W serii:

Kontrola

Wyb r

Ostatni milion rtulil(zYu

rilDnzEl iltErroustt I ptoTn [ttBEnszrtr
Żołnierze wotności

' Akwarium

Lodołamacz

Dzie <M>

Oczyszczenie

Specnaz

GRU
Radziecki vuywiad wojskowy utDtuttrru0 NDAilITI rttEltf tt!
wAnsz AWA I 9.9 9
 Tytuł oryglnału
JIeAonoa

Copyrtght @ by Wiktor Suworow

KonsultacJa
' Leszek Ereryfelcłtt
' Redakcja
JąnKowąIskl
Wyb r tlustracJl I opracowanle mapek
Leszek EretTfetcht
Źr dła llustracji
Archlusum Autorą
Archtr,pum Dokumentacjt Mecltantcznej
Wgdanłnlctlllo Espadon

Skład l łamanie
Eua Brudzgriska
Komputerowe' Ópracowanle zdjęć
t wykreślente mapek
Andrzcj fotka

For the Pollsh translatlon

CopyrĘlt @ 1997 by
AndrzeJ Mietkowskl & Piotr Halbersztat
For the Pollsh edttlon
Copyrlght @ 1997 by
Wydawntctwo Adamski t Blellrlski

'ltrydanle drugtc

ISBN 83-85593-69-1 Moj emu |Br atu

P
o śurięcaftt

Wydawntctwo Adamskl t Blell skl

Warszawa 1999
e -mąll a{bpuba@ft . com.pt
ark. wyd. 22, ark. drrk. 24
Druk t oprawa
Dmkarnla Wydawnlcza im. W. L. Anczyca SA
w Krakowte, ul. Wadowlcka I
zam. 184/99
.."n cI zJqo'tttverullstyęlvłtll
uaazetumt' ptzekszfułcił sĘ
ul c{/nrfu dmlwĘ t nteunbdctu:a-
?afunre plegątu Ęttt" bbg zbulqć,
to ogtrLsko kt rado#. t tTyuu4fowt
ntns pi,racl!ątgch tlsszgstldch kr$ us.

J. StalIn 1918
 Spis treści
Do czytclnlk w w Polsce 11

Rozdzlał 1 Droga ku szczęśctu r5

Rozdzlał 2 Gł r:uny wr g 23
Rozdzlal 3 Po co komunistom potrzebna jest
brorl? 30
Rozdzlał 4 Rozbi r Polskl 40
l
Rozdzlał 5 Pakt ljego konsekwencJe 46
Rozdzlal 6 Kiedy Zwtązek Radzieckl prrysĘlił
do II woJny światowej? 52
Rozdzlał 7 Rozszerzanilebazy wojny 63
Rozdzlał E Czy czektścl potrzebują
haubic? 74
Rozdzlal 9 Dlaczegowprzededniu
wojny zllkuridowano strefę
bezpleczeftstwa? 83
Rozdzlał lo Dlaczego stalin niszczyłllnfuę
Staltna? 98
Rozdzlal lt Co to jest armia osłonowa? 115
Rozdzlal 12 ParĘz'anct czy dywersarrci? r3l
9
WIKTOR STIWOROW

Rozdzlał 13 Milton spadochroniarzy . L37

Rozdział 14 Latający czoŁg . L44

Rozdzlał 15 Do samego Berlina 150

Rozdział 16 Czemu miał sfużyć pierwszy rzut

strategicznlr? t62
Rozdzlal L7 Stalin w maju 176
Rozdzlał 18 I{młIoŻer czy pacyfiści L97

Rozdzlał 19 Komunikat agencii TASS 204

Rozdz7ał 20 o porzuconych okręgach
wojskowych . 235
Rozdzilał 2L Czarne dywtzje
RozćIzilał 22 Dow dcy brygad i dYwizji
Rozdzilał 23 Po co utworzono drugi rzut
strategiczny? .
RozĆlz7ał 24 Nie wypowiedzlanta wojna
Rozdzilał 2 Po co Stalin utworzył fronty?
Rozdzilał 26 Statin nie wierzył Churchillowi
Rozćlzilał 27 Stalin nie wlerzył Richardowi
Sorge
Rozdzlał 28 Jak Hitler pokrzyŻował Stalinowi
szykl?
Rozdz7ał 29 Czy Stalin miał plan kampanii?
Rozdzlał 3o Wojna, kt reJ rrie było
Bibllografia
24r
249 Do czytelnik wwPolsce
. 256 "Lodołamacz" Jest
czytany w wielu krajach, ale kstąlka
ta została napisana dla Rosjan, Nlemc w i Polak w.
. 273 opowiada o Ęrm, jak doszło do II wojny światoweJ, kt -
. 283 rej pierwszą oflarą padła właśniePolska. Choć minęło
już ponad p ł wieku' skutkl tego kataklizmu odczuwa-
306 my do dziś.
Kto rozpoczął II wojnę światową?Radzieckie kierow-
3r7 nictwo wielokrotnie zmlenialo stanowlsko w tej sprawie.
18 wrześrria 1939 roku Kreml uznał w oficjalnej no-
c7e, Że winę za wszczęcIe wojny ponosi Polska.
33r 30 listopada 1939 roku na łamach dziennika -Prawda"
. 342 stalln vrskazał dalszych wirrowajc w: ''Anglia i F}ancja
napadĘ na Niemcy' i tym sźrmym w^ęŁy na siebie odpo-
352 wtedzialnoś ć za tę wojnę".
5 maja 1941 roku, przemawiając na zamkniętym
. .362 spotkaniu do absolwent w akademii wojskowych, Sta-
lirr wskazal kolejnego sprawcę: Niemcy.
Po zakoriczeriu wojny krąg wteowajc w rozszerzył
się. Moskwa oznajmiła, że II wojnę światowąrozpętały
wszystkie paristwa kapitaltstyczne. I tak julż zostało.
Jeszcze niedawno' za czas w Gorbaczowa gł wny hi-
storyk armii radzieckiej, $enerał porucznik P. ŻylLnpo-
1t
WIETOR STIWOROW
twierdził:,,Wnowajcami wojny byli nie tylko imperialtścl
niemieccy, lecz imperialiścicałego świata''.
Radzieccy komuniściobarczają imperialist w całego
świataodpowiedzialnościąza rozpętanie wojny, ale
przemllczają niechlubną rolę, jaką w tym największ5rm
kataklizmie XX wieku sami odegrali.
Po I wojnie śwlatowej na mocy traktatu wersalskiego
Niemcy utraciły prawo do posiadania silnej armli
i ofensywnego uzbrojenia: czołg w, lotnictwa bojowego'
ciężkiej artylerii i okręt w podwodnych. Niemieccy do-
w dcy, pozbawieni możliwościprowadzenla ćuitczeit
ofensywnych na terytorium Republiki Weimarskiej'
mogli je kontynuować, dzięki traktatowi z Rapallo
(1922 r.), na poligonach w... Ztmapku Radzieckim. Sta-
lin udostępnił im sale wykładowe, poligony, strzelnice.
Nie zabrakło objętego embargiem sprzętu: czołg w, sa-
molot w i artylerii. Na rozkaz Stalina wyŻsza kadra ofi-
cerska Reichswehry uzyskała dostęp do radzieckich fa-
bryk zbroJeniowych, w szczeg lnościzakład w pro-
dukujących czołgi. Stalin nie szczędził środkw na
odbudowę niemieckiej potęgi militarnej' bo wierzył,
Że przyszĘ konflikt obejmie Europę, a nIe ptzyjazny
Niemcom Zwiryek Radziecki.
Jak Stalin pomagał Hiflerowi objąć władzę i umocnić
swe panowanie - to temat osobnej ksiallrl, nad kt rą
wlaśnie pracuję. T}mczasem przypomnę tylko' Że
zvł7eilczenhem tejpolityki stał się pakt Ribbentrop:Mo-
łotow, zawarĘ w sierpniu 1939 roku. Gwarantował on
Hitlerowi całkowitą swobodę działania w Europie' co
był'o r wnoznaczne z zaproszeniem do agresji.
Jeszcze nim Hitler został kanclerzem Rzeszy, radzilec-
cy przyw dcy nadali mu tajny tytuł - Lodołamacz Re-
wolucji. ,,Lodołamacz Rewolucji" miał bezwiednie oczy-
ścićdrogę dla światowegokomunizmu; rozbljając
zachodnie demokracje mIaL przy okazji osłabić i roz-
ptoszyć własne siły. Diagnoza była trafna. Popeł-
niając straszliwe zbrodnie przeciw ludzkościHitler
pozwolił Stalinowi w odpowiedniej chwili ogłosi się
Wyzwolicielem Europy - t zastąrić brunatne obozy
czerwon5rmi.
T2
L{,.Doł.AJ',Acz
W odr żnieniu od Hitlera Stalin rozumiał, że szansę
na wygrante wojny ma ten, kto przystąli do niej ostatni.
CzekaŁ na moment' ''kiedy kapitaliści pokł cą się mię-
dzy sobą".
Radzieckie archiwa już dawno zostały gruntownie wy-
cąrszczo.rre. To co zostało, jest praktycznie nledostępne
dla historyk w. Przypadek sprawil, że miałem szczęście
przez kr tki czas pracować w archiwach Ministerstwa
obrony ZSRR. Ale w tej ksiąlce śwladomie postanowi-
łem korzystać z Ęch dokument w w stopniu batdzn
ograniczonym' oficjalne publikacje zawierają wystar-
czająco dużo materiał w obcialających, by posadzić ra-
dzleckich pr4rw dc w komunisĘcznych na ławie
oskaźonych u boku nązist w.
Mol$ł vnei świadkowie, to Marks, Engels, Lenin, Tro-
cki' Stalin, wszyscy radzieccy marszałkowie czasu woj-
ny i wielu pierwszoplanowych generał, w. W tej ksiąpce
komunistyczni przyw dcy opowiadają o Ęm, jak przy-
czynlll się do rozpętania wojny, jak szykowali się do
uderzenia na Rzeszę, jak planowali zawładnąć wyrrisz-
czonąprzez Hit|era Europą. Wyjątkowość moich Źr deł
polega na tym, Że zbrodniarze sami m wią o swoich
zbrodniach.
Hitler dokonał w Polsce straszliwych zbrodni, kt re
nigdy nie zostaną zapornnlane. Jednak Stalin, Armia
Czerwona i NKWD ponoszą winę nie mniejszą, niż Hit-
ler, Wehrmacht i Gestap9. o tym właśnietraktuje
ksiąŻka' kt rą oddaję wam do ra}<. Szczerze m wiąc,
czynię to z ogromną tremą: polski czytelnik jest moim
najvłyŻsrym sędzlą. Tak się stało, że właśniew Polsce
moje książki uzyskują największe nakłady, to w Polsce
powstaje film na podstawie
'Akwarium"', polscy dzien-
nikarze jako pierwsi odszukali mnie przed laty w Lon-
dynie' przeprowadzil1pierwsze wywiady i nakręcili re-
portaŻ.
Polska wersja "Lodołamacz.a", to pierwsze wydanie tej
ksiąlki w krajach dawnego bloku komunistycznego. Nie
t Film
''Ąkwarium'' w reżyserii Antoniego Krauzego miał premlerę
13 grudnia1996 roku tprzyp. red.l.
13
wtKToR strwoRow
wydano jej r wnież po rosyjsku - ani w Rosji' ani na
emĘracji.2 Na Zachodzie najczęściej ukazywała się
w okrojonej postaci. Polski cą1telnik otrzytna pełnąwer-
sję, i sam oceni ile jest warta'
Pragnę podziękować wszystkim, kt rzy mi pomagali
w trudnych chwilach, kt rzy tfumaczyli, wydawali, kol-
portowali i cąttallmoje ksiąiki, rieraz naraŻając się na
szykany' Jestem waszym dozgonnym dłużnikiem. Mam
nadzieję, Że zechcecle uznać ,,Lodołamacz" za drobną
rekompensatę.

Rozdział 1
Droga ku szczęściu
manzec 7992 Jesteśmg partiąklasg, idącej ,- pdf.
#.

śwlatową i ału]
gotrwałe konflikty międzynarodowe, kt re ,,potrwają l5,
20, 50 lat''. Taka perspektywa bynajmniej nieprzerażała
autor w ,,Manifestu komunistyczrtego". Nie wzywali
proletariatu, by zapobiegał wojnom. Przeciwnie, uważa-
11, Że prąlszły konflikt globalny jest bardzo pożądany.
Wojna jest zarodkiem rewolucjl, wojna światowajest
zarodkiem rewolucji światowej. Engels tłumaczył,że Jej
bezpośrednim skutkiem będzie ,,powszechny gł d i po-
wstanie wanrnk w dla ostatecznego zw5rcięstwa klasy
robotniczej".
Marks i Engels nie doczekali wojny światowej, ale ich
pilny uczeri _ Lenln - kontynuował dzieło swych men-
tor w' od samego początku I wojny światowejpartla
Lenina pragnęła porażki rosyjskiego rządu. Niech wr g
2 Jodołamacz'' po faz pierwszy wydano w Rosjl t' 1993 roku, do
I M. Frunze, Sobranlje soczinienu, t. 2, s. 96.
chwili obecnej sprzedano ponad milion egzemplarzy [przyp. red'l'
15
wtKToR strwoRow
splądruje cały kraj' niech obalritząd', zbezcześci naro-
dowe świąt5mie_ wiadomo, Że proletariusze nie mają
ojczyzny. W zniszczonej i pokonanej Rosji łatwiej bę-
dzie ,,przekształcić wojnę imperialistycznąw wojnę do-
mową".
Lenin byl przekonany, Że r wrieŻ w innych krajach
znajdą się prawdziwi marksiści' gotowi wznieśćsię
ponad ,,wą9ko pojmowane narodowe interesy'' i wystą-
pić przeciw swoim rządom w imię przekształcenia kon-
fliktu w światowąwojnę domową. Ale Lenin zawi dł się
w swolch przewldywaniach. Od jesieni 1914 Lenin - nie
porzucając idei planetarnej rewolucji - przyjmuje pro-
gram minimum: jeŻell I wojna śwlatowa rrie wznieci
rewolucji na całym świecie,to może choć w jednym kra-
ju! W kt rymkolwiek. .Możliwe jest zwycięstwo socjali-
zmu [..'lw jednym, z osobna wziętym, kraju kapitalisty-
cznyrn. Zwycięski proletariat tego kraju [..'l przeciwsta-
wiłby się pozostałemu światu[...] w razie konieczności
nawet siłą zbroJną'.2
Głosząc sw j program minimum Lenin nie zapomina
o perspektywie długofalowej: o światowej rewolucji. Ę-
tanie brzmi: jakie czynniki mogą odegrać ro|ę zapal-
nika? W 1916 roku udziela jednoznaeznej odpowle-
dzi: nastąli ona w wyniku drugiej wojny imperialisty-
cznej.s
Być może jestem w błędzle, ale choć ptzeczytałern
wiele tekst w, kt re lvyszły spod pi ra Hitlera' nlgdzie
r;je zrtalazłem potwierdzerl7a, by przyszły Fiihrer juŻ
w 1916 roku śniło II wojnie światowej. Lenin - tak. Co
więcej, Lenin już wtedy teoretycznie uzasadniał konie-
cznośćtakiej wojny dla zbudowania socjalizmu na ca-
łym świecie.
Wypadld rozwijają się w błyskawicznym tempie. Rok
p źniej wybucha rewolucja w Rosji. Lenin powraca do
kraju' Na czele niewielkiej, |ecz Żorsanizowanej na woj-
skową modłę partii udaje mu się, korzystając z og llrego
2 W. Lenin:
"o haśle Stan w Zjednoczonych
Europy", [w:l ,,Dzieła'',
Warszawa f95O-f975, t. 21, s. 360-36f.
3 Lenin, ,,Program wojenny rewolucji proletariackiej", op. cit., t. 23.
16
LoDoŁAMAcz
zamieszaria, dokonać zamachu stanu iprzejąć władzę.
Jego pierwsze kroki są proste, a|e zręczne. W momencie
formowania komunistycznego ruądu Lenirr ogłasza,,De-
kret o pokoju", odnosząc znakomity skutek propagan-
dowy. Miliony dezerter w uciekają z frontu do swolch
chat, przekształcaJąc wojnę imperialistyczną w wojnę
domową. odegrali rolę ,,lodołamacza", kt ry roztrzaskał
Rosję' KraJ stopniowo pogrąŻał się w chaosie, a komu-
niścikonsolidowali władzę, krok po kroku rozszerzając
swoje wpłylvy na cały kraj.
R wnież wpolĘce zagraricznej Lenin wykazał się nie
mnĘszą zręcznościlą.W marcu 1918 roku zawarł
w BrześciuLitewskim traktat pokojowy z Nlemcami
i ich sojusznikami. Strategiczna sytuacja kajzerowsklch
Niemiec była w tym momencie beznadziejna. Waśnie
dlatego Lenin nalegał na zawarcie traktatu, kt ry po-
zulol.t mu sklerować wszystkie siły na utnpalanie komu-
nistyczneJ dyktatury w kraju. R wnocześnie Niemcy
mogły ze zdwojoną energią kont5rnuować wojnę na fron-
cie zachodnim, wojnę' kt ra wyniszczyła i osłablła
wszystkich uczestnik w konfliktu.
Zaułierając separatystyczny pok j z Niemcaml, Lenin
zdradził sojusznik w carsklej Rosji. ZdradzLł r wnież
samąRosję. Na początku 1918 roku zwycięstwo Francji'
. Wielklej Brytanii, RosJi, Stan w Zjednoczonych i ich
aliant w było tylko kwestią czasu. Rosja, kt ra poniosła
w tej wojnie milionowe ofiary, miała zapewnione miejsce
w obozie zvłycięzc w. Ale Lenin nie chciał takiego zwy-
cięstwa. Przyw dca bolszewik w salnprzyrzt|awał, że po-
k j brzeski był tytko krokiem ku śwlatowejrewolucji, że
władza radziecka .postawiła światową dyktaturę prole-
tariatu i światową rewolucję ponad wszelkie, choćby
najcięższe, ofiary narodowe''.n W ten spos b komuniści
oddali bez walki bliskim porażki Nlemcom milion kilo-
metr w kwadratowych najbardzieJ Żyznych teren w
i najbogatsze lprzetnysłowione regiony kraju, nie licząc
kontrybucjlw złocie. W jakim celu?
a Lenin, KC na YI|| zjeź:dzle RKP(b)"' op. clt., t. 29,
"Sprawozdanie
s. 135.
t7
WIKTOR STIWOROW
odpowiedź jest prosta: za'warĘ traktat faktycznie
zdemobiizował miliony Żołnierzy, i te masy ludzkie,
przez nikogo nie kierowane, ruszyły do swych dom w,
nLszcząc na swej drodze podstawy rosyjskiej pa stwo-
wości i młodej demokracji. Pok j brzeski dał początek
wojnie domowej zrtacznie bardziej okrutnej i krwawej,
nż I wojna światowa'
Pok j brzeski godził nie tylko w narodowe interesy
Rosji, godzLł r wnieŻ w Niemcy' W pewnym sensie był
pierwowzorem paktu Ribbentrop-Mołotow. Rachuby Le-
nina w l9l8 roku były identyczne jak te, kt rymi kiero-
wał się Stalin w roku 1939: pozwolić Niemcom na dal-
sze prowadzenie woJny na Zachodzie, doprowadzić do
wyniszczeria jej uczestnik w - a wtedy...
W chwili gdy w Brześciupodpisywany jest pok j
z Niemcami' w Piotrogrodzie trwają gorączkowe ptzygo-
towania do obalenia berlir1skiego rządu. W 5oo-tysięcz-
nym nakładzie drukuje się ,,Die Fackel'' - komunisĘlcz-
ną gazetę w języku niemieckim. Jeszcze przed pod-
pisaniem traktatu, w styczniu 1918 roku, r wnieŻ
w Piotrogrodzie powstaje niemiecka komunistyczna
grupa inicjatyvrna ,,Spartacus". Wreszcie z rozkazuLe-
nina właśniew komunistycznej Rosji, a nie w Niem-
czech, ukazują się pisma ,,Die Weltrewolution'' i ,,Die
Rote Fahne".
E) II
I\achuby Lenina okazaŁy się trafne: niemieckie impe-
rium nie wytrzymało długotrwałej wojny rLa Wczerpa-
nie, kt ra zakoitczyła się upadkiem Hohenzollern w
i rewolucją. Lenin niezlrłoczrie anuluje podpisany tra-
ktat. W w1miszczonej Europie, na ruinach cesarstw po-
wstają kolejne paristwa komunistyczne wzorowane na
bolszewickim reżimie.
Lenin ma powody do zadowolenia: ,,Jesteśmy w prze-
dedniu rewolucji światowej!''. W tym samym czasie od-
rzrrca sw j program minimum, nie m wl już o koriecz-
nościII wojny światowej.Wierzy, że pierwsza wystarczy'
Że przynilesie oczeklwaną rewolucję światową. Powohrje
18
LoDoł'AMAcz
Kominterns, kt ry określasię jako wszechświatowa par-
tia komunistyczna i stawia sobie za cel utworzenie Ra-,
dzieckiej Socj alisĘcznej Republiki Światowej.
Ale światowa rewolucja nie wybuchła. Reżimy komu-
nistyczne w Bawarii, Bremie, Słowacji i na Węgrzech nie
utrzylmały się. Zachodnie partie rewoluc5{ne wykazały
słabośći brak zdecydowania w walce o władzę. Lenin
m gł im udzielić jedynie moralnego wsparcia: wszystkie
siły bolszewik w rzucono na wewnętrzrrc fronty, do wal-
kl z narodami Rosji, kt re nie chciały komunizmu.
Dopiero w l92o roku Lenin uznał, Że jego pozycja
w paristwie jest na Ęle mocna, iŻ moŻe sobie pozwolić
na ofens5rwę w Europie w celu podsycenia rewoluc54'ne-
go płomienia.
Sprzfrająca sytuacja w Niemczech została już zaprze-
paszczona, niemniej Republika Weimarska nadal stano-
wiła dogodny poligon dla walki klas. Rozbrojony i poni-
Żony Wajbył pogrĘony w dramaĘcznym kryzysie eko-
nomiczn5rm. W marcu l92o roku sytuację dodatkowo
pogorszył strajk powszechny. Była to istna beczka pro-
chu, i dośćbyło jednej iskry... oficjalny marsz Armii
Czerwonej (,,Marsz Budionnego'' z 1919 roku) za'wierał
słowa refrenu: ,,7Aobędziemy Warszawę! Na Berlin!". Ni-
kołaj Bucharin, teoretyk partii bolszewickiej' nie wahał
się ogłosić na łamach "Prawdy" hasła bardziej zdecydo-
wanego: 'Pod mury ParyŻa i Londynu!''.
Ale Rosja Radziecka nie miała wsp lnej granicy
z Niemcami. Aby wzniecić poŻar rewolucji trzeba było
wpierw pokonać Polskę - buforowe paristwo, wolne i nie-
zawisłe. WaśniePolska ząrodziła drogę czerwon5rm le-
gionom. Całe przedsięwzięcie zakoilczyLo się klęską: ra-
dzieckie wojska pod wodząTuchaczewskiego zostaĘ roz-
5 Komintern _ Kommunisticzesklj Internacjonał _ (tzw. III Między-
narod wka) zrzeszał partie komunistyczne r Żnych kraj w. Powstał
na początku 1919 roku, jego siedzibą była Moskwa. a jej pierwszym
przewodniczącym G. Zinowjew _ członek Politbiura RKP(b). Komin-
tern był otganizacją zdominowaną przez radzieckich komunist w,
z czasem przekształconą w ekspozyturę w1'wiad w ZSRR. Skompro-
mitowany poparciem udzielanym III Rzeszy (lata 1935-1940) oraz
wsp łpracą z RSFIA i Abwehrą został _ decyzją Stalina _ rozwia?any
w 1943 roku [przyp. red.l.
19
WIKTOR SI'WOROW
btte pod Warszawą i salwowały się ucieczką. W krytycz-
nJ[n momencie starcia T\rchaczewski, szczeg lnie nie-
kompetentny, nie dysponował }uŻ Żadnyrni odwodami,
coprzewaŻyło szalę nakorzyśćPlłsudsldego. Klęska nie
była prz5rpadkowa: p ł roku przedrozpoczęciem radziec-
kiego ,'mars^) Wz\rlo|eftczego" na Warszawę i Berlin,
właśnieTtrchaczewski wygłaszałteorie na temat n(eprzy-
datnościr ezer'ir strategicznych podczas wojny.
Prawa strategtl są proste, lecz nieubłagane. Podsta-
wową zasadąstrategii jest koncentracja. Chodzi o to' by
zgron:adzlćprzytłaczające siły, kt re we właściwymmo-
mencie uderząw najsłabszy punkt przeciwnika. Aby ta-
ka koncentracja stł była możliwa' niezbędne są rezerwy.
Ttrchaczewski nte pojmował tej prostej prawdy _ 7zapła-
cił porażką. Zaśco do rewolucji w Niemczech, to wszys-
tkte plany trzeba było odłolĄlć do 1923 roku.
Rozbicie wojsk Ttrchaczewskiego miał,o dla bolszewi-
k w fatalne następstwa. Rosja, kt rą, zdawałoby się,
utopili Już we krwl i podporządkowali sobie bez reszty,
nagle poderwała się w rozpacz|Iwej pr bie zrzrucettIa
komunistycznego jarzrna. Zastrajkował robotnicąr Pio-
trogr d' kolebka rewolucji. Robotnicy domagają się
chleba i obiecanej wolności. W chwili' gdy bolszewicy
podejmują pr by zdławienia rewolty, na stronę robotni-
k w przechodzl eskadra Floty Bałtyckiej. Marynarze
Kronsztadu, kt rzy ttzy |ata wcześniej podarowali Leni-
nowi i Trockiemu władzę, obecnie Żądająusunięcia ko-
munist w. Przez cały kraj przetacza się fala chłopskich
rebelii. W lasach pod Tambowem chłop7BłłorząpotęŻną
armię antykomunistyczną, dobrze Zorgarizowaną, |ecz
słabo uzbrojoną.
Tlrchaczewski otrzymuj e rozkaz opanowania sytuacJi.
Rosyjską krwią marszałek zrlrpa z siebie haniebną po-
rażkę w Polsce. Okrucieristwo akcjt pacyfikacyjneJ
w Kronsztadzie przeszło do histoni, zaśeksterminacja
chłopstwa w guberni tambowskiej naleĘ do najpotwor-
niejszych kart w dziejach ludzkości.o
6 )o( wiek zra niemało wiellrich zbrodniarzy: Jeżow, Himmler' PoI
Pot. Co do ilości przelanej krwi, Tuchaczewski w pełni zasłuźył'by
zna|eźć się wśrd nich. Poza tym byłjednak prekursorem [przyp. aut.l.
20
LODOLAilACZ
W celu stłumlenia tej chłopskieJ rewolty nie zawahano
się zastosować najbardzlej drastycznych środk w. Do-
kładna |Iczba ofiar nie jest znana, a|e bez ryzyka blędu
moŻrta m wić o setkach tysięcy zabiĘch. W akcji pacy-
fikacyjnej brali udział rriemal wszyscy p Źniejsi mar-
szałkowie i generałowie radzieccy: świadcząo tym ich
życiorysy. Pod wpływem wypadk w w Kronsztadzie
i Tambowie Lenin chwilowo porzucił ideę światowej re-
wolucji i zredukował stan armli z 5 milion w do 5oo
tysięcy'
- NowąP.lityf;
Ekonomiczną' Nie było w tej pollĘce żadnego nowator-
stwa _ po prostu stary, dobry kapitalŻm' Wobec groźby
klęski $łodowej komuntścizgodzt|i się na daleko idące
ustępstwa, zaakceptowall nawet elementy wolnego ryn-
ku - byle tylko utrz5rmać się przy władzy. UwaŻa się, że
to właśniepowstanla w Kronsztadzie lTambowie skło-
niły Lenina do wprowadzenia NEP-u i Pewnego osłabie-
nia presJi ideologicznej, wyvieranej na społeczeristwo.
Wydaje mi się, Że przyczyn tej decyzji powinniśmy
szukać $łębiej. W 1921 roku stało się jasne, że wojna
światowa nie spowodowała światowej rewolucjl. Należa-
ło więc, za radąTrockiego, przejśćdo rewolucji perma-
nentnej, uderzając w najsłabsze ogniwa wolnego świa-
ta - i przygotoTilrując r wnocześnie II wojnę światową,
kt ra miałaby wreszcie przynieśćostateczne ,wyzwole-
nle". W grrdniu l92O roku, na kr tko przed v/prowa-
dzeniem NEP-u, Lenin oznajmia bez ogr dek: ,,Nowa
wojna, taka sama jak I wojna światowa, jest nieuniknio-
na'. Sturierdza też: .Wyszliśmy z jednego etapu wojen,
musimy szykować się do następnego".
Oto dlaczego wprowadzono NEP. Pok j jest tylko pau-
ząprzed kolejnąwojną: tak twierdzi Lenin, tak twierdzi
Stalin, tak twierdzi,,Prawda''. NEP jest chwilą wytchnie-
nia przed nadciągającymi wojnami. Komuniści muszą
zaprowadzić w kraju porządek, skonsolidować władzę,
rozkręcić potężny przemysł zbrojeniowy, wreszcie przy-
2t
WIETOR STIWOROW
gotować społeczeristwo do przyszĘch !ąfalli i Jmmpa-
nil wyzwoleitczych". oto lch gł wna troska.
Wprowadzenle element w wolnego rynku nle ozna_
czało bynaJmniej zaniechania przygotowari do śwlatowej
rewolucjl, kt rej detonatorem mtała slę stać tI woJni
światowa.
W 1922 roku utworzono Zwlryeksocjatistycznych Re_
publtk Radzteckich. Miał to być decydujący krok na dro-
9ze ku Radzieckiej SocjallstyczneJ neputtice Śwtatowej.
Początkowo zsRR turoruyĘ zaledwie cztery republtki.
DeklaracJa o powstaniu parlstwa zal<ładala stopniowe
nłięl<szanile ich liczby, aż Zw\ryek obejmie całą planetę.
Było to' deJacto, otwarte i jednoznaczne wy1rowledzenie
wojny całeJ reszcie świata. Rozdział 2
Gł wny wr g
Jeślireusoltlcgjrta burzą u Europie ma sĘ
rozpocząć zjakiejkolu:lek strong, to włąśnte
od strong Niemiec [...I ztuucĘstwo rewoltlcji
u Niemczech_ to zapewnienie zwgcĘstusa
reus oltlcj i międ-zg naro do uej.
I

