Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

MALZEME BLM VE MHENDSL BLM

HAMMADDELER ve TEMEL LEMLER DERS

Trkiye'deki Metalik Madenler ve Endstriyel Cevher Yataklar Yataklarn Yerleri letilen Cevherler, retim Yerleri ve Kullanm Alanlar

Sinan zgn
Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm

16220064562 Danman : Prof. Dr. Nuran AY

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

1) Balca nemli Metalik Madenler 1. Altn 2. Gm 3. Antimuan 4. Bakr - Pirit 5. Boksit 6. Kalay 7. Kurun - inko 8. Krom 9. Kadmiyum 10.Molibden 11.Nikel 12.Vanadyum 13.Demir 14.Manganez 15.Tungsten (Wolfram) 2) Balca nemli Endstriyel Hammaddeler 1. Kuvars 2. Alunit 3. Kuvarsit 4. Disten - Sillimanit - Andaluzit 5. Kkrt 6. Lle Ta 7. Arduvaz 8. Manyezit 9. Barit 10.Bentonit 11.Mika 12.Bor 13.Olivin 14.Perlit 15.Dolomit 16.Feldspat 17.Kaolen 18.Grafit 19.Kaya Tuzu 20.Vermiklit - Flogopit 21.Wollastonit

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

1) METALK MADENLER 1.1 Altn[1] Altn madencilii yapmakta olan irketlerin kendi rakamlarnn ve yaymlanm eitli verilerin (MTA,1970, 1993; Erler, 1997; Oygr, 1995, 1996) yorumlanmasna gre Trkiyenin bilinen ve envanteri yaplm toplam altn rezervi 1175 tondur. Arama almalar sren yataklar ve bilinen zuhurlar Ege ve Dou Karadeniz blgelerinde belirgin biimde younlamaktadr. Mevcut bilgilerimize gre; halen iletmeye hazr yataklarn toplam altn rezervi 240 tondur. Gnmzde iletilmesi iin hazrlklar srdrlen Bergama-Ovack, Havran-Kkdere, Gmhane-Mastra, Sivrihisar-Kaymaz ve Uak-Eme epitermal tipte yataklardr. Yine iletilmesi planlanan yataklar arasndaki Artvin-Cerattepe ise bir masif slfid yatann oksitlenmi demir apkasdr. zmir-Efemukuru ise skarn tipi bir altn yatadr. retim-Kullanm Trkiye altn madenciliinde tek kurulu kapasite, Eurogold Madencilik A..ye ait BergamaOvack tesisleridir. lkemizde, henz cevherlerden altn retimi yaplmamaktadr. Altn, elektrolitik bakr retimi esnasnda yan rn olarak aa kan kymetli metal amurunun (anot amuru) yurtdnda izabe ettirilmesi sonucunda elde edilmektedir. Elektroliz yan rn olan anot amuru ise Rabak, Sarkuysan ve MKEK gibi bilister bakr elektroliz tesisi bulunan kurulularda retilmektedir. 1.2 Gm[1] Trkiyedeki iletilen tek gm yata olan, Ktahya-Gmky gm yata 178 gr/t Ag tenrl, 21,5 milyon ton rezerve sahiptir. Bu da 3827 ton metal gm rezervine edeerdir. letilebilir altn yataklarndaki gm rezervi ile potansiyel sahalardaki ve gmn yan rn olarak bulunduu sahalardaki gm rezervi de 1460 ton metal gm civarndadr. retim-Kullanm Trkiye de birincil kaynaklardan gm retimine, Etibank vastasyla 1987 ylsonlarnda 100. Yl Gm Madeni letmeleri Messesesi Mdrlnn Ktahya/Gmky mevkiinde kurulan tesislerinin fiilen faaliyete gemesiyle balamtr. Bu tesis, lkemizin cevherden dorudan gm reten ilk ve tek tesisidir. 1.3 Antimuan[2] Balca antimuan mineralleri, kimyasal formlleri ile birlikte aada verilmitir. Antimonit (Stibnit) :Sb2S3 Gudmundit :MoSb5 Servantit :Sb2O4 Livingstonit :HgSb4S7 Senarmontit :Sb2O3 Metastibnit :Sb2S3 Valentinit :Sb2O3 Kermezit :Sb2S2O Tetrahedrit :4Cu2S.Sb2S3 Bertiyerit :FeS.Sb2S3 Jamesonit :Pb2Sb2S5 Ailemontit :AsSb Burnonit :PbCuSbS3 Stibikonit :Sb2O4.H2O lkemizdeki antimuan yataklar Bat Anadoluda younlam bulunmaktadr. Bu blgede, Ktahya-Balkesir-zmir-Manisa-Aydn-Uak-Bilecik il snrlar iinde kalan geni bir alanda ok sayda antimuan yata yer alr. Yurdumuzun antimuan ynnden nemli dier yreleri Tokat ve Nide illeridir.[3]

