SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Ali KOZAN*
zet Anadolunun Trklemesi ve slmlamas srecinde Byk Seluklu Devletinin uygulad fetih ve iskn hareketleri ile birlikte, XI-XIII. yzyllarda blgeye gelen din-sosyal zmrelerin de byk etkisi vardr. XI. yzyln balarndan itibaren Orta Asyann farkl blgelerinden Anadolu corafyasna dalan bu zmreler, Orta Asyada slmiyetin yaylmasna nclk eden Ahmed Yesev temelli Trk sflik geleneini Anadoluya tayarak Anadolu halk slmnn oluumuna hz kazandrmlardr. Nitekim bu dervilerin yine birounun Orta Asya kaynakl Yesev, Vef, Nakibend, Rfa, Haydar veya Kalender gibi tarikatlardan birine bal olduklar grlmektedir. Bu balamda sz konusu zmrelerin tamam slm dini ierisinde yer alan farkl din-sosyal tarikat, cemaat ve ubelerdir. Bu zmreler, geldikleri corafyaya veya izledikleri gzergha nispetle Horasan Erenleri olarak adlandrlmaktadr. Evliya menakbnamelerinde de Anadoluya g ettiinden sz edilen derviler, hangi tarikata mensup olursa olsun, mutlaka Horasandan gme, yani Horasan Erenlerinden saylmaktadr. Bu zmreler, Anadoluda zellikle krsal kesimlere yerleerek blge halknn din ve ahlak eitiminde rol oynamlardr. Yerletikleri blgelerde halktan biri gibi tarmla veya hayvanclkla uramlardr. Halk arasnda daha ok menkbe ve kerametleriyle tannan, onlara birtakm hikmetli szler, nasihatler, iirler ve ilahiler okuyan ve daha ok slamiyetin mistik ynn n plana karan bir retiyi temsil etmilerdir. Ayrca Allahn balaycln, temel insani deerleri, insann kalp temizliini, farkl dinlerden olanlara hogrl olmay da salk vermilerdir. Hlen Anadolunun farkl corafyalarnda bu zmrelere ait tekke, trbe ve mezar gibi eserlere rastlamak mmkndr. Nitekim gnmzde bu zmreler halk arasnda daha ok Baba, Dede veya Evliya olarak bilinmektedir. Nevehir ve yresinde de halk arasnda bu isimlerle anlan ve Horasan Ereni olarak bilinen ahsiyetlere rastlanlmaktadr. Tekke, trbe veya mezarlar ile gnmze kadar isimleri yaatlan bu ahslarn bir ksm hakknda yazl kaytlar mevcuttur. Fakat ou szl gelenekle gnmze tanmlardr. Bu alma, Nevehir ve yresinde Horasan Ereni olarak bilinen bu ahslarn retileri ve yre insan tarafndan alglanlarna ynelik bir tespit ve derleme hviyetindedir. Anahtar Kelimeler: Horasan Erenleri, Nevehir Blgesi, Hac Bekt- Vel.

* Yrd. Do. Dr., Nevehir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Nevehir/TRKYE

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

313

AL KOZAN

THE PERSONALITIES KNOWN AS ACCORDING TO SOURCES AND ORAL HISTORY WHO ARE KHORASAN ERENS IN NEVEHIR REGION
Abstract In the Turkization and Islamization process of Anatolia, religious-social groups who came to the region between the 11th and the 13th centuries have had a great influence along with the Seljuk conquest and settlement policies. These groups dispersed to different parts of Anatolia from the beginning of the XI. century from central Asia, accelerated the emergence of Islam to Anatolian folk by carrying Sufism tradition based on Ahmed Yasevi who pioneered in expanding Islam in Central Asia. The dervishes were related to sects such as Yesev, Vef, Nakibend, Rfa, Haydar or Kalender. In this respect, all these groups were the agents of different religious sects and societies. These groups were called the Khorasan Erens in relation to the geography they came from or the way they followed. All these dervishes in the Evliya menakbnames are also considered as immigrants from Horasan, that is, as Horasan Erens regardless of the sects they belong to. These groups played an important role on the religious and moral education of the regional folk by especially settling in rural areas. They were interested in agriculture or livestock in the areas, like a member of the society, they settled in. They represented more of a teaching that emphasized the mystic side of Islam and known for their menkbes and miracles, teaching moral phrases, advices, poems and hymns. They also recommended the forgivingness of Allah, suggested fundamental human values, the clean heart of the human beings and toleration of those from other religions. It is still possible to come across tekkes, shrines, or graves belonging to these groups in different parts of Anatolia. These groups today are known as Baba, Dede or Evliya among people. In Nevehir and its surroundings, such figures are called Khorasan Erens by the people. There are written records about some of these personalities whose names lived on till today with their tekke, shrine or graves. But the majority of them were brought up today with their oral tradition. This study aims to compilation and evaluate the teachings and the perception of these figures known as Khorasan Erens among the people in and around Nevehir. Keywords: Khorasan Erens, Nevehir Region, Hac Bekt- Vel.

Giri Trklerin Anadoluyu yurt edinmelerinde, Seluklu Devletinin Dandanakan Sava(1040) sonrasnda gerekletirmi olduu, planl fetih politikalarnn etkisi byktr. Bu dneme kadar giriilen Trkmen hareketlerinin ise daha ok bir akn ve istila niteliinde olduu, dolaysyla Anadoluda Trkmen nfus isknna ynelik olmad grlmektedir (Sevim, 2000: 42). Anadoluda nfus isknnn daha ok Turul Bey, Alparslan ve Melikah gibi Seluklu sultanlarnn faaliyetleri sonrasnda

314

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

ve zellikle Malazgirt Sava(1071)ndan sonra gerekletii grlmektedir. ounlukla Mvernnehir, Horasan, Azerbaycan, Erran ve Harezm kkenli Trkmenler tarafndan gerekletirilen bu glerin Seluklu fetihleri sonrasnda, Seluklu Devletinin ykl srecinde ve Mool istilas etkisiyle de XIV. yzyla kadar devam ettii grlmektedir (Smer, 1964: 383-384; Smer, 1980: 111-137). Anadoluya bahsettiimiz srete yerleen Trkmen nfusuyla birlikte Orta Asyann farkl blgelerinden gelen ve kaynaklarda genel olarak Horasan Erenleri olarak geen Trkmen dervilerinin de isimleri zikredilmektedir. Osmanl mverrihi kpaazde(1393?/1481)nin, Abdaln- Rm/Anadolu Abdallar olarak zikrettii (kpaazde, 2007: 486) bu zmreler, suf yn n plana kan dervilerdir. Bu Trkmen dervileri bir yandan Anadoludaki Trk isknn hzlandrm, bir yandan da Anadolunun slamlamasna zemin hazrlamlardr. Orta Asya meneli Yesev, Vefa, Rfa, Kalender ve Haydar gibi tarikatlara mensup bu mutasavvf eyh ve derviler, stratejik nemi bulunan baz noktalara tekkelerini kurarak irada koyulmular ve Anadoluya dalmlardr (Barkan, 1942: 281, 288, 289; Togan, 1981: 206-220; Ocak, 1999: 82, 83). Mesken edindikleri Anadolu topraklarnda zaviyelerini kurarak retilerini yaymaya balayan dnemin ger eyh ve dervileri, Orta Asyadan getirdikleri zellikle Ahmed-i Yesevi ile ilgili btn szl gelenekleri Anadolu halklarna ve yeni mridlerine aktarmlardr (zkse, 2003: 257). Menkbe ve kerametleri anlatlan, ilahiler, iirler okuyan, Allah rzas iin halka birok iyiliklerde bulunan, onlara cennet ve saadet yollarn gsteren bu dervileri, Anadolu Trk halk din bir kutsiyet vererek hararetle kabul etmitir (Kprl 1987: 18-19). Bu ahsiyetler eitli din ve mezhepler arasndaki ayrlklar dostlua evirmi; din fark gzetmeksizin yoksullara, muhtalara ve hastalara yardm etmi ve bu sayede slmiyetin cazibesi farkl dinlere mensup halklarn da ilgisini ekmitir (Turan, 1993: 167). Anadoluda zellikle krsal blgelerin din ve mill deerlerini etkileyen Trkmen dervilerin/erenlerin bir ksm alplik zellii yani alp karakteri de tamaktadrlar. Yani bu ahsiyetlerin bir ksm vellik zellikleri tamakla birlikte ayn zamanda akncdrlar. Halk arasnda bunlarn Anadolu corafyasnda fetihlerde bulunarak ehit dtkleri eklinde bir inan da bulunmaktadr. Bunlar arasnda aratrma alanmza yakn blgelerde yer alan ahsiyetler, Kayseride eyh aban- Vel ve Omuzu Grzl (Gnay vd., 2001: 98), Himmet Dede (Yanmaz, 2008: 61); Krehirde -kaynaklarda Ahmed Yesevnin yedinci halifesi (Kprl, 1987: 47-48) ve Baba eyhi (Ocak, 2009: 72) olarak da geenEmir in Osman ve Aksarayda eyh Hamd-i Vel(Somuncu Baba)dir. Nevehir ve yresinde halk tarafndan Horasan Ereni olarak bilinen veya kabul edilen ahsiyetler ise Hac Bekta Vel, eyh Turesan Vel, k Dede, Baba

