Bieszczady - wstp Bieszczady zajmuj najbardziej na poudniowym-wschodzie wysunity skrawek Polski.

Stanowi one czs gwnego uku karpackiego i s pierwszym czonem Karpat Wschodnich, zaczynajcych si od doliny Sanu, Osawy, Osawicy i Laborca. W granicach Polski znajduje si jedynie skrajnie zachodnia ich czs, czyli Bieszczady Zachodnie przechodzce ku zachodowi (za Prze. upkowsk) w Beskid Niski, natomiast ku wschodowi (za Prze. Uock) w Bieszczady Wschodnie. Po poudniowej stronie wododziau karpackiego, na Sowacji nosz one nazw Bukovske Vrchy. Podzia turystyczny tych gr kci si czsto z jednostkami fizycznogeograficznymi. Na szczegln uwag zasuguje przyroda bieszczadzka. Klimat Bieszczadw, jest do zrnicowany i cile wie si z rzeb terenu i wysokoci n.p.m. Wyrany jest tu wpyw kontyntntalnych mas powietrza napywajcych znad Europy Wschodniej i nioscych niskie temperatury w zimie i wysokie latem. Miesza si ono z suchym powietrzem znad Nizin Wgierskich. rednia temp. roczna wynosi 5 C, w lecie osiga ona 16 C a w zimie spada do -5 C. Opady roczne od 800 mm w rejonie Przedgrza Bieszczadzkiego osigaj swe maksimum w rejonie pasm okalajcych Cisn i wynosz tam 1150 mm. Najwiksza ilo opadw przypada na lipiec (140-150 mm). Stosunkowo suche i dogodne do uprawiania turystyki s: stycze i luty oraz przeomy maja i czerwca oraz sierpnia i wrzenia. Pokrywa niena zalega w Bieszczadach przez 150-200 dni osigajc grubo w wyszych partiach nawet do 200-300 cm. Budowa geologiczna Bieszczadw, podobnie jak i innych Zewntrznych Karpat fliszowych jest do monotonna. Wystpuj tu do grube (do kilku km.), serie piaskowcw przewarstwiajcych si z upkami ilastymi, muowcami i iowcami. Twory te znane s pod wspln nazw fliszu karpackiego i tworzyy si od grnej jury poprzez kred do dolnego trzeciorzdu, czyli paleogenu na dnie zbiornika tzw. Oceanu Tetydy. W czasie oligoceskich i mioceskich ruchw grotwrczych zostay odkute, czyli oderwane od pierwotnego podoa i pchnite ku pnocy na odlego kilkudziesiciu kilometrw, tworzc szereg ponasuwanych na siebie paszczowin. Spoczywaj one na krystalicznym podou platformy paleozoicznej. Twarde, odporne na wietrzenie piaskowce wypreparoway szereg malowniczych grzd skalnych np. w rejonie Krzemienia, Halicza czy Dwernika-Kamienia. Podatne na pcznienie i liskie upki s przyczyn powstawania licznych osuwisk tamujcych czsto naturalne drogi odpywu wd. Najbardziej znanymi w Bieszczadach s osuwiska na stokach Chryszczatej z 1907 r. - "Zwiezo" i jez . Duszatyskie oraz osuwisko nad Wetlin na stokach Poomy tworzce jez. Szmaragdowe (1980 r.). Tradycyjnie najwiksze bogactwo mineralne Karpat - ropa naftowa zostao ju w Bieszczadach wyczerpane, funkcjonuje jedynie niewielka kopalnia w Czarnej. Sporadycznie eksploatuje si surowce skalne, gwnie piaskowiec w ok. Rabego, Nasicznego, w pasmie Ostrego k. Lutowisk i w Bbrce k. Myczkowcw. Interesujcym lecz nie wykorzystanym bogactwem s wody mineralne zwaszcza szczawy i solanki w rejonie Komaczy, Szczawnego, Baligrodu (wody siarczkowe) i Polaczyka. W ok. Rabego znajduj si unikalne w Polsce szczawy arsenowe z zawartoci elaza. Zbieraczy mineraw mog zainteresowa kwarce grskie (tzw. diamenty marmorskie) oraz mineray arsenu i elaza w okolicy Rabego.

Rzeki Bieszczadw, odprowadzaj swe wody do Morza Batyckiego, wyjtek stanowi tu dorzecze Strwia w ok. Ustrzyk Dolnych nalece do zlewni Morza Czarnego. Gwn rzek jest San wypywajcy na wschd od szczytu Piniaszkowy (961 m) w rejonie Prze. Uockiej.
1

Najwikszymi jego dopywami w rejonie Bieszczadw s: Osawa (d. okoo 55 km) wypywajca na poudniowo-zachodnich stokach Matragony; Solinka (45 km) biorca swj pocztek pod Rosoch i Strybem; Hoczewka (25 km), zwana w swym grnym biegu Jabonk, ze rdami w rejonie Woosania; Wetlina zbierajca wody z Grnej Solinki wypywajcej spod Krzemieca (1221 m) i Maej Rawki (1267 m) i Wetlinki pyncej spod Poniny Wetliskiej oraz pnocnych stokw Dziau; Woosaty wypywajcy w kotle pomidzy Krzemieniem, Szerokim Wierchem i Tarnic. W przewaajcej mierze rzeki te pyn dolinami rwnilegymi do grzbietw podkrelajc, zwaszcza w rejonie Otrytu, Ostrego i ukowa, rusztowy charakter tych gr. W wielu miejscach tworz atrakcyjne widokowo przeomy jak np.: San pod Kiczer Sokolick, Czereszenk i przez Pasmo Otrytu; Solinka koo Bukowa oraz powyej Terki; Grna Solinka pomidzy Jawornikiem a Dziaem; Wetlina koo Zawoju oraz Prowcza pomidzy Pooninami Wetlisk a Carysk. Podzi turystyczny :

pasmo graniczne pomidzy Prze. upkowsk a Prze. Uock, stanowice wododzia karpacki z kulminacjami Okrglika(1100 m), Rabiej Skay (1199 m), Kremenarosa (1221 m), Rozsypaca (1273 m) - gdzie czy si z pasmem poonin - oraz Pooniny Bukowskiej (Kiczyk Bukowski 1251 m); pasmo poonin cignce si od Smereka (1222 m) poprzez Pooniny: Wetlisk (1253 m) i Carysk (1297 m), gniazdo Tarnicy (1346 m) do Rozsypaca (1273 m); pasmo Wysokiego Dziau z kulminacj Woosania (1071 m) i rozlegym masywem Chryszczatej (997 m) pomidzy dolinami Osawy, Hoczewki i Solinki; pasmo opiennika (1069 m) i Durnej (979 m) zwane te "grzbietem baligrodzkim" rozcigajce si pomidzy dolinami Jabonki i Solinki. pasma na pnoc od Sanu (wg geografw Przedgrze Bieszczadzkie) czyli Otryt (Trochaniec 939 m), Ostre (804 m), ukw (768 m) i Jaworniki (909 m).

Podzia fizykogeograficzny : Podziay geograficzne opieraj si gwnie na koncepcji Mieczysawa Klimaszewskiego i Jerzego Kondrackiego.

Wg Klimaszewskiego granica od Prze. upkowskiej kieruje si na wschodzie wzdu doliny Smolniczka do Osawy i w gr do Prze. Szczerbanwka a nastpnie w d biegu Solinki do Sanu i do jego rde pod Prze. Uock. Kondracki prowadzi granic od Prze. upkowskiej dolin Osawy i od jej ujcia do Sanu w gr tej rzeki pod Prze. Uock.

Pasma Otrytu, Ostrego i ukowa zaliczane s wic przez geografw do tzw. Przedgrza Bieszczadzkiego, traktowanego jako cz Gr Sanocko-Turczaskich. Pasma Wysokiego Dziau oraz opiennika-Durnej Klimaszewski wcza do Beskidu Niskiego.

Historia Bieszczad Bieszczady czyli "Beschad alpes Poloniae" wymieniane s po raz pierwszy w 1269 r. w wgierskim dokumencie dotyczcym przebiegu granicznego grzbietu grskiego ponad Jaliskami. Dugosz nazywa je "Beyszkod". W XV i XVI w. uywa si nazw Byesczad, Byeskad, Byesczadi czy Beskidy. Nazwy te zawsze oznaczay dziay graniczne (w domyle granica Polski i Wgier). W czasie wdrwki ludw przeszli przez te tereny Chorwaci, a od XI do XIV wieku byy to ziemie sporne pomidzy Polsk, Rusi a Wgrami. Dopiero w 1340 r. Kazimierz Wielki wczy na stae Bieszczady w skad Ziemi Sanockiej. Pod koniec XIV w. due poacie ziem przypady rodom Kmitw i Balw, ktre kolonizoway tereny nad Sanem i Hoczewk. Od XV stulecia zakadane byy nowe osady na tzw. prawie wooskim, zasiedlane przez przybyych z poudniowych Karpat i Bakanw pasterzy pochodzenia wooskiego. Bieszczady przez dugie wieki pozostaway na uboczu spraw wielkiego wiata, rozgrywajcych si na terenie Rzeczypospolitej. ycie tutejszej ludnoci byo do prymitywne. Hodowano bydo i woy sprzedawane na targach w Lutowiskach, Baligrodzie i Bukowsku. Wypalano wgiel drzewny, istniay dwie huty elaza w Cisnej i Rabem. Od XIX wieku rozpoczto masow eksploatacj bieszczadzkich lasw oraz (na obrzeach regionu) wydobycie ropy naftowej. W XIX w. przez gry przewinli si tak znani pisarze jak A. Fredro, Z. Kaczkowski, W. Pol. W czasie I Wojny wiatowej na przeomie 1914/15 r. front dwukrotnie przeszed przez Bieszczady. Szczeglnie cikie walki toczyy si w rejonie Wysokiego Dziau. Pozostay po nich zaronite ju dzi cmentarze na Chryszczatej i Magurycznem. W 1918r. doszo do kilku star pomidzy ukraiskimi oddziaami Semena Petlury a polsk samoobron. W okresie midzywojennym nastpio znaczne uaktywnienie si ludnoci ukraiskiej w duchu narodowym. Z chwil wybuchu II Wojny wiatowej dziaania w Bieszczadach ograniczyy si do wysadzenia przez polskich saperw wylotu tunelu kolejowego na Prze. upkowskiej. Przecz t Niemcy przekroczyli dopiero 12 wrzenia zajmujc niemal bez oporu cay region. Po zakoczeniu kampanii wrzeniowej Niemcy i ZSRR podzieliy midzy siebie Bieszczady przeprowadzajc granic wzdu linii Sanu. Po 22 czerwca 1941 r. cae gry znalazy si pod okupacj niemieck. W czasie wojny dziaay tu oddziay partyzantki AK, BCh oraz oddziay samoobrony i partyzantka sowiecka. W 1940 r. istnia tu stay szlak przerzutowy na Wgry. Z kocem 1944 r. wojska IV Frontu Ukraiskiego wypary Niemcw z terenu Bieszczadw, a w 1945 r. dosta si on w niepodzielne wadanie oddziaw UPA. Cikie walki oddziaw polskich z ukraiskim podziemiem trway do koca 1947 r. Zakoczyy si operacj "Wisa" w trakcie ktrej obok szeregu dziaa militarnych prowadzono te systematyczne wysiedlanie ludnoci ukraiskiej na Ziemie Odzyskane i do ZSRR. Bieszczady wyludniy si wwczas niemal zupenie. Dnia 15 lutego 1951 r. doszo do zawarcia umowy o wzajemnej wymianie terytoriw. Polska zostaa zmuszona do oddania 480 km2 tzw. "kolano Bugu", czyli obszar po lewej stronie Bugu
3