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

retim-Kullanm Kalay ve kurun gibi metaller, antimuan ilave edilerek byk lde sertletirilebilirler. Is ve elektrik geirgenliinin az oluu, alamlarda kullanlarak sertletirici ve korozyonu nlemesi gibi baz zellikleri nedeniyle bir ok sanayiinin hammaddesi olarak kullanlmaktadr. Trkiyede antimuan metali, ak imalatnda, baz askeri malzemelerin yapmnda, ulam ve makine imalat sektrnde ayrca antimuan oksit boya imalatnda ve antimuan penta slfr lastik retiminde kullanlmaktadr. Ak imalatnda kullanlan antimuan metali, tketimde ilk srada yer almaktadr. Antimuan retiminde zel sektr olarak zdemir Antimuan Ltd. ti., Mutlu Maden A.., Mutlu Ak Sanayi A.. vb. irketler faaliyet gstermektedir. Eti Holding A.. Halky Messesesi ise faaliyetlerini durdurmutur. 1.4 BAKIR-PRT[4] Bakr doada az miktarda nabit, genellikle slfrl, oksitli ve kompleks halde bulunur. lkemizde Karadeniz Blgesi bata olmak zere ok geni bir alanda Bakr cevheri bulunmaktadr. Bakr rnleri: - Tvenan cevher (maden sahasndan km hali) - Konsantre bakr cevheri - Blister Bakr - Rafine bakr - Katot bakr retim-Kullanm Trkiyede bakr-pirit maden iletmecilii, Devlet kuruluu olarak Eti Holding A.., KB ile zel sektr olarak ayeli Madenleri A.., Demir Export A.., ve Ber-Oner A.. tarafndan yaplmaktadr. lkemizde retilen bakr konsantrelerinin yarsna yakn miktar lkemizin tek izabe tesisi olan Samsun izabe tesisinde ilenmektedir. Samsun izabe tesisi serbest piyasa artlarnda alt iin bakr konsantresini ithal etmektedir. Pirit konsantresi Gbre Fabrikalar A..(TGSA), Toros Gbre A.., ve Eti Holding A.. Bandrma slfrik asit tesislerince tketilmektedir. 1.5 Boksit[5] lkemizdeki boksit yataklarnn yaklak % 95'ini Toros Kua iinde yeralan karst (lateritik) tipi bhmitik, diasporitik demirli boksitler oluturmaktadr. Toros Kua dnda bilinen en nemli boksit yataklar Zonguldak civarndaki Kokaksu yresinde yer alan karst tipi bhmitik boksitlerdir. retim-Kullanm Trkiye'de boksit retimi, Morta Boksit letmesinde ak iletmecilik ile yaplmaktadr. Mevcut teknolojik koullarda alminyum retimi iin en ekonomik hammadde bilindii gibi boksitlerdir. Gnmz itibariyle Trkiye'de retilen boksitin byk bir blm Etibank Seydiehir

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

Alminyum letmesi Messesesi Tesislerinde kullanlmaktadr. Burada tketilen boksit cevheri Seydiehir'de retilmekte ve tamam Messese tarafndan hammadde olarak kullanlmaktadr. Trkiye'de bulunmamas nedeniyle ithal edilen refrakter boksit ise alminyum silikatl refrakter tula retiminde kullanlmaktadr. retilen refrakter tulann % 70'i demir elik, % 20'si imento ve % 10'u seramik, emaye gibi demir d metal sanayinde tketilmektedir. 1.6 Kalay[2] Trkiyede bilinen kalay yata yoktur. MTA tarafndan yaplan almalarda baz kalay cevherlemeleri belirlenmitir. Bu cevherlemelerden nemli olabilecekler aada verilmitir: Bursa-negl-Soukpnar-Madenbeleni-Tepe, Nide-amard-Celaller, Nide-Ulukla-Bolkarda-Sulucadere. Bu cevherlemelerin rezervleri hakknda detay aratrmalar yaplmamtr.[3] retim-Kullanm Kalay, lkemizde kaplamaclkta, alamlarda lehim ve kimyasal madde yapmnda, otomotiv-uak ve gemi endstrisinde, elektrik sanayiinde kullanlmaktadr. 1.7 KURUN-NKO[6] lkemizdeki Kurun-inko cevherleme dalm aadaki tablodaki gibidir. retim-Kullanm Deiik fiziksel ve kimyasal kombinasyonlaryla kurun, sanayide bir ok alanda kullanlmaktadr, ak imalat, boya, kimya sanayinde ve metal alam olarak sanayinin nemli bir girdisini oluturmaktadr. inko korozyondan korunma amacyla, elik gibi dier metalllerin galvanize edilmesinde,pirin, nikelli gm, deiik lehimler, alman gm gibi alamlarn yapmnda,genellikle otomotiv endstrisinde dkm kalplarnda,pillerin gvdelerinin yapmnda kullanlr.inko oksit, sulu boyalarda beyaz pigment olarak ve lastik sanayiinde aktivatr olarak kullanlr. Reetesiz satlabilen baz merhemlerin bileiminde bulunur ve ince bir tabaka halinde uygulandnda cildin su kaybetmesini nler. 1.8 Krom[7] Coraf ynden krom yataklarnn dalmn 6 blgede toplamak mmkndr. Bunlar nisp nem srasna gre yle verilebilir : 1- Guleman (Elaz) yresi 2- Fethiye-Kyceiz-Denizli yresi 3- Bursa-Ktahya-Eskiehir yresi 4- Mersin-Karsant-Pnarba yresi 5- Erzincan-Kopda yresi 6- skenderun-Kahramanmara yresi retim-Kullanm Trkiye'de arlkl olarak krom cevheri, ferrokrom ve krom kimyasallar retimi yaplmaktadr.