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

315

AL KOZAN

Yusuf, Hicim Baba, Ese Dede, Ramazan Dede, Karak Dede, Hasan Dede, Halil Dede, eyh Mehmed Dede/Sofu Dede ve rgpe bal Karacaren kynde trbesi yer alan Dededir. Bunlar arasnda Hac Bekta Vel ve eyh Turesan Vel, yazl kaynaklarda bu ynleri yani Horasan Ereni olma ynleri sabit olan ahsiyetlerdir. Dier isimler hakkndaki bilgiler ise daha ok szl gelenek erevesinde gnmze kadar halk arasnda kuaktan kuaa aktarlan rivayetlere, hikyelere ve anlatmlara dayanmaktadr. Bu noktada her ne kadar ikinci gruptaki ahsiyetlerle ilgili bilgilerin gvenilirlii problemli olsa da, blge halknn zihnindeki Horasan Ereni olgusunu ortaya koymas asndan nem arz etmektedir. Yani gnmzde Nevehir blgesi halklar, bu blgeye XII. ve XIII. yzyllarda gelerek slamiyeti anlatan veya gazlarda ehit den birtakm ahsiyetler olduuna inanmakta ve bunlar Horasan Ereni olarak adlandrmaktadr. Bir dier husus ise bahsedilen Trkmen dervilerine ait olan veya olduuna inanlan trbe veya tekkelerin gnmze kadar ulam olmasdr. Bu yaplar, sz konusu meknlarda yattklarna ve kermet shibi olduklarna inanlan vel tipleri ile ilgili birtakm ziyaret ritellerinin de olumasna zemin hazrlamtr. Bu mekanlarn nemli bir ksm gnmzde de hl ziyaret edilmekte ve bu ziyaretler genellikle dilek, dua, ifa, mutluluk, bereket ve adak adama, amal yaplmaktadr.1 almamzn ekler ksmnda bu ahsiyetlere ait trbe, mezar veya tekkelerin fotoraflar da verilmitir. Nevehir ve Yresindeki Horasan Erenleri a. Hac Bekta Vel Nevehir yresinde Horasan Ereni olarak nitelendirilen ilk ahsiyet, Trk halk slamnn da mimarlarndan olan Hac Bekta Veldir. Asl ad, Seyyid Muhammed (BOA, D.4817/1) olup, kaynaklarda Hac Bekta Vel (BOA, . DH: 58/2856; Cm, 1993: 691; Mecd, 1989: 44), Hac Bekta Vel Horasn (Eflk, 1980: 381) veya Hac Bekta Vel el-Horasn en-Nibr (Hazret-i Hnkr Hac Bekta Vel Efendimizin Nesl-i Pkleri, v. 1a-1b) isimleriyle de gemektedir. Baz kaynaklarda ad Muhammed bin brahim bin Musa olarak da gemekte, lakabnn ise Bekta olduu belirtilmektedir (Hac Bekta Vel, tarih yok: XX). Ayrca kaynaklarda onun iin Hnkr kelimesi de sk sk zikredilir(Kitb- Maklt, Hacbekta Yazma Eserler Ktp. No: 71, v. 1a). Babas brahim el-Sn, annesi ise Htem Hatundur (Velyetnme, No: 119:v. 7a). Doum ve lm tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, 606/1209 tarihinde Horasann Niabur ehrinde doduu, 63 yanda 669/1270-71de vefat ettii kabul edilmektedir (Glpnarl, 1995: XXIII; Ocak, 1994:455). Kaynaklarda genellikle velayet ve keramet sahibi olarak nitelendirilen (Cm, 1993: 691; Mecd, 1989: 44) Hac Bekta Vel ile ilgili olarak, Baba hareketinin

316

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

lideri Baba Resul/Baba lyas Horasan ile grt ve onun halifesi olduu (kpaazde, 2007: 486; Eflak, 1980: 381); ayrca onun eyhlikten ve mridlikten uzak bir meczub aziz olduu eklinde yaklamlar da bulunmaktadr (kpaazde, 2007: 486). Onun Ahmed Yesev ocandan yetimi bir ahsiyet olduu Hac Bekta Velnin menkbelerinden oluan Vilyetnme adl eserde gemektedir. Bu eserde, Trkistanda Hoca Ahmet Yesev oca halifelerinden Lokman Prendeden eitim ald, daha sonra ran, Irak, Arabistan ve Suriyede eitimini srdrd ve dier Trkmen eyhleri gibi kendisine bal bir Trkmen airetiyle birlikte Anadoluda o zamanlar 7 haneli olan Sulucakarayke yerletii kabul edilmektedir (Velyetnme, No: 119:v. 52a-57a). Anadoludaki yaamn bugn Hacbekta olarak bilinen ile merkezi yaknlarndaki Sulucakarayk havalisi ile Tuzky blgesinde geirmitir. Blgedeki tuz yatann da onun kerametiyle ktna inanlmaktadr (Velyetnme, No: 119:v. 130a-b). Ayrca Hacbekta ilesindeki zaviyenin de onun tarafndan kurulduu kabul edilmektedir. Bu zaviyenin, vakf gelirlerinin Osmanl dneminde giderek artt da grlmektedir. 1534 tarihli tahrirlere gre Hac Bekta Zaviyesi Vakf olan 5 ky 29 mezra varken bu say 1584 tarihli tahrir defterlerine gre 44 ky ve 34 mezraya ulamtr (Alkan, 2007: 959). Ahmed Yesev ile grt eklinde rivayetler olduu gibi, Osman Gaziye kl kuatt, Sultan Orhan Gazi dnemine ulat, Orhan Gazinin onu ziyaret ederek onun icazetini veya duasn ald ve Murat Hdvendigr zamannda vefat ettii eklinde rivayetler de vardr (Oru Be, 2008: 18; emsettin Smi, 1996: 1332; , 1913: 258-259). Yine yenieri askerinin teekklnde dua ettii ve bu ismi de kendisinin koyduu eklinde rivayetler de bulunmaktadr (emsettin Smi, 1996: 1332). Fakat daha ok menkbevi nitelikteki bu bilgiler Hac Bekta Velnin hayat ile ilgili bilgilerle ve tarih gereklerle uyumamaktadr.2 Mlikoff da Hac Bekta- Velnin Osmanl ailesi ile iliki yksnn, daha sonra kendisine balanm bulunan Yenieriler Ocann kuruluuyla uydurulmu olabileceini belirtmektedir (Mlikoff, 2008: 101). Kendisiyle ilgili ecerede soyu Hz. Aliye balanmaktadr (Hazret-i Hnkr Hac Bekta Vel Efendimizin Nesl-i Pkleri,1b). Ayrca Bekta tarikatnn pri olarak kabul edilmektedir (Glpnarl, 1995: 100; Kprl, 1979: 461). Hac isimlendirmesi, bir rivayete gre Horasandan Anadoluya gelirken bizzat hacca gitmesi zerine; bir baka rivayete gre ise hocas Lokman Prendenin hacca gittii dnemde, Hacda Arafat Vakfesi esnasnda grlmesi zerine kendisine verilmitir. Baz kaynaklarda geen Hnkr isminin ise eitim ald mektepte yapm olduu bir dua zerine mektebin ortasndan bir pnar kmasyla birlikte hocas Lokman Prende tarafndan kendisine verildii kabul edilmektedir (Velyetnme, No: 119:v. 9a).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