na zachd od Sokala midzy Sookij a Bugiem, w zamian otrzymaa obszar o tej samej powierzchni w rejonie Bieszczadw z maymi miasteczkami Ustrzyki Dolne i Lutowiska. Ponisze mapy, ktre przedstawiaj przebieg granicy przed rokiem 1951 przesa mi Pan Grzegorz Somczyski za co bardzo mu w tym miejscu dziekuj.

Wymiana ta spowodowana zostaa odkryciem na terenie polskim pokadw wgla kamiennego. Po uzyskaniu wspomnianego obszaru Zwizek Radziecki wybudowa tam kilka kopalni wgla o przecitnej rocznej zdolnoci wydobywczej ok. 15 mil. ton. Ponadto obszar ten charakteryzowa si dobrymi glebami. Polska otrzymaa natomiast obszar grski o sabych glebach i wyczerpanych zoach ropy naftowej. Po zagospodarowaniu w cigu lat sta si on jednak bardzo atrakcyjny turystycznie, a z czasem wybudowano na nim zapor wodn na Sanie w Solinie, majc take znaczenie gospodarcze ze wzgldu na umiejscowion tam elektrowni wodn. Po roku 1956 powrcia cz rdzennej ludnoci tych terenw. Lata pidziesite to powstanie szeregu osad lenych. W roku 1962 oddano do uytku du obwodnic bieszczadzk: Lesko - Cisna - Ustrzyki Grn. - Ustrzyki Dln. oraz zapor w Myczkowicach. Rwnie w latach szedziesitych wybudowano drog Hoczew - Czarna zwan ma obwodnic bieszczadzk, drog Zagrz - Komacza oraz zapor w Solinie.
5

Fauna i flora Bieszczad Odrbnoc przyrody Bieszczadw znajduje swj wyraz rwnie w skadzie flory i ukadzie piter rolinnych. Wystpuje tu ponad 900 gatunkw rolin naczyniowych, 300 gatunkw porostw, 250 gatunkw mchw. Wrd rolin spotykamy 30 gatunkw charakterystycznych dla Alp i Bakanw lub wystpujcych wycznie w Karpatach Wschodnich. Nale do nich m.in. wilczomlecz karpacki, godzik skupiony, fioek dacki, chaber Kotschego, wymord grski, ciemiyca biaa, ostroe wschodniokarpacki. O ile w Tatrach wyrnia si 5 piter rolinnych: pogrza (do 700 m npm), regla dolnego (do 1250 m), regla grnego (do 1550 m), kosodrzewiny (do 1800 m) i hal (do 2300 m) - to w Bieszczadach s tylko 3 pitra. Obserwuje si przy tym ich obnienie w stosunku do piter tatrzaskich. W najniej pooonych dolinach wystpuje las bukowy, bukowo-jodowy i olszyna. Od wysokoci ok. 600 do 1150 m w kompleksach lenych dominuje buk z domieszk jody i jawora oraz rzadko wystpujcego wierka. Grn granic lasu tworz karowate buki, pozbawione prawie pnia.

Buk

Joda

Olszyna

Powyej 1150 m w Bieszczadach znajduj si pooniny (odpowiednik tatrzaskiego pitra halnego). Jest to pitro rolinnoci porastajcej wierzchowiny grskie, charakteryzujce si wystpowaniem rnych gatunkw traw i rolin wschodniokarpackich. Brak jest natomiast w Bieszczadach pitra grnego regla (lasw szpilkowych) i pitra kosodrzewiny. Podobnie jak flora, tak i fauna bieszczadzka naley do wyjtkowych. Spotkac tu mona gatunki wschodnie, poudniowe (pontyjskie), a nawet podzwrotnikowe. Przedstawicielami tej grupy s: muchowka i w Eskulapa.
6

Specyficzne warunki, due zalesienie, mae zaludnienie decyduj o wystpowaniu takich gatunkw jak:

niedwied brunatny (ok. 20 osobnikw, co wilk (100-150 sztuk, lenicy twierdz, e jest stanowi 70% liczby wszystkich niedwiedzi w znacznie wicej) Polsce)

jele karpacki

ry (ponad 100 sztuk)

bik

ubr, ktry w latach 1963-66 zosta introdukowany w Bieszczady

W lasach i na pooninach spotyka si okoo 200 gatunkw ptakw. Do naciekawszych nale: pochacz halny, siwerniak, orze przedni, sp kasztanowaty, puchacz (gatunek gincy), drozd skalny i coraz czciej spotykany nad rzekami bocian czarny.

puchacz

orze przedni

Obszary grskie zasiedlaj rzadkie gatunki pazw: salamandra plamista i traszka grska. Z grupy owadw, w Bieszczadach spotkac mona m.in. jelonka rogacza, nadobnic alpejsk, biegacza zielonozotego. Rzd gadw reprezentuje m.in. jaszczurka zwinka, mija zygzakowata, gniewosz plamisty i w Eskulapa, niszczony bezmylnie przez turystw i robotnikw lenych ze wzgldu na swoje podobiestwo do mii.

Bieszczadzki Park Narodowy Utworzony na mocy rozporzdzenia Rady Ministrw z dn. 4 VIII 1973 r. (faktyczn dziaalno rozpocz od dn. 11 XI 1973 r.). Kilkakrotnie powikszany, ostatniorozporzdzeniem Rady Ministrw z dn. 25 I 1991 r. Park obejmuje najciekawsze pod wzgldem krajobrazowym i przyrodniczym partie grskie Bieszczadw o cznej powierzchni 29 201 ha (poprzednio 15 710 ha). cis ochron objto 3 045 ha w tym cay obszar poonin. W skad parku wchodz: grupa szczytw gniazda Tarnicy i Halicza z Szerokim Wierchem, Bukowym Berdem, Krzemieniem, Rozsypacem i Poonin Bukowsk,Poonina Caryska, grupa Wielkiej Rawki i pasmo Pooniny Wetliskiej i Smereka oraz grupa Wielkiej Rawki z pasmem granicznym a po Rabi Ska.

Mapa Parku Adres Biura Bieszczadzki Park Narodowy Ustrzyki Grne 38-714 Ustrzyki Grne GMINA : Lutowiska TEL/FAX : (013) 461 06 10, (013) 461 06 50 Regulaminy Parku Bieszczadzki Park Narodowy o powierzchni 290 km2 jest najwikszym polskim grskim parkiem narodowym. Gwnym celem Parku Narodowego jest ochrona przyrody i krajobrazu, a wic tego, co stanowi o atrakcyjnoci turystycznej Bieszczadw, ktre stanowi fragment polskich Karpat Wschodnich. Stanowi on centraln cz pierwszego na wiecie trjstronnego Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie" utworzonego pod patronatem programu UNESCOMaB ("Czowiek i Biosfera"). W skad MRB "KW", oprcz Bieszczadzkiego Parku Narodowego wchodz po stronie polskiej Park Krajobrazowy Doliny Sanu i CiniaskoWetliski PK. Na Ukrainie - Uaski Park Narodowy l Nadsaski Park Krajobrazowy oraz na Sowacji - Park Narodowy "Pooniny". Obszar Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery wynosi obecnie 2 132 km2, co stanowi o jego znaczeniu dla ochrony przyrody tej czci Europy. Bieszczadzki Park Narodowy zosta wyrniony Dyplomem Europejskim przyznawanym przez Rad Europy za najcenniejsze zasoby przyrodnicze i prawidowe nimi zarzdzanie. Poza wspprac z ssiadami sowackimi i ukraiskimi Park wsppracuje rwnie na podstawie dwustronnego porozumienia z Parkiem Narodowym "Vanoise" pooonym w Alpach
9