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

Trkiye'de krom madencilii, balangcndan bugne ihracata ynelik olarak gelimitir. Balangta btnyle ham olarak ihra edilen krom cevheri 1958 ylnda Antalya, 1978 ylnda Elaz Ferrokrom tesislerinin, 1984 ylnda da Mersin Kromsan Krom Bileikleri Tesisi nin devreye girmesiyle yurt iinde ilenmeye balanm; ham cevherin yan sra yar mamul rn ihracat gelimitir. Krom cevherinin, krom bileikleri ve ferrokrom tesisleri dnda yurtii tketimi, refrakter sanayiinde 15 000 ton/yl ve dkm sanayiindeki 1000 ton/yl dzeyindedir. 1.9 Kadmiyum[8] Kadmiyum ieren cevherler doada olduka nadir bulunur. Bilinen en nemli Kadmiyum ieren cevher temel inko cevheri olan Sphalerite'tir (ZnS). Trkiye'de bu cevher bulunmasna ramen sz konusu cevherlerin hibiri ilemeye deer deildir. retim-Kullanm Trkiye'de Kadmiyum retimi yaplmamaktadr. Bu metalin balca kullanm alanlar elektrik sistemleri, seramik, pil ve ak sanayileridir. 1.10) Molibden [2] Trkiyedeki bilinen molibden ieren yataklarn ounluu porfiri bakr-molibden yataklardr. Hepsinde bakr birinci, molibden ikinci metal konumundadr. Krklareli-kiztepeler, Krklareli-krpaa, Krklareli-Dereky, Keban-Nazlziyaret, Trabzon-Maka-Gzelyayla ve Erzurum-spir-Uluta bu tipe rnek yataklardr. Keban Karamaarada hidrotermal damar tipi molibden-fluorit yata vardr. Ayrca Krklareli krpaada olduu gibi kontak metamorfik oluumlar da grlmektedir. retim-Kullanm Trkiyede tketimin yaygn olarak zel elik imalinde kullanld dnlmektedir. Demir-elik Dkmcler Dernei bilgilerine gre 1989-1992 yllar arasnda 400 ton/yl ferromolibden kullanlmtr. 1.11 Nikel [2] Trkiyede lateritik ve slfit tipi nikel mineralizasyonlar bulunmaktadr. Bilinen balca yataklar Manisa-Turgutlu-alda, Eskiehir-Mihallck-Yunusemrede lateritik; BitlisPancarl, Bursa-Orhaneli-Yapkydere ve Sivas-Divrii-Gnete slfitli cevherlemeler vardr. Bunlardan yalnz Manisa-alda lateritik nikel yata ekonomik nikel ierii ve rezervi itibar ile nikel fiyatlarnn ykselmesi halinde ekonomik olmas muhtemel bir yataktr. [3] M.T.A. tarafndan yaplan aratrmalar sonucu lkemiz nikel potansiyeli aada verildii gibidir. retim-Kullanm Trkiyede nikel madencilii yaplmamaktadr. Nikel ihtiyac nikel rnleri ithalat yoluyla karlanmaktadr. Yurtii nikel tketiminde mond-katot nikel nemli yer tutmaktadr. Bu rnn Trkiyede tketildii en nemli alan kaplama sanayii ve az miktarda alaml elik dkmdr. Bilya eklinde pelet nikel dkm sanayinde kullanlmaktadr. Ayrca, tekstil sanayinde makaralarda plaka nikel

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

kullanm mevcut olup, miktar azdr [3] 1.12 Vanadyum [2] lkemizde rnak, Mardin-Silopi asfaltit yataklar ile Seydiehir boksitlerinde vanadyum bulunmaktadr. Asfaltit yataklarnda % 0.4 V2O5, kllerinde % 1.06 V2O5, boksitlerde ise % 0.05-0.07 V2O5 deerleri elde edilmitir. Bunlarn dnda Trkiyede vanadyum yata bulunmamaktadr. retim-Kullanm Trkiyede vanadyum maden retimi yoktur. Mevcut vanadyum kaynaklarndan vanadyum retimi ise aratrlm ancak ekonomik bulunmamtr, ancak vanadyum tketimi bulunmaktadr. thal edilen vanadyum demir-elik sektrnde alamlar retmek iin kullanlmaktadr. thal edilen vanadyum rnleri ferrovanadyum, vanadatlar ve vanadyum pentaoksittir. [3] 1.13 Demir [9] Trkiyede bugne dein yaklak 900 adet demir oluumu saptanm, bunlardan ekonomik olabilecei dnlen 500 kadarnn etd yaplmtr. lkemizde entegre demir-elik fabrikalarnda kullanlabilecek zellikteki demir cevheri rezervleri Sivas, Erzincan, Kayseri, Adana, Malatya, Krehir, Ankara ve Balkesir blgelerinde yer almaktadr. Trkiye'deki en nemli demir cevheri yataklar TD Genel Mdrlnn bal ortakl olan Div-Han Madenleri A.. tarafndan iletilen A ve B Kafa yataklardr. Ayrca demir tenrleri % 20-54 arasnda olan bu yataklar Malatya Sivas Erzincan - Bingl, Kayseri, Kahramanmara, Balkesir - Aydn, Ankara - Krehir blgelerinde yer almaktadr. retim-Kullanm Trkiyede retilen demir cevheri Karabk, skenderun ve Erelide kurulmu entegre demir cevheri tesisinde kullanlmaktadr. lkemizde sv elik retimi bu tesislerde ve ark ocaklarnda yaplmaktadr. retim yaygn olarak beyaz eya ve otomotiv-uak endstrilerinde kullanlmaktadr. 1.14 Manganez [2] Trkiye manganez rezervleri, grnr ve muhtemel, toplamda 4 561 750 ton olup en nemli manganez rezervi 4 milyon ton ile Denizli Tavasta bulunmaktadr. Ayrca, lkemizde belirli blgelerde yaygn olarak manganez cevher yataklar bulunmaktadr. retim-Kullanm Trkiyede manganez cevheri retimi Denizli-Tavas-Ulukentde yaplmaktadr. retimin arlkl olarak Erdemir tarafndan tketildii grlmektedir. 1994e kadar sdemir ve Kardemirin de tketimi szkonusudur. Bununla birlikte Kardemirin yllk 20 000 ton civarnda olan manganez ihtiyac, %41.5 Fe ve %4-4.5 Mn ieren Deveci siderit cevherlerinden yine yaklak ylda 150 000 ton cevher retilerek karlanmaktadr (Kardemir, Hammaddeler Mdrl, 21.01.2000). Trkiyede manganez balca demir-elik ve kimya sanayiinde kullanlmaktadr. Genelde manganez tketiminin yaklak % 95i para mangan cevheri ve alamlar eklinde demir-elik