317

AL KOZAN

Onun daha ok menkbevi kimliini n plana karan Vilyetnmede, Hzrla mlakat yapmas, susam yaprann zerinde namaz klmas, ilehne ad verilen maaraya yumruuyla pencere amas, Kzlrmakn zerine seccade sererek karya gemesi, k gnnde aata elma bitirmesi, elindeki bakla ta kesmesi, betalarn ona ahitlik etmesi, harman taa evirmesi gibi birok kerameti anlatlmaktadr (Velyetnme, No: 119: v. 50a-101a). Herkese kar dost olunmasn, kimseye kin gdlmemesini, gnllerin tevazu gstermek ile kazanlacan ve gnllerden hrsn, cimriliin, dmanln, hainliin ve kskanln kaldrlmasn tleyen Hac Bekta Vel, Sulucakarayk ve civarnda blge halknn slamlamas ynnde faaliyetlerde bulunmu, insanlara birlikte yaamay, hogry, insani deerlerin nemini ve Allahn balaycln ieren bir anlay ile yaklamtr (Hazreti Hnkr Hac Bekta Velinin Vasiyetnamesi/Kitbul-Fevd, 1959: 10, 29). Bu balamda Hac Bekta Velnin: Hakkatin evvel makam toprak olmaktr, ikinci makm yetmi iki milleti ayplamamaktr. sz, retisinin temel talarndandr (Maklt, No:71: v. 17a-17b). Onun, hakiki dervi odur ki, kimsenin onu rencide etmesinden krlmaz ve civanmerd odur ki krlmaya mstehak olan da krmaz. (Hazreti Hnkr Hac Bekta Velinin Vasiyetnamesi/Kitbul-Fevd, 1959: 10) sz de ktle kar iyilikle mukabelede bulunma anlaynn gstergesidir. Yine ona gre, kendisini temizleyemeyen bakalarn da temizleyemez. Yani ykayan temiz olmaynca ykad da temiz olmaz. nsann pis olmasnn sebebi ise iinde eytan fiili bulundurmasdr. yle ise iinde kin, haset, cimrilik, tamahkrlk, fke, gybet, kahkaha, maskaralk ve bunca eytan fiili olduu halde suyla ykanp nasl ar olunur. Ona gre byle bir insan asla arnamaz ve bahsi geen sekiz trl nesneden birisi dahi bir kiide olsa btn ibadeti boa gider. Eer bu sekiz nesnenin hepsi birden bir kiide olsa o kimse mutlaka eytandr (Maklt, No:71: v. 5b-6b). Ona gre, kibrin kayna eytan, alakgnllln kayna ise Rahmndr. O hlde ne zaman insana kibir gelse alakgnlll ona havale etmelidir. Ne zaman da haset gelse ilmi ona havale etmelidir. Yine cimriliin asl eytan, cmertliin asl Rahmndr. Ne zaman cimrilik gelse, insan cmertlii ona havale etmelidir (Maklt, No:71: v. 31a-31b). retisinin temellerini Orta Asya corafyasndan getiren Hac Bekta Vel, Anadoludaki gebe Trkmenlere onlarn anlay erevesinde bir takm hikyeler, hikmetli szler ve nasihatlerde bulunarak onlarn Mslmanlk anlaylar zerinde etkili olmutur. Anadoluda geni kitlelere hitab etmi olan din-tasavvuf-ekonomik bir tekilat olan Ahlikin kurucusu addedilen Ahi Evran ve Hac Bekta- Velnin birbirlerini sevdikleri ve sk sk grtkleri de belirtilmektedir (Maklt, No:71: v. 106b-110a).

318

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Nitekim, Hac Bekta- Velnin ilk mridlerinin hilikle ilgileri sebebiyle bu ilikinin bir uzants olarak sonraki yzyllarda kurulan Bektailikteki tarikata giri ayinleri, eik pme, kuak balama merasimleri, ayn kseden mtereken erbet ime deti, kyafetle ilgili teferrut, yinlerde okunan dualar tamamyla ahilikten iktibas edilmitir. Ayrca Hac Bekta Velnin rgpte yaayan Hristiyanlarla da iliki ierisinde olduu ve bunlarn ihtidasnda nemli roller oynad bilinmektedir. Kaynatrc ve badatrc slm anlay neticesinde blge Hristiyanlar onu Aziz Charalambos olarak takdis etmilerdir. Bunun dnda onun, irad faaliyetlerinde bulunmalar iin halifelerini Anadolunun farkl blgelerine gnderdii de bilinmektedir. Maklt, Kitbul Fevid, erh-i Besmele, Tefsr-i Fatiha, athyye, Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniyye, Hurde-Nme, Nesyh-i Hac Bekta Vel, sslHakka, Hads-i Erban erhi ve Akid-i Tarkt adl eserler ona izafe edilmektedir. Eserlerinden hareketle Hac Bekta Velnin klasik anlamda salt akaid, kelam, fkh kaidelerini aktaran bir ahs olmayp itikat ve kullua dayal esnek, hogrl ve badatrc esaslara dayanan bir retiyi temsil ettii grlmektedir. Bu ynyle onun, slam tasavvuf gelenei ierisinde yer alan ve Yesevlik felsefesini Anadoluda canlandran bir suf olduu grlmektedir. Hac Bektataki dergh, vefatndan sonra adna nispetle teekkl eden Bektailik tarikatnn merkezi konumuna gelmitir. Buna mukabil, kyn nfusu da 1485 tahrirlerine gre 189 nefere, 1530 tahrirlerine gre 253 nefere, 1584 tahrirlerine gre 828 nefere ulamtr (Alkan, 2007: 956). Osmanl dneminde de birok eyh burada postniinlik makamna oturmutur. Balm Sultan, Sersem Ali Baba ve eyh Mehmed Said Efendi bunlardan bazlardr. Ayrca Babakanlk Osmanl Arivi belgelerinde Hac Bekta- Veli Dergah Vakf ve senelik mahsulatnn zaviyenin muhasebesine mahsus klnmasyla ilgili belgeler de bulunmaktadr (BOA, EV. MH., 2601/156-157; VGM Defter EV. d. 13085/5). Gnmzde Nevehire bal Hacbekta ilesinde yer alan trbesi (Bkz. fotoraf 1) Trkiyenin en nemli ziyaret yerlerindendir. Trbede, haftann ve yln belirli gnlerinde eitli ziyaretler ve buna bal olarak birtakm uygulamalar yaplmaktadr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

319

AL KOZAN

Ziyaretiler, ziyaret esnasnda mzenin dndaki duvar ve eikten itibaren, kap eiklerini, trbe duvarlarn perek ve niyaz yani dua ederek ieri girmektedirler. Bu ritel, Alev-Bekta kltrndeki eik pme anlayn yanstmaktadr. Yine makama ve kiiye duyulan saygdan dolay eie baslmaz, ieri sa ayakla girilir, geri geri klr, eik tekrar plr ve niyaz edilir. Trbe ziyaretinde hlas ve Fatiha sureleri ile birlikte on iki imamn isimlerinin getii dualar okunur. Hlen Perembe gnleri nce Balm Sultan Trbesinden balayarak daha sonra Hac Bekta Vel Trbesine geilen cem trenleri de yaplmaktadr (Metin Kahraman:37: Hacbekta Mzesi grevlisi). b. eyh Turasan Vel Nevehir yresinde Horasan Ereni olarak nitelendirilen bir dier ahsiyet eyh Turasan Veldir. XIII. yzyl Anadolusunda bugn Tekke Da ad verilen blgede yaamtr. Trkistan eyhi Ahmet Yesevnin derghnda yetien pirlerden biri olduu ve Seluklular dneminde Anadoluya gelen Horasan Erenlerinden olduu kabul edilmektedir. Ailesi hakknda malumat olmayan eyhin isminin Tur Hasan veya Dur Hasan isminin birlemesinden meydana geldii tahmin edilmektedir. Kayseri ile rgp arasndaki Tekke Da blgesinde kurduu tekkesinde, kendisine bal olan dervileri ile birlikte ibadet, zikir ve ihtiyalarn temini ile megul olduu, ayrca yoldan geen yolcular arlad, ihtiyalarn karlad ve irat ettii de rivayet edilmektedir. Blgedeki dalarda tekkelerini kuran eyh bn- Vel, eyh oban gibi dier vellerle birlikte, Hristiyanlarn youn olarak yaad Kapadokya blgesini faaliyet alan olarak seen eyh Turasan Velnin, Hal Seferleri ve Mool istilas karsnda halka moral verdii ve bu skntl dnemlerde Anadolunun savunulmasnda byk rol oynad da kabul edilmektedir. Seluklu ailesinin de destek olduu eyh Turasan Velnin dergh, I. Alaeddin Keykubadn hanm, Hunat( Mahperi) Hatun tarafndan yaptrlm ve etrafndaki byk arazi kendisine vakf olarak tahsis edilmitir (BOA, EV.THR, 151/27; ayrda, 2001: 3-10). Nitekim tekkenin Arapa kitabesinde: Bu imaretin yapm, Keykubadn olu byk sultan, dinin ve dnyann yardmcs, Acem ve Arab sultanlarnn sultan, fethin babas, mminlerin emri Keykubadn olu Fatih Keyhsrevin saltanatnda Byk Melke dinin ve dnyann temiz hanm hayr sahibi tarafndan 640 senesinde imar edilmitir. yazldr (Bkz. fotoraf 2).