Francuskich. Jest to jedyny obszar w Europie, gdzie przyroda zastpia gospodark czowieka. Po 1947r. Bieszczady, wczeniej przeludnione, przez wiele lat pozostaway niezamieszkae. Nawet obecnie - przy gstoci zaludnienia od 0,6 do 20 mieszkacw na km2 wpyw gospodarki czowieka na przyrod jest nieznaczny, Lesisto Bieszczadw wynosi okoo 80%, co stanowi o ich atrakcyjnoci, a zarazem jest to jeden z najwikszych w Europie kompleks pierwotnych i naturalnych drzewostanw bukowych. Bieszczadzki Park Narodowy jest jedynym Parkiem w Polsce, chronicym jednoczenie wszystkie krajowe due ssaki i drapieniki wcznie z niedwiedziem brunatnym, wilkiem, rysiem i bikiem. Powioda si rwnie reintrodukcja wystpujcych tu wczeniej bobrw i ubrw. Park stanowi take ostoj dla rzadkich gatunkw ptakw, w tym ora przedniego i puchacza. Najbardziej charakterystyczn cech krajobrazu Parku s unikalne w skali Polski, dugie pasma grskich k pooonych ponad grn granic lasu, zwane pooninami. Z uwagi na pooenie geograficzne w Parku wystpuj zarwno zachodnio- jak i wschodniokarpackie zbiorowiska rolinne i gatunki, w tym wiele chronionych i zagroonych. Najwysze partie Bieszczadw stanowi niezwykle atrakcyjne pod wzgldem turystycznym obszary, w szczeglnoci dla wdrwek pieszych i konnych. Istniejca na terenie Parku sie pieszych szlakw turystycznych o dugoci przeszo 130 km stwarza znakomite warunki do bliskiego kontaktu z przyrod w trakcie ich zwiedzania. Bieszczadzki Park Narodowy jest jedynym grskim parkiem narodowym w Polsce, ktry propaguje turystyk konn. Sie tras konnych o cznej dugoci 142 km pozwala na kilkudniowe wyprawy, prowadzone przez licencjonowanych przewodnikw. Postoje zaplanowane s w specjalnie do tego celu przygotowanych piciu stanicach usytuowanych wzdu trasy. Zaprojektowano je tak, by umoliwi korzystanie z noclegw i wyywienia w standardzie dostosowanym do ycze klienta. Poczwszy od standardu traperskiego (biwaki, schrony) poprzez schroniska grskie, a skoczywszy na hotelach dla podrnych oczekujcych najwyszej jakoci usug. Zachowawcza Hodowla Konia Huculskiego BPN w Woosatem jest jednym z dwch w Polsce orodkw szkoleniowych dla przodownikw grskiej turystyki konnej PTTK. Oferuje te nauk jazdy konnej dla modych, mniej dowiadczonych turystw, ktra pozwoli im na oswojenie si z koniem oraz krtkie wycieczki dla bardziej zaawansowanych jedcw. Oferta usug konnych dotyczy caego roku z moliwoci zakwaterowania w dobrym standardzie i prowadzenie zaj przy niesprzyjajcej pogodzie w krytej ujedalni. Usugi jazdy konnej prowadz dowiadczeni i licencjonowani instruktorzy, take w innych stanicach pooonych przy trasach konnych. Do innych atrakcji nale przejadki dla rodzin i maych grup bryczkami konnymi, a zim saniami. rodowisko przyrodnicze tych gr posiada wyjtkowe walory w postaci rozlegych karpackich lasw regla dolnego, z mao naruszonym krajobrazem, poprzecinanym czystymi potokami i rzekami oraz malowniczymi bezludnymi dolinami z niewielkimi zasobami kulturowymi po dawnych wsiach. Turystyka na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz caego Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery podporzdkowana jest gwnemu celowi jakim jest ochrona zasobw
10

przyrodniczych i krajobrazowych. Wyznaczone i dobrze oznakowane szlaki turystyczne piesze, z caym systemem punktw informacyjno-kasowych, deszczochronami i punktami usugowymi daj moliwo przejcia i zwiedzenia najciekawszych partii Bieszczadw, bez naruszania przepisw obowizujcych w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Szczeglnie zalecan jest na terenie Parku turystyka edukacyjna. S to gwnie piesze wdrwki poczone z poznawaniem przyrody. Bieszczadzki Park Narodowy posiada odpowiednie do prowadzenia tego typu zaj (dla grup turystycznych i modziey szkolnej) zaplecze - obiekty noclegowe rednim turystycznym standardzie zlokalizowan w rnych czciach Parku. Zgaszajcym si grupom Bieszczadzki Park Narodowy proponuje kilkudniowe lub kilkugodzinne wycieczki, prelekcje, pogadanki, filmy edukacyjne, kilkudniowe warsztaty, prowadzone przez odpowiedni kadr dydaktyczn i terenow. Gwn instytucj edukacyjn jest Orodek Naukowo-Dydaktyczny BPN w Ustrzykach Dolnych, dysponujcy muzeum, salami wykadowymi oraz stacjami terenowymi. Orodek Informacyjno-Edukacyjny BPN w Lutowiskach jest gwnym organizatorem i rdem informacji dla osb indywidualnych i grup turystycznych udajcych si w Bieszczady. Celem zasadniczym Orodka jest informacja spoeczestwa odwiedzajcego Park o zasadach jego zwiedzania, zasobach przyrodniczych, kulturowych, wiadczonych usugach przez podmioty gospodarcze, imprezach sportowych i kulturowych. Orodek zajmuje si promocj twrczoci bieszczadzkich artystw i rzemielnikw, prezentujc ich twrczo midzy innymi na wystawach czasowych i targach turystycznych. Orodek dysponuje wasn baz noclegow z wyywieniem w obiekcie w Lutowiskach oraz innych obiektach znajdujcych si na terenie Parku. Bieszczadzki Park Narodowy dysponuje wasn baz noclegow w Tarnawie, Woosatem i Suchych Rzekach, ktra szczeglnie od wrzenia do maja moe by wykorzystywana na obozy modzieowe, wycieczki sobotnio-niedzielne oraz zakwaterowanie osb indywidualnych. Dzierawione obiekty Parku takie jak "Hotelik Biay" w Ustrzykach Grnych oraz "Hotelik pod Tarnic" w Woosatem, a take "Bar pod Tarnic" w Woosatem uzupeniaj baz noclegow i gastronomiczn w centrum Bieszczadw. W Parku znajduj si obiekty nalece do PTTK. ktre wiadcz peny zakres usug noclegowo-wyywieniowych ("Hotel Grski" w Ustrzykach Grnych l Wetlinie, bacwki turystyczne pod Ma Rawk, Jaworzcu, Honem w Cisnej, schronisko w Wetlinie) z odpowiednimi parkingami i polami kampingowymi. Najwikszy kamping w Bieszczadach w "Grnej Wetlince" pooony przy duej obwodnicy (dawna ferma PGR). Oprcz pl namiotowych, baru, sanitariatw, posiada on stae uzbrojenie, miejsca dla karawaningu i kryt scen z widowni w formie amfiteatru, na ktrej odbywaj si w sezonie turystycznym liczne imprezy plenerowe i wystpy zespow regionalnych. Pooenie geograficzne trzech ssiednich pastw: Polski, Sowacji l Ukrainy - stwarza szczeglne warunki do szeroko pojtej wsppracy przygranicznej. Od 1 lipca 1999r. na mocy Umowy midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej, a Rzdem Republiki Sowackiej i
11

przekraczaniu granicy na szlakach turystycznych utworzono na terenie woj. podkarpackiego cztery przejcia na szlakach turystycznych, tj. Roztoki Grne - Ruskie Sedo, Balnica Osadne, Czeremcha - Certyne k/Jalisk, kolejowe przejcie w upkowle i przejcie graniczne Barwinek - Vysny Komorni. W najbliszej przyszoci ma by otwarte przejcie graniczne z Ukrain Krocienko Smolnica oraz planowane przejcie turystyczne piesze urawin - Boberka. Turystyka przygraniczna uatrakcyjni ofert turystyczn Bieszczadw i umoliwi kontakty miejscowej ludnoci zamieszkujcej stref przygraniczn. Jednym z najwikszych atrakcji turystycznych jest Bieszczadzka Kolejka kursujca sezonowo na trasie Majdan - Cisn - Przysup, w przyszoci do Wetliny. Oznakowano i dopuszczono do zwiedzania Grn Dolin Sanu, ktra z uwagi na pooenie przygraniczne, krajobraz i cenne zabytki kulturowe staje si du atrakcj dla zwiedzajcych Bieszczadzki Park Narodowy. Kulturowy wypas owiec w Brzegach Grnych, pasce si konie huculskie w Woosatem oraz nowe cieki przyrodnicze wykonywane przez Park, Lasy Pastwowe i Urzdy Gmin stanowi nowy element w udostpnianiu Bieszczadw do zwiedzania. W okresie zimowym Bieszczady s "puste" i mao odwiedzane przez turystw. Dobra baza noclegowa i ywieniowa stwarza warunki narciarskie dla turystyki ski-tourowej, ladowej i biegowej. Ponadto wycigi narciarskie w Ustrzykach Dolnych oraz rekreacyjny wycig narciarski BPN w Ustrzykach Grnych, zimowa turystyka konna, kryte baseny kpielowe w Ustrzykach Dolnych i Smereku - daje moliwo odwiedzania Bieszczadw o tej porze roku z atrakcyjnym programem pobytu. Grskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe - z racji swojej misji "ratowania ludzi potrzebujcych pomocy w grach" spenia podstawow funkcj poczucia bezpieczestwa osb zwiedzajcych Park i Bieszczady. Posiada stae stacje m.in. Centrala Sanok, Stacja Ratunkowa w Ustrzykach Grnych, Poonina Wetliska, Bacwka pod Ma Rawk i inne punkty dajce moliwo wezwania pomocy w razie potrzeby. Bieszczadzki Park Narodowy chroni fragmenty wschodnio-karpackiej przyrody w polskiej czci Bieszczadw Zachodnich. Odpowiednio zarzdzany i szanowany przez zwiedzajcych, gestorw turystyki oraz ludno miejscow daje szans utrzymania niezmienionych zasobw przyrodniczych jako zasadniczego czynnika rozwoju usug, z ktrych wszyscy moemy czerpa korzyci.

12

Parki krajobrazowe

Wok Bieszczadzkiego Parku Narodowego rozcigaj si dwa Parki Krajobrazowe: - park krajobrazowy Ciniasko-Wetliski - park krajobrazowy Doliny Sanu Przebywajc na terenie parku krajobrazowego pamitaj o obowizujacych tutaj prawach:

nie niszcz i nie uszkadzaj rosncych tu rolin i drzew, nie zakcaj spokoju zwierztom, nie wprowadzaj do lasu psw bez smyczy, nie zamiecaj terenu Parku, odpadki zabierz ze sob, nie rozpalaj ognisk, nie zanieczyszczaj wd, nie myj pojazdw nad rzek lub potokiem, parkuj i biwakuj wycznie w miejscach specjalnie do tego wyznaczonych.