J. stąItn

1923 roku Niemcy ponownie znalaz|y slę na progu

rewolucji' osłablony chorobą Lenin nie uczestniczy juŻ
w kierowanlu paristwem ani Kominternem. Stalln nie-
mal całkowlcie przejął ster rząd w, choć na razie ani
kraj, ani światani jego partyjni rywale tego nie do-
strzegll.
oto jak sam Stalirr opisuje swoją rolę w przygotowa-
nlach do rewolucJl niemiecktej 1923 roku: "Komisja nie-
mlecka Kominternu, w skład kt rej wchodzili ZinoĘew,
Bucharlrr, Stalin, Trocki, Radek i ktlku towarzyszy nie-
mieckich, powzięła szereg konkretnych uchwał w spra-

' J. stalin, "Dzieła', Warszawa l949-l95l, t. 6, s. 269.

23
WIKTOR STIWOROW
wie bezpośredniej pomocy dla towarzyszy niemieckich
w akcji zrnierzającej do zdobyciawładzy".2
Borys Bażanow, osobisty sekretarz Stalina, po swej
ucieczce na Zacb d szczeg łowo oplsał te przygotowa-
nia. Z jego s} w wynika, że środkiprzezllaczone na nie-
miecką rewolucję były kolosalne: Politbiuro postanowi-
ło, że nie będą w Żadnym stopniu ograniczane.
W Zwiap,ku Radzieckim zmobilizowano wszystkich ko-
munist w pochodzenia niemieckiego lub znających ję-
zyk niemieckt, by po specjalnym szkoleniu przerzucić
ich do Niemiec. Na miejscu ich konspiracyjną działa]no-
ściąkierowall radzleccy wysłannicy wysokiej rangi' jak
ludowy komisarz ds. pracy W. Szmidt, wiceprzewodni-
czący GPU3 I. Unszlicht (przyszły szef wywiadu wojsko_
we$o), atakŻe członkowie Kc WKP(b) Radek i Piatakow.
Radziecki ambasador w Berlinie N. Krestinski rozwinął
burzliwą działalnośći rozbudował potęŻną sieć agentu-
ralną. Poselstwo zsRR przeistoczyło się zorgarrizowane
centrum rewolucji. Za jego pośrednictwem płynęły
z Moskury dyrekĘwy i strumieri pieniędzy na w5nvroto-
wąpropagandę' zakup broni i amunicji. .Unszlicht miał
organizować zbrojne oddziały powstar1cze (rekrutację'
uzbrojenie), kt re dokonałyby przewrotu, oraz nlemlec-
ką CzK,a kt ra po przewrocie wytrzebiłaby burżuuję
i innych przeciwnik w rewolucji".s
Radzieckie Biuro Polityczne opracował,o i zatwierdziłro
szczeg łowy plan przewrotu, kt rego datę WzrLaczorLo
na 9 listopada 1923 roku. Ale oczekiwana rewolucja nie
nastąliła'
Powod w było wiele. Przede wszystkim niemiecka
partia komunisĘczna rtie miała wystarczającego opar-
2 Przem wienie na plenum KC i CKK WKP(b) w dniu 5 sierpnia
1927 roku, [w:]Stalin, op. cit., t. IO, s. 70.
3 GPU Gosudarshtsierurcje Politirzcskoje Uprau:Ienlle
- - Paristwo-
wy 7arząd Polityczny' 1922-1923 |przyp. tfum.l.
4 wCzJś Wsżerossijską;a Czerezu:gczajnąja Ro'rtissga _ Wszech-
- wolucję: zaprowadzi porządek w niemieckiej partii komu-
Kontrrewolucjąi Sabotażem,
z\^Ilązkowa Specjalna Komisja do Walki z
I9I7 - 1922 [przyp. t]um.l.
5 B. Bażanow. .Byłem sekretarzem Stalina'', Bibl.
-Krytyki", War-
szawa 1985, s.42.
24
I,,ODOf.AMACZ
cia w społeczefrstwie, kt rego znaczr:a częśćopowie-
działa się po stronle bardziej umiarkowanej socjaldemo-
kracji. Poza tytn partia rozdzie|lła się na dwie frakcje,
kt rych przyw dcy (w odr żnieniu od Lenina i Trockie-
go w 1917 roku) nie wykazali w krytycznej chwill dość
stanowczości.
Drugi pow d był ten sam, co w 1920 roku: Niemcy
i ZSRR nie miaĘ wsp lnej granicy. Armia Czerwona nie
mogła pośpieszyć z pornocą niemieckim komunistom
i ich nlezdecydowanym liderom.
Trzec7 pow d byłbez wątpienia najważniejsąr: umie-
rający Lenin od dawna już nie przewodzlł Zwiaąkowi
Radzteckiemu anl światowej rewolucji' Potencjalnych
następc w był legton: Trocki' ZinoĘew, Kamieniew, Ry-
kow' Bucharln. U ich boku skromny Stalin wydawal się
pozostawać w'cieniu i nikt nie upatrywał w nim możli-
wego pretendenta do władzy' c}:oć już w wczas, cytując
słowa Lenina, ''skupił w swych rękach nieograniczoną
władzę".
Niemiecka rewolucja 1923 roku była sterowarLaprzez
Kreml' $dzie w t5rm czasie toczyła się zaŻarta walka.
Żaden z pretendent w nie chciał widzieć swego rywala
w roli przyw dcy niemieckiej, a więc europejsklej rewo-
lucji. Trwała ciĘła przepychanka' padały sprzeczne dy-
rektywy - co w Żaden spos b nie mogł'o przybliĘć
upragnionego zw5lcięstwa.
Mądrala Stalin nie pchał się do steru; całą energię
poświęciłos tate cznej kons olidacj i swej władzy, odkłada-
jąc na p źniej wszystkie pozostałe problemy, ze świato-
wą rewolucjąwłącznie.
W następnych latach Stalin pozbędz7e się kolejno
wszystkich rywali, spuszczając jednego za drugim po
stromych stopniach władzy, kt re koriczyły sięw kaza-
matach Łubianld.
Stanąwszy na czele partii i par1stwa, Stalin usunle
wszystkie przeszkody, kt re uniemożliwĘ niemiecką re-
nistycznej, zrnuszającją do ślepegoposfuszeristwa Mosk-
wie; ustanowi wsp lne granice z Niemcami; wreszcie po-
zwoli nazistotn zttszczyć niemiecką socjaldemokrację.
WIKTOR STIWOROW
'W"o*,
Marksa i Lenina wojna miała ptzyśpdeszyć
i ułatu/ić procesy rewoluc5ine. Wojna wyostrza sprz.eczno-
ścL,riszczy gospodarkę, zblŻa narody i par1stwa do fatat-
nej granicy' po przekroczenlu kt rej załamująsię wszelkie
konwencje klerujące normalnyrrr Ęciem. Nicwięc dziume-
go, Że w kwestii wojny i pokoju Stalin zajął pryncypialne
stanowisko: na|eĘ bez pardonu mlalczać socjaldemokra-
t w i pacyfist w, kt rąy odciągająproletariat od rewolucji
i wojny. 7 listopada 1927 Stalin rzttcił hasło: ,,Nie podob-
na skor1czyć z kapltali.mem, nie skoriczywszy z socjat-
demokratyzmem w nrchu robotnicąrm".6
W następnym roku Stallrr oświadczył,że woJna z so-
cjaldemokracją jest gł umym zadaniem komunist w:
.Po pierwsze, nieustanna walka z socjaldemokraty-
zmetn we wszystklch dzledzlnach [.'.I włączając tu r w-
nież demaskowanie burŻuazyjnego pacyfizmu''. 7
Stosunek Stalina do każdego, kto pragnął odwetu
i wojny' na przykład do niemiecklch faszyst w, był r w-
nie prosty 1 logiczny: naleĘ ich popiera , bowlem dą!ą
do zniszczenia socJaldemokrat w i pacyftst w. W lg27
roku Stalin przewiduje dojście faszyst w do władzy
i uznaje to za pożądłrne:,,Właśnieto' Że rządy kapitalt-
styczne faszyzują się, właśnieten fakt prowadzl do za-
ostrzenia się sytuacji wewnętrznej w krajach kapitali-
stycznych oraz do rewolucfrnych wystąlieri robotni-
k w".8 Siedem |at p źniej Stalirr podkreśla, Że ,,kryzys
rewolucyjny będzie narastał tym szybciej, im bardziej
staczać się będzie na manowce burżuĄa w swoich
kombinacjach wojennych, im częściejuciekać się będzie
do terrorystycznych metod walki".e
I Stalin udziela faszystom swojego poparcia. Jego
wierni poplecznicy, na przykład członek Politbtura nie-
u Stalin, op. cit., t. lO, s. 248.
t Stalin,op. cit., t. ll, s.2O9-2tO.
8 Przem wienie na połączon)rm
Plenum KC i cKK, tw:|
cit., t. lO, s. 56.
9 Referat sprawozdawczy
na XVII zjeździe WKP(b), [w:] Stalin, op.
cit., t. 13, s. 303.
26
L{)Doł,/LMAcz
il mieckiej kompartii Hermann Remmele, otwarcie popie-
raJą nazist w walczących o władzę. Statin odegrał ogro-
mną rolę w przejęciu Ptzez niemieckich faszyst w stenr
rząd w. Na ten temat tukaże slę osobna kstąlka. Teraz
przytoczę tylko słowa Lwa Trockiego, wypowiedzlane
w 1936 roku: .Bez Stalina nie byłoby Flitlera, nie byłoby
Gestapo!". 10 Przenikliwości Trockiego 1 głębokiej znajo-
mościtematu dowodziJeszcze jednajego uwaga z llsto-
pada 1938 roku: .Stalin ostatecznie romłiapał ręce za-
r wno Hltlerowt jak jego przeclwnikom i popchnął Eu-
ropę ku wojnie".ll Te słowa zostaĘ wypowiedzlane
w czasie gdy Chamberlain u:ważał,że wojny nie będzie,
Mussolirrt kreował się na gołąbka pokoju, a Hitler jesz-
cze nie wydał dyrektyury o napaści na Polskę anl na
Francję. Cała Europa odetchnęła z lĘą, w7erząc, Że
wojny nte będzle. T\rmczasem Trocld już wtedy wiedztał,
żę konflikt zb|1ża się nieucbronnie i kto ponosi za to
odpowiedzialność.
W czerwcu roku 1939 toczyĘ się tntensywne rokowa-
n1a z udzlakm Francj| Wielliiej Brytanii i ZSRR w spra-
wle zawarcia tr jstronnego układu na w5padek agresji.
Ntkt nie przewidywał możliwościewentualnych niespo-
dzianek czy komplikacji. Tlrmczasem 2I czerwcaTrocki
napisał: ,,ZSRR całą swoją potęgą zblLĘ się do granicy
Niemiec w momencie' gdy III Rzesza będzie uwikłana
rV walkę o nowy podział świata".l2I tak slę też stało:
Nlemcy walczyĘ we Francji, a Stalin,,całąswojąpotęgd
okupował kolejnych zachodnlch sąpiad w ZSRR, prąc
ku niemieckim granicom. W tym samym dniu 21 czefiM-
ca 1939 roku Trocki dał jeszcze jeden dow d swej nie-
zxłykłej przenlkllwoścl. Zapowtedz7ał, że jesienią l939
roku Polska będzie okupowana przez Niemcy, a jesienią
1941 roku Hitler zaatakuje Zwiapek Radzlecki.l3 Trocki
pomylił się tu zaledwie o kilka miesięcy' Stalin r wrrież,
ale o Ęm p źnilej.
lo
Stalin, op. "Biulietieri oPozicji"' nr 52_53, ParyŻ, pażdziernik 1936.
rr Ibid., nr 71, listopad 1938.
12 Ibid., nr 79-80, czerwiec 1939.
13 lbid.
27
WIKTOR SI'WOROW
g r ą |atach ze zdum7eniem czytarry
Po pię ć dzie sięc iu z
te profetyczne zapiski. Skąd m gł to wszystko wiedzieć?
odpowiedziąjest jego biografia. Lew Trocki - wsp łautor
komunistycznego przewrotu, tw rca Armii Czerwonej,
przedstawiciel ZSRR na rokowaniach w Brześciu Litew-
skim, pierwszy szef radz7eckiej dyplomacji i gł vneodo-
wodzący radzieckich sił zbrojnych -był, wraz z Leninem,
uznanym liderem Zwiapku Radzieckiego i prąrw dcą
światowej rewolucji. Kto jak kto, ale Trocki dobrze wie-
dział czym są komunŻm, Armia Czerwona i sam towa-
rzysz Stalirr. Jak sam m wił, wszystkie swoje wnioski
opierał na powszechnie dostępnych radzieckich publika-
cjach, w szczeg |nościna w1powiedziach sekretarza Ee-
neralnego Kominternu Georgi Dymitrowa.
Trocki pierwszy przejrzał grę Statina. Nie da się tego
powiedzieć o ptzyw dcach zachodnich demokracji' ani
o Hitlerze, prz3lnajmniej na początku. Była to gra nie-
skomplikowana' Trocki sam padł jej ofiarą i nonlmiał
jej reguły. Stalin odsunął Trockiego od władzy korzysta-
jąc z pomocy Kamieniewa i ZinoĘewa, potem w sojuszu
z Bucharinem odsun{ obu wsp lnik w' by jakiśczas
p źniej zlikwidować samego Bucharina. Na jego polece-
nie Henryk Jagoda unieszkodliwił czekist w Dzieriry -
sklego, następnie Jeżow ,,zrreutra1izował" Jagodę i jego
|lldzi' a Beria z ko|ei usun{ JeŻowa - i tak dalej.
Trocki dostrzegł, że na scenie międzynarodowej Stalin
stosuje tę samą taktykę: traktuje niemiecki faszyzrn
czysto instnrmentalnie, jak zapa7nik wojny, jak lodoła-
macz, kt ry utoruje mu &ogę do rewolucji. TÓ Hitler
wykona całączarnąrobotę. Niech więc Europa wali się
i pęka pod uderzeniami lodołamacza!
w |927 roku Stalin oznajmia, że druga wojna im-
perialistyczna jest nieunikniona i r wnie nieunikniony
jest udział w tej wojnie Zwia7ku Radzieckiego. Ale prze-
biegły Stalin nie chce sam wszczynać wojny ani zbyt
szybko się w nią zaanlaŻować: ,,Wystąrimy, ale wystą-
pimy jako ostatni, Żeby rzucić decydujący c7ężar na
szalę, cięŻar, kt ry m głby przewaŻyć" 'la
28
LoDoŁAMAcz
Stalin potrzebuje w Europie kryzys w, wojen, zrrisz-
cze(ti głodu' To wszystko może dać mu Hitler. Im więk-
szych zbrodni dopuszcząsię naziścl, tym łatwiej będzie
Stalinowi pchnąć na kontyrrent ,,wyzwolertcz{ Armię
Czerwoną. Trocki zroz:ur-liał to wszystko jeszcze przed
rozpoczęciem wojny, nawet przed dojściemHitlera do
wŁadzy. W 1932 roku tłumaczf stosunek Stalina do
narodowych socjalist w: ',Niech tylko obejmą władzę,
niech się skompromitują a wtedy...'''
Począwszy od 1927 roku Stalin ze wszystkich sił
wspiera rwących się do władąr nazist w (choć publicz-
nie stara się tego nie okazywać). Kiedy obejmąjuż stery
rząd w - usilnie popycha ich ku wojnie. Po rozpoczęciu
dzlałan wojennych poleca komunistom kraj w demo-
'
kratycznych, by chwilowo przeszli na pozy cje pacyfisty-
czne, demoralŻowalt zachodnie armie, Żądając zaprze-
stania,,imperialls Ę cznej wojny'' i sabotowali militarne
wysiłki własnych rząd w.
Ale wytrluszczając hitlerowski ,'lodołamacz'' na demo-
kratyczną Europę Stalin za'wczasru wydał nari wyrok
śmierci.Pięć lat przed dojściem NSDAP do władzy
w Niemczech planował ich zagładę| ,,Rozbić faszyzm,
obalić kapitalizm, ustanowić Wadzę Sowiet w, wyzwo-
lić tolonie z niewoli''. 15
15 Stalin, op. cit., t. ll, s.2IO.