320

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Horasandan geldiini teyid eden bir rivayete gre de eyh Turasan, Konya Seluklu Sultan I. Alaeddin Keykubad, zamannda Moollarn rana girmeleri zerine randa bulunan Horasanl birok dervile birlikte Anadoluya snmtr. Alaeddin Keykubad bu dervileri kabul etmi, onlara misafirperverlik gstermi, bir takm haklar tanyarak onlara verimli topraklar vermitir. te bu eyhlerden biri olan eyh Turasan, Konya Seluklu saraynda byk bir itibar kazanarak sultann mhrdr; eyh Turasann fazilet sahibi hanm da Sultann hanmnn gzde nedmesi olmutur. Daha sonra Alaeddin Keykubad bu yetmi bin derviin baka bir eyhi olan eyh oban Erciyes Dann yaknndaki verimli topraklara, eyh Turasan Velyi de imdi kabrinin bulunduu Tekke Dann tepesine yerletirmitir (ayrda, 2001: 41-42). Horasandan gelerek blgeye bir tekke kuran ve bu yolla slmiyeti yaymaya alan eyh Turasan Velnin, Kayseri Fatihi olarak kabul edilen ve I. Hal Seferinde byk yararlklar gsteren Kapadokya hkimi Hasan Bey olduu da ileri srlmektedir. Bu yaklamda olan Osman Turana gre, Hasan Beyin ad ve trbesi Nidede aynen muhafaza edildii hlde, baka yerlerde o eyh ve vel sfatlaryla Turesan olmutur. Orta ve Bat Anadoluda onun ismini tayan pek ok kyn varl da, yaygn bir din ve mill hrete sahip olduunun gstergesidir (Turan, 1993: 130-131). Osmanl arivlerinde eyh Turasan Velye ait belgelerin olmas da bu ahsiyetin tarihsel kimliinin gerekliini ortaya koymaktadr. Nitekim Babakanlk Osmanl Arivinde eyh Turasan Vakf ve mahsulat gelirleri ile ilgili birok belge vardr (BOA, MVL, 21/20; BOA, EV.THR., 151/25). Ayr amard kazasnda da eyh Turasana ait bir zaviye ve vakfn olduu ve zaviyedrnn ise eyh brahim Efendi olduu grlmektedir (BOA, MKT.NZD, 303/19). Yine sonraki dnemlerde onun soyundan gelenlerin hal rgpte ikamet ettiini de grmekteyiz. Sarbazde Mehmed Said Efendi ve olu Sleyman Rd Efendiye ait kaytlar bu bilgiyi dorulamaktadr (BOA, DH, 195/407). Bir baka belgede de eyh Turasan evladndan eyh Ahmed bin Abdullah bin Hseyin adl ahsiyetin mahkemeye verdii ifadeden sz edilmektedir (BOA, C. EV., 128/6379). Tekke Da olarak bilinen yerde yer alan ve ierisinde eyh Turasann trbesinin de yer ald tekke(Bkz. fotoraf 3), Kayseri snrna dhil olmakla birlikte

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

321

AL KOZAN

mesafe olarak rgpe bal Badereye ok yakn olmas sebebiyle blge halk tarafndan da sahiplenilmektedir. Halk tarafndan Tekke ad verilen yapnn orta ksmnda bir seki, eyh Turasan Velnin sandukasnn bulunduu oda, mescit, iki adet ilehane ve 40 ehitler odas yer almaktadr. Tekkenin dndaki bahede eyh Turasan Velnin mritlerine ait olduu kabul edilen ehitlikler de bulunmaktadr. Ayrca yre halk, eyh Turasan Velnin, hlen tekkenin nnde yer alan ortas delikli byk siyah ta, Erciyes Dandan atarak tekkenin yerini tayin ettiine ve tan dt yere deDuram dediine inanmaktadrlar. Onun attna inanlan ta, hlen zerindeki parmak izleriyle birlikte tekkenin giri kapsnn yannda yer almaktadr (Bkz. fotoraf 4). eyh Turasan ile ilgili halk arasnda yaygn olan bir inana gre, eyhin yedi kardeinin olduu, bunlardan birinin ncesuda kabri bulunan eyh aban olduu, dierinin ise Omuzu Grzl olduudur (ayrda, 1980: 278). eyh Turasan Vel ile ilgili halk arasnda gnmze kadar anlatlagelen keramet ve menkbeler de bulunmaktadr. Onunla ilgili bir rivayete gre, sultanlardan biri bu yreden geerken kendilerine erzak gndermesi iin eyh Turasana haber gnderir. O da bir inik buday ile sultann askerlerini doyurur (Gnay vd., 2001: 52). Hakknda anlatlan bir baka menkbeye gre ise, eyh Turasan Vel, tekkesinin yanndaki bir yere asasn vurarak buradan su kartmtr. Gnmzde bu yere ky halk Asa Suyu veya Asa Pnar adn vermektedir (Mehmet Dursun, 68, okuryazar, Badere kasabas). Onun, gnmzde de blge halkna yardm eden keramet sahibi bir veli olduu inanc hl geerliliini korumaktadr. Nitekim tekkenin bulunduu yerden kansyla geen bir kylye mbarek bir ztn yardm ettii ve kany kurtardktan sonra birden kaybolduu eklinde bir inan bulunmaktadr. Blge halk bu ztn eyh Turasan Vel olduuna inanmaktadr (Mustafa nc, 66, okuryazar, Badere kasabas). eyh Turasan Velnin trbe kapsnn kapatlsa dahi srekli ak kald, hayvanlarn bu tekkeye girmedikleri, vadide atna ve kendisine ait olduuna inanlan ayak izlerinin grld eklinde inanlar da mevcuttur (Mehmet Okumu, 63, okuryazar, Badere kasabas).

322

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Yakn dneme kadar yamur dualarna klan bir yer olan tekkenin eitli hastalklara ifa verdiine inanlmakta olduu dilei olanlarn, ocuu olmayanlarn, hastalna ifa arayanlarn ziyaret ettikleri ve adak adadklar sylenmektedir. Trbenin gnmzde zellikle Kayseri ve Nevehirden gelen ziyaretiler tarafndan ziyaret edildii, daha ok askere gidecek olan genlerin ziyaret ettii ve her yl Haziran aynn son pazar gn anma trenlerinin dzenlendii de belirtilmektedir (Mustafa Ayaz, 28, okuryazar, Badere kasabas). c. k Dede Nevehire bal Gre kasabasnn gneyinde yer alan Akl Dan zerinde mezar bulunan (Bk. fotoraf 5) k Dedenin, blgenin Trklemesi ve slmlamasna katkda bulunan erenlerden birisi olduuna inanlmaktadr. Gnmzde mezarnn da bulunduu Akl Da civarn daki Nernek adl ren yerine geleFotoraf 5 rek burada faaliyetlerde bulunduu (Ak Dede Mezar/Gre Kasabas Merkez) ve lmnden sonra da bu dan zirvesine gmld anlatlmaktadr. Burada bulunan dan da onun ismine nispetle Akl Da olarak isimlendirildii kabul edilmektedir. Osmanl arivlerinde bu ahsiyetin tarih kimliini dorulayan belgelere rastlamak mmkndr. Bunlardan biri k Dede trbesinin trbedarl ve tamirat ile ilgili bir kayttr (BOA, EV.MH, 843/67). Dier kaytlardan biri, yine Ak Dede trbedarlnn Uhisarl Hseyin Halife uhdesine verildiine dir ilm (BOA, EV.MKT., 173/162) ve beratlardr (BOA, EV.MKT., 154/80). k Dede ile ilgili yre halknn szl gelenek erevesinde aktard baz sylenceler vardr. Bunlardan birine gre, k Dede yreden bir sreliine Konya taraflarna ayrld srada bu blgede su sknts olunca ky halk buray terk etmilerdir. Geride sadece bir kalburun iinde tek kanad olan bir gvercin brakmlardr. Bir aya topal olan k Dedenin, geri dndnde bu durumu grd ve tek kanatl gvercin brakmakla kendisine Sen topalsn, bizimle gelemezsin. mesajnn verildiini anlayarak burada yalnz kaldna inanlmaktadr (Mustafa Dalkl, 61, Okuryazar, Gre kasabas).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