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

endstrisinde, % 5i de kimya sanayiinde olmaktadr. Kimya sanayiinde kullanlan manganez deiik sahalarda ve miktarlarda olmak zere; suni gbre, cam, pil, seramik, oto boyas, refrakter, imento, ila, fotoraflk, petrokimya ve elektronik endstrisinde kullanlmaktadr. 1.15 Tungsten (Wolfram) [9] Trkiyede tungsten cevherlemeleri Bursa-Uluda-Kozbudaklar, Elaz-Kebandere Soanlky-Nallziyaret, anakkale-akroba-Hamdibey, Nide-Gmler, YozgatAkdamadeni ve daha baka yerlerde grlmektedir (toplam 28 yatak ve zuhur). Bunlarn en nemlisi 1990 ylna kadar iletilen Uluda elit yatadr. retim-Kullanm Trkiyenin dzenli olarak tungsten rettii tek yatak Uluda tungsten yatadr. Etibank Ocak 1977de kurduu tesiste Uludada deneme almalarna balam 28.03.1989 tarihine kadar retim faaliyetlerine devam etmitir. Gnmzde lkemizde tungstenin madencilii yaplmamaktadr. Bu nedenle de konsantre retimi szkonusu deildir. Tungstenin lkemizde konsantre olarak tketimi de bulunmamaktadr. Tungstenin yurtiinde en ok tketilen alam ferrotungstendir ve ithalat yolu ile karlanmaktadr. Bu alam % 80 W iermektedir ve tungstenli takm elikleri retiminde kullanlmaktadr. Senede ortalama 50 tonluk tketimi olan FeW80 alamnn en byk tketicisi MKE-Krkkale elik Fabrikalardr. Ayrca tungsten karbr (WC), stanbul-Bhler A. . tarafndan tketilmekte ve yurtdndan ithal yoluyla temin edilmektedir. thal edilen miktar yaklak 25 t/yldr. Dier taraftan matkap, freze, klavuz ve torna kalemi vb. malzemeler ithal yoluyla temin edilmektedir. Bu malzemelerin retimlerinin lkemizde gerekletirilmesi iin ylda 80 ton civarnda tungstene ihtiya duyulmaktadr (DPT VII. Be Yllk K. Plan K. Raporu).

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

2.ENDSTRYEL HAMMADDELER 2.1 Kuvars [10] Kuvars, Trkiye'de genellikle fay zonlarnda, atlaklarda, filonlarda ve cevher yataklarnda gang minerali olarak bulunur. Ankara, zmir, Aydn, Mula, anakkale, Bitlis, Ktahya illerinde genellikle filon biiminde kuvars rezervleri bulunmaktadr. Trkiye'de 4-5 milyon ton mertebesinde jeolojik kuvars rezervi mevcuttur. retim-Kullanm Kuvars sektrnde retim yapan kurulular arasnda zmaden Madencilik, Akmaden Madencilik, Kaltun Madencilik, Toprak Madencilik, St Madencilik, Ak Madencilik ve Erbilgin Madencilik A. yi sayabiliriz. Bu firmalarn byk ounluu Ege blgesinde faaliyet gstermektedirler. Cam, seramik, deterjan, dolgu maddesi, filitre sanayilerinde en nemli girdidir. Cam sanayiinde kristal eya ve zccaciye imalatnda; Seramik Sanayiinde ise Sr ve frit yapmnda, yer ve duvar karosunda izolatr, elektro-porselen, glazr, sofra eyas ile vitrifiye seramik yapmnda kullanlmaktadr. 2.2 Alunit [11] Trkiyenin en nemli ve halen iletilmekte olan alunit yata, Ktahya-Gedizaphanededir. Ayrca ebinkarahisar ve Foadaki alunit yataklar, eski alarda iletilmi yataklardr. Bu yataklardaki alunite zengin ksmlardan retim yaplmtr. Ancak yataklardaki ortalama alunit tenr dk olduundan, gnmzde ekonomik grlmemektedir. retim-Kullanm Trkiye'de alunitten aluminyum slfat retimi sadece Ktahya-Gediz'de Dostel A.. tarafndan yaplmaktadr. Alunit cevheri, deerli bir potasyum gbresi (K2SO4) kayna olarak kullanlmaktadr. Ayrca amonyum slfat veya fosfatla kark gbre retiminde kullanlmaktadr. Alunit ve aluminyum slfatn kullanm alanlar unlardr: Gbre sanayii, Aluminyum retimi, imento sanayii, Eczaclk ve tp, Deri sanayii, Tekstil sanayii, Kat sanayii, Koku ve renk giderici olarak, Sularn artlmasnda, Al katk maddesi olarak, eker sanayiinde, Yangn sndrclerde katk maddesi olarak, Boya, lak ve vernik imalat. 2.3 Kuvarsit[10] Trkiye'deki kuvarsitler uluslararas kuvarsit niteliine uygun sedimanter ve metamorfik kayalar halinde bulunmaktadr. Trkiye'de MTA Genel Mdrl tarafndan tespit edilen kuvarsit rezervi 6 372 235 000 tondur. retim-Kullanm Trkiye'deki kuvarsit retimi yapan nemli kurulularn hepsi rettikleri kuvarsiti kendi fabrikalarnda tketmektedirler. Bu kurulular Anadolu Cam.San. A.., Trk Ytong San. A.., skenderun Demir elik, Etibank Elektromet.San. ve zmaden Ltd.Sti. kurululardr. Kuvarsit; cam, seramik, refrakter (silika tula), boya, deterjan, hafif gazbeton yap eleman (Ytong), ferrosilisyum, ferrokrom retiminde ve demir elik sanayiinde kullanlmaktadr.