Park Krajobrazowy Ciniasko-Wetliski Utworzony zosta rozporzdzeniem Wojewody Kronieskiego w marcu 1992 r. Pooony jest w poudniowo-wschodniej czci wojewdztwa kronieskiego i wyodrbniony zosta z utworzonego w 1991 r. Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, ktry spenia funkcj strefy ochronnej Parku. Park reprezentuje tereny wyrniajce si szczeglnym piknem krajobrazu, wysokim stopniem naturalnoci rodowiska przyrodniczego oraz znaczn atrakcyjnoci turystyczn i rekreacyjn. Ciniasko-Wetliski Park Krajobrazowy wchodzi w skad Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie" i stanowi rwnoczenie otulin Bieszczadzkiego Parku Narodowego od strony zachodniej.

13

Park obejmuje pow. 46 tys. ha, jest terenem o charakterze lenym, bowiem lasy zajmuj 83% jego oglnej powierzchni. Pooenie Parku na gwnym wododziale Karpat stanowi o jego wanym znaczeniu dla gospodarki wodnej zarwno Karpat jak i Niu Polskiego. Dominujcym zespoem lenym Parku jest buczyna karpacka. Flora rolin naczyniowych liczy blisko 940 gatunkw z czego blisko 170 gatunkw to roliny grskie. Fauna Parku posiada charakter typowo grski z wszyskimi charakterystycznymi jego przedstawicielami. Szczeglny urok w krajobrazie maj liczne na tym terenie przeomy rzeczne i progi skalne na licznych potokach grskich oraz grzdy skalne i wychodnie. Najbardziej cenne, typowe lub unikalne fragmenty przyrody oywionej oraz nieoywionej objte s ochron rezerwatow. Rezerwaty projektowane to siedem obiektw przyrody oywionej o oglnej powierzchni 2,370 ha. Wysoka atrakcyjno turystyczna terenu wynikajca z wybitnych wartoci rodowiska przyrodniczego sprzyja rozwojowi turystyki i rekreacji. Szlaki turystyczne udostpniaj najciekawsze partie terenu prowadzc trasy zarwno grzbietami grskimi jak i malowniczymi dolinami.

Park Krajobrazowy Doliny Sanu Park Krajobrazowy Doliny Sanu wchodzi w skad Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie" i stanowi rwnoczenie otulin Bieszczadzkiego Parku Narodowego od strony pnocno-wschodniej. Park obejmuje pow. 35 635 ha.

14

Rezerwaty przyrody W obrbie Ciniasko-Wetlisiego Parku Krajobrazowego

Olszyna gowa w Kalnicy - pow. 13,69 ha.

Rezerwat lesny ustanowiony w 1971 r. pooony w zakolu szosy obejmuje fragment grskiego lasu gowego z udziaem olszyny czarnej. Rezerwat znajduje si niedaleko szlaku czerwonego, z ktrego naley odbi midzy Smerekiem i Kalnic w kierunku tej ostatniej.

Cisy na Grze Jawor - lesny pow. 3,02 ha.

Rezerwat utworzony w 1957 r. obejmuje fragment lasu jodowo-bukowego o charakterze pierwotnym z duym skupiskiem cisw. Rezerwat znajduje si niedaleko szlaku zielonego, z ktrego naley odbi w okolicach Waltera, lub szlaku czrnego, z ktrego trzeba zej we wsi ubne. Gmina Baligrd.

Gooborze - pow. 13,9 ha.

Rezerwat geologiczny utworzony w 1969 r. obejmuje stok wzgrza pokrytego naturalnym gazowiskiem piaskowcw istebiaskich, stopniowo zarastajcego lasem. U podna rezerwatu w korycie potoku rda wd arsenowych. Na przeciwlegym stoku stara sztolnia, a wyej odkrywka skalna. W gbi ciekawe granie i formy skalne oraz rumowiska gazw. Rezerwat znajduje si ok. 2 km od szlaku niebieskiego, z ktrego odbijamy w chwil po opuszczeniu Baligrodu. Gmina Baligrd.

Sine Wiry - pow. 450,49 ha.

Rezerwat krajobrazowy ustanowiony w 1988 r. obejmujcy przeomowy odcinek doliny rzeki Wetliny od Zawoju a do jej ujscia do Solinki w rejonie Polanek wraz z otaczajcym je lasem. Rezerwat znajduje si przy szlaku zielonym, w okolicy prze. Szczycisko. Gmina Cisna.

Zwiezo - pow. 1,74 ha. - scisy

Rezerwat geologiczny ustanowiony w 1957 r. obejmuje dwa Jeziorka Duszatyski.

15

Powstay one na skutek wielkiego osuwiska w 1907 r. W otoczeniu widoczne nienaturalne zway i zagbienia z tzw. diabelskim mynem, a w wodzie jeziorek pnie powalonych drzew. Jeziorka (dolne o pow. 0,45 ha, gb. 6,2 m i grne o pow. 1,25 ha i gb. 5,8 m) wraz z otaczajcym je jodowo-bukowym lasem tworz rezerwat scisy. Dojscie do Komaczy szlakiem czerwonym. Gmina Komacza.

Woronikwka - pow. 14,84 ha.

Rezerwat lesny ustanowiony w 1989 r. pooony na zboczu gry Walter (d. zw. Woronikwk) koo miejscowosci Jabonki, obejmujcy fragment lasu z naturalnym stanowiskiem cisa pospolitego. Gmina Baligrd. Pozostae

Bobry w Uhercach - pow. 27,12 ha.

Rezerwat faunistyczny utworzony w 1994 r., obejmuje fragment doliny Olszanki z siedliskiem bobra europejskiego. Rezerwat znajduje si niedaleko szlaku zielonego, z ktrego naley odbi w okolicach Zwierzynia. Gmina Olszanica.

Dwiniacz - pow. 10,51 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1987 r., obejmuje torfowisko wysokie oraz br bagienny ze swierkiem. Gmina Lutowiska.

Hulskie im. Stefana Myczkowskiego - pow. 189,87 ha.

Rezerwat lesny utworzony w 1983 r. w czsci (87,03 ha) podlegajcy scisej ochronie. Obejmuje duy fragment lasw jodowo-bukowych porastajcych pd. zbocza Otrytu od doliony Sanu a do szczytu Hulskie. Lasy rezerwatu s ostoj wielu gatunkw zwierzt m.in. niedwiedzia, ora przedniego, wa Eskulapa. Rezerwat znajduje si przy szlaku niebieskim, na pamie Otrytu. Gmina Lutowiska.

Krywe - pow. 511,73 ha.

Rezerwat utworzony w 1991 r. obejmuje przeomowy odcinek doliny Sanu w rejonie miejscowosci Krywe. W obrb rezerwatu wchodz obszary lesne i ki oraz fragment
16

koryta rzeki z wieloma interesujcymi zbiorowiskami roslinnymi oraz rzadkimi gatunkami roslin i zwierzt. Gmina Czarna i Lutowiska.

Litmirz - pow. 13 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1976 r. pooony w grnej czsci doliny Sanu, obejmuje naturalne torfowiska grskie oraz ich otoczenie. Gmina Lutowiska.

okie - pow. 10,28 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1987 r., obejmuje torfowisko wysokie. Gmina Lutowiska.

Olsza kosa w Stycy - 1,79 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1974 r., obejmuje unikalne stanowisko olszy zielonej. Gmina Baligrd.

Tarnawa - pow. 34,4 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1976 r. pooony w grnej czsci doliny Sanu, w rejonie nie istniejcej obecnie wsi Tarnawa Wyna. Rezerwat obejmuje obszar k i torfowisk, tworzcych naturalne stanowisko roslinnosci torfowiskowej. Gmina Lutowiska.

Zakole - pow. 5,25 ha.

Rezerwat florystyczny utworzony w 1971 r. pooony w zakolu Sanu, obejmuje zesp pierwotnej roslinnosci torfowiskowej. Gmina Lutowiska.

Bukowica - pow. 292,92 ha.

Rezerwat leny; gmina Komacza.

Chwaniw - pow. 354,47 ha.

Rezerwat leny; gmina Ustrzyki Dolne.

17

Cisy w Malinwce - pow. 4,02 ha.

Rezerwat leny; gmina Haczw.

Cisy w Nowej Wsi - pow. 2,18 ha.

Rezerwat leny; gmina Dukla.

Dyrbek - pow. 130,88 ha.

Rezerwat leny; gmina Lesko.

Gra Sobie - pow. 5,34 ha.

Rezerwat leny; gmina Lesko.

Igieki - pow. 27,88 ha.

Rezerwat leny; gmina Dukla.

18

Pomniki przyrody nieozywionej Pomniki przyrody urozmaicaj krajobraz Bieszczadw swoim niepowtarzalnym urokiem. Najbardziej zdumiewaj nas pomniki przyrody nieoywionej o duych walorach krajobrazowych jak np. "Kamie nad Leskiem", "Kamie Orelecki", "Skaki Myczkowieckie", "Skaa Wolaska" k. Leska, "Orli Kamie" k. Sanoka. wychodnie skalne na Kozicu i Berdzie nad Jeziorem Myczkowieckim, pod opiennikiem na szlaku niebieskim z Baligrodu, na Granickiej (575 m) k. Sanoka, czy w Bieszczadzkim Parku Narodowym na Krzemieniu, Bukowym Berdzie, Rozsypacu itd. Niezwykle malownicze s take koryta rzek z efektami "skalistego dna" oraz przeomowe odcinki rzek i potokw bieszczadzkich. Do najbardziej urzekajcych z nich nale: "Progi skalne na Hoczewce", "Progi skalne na Osawie" k. Preuk, Duszatyna, Mikowa i Woli Michowej, "Przeom rzeki Osawy" midzy Mokrem a Wysoczanami, przeomowe odcinki Sanu k. Midzybrodzia, Zwierzynia, Rajskiego, Studennego i w Parku Krajobrazowym Doliny Sanu, przeomy rzeki Solinki pod Terk, Polankami, Bukiem czy Solink, przeom Czarnego Potoku k. Polany, przeom Strwia k. Krocienka itd. W Bieszczadzkim Parku Narodowym do najbardziej urzekajcych nale m.in. przeom Grnej Solinki midzy Dziaem a Jawornikiem, Przeom Woosatego midzy Berekami a Widekami, przeom Prowczy midzy Poonin Wetlisk a Poonin Carysk lub przeomowe odcinki rzeki Wetlinki z jej skalistym korytem na caym niemal odcinku tej piknej grskiej rzeki. Do miejsc, ktre warto odwiedzi nale te liczne wodospady i wodospadziki na rzekach i potokach bieszczadzkich. Powstay one na wychodniach twardych ska (piaskowcw i rogowcw) w wyniku erozji wodnej mikkiego fliszu karpackiego. Mona je podziwia w wielu miejscach od Baligrodu po BPN, pasmo Otrytu i ukowa. Znane s wodospady na Potoku Nasiczniaskim, Caryskim, Prowczy, Hylatym, Szumlaczym i w wielu innych jeszcze nie spopularyzowanych miejscach. Wiele pomnikw przyrody w formie pojedynczych bd grupowych skupisk drzew pomnikowych . uznanych za .pomniki przyrody. - ocalao przy dzisiejszych trasach komunikacyjnych m.in. przy dawnych cerkwiach, dworach obronnych, kocioach, zamczyskach. Po zniszczonych tu po zakoczeniu II wojny wiatowej dworach i paacach pozostay do dzi w krajobrazie tej okrutnie dowiadczonej ziemi parki podworskie i paacowe z wieloma pomnikowymi drzewami. Zachcam odwiedzajcych nasz region goci do poznania tych osobliwoci naszej grskiej krainy, bowiem w wielu dziewiczych dzi miejscach naprawd warto by!