Rozdział 3
Po co komunistÓm
potrzebna jest bro ?
Lt zie giIą Z-a metal...
Gournd,,,Faust"
W 1933 roku niemiecki pułkownik Hexvouaeriarl
odwiedził radziecką fabrykę parowoz w w Charkowie.
Tam m gł się przekonać na własne oczy, Że fabryka
produkuje r wrieŻ czołgi _ 22 dziennie'
Aby właściwieocenić uboczną produkcję jednej ra-
dzieckiej fabryki w wanrnkach pokoju' ttzebapamiętać,
że Niemcy w tym czasie w og le nie produkowały czoł-
g w' W momencie rozpoczęcia wojny w 1939 roku Hit-
ler mial do dyspozycji 3.195 czołg w _ czyLi sześciomie_
sięczną produkcję uboczną charkowskiego przedsię-
biorstwa.
Aby uzmysłowić sobie, co ozlacza produkcja22 czoł-
$ w dziennie, trzeba pamiętać' że w l94o roku' już po
wybuchu wojny w Europie, Stany Zjednoczone miały
w swoim arsenale zaledwie 4oo czołg w.
30
LoDoł.AMAcz
Obejrzane przez Guderlana czołgi były dziełem ge-
niusza amerykariskiej myślitechnicznej o nazwisku
J. W. Christie. Nikt nie docenił go na|eŻycie. Nikt, pr cz
radzieckich konstruktor w. Zakupiono amerykariski
prototyp czoŁgu, a następnie na fałszyw5rch papierach
przetransportowano do ZSRR jako traktor. W Zwiapku
Radzieckim rienlftoczrlie uruchomiono produkcję tego
,'traktora'', kt ry opuszczał taśrny jako pojazd BT - Bg-
strochodllgj Tank _ czołg szybki.
Pierwsze wozy BT osiągały prędkość1oo km/godz.'
kt rą nawet dzilśkaŻdy czołgista l)zna za zawrotną.l
Techniczne rozwiaparia kadłuba były proste i racjonal-
ne' Pod względem ukształtowania opancerzenia, czołg
lekki BT przewyŻszał wszystkie wczesne konstrukcje,
w tym sprzęt armii amerykarlskiej.
Słynny T-34' najlepszy czołg II wojny światowej, wy-
wodził się w prostej linii od BT. Kształt jego kadłuba był
rozwinięciem idei utalentowanego amerykariskiego kon-
struktora. Pomysł zastosowania pochylonych płyt pan-
cerza czołowego dla wzmocnienia osłony czołgu przejęto
niebawem w niemieckich Pantherach, a potem we
wszystkich czołgach świata.
Mimo wszystkich ogromnych walor w' BT miał jed-
nak pewien ruiezaprzeczalny feler: był nie do użycia na
terytorium ZSRR.
,wną uyłIJ
"atetą ma-
jego prędkość.Czołg BT przypominał do złudzenia
łego, rączego wojownika mongolskiej konnicy. Czyngis-
-chan najczęściej poraŻał wToga niespodziewan5rm ude-
rzeniem swoich zmasowanych oddział w . Niszczył prze-
ciwnika nie siłą oręża,lecz błyskawicznymi i głębokimi
l Ponieważ na radzieckich drogach układ przeniesienia napędu nie
wytrzymyrrał obciąże występujacy przy tak wysokiej prędkości, mon-
towano specjalne ograniczniki mające zapobiegać awariom. Dlatego
podawana w większościźr deł wartośćprędkości maksymalnej (na
kołach) czołg w z rodzlrty BT waha się w granicach 70-86 km/ godz.
lprzyp. aut.l.
31
 WIKTOR STIWOROW
manewTami wojsk. Dlatego nie potrzebował ciężkiej
i nieruchawej jazdy,lecz lekkich, zwinnych hord' mogą-
cych pokonywać wielkie przestrzenie' forsowae rzźl<i
niejszy traktor, kt ry pokona kaŻdą przeszkodę. Ra-
dzieccy marszałkowie zdecydowali się na samoch d:
czołgL BT były całkowicie bezradne na terenie ZSRR.
Kiedy Hifler rozpoczĄ operację ,,Barbarossa'', niemal
Sp jrzmy w'ięc na paristwa sąpiadujące z ZSRR. Moż-
wykluczyć Turcję, Iran, Afganistan, Chiny,
!? " e9ry Mandżurię
Mongolię, i Koreę: w tych krajach trudno
32
LoDoŁAMAcz
o Ęlko marszałek Żukow zdoŁał
odpowiednie drogi.
uĘć czoĘ w BT na płaskich terenach Mongolii, lecz
wyłącznie na gąsienicach, przy czym był bardzo nie-
zadowolony: na bezdroŻach gąsienice często spadały,
koła zaś'nawet na polnych drogach, grzęzły w podłożu
ipojazdy buksowały w miejscu.
Czołg w BT moŻrla było skutecznie lżywać tylko
w Europie Zachodniej. Poruszając się na kołach mogły-
by w pełni wykazać swe zaleĘ w Niemczech, Belgii i we
Francji.
Na pytanie 'Co jest waŻniejsze w BT - koła czy gąSie-
nice?'', wczesne podręczniki udzielaĘ jednoznacznej
odpowiedzi: koła. To one zapewriają czołgom ich pręd-
kość.Gąsienice miały jedynie umożliwić dotarcie do ob-
cego terytorium, na przyl<ład przedarcie się przez Pols-
kę' do niemieckich autostrad. Uchodziły za sprzęt jed-
norazowego użytku' porzucany' gdy staje się zbędny,
jak spadochron po skoku na tyły wToga. Zresztą ra-
dzieckie dywizje i korpusy w5posażone w czołgi BT nie
miały odpowiednich pojazd w dla zbierania i transpor-
towania porzuconych gąsienic. W myślopracowanych
plan w strategicznych, BT miały kont1muować kampa-
nię na doskonałych zachodnich autostradach.
Warto r wrieŻ odnotować ' Że Zwiapek Radziecki był
W.,tym czasie jedynym paristwem masowo produkują-
cyhr czołgi-amfibie. W wojnie obronnej jest to sprzęt
bezuŻyteczny. Zresztąna początku hitlerowskiej agresji
r wnież zostały porzucone' a produkcji zaniechano' po-
dobnie jak czołg w BT.
W 1938 roku w Zwiapku Radzieckim rozpoczęto in-
tensywne prace, zmierzające do opracowania nowego
typu czołgu kołowo-gąsienicowe$o, ozniaczolltego nieco-
dziennym kryptonimem A-2o. Co ozrlaczał symbol ,'.Ą''?
Żaden radziecki podręcznik nie daje odpowiedzi na to
pytanie. Nie jest wykluczone, Że po opublikowaniu tej
ksiąlki zainteresowani w5majdą jakieśwythrmaczenie.
Spędziłem sporo czas|I, starając sięrozw|apać tę zagad'-
kę. Prawdopodobną odpoMedŹ znal.azłern w Fabryce nr
138 - w tej samej' kt rą w 1933 rok:u zwiedzał Heinz
Guderian. Najstarsi zatrudnieni tam robotnicy utrzy-
2 Lodołamacz
-
 WTKTOR SttwoROW
LODOI,AMACZ
mują że pierwotnie ,,A? ozrtacz,ało,,autostradowy". To
wytłumaczenie wydde :ni się przekonując e. Jedynym samolotem myśItwskim, kt rego pilota chroniła
czołg'e-zo pancerna osłona. JeŻel1ktoś sądzi' że RosJalrte przed II
był nochodn ą czołgu-w' ka; ;-J;;a cecha _
chodny| szybki - zmafazła wyr_a"io i''i"jał""ł':
bgstro- Wojną światową byli zacofanymi kmiotkami, kt rzy roz-
ta reguła nie miałaby się powt rzyć w wypadku
ol"ź""s. wtnęli się dopiero p żruej, wykorzystując niemieckie do-
A-2o? świadczenia, powinien sięgnąć do fakt w''.2
Jego gł wnym zadaniem było dotaicie ao-autostrad,
tam przemienić się w kr la prędkości.
by Dodajmy, że w sierpniu 1939 roku, po raz pierwszy
Na przełomie lat osiemdz w dziejach lotnictwa, radzieckie myśliwce na szeroką
tych Związek Radziecki
ćdziesią- skalę uzbrojono w niekierowarre pociski rakietowe. R w-
kilometrem a'ogi, kt rą
.autostradd. w 1938- ro ani jedno paristwo gr"ni.rą-
l'jffi:I
nocześnie w ZSRR kor1czono prace nad unikalną w w-
czas konstrukcją samolotu z opancerzonym kadłubem -
ce z ZSRR nle miało takiej' prawdziwego lataJącego cmłgu Ił-2, kt rego potężne
infrasiruktury."ele rol uzbrojenle stanowiło, między innymi' osiem rakiet.
p źniej pakt Ribbentrop-Mołotow dzteląc roiskę vłp.o-
w,adził wsp lną granicę Zwiry,ku Radzieckie Co się zatem stało? Dlaczego jtlŻ w pierwszym dniu
go',
f,ui- wojny radzieckie lotnictwo straciło dominację w powiet-
stwem, posiadającym rozbudowaną steć iutostrad: ' rzu? Wythrmaczenie jest proste: większościradzieckich
z Niemcami.
pllot w, w tym pilot w myśliwskich, nigdy nie uczono
' Historycy tŁumacz4, Żew czerwcu 194l roku radziec-
kte czołgi nie były gotowe do wojny. To nieprawda. prowadzenia walk powi'etrznych. Ćwiczono ich jedynie
Nie w atakowaniu cel w naziemnych. Radzieckie regulami-
lrłv Bolowe do wojny obronnej na terytorium ZSRR. ny lotnictwa myśliwskiego i bombowego (BUlA-łb i nu-
Budowano je w innym- celu: r iały prowadzić
rodzaju wojnę na innych terytoriacil.
innego BA-4o)3 nastałviałypilot w na przeprowadzenie jednej,
zaskakującej i zmasowanej operacji ofensyvrnej, w trak-
cte kt rej radzieckie lotnictwo zniszczyłoby jednym ude-

Tru
Lliczb(e i jakości radziecklch czołg
rzeniem eskadry wroga jeszcze na płytach lotnisk, nim
zdryą wystartowa ć, zapewriając sobie niepodzielne pa-
w odpowiadała li- nowanie w powietrzu.
czba ijakośćradzieckich samolot i, bojov4lch.
nistyczni hlstorycy utrzymują Że choć-liciba i"t'
Komu- _ W 1929 roku pismo ,,Wojna i rewolucja" opublikowaho
pokaźna, były to marne, przestarzałe typy.
uył. artykuł zaĘrtułowany foczątkowy okres wojny", kt ry
Proponują
więc_' by wz\ąć pod uw_a$Q tylko najnowocześnie;"ż.
stwierdzał m.in.: J(orzystnie jest przejąć inlcjatryę
strukcje, jak MiG-3, Jak-l, pe-z,ił-z pomrjając
to'j l pierwszemu napaśćna WToga. Tćn, kto wykaŻe intcja-
- staro- tywę i zaatakuje zpowietrza lotniska i hangary przeciw-
cie wytrrrodukowane wiele lat przedwojną.
nlka, może potem |iezyć na panowanie w powietrzu".a
_Innego zdania o tych ,,mpieciach? jest Alfred price, W latach 1940-1941 wnioski te znalazły zastosowanie
oficer Royal Air Force' kt
ry iniał okazjipilotować ponad w wżej wymienlonych regulaminach WwSs.
czterdzieści rozmaitych typ w , ,pęi"tł )i
""-oiot_o-
sterami łącnlje ponad 4.ooo godzin: Jośrd *;"y"tki"h
myśliwc rłr świataprodukowanych ser5finie przed 2 A' Price, WorldWarlIFĘhterConJtict, Londyn 1975, s. la,2l.
wrznś-
nlem 1939 roku, najlepsze uzbrojenie miai I-16, 3 BUIA
- Bojeuoj [Jstatu Istriebltielnoj Autacji, BUBA - Bojeuoj
dzieło Ustaw Bombąrdirotuocznoj ALDIącji lprzyp. tłum. ].
rosyjskiego konstnrktora Polikarpowa.
[..'] Siłą ognia a ,,Woina i rewolucja", nr 9/1929, s. 7.
przewyŻszał dwukrobrie Messersctrmitta Bf-ro9
wle trzykrotnie Spitfire'a Mk I. W owym czasie I-toi;
i
WwS SS - Wojenno-Wozduszngje SĘ Sotuietskogo Sojuza _ |oI-
uył nlctwo woJskowe Zwiapku Radzieckiego [przyp. red.].
34
WIKTOR SUWOROW
Radzieccy teoretycy mieli na myślibardzo konkretne-
go przeciwnika. A. ŁapczyliLski' gł wny strateg powietrz-
nych batalii, ilustrował swoje ksią2ki szczeg łowrlri
mapami naziemnych cel w do bombardowania wpierw-
szej kolejności:planami węzła kolejowego w Lipsku
i berlirlskiego dworca na Friedrichstrasse.6 Oto jak, jego
zdaniem, należałobronić radzieckiego terytorium: ,,Zde-
cydowana ofensywa lądowa przycita,jak magnes, siły
powietrzne nieprzyjaciela i służyza najlepszy środek
obrony kraju przed lotnictwem wroga. [...] Obrona prze-
ciwlotrricza nie powinna polegać na manewTach z głębi
kraju, |ecz rla manewrach w głąb terytorium przeciw-
nika".7
Oto dlaczego w 1941 roku caŁe radzieckie lotnic-
two było skoncentrowane w pasie przygranicznym.
Na przykład lotnisko polowe l23. Pułku Lotnictwa
Myśliwskiego vtrWS z|okalizowallo dwa kilometry od
niemieckiej granicy. W warunkach bojowych dla zaosz-
czędzenia paliwa samoloty startują w kierunkv prze-
ciwnika. W 123. Pułku, podobnie jak w wielu innych'
miały one nabierać wysokości lecąc nad terytorium nie-
mieckim.
Przed wojną - i w jej trakcie _ Zlvn7ek Radziecki pro-
dukował doskonałe samoloty, zaskakujące prostotą
roztxtiry,ai konstrukcyjnych. Ich przeznaczeniem nie
było strącanie masz5m Wroga w walce powietrznej, lecz
ic}rtliszczenie na ziemi. Samolot szturmowy Ił-2 był tej
koncepcji szczytowym osiągnięciem' Jego gł wnym ce-
lem były lotniska. Projektując ten samolot konstruktor
S' Iljuszyn nie zaniedbał jego obrony. W pierwotnej
wersji załogę stanowiło dw ch lotnik w: za plecami pi-
lota siedział strzelec pokładowy' osłaniający tylną p ł-
sferę przed ewentualnym atakiem myśliwc w. Stalin
osobiście zatelefonował do Iljusąrna i r^akazał usunąć
stanowisko strzelca: nie przewidywał sytuacji, w kt rej
choć jeden myśliwiec wroga zda?y wzbić się w po-
wietrze...
6 A' Łapczyriskt, Wozdusznąiaarmuą, Moskwa l939, s. 24,34.
7 Ibid., s. 176-177.
36
LoDoł,AMAcz
Po dośwladczeniach operacji ,,Barbarossa'', Stalin po-
nownie zatelefonował do Iljusz5ma, polecając przywr ce-
nie dwuosobowej załogi: w wojnie defensywnej nawet
samolot szturmowy potrzebuje uzbrojenia obronnego.
TV
1927 roku Stalin ostatecznie umacnia swoją po-
zycjęna szczytachwładzy' odtąd może poświęcićwięcej
uwagi problemom całego nrchu komunistycznego i te-
wolucji światowej.W tym samym roku ostateczrie
utwierdza się w przekonaniu, że nowa wojna światowa
Jest nieunikniona i podejmuje bezlitosnąwalkę z socjal-
demokratycznym pacyfizmem, kt ry wojnie pragrrie za-
pobiec. Stalin udziela więc poparcia rwącym stę ku wła-
dzy niemieckim faszystom.
Rok 1 92 7 oznacza teŻ początek industrialwacji ZSRR'
a raczej nadindustria|izacji' tu4yzrraczaruej odtąd przez
kolejne plany 5-letnie.
Na początku pierwszej pięciolatki RKKA8 miała na
stanie 92 czołgi' a pod jej koniec - 4.ooo, choć produk-
cJa zbrojeniowa nie uzyskała jeszczepnorytetu' W trak-
cle pierwszego planu S-letniego nastawiano Śię raczej
na tworzenie przemysłowej infrastruktury, fundamen-
t w sektora zbrojeniowego.
Druga pięciolatka była kontynuacją pierwszej: wzno-
gzono piece martenowskie, koksownie, walcownie i zgnta-
tacze, budowano elektrownie i tlenownie, uruchamiano
nowe kopalnie.
Produkcja zbrojeniowa nadal nie była priorytetem'
choć Stalin nie zasy1riał gruszek w popiele: w ciągu
dw ch pierwszych pięciolatek taśmyprodukcyjne opu-
śclło24.708 samolot w bojowych...
Dopiero trzeci plan S-letni' kt ry miał się zakonczyć
W 1942 roku' był nastawiony przede wszystkim na
zbfojenia, i to w skali dotąd niespotykanej' Je$o reali-
zacJa stała się możliwa dz1ęki kolektywizacji wsi i for-
B RKKA - Rabocze-Knestjanskaja Krasnaja Armija - Robotniczo-
"Chłopska Armia Czerwona [przyp. red.|.
37
wrKToR sttwoRow LoDoł,AMAcz
sownej industrialŻacji - l:lie zmLerzających bynaJmnieJ na^tłę| "Transfer środkw z rolnictwa do przemysfu
do poprawy warunk w życia ludności. W połowie lat clężkiego"'
dwudziestych były one całklem znośne'Gdyby Stalln W latach 1929-1933 kolektywizacja i gł d' kt ry po-
troszczył się o poziom Ęc1a, kontynuowałby NEP' a lud- tem nastąrił, pochłonęły od dziesięclu do szesnastu mi-
nościradzieckiej oszczędzono by nędzy i masowego gło- llon w ofiar: zabitych, zamęczonych w obozach, zmar-
du lat trzydzLestych, kt ry nlerzadko prowadził wręcz do łych z głodu. Pojawiały się przypadki kanlbalizmu'
kanibalizmu.g Celem kolekĘrwizacji i industrializacji nie W tym czasie Stalin sprzedawał za graricę 5 milion w
byla poprawa życia ludnoścl, lecz stworzenie potężnego ton zboŻa rocznie.
arsenału. okropnoścl I wojny światowej w por wnaniu ze stali-
Po co komurristom potrzebna była brori? Dla obrony nowską industrializacją wydają się pogodnyrn pikni-
kraju? Dzlwna to kalkulacja. zagłodzlć miliony dla za- klem. Konflikt lat 1914-1918 pochłonął10 milion w
pobleżerria ewentualnej agresji. PrzypomniJmy, Że nazI- ofiar w całej Europie, w Ęrm 2.3oo.ooo Rosjan. Sta]ino-
śctdoszli do władzy w Niemczech w 1933 roku, kiedy wska ekstermlnacj a przybrała rozmiary niepor wnanie
gł d już drugi rok dziesiątkował ludnośćzsRR' przede wlększe: komunistyczny pok j był bardziej śmiercionoś-
wszystkim na Ukrainie. Gdyby Staltn, szukając środ- ny, niŻ imperlalistyczna wojna! A wszystko to w jednym
k w na czoĘi autostradowe, spadochrony i nowoczesną tylko celu: by zdobyć czoĘi i samoloty, przezrLaczone do
technologię woJskową sprzedawał Zachodowi cztery, atakowania par1stw ościennych. Gdy wybuchła wojna,
zamiast pięciu milion w ton zboŻa roczrl(e _ to miliony cały ten szturmowy arsenał okazał siębezuiryteczny.
dzieci pozostałyby prTy ŻycIu. Na całym normalnym
śwteciebror1 ma zapewniać bezpieczefistwo mieszkarl-
com danego kraJu. W Zwiapkt Radzieckim na odwr t:
w imię rozbudowy arsenał w ofensyvrnych, skazarro
ludnośćna niewyobrażaJne cierpienta.
Industrializacja kraJu odbywała się ogromnym ko-
sztem. stalin zapłacił zarią dramatycznym spadkiem
pozlomu życia ludności.Eksportowano na Zach d
kilku
ogronrne ilościzłota' platyny' diament w. W ciągu
lat roztrwoniono wielowiekowy dorobek kraju. Plądro-
wano cerkwie, pałace ltnuzea. Wyprzedawano bezcerrne
ikony, stare księ;i, dzlełamistrz w Renesansu, kolekcje
biżuterii. .. R wnocześrrie zwlększano eksport węgla, ro-
py naftowej, bawełny, drewna, rudy niklowej, kawioru,
zboŻa - wszystkiego, co tylko znalazło nabywcę. AIe
środk w wciĘ brakowało. W wczas rozploczęto kr'wawą
kolektywlzację wsi: chłop w sIłą zapędzano do kołcho-
z w, rekwirując ich uprawy na rzecz skarbu paristwa.
W komuntstycznej nowomowle miało to swoją fachową