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

2.4 Disten - Sillimanit Andaluzit [12] Trkiye'de Manisa-Grdes-Demirci-Kprba, Aydn-Koarl ve Bitlis Masifinde disten yataklarna rastlanmaktadr. Manisa-Grdes ve Aydn-Koarl'da bulunan disten yataklar Menderes Masifi metamorfiklerinde yer almaktadr. Trkiye'de sillimanit yata yoktur. Ptrge masifinde baz sillimanit zuhurlarna rastlanm, fakat rezervin nemsiz olduu grlmtr. Menderes masifindeki baz gnayslarn da %10-15 orannda sillimanit ihtiva ettii bilinmektedir. Akdamadeni metamorfitlerindeki %10 sillimanit ihtiva eden gnayslar ve Istranca masifindeki %25-30 andaluzit ihtiva eden Demirky batolitinin kontakt felslerindeki etdlere M.T.A tarafndan devam edilmektedir. Inebolu civarndaki sillimanit ve grafit ihtiva eden kontakt metamorfizma geirmi kayalar da incelenmektedir. retim-Kullanm Disten - Silimanit Andaluzit lkemizde refraktr tula yapmnda gelien teknolojiye bal olarak giderek azalan miktarlarda kullanlmaktadr. Bu malzemelerin yerine profillit kullanlmaya balanmtr. 2.5 Kkrt [11] lkemizde yegane iletilebilir doal kkrt maden yata Isparta-Keiborlu'dadr. Bu iletme ekonomik mrn doldurduu gerekesiyle 1995 ylnda tamamen kapatlmtr. lkemizdeki dier kkrt yataklarnn yalar genellikle Neojen olup bir ksm faylar boyunca mostra veren hidrotermal kkenli emprenye zuhurlardr. Mula Yataan, Aydn Karacasu ve Ktahya - Simav'da bulunan sedimanter kkrt yataklar ise devamsz kopuk ve zayf tenrldr. retim-Kullanm Isparta Keiborlu Kkrt letmesinin 1995 ylnda kapatlmasndan sonra Trkiyenin yegane elementer kkrt retimi Tpra Rafinerilerinde yan rn olarak yaplmaktadr. Trkiye'de kkrt kullanm alanlar ve sektrlere gre dalm; Tarm % 65.2, Kat sanayi %10, Sava Endstrisi %9, Kimya Sanayi % 5.7, Tekstil Sanayi %5.5, Deterjan Sanayi %2.1, Lastik Sanayi %1.2, Dierleri % 1.3 eklindedir. Ayrca, Keiborlu kkrt izabe tesisinin artklar da Bandrma slfrik asit fabrikasnda slfrik asit retimi iin hammadde olarak kullanlmaktadr. 2.6 Lle Ta (Sepiyolit)[13] lkemizde ekonomik olarak deerlendirilen sepiyolit oluumlar, Eskiehir yresinde younlamaktadr. Lleta tipi sepiyolit yataklar, Eskiehir-Marg, Sarsu, Sepeti, Gkeolu, Baren, Trkmentokat ve Nemli yrelerinde iki yz yldan beri iletilmektedir. Konya-Yunak yresinde bulunan lleta oluumlar ise henz iletilmemektedir. retim-Kullanm retim Eskiehir ili snrlar iinde, genellikle ilkel yntemlerle, tahkimatsz kuyularda, dar galeriler srlerek, yaplmaktadr. Lleta tketimi, daha ok pipo ve sanat eserleri yapm eklindedir. Bu alanda iyi kaliteli talar kullanlmakta, artk ve dk kaliteli talar ise, pipo astar ve pres malzemesi olarak tketilmektedir. Son yllarda, sigara filtresi ve absorban olarak eitli alanlarda kullanm zerine de