323

AL KOZAN

Eskiden mezar tanda yeil bir kavuk olduu belirtilen k Dedenin mezar olduuna inanlan yer, gnmzde ykk vaziyette ve etraf talarla evrilidir. d. Baba Yusuf Baba Yusuf un Horasandan bu blgeye gelen yedi kardeten biri olup, bugnk Nevehir Derinkuyu ilesine bal Doala kynn kuzeydousundaki Erda Da civarnda yaad eklinde bir inan vardr. Dier kardelerinin ise k Dede, Hicim Baba, Ese Dede, Karak Dede ve Ramazan Dede olduu kabul edilmektedir. Baba Yusuf un buraya yre halkna slamiyeti anlatmak iin gnmzde zbekistan snrlarnda yer alan Takent veya Buhara blgesinden geldiine inanlmaktadr. Baba Yusuf un Erda Danda tarmla urat, sabannn demirinin bronzdan olduu, sabann eken hayvanlarn geyik olduu, asasnn kendi bana dik durduu ve bazen ylan ekline dnt, sabannn ve geyiklerinin kendi balarna altklar eklindeki rivayetler, szl gelenek erevesinde anlatla gelmitir. Baba Yusuf un Hasan Dana adn veren Hasan Aa ile irtibat kurduu da sylenmektedir. Bu iki ahsn birbirlerinden dua dileyerek zellikle kuraklk dnemlerinde kerametleriyle yamura vesile olduklar eklinde bir inan da vardr (Recep Damgac, 54, okuryazar, Doala ky). htiyat kayd artyla, blge halknn bugn Aksarayda trbesi bulunan ve Somuncu Baba olarak bilinen Hamd-i Aksarynin olu olan Baba Yusuf Hakiki ile sz konusu Baba Yusuf arasnda bir balant kurmu olabilecekleri de dnlebilir. Nitekim Vakflar Genel Mdrl Arivinde bulunan bir belgede Nevehirde Baba Yusuf Hakiki Vakf adyla bir Fotoraf 6 vakftan sz edilmektedir (VGM (Baba Yusuf Mevkii/zyayla Ky) Defter, 4162/105) Mezarnn Erda Danda veya zyayla kyne bal Baba Yusuf ad verilen mevkide (Bk. fotoraf 6) olduuna inanlmaktadr. Erda Da adlandrmasnn da er veya eren kelimesinden hareketle Baba Yusuf a nispet edildii sylenmektedir (Himmet Erta, 85, okuryazar, Suvermez ky). Baba Yusuf ad verilen mevkinin tarih pek Yolunu gren eski bir yerleim yeri olduu bilinmektedir (Yaar Akba, 42, okuryazar, zyayla lkretim Okulu retmeni). Nitekim blgede bulunan Ta Kale gibi harabeler de bunu desteklemektedir.

324

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

E. Hasan Dede Hasan Dedenin Acgle bal Yuva kyne Seluklu dneminde Horasandan gelen erenlerden biri olabilecei tahmin edilmektedir (Bk. fotoraf 7). Bu dncenin sebepleri ise unlardr: Yrede Hz. Peygamber soyundan geldiine inanlan biri olduu inanc, blgenin ky halk tarafndan evliyalar diyar olarak bilinmesi, buradaki trbenin blgenin mescit, Fotoraf 7 aevi ve trbeden oluan en eski klliyesi (Hasan Dede Trbesi/Yuva Ky/Acgl) olmas ve bu yapnn 800-900 yllk bir Seluklu eseri olmas. Trbenin iinde yer alan mezarnn ba tarafnda bulunan mezar tanda Hasan Dede Ruhuna Fatiha yazldr. u an itibariyle bu klliyenin ayakta kalan tek yaps trbe ksmdr. Trbenin kitabesi yoktur. Trbe, bu blgede bulunan Seluklu eseri Alayhan Kervansaraynn yap zelliklerini yanstmakta ve bu kervansarayla ada olduu dnlmektedir (Meneke, 2005: 38). Osmanl ariv kaytlarnda Tatlar ni(Manavi) ile birlikte ele alnan Yuva kynn XV. yzylda Bektallar tarafndan ekilen ve Bektalu airetine bal bir mezra olarak gemesi, burada yatan ahsiyetin bu airetin ncllerinden olabilecek bir eren tiplemesi olduunu akla getirebilir (Beldiceanu, 2010:136). Babakanl Osmanl Arivi ve Vakflar Genel Mdrl Arivinde ise Aksaray Acpnar karyesi Haseki Sultan Vakfndan Hasan Dede Zaviyesi ve bu zaviye iin zaviyedr atamalaryla ilgili kaytlar yer almaktadr (VGM Defter, 1770/15; BOA, EV.MH, 372/297; BOA, EV. MH. 372/407). Bu belgelerin dnda kaynaklarda Trkiye Seluklular dneminde Aksaray civarnda hkm sren Hasan Bey adl bir emirden bahsedilmektedir. Hasan Beyin, Hal Seferleri esnasnda, daha sonra kendi adyla anlacak olan Hasan Dann eteklerinde arprken 1109 ylnda ehit olduu ve kffara kar gsterdii kahramanlklara ithafen trbe ve ziyaretgahlarnn kurulduu bilinmektedir (Turan, 1953: 546-547; Demirkent:1996,15). te ayn corafyaya ait bu bilgi, belge ve isim benzerliinden hareketle buradaki zaviyenin Hasan Bey adna yaplm olabilecei ihtimali akla gelmektedir. Trbenin bulunduu Tekke mevkii ad verilen bu blgeye eskiden yamur duas iin kld, ky iinden ve dndan gelen ziyaretilerin burada adak iin kurbanlar kestikleri belirtilmektedir. Ayrca zellikle sara ve fel gibi hastal

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

325

AL KOZAN

olanlarn ifa iin trbeye geldikleri, burada yatarak sabahladklar ve eskiden burada bulunan bir alya dilek amal bez baladklar sylenmektedir. Trbede yatan ahsla ilgili eskiden olaanst olaylarn da gerekletii anlatlmaktadr. Gece olduunda kyn hayvanlarn burada yatran obanlarn burada ezan okunduunu duyduklar sylenmektedir (Remzi Akat, 82, Okuryazar deil, Yuva ky; Ahmet Erolu, 85, Okuryazar deil, Yuva ky). f. Halil Dede/Baba Halk arasnda, Horasandan gelen yedi kardeten biri olduuna ve Anadolu Seluklu Devleti ile Beylikler dnemlerinde yaadna inanlmaktadr (Elmac, 2008: 60). Dedenin Trbesi olarak da bilinen trbesi, rgpn kuzeybatsnda bulunan Ak Tepededir (Bk. fotoraf 8). Mezar tanda Mcabil Halil yazldr. Trbesinin yap itibariyle de eski Fotoraf 8 olmas Horasan Ereni olma olasln (Halil Dede Trbesi/Aktepe/rgp) arttrmaktadr. Osmanl ariv kaytlarnda, rgp yaknlarnda Akda(Akdam) Zaviyesi eklinde bir ifade gemektedir. Sz konusu kaytlar, Esad Aazde rgb Seyyid Ahmedin dedesinden kalan ve kendi tasarrufunda olan Akda Zaviyesi arazisini Salih adl kiiye be sene mddetle ilzm ettii ve araziyi fuzl yere zabt ve rabt eden Osman adl sipahinin mdahalesinin men edilmesine dair istei zerine verilen ilam ile ilgilidir. Burada geen Akda(Akdam) Zaviyesi ve bu zaviyeye ait arazinin dededen kalma olmas sz konusu zaviyenin varln dorular niteliktedir (BOA, C. EV., Dosya No: 626/31582; BOA, C. EV, Dosya No: 597/30149). Trbede yatan kiiyle ilgili olarak anlatlan bir olaya gre, buradan geen bir kervana haydutlar saldrnca kervandakiler korunmak iin Halil Dedenin yanna kam, o da rahatsz edildii iin kzm ve Ta olun. diye beddua etmitir. Bu esnada buradan kaan haydutlarn ta kesildiine inanlmaktadr (Trkmen, 1999: 213). Nevehir yresinde szl kltre bal olarak halk sylenceleri ile gnmze ulaan fakat herhangi bir ariv kaydna rastlayamadmz dier ahsiyetler ise Hicim Baba, Ese Dede, Ramazan Dede, Karak Dede, eyh Mehmed/Sofu Dede ve ismi bilinmeyen bir Dededir.