Kamie Leski. Kilkunastometrowej wysokosci skaa tzw. ostaniec, zbudowana z gruboziarnistego piaskowca krosnieskiego. Hoczew. Orginalne progi skalne w korycie rzeki Hoczewki wystpujce na dugoci 250 m. Myczkowice. ciana skalna nad korytem Sanu.

19

Szlaki turystyczne Bieszczad Znakowane szlaki piesze

cieki dydaktyczne Bieszczadzkie cieki przyrodniczo - dydaktyczne przygotowywane s dzi dla turystw poszukujcych gbszego kontaktu z dziewicz przyrod grsk. Wyruszajc na szlaki w Bieszczadzkim Parku Narodowym w kadym punkcie kasowym moemy kupi publikacj ukazujc najcenniejsze walory przyrodnicze i kulturowe wybranej trasy. Na podstawie tych wanie publikatorw przygotowaem informacje na temat niektrych bardziej znanych cieek przyrodniczo-dydaktycznych. Dla wycieczek szkolnych taki may przewodniczek jest nieodzowny. Pomaga zaprzyjani si z odwiedzanymi terenami i je zrozumie. Wiele cennych wydawnictw specjalistycznych znajdziemy w ksigarni Orodka Naukowo-Dydaktycznego BdPN w Ustrzykach Dolnych i w Orodku Informacyjno-Edukacyjnym BPN w Lutowiskach. Publikacje o ciekach przyrodniczych i dydaktycznych znajdujcych si poza zasigiem BPN uzyskamy w siedzibach bieszczadzkich nadlenictw (Baligrd, Lesko, Ustrzyki Dolne, Lutowiska, Stuposiany,) w Dyrekcji Karpackich Parkw Krajobrazowych w Kronie i w Przemylu oraz w Bieszczadzkich Centrach .it. w Sanoku, w Lesku i w Ustrzykach Dolnych.

Pozostae: cieka przyrodnicza "nieyca Wiosenna" Ustrzyki Grne - Szeroki Wierch (zielony) cieka przyrodnicza dla niepenosprawnych "Dolina Potoku Zwr" (zielony) cieka przyrodnicza "Poonina Caryska" (zielony) cieka przyrodnicza "Wielka Rawka" (zielony) cieka przyrodnicza "Poonina Wetliska" (zielony) cieka przyrodnicza "Joda" Suche Rzeki - Smerek (zielony) cieka przyrodnicza "Jaworniki" Suche Rzeki - Jaworniki cieka historyczno-przyrodnicza Przysup Caryski - Krywe nad Sanem (czerwony)
20

cieka dydaktyczna "Joda" k. Pszczelin (zielony) cieka przyrodniczo-historyczna "Dwernik - Otryt - Chmiel" (zielony) cieka przyrodniczo-dydaktyczna "W krainie Myszooww" k. Polany (biay) cieki przyrodnicze i szlaki spacerowe w Bieszczadach i na ich Pogrzu cieka przyrodniczo-historyczna po Komaczy i okolicy (pomaraczowy) cieka przyrodnicza "Z Baligrodu na Wierchy" (niebieski) cieka przyrodnicza "Ustjanowa - Holica" (niebieski) Szlak spacerowy OWS PKN "Nafta" Czarna Kopalnia - Ostre - Czarna (czerwony) Szlak spacerowy OSW PKN "Nafta" Czarna Kopalnia - Czarna Grna (niebieski) Szlak spacerowy Ustrzyki D - Kamienna Laworta - May Krl - Ustrzyki Dolne (czerwony) Szlak spacerowy Ustrzyki Dolne - Ki - Orlik - Jasie (niebieski) Szlak spacerowy Ustrzyki Dolne - Gromadzy - Jasie - Ustrzyki Dolne (biay) Szlak spacerowy Kamienna Laworta - Strwiek - May Krl (zielony) Szlak spacerowy wok Jeziora Myczkowieckiego (niebieski) cieka spacerowa Solina - Jawor - Solina - Polaczyk - Solina (czerwony) cieka spacerowa wok Polaczyka Zdroju (zielony) cieka spacerowa wok Polaczyka (ty) cieka przyrodnicza Bbrka - Orelec - pasmo ukowa (zielony) cieka przyrodnicza Bbrka - Myczkowce - Orelec - pasmo ukowa (zielony) cieka przyrodnicza Pasmo ukowa - Uherce Mineralne - ORW "Caritas" Myczkowce (zielony) Szlak spacerowy Myczkowce "Caritas" - Wierchy - Orelec - pasmo ukowa Olszanica - Rudenka - Uherce Mineralne - Zwierzy - "Caritas" (ty) cieka przyrodnicza "Baszta" w Lesku cieki przyrodnicze i szlaki spacerowe w Parku Krajobrazowym Gr Sonnych Szlak spacerowy Lesko - Jankowce - Czarny Dzia - Bezmiechowa Grna - Sonne Gry (szybowisko) - Sonne Gry (ty) cieka dendrologiczno - edukacyjna "Drzewa parku podworskiego w Jureczkowej" (niebieski) cieka przyrodniczo - edukacyjna "Sobie" (zielony) cieka przyrodniczo-dydaktyczna w rez. "Polanki" w Bykowcach (czerwony) "Szlak ikon" Sanok - Mrzygd - Ulucz - Dobra - Houczkw - Sanok (niebieski)

21

cieka dydaktyczna Grnego Sanu Jest to jedyny oznakowany szlak znajdujcy si na terenie tzw. worka. Dotrze tam mona drog asfaltow od strony Mucznego i Tarnawy. W Tarnawie istnieje moliwo zakwaterowania i wyywnienia (np. Wilcza Jama), tam te koczy si droga publiczna. Aby dosta si do parkingu przy ktrym rozpoczyna si cieka przyrodnicza naley wykupi bilety wstpu na teren BdPN oraz jeli poruszamy si samochodem odpowiedni bilet zezwalajcy na wjazd. cieka oznakowana jest biaymi znakami z ukonym niebieskim paskiem. Szlak spacerowy wyznakowany zosta w 1993 roku przez BdPN. Od parkingu w Bukowcu dotrze mona do Beniowej wyznaczonym szlakiem lub przez bram BdPN i dalej utwardzon drog do doliny potoku Negrylw (schronisko BdPN), a potem drog len do doliny potoku Niedwiedziego. W Beniowej mona zobaczy stary wiejski cmentarz z trzynastoma nagrobkami i dobrze zachowan podmurwk cerkwi. Najcenniejszym zabytkiem jest kamienna podstawa chrzcielnicy z wizerunkiem ryby. Dalej ciek przez dzikie wertepy ponad dolin Sanu do starego cmentarza w Siankach zw. grobem hrabiny. Szlak koczy si w punkcie widokowym u grnego kraca zniszczonej wsi Sianki, dugo szlaku 9 km, czas przejcia 3,5 godz.

cieka dydaktyczna Salamandra cieka przyrodnicza "Salamandra" wiedzie dolin Woosatego, z Ustrzyk Grnych do torfowiska "Woosate". Dugo cieki wynosi okoo 4 km, czas przejcia minimum 2,5 godziny. Niekiedy prowadzi ona poprzez tereny podmoke, niezbdne jest wic ubranie odpowiedniego obuwia. cieka rozpoczyna si po lewej stronie drogi do Woosatego, kilkadziesit metrw od mostu. Schodzimy na k i kierujemy si w stron potoku Woosatka. Po dojciu do brzegu schodzimy na kamieniec. cieka wiedzie gwnie poprzez obszar ochrony czciowej Parku, jednak tu rwnie obowizuje regulamin dla zwiedzajcych. Nie naley wic haasowa, mieci, zrywa rolin oraz zbacza z wytyczonej trasy.
22

Na trasie znajduje si szereg przystankw oznaczonych tabliczk i kolejnym numerem. Poniej znajduje si spis poszczeglnych przystankw. 1. Olszynka karpacka 2. Erozja rzeczna 3. g wierzbowo-olchowy 4. Geologia 5. ycie w martwych drzewach 6. Przykady zalenoci pomidzy gatunkami 7. lady historii 8. ka 9. Sukcesja rolin 10. Ekoton 11. Trzcinowisko 12. D potorfowy i podmoke ki na torfowisku 13. Wpyw odwodnienia na przyrod 14. lady gospodarki pasterskiej 15. Grobla 16. Torfowisko wysokie 17. Ekosystem potoku 18. Dolina roztokowa 19. Powstawanie starorzecza cieka dydaktyczna Orlik krzykliwy Wspinajc si na najwyszy szczyt w Bieszczadzkim Parku Narodowym moesz skorzysta z tej cieki i przeledzi wybrane zagadnienia historyczne i przyrodnicze. cieka zaznaczona jest midzynarodowym symbolem t.j. zielonym ukonym paskiem na biaym kwadratowym polu; ponadto posiada swj wasny symbol, ktrym jest orlik krzykliwy w locie. Na trasie znajduje si szereg przystankw oznaczonych tabliczk i kolejnym numer em. Poniej znajduje si spis poszczeglnych przystankw. 1. Cerkwisko i cmentarz w Woosatem 2. Wspomnienie o Woosatym 3. Plan dawnej wsi Woosate 4. Pitra rolinno-klimatyczne 5. Poznajemy roliny wilgotnej ki 6. Oczko wodne i jego mieszkacy 7. Rolinno przy maym potoczku 8. Wpyw koszenia na skad gatunkowy i struktur ki 9. Wtrna sukcesja lasu 10. Carynka - pnaturalna ka kona 11. Ochrona cisa i czciowa w Bieszczadzkim Parku Narodowym
23