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

aratrmalar yrtlm ve olumlu sonular alnmtr. Sedimanter sepiyolit oluumlarndan, beyaz renkli dolomitli sepiyolitlerin de daha dk kaliteli ss eyas yapmnda kullanld bilinmektedir. 2.7 Arduvaz [14] lkemizde arduvaz yataklar Zonguldak-Kastamonu yresinde bulunmakta ve mahallen kullanlmaktadr. Ege blgesinde de baz yataklarn deerlendirildii bilinmektedir. BakaleHakkari yolu boyunca, muhtemelen st kretase yal fli formasyonlarna ait arduvazlar ok byk boyutlu levhalar halinde grlmektedir. 2.8 Manyezit [15] Trkiye nemli Manyezit yataklarna sahip bir blgede yer almaktadr. Aadaki listede manyezit retimi yapan irketler ve faaliyet alanlar listelenmitir. retim-Kullanm Manyezit bir refrakter malzeme olarak: yksek scaklklarda retim yapan; demir retim tesislerinin yksek frn ve dier yerlerinde, elik retim tesislerinin Siemens-Martin ocaklar ve oksijen konverterlerinde, elik dkmhanelerinin elektrik ark ocaklarnda ve sl ilem frnlarnda, imento fabrikalardner frn-soutucu-siklon-scak hava oca ve dier yerlerinde, kok frnlarnda, cam ergitme frnlarnda, seramik ve pimi kilden gere yapan fabrikalarn her trl frnlarnda, termik santral kazanlarnda, alminyum tesislerinde, kire frnlarnda, ve daha birok nemli sanayii kurulularnda kullanlarak onlara retim imkan salamas asndan olduka nemli bir yere sahiptir. 2.9 Barit [16] MTA raporlarna gre derlenen Trkiye'deki barit zuhurlar Antalya, Mu, anakkale, Kocaeli, Konya-Karaman, Gmhane-Bayburt, Isparta, Siirt illerinde yer almaktadr. retim-Kullanm Barit retimi, lkemizde yukarda ad geen yerlerde, ylda 12.000 ton civarnda yaplmaktadr ve tketimin her geen yl geriledii gzlenmektedir. Barit, %90 orannda sondaj sanayiinde kullanlmaktadr. 2.10 Bentonit [16] Bentonit Trkiyede mamatik kayalar,volkanik ara katkl kel ve salt kel birimlerin iinde mercek, cep, ktle, ara seviyeler ve krklar boyunca dzensiz bir biimde yataklanmalar gsterir. retim-Kullanm Trkiyede Bentonit retimi en fazla olan firmalar Karakaya, Sama, anbensan ve Ceylan Bentonittir. Trkiye'de bentonitin en ok tketildii alanlar sondaj, paketleme ve dkm sanayileridir. Ayrca yalarn aartlmasnda kullanld gibi temizlik maddeleri yapmnda ve kat sanayiinde de kullanlmas ynnde aratrmalar yaplmaktadr.

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

2.11 Mika [13] lkemizde Akhisar blgesinde, Balkesir - Edremit- Sndrg, Bitlis - Tatvan - Merkez, BoluMudurnu - Dzce, Diyarbakr - ermik, Elaz - Merkez, Eskiehir - Merkez - Sarcakaya, Gmhane - Merkez, zmir - Merkez - Menemen - demi, Kastamonu - Daday, Krklareli sklp - Lalapaa, Ktahya - Simav, Manisa - Grdes - Demirci, Tunceli - Nazimiye, Sivas Divrii - Kangal - nhisar - Sorgun, Bursa - Uluda, Kars - Torman blgelerinde pegmatitik oluumlara bal olarak byk ve kk apta mika yataklar bulunmaktadr retim-Kullanm lkemizde daha ok pegmatitlere bal olarak levha mika retimi yaplmakta, kk apta madencilik almalar yrtlmektedir. 2.12 Bor [17][18][24] Trkiyedeki bilinen borat yataklar zellikle Eskiehir-Krka, Balkesir-Bigadi, BursaKestelek ve Ktahya-Emette bulunmaktadr. retim-Kullanm Trkiyede bor minerallerinin iletmecilii yalnzca Eti Bor A.. tarafndan gerekletirildii iin ham ve konsantre bor aadaki irketler tarafndan retilebilmektedir. Dnyann en byk ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahip olan, byk bir i tketimin olmamasna ramen (i tketim cam sanayii ve endstriyel yalarla snrldr) A.B.D.'den sonra en fazla bor retimini gerekletiren lkemiz satlabilir bor madeni retiminin % 80-85'ini, rafine bor rnlerinin ise % 60-70'ini ihra etmektedir. lkemiz bor retimi, ihracata yneliktir. 2.13 Olivin [12] lkemizde olivin (dnit) Guleman-Kef, Adana-Karsant (Kzlyksek), Bursa-Orhaneli, Mula-Fethiye, Kyceiz, Beyehir yrelerinde mostralar vermektedir. retim-Kullanm[19] Trkiye'de olivin retim yaplan balca sahalar; Konya-Beyehir, Bursa-Orhaneli ve Hatay'dr. lkemizde an itibariyle ihra amal retilen olivin en fazla demir-elik sanayiinde eritici, cruf dzenleyici ve sinterleme derecesini dren bir hammadde olarak kullanlmaktadr. Olivinin, dier bir kullanm alan da refrakter sanayiidir. Forsterit tula, ate tulas, kimyasal bal tulalar ve eitli refrakter yap ve malzemelerin imalinde de nemli miktarlarda olivin kullanlmaktadr. 2.14 Perlit[20] lkemizdeki nemli perlit rezervleri Tersiyer-Erken orta Kuvaterner yal volkanik blgelerde younlamtr, Dou Anadoluda Sarkam, Mescitli Ky, Kars-Gle; Anadoluda Nevehir perlitleri, nl Acgl krateri, Ankara-Kzlcahamam; Ege Blgesi perlitleri, Menderes ve Karaburun masifleri nemli perlit rezervleridir. retim-Kullanm Perlit yataklarndan ham cevher retimi ak iletme metodu ile yaplmaktadr.Perlitin