s Robert Conquest, The Haruest oJ Sorrou. Souiet Collectlutsation

Londyn 1986.
and. the Terror Famlne,

38
 w'
LoDoł,AMACz

DII
lJył tylko jeden kraj, graniczący zarazerrr z Niemcami
L ze ZwLapkiem Radzieckim: Polska. Tędy właśniebiegła
najkr tsza, najprostsza i najdogodniejsza droga łącząca
oba mocarstwa. W razie wojny radziecko-niemieckiej
potencjalny agresor musiał zatem przebić sobie kory-
tarz przez Polskę' Kierując się prostą logiką' gdyby Mos-
kwa lub Berlin chciały uniknąć bezpośredniego zagro-
żenia, :uŻyłyby wszystkich swoich wpływ w' wyko-
rzystałyby wszystkie dostępne im środkipolityczne
i militarne, by nie wpuścićprzeciwnika do strefy bufo-
rowej' W naj$orszym razie tozpoczęłyby działania ob-
ronne na terytorium Polski, osłaniając własne granice.
Rozdział 4 T)rmczasem Hitler otwarcie dawał upust swym eks-
pansjonisĘcznym ambicjom, m wiąc o niezbędnej
Rozbi r Polski Niemcom przestrzeni życiowej na Wschodzie. Stalin
publicznie lazwał $o ludożercą. Jednak Niemcy nie mo-
$ły powaŻnie myślećo napaścina Zwia2ek Radziecki,
DokonĘemg dzieła' kt re us razie pouodzenia nie mając zrlimwsp lnej granicy. Dlatego Hitler zulr clł
porusza z posad całg śuiati tugztuolt caŁqktasę się do Stalina, by oba paristwa wsp lnym wysiłkiem
robotniczq.l zlikwidowały r ozdzie|ającą j e strefę buforową.
J. Stalin Stalin powitał tę propozycj ęz zadowoleniem. Uderzył na
Polskę' iz ent:uzjaznrrem dor wnującym jego hitlerowskim
partrrerom przebijał korytarze w kienrnku Rzeszyr'
a-rn r Motywy Hitlera są zrozumiałe, wyłoŻyłje jasno
ZZ czerawca I hitlerowskie niespo dziew a-
94 I Niemcy w ,,Mein Kampf'. Ale jakimi pobudkami lderował się
nie napadły na Zwia3ek Radziecki. Jest to fakt histo- Stalin?
ryczny. Radzieccy historycy udzielają na to pytanie trzech
Niemniej fakt ten posiada pewien zaskakujący aspekt' r żnych odpowiedzi.
kt ry po 50 lathch przestał kogokolwiek dziwić: przćdll Pierwsze wytfumaczenie: po rozbiciu i wykrwawieniu
wojną światowąNiemcy nie miały wsp lnej granicy Polski, ZSRR przesunął swe granice nazach d, byw ten
z ZSRR' a więc nie mogły napaśćna Kraj Rad, tym spos b wzmocnić bezpieczeistwo kraju. Dziwne to ro-
bardziej niespodziewanie. zumowanie. To prawda' radzieckie granice rzeczfiście
Oba paristwa oddzielał od siebie kordon paristw neu- przesunęły się o 2oo-3oo km na zach d' ale towarzy-
tralnych' Aby wojna niemiecko-radziecka była w og le szyło temu przesunięcie granic Rzesry o 3oo-4oo km
do pomyślenia, trzeba było spełnić jeden warunek' mia- iv kierunku wschodnim. Bezpieczeristwo Zwlapku Ra-
nowicie zlikwidować ten bufor. Ale kto tego dokonał? dzteckiego bynajmniej na tym nie zyskało. Przeciwnie,
I w jakim celu? bowiem pojawił się zupełnie nowy czynnik, mianowicie
wsp lna radziecko-niemiecka granica, i - w konse-
kwencji - możliwośćataku przez zaskoczenie'
40 4l
 r
WIKTOR ST,IWOROW
DrL gig wytłumaczenie: zadając clos w plecy broniącej
sIę rozpaczltwie przed hitlerowcami Polsce, Staltn pra-
gnął wygrać na czasie, oddallć konfrontację z Nlemca-
mi... kzypomina to pomysł podpalenia mieszkania są-
siada, w nadziei, że powstrzyma to poŻar we własn5rm
domu.
Trzecie wytłumaczenie: Francja i Wielka Brytania od-
mawiały zawarcia sojuszu ze Zwlapkiem Radzieckim,
nie pozostawiając Moskwie żadnego wybonr, poza pak-
tem z Hitlerem... Ale też dlaczego Francja i Wielka Bry-
tania miałyby się zobowlązać do obrony parlstwa,
otwarcie głoszącego, Że jego gl wnym celem jest obale-
nie demokracji na całym świecie,w tym t wrieŻ w tych
dw ch krajach?
Zach d nie prą'rwiryWał większej wagi do plan w
Hitlera na Wschodzie. Przeciwnie niż kraje tego regionu.
Gdyby Hitler skierował się na wsch d, one plerwsze
padłyby ofiarami jego ekspansji. Kraje środkowo-
i wschodnioeuropejskie byty naturalnyrni aliantami
Zwiapku Radzieckiego' i to właśniez nimi należało szu-
kać sojuszu przeciwko Hitlerowi. Ale Stalin nie chciał
takiego przymierza.
Wyjaśnienia radzieckich historyk w mają dwa niedo-
statki: zostały wymyślone postJacfilm, i całkowlcie po-
mUają wczesne pogtądy radzieckich przyw dc w, choć
wykładali je niie raz, i to bardziej przejrzyśche' niż Hitler.
DtrI
Io sforsowaniu strefy buforowej oddzielającej Niemcy
od ZSRR, Hitler uznał to za dobry początek - i skierowal
chwtlowo uwagę w i:enych kierunkach: na Europę Za-
chodnią, Afrykę, Basen Śr dziemnomorski i etlantyt.
Co powinien był uczyrrić Stalln, mając przed sobą
S7o-kilometrowy wyłom w murze? Przede wszystkim
umacniać obronę na zagroŻonym odcinku . WzdłuŻ daur-
nej granicy clągnęła slę lirrta potężnych fortyfikacji. Na-
leżałoje bezzvłłocznie umacniać i moderrizować, r w-
nocześnie budując d_gą linię obrony, ttzeci1 piątą.
Należało minować drogt, mosty i pola' kopać tow prze-
42
LODOT"AMACZ
ciwczołgowe' prrygotou/ywać zapory artyleryjskie. Ale
nic takiego nie nastąpiło.
Jakiśczas p źnhej, w 1943 roku, Armia Czerwona
szykowała się do odparcia ofensyw5l pod Kurslrlem.
W bardzo kr tkim czasie wojska iadzieckte utworzyły
na kilkusetkilometrowym odcinku frontu sześepas-ow
clągłych umocnieri o_ łącznej głębokościsięgąącej
25o-3oo kilometr w. Był to tsiny tinirynt okopbĘ ża-
p r, row w łączrrikovrych 1umocnionycii stanowisk o!-
niorłrych. Na każdy kilome r obrony przypadały 32.ooo
min przeciwczołgowych i przeciwpiechotrrych, zaśkon-
centracj a artylerit Drzeciwpancernej osiągnęła niespo
ty-
kany poziom: 41 dziaŁ na kilometr, niJticząc u.ryr..ii
polowej i przeciwlotrncĄ, oraz okopanyctr czołgow.
rat
oto w szczerym polu w kr tkim czaśiestworzorio umoc-
nlenia niemożliwe do sforsowania.
W 1939 roku warunki naturalne do obrony były o nie-
bo lepsze: nieprzebyte lasy, rzeki, bagna' łriłoarog,
a czasu pod dostatkiem, by stworąlć .ubiez obronnąnil
do pokonanla.
Ąrmczasem wszystko odbywa się dokładnie na od-
wr t' jakby chodził'o właśnieo ułatwienie dostępu.
,W strefie p_rzygranicznej burz5l
się i zr wnuj e z ,ićintą
lstniejące fortyfikacje, stawia się mosty, mośct.'o*.
drogi' i
-rozbudowuje modernizuje sieć kolejową. R w-
nocześnie ZwiapekRadziecki zaprzestaje prołutc;i aział
przeciwpancernych i przeciwlotniczych.
Pułkownik GRU2 I. Starinow, ucźestnik tych wypad-
k w, wspomina: ,,Powstawała absurdalna sytuacja. Do-
p ki armiami niewiel_
ktch na cztery spusty.
Gdy potęzne faszysto-
wskie Niemcy - porzucaliśmy fortyfikacje wzdfuż daw-
nej granicy, niekt re wręcz demontując;'3
Gł vmy Zarządwoj9k Inżynier5{nyct' ł'-ii Czerwonej
w5łstosował zapotrzebowanie na r2o.ooo kolejowycli
''9_łU - Głauraje Razu;iedguatielnoje lJpranultenlje _ Gł wny ?-a-
rząd Wywiadowczy, radziecki wywiad *
;sto*y lprzyp. red.|.
3 I. Starinow' Mtny
żdutsuojego czasą' Moskwa 1964, s' 176.
 LoDoł.AMAcz
wlKToR strwoRow Czy Arrnia Czerwona zamLerzała zatrzyrnać się na
W raz(e napaści hitlero-
min op źnionego dziaŁaria' sp a- zdobytych granicach?
il'k'"j i;ki .."."..ł pozwoliłby s aPerom skutecznie odpowiedź marszałka Zwiapktu Radzieckiego Siernio-
raliżowaćcałąkomunikacjękole3owąnatytachwToga.
"
najbardziej na Timoszenki: ,,Na Litwie, Łotwie i w Estorri7 zostaŁa
Mina jest bronią ;; "łi^
;; "
'ą' :?j\"to'+dotarło zaled- zlikwidowana władza ziemsklch posiadaczy i kapttali-
ionej lrczby st w, tak bardzo zr ertavłidzona przez lud pracujący'
"'' zu^iu"i
skuteczną. min zatrzymano
;;.:: ł{iv.' Kolosalną produkcj ę Zwiapek Radziecki znaczrtie się powiększył i przesunął
"
własnej swe granice na zach a. Świat kapitalistyczny musiał
emontaż ustąpić nam miejsca i cofnąć się. Lecz nie nam, Żohtie-
rzom Armii Czerwonej, chełptć się i spoczywać na lau-
ał Litwę' r'otwę i Estonię' rach!".6
Bukowinę' wreszcie To nie fragment przem wienia, ani komunikat TASS.
nie-
$dzie w wYniku To rozkazArmii Czerwonej. Za zachodnią granicą ZSRR
wymusić pewne ustę- pozostaly już Ęlko Niemcy i ich sojusznicy.
pstwa terYtorialne'
dzielącym go od
Hitlerowi wystarczył wyłom w mtrrze
Stallna. Stalin Pragind znis
na swoim' Dziesięć
"t".^'it

ę między nimi anljedno

stworzo wanrnki do agresji'
neutralne paristwo:
w kr tkim *"",. ;#*"".1H,TJ#:YŁ,"#:**
tami' DoĘchczas zsRR
linii demarkacYjnej w Poko-
radzieckich woJsk na Litwie
do PrzedwojenrrYch
Prus Wschodnich'

nazach d' łżznlszczy|c

Ó z paristwem' nawet
lr:ltlyrri'
a szukać granicy' Ptzez
do tego Paristwa' kt re

6 Rozkaz nr 4OO ludowego komisarza obrony ZSRR z dnia 7 listo-

a Tamże. pada 1940 roku.
s ,,Prawda", 5 marca 1936'

44
 !
I

Za Whelką Brytani
mogły-jakwczasie
momencie rzucić na
Rozdział 5 - czony potencjał. Przeciw
'Zach d. A co
do Stalina
. względy tak dtugo, jak
Pakt i jego konsekwencje cyjna z Zachodem
a wtedy...
Wcz
Stalin bgł sprytniejszg od' Htttera. Sytuacja Stalina była zgoła lnna.
Sprytniej s zg, i bardziej peffiny.L Polskę dzielono nie w Karrcelarii
A. Antottotu ew stej enko Kremlu. Był przy tym onecnvGi;i*, Rzeszy, lecz na
. nie Hifler _ nie-

z1r.rzutok_a_wydawało się, że obie

N--o,"',łr=
powody do satysfakcji: jedną częśćtol"Li "t.o.r5l
1_lają bierłe
Hitler, dnrgą Stalin. tecz żalćdwie-tydzie od podpisa-
nia paktu Stalin spłatał Hitlerowi pierwszego fiah. na odpowiedni moment. G
bbaj rapaty' naĘchmiast o
p artnerzy rl:rieli zaatakować r wnocześnie.
ty-c""s..ri zbędnąmu pomoc'
Hitler napadł na Polskę - a St_alin oznajmił, że jego
wo;-
ska nle są jeszcze gotowe. M gł to poiviedzieć Ribben- w obronie polski,
tropowi w Moskwie, przed podpisaniem paktu, jasyr, wraz z całą
ale nie
powiedział. Hitler rozpoczĄ wojnę i zostił Ale nic nie zdoła
- sam na pta-
cu boju. Skutek jest taki, że [o on,'i tylko on uch o' że jest zułycięzcąIl wojny
dzi
odtąd za jedyrrego winowajcę.
Francja i Wielka Brytania bez wahania wypowie dz1ały stał nieograni-
Niemcom wojnę. Ęmczase n kaŻdy niemiecki uczrriak

l A. Antonow-owsieienko, The Ttme oJ Statin: portrait oJ a tarąnna,

^il1:,:T*:ril
prostego, naiwnepo
Noury Jork 198f . s. 29'6. do historii jako di"a_
46
47
WIKTOR ST'WOROW
Na ZachodzIe ukazało się wiele książek utrzymują-
cych, jakoby Stalin nie był przygotowany do woJny,
Hitler zaś_ tak. osobiście j estem zdaria, Że nie ten jest
got w do wojny, kto ogłasza to wszem i wobec, lecz
ten, kto ją wygrywa _ dzlel'ąc wrog w i szczując ich na
siebie.
.I II
w rv Stalin zamierzał przestrzegać postanowieri palrtu
Ribbentrop-Mołotow'?
oddaJmy mu głos: ,,Zagadnienie walki l...|na|eżry roz-
patrywać nie z prrnktu widzenia sprawiedliwości, lecz
z punktu widzenia wymagari sytuacji polttycznej w da-
nej chwili, z punktu widzenia politycznych potrzeb par-
tii w każdej konkretnej sytuacji''.2
I jeszcze jedna wy1rowiedŹ: .Wojna jest w stanie pod-
waĘć t wywr ctć wszelkie możliwe porozumienia''.3
Partla, na kt rej zjazdachstalin przemawlał, doskona-
le rozumiała swoich przyw dc w i dawała im odpowied-
nie prerogatyvły: ,Zjazn specjalnie podkreśla'że KC upo-
ważniony zostaje do zerwania w każdej chwili wszys-
tkich traktat w pokojowych zawarĘch z paristwami
imperialistycznymi i burŻ:uazyjnyml jak r wnież do wy-
powiedzenia im wojny".a
Tego postanowienia partii nigdy nie odwołano.
Kiedy miał nastąlić w czas wy1rowiadania alians w?
Raz jeszcze Stalin: .Bardzn wie|e za|eĘ od tego, czy :uda
się nam odwlec wojnę ze światemkapitalistycznym, kt -
ra jest nieunikniona [...] do chwili, kiedy kapitaltści
pokł cą się między sobą".s .Decydującą bitwę rłtoŻrla
uwaŻać za z:upeŁnie dojrzałą, Jeżeli wszystkie wrogie
2 Przem wienie na posiedzeniu Komitetu Wykonawczego Komin-
ternu dnia 22 sĘczn7a 1926 r.' [w:| Stalin' op. cit., t' 8' s. l3.
3
-hawda'', 15 wrześnial927'
a Uzupełnienie do rezolucJi
'W sprawte wojny t pokoju na VII
zjeździe RKP(b)"' marzec 1918' [w:] J(PZR w rezolucjach i uchwa-
łach", t. 1, Warszawa 1956' s. 457.
5 Sprawozdanie polityczne KC na W zJeździe wKP(b)' grudzie
L927,Iw:l Stalin, op. cit., t. 1O, s.286.
4A
LoDoŁAMAcz
nam siły klasowe dostatecznie uwikłałysię w sprzecz-
nościach,są dostatecznie skł corue ze sobą dostatecz-
nie osłabione walką kt ra przerasta ich siły".6
Stalin gorąco pragnd, by ,,kapitaliścipożarli się jak
psy''7; pakt Ribbentrop-Mołotow stwarzał właśniedo_
godną sytuację. .Prawda" zachłysĘwałasię ze szczę-
ściaz,,Zatrzęsły się podstawy świata,ludzie i narody
tracą grunt pod nogami. Na nlebie sorzeją łuny poża-
r w, a huk armatni wstrząsa morzami i kontynentami.
Mocarstwa i paristwa rozsypują się' jak puch na wie-
trze... Jakie to wspaniałe, jakie cudowne i piękne, kiedy
drżą fundamenty świata'ginąpotęgi i upadają majesta-
W"3 J<aŻda taka wojna przyb|iŻa nas do szczęśliwych
czas6w, kiedy ludzie nie będą się wzajemnie zabijać'''9
Podobne nastroje przenikaĘ całą Armię Czerwoną
i całą partię. Generał porucznlk Siemion Kriwoszein opi-
suje rozmowę ze sw)rrn zastępcą Piotrem ŁaĘszewem.
Kriwoszein dowodził w wczas XXV Korpusem Zmecha-
nizowanym, a wcześniejwraz z generałem Heinzem Gu-
derianem przyjmował wsp lną radziecko-hitlerowską
defiladę w Brześciu, zorganuzowaną dla uczcz-en1a krwa_
we$o rozbioru Polski' ,,Zawar].iśmy z Nlemcaml porozu'
mienle, ale to bez znaczenia. [...]Teraz jest najwspanial-
szy moment, by raz na łA'ws?.e konstruktywni e rozuliapać
wszystkie problemy światowe".lo Kriwoszein ex post ob-
raca wszystko w żart. Ciekawe, Że w jego korpusie' po-
dobnie jak w całej Armii Czerwonej ktą/yw tylko takie
Żar$. Na temat stanu obrorrności parlstwa nle prowa-
dzono Żadnyc}n poważnych rozm w'
O nastawieniu radzieckich komunlst w do paktu
o nieagresji wspomlnał także p źrnejsry marszałek
ZwLapktlRadzieckiego Leonid Breżniew. Po latach opisał
zebrarie agitator w partyjnych w Dniepropietrowsku
w 1940 roku:
6 Stalin, ,,O podstawach leninizmu", op. cit., t' 6' s. 161.
7 ,,Prawda", 14 maja 1939.
8
4 sierpnia 194O.
"Prawda",
e l8 sierpnia 1940.
"Prawda",
ro S. Kriwoszein, Ro'h:o'Jrr bgl', Moskwa 1962, s. 8.
J Lodołamacz
WIKTOR STIWOROW
Breżniew, powirrnlśmy wyjaśnlać,Że ta
"-Towarzyszu
sprawa nieagresJi to serio, a kto temu nie wlerzy' ten
prowadzi prowokacyjne dyskusje. Ale nar d nie bardzo
ufa. Co więc mamy robić? Wyjaśniaćczy nie?
Czasy były dosyć trudne' na sali siedziało czterysta
os b, wszyscy czekali, co odpowlem, a nie mogłem dfu-
go stę zastarrawiać.
_ Bezwzg\ędrrie trzeba wyjaśniać- powiedziałem. -
Będziemy, towarzysze, wyjaśniaćdotąd' aż z Nlemiec
faśzystowskich nie zostanie kamter1 na kamleniu".ll
Wedfug Stalina czas, gdy,,z Niemiec hitlerowsklch nie
pozostanie kamieri na kamieniu'' miał nastąpić w 1942
roku. Ale niespodziewanie szybka klęska Francji i za-
nlechanie przez Hitlera trtwazjlna Wielką Brytanię (ra-
dztecki wywiad wojskowy wiedział o tym pod koniec
l94o roku) pobzyŻowały plany Stalina. Datę wyzwole-
nia Europy przesuntęto z |ata L942 na lato l94l. Dla-
tego Nowy Rok 1941 witano hasłem: PowIĘKSZYvrY
LICZBĘ REPUBLIK W SKŁADZIE ZSRR!
W CzterdziesĘm Pteruszgm ziemskich bogachls tong
Wgdobędziemg ktloJami t oduiertem.
A urąn _ pod ostrząłem cgklotronu -
Wszgstkim dastępną stani.e sĘ energtq.
Każą ngsz rok to walką moc sukces tu
W tlsąIce o uqiel, wiekqmetalurgĘ!...
Bgć może do szesnostu naszgch herb u
Dołapzq datsz-e' Może natuet wkr tce..,|z
Nle, radzieccy przyw dcy nie myślelio obronie' Nie
mieli zamlaru wznosić fortyftkacji i umocnieri. Byli
przekonani, że Niemc y, zaalrgażowani już na Z-achodz1e,
nie zdecydują się na otwarcie frontu wschodniego. Wie-
dzleli, Że wojna na dwa fronty byłaby dla Hiflera samo-
b jstwem.
Przed wojną ,,Prawda" nigdy nle apelowała o wzmac-
nianie obrony. Ton artykuł w był zgoła odmienny:
ll L. Breżniew, .Mała zternia", Warszawa 1978.
12
,,Prawda", I stYcznia 1941.
50
LoDoł,AMAcz
,,Wielki Jest nasz kraj: zlemski glob musi obracać się
pełrre dziewięć godzin, by cała ogromna ojczyzna
'Jlasza
radziecka wkroczyła w nowy rok swoich zwycięstw. Na-
stanie taki czas, że będzte krąĘł nie dziewięć godzin,
lecz okrągłą dobę. [...] I kto wie' gdzie nam wy1radnle
spotykać Nołvy Rok za pięć lub dziesięć lat: pod jaką
szerokością,na kt rym radzieckim pohrdniku?''.'3
In bllższa była data radzieckĘ agresji na Europę
(6lipca l94l roku), tym bardziejprzejrzyste stawały się
artykuły ,,Prawdy'':
,'Rozdzielcie waszych wrog w, spełntjcte chwilowo ich
ŻądanLa, po cTym rozbijcie kaŻdego z osobna, nie po-
zvalrając by się zjednoczy|I".|a
W tej sytuacji Hifler luznał, Że nie może dhlżej zvł|e-
kać' Postanowił uderzyć pierws4r' i tym samym unik-
nąć groźby ciosu w plecy. Lecz choć, rozpocza} wojnę
w okolicznościach najdogodniejszych z moŻIi'wych, był
z E ry skazany na porażkę.
W przeciwieristwie do Wehrmachtu Armia Czerwona
wkroczyła do wojny w fatalnych warunkach, niemniej
zdołaka ,,wzullolfuć" p ł Europy' kt rą ptzez 45 lat utrzy-
mała pod swą dominacją. Jak potoczylyby się wypadki'
gdyby doborowe niemleckie formacje wycofały się z kon-
tynentu do Afryki i na Wyspy Brytffskie, a tymczasem
Armia Czerwona, opanowując Rumunię, znlszczyłaby
lch jedyne h d|o zaopatrzertia w ropę naftową?
13
lbid.
la ..Prawda", 4 marca 1941.