12. Sztuczny drzewostan wierkowy 13. Skd takie buki? 14. Drzewa lekkonasienne s sabymi konkurentami 15. Jak turyci zachowuj si na szlaku, erozja "turystyczna" 16. Obserwacja 17. rdlena polana, gdzie nastpuje wtrna sukcesja lasu 18. Las o charakterze pierwotnym 19. Procesy glebowe i morfogenetyczne 20. Polana przy grnej granicy lasu 21. Grna granica lasu i pooniny 22. Proces powstawania grechotw. Wystpowanie ilchy zielonej 23. Przecz 24. Wysokogrskie bayniska oraz rozwaliska skalne 25. Tarnica (1346 m n.p.m)

Bieszczady - opis szlaku czarnego Szlak czarny jest wariantem odcinka gwnego szlaku beskidzkiego. Wyznakowany by w 1955 r. jako tzw. szlak wolnociowy im. Karola wierczewskiego i mia umozliwia zwiedzenie Jabonek - miejsca mierci generaa oraz udostepnia grupy grskie opiennika i Falowej. Pierwotnie oznaczony jako czerwono-biao-czerwony od 1982 r. zosta przeznakowany na kolor czarny. Turysta zamieajcy pokonac cay szlak w 2-3 dni ma do dyspozycji baze noclegow w Doycy lub Bacwke na Jaworzcu. Przecz 920 m (Pod Jawornem) - Jabonki - opiennik (1069 m)

Wdrwk rozpoczynamy na Przeczy (920 m) pomidzy Jawornem (992 m) a Woosaniem

(1071 m) w pamie Wysokiego dziau. Przechodzi tdy . Przez przecz wiedzie stara droga, ktra stanowi najkrtsze poczenie pomidzy ubnem a Maniowem - dwiema duymi niegdy wsiami pooonymi po obu stronach Wysokiego Dziau. Pasmo to stanowio granic etnograficzn pomidzy emkami zamieszkaymi w dolinie Osawy, a wic rwnie w Maniowie, a Bojkami, ktrych najdalej na wschd wysunite wsie to Jabonki, ubne i Koonice. Gsto zalesione, niedostpne pasmo oddzielao dwie odrbne krainy, std prawdopodobnie wywodzi sw nazw. W kierunku poudniowo-zachodnim zejcie do Maniowa, my natomiast udajemy si w kierunku pnocno-wschodnim zrazu doc stromo, docieramy za chwil do duej polany, skd widok na pasmo Durnej i opiennika. Idc jej skrajem na ukos w lewo wchodzimy w las, ktrym zdamy w kierunku doliny potoku Czerte, przecinamy bit, wirow "stokwk", a przy potoku stroma cieka, ktr dotd
24

wdrowalimy przechodzi w wygodn drog jezdn. Drog t dalej wzdu potoku. Po wyjciu z lasu po lewej stronie ruiny zabudowa dawnej stanicy harcerskiej powstaej w wietlanych latach operacji "Bieszczady 40". Wzdu drogi zaronite lady po fundamentach oraz zdziczae sady - to pozostaoci po wysiedlonej w 1947 r. wsi Koonice. Idc dalej w d docieramy wkrtce do zbiegu Czertey i Zenowatego. Tu skrcamy w prawo i przez mostek przekraczamy Czerte. Po ok. 15 min. marszu dochodzimy, mijajc leniczwk do asfaltowej szosy wielkiej ptli bieszczadzkiej. Na miejscu przystanek PKS - ubne. Skrcamy w prawo i po ok. 2 km. marszu wzdu szosy docieramy do Jabonek. Od pomnika idziemy szos w kierunku poudniowym, mijamy most na potoku Jabonka i po kilku minutach marszu spotykamy SZLAK ZIELONY zdajcy w lewo na pnocny-wschd. Przy zbiegu szlakw pole biwakowe z wiat. Szlakiem zielonym: Berdo 2h, szlakiem czarnym Przecz Jaworne 2,15 h, opiennik 2h. Po dalszych 10 min. marszu dochodzimy do przystanku PKS i tu skrcamy w lewo na wschd w drog biegnc dolin potoku ukra. Na zakrcie murowana kapliczka z figurk Chrystusa. Niebawem mijamy zabudowania PGR i dochodzimy do placu skadowego drewna. Tu deszczochron i miejsce na ognisko. W kierunku poudniwowschodnim widok na charakterystyczny stokowaty szczyt opieninki (978 m). Przekraczamy potok skrcajc ostro w prawo i w kierunku poudniowym wspinamy si doc szerok, nieco zniszczon przez zwzk drewna drog. Wkrtce osigamy kulmonacj Kiczery (727 m). Miejscami, z zarastajcych polanek, widoki na zachd na pasmo Wysokiego Dziau. Podchodzc dalej wychodzimy na polank na poudniowo-zachodnim stoku opieninki (978 m) nieco pod jej szczytem. Std ograniczone widoki w kierunku poudniowo-zachodnim na grup Jasa. Po obejciu opieninki stromo przez las, pod gr i osigamy szczyt opiennika (1069 m). Schodzimy ze szczytu w d przez las bukowy, mijamy kilka polan i po ok. 20 min. marszu trawersujemy od wschodu wzniesienie 873 m. Na zachodnim stoku wzniesienia znajdowao si niegdy schronisko studenckie zaadaptowane w budynku po posterunku wojskowym. Schronisko byo bliniaczo podobne do obiektu na Pooninie Wetliskiej. Niestety spono w 1977 r. Od ruin schroniska moliwo zejcia nieznakowan ciek do Doycy. My podamy dalej czarnym szlakiem. Mijamy kilka rozwidle drg lenych (uwaga na znaki!) i zrazu grzbietem a pniej stokiem przez mieszany las bukowo-wierkowy schodzimy do Doycy (czar przejcia za szczytu opiennika ok. 20 min). Przy dojciu cieki do szosy obwodnicy bieszczadzkiej drewniany krzy. Drogowskaz szlaku czarnego na supie: Falowa (965 m) - 1,15 h, Jaworzec 3 h, opiennik 1 h.

Doyca - Falowa (965 m) - Kiczera (930 m) - Jaworzec

Od przystanku PKS - Doyca skrzyowanie idziemy ok 200 m szos w kierunku Wetliny, po czym skrcamy w lewo w asfaltow drog biegnc do Bukowca. Przechodzimy most na Doyckim Potoku i idziemy wzdu Solinki; przed nami zalesiony masyw Falowej - najbliszy cel naszej wdrwki. Po lewej mijamy may mostek prowadzcy do samotnego gospodarstwa po drugiej stronie rzeki i zaraz za nim w miejscu gdzie linia elektryczna przecina drog skrcamy w prawo pod gr. Wspinamy si przez las stromo w gr i po ok. 1,20 h osigamy
25

zalesiony szczyt Falowej (965 m). Wsplnie z nieco wysz Czerenin (971 m) oraz Krzemienn (933 m) i Kiczer (927 m) tworz one centralnie pooon, doc wyizolowane gniazdo grskie Bieszczadw, czce si jedynie z grzbietem Jasa (1158 m) przez nisk Przecz nad Przysupem (681 m). Otaczaj j doliny Solinki i Wetliny z dopywami. Cay masyw jest doc gsto poronity, w szczytowych partiach buczyn, za poniej lasami wierkowo-jodowymi. Idziemy ok. 500 m. prawie poog grani, mijajc w najwyszym, punkcie supek geodezyjny. Tu za nim niewielkie obnienie, a pniej grzbietem doc agodnie w d na wschd. Najleprzy Skrt Falowa-opienka z pasma Falowej star drog Jaworzec-Buk, na polan nad Bukiem. Mijajc stary cmentarz (z lewej)dochodzimy do drogi do Terki, skrcamymy w prawo. Mijamy z lewej pole namiotowe Krawca, przy skadowisku drewna w lewo star drog przez las (jest may drogowskaz - by w 2000 r.), po 50 minutach dochodzimy do polanek zarastajcych ju, w dole przed nami cerkiewka. Miejscami cieka zawalona jest citymi wierkami (uwaga na znaki !). Po ponad 30 min. marszy przez lene ostpy dochodzimy do lenej drogi, ktr ostro w d. Za chwil schodzimy z niej w lewo na siodo z adn polank - sympatyczne miejsce na odpoczynek. Lekko trawersem - zostawiamy po prawej stronie szczyt Czereniny (971 m) i stromo w d osigamy obnienie pod Kiczer (927 m). Std pozostawiajc po lewej zalesion kulminacj Kiczery schodzimy w d do doliny Wetliny. Miejscami ograniczone widoki na wschd - Bukowina (922 m), Siwarna (944 m), Krysowa (840 m). Po chwili wychodzimy na doc malownicze ki i idziemy przez tereny zajmowane niegdy przez bojkowsk wie Jaworzec. Z k skrcamy w prawo na bit drog nad rzek. Po kilkuset metrach na zakrcie drogi skrt w lewo nad Wetlin. Uwaga! Szlak forsuje Wetlin w brd, ok. 1 km na poudnie moliwoc przejcia rzeki po mocie. Moliwoc wycieczki w kierunku pnocnym. Wzdu doliny do przeomu rzeki pod Zawojem. Malownicze progi skalne, oraz zanikajce ju Jez. Szmaragdowe bdce wynikiem wielkiego oswiska, ktre w 1980 r. przegrodzio dolin rzeki. Po sforsowaniu Wetliny, na drugim brzegu wrd drzew stary krzy bojkowski. Skrcamy w prawo i pod gr po ok. 5 min. marszu docieramy do Bacwki PTTK - Jaworzec (605 m). Oddano j do uytku w 1976 r. Dysponuje 26 miejscami noclegowymi w pokojach 2, 4 i 7-osobowych. W lesie ponadto pole biwakowe. Schronisko jest skanalizowane, prowadzi bufet turystyczny i jest przeznaczone przede wszystkim dla turystw indywidualnych. Czynne przez cay rok. Na miejscu stacja GOPR. W pobliu atrakcyjny widokowo wodospad na Kobylskim Potoku (ok. 2 m. wys.). Krysowa (840 m) - Wysokie Berdo (968 m) - Przecz M. Orowicza (1075 m).