326

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

rnein Hicim Babann da bu blgenin Trklemesinde ve slamlamasnda nemli rol oynayan nderlerden/evliydan biri olduuna inanlmaktadr. Ayrca Horasandan gelen yedi kardeten biri olduuna inanlmakta, dier kardelerinin k Dede, Ese Dede, Ramazan Dede, Karak Dede ve Baba Yusuf olduu kabul edilmektedir (Dervi Kyba, 81, Okuryazar, cik ky; Tayyar Kyba, 46, Okuryazar, cik ky). Asl adnn cik Dede, cip Dede veya Ahmet Efendi olduu, daha sonradan bu adla anld kabul edilmektedir (Bahattin Serelik, 77, Okuryazar, cik ky; Tayyar Kyba, 46, Okuryazar, cik ky). Nevehir Merkeze bal cik kynde bulunan trbe yapsnn (Bk. fotoraf 9) da, olduka eski olduu ve Damat brahim Paa zamannda yaptrld aktarlmaktadr. Anlatlanlara gre, mezar yol altnda kalan Hicim Baba, Damad brahim Paann ryasna girerek yerinin belirlenmesini istemitir. Bunun zerine de dnemin Fotoraf 9 sadrazam ryasnda grd mevkiye (Hicim Baba Trbesi/cik Ky/Merkez) bu ahsiyetin trbesini yaptrmtr. Trbenin duvarnda Hicim Baba Trbesi, Damat brahim Paa Hayrat yazldr. Trbedeki asasnn/tokmann da ok eski olduu ve bu asann yakn zamana kadar ocuu olmayanlara veya akl dengesi bozuk olanlara ifa iin kullanld belirtilmektedir. Ayrca bu tokmaa da kutsiyet atfedilmekte olup, zarar verenlerin balarna bir takm skntlar getirdiine inanlmaktadr (Bahattin Serelik, 77, Okuryazar, cik ky). Yine yakn zamana kadar Akl Veren Baba olarak da adlandrlan bu ahsiyetin akl hastalarna ifa datt inancndan hareketle, evre ky, kasaba ve illerden buraya akl hastalarnn getirilerek geceleyin trbe ierisine yatrld sylenmektedir (Tayyar Kyba, 46, Okuryazar, cik ky). Ese Dede de Nevehirin Acgl ilesine bal Tepeky kynde Horasandan gelen evliyalardan olduuna ve yre halkna slmiyeti anlattna inanlan yedi kardeten biridir. Kyn kuzeybatsndaki bir tepede mezar bulunan Ese Dedenin duvarla evrili olan mezarnda (Bk. fotoraf 10), zerinde yaz bulunmayan bir mezar ta da bulunmaktadr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

327

AL KOZAN

Fotoraf 10 (Ese Dede Mezar/Tepeky Ky/ Acgl lesi)

Blge halk, kerametlerine inand bu ahsla ilgili rivayetler de anlatmaktadr. Bunlardan biri, Tatlarin kasabasndan k gn yaya olarak yola kan ve yolda tipiye yakalanarak bu mezara snan bir kiinin, sabah uyandnda evresi karla rtl olmasna ramen mezarn scaklnn sabaha kadar kendisini donmaktan kurtarddr (Nuri Vural, 86, Okuryazar deil, Tepeky ky; Osman Altay, 81, Okuryazar deil, Tepeky ky). Ayrca blgenin, doal afetlerden bu mezar sayesinde kurtulduuna da inanlmaktadr. Yredeki bir dier ahsiyet ise Horasandan gelen alp tipli evliyalardan olduuna inanlan Ramazan Dededir. Nevehire bal Tepeky kynn gneyinde bir tarla ierisinde mezar (Bkz. fotoraf 11) bulunmaktadr. Mezarnda mermerden yaplm bir mezar tanda Besmele ile birlikte Horasandan gelen 70 bin evliyann sancaktarlarndan Ramazan Dede Ruhuna Fatiha yazldr. Daha nce kyn gneybatsnda yer alan mezarnn, kyllerden birinin ryasna girerek burada rahatsz edildiini belirtmesi zerine imdiki yerine nakledildii belirtilmektedir. Yre halk, Ramazan Dedenin de bir takm kerametleri olduuna inanmaktadr. Bu kerametlerden biri, hala geceleri ezan okuduu eklindedir (Hac Osman zcan, 56, Okuryazar, Tepeky ky).

Fotoraf 11 (Ramazan Dede Mezar/Tepeky Ky/ Acgl lesi)

Fotoraf 12 (Karak Dede Mezar/Tepeky Ky/ Acgl lesi)

328

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Yine Horasandan gelen yedi kardeten biri olduuna inanlan Karak Dede de halk arasnda alp karakterli bir eren olarak n plana kmaktadr. Bu zelliini kendisine ait gnmze ulamayan bir sancann olduu bilgisinden renmekteyiz. Mezar Tepeky kynde eski yerleim yerinin gneybatsndaki mezarlkta yer almaktadr. Mezar tann zerinde Karak Dede Ruhuna Fatiha yazldr (Bk. fotoraf 12). Ky halk, Karak Dedenin, iinde kendisine ait bir sanca da bulunan kyn eski camisinin deerli eyalarn, namaz vakti dnda minareden ezan okuyarak, mumlar yakarak veya cami iinde sesli ekilde Kuran okuyarak soyulmaktan kurtardna inanmaktadr. Eskiden dilekte bulunmak iin Karak Dedenin gnmze ulamayan bu sancann zerine tlbent balanld ve yamurda slanan sancak kumann ifal olduuna inanld da aktarlmaktadr (Hac Osman zcan, 56, okuryazar, Tepeky ky). Trbesi (Bk. fotoraf 13), rgpe bal Sofular kynde bulunan ve yre insan tarafndan Sofu Dede ve Dede Efendi isimleriyle de bilinen eyh Mehmed Dedenin ise hangi dnemde yaad ve nereden geldii kesin olarak bilinmemekle birlikte Horasandan gelen erenlerden olduuna inanlmaktadr. eyh Mehmed Dedenin iki kardei daha olduu ve kardelerinden birinin mezarnn kyde bulunan Erenler Tepesinde, dierinin de Evliya Tepesinde olduu kabul edilmektedir. Sofu Dededen dolay kyn Sofular adn ald sylenmekte ayrca Sofu Dedenin kyn kurucusu olduuna inanlmaktadr (Mustafa Sekman, 90, okuryazar, Sofular ky).

Fotoraf 13 Sofu Dede Trbesi/Sofular Ky/ rgp)

Son olarak rgp ilesine bal Karacaren kynde yre halknn Dede olarak isimlendirdii ve Fotoraf 14 hakknda kesin bir bilgi olmayan bir (Dede Trbesi/Karacaren Ky/rgp) trbenin trbe yapsndan ve mezar tann zerinde sonradan yazld