Rozdział 6
Kiedy Związek Radziecki
przystąpił
do II wojny światowej?
Ęlko jedenkryj może ugjśćztlsgcięsko
z g eneralne g o koryfliktu : Zus lap,ek Radzie ckt.
A. Hitler
Zwiapku Radzieckim wszystko co ma jakikolwiek
związek z początkfuem II wojny światowejokrywa nie-
przenikniony mrok tajemnicy pa stwowej. Spośrd licz-
nych i straszliwych sekret w jeden strzeŻony jest szcze-
g lnie pilnie: data przystąpienia ZSRR do wojny'
Przez wszystkie powojenne lata oficjalna radziecka
historiografia głosiła,Że tyrn dniem był 22 czerwca
l941. KomunisĘczni historycy wymyślili niezliczone le-
gendy o dniu 22 czerwca, o tym jak hitlerowcy napadli
na pokojowo usposobiony kraj... Gdyby dać wiarę tym
I Rozmowa z Lordem Halifaxem, Obersalzburg, 19 listopada 1937.
52
LoDoŁAMACz
wymysłom, możrta by pomyśleć,Że Zwiapek Radziecki
nie przystąpił do wojny dobrowolnie, lecz został wciąg-
nięty siłą.
Aby utrwalić swoją wersję, radziecka propaganda
wsparła tę datę dodatkowymi argumentami: wymyślono
,,okres przedwojenny'', obejmujący dwa |ata poprzedza-
jące 22 czerirca' a takŻe rozpowszechniono mityczną
zbitkę ,,r.418 dni wojny', na wypadek gdyby komuś
przyszło do głowy policzyć Samemu.
,,okresu przedwojennego'' nie było, został wymyślony
dla potrzeb propagandy. Dośćprz54lomnleć, że właśnie
w ,,okresie przedwojennym'' wszyscy europejscy sąsie-
dzt ZSRR padli ofiarą jego agresji.2 Zwiavek Radziecki,
kt ry w 1939 roku o$łosiłneutralność, podbił nieba-
wem terytoria o łącznej liczbie ludnościprzekraczającej
.
23 miliony.
Armia Czerwona i NKWD dokonywały na Zagarrrię-
tych terenach straszliwych zbrodni. Radzieckie obcjzy
koncentracyjne wypełnione były Żołnierzami i oficerami
z wielu kraj w Europy. oficer w likwidowano całymi
tysiącami' nie tylko Polak w w Katyniu. Jakiż to neut-
ralny kraj przetrzymuje i rozstrzeliwuje w ,,okresie
przedwoj ennym'' tysiące jeric w?
1
Zadzlwiająca sprawa: Niemcy napadły na Polskę, więc
uznano, Że rozpętały wojnę. Zwiavek Radziecki uczynił
to samo i w t5rm samym miesiącu, a mimo to nie ucho-
dzl za najeźdźcę'Co więcej, uważa się, że w latach
I l939-194I nie brał w tej wojnie udziału.
Polski Żołnierz' kt ry broniąc swego kraju zgirril
w walce z ArmiąCzerwonąuchodzi zauczestrika i ofia-
a, kt rygo
tej samej
, Że został
zabiĘ w czasie pokoju - w ,,okresie przedwojennym''.
Niemcy opanowały Danię, i choć do wielkich bitew nie
doszło, był to akt wojny. ZSRR r wnieŻ podbił bez walki
2 Nawiasem m wiąc, Armia
Czerwona nie zamierzała zadowolić się
'
tyml zdobyczami i przerwać ,,-wyzulo|enczy rnarsz,, na Zach d. Patrz|.
cytowany na str. 45 rozkaz ludowego komisarza obrony ZSRR nr 4OO
n dnla 7 listopada lg4o roku.
53

lilNrTNlilllt
Helsinki
Radzieckie zdobycze
terytorialne w latach
1939-1940'(w tys. km')
Zach' Białoruśi Ukraina
(kosŹem Polski' 1939 n) 180'1
Karelia
(kosŻem Finlandii' l940 r) - 39'0
Besarabia
(kosŻem numunii' 1940 [)'49'6
Repubiliki Bałwckie
(Eslonia LjMa i Łofua, 1940
wadawa
hiśorycżnyśwsE'
'A116
LoDoł,AMACz
trzy paristwa bałtyckie, por wnywalne pod względem
poLoŻeria $eo$raficznego, ludności, kultury i tradycji
z Danią. Ale nikt tego nie luzr:.ał za wojenną napaść.
Niemcy zagarnęły Norwegię - i jest to kontynuacja
agresji. Ale zanim do tego doszło, Zul\a2ek Radziecki
przelaŁ rr'orze krwi w sąsiedniej Finlandii.
W ,,okresie przedwojennym'' setki tyslęcy radzieckich
żoŁnier4r poległo w toku ZaŻartych walk. Straty armii
ntemieckiej w t5rm czasie były znacznie mniejsze.
Wszystkie te działania Armii Czerwonej określa się
ofi cj alnie j ako,,umacnianie bezpieczeits twa zacho dnich
rubieŻy". Bzd:ura. Granice Zwiapku Radzieckiego były
bezpieczne, kiedy la zachodzie istniał kordon neutral-
nych paristw, a Niemcy znajdowały się za kordonem.
Z drugiej strony, jeżeli agresję na sześćościennych
paristw - Polskę, Finlandię, Litwę, Łotwę, Estonię i Ru-
munię _ r:azywarny ,,umacnianiem bezpieczeristwa gra-
nlc'', to dlaczego nie m wimy, Że Hitlet też tylko pragn$
zabezpieczy się od wschodu?
Słyszę głosy sprzeciwu: przecieŻ Stalin w ,,okresie
n) 166'1
przedwojennym'' nie prowadził ciągłych działa militar-
nych, tylko pojedyncze agresje. Poza tym Zwnpek Ra-
dziecki formalnie nie wy1rowiedzlałwojny żadnemu pari-
s stwu. No dobrze, a czy Hifler postępował inaczej?
Dzien 22 czerwca 1941 jest zwykłą datą w historii
1996 52

wojen. W tym dniu siły zbrojne jednego paristwa rozpo-

częły ofensywę na armię innego paristwa w ramach
trwającego globalnego konlliktu, w kt rym oba paristwa
od dawna uczestniczyły. Nie ma żadnego powodu, by
tozpoczynać historię wojny od chwili, gdy obce wojska
wkroczyły na terytoritm Zwiapku Radzieckiego' kt ry
udaje niewinną ofiarę. Przywołajmy na pamięć wszys-
tkie naprawdę niewinne ofiary, kt re padły w ,,okresie
przedwojennym" pod bagnetami,,wyzwoleftczej" Armii
Czerwonej. Zaczrijtny pisać historię tej wojny od zdra-
dzieckiej napaścina skrwawioną Polskę' kt ra w nie-
r wnej walce pr bowąła powstrzymać rnarsz Hitlera na
wsch d' Zacznijmy pisać historlę tej wojny rne od 22
9 so !00 300 czeriuca 1941 roku, lecz od. dnia, w kt rym Stalin po-
l------ł-Hłm
Btanowił jąrozpocząć.
WII(TOR STIWOROW
rowska napadłIj
na Polskę. Dziwnym zbiegiem okolicznoŚci właśnietego
dnia Nadzwyczajna IV Sesja Rady Najwyższej ZSRR
uchwala ustawę o powszechnym obowiązkusłużby woj-
skowej' Nigdy dotąd w Zwiapku Radzieckim nie było
takiego prawa. Dop ki radziecka propaganda posługi-
wała się krulioŻerczyrn Hitlerem jako straszydłem, moż-
na było się obejśćbez powszechnej sh:żby wojskowej.
Ale podpisano z Niemcami pakt o nieagresji _ 1 zaraz ją
wlrrowadzono.
Na Zachodzie wrzesieli 1939 roku był początkiem
,,dziwnej wojny''' Na Wschodzie zaczĄ się nie mniej
,,dziwny pok j".
Po co Zwiapkowi Radzieckiemu potrzebny był po-
wszechny obowiąpek wojskowy? Komuniścithsmaczą,
ŻebyŁa to reakcja ruarozpoczęcie II wojny światowej:nie
zamierzalriśmy brać w niej udziafu, ale poczyniliśmy
pewne kroki zapobiegawcze. Marszałek Zwlapku Ra-
dzieckiego Kirył Mierieckow należy do Ęch kt rzy twier-
dzą' że ustawa miała ogromne Zr:aczer:ie i została
uchwalona, kiedy II wojna światowajuż trwała.s
Spr bujmy wyobrazilć sobie polsko-niemiecką granicę
w ten tragiczny poranek: p łmrok, mgła, wystrzały,
warkot silnik w. Mało kto z Polak w zda'wał sobie spra-
wę z tego, co się dzLeje. Prowokacja? A może tylko lokal-
ny incydent? Lecz deputowani do Rady Najwyższej
ZSRR - pasterze z odległych g rskich pastwisk, zacni
hodowcy renifer w z rnroŻrrcj Arktyki - oni już wiedzą.
Wiedzą, że to nie prowokacja ani żaden incydent gra-
nlczny,lecz wojna, i to nie wojna polsko-niemiecka, nle
europejska - światowa! Dlatego spotykają się w Mosk-
wie na nadzulyczajnej sesji, by wprowadzić odpowiednie
ustawy. Szkoda, Że nie wykazali takiej operatyurności,
kiedy w czerwcu f94f roku podobne wydarzenla
wstrząsnęły granicą radziecko-niemiecką!
Rankiem 1 września nie tylko polslit rząd arlj rządy
zachodnie nie miały pojęcia' że wybuchła II wojna śwla-
3 K. Mierieckow, ,,P ł wieku w mundurze'', Warszawa 1971' s. 205.
56
LoDoŁAI[Alcz
towa: nie wiedział o tym nawet Hitler' Napadł na Polskę
lLcząc, że będzie to prosta operacja lokalna, jak zajęcie
Czechosłowacji rok wcześniej. Nie jest to wymysł goeb-
belsowskiej propagandy, radzieckie źr dła m wią o tym
samJrrn. Generał pułkownik lotnictwa A' Jakowlew,
w wczas osobisĘ doradca Stalina: ,'Hitler był pewny' że
Anglia i Francja nie będą bić slę o Polskę''.a
A więc towarzysze na Kremlu wiedzą to, czego nie
podejrzewa nawet Hitler. I jeszcze jeden szczeg ł: droga
do Moskwy nierzadko wlodła z daleka, deputowani po-
trzebowali czasem tygodnia, czasem 12 dni by dotrzeć.
do sali posiedze . Aby mogli wz1ąć udział w sesji po-
święconej kons ekwencj om rozpo czętej wojny' musiano
rozesłać zawiadomienia przed jej wybuchem. Powiem
więcej _ przed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mo-
łotow.
Każda pr ba określeniadokładnej daty rozpoczęcla
II wojny światowej i przystą)ienia do r:iej Zwlapku Ra-
dzieckiego prowadzi nas nieuchronnie do daty 19 sierp-
nia 1939.
Stalin wielokrotnie na rozmaitych zamkniętych posie-
dzeniach przedstawiał sw j plan ',wyzwolenia'' konty-
nentu: wciągnąć Europę do wojny samemu zachowując
neutralność,a kiedy wrogowie będą jlŻ dostatecznie
skł cenl ze sobą i osłabieni walką, kt ra przerasta ich
siły - wtedy rzucić na szalę całą potęgę Armii Czer-
wonej.s
19 sierpnia 1939 na posiedzeniu Biura Politycznego
Kc WKP(b) powzięto nieodwołalną decyzję reallzacji tego
planu.
Wiadomości o posiedzeniu Politbiura i powziętych
tam decyzjach natychmlast zostały przekazat:Le przez
francuską agencję prasową HAVAS i opublikowane na
łamach zachodniej prasy'
W jakl spos b ściśletajny stenogram Biura Politycz-
nego m gł trafi na Zach d? Możliwa jest następująca
hlpoteza: kt ryś- lub kilku - członk w partyjnego kte-
4 A. Jakowlew' Celżgzni, Moskwa 1968, s. 212.
5 Stalin, op. cit., t. 6, s. 160-16I it.7, s.24.
57
 LODOilMACZ
WIKTOR SIIWOROW
nie wojny prąmiosłoby niewątpliwą ulgę wszystkim krajom
rowrrlctwa, przerażonych planami Stalirra, postanowiło
i narodom.
je pokrzyŻować. Z oczywistych powod w nie mogli c) Koła tządowe Anglii i Francji brutalnie odrzuciły za-
otwarcie wyrazić swoich obaw. Jedynym sposobem po-
wstrzymania Stalina był sabotaż: ujawnienie światu je-
r wno pokojowe propozycje Niemiec, jak r wnież podejmo-
wane przez Zwiapek Radziecki pr by możliwie najszybszego
go zarnIar w. Członkowie Politbiura odpowiedzialni za
zakoftczenia wojny.
kontrolowanie armii, przemysłu zbrojeniowego' wywia-
Oto fakty.
du wojskowego, NKWD, propagandy czy Kominternu Co mogą przeciwstawić faktom kawiarniani politykierzy
mogli to wykonać bezwilększego trudu.
z agencji HAVAS?".
Ten scenariusz nie jest aŻ tak fantasĘczny, jak by się
mogło wydawać. W l9l7 roku ZirroĘew i Kamleniew -
Niech czytelnik sam osądzi, co było kłamstwem - de-
w wczas członkowie Biura PoliĘcznego - ogłosili na ła- pesza agencfna, czy dementi. Prz3lpuszczam, Że niedłu-
mach ,h:urŻuaĄnej' prasy zamiary Lenina i Trockiego
go potem Stalin sam żałowałswoich sł w. Ciekawe' że
doIyczące przygotowywanego przewrotu. Nie znamy dziś
w Zwiry,ku Radzieckim to wydanie 'Prawdy" z 30 listo-
dr g, kt rymi tajny stenogram trafił na Zach d, nie- pada 1939 praktycznie nie istnieje. 7-e zdttmierietn
mniej takie kanały istniały.
stwierdziłern, Żę nawetw zasttzeŻonych archiwach GRU
Stalin Zareagował na publikację w spos b zgoła nie- nie ma ani jednego egzemplarza. Wszystkie dawno po-
oczekiwany. ,,Prawda" z dnla 30 listopada 1939 roku
szły na przemiał. Po raz pierwszy ujrzałern jądopiero na
opublikowała jego obszerne dementL
Zachodzie.
oto pełny tekst:
Niezwykły u Stalina brak opanowania przemawia
o KŁAMLIWYM KoMUNIKACIE AGENCJI HAVAS
na kotzyśćagencji HAVAS' kt ra widocznie uderzyła
Redaktor ,,Prawdy'' zwr cił się do tow. Stalina z pytaniem:
w czułe miejsce. Przez dziesięciolecia władzy radziec-
kiej prasa na Zachodzie dtużo pisała o ZSRR i samym
co sądzi tow. Stalin o doniesieniu agencji HAVAS na temat
Stalinie. Zarzucano mu - i w og le bolszewikom -
,,wystą)ienia Stalina'', jakoby wygłoszonego Przęz rriego 'Ia
wszystkie możliwe grzechy. Pisano, Żebył a$entem car-
posiedzeniu Politbiura 19 sierpnia", gdzle cytowano rzeko-
skiej ochrany, Że zamordował własną Żonę, Że był de-
my po$ąd o tym, Że ,;wojr:'a powinna trwać jak najdfużej' by
spotą, sadystą, ludożercą, katem... Starczy. Ale on nig-
wy czerpać w alczące strony''.
dy nie wdąwał się w polemiki z ,,blurŻuazyjnyrlrL pisma-
Tow. Stalin przysłałnastępującą odpowiedź:
kami''. Czemu więc tym razetn :uznał, że warto zniŻyć
,,To doniesienie agencji IIAVAS, tak samo jak wiele innych
jej doniesierl, jest klamstwem. Nie wiern, rzecz iasna' w kt -
się do taniej połajanki? Widocznie francuska agencja
ujawniła jego najskrytsze zanniary. Jest mu obojętne,
rym dokładnie cĘć-chantant sfabrykowano to kłamstwo.
co pomyślą o jego dementt przyszłe pokolenia (nawia-
Ale jakkolwlek kłamaliby panowie z agencji HAVAS' nie mo-
sem m wiąc, w og le o nim nie myślą)'Tylko na jed-
gązaprzeczyć, że:
nym zdeĘ mu naprawdę: by utrzymać w tajemnicy
a) To nie Niemcy napadĘ na Francję i Anglię' lecz Fran-
swoje plany na najbliższe 2-3lata. By dotrwać do chwi-
cja i Anglia napadły na Niemcy, biorąc na siebie całą odpo-
wiedzialnośćza obecnąwojnę.
li' gdy kraje Europy wpiszczą się we wzajemnej
wojnie.
b) Po rozpoczęciu dzla|an wojennych Niemcy zwr cĘ się
Ale zał Żmy na moment, czysto hipotetycznie, że Sta-
do Francji i Anglii z pokojowymi propozycjami, a ZwiaVek
Radziecki otwarcie poparł pokojowe propozycje Niemiec'
lin ma rację: tak, komunikat HAVAS to kłamstwo sfa-
brykowane w jakimś csć-chantant. W takim wy1padku
bowiem uurażał,i nadal u'włża,że jak najszybsze zakończe-
58
WIKTOR SUWOROW
agencja zasfuguje na najwyższe pochwały: jej dzienni-
karze wykaza|i się głęboką i tzete|ną znajomością
marksizmu-leninizmu, charakteru Stalina ' a ptzede
wszystkim drobiazgowych, naukowy ch analiz sy[uacj i
polĘcznej i militarnej w Europie. Zrozlurr:ieli jąznacz-
nie lepiej, nż sam Hitler i ptzyw dcy zachodnich
demokracji.
JeŻelii doniesienie francuskiej agencji było wymysłem'
to wymysł w pełni odpowiadał rzeczywistości.
Kitka lat p źniej, $dy komunikat HAVAS i stalinow-
skie dementi dawno jllż poszły w niepamięć, w Zwia3kll
Radzieckim opublikowano trzynaście tom w dzieł Stali-
na. Wśrd rozlicznych,Brac'' znal.azły się r wnież jego
przem wienia na zamkniętych naradach Kc' JlsŻ
w |927 roku Stalin wy$łaszał pogląd' Że w razie wojny
na\eĘ zachować neutralność,aŻ ,'zvłaśnionestrony wy-
niszcząsię wzajemnie w walce, kt rej nie będąw stanie
podołać''. Ta myślpowTaca w kolejnych przem wie-
niach Stalina, przekonanego, Że gdyby doszło do wojny
w Europie, Zwla2ek Radziecki nieuchrorrnie będzie jej
uczestnikiem, ale przystąpi do niej jako ostatrri, z rezet-
wą świeżychsił, by wzląć udział w wielkim finale gry
przeciw wszystkim.
W 1939 roku dziennikarze z HAVAS nie mieli dostępu
do tych dokument w. Publikacja ,,Dzieł" jest potwier-
dzeniem apostertori rzetelnościich relacji.
Pamiętajmy teŻ, że duraj kolejni następcy $eneralis-
simusa _ Clrrnlszczow i Breżniew _ choć r Żny mieli do
nlego stosunek, obaj zgodnie potwierdzali jego zamiar
wyciericzenia Europy w wojnie przy zachowaniu włas-
nej neutralności po to, by ją następnie ,,wyzwolić'''
Jego poprzednicy m wili zresztąto samo. Uzasadnia-
jąc sw j plan w wąskim gronie partyjnych towarzyszy
Stalin ograniczał się do cytowania Lenina, podkreślając
że to onjest autorem pomysłu. Prawdę m wiąc Lenin
też nie był oryginalny, po prostu umiał właściwieza-
czerpnąć z nieobjętych zasob w marksistowskiej spuŚ-
clzrry. Oto co pisał Fryderyk Engels: ,,Niech ci wszyscy
szubrawcy przer Żnego autoramentu rozprawią się na-
prz d między sobą, niech się wykoricządo cna, skom-
60
LoDoł,AMAcz
promitują wzajemnie, i przygotują w ten spos b grunt
dla nas".6
Stalin tym r żniłsię od swoich poprzednik w, że
mniej m wił, a więcej robił.
TtrIrzecząwielkiej wagi wiedzieć,
(Jest co Stalin m wił na
plenum Politbiura 19 sierpnia 1939 roku. Ale nawet
gdybyśmy nie znali jego sł w, to znamy jego czyny.
Cztery dni po posiedzeniu Biura Politycznego na Krem-
lu podpisano pakt Ribbentrop-Mołotow - szczytowe
oslągnięcie w dziejach radzieckiej dyplomacji i najbar-
dziej błyskotliwe zwycięstwo Stalina w całej jego nie-
zwykłej karlerze. Po podpisaniu dokumentu Stalin był
strasznie podekscytowany:,'Oszukałem go, oszukahm
Hitlera!".7
Rzeczywiście, Stalin Wywi dł go w pole tak' jak niko-
mu się to nie udało: p łtora tygodnia po podpisaniu
paktu Hitler toczył wojnę na dwa fronty, a Niemcy od
początku znalazĘ się na przegranej pozycjl.Innymi sło-
W, 23 sierpnia 1939 roku, w dniu podpisania paktu
o nieagresji, Stalin wygrał II wojnę światową _ jeszcze
zartim Hitler do niej przystąpił.
Dopiero latem 1940 roku Hitler zrozlmiał, że dał się
podejść.Usiłowałjeszcze odwr cić sytuację' ale było już
za p źno' N{ gł jeszcze liczyć na bĘskofliwe zwycięstwa
takty czne, lecz strategiczna sytuacj a Niemiec byla fatal-
na. Raz jeszcze dały się wziąć w dwa ognie' Z jednej
strony Wielka Brytania na swych niedostępnych wys-
pach, za nią Stany Zjednoczone. Z drugiej strony -
Zwiapek Radziecki. Hifler zurr cIł się na zach d, ale
poczllł, Że za jego plecami Stalin szykuje się do skoku
l lmoże jednym uderzeniem odciąć rumuriskie zaplecze
naftowe. oznaczałoby to paraliż niemieckiego przemy-
sfu zbrojeniowego, Wehrmachtu, Luftwaffe i Kriegsma-
6 Z listu do E. Bernsteina, 12 czerwca 1883, [w:] K. Marks, F. En-
gels, ,,Dzieła''' t. 36, Warszawa 1976' s. 49.
7 N. Chruszczow, ,,Wspomnienia'', Krąg, Warszawa 1984, s' I4'
6l
 FF