Od schroniska na gr w kierunku wschodnim najpierw drog przez k, a nastpnie (powyej ujcie wody) ciek przez zarola zdziczaych sadw i polanki zarastajce jaowcem do krawdzi lasu. Wdrujemy adnym podejciem widzc czasami grujcy na poudniowym-wschodzie masyw Smereka oraz w bliszym planie Wysokie Berdo (940 m). Po
26

ok. 1 h marszu docieramy na szczyt Krysowej. Dotarlimy do grzbietu bdcego dziaem wodnym pomidzy dolinami Solinki i Sanu. Grzbiet ten, dugoci ok 30 km, jest odgazieniem pasma Poonin i cignie si od Smereka (1222 m) poprzed Wysokie Berdo (940 m), Krysow (840 m), oobin (780 m), Przecz Szczycisko (629 m), Poom (776 m), Tost (749 m), May Horb (593 m), Wysoki Horb (604 m) a po Kiczer (505 m) nad Jez. Soliskim. Na

odcinku Krysowa - Pooma grzbietem biegnie . Po chwili dochodzimy do polanki na stoku Krysowej, a nastpnie zejcie na siodo z rozleg polan. Std adny widok na Falow (965 m) i Cerenin (971 m) oraz Kiczer (927 m). Za Krysow szlak skrca na poudnie i idziemy prawie poogo przez bukowy las. Pomidzy drzewami odsana si czasem rozlegy masyw Stow (967 m) na pnocny-wschd. Na poudniu widoczne pobliskie Wysokie Berdo (940 m). Lekko podchodzimy i wkrtce trawersujemy to wzniesienie pozostawiaj gwny wierzchoek po prawej stronie (ok. 30 min. od Krysowej). W prawo odchodzi lena droga, prowadzca na szczyt Wysokiego Berda a nastpnie schodzca grzbietem w rejon Kobylskiego. My wspinamy si dosc ostro przez las i wkrtce wydostajemy si na podszczytow poonin Smereka (1222 m). Przed nami rozpociera si rozlegy widok na pnoc. Od lewej wida zalesione szczyty: Stoy (967 m), Magurka (910 m), Magurzec (850 m), Jaworniki (887 m), Magura (805 m), Dwernik-Kamie (1004 m), Jawornik (1042 m). W oddali masyw Magury Stuposiaskiej (1016 m). Za nimi zalesiony wa Otrytu a daleko na horyzoncie na pnocny-wschd Gry Sanocko-Turczaskie z kulminacj Magury omiaskiej (1024 m). Trawersujemy zbocze Smereka, mijamy odchodzc w gr ciek na

szczyt. Po 10 min. marszu od dou dochodzi cieka ze . To nowy odcinek szlaku tego biegncy z Zatwarnicy do Przeczy Orowicza (1075 m). Prze. Orowicz - Suche Rzeki 2 h, z powrotem - 1,30 h. Dalej szlaki biegn wsplnie a do

przeczy. Tu spotykamy gwnego szlaku bieszczadzkiego. Na Przeczy Orowicza czarny szlak koczy swj bieg.

27

Bieszczady - opis szlaku zielonego Szlak wyznakowany zosta w latach 1988-89 i umozliwia dojcie z Leska w rejon pasma poonin. Jego dugo wynosi ok. 41 km, a czas przejcia 13-14 godzin. Rozpoczyna si przy leskiej synagodze i dociera na Krysowa (840 m), gdzie czy si ze szlakiem czarnym. Lesko - Leski Kamie - Berenica Nina - Myczkw

Pocztek szlaku przy synagodze w Lesku (mieszcz si w niej biura miejscowego oddziau PTTK oraz galeria sztuki). Std w d ul. Moniuszki a nastpnie w prawo ul. Sowackiego. Po prawej stronie mijamy wzgrze z zabytkowym cmentarzem ydowskim. Wchodzimy w ul. rdlan na kocu ktrej znajduje si szec studni z ujciami wd mineralnych. Od rde lekko w gr dochodzimy do rozstaju drg przy krzyu, gdzie w prawo na wierzchowin pl. Z lewej strony adne widoki na Czarny Dzia i Gry Sonne. Po chwili rozwidlenie drg polnych, my w prawo w kierunku wzniesienia na ktrym sup linii elektrycznej (na nim najbliszy znak). Z wzniesienia widok na miasto i otaczajce je od zachodu gry. Po 5 min. dochodzimy do szosy Lesko - Ustrzyki Dolne, przekraczamy j i wchodzimy na poln drk wspinajc si na pobliskie wzgrze rwnolegle do szosy. Dochodzimy do lasu a nastpnie ciek przez las do rezerwatu przyrody Leski Kamie. Szlak wiedzie u podna skay po czym zawraca w stron szosy by tu przed ni skrcic w prawo wzdu ogrodzenia dziaki letniskowej. Dalej drog len rwnolegle do szosy a do polanki z samotnym drzewem tu przy szosie we wsi Glinne. Tutaj skrcamy w prawo, zaraz za polank rozwidlenie drg lenych, my w lewo, po 5 min. wychodzimy na asfaltow drog w kierunku Czulni, ktr w prawo. Mijamy budynek gospodarstwa szkkarskiego Kostyn i po przejciu 300 m wychodzimy na skraj lasu. Przed nami widok na okolic, w dali pasmo ukw. Po kilku minutach marszu zostawiamy drog, ktra odchodzi w lewo a my prosto cay czas lasem, agodnie pod gr osigamy zalesiony szczyt Czulni (576 m). Na szczycie resztki zawalonej, drewnianej wiey obserwacyjnej. Dotd z Leska 1,30 h. Schodzimy z Czulni lenymi ciekami, przed wsi Zwierzy docieramy do wysokiej stromej skarpy Sanu. Idziemy wzdu niej, poprzez drzewa przewity na dolin rzeki. Ostre zejcie w d do wsi. Przechodzimy most na Sanie, przy kociele chaupa podcieniowa - zabytek budownictwa ludowego. Idziemy przez wie, na kocu zabudowa skrt w lewo poln drog, dolin Sanu. Po prawej stronie za rzek zalesione wzgrze Trzy Kopce (451 m), w dali u stp gry Grodzisko (560 m) wida elektrowni zapory w Myczkowicach. Wody poruszajce jej turbiny doprowadzane s z poonego za gr jeziora Myczkowskiego specjalnie wydron sztolni. Wchodzimy na wierzchowin pl i podamy na poudniowy - wschd w kierunku widocznego wzgrza Grodzisko. Uwaga! Na tym odcinku a do lasu na wschodnim stoku Grodziska brak znakw. Omijamy Grodzisko z lewej strony i idziemy drog biegnc stromym zboczem jeziora Myczkowskiego, tu ponownie pojawiaj si znaki. Mijamy pooony nad brzegiem orodek wypoczynkowy i wychodzimy na polank w dolinie, w ktrej pynie potok Berenica. Posuwamy si w gr potoku, po 10 min. przekraczamy dopyw Berenicy,
28

ktry opodal do niej uchodzi. Idziemy dalej w gr rzeki adn dolin o zalesionych zboczach, w jej wyej pooonych miejscach trawiaste aczki - dobre miejsce na biwak. Kiedy istniaa tu wie Berenica Nina. Przekraczamy rzek w miejscu, gdzie uchodzi do niej potok wzdu, ktrego pod gr po prawej rce majc stok doliny Berenicy. Idziemy pocztkowo przez las pniej polankami i polami na grzbiet wzniesienia, z ktrego widok na pooon w dole wie Rapiska, Gr Jawor (741 m) a w tle masyw ukw. Wchodzimy na zalesiony szczyt grzbietu skd zejcie drog przez las a nastpnie wrd pl do szosy w Myczkowie. Dotd z Leska 4,45 h. Przy szosie szkoa (sezonowe schronisko modzieowe). Skrcamy w lewo i idziemy prosto do przystanku PKS, tutaj szlak skrca w prawo i prowadzi w gr przez wie.

Szlak ten wykorzystuje krtki odcinek wyznakowanego w roku 1980 szlaku cznikowego z Maej Rawki na przecz Wyniask. W 1984 przeduony do Magry Stuposiaskiej, obecnie, po zmianie szlaku niebieskiego wyznakowany od Jawornika. Poleci go mona jako skrt szlaku niebieskiego, poniewa zarwno na pocztku (przez szlak ty) jak i na kocu trasy znaki zielone cz si z niebieskimi. Szlak udostpnia atrakcyjne widokowo zbocza Pooniny Caryskiej. Na odcinku Jawornik - prze. Przysup biegnie on przez tereny nalece do BdPN. Jawornik (1021 m) - Wetlina - Dzia - Maa Rawka (1267 m)

Pocztek szlaku na Jaworniku (1021 m). Szlak odchodzi od i zbiega do Wetliny. W Wetlinie koo przystanku drogowskaz szlakw: szlak zielony Hotel Grski PTTK - 15 min, Maa Rawka (przez Dzia) - 3.5 h, Jawornik (do szlaku tego) - 1.15 h. Idziemy szos w kierunku Ustrzyk Grnych, po ok. 100 m po lewej stronie pomnik upamitniajcy 25 rocznic powstania WOP. Idc dalej dochodzimy do mostu na Wetlinie, przechodzimy go i po lewej stronie widzimu Hotel Grski. Po ok. 15 min od wyjcia z Wetliny dochodzimy do przystanku PKS Rawka, tu szlak odbija od szosy i skrca w prawo. Znajduje sie tu punkt kasowy BdPN i drogowskaz szlaku: Maa Rawka przez Dzia - 3,25 h, Wetlina PKS - 15 min., Jawornik (1022) - 1.5 h. Rozpoczynamy dosy mozoln wspinaczk len ciek. Idziemy lasem i po ok 30 min mijamy strumie. Jeszcze 20 min ostrego podejcia i dochodzimy do pierwszego szczytu Dziau, szlak (dobrze oznakowany) skrca w lewo. Dalej cieka wychodzi z lasu i wrd krzakw jeyn i jagd agodnie si wznoszc wiedzie nas grzbietem Dziau. Z kolejnych polanek wspaniae widoki na pnoc, na Poonin Wetlisk i na poudnie na pasmo graniczne. Wreszcie wychodzimy na poonin i przed nami wyrasta wierzchoek Maej Rawki. Ostatnie podejcie i dochodzimy na szczyt Maej Rawki (1267 m), gdzie poczenie z krtkim szlakiem cznikowym idcym przez Przecz 1254 na szczyt
29