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

balca kullanm alanlar; naat Sektr, Tarm Sektr, Gda, la ve Kimya Sanayii (filtre yardmc maddesi), Szme lemleri, Dinamit retimi, Is Yaltm Malzemesi, Seramik ve Cam Sanayiinde (katk maddesi), Metalrji olarak zetlenebilir. 2.15 Dolomit[15] Dolomit Trkiye'de Kambrien'den Tersiyer'e kadar olduka uzun bir ya aralnda bulunmaktadr. Corafik olarak da olduka yaygndr. Hemen hemen her yrede az veya ok miktarda dolomit zuhurlarna rastlamak mmkndr. retim-Kullanm Dolomit ocaklarnn byk bir blm mteahhit vastasyla iletilmektedir. Bu yzden salkl bilgi temin etmek mmkn olamamtr. Dolomitin byk bir blm demir-elik sanayiinde kullanlmaktadr (cruf yapc ve refrakter malzeme imali). Kimyasal zellikleri gz nne alndnda dolomit MgO iermesinden dolay gbre yapmnda ve toprak slahnda, imento, tula, dolomitik snmemi kire soda sanayii ve cam endstrisinde kullanlmaktadr. Dolgu maddesi olarak da zellikle boya ve kimya endstrisinde nemli bir yere sahiptir. Dolomitin ok byk bir blmn tketen Erdemir, sdemir, Kardemir, iecam A.., Anadolu Cam sanayii, Kromsan ve Tgsa'tr. 2.16 Feldspat [21] Trkiye'de feldspat rezervleri konusunda kesin rakamlar vermek mmkn deildir. Bu konuda alma yapan MTA Genel Mdrl'nce yaynlanan deerlendirmelerde granit, nefelinli siyenit ve feldspatik kum rezervleri verilmektedir. retim-Kullanm Feldspat retimi Aydn-ine ve Mula-Milas blgelerinde yaplmaktadr. Trkiye'de retilen feldspatlarn en byk tketim alan seramik ve cam sanayileri ile boya, kaynak elektrotlardr. Plastik sanayiinde de tketimi mevcuttur. 2.17 Kaolen [21] Trkiye Kaolin Rezervleri ierisindeki en byk blge, Balkesir-Sndrg-Dvertepe blgesi olup, bu blge ierisinde en byk rezervlere St Madencilik A.. Sahiptir. retim-Kullanm Trkiye'de bulunan kaolin ocaklarnda Hisarsan ve Kadoksan firmalar bata olmak zere bir ok irket tarafndan ak iletme ile retim yaplmaktadr. Trkiye'de retilen kaolinlerin % 60' imento sektrnde, % 30'u seramik,%10'u cam, kat ve dier sektrlerde tketilmektedir. 2.18 Grafit [22] Trkiye'deki mevcut grafit oluumlarnn ancak 3 - 5 tanesi ekonomik olarak nemli olup, bunlarn da mevcut lke teknolojisi ile zenginleme problemleri vardr.

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

retim-Kullanm Trkiye'de grafit retimi amorf grafit eklinde olmaktadr. Artan talebe ramen giderek azalan retimin byk ksm Mula - Milas'taki yataklarda Bilginer Madencilik adl bir zel kurulu tarafndan yaplmaktadr. Trkiye'de grafitin en fazla tketildii alanlar; dkm sanayii, demir - elik fabrikalar, kurun kalem yapm, boya sanayii ve grafitli madeni ya yapmdr. 2.19 Kayatuzu [17] Trkiye'de, Anadolu'da ankr'dan balayarak orum, Yozgat, Sivas, Erzincan, Erzurum ve Kars zerinden ran'a balanan tuz yataklarnda 30'u akn kaya ve kaynak tuzlalar yer almaktadr. Ayrca, Adana havzas ve Siirt yresinde de geni yeralt tuz oluumlar mevcuttur. retim-Kullanm Trkiye'de ham tuz retimi 1998 ylna kadar 3078 sayl Tuz Kanunu gerei Tekel tarafndan yaplmaktayd. Gnmzde yasalar erevesinde tm gerek ve tzel kiilerce tuz retimi yaplabilmektedir. retilen tuz, kimya sanayiinde, insan gdasnda, muhtelif gda sanayiinde, tekstil - boyama sektrnde ve dier baz sanayii sektrlerinde ykanm veya rafine tuz olarak kullanm alan bulmakta ve baz alanlarda ham tuz olarak kullanlmaktadr. 2.20 Vermiklit [20][23] Trkiye'de bilinen vermiklit yataklar, en nemlisi Malatya-Darende-Kuluncak olmak zere, Sivas-Yldzeli-Karako, Eskiehir-Sarcakaya ve Elaz-Harput-Arduluk zuhurlardr. retim-Kullanm Trkiyede mevcut yataklardan herhangi bir retim yaplmamaktadr. Halen bu yataklarda laboratuar genletirme almalar dnda retime ynelik herhangi bir alma da yaplmamaktadr. 2.21 Wollastonit [21] Trkiye'de Bursa, anakkale, Balkesir'de wollastonit oluumlar bilinmektedir. MTA Genel Mdrl'nce yaynlanan aratrmalara gre rezervler aada beirtildii ekildedir: retim-Kullanm u anda Trkiye'de, Kalemaden Endstriyel Hammaddeler San. ve Tic.A.. Ait anakkaleBayrami wollastonit oca ile negl civarnda Olcay Gksu'ya ait wollastonit ocanda ekonomik rezervler bulunmaktadr. Dzensiz kafalar halinde bulunan cevher, tesbit edilen kafalarn retimle takibi eklinde retilmektedir. Trkiye'de u anda glazr imalatnda az miktarlarda kullanlmaktadr. Dier endstri dallar ile birlikte yaklak 2.000 ton/yllk tketim yapld sanlmaktadr.