wrKToR sttwoRow
rine. Wtedy zulr ci się na wsch d, lecz wtedy nastąriły
strategiczne naloty dywanowe, a potem inwazia z za-
chodu.
UwaŻa się, że Stalin nrłycięĘłtylko dzięki pomocy
i wsp łdziałaniuWielkiej Brytanii i Stan w Zjednoczo-
nych. To prawda' Na tym polegał jego geniusz, Że ort,
zdeklarowany lvr g Zachodu, potrafił wykorzystać
aliant w dla obrony i umocnienia swej dyktatury.

Rozdział 7
Rozszerzenie bazy wojny
Narodoue ugzusoLenie Niemiec- to reuolucja
proletartacka, og arnĘ apa Europę Śr odkotu ą oraz
hchodnĄ i j e dnocz4cą j q z Europq W schodnĄ
u postart Radzieckich Starl'i;tu ,r.o-"TTił:o,

DI
l o wypędzeniu Napoleona z Rosji zwycięska armia
carska wkroczyła do ParyŻa, a kiedy Bonaparte zrn|azł
slę na wygnaniu, powr ciła do kraju z pieśniąna
ustach. Celem Rosji było rozbicie przeciwnika. Skoro
nlkt już nie zagraŻał Moskwie, rosyjska armia nie mlała
czego szukać w Europie Zachodniej.
R żnica między Rosją i Zwiapkiem Radzieckim uwi-
dacznia się w ich odmiennym podejściu do cel w wojen.
W 1923 roku Michaił Ttrchaczewski - kt ry do tego cza-
su wsławiłsię masakrą ludności w Rosji Środkowej, na
Uralu, Syberli, P łnocnym Kaukazle i w Polsce - sfor-
mułowałteoreĘczną definicję cel w wojny. Wedfug ra-
dzleckiego generała (p Źntej marszałka) wojna ma ,,za-
pewnić swobodne stosowanie przemocy' a w tym celu
WIKTOR STIWOROW
raalcżry w pierwszej kolejnościzniszczyć siły zbrojne nie-
przyjaciela".t Rozbicie i,,totalna eksterminacja" armii
wroga nie oznacza korica wojny, lecz stwarza dopiero
dogodne warunki dla ,,swobodnego stosowania przerno-
cy'' '
',KaŻde zajęte ptzez r:as terytorlum staje się już
terytorium radzieckim, na kt rym będzie wprowadzana
wŁadza robotnik w i chłop w'''2
W swojej pracy ,,Zagadnienia wsp łczesnej strategii''
Tuchaczewski zaznacza, Że radzieckie sztaby 'powinny
we właściwymczasie przekazywać władzom polityczn5rm
i odpowiednim organom instrukcje dotyczące ptzygoto-
wania komitet w rewolucyjnych i innych lokalnych
struktur administracyjnych dla poszczeg lnych regio-
n w".3
Innymi słowy: sztaby w ścisłejtajemnicy opracowują
plany operacji ,,wyzwolericzych", a ,,odpowiednie orga-
ny'' mają zapewnić komunistyczną administrację na
,,wyzwolonych" obszarach. Armia Czerwona zaniesie
sąsiadom na swoich bagnetach r:owe szczęśliweżycie -
wraz z utworzonym za:wczasu aparatem miejscowej
władzy.
Sowietyzacja okupowanych terytori w drogą terroru,
a takŻę wykorzystanie zasob w na ,,wyzwolonych" ob-
szarachjako zaplecza dla dalszych podboj w doczekały
się,,naukowego'' określeria;,,rozszetzanie bazy wojny''.
W 1928 roku Tuchaczewski wprowadził ten termin do
encyklopedii.a
3o marca l94l roku Hitler ujawnił swoim generałom
cel kampanii na Wschodzie: roztrornLć radzieckie sĘ
zbrojne,zniszczyćkomunisĘcznądyktaturę,ustanowić
prawdziwy, narodowy, socjalizm i przekształcić Rosję
w bazę dla prowadzenia da|szej wojny. Planując opera-
cję militarną Hitler za'wczasl) przewidział utworzenie
niezbędnej mu administracji na okupowanych teryto-
1 5 Na początku )o( wieku sztuka wojenna dzieliła się na taktykę
,,Rewolucja i wojna", nr 22, Moskwa 1923, s. 188.
2 M. Tuchaczewski, ,,Pisma wybrane", t. I, Warszawa 1966, s. 281.
3 Ibid., s. 196.
a Bolszaia souietskąja Encgkłopedlja, t. 12, Moskwa 1928,
s. 276-277.
64
LoDoł,ArlłAcz
riach. Zaskakująca zbieżnośćz pogl^ądarni radzieckiego
generała, $łoszonymi kilkanaścielat wcześniej'
ZTlchaczewskiego byłby moŻe riezły Gauleiter, gdy-
by nie był tak marnym strategiem. Jego nieudolność
stała s ię le gendarna. Opracowana pr zezert,,strategia ta-
ranowa" lderza swoją miernotą. Jest to strategia sza-
chisty, kt ry dĘy do zdobycia maksymalne$o pola na
szachownicy' tuznając bicie figur przeciwnika Za rzecz
drugorzędną. Co to prakĘcznię ozl|acza pokazała ofen-
sywa armii pod wodzą T[rchaczewsklego w 192o roku
nad Wisłą.
Ttrchaczewski przez całe życie z uporem starał się
dopracować i ulepszyć tę błędną w samych założeniach
koncepcję. Radzieccy historycy zapewnlają, że po roz-
strzelaniu Tuchaczewskiego w 1937 roku Stalin odrztt-
cił jąw całości.To nieprawda. Stalin odrzucił tylko non-
sensowną strategię swego marszałka, ale przejal i nadał
nowy sens jego idei ,,rozszerzaniabazy wojny".
DII
L oza Tuchaczewskim i jemu podobnymi Stalin miał
w swoim otoczeniu strateg w z pra'wdziwego zdarzenia.
Najwybitniejszy i najbardziej błyskotliwy to bez wątpie-
nia Władimir Triandafiłłow' tw rca sztuki operacyjnej'5
To właśnieon w 1926 roku w ksi@ce ''Skala operacji
wsp łczesnych armii'' przedstawił w zarysie teorię ''głę-
bokich operacji". Rozwinięciem tej koncepcji była jego
następna praca: ,,Charakter operacji wsp łczesnych ar-
mii''.6 Te dzieła wcLĘ pozostają fundamentem radziec-
kiej sztuki wojennej. Triandafiłłow zna)azł ludzi, kt rzy
zrozumieli jego myślstrate$iczną i wprowadził ich do
Sztabu Generalnego. Do grona luczrlj w Triandafiłłowa
nalcŻał przyszĘ marszałek Zwiry,ku Radzieckiego Ale-
l strategię. Radziecka myślwojskowa stworzyła szczebel pośredni,
nazywając go ,'sztuka operacyjna''. P ł wieku p źn|ej zachodni eksper-
cl uznali to pojęcie lprzyp. aut.|.
6 W. Triandafiłłow, Charakt7er oplerac! sowriemienngch armtj'
Moskwa 1929.
4 Lodolłmacz
wrKToR SttwoRow
ksander Wasilewski, a także Georgij Żukow, kt ry wy-
korzystał jego koncepcje we wszystkich operacjach' po-
cząwszy od bitwy z Japoflczykami nad Chałchyn-gołem
w 1939 roku.
Triandafiłłow nie m gł' naturalnie, pozostać obojętny
wobec T\rchaczewskiego: otwarcie krytykował mizerię
"strategii taranowej"' wytykał szarlatariski stosunek
Tu-
chaczewskiego do sztuki wojennej. odwaga Triandafił-
łowa zasługuje na podziw, jako Że generał był jego bez-
pośrednim przełoŻonym.
Choć krytycznie odnosił się do dokĘmy Tuchacze-
wskiego, Trtandafiłłow w pełni tuzIl^ał i rozwin{ jego
koncepcję szybkiej sowietyzacjl,wyzwolonych" teren w.
.Nfle"y w kr tkim czasie (2-3 tygodnie) rozvłIapać prob-
lem sowieĘzacjlcaĘch paristw, albo, w przypadku wię-
kszych paristw, dokonać w ciągiu 3-4 tygodni sowieĘza-
cji znacznych ich obszar w [...lPrzy organizowaniu ko-
mitet w rewoluc11'nych trudno będzie lLczyć na siły
lokalne. T}lko częśćpersonelu technicznego i urzędni-
k w tltŻszego szczebla można zna|eźćna miejscu. Kadry
kierownicze, a nawet częśćpersonelu technicznego
trzeba będzie sprowadzić ze sobą I...|Liczba funkcjona-
riuszy niezbędnych dla przeprowadzenia sowieĘzacji
wywalczonych teren w będzie ogromna''.7
Triandaftlłow zvłracał uwagę, że byloby błędem powie-
rzać ',sowieĘzację" jednostkom liniowym Armii Czerwo-
nej. Do tego celu należa}oby stworzyć specjalne forma-
cje: wojsko atakuje nieprzyjaciela i zwycięŻa go, a na
wyzwolonych terenach owe służby specjalne ustanawia-
ją władzę robotniczo- chłopską.
Po latach Hifler zastosował podobny podzlał r l: Wehr-
macht rozbijał op r wroga' a specjabre formacje SS za-
prowadzały .novłr porządek". oczywiście,w kryĘrczrrych
sytuacjach zdarzało się, że także dywzje Wehrmachtu
rzucano do walki z nrchem oporu, lecz nie takie było ich
gł wne zadante.
Triandaflłłow wyni sł sztukę wojenną do rangi nauki
ścisłej.Opracował matematycztlewzory, sfużące do pro-
7 lbid, s. r77-r78.
66
LoDoŁAMAcz
gramowania ofensyw milionowych armii na ogromnych
obszarach. Te r urnania, eleganckie jak twierdzenia
w geometrii' precyzyjnie opisują każdy etap podboju,
łącznie z wyllczeriem ilu radzieckich komisarzy poli-
tycznych potrzeba na każdą jednostkę admirristracyjną
okupowanych teren w.
Jako przykład TriarrdaJllłow przedstawia propozycję
składu personelu administracyjnego, koniecznego dla
zarządzan7a pięcioma polskimi wojew dztwami' położo-
nymi między Sanem i radziecką granicą. Proponuje też,
by w toku sowietyzacji wykorzystać cudzoz7emskich ko-
munist w, zarnieszkałych w ZSRR: gdy planuje się pod-
boje aż po Atlantyk, samych radzieckich polltruk w mo-
Że nie starczyć.
'
Komunistyczni historycy zapewniają że Polska zosta-
ła podzielona, bowiem Stalin obawiał się Hitlera' pra-
gnął pokoju' ttd., iĘ. Ale komuniścizapominają' Że juŻ
przed podptsaniem paktu Rlbbentrop-Mołotow, nawet
przed' dojściemHiflera do władzy, w radzieckich szta-
bach opracowano i matematycznie udokumentowano
precyzyjne plany sowietyzacji kontynentu. Polskie tere-
ny na wsch d od Sanu _ zagarrięte, w myślukładu,
przez Zw|a7ek Radziecki - były tylko niewielkim przy-
kładem na to, co czeka całą Europę.
DNI
I akt Ribbentrop-Mołotow utorował drogę sowieĘzacji.
Stalin był juŻ przygotowany, i to nie tylko w teorii. Ra-
dziecki sztab w ścisłejtajemnicy opracował plany całej
operacji, łącznie z instrukcją o gotowości do sowietyza-
cji dla komlsarzy politycznych i ,,odpowlednich orga-
n w".
W nocy L7 września1939 kombryg NKWD I. Bogda-
irow wydał czekistom tozkaz:.Dziś o świcie armie Fron-
tu Białoruskiego rozpoczynająofensywę, Idąc z pomocą
zrewoltowanym robotnlkom i chłopom Białorusi'..''.
A więc rewolucja w Polsce wybuchła, robotnlcy i chłopi
radząsobie sami, a Armla Czerwona i NKWD mają tylko
udzielić im pomocy...
 3rl
WIKTOR STIWOROW
Skutki wszyscy zrrarrlyt jednym z element w tej po-
mocy był Katy .
Stalin nie lękał się Hitlera tak bardzo' jak starają się
to pokazać komunistyczni historycy, w przeciwnym ra-
zie zachowałby polsktch oficer w przy Życiu. W wypad-
ku hitlerowskiej agresji m gł przecheŻ rzucić ich do
walki partyzanckiej na tyłach wroga, w Polsce. Ale ob-
rona przed Hitlerem nie wchodziła w plany Stalina' Nie
tylko nie wykorzystał potencjału jaki stanowiła polska
kadra wojskowa, ale rozpędził własne oddziaĘ party-
zanckie, utworzone przed podpisaniem paktu na wypa-
dek wojny.
J eszcze bardziej skrupulatnie przygotowano sowiety-
zację Finlandii. W chwili gdy'fir1ska soldateska tozpo-
częła zbrojne prowokacje'', Stalin mtał Już w odwodzle
.prezydenta'', 'Bremiera'' i cały komunistyczny ,,gabi-
net'' wraz z pierwszym czekistą Wolnej l Demokratycz-
nej Finlandii' Na Litwie i na Łotwie, w Estonii, Besarabii
i na Bukowinie także zna|eźli się (dziwnie szybko)
.przedstawiciele narodu'' pragnący przyłączerta do bra-
terskiej rodziny, przewodniczący komitet w rewoluc$-
nych, ławnicy ludowl, deputowani i wielu innych.
Sowietyzacj a zagarniętych kraj w nabiera tempa.
Ęmczasem Stalin uzupeŁeia rezerw5r partffnej biuro-
kracji dla dalszych podboj w. 13 marca 194O roku Biu-
ro PoliĘczne powzięło decyzję o nadaniu stopni wojsko-
wych wszystkim urzędnikom partyjnej nomenklatury.
Partia paramilitarna staje się partią zmiitaryzowaną.
Politbiuro zLeca przeprowadzenie tej operacji Ludowemu
Komis ariatowi Obrony' Zde cydow ano, Że,,funkcj onariu-
sze komitet w partyjnych mają obowią7ek brać syste-
matycznie udział w szkoleniach wojskowych, aby
w chwili powołania ich do RKKA lub RKKF8 mogli spra-
wować funkcje odpowiadające ich kwa1ifikacjom''.9
Zwr ćrny uwagę na to ostatnie sformułowanie ' Jakie
8 RKKF _ Robocze-KresĘanskij Krasngj Fłot _ Robotniczo-Chłopska
Flotą Czerwona [przyp' red.l.
s Postanowienie Blura Politycznego z dnia l3 marca 1940 roku:
,,O szkoleniu wojskowym, zmilitaryzowaniu funkcjonariuszy komite-
t w partfinych i zasadach ich mobilizacji do RKKA".
68
LODOLAMACZ
u licha kwalifikacj e rl;loŻe mieć partyjny kacyk, pr cz
sekretarzowania w lokalnym komitecie partii? Żadnych,
a|e też właśniew tym charakterze mieli być wykorzysta-
ni po zmobilizowaniu.
W okresie od maja roku I94O do lutego 794I przed
komisj ami kwalifikacf nymi stanęło 9 9. ooo politruk w-
-rezerwist w' wśrd nich 63.000 wybraric w z ,,kierow-
niczych kadr komitet w partyjnych". Tr.wa wytężone
szkolenie komunistycznego aparatu. 17 czerłłca|941
roku karĘ mobilŻacyjne otrzymuJe dalszych 3'7oo
urzędnik w partyjnej nomenklatury. CzyŻby szykowano
się do kolejnej sowietyzacji?
DTV agitatorzy nie byli j edynyml, kt tzy sowietyzo-
.f artyjni
wali wschodniąPolskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Besarabię
i Bukowinę. Za ich plecami specjalne formacje NKWD
.szły z pomocą zrewoltowanym robotnikom i chłopom''.
Jako pierwsze przektaczały gtanice jednostki pogra-
niczne NKWD, kt re ,,działając w niewielkich grupach
opanowywaĘ i utrąrmywały przeprawy 1węzĘ komuni-
kacffne''.'o Podczas Żw. Wojny Zlmowej z Finlandią
(3o listopada 1939 roku - 13 marca 1940 roku) oddział
NKWD potajemnie przedostał się na firiskie terytorium,
forsown5rm marszem przebył tundrę, po cTyrn nagłym
ataklem zdobyl miasto i port Petsamo. Pięć lat p źniej
w wojnie z Japoniąze składu wojsk ochrony pogranlcza
sformowano ,,32o oddział w szturmowych, każdy od 30
do 75ludzi, uzbrojonych w cekaemy, karabiny, auto-
maty i granaty. Niekt re oddziały l1czyĘ loo-tSo ludzi
[...l Przygotowarria odbywaly się na podstawie wcześniej
ustalonych 1 dopracowanych plan w błyskawicznego
ataku [...] Gł wnym warunkiem powodzenia operacji
miało być zaskoc zetaie' .1 I
Podczas wojny z Niemcami oddziaĘ NKWD dziaŁaŁy
podobnie. Tam gdzie wojska niemieckie nieprzekroczyły
lo ,,Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 7' Moskwa l97o' s. 8.
l' ,,WoJenno-Istoriczeskij Zurnał", nr 8/1965' s. l2.
69
WIKTOR SIIWOROW
linii demarkac51'nej, u'czyniĘ to radzieckie oddziały
ochrony pogranicza: miały za sobą dobre przygotowa-
nie. Na przykład 25 czerwca 1941 roku kutry radziec-
klej Flotylli Dunajskiej wysadziły desant w rejonie ru-
muriskiego miasta Kilia' Żołnięrzezajęl1 przycz łek
wspierani ogniem zwiadowc w NKWD, kt rzy odpowie-
dnio wcześniej dostali się na rumuriski brzegDunaju.l2
W momencie hitlerowskiej napaści takie same dobo-
rowe, świetniewyszkolone oddziały NKWD strzegły ra-
dzieckich most w granicznych. Jednak Żohlierze nie po-
trafili odpierać atak w i oddawali pozycje niemal bez
walki. Kiedy szło o zdobycie zachodnich przycz łk w
most w granicznych' enkawudyścidokonywali cud w
sprawnościi odwagi. Gdy zaśptzyszło bronić ich
wschodniej strony, ci sami ludzie demonstrowali całko-
witą bezsilność:nigdy na żadnych szkoleniach nie ćwi-
czołno ich do takich zadafi.
, stanowiły o
NKWD. Poza nimi w skład formacji Ludowego Komi-
sariatu Spraw Wewnętrznych wchodziła znaczrla |Lczba
dywizji operacyjnych, pułk w eskorty i konwojowych,
kt re prowadziĘ intensyvn:ą eksterminację ''wrogich
element w" i akcje ,,oczyszczania terytori w". Podczas
Wojny Zimowej to zadanie powierzono ośmiupułkom
NKWD' nie licząc samodzielnych batalion w i kompanii
oraz wojsk ochrony pogranlcza.
Innym przykładem ilustrującym skalę tego typu dzia-
łari jest operacja przeprowadzofla ptzez NKWD w L944
roku na tyłach I Frontu Białoruskiego. Brało w niej
udział 5 pułk w Wojsk Ochrony Pograricza NKWD'
7 pułk w operacffnych NKWD' cztery pułki kawalerii,
samodzielne bataliony 7 rozpoznanie lotnicze: łącznie
5o.ooo |udzi. Wyznaczony obszar działania - 3o.ooo
kilometr w kwadratowych. 13
12 Czasougje souietskichgrantc, Moskwa 1983, s. 141.
r3 Ibid., s. 181.
70
LoDoŁAMAcz
W ZSRR nigdy nie ujawniono danych na temat dzia-
ła NKWD na terenach okupowanych po wrześniu 1939
roklu. Znanny natomiast relacje ofiar' Przypomnijmy, że
właśniew l94o roku w5rmordowano kilkanaście tysięcy
polskich oficer w - jerlc w z Kozielska, Starobielska
l Ostaszkowa. Ale rozstrzeliwano r wnież oficer w lite-
wskich, i łotewskich, i estorislrich. Nie tylko zresztą ofi-
cer w. Egzekucje obejmowały wszystkie warstwy ludno-
ści,podobnie jak w latach Czerwonego Terroru w Rosji:
nauczycieli, duchownych, policjant w, pisarzy, adwo-
kat w, dziennikarzy, chłop w, przedsiębiorc w.
I n"gle cośsię raptem odmieniło: od lutego 1941 roku
rozpoczęto stopniową koncentrację jednostek NKWD
wzdhlż zachodnich granic pa stwa...
rulatnie , rrZY,
dane dotyczące wczesnego potencjafu militarnego
ZSRR' r wnocześnie wyolbrzymiając potęgę Niemiec.
sil O ile dywizje Waffen SS liczono na r wnych prawach
z Wehrmachtem, o tyle po stronie radzieckiej uwzględ-
nlano Ęlko formacje Armii Czerwonej, pomrjając wy-
szkolone 1świetnieuzbrojone dywizje NKWD.
oficjalna propaganda utrzymuje, że w chwili napaści
httlerowskiej radzieckich granic strzegło 47 pułk w pie-
choty WoP i 6 pułk w strairy morskiej, jak r wnież ll
pułk w operacfrnych NKWD - w sumie około 1oo.ooo
żoh:;Lerzy i oficer w. To prawda, ale niecała prawda.
W chwili rozpoczęcia niemieckiej ofensywy wzdhlŻ ra-
dzieckiej granicy stały nie tylko pułki, ale takŻe samo-
dzielne bataliony i całe dywizje NKWD.
T)rtułem przykładu - oto dyslokacja niekt rych jedno_
stek NKWD: 4. Dywlzja pułkownika NKWD F. Mażyrina
stacjonowala nad rumuriską granicą, a pododdziały
wchodzące w skład 57. pułku tej dywizji stały wprost na
mostach granicznych. W pobliżu stacjonowała teŻ
8. Dywizja PiechoĘ Zmotoryzowanej NKWD. W rejonie
Rawy Ruskiej znajdowała się 10. Dywizja NKWD' a jej
16. pulk kawalerii obsadzał bezpośrednio postenrnki
7I
 {"

