnym" i od oceny innych osb. Kozio ofiarny czsto zostaje spoecznym wyrzutkiem, odtrcanym przez innych ludzi. Zagubione dziecko staje si odludkiem, stroni od kontaktw z ludmi i od okazji towarzyskich. Maskotki, dowcipnisia na yczenie, nikt nie traktuje powanie. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych prezentuj opisane wyej zachowania rwnie na terenie szkoy. Czsto sprawiaj wiele trudnoci wychowawczych np. trudno integruj si z rwienikami lub przyjmuj role negatywnych liderw, s nieufne wobec nauczycieli, czsto kami po to aby ukry prawd o dramacie swojej rodziny, maj niskie poczucie wasnej wartoci i dlatego ich motywacja do pokonywania trudnoci jest czsto bardzo saba. Szczeglnie dzieci wychowywane w rodzinach z problemem alkoholowym, nie majc odpowiedniego wsparcia w osobach dorosych, rzadko s odpowiednio przygotowane do lekcji maj nie odrobione zadania, nie przynosz do szkoy podrcznikw i zeszytw, a czasami po prostu ich nie maj. Czsto zdarzaj si im niekontrolowane wybuchy agresji, zachowania naogowe, w tym upijanie si lub zaywanie innych rodkw uzaleniajcych (co moe wynika z modelu domu i atwoci w dostpie do tych rodkw).

Jak pomc dziecku z rodziny dysfunkcyjnej ?

1. Przede wszystkim naley dobrze zrozumie natur jego problemw. Musimy rozpozna, jak rol dziecko odgrywa w rodzinie. Inaczej naley pracowa z bohaterem rodzinnym, inaczej z dzieckiem niewidzialnym. Dla kadej z rl s inne korekcyjne strategie. To, co moe pomc jednemu dziecku, dla drugiego moe by pogbianiem treci urazowej. Naley wic stwarza dziecku okazj do zdobywania takich dowiadcze, ktre wywouj u niego zmian sdw o rzeczywistoci, zmian zachowania i odreagowanie emocjonalne. Rnorodne zajcia z dziemi mog peni funkcje socjoterapeutyczne, jeli stanowi dla dziecka dowiadczenia korygujce. Cel zaj powinien by okrelony nie tylko dla caej grupy, ale dla poszczeglnych jej czonkw. Kade dziecko powinno mie opracowany swj indywidualny plan pomocy, dostosowany do jego potrzeb, rozeznanych przez dobrze przygotowan diagnoz. Spojrzenie na sytuacj dziecka z rnych punktw widzenia - stanu jego potrzeb, dotychczasowego rozwoju, aktualnego momentu rozwojowego urazw jakie przeyo i ich konsekwencji, roli jak peni w rodzinie oraz uwzgldnienie interakcji
3

tych czynnikw, daje szans na moliwie pen ocen sytuacji i zaplanowanie kierunkw dziaa i kolejnoci ich realizacji. Udzielajc pomocy dziecku wychowujcemu si w rodzinie alkoholowej, zwaszcza tej gdzie wystpuje nasilona przemoc i zaniedbanie, wychowawca powinien nawiza kontakt z innymi instytucjami, jak pomoc spoeczna, policja, kurator, poradnia psychologiczno - pedagogiczna, pedagog szkolny, punkt konsultacyjny. Wsppraca pomidzy nimi i skoordynowanie podejmowanych dziaa moe przyczyni si do poprawy sytuacji dziecka oraz zwikszenia skutecznoci interwencji podejmowanych wobec pozostaych czonkw rodziny, zwaszcza w aspekcie motywowania rodzicw do podjcia terapii i rozwizania problemw osobistych. Pomoc dziecku powinna by zawsze zintegrowana z pomoc rodzinie.
2.

Warto nawiza indywidualn relacj pomidzy dzieckiem a osob wspierajc. Dzieciom yjcym w rodzinach dysfunkcyjnych, zwaszcza w rodzinach czynnych alkoholikw, bardzo potrzebne jest wsparcie w przetrwaniu. Naley pomc dziecku w radzeniu sobie w rnych trudnych czy niebezpiecznych sytuacjach rodzinnych np. gdy ojciec jest agresywny, dzieci zostaj same w domu bez opieki, matka ley pijana i nie daje znaku ycia itp. Mona wsplnie z dzieckiem opracowa takie strategie zachowania, ktre umoliwi mu zachowanie adekwatne do danej sytuacji. Osoba wspierajca moe te budowa wsplnie z dzieckiem system wsparcia zewntrznego, a wic poszukiwa bezpiecznych miejsc i osb, na pomoc ktrych dziecko moe liczy (np.: dziadkowie, ciocia, ssiadka). Wane, by pomc dziecku w zrozumieniu tego, co dzieje si w rodzinie oraz w radzeniu sobie z lkiem, blem, samotnoci, poczuciem winy czy innymi trudnymi uczuciami. Trzeba to robi ostronie, by nie narusza wizi dziecka z rodzicami. Edukacja dotyczca uzalenienia moe by zagraajca dla dziecka, ktrego rodzice nie lecz si. Podjcie tego tematu moe spowodowa uruchomienie u dziecka mechanizmw obronnych i w konsekwencji wycofanie. Dlatego nawizujc kontakt naley by uwanym we wchodzeniu w sytuacj i problemy dziecka. Warto czujnie otwiera przestrze kontaktu, nie przyspieszajc na si swoich dziaa (jeli nie s to dziaania interwencyjne). W kontakcie z dzieckiem naley zwraca uwag na kontakt emocjonalny, niewerbalny on moe duo wicej wyraa ni wypowiadane przez dziecko sowa.

Opracowanie: Penomocnik Prezydenta Katowic ds. Rozwizywania Problemw Uzalenie Na podstawie: - B.Robinson, J.Rhoden Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholikw. Warszawa 2000r. - W. Skrzypczak "Dzieci alkoholikw - zdarzenia traumatyczne". d 2000r. - www.parpa.pl