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

329

AL KOZAN

anlalan 1249 tarihinin yazl olmasndan hareketle trbede yatan kiinin XIII. yzylda blgeye gelen Horasan Erenlerinden birisi olabileceini akla getirmektedir (Bk. fotoraf 14). Nitekim yre halk da burada yatan kiinin eyh Turesan Vel ile birlikte bu blgeye Horasandan gelen yedi kardeten biri olduuna inanmaktadr (Ahmet zer, 55, Okuryazar, Badere kasabas). Yre halk, bu ahsiyetin yaad dnemle ilgili birtakm kerametler anlatmaktadr. Bunlardan birine gre o, ayn zamanda iftilikle de urar. Ekinlerini bime zaman geldiinde kendisinin tarlada olmad bir gn blgedeki dier Horasan Erenleri/Tekke Da ve civardaki kardeleri, ona yardm etmek maksadyla ekinlerini toplarlar. Dede, bu durumu grnce zlr. Bunun sebebini sorduklarnda ise, arpalar yolmak iin her elini attnda Allah zikrettiini ve kardelerinin kendisini bundan mahrum ettiklerini belirtir. Bunun zerine Dede dua eder ve ekinler tekrar eski hline dner (Mustafa ahin, 75, Okuryazar, Badere kasabas). Sonu Nevehir blgesinde Horasan Ereni olarak n plana kan sz konusu ahsiyetlerin daha ok ky ve kasaba gibi yerleim yerlerine gelerek bu blgelerde irad faaliyetinde bulunduklar anlalmaktadr. Halk arasnda kerametleriyle, menkbeleriyle n plana kan bu Trkmen dervilerinin tipik bir medrese ulemsndan daha farkl bir retiyi temsil ettikleri ve daha ok slmiyetin basit, sade ve mistik ynn aktaran bir pozisyonda olduklar da grlmektedir. Bu zmrelerin syncrtiste(badatrmac) bir yapya sahip olmalar, krsal kesimde yaayan Trkmen kitlelerinin yan sra Hristiyan ahali zerinde de kolay ve uzlatrc bir yaknlamay salam, bu durum blge halklarnn ihtidalarn kolaylatrmtr (Ocak, 1981: 41). Bu zmrelerin Mslmanln Snni ynn temsil edip etmedikleri bir baka tabirle ortodoks (cemaat ii) olup olmadklar ynnde deerlendirmeler de bulunmaktadr. Bu zmrelerle ilgili olarak yaplan almalarn bir ksm bunlarn Yesev ve Haydarlerden mteekkil bir zmre olduunu; bir ksm Kalenderlike mensub olduklarn; bir ksm ise akdeleri bozuk serseri derviler olduklarn iddia etmektedirler.3 Sz konusu zmrelerin genellikle Anadolu halk slamnn zellikle krsal blgelerde ekillenmesinde etkili olan Yesev, Vef, Kalender veya Nakibend gibi tarikatlardan birine bal olduklar grlmektedir. Bu adan blgeye gelen derviler, zhde dayal mistik bir hayat tarzn uygulayan ve tleyen kimseler olabilecei gibi, problemli, akdeleri bozuk, kt alkanlklar olan hatta halkn bilgisizliinden ve saflndan yararlanan dervi klkl dilenci veya ingene

330

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

zmreleri gibi daha marjinal kimlikler de olabilmektedir. Fakat bu zmreler ile ilgili genel kabul, tamamnn slam dini ierisinde yer alan farkl din-sosyal cemaatler/ ubeler olduklardr. Barkan da, btn Rum abdallarnn her zaman ve her yerde dilencilerden, serseri ve ingene dervilerden ibaret olduunu farzetmenin doru bir yaklam olmayacan, bu dervilerin plak gezen, esrar yiyen, kalarn, sa ve sakallarn tra eden, vcutlarnda yank yerleri ve dvmeleri olan serseri dervilerden farkl olduunu belirtmektedir (Barkan 1942: 285). Bu ahsiyetlerin gnmzde Snni ve Alevi-Bektai kesimlerce sahiplenilmesi de, Anadoluya geldiklerinde gnmz yre halklarnn atalar tarafndan kabul grdklerinin bir tezahr olarak karmza kmaktadr. Horasan Erenleri ile ilgili ne kan hususlardan biri de, farkl kimlikleri ayn anda zerlerinde tayabilmeleridir. Bu erenler irad faaliyetlerinde bulunan bir dervi olmakla birlikte, bulunduu yre insanna tedavi hizmeti veren bir ifa verici/ ocak ve yeri geldiinde Anadolu fetih hareketlerine itirak eden bir alp-eren/gazi olabilmektedirler. Buraya kadar bahsi geen ahsiyetlerden zellikle Hac Bekta Vel, eyh Turesan- Vel ve Halil Dede ile ilgili Osmanl arivlerinde ve dnemle ilgili kaynaklarda malumat olmakla birlikte dier ahsiyetler daha ok szl gelenek erevesinde gnmze kadar isimleri ulaan kimselerdir. Dier ahsiyetlerle ilgili Babakanlk Osmanl Arivlerinde herhangi bir kayta rastlanmamtr. Bu durum, isimlendirmelerdeki yanllk veya yanl okumadan veya ad geen ahsiyetlerin isimlerinin yanl olmasndan kaynaklanabilir. zellikle szl gelenee dayal aktarmlarla gnmze kadar tanan ikinci gurup ahsiyetlerin Horasan Ereni olup olmadklar bu ynyle pheli olmakla birlikte, Nevehir ve yresinde yaam olan veya yaadna inanlan bu ahsiyetler, en azndan blge halknn zihninde yer alan Horasan Ereni imajn ortaya koymaktadr. Blge halklar atalarnn Trklemesi ve slamlamasnda bu zmrelerin de etkili olduuna inanmaktadr. Ad geen erenlerle ilgili olarak bir dier nemli nokta da bunlarn Horasandan bu blgeye gelen yedi kardeten biri olduklardr. Bu balamda yedi kardein, birbirine yakn blgelerde bulunan Halil Dede, k Dede, Hicim Baba, Baba Yusuf, Ese Dede, Karak Dede ve Ramazan Dede olabilecekleri akla gelmektedir. almamz, Babakanlk Osmanl Arivi ve Vakf Kaytlar Arivinde kaynaklara ulaabildiimiz lde bir tespit ve derleme mahiyetinde olup evliya sylenceleri balamnda oluan szl gelenekle gnmze kadar birounun isimleri ve kerametleri anlatlagelen bu dervilerle ilgili Nevehir eriyye Sicilleri, Huruft

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

331

AL KOZAN

Defterleri ve Tapu Tahrir Defterleri ksacas dnem ve yre ile ilgili Osmanl dnemi kaynaklarnn tamam taranarak yaplacak daha geni apl aratrmalarn, bunlarn yaadklar dnemleri, kimliklerini ve Anadolu halk slm zerindeki etkilerini tespit etmek asndan bu n almaya katkda bulunaca kanaatindeyiz.
Sonnotlar Yre insannn, zikrettiimiz tekke, trbe ve yatrlarla ilgili ziyaret ritelleriyle ilgili olarak bkz. Serap Kozan.(2009). Nevehir ve Yresindeki Ziyaret Yerleri. Kayseri: Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi. almamzda zikrettiimiz kaynak kiilerden bir ksmyla, yukarda ad geen tezin oluum safhas dneminde almamzla ilgili mlakatta bulunulmutur.
1

Hac Bekta Velnin Osmanl soyundan gelen birileriyle grp grmedii ynndeki iddialarla ilgili bir alma iin bkz. Metin Ziya Kse. (2009). Yenieri Ocann Bektailemesi Sreci ve Yenieri-Bektai likileri. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli. Ankara. Say: 49: 198-201.
2 3

Sz konusu yaklamlarla ilgili olarak daha ok Fuad Kprl, Abdulbaki Glpnarl ve A. Yaar Ocakn deerlendirmeleri grlmektedir. Konuyla ilgili ad geen aratrmaclarn u eserlerine baklabilir: M. Fuad Kprl. (1987). Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 46-59; M. Fuad Kprl.(1989) Abdal. Edebiyat Aratrmalar 2. stanbul: tken Yaynlar: 362-417; Abdulbaki Glpnarl.(1961) Yunus Emre ve Tasavvuf. stanbul: Remzi Kitabevi: 47; Sleyman Uluda-Orhan F. Kprl.(1988) Abdal. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf: 59-62; Ahmet Yaar Ocak. (2000). Babaler syan. stanbul: Dergh Yaynlar: 62-76; Ahmet Yaar Ocak. (1999). Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler(XIV.-XVII. yzyllar). Ankara: Trk Tarih Kurumu: 79-87.