WIKTOR STIWOROW Ltr).Doł'Al'.Acz

Dywlzj a Pie choty Zmotory zowanej NKWD
gr ar;jczlre . 2 I . ryc}r źr deł owa jednostka NKWD nalreŻała do wojsk
znajdowała się nad granicą fi ską' podobnie jak 1' Dy- ,,ochrony'': wymowna zbieŻnośćz nazwą SS - SchuŻ-
wŻja NKWD pułkov,mika S. Donskowa. 22. DywizjaPle- stqffeln to po niemiecku eskadry ochronne. Według irr-
choĘ Zmotoryzowanej NKWD pojawia się w niemlec- nych była to dywizja konwojowa.'o J.j dow dca, puł-
kich komunikatach w si dmym dniu od daty inwazji na kownik NKWD F. MaĄrrin - to stary wilk Gułagu, kt ry
Litwę. całą swoją karierę spędził w konwojach.
Skoncentrowane wzdłuŻ zachodniej granicy zgrupo- A kog Ż to obozowa eskorta zam7erzała pędzić przez
warria NKWD wcale nie miaĘ za zadan7e obrony kraju graniczne mosty?
przednajeŹdźcą.
132. Samodzielny Batalion NKWD stacjonował w for-
cie T)rraspolskim twierdzy w Brześciu. Czy miałjeJ bro-
nić? Bynajmniej. W twierdzy nie poczyniono żadnych
przygotowari do odparcia ataku, w razie wybuchu wojny
miał tam pozostać tylko jeden batalion ptechoĘ regu-
larnych wojsk' A może miał strzec granicy? Nie, to za-
danie speŁetał rozmleszczony w tych samych koszarach
17. pułk woP. Ąrmczasem l32. batalion NKWD był
batalionem... konwoJow5rm. Zanim został osadzony na
zachodnlm brzegu Bugu, używano go do eskortowania
,wrog w" z zachodriej Białorusi. W dniach poprzedza-
jących atak batalion nie mialnic do roboty. Droga wio-
dąca do ZSRR byŁa bardzo trudna: przeprawa przez
rzekę, |iczne bramy i mostki nad fosami, umocnienia
t bastiony. W twierdzy nie było wrog w, do miasta dale-
ko - żołnierze wypoczywa|i. Fort Tyraspolski na wyspie
Pogranicznyj na dobrąsprawę |eŻałw okupowanej przez
Ntemc w częściPolski - dośćtylko przekroczyć mostek,
by znaleŻć się na ziemiach Generalnego Guberna-
torstwa.
Właśniena murach koszar 132. Samodzielnego Bata-
llonu Konwojowego NKWD widnieje zachowany do dziś
napis: UMIERAM, LECZ sIĘ NIE PoDDAJĘ. ŻBotrlłr,
OJCZYZNO! 20 LIPCA 194f . Ci "bohaterowie'rzeczywi-
ściemielt powody, by się nie poddawać. Esesmani zro-
zumieliby w lot' kogo to czeklścl zarn7erzall konwojować
spoza granicy pa stwowej!
Wspomnlana jużwcześniej4. Dywizja NKWD strzegła
most w granicznych tta rzece Pnrt. Nie chodziło jednak
o ich wysadzenie w razie konfltktu, bynajmniej: gdy dy-
wŻja nadeszła, zostaĘ rozmlrrowane. Wedfug niekt - la,,Wojenno-Istoriczeskij Żlurnał", nr 1o/ 1 973, s. 46.

72
 LoDoł'AMAcz
frontach zeumętrznych, oddziały specjalne toczyły boje
w sam5fin kraju.
W okresie przejmowania władzy, a następnie jej krwa-
wego umacniania, formacje represyjne spehriały bez po-
r wnania waŻriejsząro|ę, niż Same ,,organa''. Ich pociągi
i samochody pancerne, siedemdziesięciosześciomili-
metrowe działa i cekaemy siały spustoszenie na frontach
regularnej wojny domowej.
w 1923 roku powołano Gł wny Zarząd, mający odtąd
koordynować akcje formacji specjalnych. Aparat prze-
mocy zllrietiał Dazwę r wnie łatwo, jak wĘ zrzuca sk -
rę, ale Gł wny Zarząd pozostawał wciąl ten sam.
Owa organ'lzacja i podległe jej wojska dopuściłysię
Rozdział 8 straszliwych zbrodni przeci-w narodom Zwiapku Ra-
dzieckiego. W latach kolektywizacji wymordowały milio-
ny ludzi, a ponad dziesięć milion w oddały do dyspozy-
Czy czekiści cji innego Gł wnego Zarządu - Gułagu6.
Stopniowo, w miarę konsolidacji władzy komunisty-
pottzebują haubic? cznej, organa odgrywały coraz istotrriejsząrolę. Pojawiły
się nowe narzędzia terroru: pi ro donosiciela, pilnik
Będztemg łupć besĘ tu jej usłasn , *y:H:il śledczego i nagan w ręku kata. oddziały represyjne
utrąrmują dotychczasową liczebność,ale ich funkcja
sprowadza się do ,,zabezpieczania'': nalot w, obław, are-
sztowari, konwoj w, strzeŻeria zakład w karnych i ,,re-
I edukacyjnych''. Do ich zadaitna|eży też ochrona komu-
Ko-,r.ristyczny aparat przemocystanowiły d:wa za- nistycznych przyw dc w, sieci łącznościoraz graric
sadnicze elementy: ,,organa" oraz wojska bezpieczeft- paristwa. R wnocześnie zmienia się image bojownika
stwa wewnętrznego. Te formacje nie wchodziĘ w skład tych formacji: miejsce rnaryr:arza z zakazarrą gębą sie-
Armii Czerwonej, lecz policji politycznej, zuranej kolejno dzącego okrakiem na pancerce zajmuje wartownik
WCzK2, GPU3, OGPU4, w koricu NKWDs. R żnica to nie- w kożuchu, Smagany polarnym wiatrem, z karabinem
bagatelna: w czasie gdy regularne wojska walczyły na na ramieniu i wiernym psem u boku. Znka też samo-
ch d pancerny: nie jest Już potrzebny'
l A. Szaragin (G. Ozierow), Tupoleuskaja szarągą, Frankfurt 1971' Wbrew twierdzeniom radzieckiej propagandy, rok
s. 65. 1937 wcale nie zapoczątkował fali terronr: początek
2 Patrz: prz5pis na s. 24.
przypada na rok 1917, a szczyt na rok f 93O. Z nlelu-
3 Patrz: przypis fla s. 24.
błaganą logiką kilka lat p źrnej terror udetzył w elitę
4 OGPU Objedintonnoje Goslldarstu:iennoje polittczeskoje
_ - Uprau:- władzy, i tylko dlatego lata 1937-1938 utlcwiły komuni-
lenlje _ Zjednoczony Paristwowy Zarząd Polityczny, tgzs-tgsł
lprzyp. tłum.|'
5 NK.WD _ Nąrodnaj Kon:tisari':t 6 Gułag Głatunoje lJpranulenle łagieriej _ Gł wny Zarząd oboz w
Wnutr\ennichDieł _ Ludowy Komi- -
sariat Spraw Werłrrętrznych, 1934-1946 tprzyp' tłum'l' [prąp. tłum.l.
74
k
WIKTOR SUWOROW
stom w pamięci' Rok p źniej terror masowy zacza}ustę-
pować miejsca selektyvrnemu. Na t5rm etapie czekistom
nie były już potrzebne nawet karabiny masz5mowe:
komuniściidący pod top r nie stawiali szczeg lrrego
oporu...
Wielka Czystka zakof:lczyła się w grudniu l938 roku.
Nastały spokojniejszę czasy. Zwięzien i łagr w w5pusz-
czono częśćskazaric w, planowano zwolrrienle dal-
szyc}:. Jaka przyszłośćczekała w tej sytuacji rozbudo-
wane formacje NKWD i sam Gł wny Zarząd?
Po zakoitczeniu czystki przede wszystkim zlikwidowa-
no Nikołaja JeŻowa, szefa NKWD od 1936 roku. Następ-
nie w dniu 2 lutego 1939 roku Rada Komisarzy Ludo-
wych wydała dekret o rozv{ia?ariu Gł wnego Zarządu
Wojsk Ochrony Pogranicza i Wojsk Bezpieczenstwa We-
wnętrznego NKWD. R wnocześnie na jego miejsce po-
wołano ni mniej ni więcej, lecz sześćsamodzielnych
Gł wnych Zarząd w NKWD' Były to:
- Gł wny Zarząd Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD;
- Gł wny Zarząd Wojsk Wartowniczych NKWD;
- Gł wny Zarząd Wojsk Konwojowych NKWD;
- Gł wny Zarząd Wojsk ochrony Kolei NKWD;
- Gł wny Zaruąd Wojsk Kwatermistrzowskich NKWD;
- Gł wny Zarząd Wojsk Inżynieryjnych NKWD.
Radziecki aparat przemocy uległ więc zdecydowanej
przemianie jakościowej. Decyzjąwładz najwyższych mi-
litarne formacje bezpieczeistwa wewnętrznego odzy-
skaĘ pierwotrrą przewagę nad organami. Pierwsze mie-
siące 1939 roku, to okres niesłychanej rozbudowy tych
jednostek. Powraca dawno zapomniany sprzęt: pociągi
i samochody pancerne (ultranowoczesne BA-f O), artyle-
ria cięŻka, wreszcie czołgi i lotnictwo. Stan liczebny
wojsk NKWD osią ia taki poziom, że dowodzenie nimi
wymaga powołania stanowiska zastępcy ludowego ko-
misarza spraw wewnętrznych ds. wojskowych. obej mu-
je je generał porucznik NKWD I. Maslennikow.
Dziwna sprawa: oddziały specjalne nie miały żadnego
zastosowania na terSrtorium ZSRR. W f 939 roku nic nie
wskazywało na to, by szykowano kolejną falę terroru'
Cały kraj rzucono na kolana i w pekri podporządkowa-
76
LoDoł'AMACZ
no woli Stalina' Ztesztą do przeprowadzenia następnej
czystki dośćbyłoby knut w, pilnik w i rewolwer w. Po
c ż więc czekistom haubice?
DII
I\ozbudowa wojsk NKWD miała wielostronny chara-
kter. W lipcu 1939 roku reaktyrowano tzur. oddziały
zaporowe. Te formacje, bezuŻyteczrre w czasie pokoju,
były wielokrotrrie wykorzystyvane w latach wojny do-
mowej. SpełniaĘ osobliwą rolę. Przed bitwą rozmiesz-
czano je w drugiej linii, za plecami regularnych jed-
nostek. W toku walki zagrzewaĘ żołrieruy do boju
strzelając im w plecy z automat w, odcinając im drogę
odwrotu, zapędzając kulami do szyku i zabijając na
miejscu niepokornych.
W radzieckich publikacjach moŻna znaleźć niemało
przykład w. oto jeden: ,,I. Wypow' dow dca plutonu
cekaem w oddziafu zaporowego 38. Dywizji Piechoty".T
Enkawudziści mieli nienajgorsze Ęcie: nie trafiali pod
ostrzał artylerii, walczyli nie Z wrogiern|ecz ze swoimi -
wyciericzonymi i zdesperowanyrni zokrierzami, a po
walce wystawiali piersi po ordery. Wspomniany Wypow
został dwukrotnie udekorowany orderem Czerwonego
Sztandaru.
TlŻ przed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow
Zwiapek Radziecki rozpocza} dyskretną dyslokację
wojsk i formowanie armii w zachodnich rejonach kraju.
W skład kaŻdej armii wchodził samodzielny pułk pie-
choĘ zmotoryzowanej NKWD, składający się właśnie
z oddział w zaporowych.
Samodzielne pulki piechoty zmotoryzowanej NKWD
wchodziły r wrieŻ w skład front w. W czerwcu lg4l ro-
ku na tyłach samego tylko Frontu Pofudniowego stacjo-
nowało dziewlęć pułk w i samodzielny batalion NI{\MD'8
Generał major P. Sewastianow wspomvta, Że formacje
zaporowe NKWD działały nad wyraz pewnie i z duŻą
7 ,,Wo1enno-Istoriczeskij Żurnał'', rv 12/ Ig76' s. 76.
8
',Wojenno-IstoriczeskU Żurnał'', nr 9/ l983, s. 3l.
77
WIKTOR STIWOROW f,{).DołA''Acz
wprawą. W każdej sytuacji stały z bronią u nogi za p\e- przymusu zasłynęĘ z niesłychanego okrucle stwa,
cami regularnych oddział w, by uniemoŻliwić im ewen-
tualny odwr t. W swojej książceg opisuje, jak jego żoł-
nierze bili się z Niemcami czekając na wsparcie pan-
cerne' a enkawudyści siedząc w czołgach obserwowali
rozw j wypadk w. mlewa.
Formacje zaporowe włączyĘsię do działa bojowych Na początku sierpnla 1939 roku Żukow szykuje się do
jtlŻw pierwszych godzinach wojny, co potwierdzająlicz- zaskakującego ataku na wojska japoriskie w Mandżurti.
ne radzieckie żt dła' na przykład relacja generała puł- OtrzymuJe do dyspozycji samodzlelny batalion Osnaz
kownika L. Sandatowa. Wspomina w niej żohrierzy, kt - NKWD l1czący 5o2 |udzi. Ten w sumie nieliczny oddział
rry w czerwcu 1941 roku zostali zrnuszerti do odwrotu: wyszkolonych rzezimleszk w otrzymuje zad.ariebojowe:
''oddziały zaporowe zatrzyrnywały ich i odsyłały do naj- ,,oczyśclćtyĘ frontu''.'' chłopcy spisali się na medal
bllższej j ednostki xxull Korpusu Piechoty". 10 l Zukow miał powody do zadowolenia. 12
Rozlokowanie formacji zaporowych NKWD na r adziec- Wkr tce potem utworzono kolejne bataliony Osnaz
kim pograniczu przed. podpisaniem paktu Ribbentrop- wzdh:ż polskiej granicy. Znajdujemy wzmianki na ten
-Mołotow stanowi kolejny dow d' że Kreml szykował się temat w raporcie wydziafu politycznego Kijowskiego
do wojny na dfugo przed jej wybuchem. okręgu Wojskowego z dnla 17 wrześtlta rÓsg rotir.
Właśniete formacje jako pierwsze przehocąlły granice
podczas
',wyzwalania'' Polski, kraj w baĘckich, Besa-
Dru
I\ozbudowa zmilitaryzowanych jednostek NKWD
miała wielostronny charakter. objęła r wnież wojska
ochrony pogranicza. Od czas w Lenina w Zwiapkts,Ra-
dzteckim było sześćpogranicznych okręg w wojsko-
lvych. Przed Il.wojną światową ich liczba wzrosła do
osiemnastu, ptTy r wnoczesnym zwiększeniu liczebno-
śctkażdego okręgu.
We wszystkich krajach jednostki ochrony pogranicza Jąc'niepożądane elemenĘl''.
to formacJe defensyurne' Ale ZSRR nie był paristwem jak
inne. Przytaczaliśmy juŻ przykłady zaczepnych operacji
radzieckich poeFanicznik w. Właśnieoni sfużylizabazę
do formowania oddział w Osnaz (osobotuo nnzTrcLcze-
nuą _ do zadait specjalnych).
W sierpniu roku 1939, przed podpisaniem paktu Rib-
bentrop-Mołotow, rozpoczęto dynamiczną rozbudowę
jednostek Osnaz. Podczas woJny domowej te najbardziej tL Czasougje soutetsktch granic, op. cit., s. 1O6.
drapieżne formacje uderzeniowe radzieckiej machiny 12 lbid.
re Pogranbzngje tuojska SSSR t9g9-1941, Moskwa 197O, dok. nr
9 P. W. Sewastianow, Nteman-Wołga-DIaj' Moskwa 196l, s. 82. 185, r93.
10 L. Sandałow, Pterileżgtoje, Moskwa 1966' s' 143' 14 lbid., dok. nr 196.
78

WIKTOR SIIWOROW
Dokument datowany 19 września1939 roku opisuje
sytuację na niewie NKWD
po dwbch dniach Polsce'
Frzedstawiono ją j rubiezy
przeciw Hitlerowi. Skoro tak, to w jakim celu deporto-
wano posiadaczy i pop w, i to w charakterze jeric w?
Te 600 os b stanowiło jedynie kroplę w potężnym po-
toku, kt ry od pierwszego dnia ,,wyzwa1ania'' popłynąl
do Zwiapk:u Radzie ckie go'
rozkazami generała dywizji NI(WD Szmyriewa, komisarza
Czumakowa 1szefa sztabu pułkownika NKWD Winogra-
dowa. W radzieckich publikacjach odnajdujemy tylko po-
jedyncze wzmianki: w świetleoficjalrr.ych dokument w
istnienie korpusu pozostaje tajemnicą.
15
TV
Ko*uni" Ęczni historycy nie wyjaśnili, dlacze$o
w lutym 1941 roku nad zachodnią granicą uporczywie
gromadzono wojska NKWD. PrzecieŻ w tym czasle terror
a terenach "wyzwolonych" uległ znacznemu osłable-
minować i umocnić całe zachodnie pogranicze'
Wszystko zdaje się wskaz5nwać, Że obtona była ostat-
nim zmarturleniem Stallna. Nie potrzebował saper w,
davrrrego komendanta _r. Dywizj1 osnaz generała po-
rucznika NKWD Pawła Artemiewa.
rs Ibid., dok. nr 39.
80
LoDoŁAMAcz
Nowy Gł wny Zarząd z miejsca włącza się w rozmiesz-
czartie wojsk. Podstawowa jednostka bojowa pod rozka-
zami GZWO NKWD, to dywizja piechoty zmotoryzowa-
nej. Każda dyfizja składa się z pułku (lub batalionu)
pancernego, dw ch albo trzech pułk w piechoty zmo-
toryzowanej, pułku arĘlerii haubic i innych jednostek:
w sumie 10 tysięcy żołnierzy i oficer w.l6 W miarę for-
mowania wszystkie dywizje sukces5rumie przerzucano
na zac}: d, ku niemieckiej granicy.
Nawet dla laika jest oczywiste, że cięŻka bro nie
miała żadnego zastosowania wevrnątrz ZSRR i na tere-
nach okupowanych. oddziały NKWD z powodzeniem
radziły sobie bez czoĘ w, w wyjątkowych sytuacjach
szukając wsparcia Armii Czerwonej'
Jednostek osnaz rlje zamierzarlo rzucać na pierwszą
linię, niemniej ich ofensyurrry charakter nie pozostawia
cienia wątpliwości. Świadczy o tym choćby rodzaj dział
na ich wy1rosażeniu.
Do obrony używa się armat małego i średniego kali-
bru: płaski tor lotu pocisk w skutecznie zatrzyrnujena-
cierającego wroga. Ten rodzaj artylerii jest zupebrie nie-
skuteczny w razie ofensywy: pociski przelatująnad oko-
pami nieprzyjacie|a nie czyniąc im większej szkody.
W natarciu uŻywa się właśniehaubic, bowiem strom5r
tor pocisk w pozwala ostrzeliwać cele w ukryciu.
Wy1rosażenie wojsk represyjnych w bro ofensyvrną
narzuca jedyne możliwę uzasadnienie. Bez tnrdu można
domyślićsię przypuszczalnej taktyki Osnazu: podapając
za błyskawicznie nacierającymi oddziałami czołowymi,
czekiścimieli lilrwldować wszystkie ogniska oponr na
tyłach własnej armii.
Do tego jednak nie doszło. Hitler uderzył pierwszy -
i tym sam5rm pokrzyŻował misternie opracowany plan.
W wojnie obronnej Gł wny Zarząd Wojsk operacyjnych
okazał się całkowicie bezradny. W czwarĘm dniu wojny
Stalin odwołał gienerała Artemiewa' Po l94l roku zanie-
chano formowania dalszych jednostek piechoty zmo-
|6 KaŻda dywizja radzieckiej piechoty dysponuje własn]rmi czołga-
rlti i artylerią[przyp. aut.l'
5 Lodołamacz 8l
WIKTOR STIWOROW
toryzowanej NKWD' a istniejących 29 dywizji wcielono
w skład Armii Czerworrcj.|7
W 1944 roku ta właśniearmia wraz z NKWD 'wyzwo-
liły'' Europę Środkową przynosząc na bagnetach wła-
dzę robotniczo-chłopską i wszystkie towarzyszące jej
dobrodziejstwa. W 1939 roku projekt tej operacji był juŻ
mocno zaawansowany, a hitlerowska agresja tylko od-
daliła na kilka |at fazę koricowej realtzacji.
Potężny radziecki aparat terroru budowano z myśLą
o całej Europie, nie tylko o jej wschodniej częśc1'Przy'
gotowania do sowietyzacji kontynentu rozpoczęto jesz-
przed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow'
"r.
W zamierzeniach Stalina był to jedynie manewT takty-
czny, mający cofnąć Europę do roku 1918 i otvłorzyć Rozdział 9
formacjom NKWD drogę na zach d.