Wielkiej Rawki do i drogowskaz szlakw: szlak zielony Bacwka PTTK pod M. Rawk - 0.5 h, Poonina Caryska - 1.45 h, Wetlina PKS 2 h, szlak ty Wielka Rawka 20 min. Zejcie ze szczytu pocztkowo poonin, pniej lasem do bacwki usytuowanej na polanie u podna gry. Schronisko to, zaprojektowane jako jedno z serii bacwek przeznaczonych dla turystw indywidualnych, zostao otwarte w 1980 r. Na miejscu noclegi, bufet turystyczny (pyszne naleniki), dyurka GOPR. Szlak ten zosta wyznakowany w 1967 r. w zwizku z obchodami 20 rocznicy smierci gen. Karola wierczewskiego w zasadzce pod Jabonkami. Trasa prowadzi od pomnika K. wierczewskiego w Jabonkach poprzez szczyt Walter (828 m, do 1967 r. Woronikwka) do gwnego grzbietu pasma opiennik-Durna w rejonie szczytu Berdo (890 m). Jabonki - Walter (828 m) - Berdo (890 m).

Pocztek wdrwki w Jabonkach. Rozpoczynajc wdrwk od pomnika K. wierczewskiego

- tutaj rwnie musimy skierowa si wzdu szosy w kierunku poudniowym. Po ok. 200 m. przekraczamy most na rzece Jabonce i tu spotykamy odchodzce w lewo, na pnocny-wschd, zielone znaki. Skrcamy, mijamy pooona po prawej stronie pole biwakowe. Z polany widok na stokowaty szczyt Waltera (828 m). Rozpoczynamy wspinaczk stromym, gsto zalesionym zboczem. Naley uwanie pilnowa cieki, ktra czsto znika. Niezwykle ostre zbocza Waltera przekraczaj miejscami nachylenie 30 stopni. Przez bukowy las docieramy wkrtce do wypaszczenia podszczytowego i za chwil na szczyt. Na szczycie supki po umieszczonej tu w 1968 r. tablicy ku czci generaa. Std kierujemy si za znakami zielonymi na pnocny wschd, na odsonite obnienie, skd widok na Waltera. Nieco powyej osigamy zaronit drog len, ktra wiedzie nas na zachodni stok Berda (890 m). Mijamy kolejn polan, w pnocno-wschodnim naroniku wchodzimy na drog, ktra trawersem doprowadza nas do gwnego grzbietu pasma opiennik-Durna. Jestemy nieco na poudnie od szczytu Berdo (890 m). Napotykamy

ktrym moemy zejc na lewo do Baligrodu, lub w prawo, kontynuowac wdrwk w stron opiennika (1069 m). Drogowskaz szlakw - szlak zielony: Walter-1 h, Jabonki-2 h, Baligrd-2,45 h, opiennik-3 h.

30

Wierchy (635 m) - Polaczyk - Wokowyja - Bukowiec - Terka

Za ostatnimi budynkami wsi kierujemy si w prawo, lekko w g, zboczem piknej dolinki potoku. Dochodzimy do lasu, przez pewien czas idziemy lasem, by wyjc na polan przed kulminacj Wierchw, tu w prawo (uwaga na znaki), skrajem lasu agodnie pod gr na kopulasty, bezleny Wierchw (653m) rozstacza sie std rozlegy widok na pasma Bieszczadw, z lewej widac Tost (749 m) i pasmo Otrytu, w dali Smerek (1222 m), Poonina Wetliska (1253 m), na ostatnim planie Poonina Caryska (1297 m), z prawej masyw Korbani (905 m) a za nim opiennika (1069 m), w kierunku pnocnym widac pobliskie wzniesienie Szczub (606 m) w dali wzgrza Pogrza Leskiego i masyw ukw (768 m). Schodzimy ze szczytu wyduonym grzbietem wrd pl, zbliamy si do szosy Polaczyk Czarna omijajc z prawej strony kulminacj Plisz (583 m). Warto jednak wspic si na ni aby zobaczyc rozleg panoram Zalewu Soliskiego otoczonego wzgrzami. Na brzegu widac sanatoria Polaczyka w dali tam, na poudnie widok na najwysze partie Bieszczadw, w dole dolina Wokowyi otoczona wzniesieniem Czakw (588 m), Kiczory (613 m) i masywem Korbani (905 m). Ze szczytu mona zejc do pobliskiej szosy i wrcic do Polaczyka. Szlak schodzi poln drog w d do Wokowyi. Dotd z Leska 6,30 h. Asfaltow drog idziemy przez wie w kierunku Grzanki. Po 10 min. na skraju wsi skrt w lewo pod gr poln drog, za zagajnikiem schodzimy z drogi na cierzk przez k (uwaga na znaki) i idziemy u podna wzniesienia, na ktrym biegnie linia wysokiego napicia. Dochodzimy do polnej drogi wiodcej pod gr i podamy ni na szczyt grzbietu do skraju lasu. Za nami adne widoki na dolin Grzanki. Na skraju lasu w prawo trzymajc si cay czas krawdzi lasu. Nastpnie schodzimy ciekami do zakola szerokiej drogi lenej, ktr skrcamy w lewo i zaraz potem w odchodzc od niej sabo widoczn ciek w prawo (uwaga na znaki). cieka prowadzi w d do strumienia, przekraczamy go i wkrtce rozstaj drg lenych, tutaj w prawo stromo pod gr. Po chwili wychodzimy z lasu i poprzez ki osigamy widokowy szczyt Kamienia (618 m). Std adna panorama - Kiczora (613 m), Tosta (749 m), masyw Korbani, w dole z lewej strony wida zatok jeziora Soliskiego, przed nami dolina wsi Bukowiec. Za szcytem szlak skrca w prawo i schodzi do szosy w Bukowcu przy kocowych zabudowaniach wsi. Szos kilkadziesit metrw w prawo, po czym skrcamy w lewo w poln drog wiodc pod gr na kulminacj grzbietu. Tu w prawo do lasu. Uwaga ! Na tym odcinku brak szlakw. Wkrtce rozwidlenie drg, my w lewo, w d, przechodzimy may strumie i agodnie pod gr wychodzimy na skraj lasu. Tutaj szlak odchodzi prostopadle od linii lasu grzbietem bezlenego wzgrza Monaster (565 m). Na wzgrzu ponad Solink istnia ju w 1489 r. klasztor prawosawny. Przetrwa prawdopodobnie do XVII w. Pniej poln drog schodzi do wsi Terka. Przechodzimy most na Solince i drog w gr wsi. Przy ostatnim gospodarstwie w prawo skalist drog pod zalesione zbocze.

31

Zoobina (780 m) - Bukowina (922 m) - Krysowa (840 m).

Za zboczem widok na dolin Solinki otoczon Kiczor, Tost i Korbani. Dalej idziemy skrajem lesistego zbocza a nastpnie przez ki zostawiajc z lewej strony trawiast kopu szczytu Berduci (632 m). Uwaga ! Na caym tym odcinku brak znakw. Pojawiaj si na maej przeczce midzy berdyci a zalesion odnog masywu Poomy (776 m). Od tego miejsca a do przeczy Szczycisko (629 m) znaki zamazane brzow farb, naley uwaac gdy s bardzo sabo czytelne. Dalej lasem, uwaga na rozwidlenia drg naley kierowac si zawsze w prawo. Po pewnym czasie pojawia si kilka czytelnych nie zamazanych znakw po czym znikaj na duszym odcinku. Naley ic ciek przez zarola do drogi lenej na ktrej po okoo 10 min. pojawiaj si zamazane znaki. Po 1 godzinie marszu osigamy przecz Szczycisko (629 m), przez ktr przechodzi droga lena. Uwaga ! Ze wzgldu na wyrb znaki szlaku ulegy tutaj likwidacji. Najlepiej ic drog wyjedon przez cigniki w gr na zalesione rami grzbietu oobiny (780 m), tu przed nim pojawiaj si czytelne zielone znaki. Idziemy za nimi grzbietem, krtko podchodzimy na szczyt oobiny. Po ok. 1 godzinie marszu od przeczy zaczynamy mozoln wspinaczk na Bukowin (922 m), ktr osigamy po 30 minutach. Ze szczytu widoki na Smerek (1222 m) i Poonin Wetlisk (1253 m), w kierunku zachodnim zalesione masywy Kiczery (927 m) i Czerniny (971 m). Jedna z najwspanialszych w Bieszczadach polan jagodowych. Odtd do koca trasy idziemy wzdu granicy Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Do 1991 r. w dolinie potoku Tworylczyk pomidzy Bukowin a Stoami (967 m) istnia rezerwat "Puszcza Bieszczadzka nad Sanem" (zaoony w 1980 r. o powierzchni 498,78 ha) chronicy starodrzew reglowy oraz ostoje bieszczadzkiej fauny. Obecnie rezerwat wczony jest w struktur BdPN. Z Bukowiny ostre zejcie w d na siodo skd podejcie na zalesion Siwarn (944 m). Schodzimy w d i przez zarastajce polanki wchodzimy na Krysow (840 m). Na grani w lewo, tu znaki ponownie s zamazane,

prowadz ciek w d i po chwili dochodz do Dotd z Leska 13,5 h., z Terki - 4 h., z przeczy Szczycisko - 2,5 h., z Bukowiny - 1 h. Szlakiem czarnym mona std dosta si w cigu 30 min. do bacwki PTTK Jaworzec.

32