Kaynaka A. Ariv Belgeleri: Babakanlk Osmanl Arivi. Topkap Saray Mdrl Arivi, Dosya No: 4817/1(19 Cemziyelevvel 1199-30 Mart 1785) Babakanlk Osmanl Arivi. .DH. Dosya No: 58/2856(20 Rablevvel 1258-1 Mays 1842) Babakanlk Osmanl Arivi. MVL, Dosya No: 21/20(11 Cemziyelhir 1264-15 Mays 1848) Babakanlk Osmanl Arivi. DH, Dosya No: 195/407(29 Zilhicce 1272-31 Austos 1856) Babakanlk Osmanl Arivi. C.EV. Dosya No: 626/31582(25 Reblhir 1194-30 Nisan 1780) Babakanlk Osmanl Arivi. MKT.NZD. Dosya No: 303/19(4 Receb 1276-27 Ocak 1860) Babakanlk Osmanl Arivi. C.EV. Dosya No: 128/6379(29 evval 1216-4 Mart 1802)

332

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MH, Dosya No: 843/67(7 Cemaziyelahir 1278-10 Aralk 1861) Babakanlk Osmanl Arivi, EV. MH., 2601/156-157(29 Kanunievvel 1298-10 Ocak 1883) Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MH, 372/297(25 Safer 1268-20 Aralk 1851) Babakanlk Osmanl Arivi, EV. MH. 372/407(25 Safer 1268-20 Aralk 1851) Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MKT., 173/162 Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MKT., 154/80(20 Cemaziyelevvel 1278-23 Kasm 1861) Babakanlk Osmanl Arivi, EV.THR, 151/27(23 Cemaziyelahir 1261-29 Haziran 1845) Babakanlk Osmanl Arivi, EV.THR., 151/25(17 Safer 1260-8 Mart 1844) Babakanlk Osmanl Arivi. C.EV. Dosya No: 597/30149(29 Zilhicce 1196-5 Aralk 1782) Vakflar Genel Mdrl, VGM Defter, 4162/105(R. 3 Eyll 327) Vakflar Genel Mdrl, VGM Defter, 1770/15 Vakflar Genel Mdrl, VGM Defter EV. d. 13085/5(19 Rebiulahir 1264-25 Mart 1848)

B. Yazmalar:
Hazret-i Hnkr Hac Bekta Vel Efendimizin Nesl-i Pkleri. Sleymaniye Ktphanesi. Yazma Balar. No. 67/2. Velyetnme-i Hac Bekta Vel, mstensih. Dervi Ali Gird(H.1177/M.1764). Hac Bekta Yazma Eserler Ktphanesi. No: 119. Maklt- Hac Bekta Vel, mstensih. brahim b. Ali Efendi(H.1304-M.1886). Hacbekta Yazma Eserler Ktp. No: 71.

C. Aratrma ve nceleme Eserleri:

Abdurrahman Cm. (1993) Nefehtul-ns min Hadartil-Kuds. (tercme ve erh. Lmi elebi). stanbul: Marifet Yaynlar. Ahmed Eflak.(1980). Menkb al-rifn. c. I. (yay. Tahsin Yazc). Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. ALKAN, Mustafa.(2007). Hac Bekta Zviyesi Vakflar(XVI. Yzyl), 2. Uluslar aras Trk Kltrnde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni Bildiri Kitab, c. 2. Ankara: 955-968. kpaazde. (2007). Tevrh-i l-i Osman. (haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta Sara). stanbul: Gkkubbe Yaynlar. BARKAN, mer Ltfi. (1942) Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler. Vakflar Dergisi. c. 2. Ankara: 279-304.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

333

AL KOZAN

BELDICEANU, Irene,(2010). Osmanl Tapu-Tahrir Defterleri Inda Bektailer(XVXVI. Yzyllar). ev. zzet vgn. Alevilik Bektailik Aratrmalar Dergisi. Say:3. Almanya:130-187. AYIRDA, Mehmet. (2001). eyh Turesan Vel Hazretleri. Kayseri: Netform Matbaaclk. AYIRDA, Mehmet. (1980).Kayserinin ncesu lesinde eyh Turesan Zaviyesi. Belleten. c. XLIM : 271-278. DEMRKENT, In.(1996), Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Kl Arslan. Ankara:Trk Tarih Kurumu. ELMACI, Osman. (2008). rgp Tarihi. Ankara: rn Yaynlar. GLPINARLI, Abdulbki. (1995) Vilyetnme Menkb- Hnkr Hac Bekta Vel. stanbul: nklp Kitabevi. GNAY, nver vd. (2001). Ziyaret Fenomeni zerine Bir Din Bilimi Aratrmas-Kayseri rnei-. Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlar. Hac Bekta Vel. (tarih yok). Maklt. (haz. Esad Coan). Ankara: Seha Neriyat. Hazreti Hnkr Hac Bekta Velinin Vasiyetnamesi(Kitbul-Fevd). (1959). (haz. ..). stanbul: Dizerkonca Matbaas. Hnkr Hac Bekt- Veli. (2007). Besmele Tefsiri. (haz. Hamiye Duran). Ankara: Trkiye Diyet Vakf Yaynlar. KOZAN, Serap. (2009). Nevehir ve Yresindeki Ziyaret Yerleri. Kayseri: Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi. KPRL, M. Fuad. (1987). Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar. KPRL, M. Fuad. (1979). Bekta, Hac Bekta Vel. slam Ansiklopedisi, c. II: 461-464. stanbul. KSE, Metin Ziya. (2009). Yenieri Ocann Bektailemesi Sreci ve Yenieri-Bektai likileri. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli. Ankara. Say: 49: 198-201. Mecd Mehmed Efendi. (1989) akik- Numniye ve Zeyilleri Hadiku-akik. (haz. Abdulkadir zcan). c. I. stanbul: ar Yaynlar. MLKOFF, Irne. (2008) Hac Bekta Efsaneden Geree. stanbul: Cumhuriyet Kitaplar. MENEKE, Soner. (2005). Duyarllklar. Nevehir Kltr ve Tarih Aratrmalar. 1/2: 38. Nevehir. OCAK, Ahmet Yaar. (1981), Baz Menkbnmelere Gre XIII-XV. Yzyllardaki htidlarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol. Osmanl Aratrmalar II: 31-42. stanbul. OCAK, Ahmet Yaar. (1994) Hac Bekta Vel. slm Ansiklopedisi. c. 14: 455-458.

334

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

stanbul. OCAK, Ahmet Yaar. (1999). Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler(XIVXVII. Yzyllar). Ankara: Trk Tarih Kurumu. OCAK, A. Yaar. (2000). Babailer syan(Aleviliin Tarihsel Altyaps). stanbul: Dergah Yaynlar. OLGUNLU, Ali Canip. (2009). Talesten Mevlanaya Diojenden Hac Bekta- Veliye Anadolunun Dnce Mimarlar. stanbul: Karakutu Yaynlar. Oru Be Tarihi. (2008). (haz. Necdet ztrk). stanbul: amlca Basm Yayn. ZKSE, Kadir.(2003). Anadolunun Trklemesi ve slamlamasnda Tasavvuf Zmre ve Akmlarn Rol, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. VII, say: 1, Sivas. (1913), , . SEVM, Ali. (2000). Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi. Ankara: Trk Tarih Kurumu. SMER, Faruk.(1964). Ouzlar. slam Ansiklopedisi. C. 9, stanbul: 378-387. SMER, Faruk.(1980). Ouzlar(Trkmenler). stanbul: Ana Yaynlar. emsettin Smi. (1996). Kmsul-Alm. c. II. Ankara: Kagar Neriyat. TOGAN, Zeki Velidi.(1981). Umumi Trk Tarihine Giri. stanbul: Enderun Yaynlar. TURAN, Osman. (1953). Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak:Fustatuladele f Kavidis-Saltana.60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan. stanbul:531-564. TURAN, Osman. (1993). Seluklular Zamannda Trkiye. stanbul: Boazii Yaynlar. TURAN, Osman. (1993). Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. c. II, stanbul: Turan Neriyat. TRKMEN, Kemal Talih. (1999) Bilinmeyen Kapadokyadan Bir Kesit rgp. Ankara: rn Yaynlar. YANMAZ, Dilek. (2008). Himmet Dede(Horasan Ereni). Kayseri: Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi. Kaynak Kiiler Ahmet Erolu, 85, Okuryazar deil, Yuva ky. Ahmet zer, 55, Okuryazar, Badere kasabas. Hac Osman zcan, 56, Okuryazar, Tepeky ky. Himmet Erta, 85, Okuryazar, Suvermez ky. Mehmet Dursun, 68, Okuryazar, Badere kasabas. Mehmet Okumu, 63, Okuryazar, Badere kasabas.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

335

AL KOZAN

Mustafa Ayaz; 28, Okuryazar, Badere kasabas. Mustafa Dalkl, 61, Okuryazar, Gre kasabas. Mustafa Oflaz; 72, Okuryazar, Sofular ky. Mustafa nc, 66, Okuryazar, Badere kasabas. Mustafa Sekman, 90, Okuryazar, Sofular ky. Mustafa ahin, 75, Okuryazar, Badere kasabas. Nuri Vural, 86, Okuryazar deil, Tepeky ky. Osman Altay, 81, Okuryazar deil, Tepeky ky. Recep Damgac, 54, Okuryazar, Doala ky, Remzi Akat, 82, Okuryazar deil, Yuva ky. Metin Kahraman, 37, Hacbekta Mzesi grevlisi.

336

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61