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

KAYNAKLAR
1) http://www.mta.gov.tr/v2.0/madenler/metalik_madenler/webaltin.pdf 2) 8. 5 Yllk Kalknma Plan - DPT: 2629 - K: 640 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu, Metal Madenler Altkomisyonu, Dier Metal Madenler alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 3) DPT VII. Be Yllk K. Plan K. Raporu 4) 8. 5 Yllk Kalknma Plan - DPT:2627 - K:638 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Metal Madenler Alt Komisyonu Bakr-Pirit alma Grubu Raporu ANKARA-2001 5) 8. 5 Yllk Kalknma Plan - DPT:2625 - K:636 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Metal Madenler Alt Komisyonu Boksit alma Grubu Raporu ANKARA-2001 6) 8. 5 Yllk Kalknma Plan - DPT:2628 - K:639 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Metal Madenler Alt Komisyonu Kurun-inko-Kadmiyum alma Grubu Raporu ANKARA-2001 7) 8. 5 Yllk Kalknma Plan - DPT:2626 - K:637 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Metal Madenler Alt Komisyonu Krom alma Grubu Raporu ANKARA-2001 8) http://en.wikipedia.org/wiki/Cadmium 9) 8. 5 Yllk Kalknma Plan - DPT:2624 - K:635 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Metal Madenler Alt Komisyonu Demir alma Grubu Raporu ANKARA-2001 10) T.C. Babakanlk DPT :2418 K:477 Madencilik zel htisas Komisyonu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Seramik-Refrakter-Cam Hammaddeleri alma Grubu Raporu, Cilt - 3 -1995 11) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2607 - ik: 618 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya Sanayii Hammaddeleri cilt 1 (fosfat-kkrtalunit) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 12) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2612 - ik: 623 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Toprak Sanayii Hammaddeleri II (refrakter killer ve iferton-manyezit-dolomit-olivin-zirkondisten, sillimanit, andaluzit) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 13) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2619 - ik: 630 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Genel Endstri Mineralleri II (mika-zeolit-lleta) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 14) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2616 - ik: 627 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Yap Malzemeleri II (mermer-granit-yap talararduvaz(sleyt)) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 15) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2612 - ik: 623 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Toprak Sanayii Hammaddeleri II (refrakter killer ve iferton-manyezit-dolomit-olivin-zirkondisten, sillimanit, andaluzit) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001

Sinan zgn Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Eskiehir, 2010

16) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2621 - ik: 632 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Genel Endstri Mineralleri IV (bentonit-barit-diatomitandrclar) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 17) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2608 - ik: 619 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya Sanayii Hammaddeleri Cilt II (bor tuzlar-tronakaya tuzu-sodyum slfat-stronsiyum) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 18) http://www.etimaden.gov.tr/tr/0_sayfa_ortaksayfa.asp?hangisayfa=3_sayfa 19) Cemile Erarslan, Elif evik, Yksel rgn ve Haim Arl, 21. yzylda Olivin ve Trkiyenin Olivin Potansiyeli 20) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2617 - ik: 628 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Yap Malzemeleri III (pomza-perlit-vermiklit-flogopitgenleen killer) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 21) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2611 - ik: 622 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Toprak Sanayii Hammaddeleri I (seramik killeri-kaolenfeldspat-pirofillit-wollastonit-talk) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 22) 8. 5 Yllk Kalknma Plan DPT: 2618 - K: 629 Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Genel Endstri Mineralleri 1 (asbest-grafit-kalsit-fluorittitanyum) alma Grubu Raporu, ANKARA-2001 23) Flogopit Aras, a., 1984, Malatya-Darende-Kuluncak-Darl Vermiklit Zuhuru Jeoloji Raporu, MTA rapor no: 1725. 24) Tlay Uyank, Mining, Export Promotion Center of Turkey, 2010 Listelerin ve Grafiklerin kaynaklar metin iinde belirtilmitir. KISALTMALAR DPT :Devlet Planlama Tekilat MTA :Maden Tetkik Arama