Dlaczego w przededniu
wojny zlikwidowano
strefę bezpi eczeiustwa?
Ming to.potężna zabanuka, ale jest to broft
deJensgwnn, broli dla słabeusza [...] Nie potrzebujemg
min, tglko środk tls rozminougtuania.L
Marszałek ZSRR G. Kulikotls
(poczĄtek czenDca 1941 roku)

\7 2L. Dywizia piechoty
pułkovrnika M."Panczenko
iĄrmii Czerwonej; 8. i 13. D
Armii Czerwonej [PrzYP- aut.l.
e zesroatowu3l
wojsk na samej granicy. Skuteczne przygotowanie do
obrony wymaga wycofania gł wnych sił w głąb teryto-
rlum, by nie zaskoczyło ich pierwsze uderzenie wroga.
W pasie przygranicztlym wojska inżynieryjne budują
przedrią strefę Zaporową, tzw. strefę bezpieczeristwa,
najeŻoną zasiekami, umocnieni anni, przeszkodami' po-
NKWD pod dow dztwem
w 1o9' Dywrzję Piechoty lami mirrowymi. Strona broniąca się nie rozbudowrr-
KWD zamieniły się w 63' i 95' DP
I Starinow, op. cit., s. 179.

83
WIKTOR STIWOROW
je na tym obszarze komunikacji ani przemysfu, nie
urnieszcza tam punkt w dyslokacji wojsk ari magazy-
n w. Przeciwnie, zawczasv minuje kluczowe obiekty
Strategiczne - mosĘ' tunele, arterie _ by w razie napa-
ściogranic zyć nieprzy1acielowi swobodę nrchu.
Zbudowanie strefy bezpieczeitstwa j est elementarnym
posunięciem defensyvrnym. Ewentu alny najeŹdźca traci
w niej impet pierwszego uderzenia i zaczyna ponosić
straty jeszcze przed nawią2aniem kontaktu Z gł wnymi
siłami przeciwnika. Nękany przez riewielkie i szybkie
oddziały, atakujące z zasadzki i wycofujące się na upa-
trzorte pozycje, agresor jest zmuszony do zwalniania
marszu, ciągłego rozwijania szyk w, marnotrawienia
amunicji. Ąrmczasem strona napadnięta przygotowuje
się do obrony w możliwie najlepszych warunkach.
Im dfużej atakujące formacje poruszają się w strefie
zaporowej, Ęrm dokładniej można określićgł wny kieru-
nek ich ofens5rwy. Agresor traci sw j gł wny at:ut za-
skoczenie. Traci też inicjatywę: nie znając rozmiar w
streĄl nie wie - w odr żnieniu od przeciwnika _ kiedy
natknie się na $ł wną linię obrony.
JuŻ przed wieloma wiekami s łowiariskie plemiona bu -
dowały potężne strefy Zaporowe kolosalnej długości
i głębokości.Stosowano rozmaite przeszkody' najczę-
ściejzasieki. Zasiekajest to zapora ze ściętychdrzew,
o zaciosanych na ostro konarach, zwalonych na krzyż
lub jedno obok drugiego, wierzchołkami w kierunku
nieprzfraciela i przyrnocowanych kołkaml do ziemi.
Tam, gdzie się wroga nie spodziewano, szerokośćpasa
zasiek sięgała kilkudziesięciu metr w; na najbardziej
Zagrożorlych kierunkach były to Go-kilometrowe nie-
przebyte zwaliska' Dodatkowo wzr:oszor:o ostrokoły, ko-
pano wilcze doły, stawiano potrzaski zdolne pogrucho-
tać nawet koriskie nogi'
Zasiekibroniące dostępu do Rusi rozpościerałysię na
setkach kilometr w, a zbudowana w XW wieku Linia
Wielkiej ZasiekiLiczyŁa ponad 1.5oo kilometr w długo-
ści.Za zasiekami wznoszono fortece i miasta-twierdze.
W razie napaści lekkie i zwinne oddziały obroric w za-
dawały wrogowi ciosy' po czym znikaŁy w sobie tylko
a4
LoDoŁAMAcz
znanych labiryntach. Wszelkie pr by ślepego pości$u
po zasiekach z reguły konczyły się w zastawionych pu-
łapkach i zasadzkach.
W rejonach zasiek lvyrąb las w był zabroniony, podo-
bnie kładzenie dr g. W miarę ekspansji na południe
starych linii obronnych nie niszczono, przeciwnie' były
stale wzmacniane i rozbudowywane, a wzdhlŻ nowych
granic stawiano kolejne umocnienia. U schyłku XVII
wieku przeciwnik' kt ry zdecydowałby się zaatakować
Moskwę od pofudnia, miałby do sforsowania kolejno
osiem linii zasiek o łącznej głębokości8oo kilometr w'
Żadna armia nie była w stanie tego dokonać. Nawet
gdyby udało jej się pokonać przeszkody, uległaby
w ostatecznym boju, wyczerpana długotrwałą walką
podjazdową z niewielkimi oddziałami obronnymi.
Strefy bezpieczeństwa nie straciły Swego zrtaczertia
r wrneŻ pod koniec XX wieku: wzdhlŻ radziecko-chiri-
skiej granicy wybudowano linię umocniefl' i zap r o na-
zwie ,,Stalolvy pas'', długościkilku tysięcy kilometr w
t głębokoścido dwudziestu kilometr w, gdzie efekty do-
świadczer1 minionych stuleci wzmocniono minami ją-
drowymi.
Armia Czerwona wiedziała więc doskonale, co to jest
strefa bezpieczeistwa. W l92O roku wojska Tuchacze-
wskiego zna|azły się na terenach opuszczonych przez
Wojsko Polskie' Wspomina marszałek artylerii N. Woro-
now: ''Przeclwnik wszystko niszczył na drodze swego
odwrotu: linie kolejowe, mosty' palił zasiewy, stogi sia-
na. Posuwanie się wymagało niesamowitej pracy. Każ-
dąrzeczułkę ttzeba było forsować w br d lub na środ-
kach podręcznych. Coraz trudniej było dowozić amu-
nicję''.2
Armia Czerwona, bogata w te doświadczenia,r wnież
stworzfa na zachodnich kresach własną strefę bezpie-
czeristwa. Specjalne rządowe komisje dokonały skrupu-
latnej inspekcji granic 1wyznaczyły optymalną |oka)'iza-
cJę instalacji obronnych. Wszystkie mosty zaminowano.
Dzięki lsĘcLu podw jnego systemu minowania 6o-met-
85
 Lr
wrKToR sttwoRow
rowy most kolejowy pod olewskiem był got w do wysa-
dzerria w ciągu dw ch i p ł minuty.3
Pr cz most w minowano r wnież rurociągi, magazy-
ny, pompy wodne, w7eŻe ciśnie, wszystkie nasypy i za-
$łębienia terenu. Pod koniec 1929 roku w samym tylko
KiJowskim okręgu Wojskowym działało 60 ekip miner-
skich liczących r.4oo Żołnierzy. Mieli do dyspozycji
"l.640 kombirrowanych ładunk w wybuchowych i dzie-
siątki tysięcy detonator w, gotowych do natychmiasto-
wego użycia".4 Podobnie rzecz się miała w innych okrę-
gach.
Ponadto w zachodnich rejonach kraju sformowano
kolejowe bataliony zaporowe, kt rych zadaniem w razLe
odwrotu było rłrysadzarie węzł w komunikacyjnych'
niszczenie gł wnych arterii, rozmieszczanie min op Ź-
nionego działania. w 1932 roku na Ukrainie byĘ cztery
takie bataliony.5 Przewidziano demontaż i ewakuację
zwrotnic, środk w łącznoścL,kabli telegraficznych, na
p'ewnych odcinkach nawet sąm.6
Radziecką strefę bezpieczeflstwa stale modernizowa-
no. Z miesiąca na miesiąc wydłużałasię lista obiekt w,
kt re w razie a$resji miały być wysadzone lub ewakuo-
wane. Budowano nowe umocnienia, zapory, zasieki,
sztuczrte zalewy, Niekt re tereny przygotowano do zato-
pienia.
TII
(Jesienią 1939 roku zgodnie z postanowieniamlpaktu
Ribbentrop-Mołotow Zwiavek Radziecki zaanektował
wschodnie obszary Polski' Głębokośćdotychczasowej
strefy bezpiecze(lstwa powiększyła się o 2oo-3oo kilo-
metr w. Zdobyte terytoria stwarzały idealne wanrnki
obronne: Iasy, wzg rza' mokradła, rwące rzeki l strome
urwtska. ,,Tereny wymarzone do obrony i budowy
3 Starinow, op. cit., s. 24.
n [bid., s. 22.
5 rrid., s. 175.
6 Tuchaczewski: op. cit., t. 1, s. 74.
86
LoDoł.AIIACz
umocn1eti''.7 W dodatku steć kolejowa była tu słabo roz-
winięta: na 6.696 kilometr w tor w jedynie 2.oo8 ktlo-
metr w lirrii dwutorowych o niewielkĘ przelotowości.
Zriszczen7e tych połączeri nie nastręczałoby większych
trudności.
W tym czasie Armia Czerwona otrzymała bolesne po-
twierdzenie uŻyteczności dobrze przygotowanej strefy
bezpieczeitstwa. Jesienna ofensywa w Finlandii skorl-
czyła się totalnym fiaskiem. Niepowodzenia Armii Czer-
wonej wynikały po trosze z nieudolności dow dztwa, ale
przede wszystkim z doskonałego przygotowania Fin w
do obrony. Gł wne stly fit1skie stacjonowały za 6o-k1lo-
metrowym pasem p l minowych i rozmaitych prze-
szk d. Z trudem posuwających się naJeźdźcw dzie
i noc nękalt snajperzy, saperzy i lekkie formacje obron-
ne. W efekcie Armia Czerwona potrzebowała aŻ 25 dn|
na pokonanie fi skiej stre$l bezpieczeftstwa i dotarła do
gł wnej linil obrony poważnie osłabiona, zniechęcona,
pozbawiona amunicji, paliwa i ży\lmości.Armia Czerwo-
na praktycznie nie miala żadnej swobody ruchu. Żnntie-
tze maszerowali myśląctylko o jednym: że każdy ich
krok może być ostatni. Jednostki kwatermistrzowskie
i odwody zostały daleko w tyle, posuwając slę pod ciągłą
presją lekkich oddział w flr1skich, kt re swobodnie krą-
Tyły po sobie tylko zrranyc}r przejściachw polach mirro-
wych. Uznanle dla flrisklch umocnierl nadgranicznych
wyraŻali wszyscy radzieccy dow dcy, kt rzy uczestni-
c4rli w tej kampanii, w pierwszym rzędzie K. Mieriec-
kow, dow dcaT. Armii.E
Po zakonczeniu Wojny Zirnowej generał armii Mierlec-
kow został mianowany szefem Sztabu Generalnego. Jak
wykorzystał doświadczeniawyniesione z Finlandii przy
umacnianiu zachodnich rubieĘ ZSRR?
Mierieckow rozkazał przede wszystkim:
- zlikwidować strefę bezpieczeftstwa na zachodniej
grarricy, romria2ać grupy saperskie , rozminować teren'
zr wnać z zierniąwszystkie zapory i umocnienia;
7 A. Jeremienko'W nączale rłojng, Moskwa 1964, s 7r.
8 Mierieckow, op. cit., s. 2O8-2O9.
87
WIKTOR SUWOROW
- nie budować strefy bezpiecze stwa na zdobytych
terenach;
_ rozwinąć Zgrupowania pierwszej linii obrony za-
chodnich rubieży wzdłużgranicy' nie osłaniając ich
żadną wys uniętą strefą zapor ow ą;
- ptzerzucić $ł wne strategiczne odwody Armii Czer-
wonej Z głębi kraju i obsadzić wzdłużzachodniej $ra-
nrcy;
- w trybie natychmiastowym rozpocząć budowę dr g
i lotnisk polowych na zachodniej Ukrainie i zachodniej
Białorusi, jednotorowe linie kolejowe przekształcić
w dwutorowe, zud.ększyć przelotowośćdr g' budować
szosy w kierunku niemieckiej granicy.
Jakie były skutki tej polityki?
Po L7 września1939 roku pewne rzek1 na Zagarnię-
tych polskich kresach stały się rzekami granicznymi.
Wiele most w zyskało tym samym strategiczne znacze-
nie. W strefie operacyjnej 4. Armii było sześćtakich
most w. 7-e zrozurniałych względ w strona niemiecka
nie doma$ała się ich zbwrzenia, zastanawia natomiast
fakt, Że Rosjanie też nie zarnierza|i ic}: zn1szczyć'
Nocą 22 czerwca l94l roku wszystkie mosty zostały
opanowane przez wojska niemieckle. Ich niespodziewa-
ny atak całkowicie zaskoczył 4. Armię, kt ra została
rozgromiona, odsłaniając tyły superpotężnej 1o. Armii.
Ona r wnież poniosła dotkliwąporaŻkę;42. Grupa Pan-
cerna generała Guderiana nie napotykając oporu ruszy-
ła na Mir1sk' Były szef sztabu 4. Armii L. Sandałow
zapyĘe: ,,A dlaczego w strefie działanLa (naszej) 4. Ar-
mii zostało tak wiele most w na Bugu?''.g
Rzeczywiście, dlaczego? Hitlerowcy planowali wyko-
rzystaćje do napaści. A co zarnierzała Moskwa?
Najczęściejm wi się w tym kontekście o niekompe-
tencji radzieckich dow dc w. To wytfumaczerie w Żad-
nym stopniu nie odnosi się do generała pułkownika
Sandałowa' kt ry osobiście odpowiadał za mosĘ. Cie-
kawe, że nigdy nie oskarżono go o lekkomyślność,nie
zapłaciłgłową za tragiczrre niedopatrzenie' Wręcz prze-
9 L. Sandałow, Pterieżgtoje, Moskwa 1966, s. 99.
88
LoDoŁAMACz
ciwnie, od pułkownika'bardzo prędko doszedł do sto-
pnia generała pułkownlka, wyr Żniłsię w wielu opera-
cjach. Gł wne cechy jego osobowości' to przezorność
l przesadna wręcz drobiazgowość.Imponował mi jego
niebywały spryt' Ale co się z nim stało w czerwcu l94l
roku?
trI
Woj"L" niemieckie bez trudu posuwały się naprz d,
przekraczając Dżwlr:ę, Berezynę, Niemen' Prypeć, na-
wet Dniepr. Gdyby zdobyte kolejno mosty nie były po-
przednio zaminowane, można by to uznać wręcz za sa-
botłż'Ale sprawa jest poważniejsza. Mosty byŁy przygo-
towane do zniszczenia, tyle że w 1939 roku wszystkie
ładunki rozbrojono' Ta operacja objęła wszystkie obiek-
ty strategiczne na rubieżach ZSRR' nie był to więc ka-
prys kilku niepoczytalnych dow dc w jednostek, lecz
decyzja polityczna podjęta na wysokim szczeblu. ,,Na
zachodzie nasz kraj stykał się już bezpośrednio z potęŻ-
ną machiną militarną faszystowskich Niemiec [...] Nad
furglią zawisła groźba inwazji [..'] Po zapozrlartiw się ze
stanem przygotowari do budowy zap r i umocnieri
w strefie przygraricznej byłem po prostu zaszokowany.
Zltkwidowano nawet te, kt re udało się stworzyć w la-
tach l926-1933. W poblizu ważnych most w i innych
oblekt w nie było juŻ rnagazyn w z gotowymi ładunka-
mt. Nie było nie tylko brygad ['..] ale choćby specbata-
llon w. Wyższą Szkołę Techniki Specjalnej im' W' Ulja-
nowa - jedyną uczelnię szykującą wykwalifikowanych
dow dc w obsługi min zdalnie sterowanych - prze-
kształcono w szkołę łączności.''to
Gdyby gł wne siły Armii Czerwonej nie tkwiły wzdhlŻ
zachodnich granic, dałoby się w znacznej mierze unik-
nąć skutk w niespodziewanej napaści. opuszczone te-
reny r wnieŻ mogą pełnić funkcję streĄl bezpieczeft-
stwa, uniemożliwiając działanie przez zaskoczenie!
otrzymawszy sygnał od wysunięĘch plac wek gł wne
Starinow. op. cit.. s. I75.
89
WIKTOR SIIWOROW
zgrupowania obronne zyskują trochę czasu, by przygo-
tować się do odparcia uderzenia. Ąrmczasem ,,wojska
pierwszego rzluttl poszczeg |nych armii miały rozu nąć
się bezpośrednio wzdłuŻ granicy par1stwowej [...] mimo
Że linia granicy była wysoce niedogodna do obrony. Na
wielu kierunkach, wbrew przedwojennym instrukcjom
radzieckim, nie przystosowano do obrony nawet strefy
przedpola".lr
Z dniern l lutego 1941 roku generał armii Georgij
Żukow zastąpił Mierieckowa na stanowisku szefa Szta-
bu Generalnego' Czy była to kara za zriszczenie ra-
dzieckiej streSr bezpieczefistwa? Bynaj mniej : Stalin od-
wołał Mierieckowa za... zbytnią opieszalość w rozbudo-
wie dr g, most w i lotnisk na nowych terenach. Od tej
chwili robota rusąrła na całe$o, w iście,,żukowowskiej''
skali.
Armia Czerwona dysponowała dotąd pięcioma bryga-
dami wojsk kolejowych. W skład brygady wchodził jeden
pułk, dwa samodzielne bataliony i oddziały tyłowe. Zu-
kow polecił sformować osiem następnych. Wszystkie te
jednostki skoncentrowano w zachodnich rejonach przy-
granicznych' gdzie szły intensyvrrre roboty nad moderni-
zacją starej i budową nowej sieci kolejowej w kierunku
granicy.'2 oto niekt re z Ęc}r linii: Płoskir w-Tarnopol-
-Lw w, Lw w-Jawor w-granica, Lw w-Przemyśl, Ąrm-
kowicze -Baranowicze, Białowieża- oraflcąr ca.
Nazwy stacji docelowych wskazują, Że radzieckie kie-
rownictwo nie uważało obszar w przygranicznych za
potencjalny tęatr działani wojennych, |ecz za strefę tyło-
wą armii' dokąd _ w razie szybkiej ofensywy fla Za-
ch d - będzie się dowozić miliony rezerwist w, zapasy
amunicji, paliwa i wszelkiego zaopatrzenia.
R wnolegle do rozbudowy kolei, na tych samych tere-
nach prowadzono intensywną modernizację dr g i szos.
oto niekt re wybudowane połączenia: orsza-Lepel,
Lw w -Przemyśl, Biała Cerkiew-Kazatin' Mirisk-Brześć.
rr ,,Historia Wielkiej Wojny Narodowej
Zwiry,ku Radzieckiego
l94t-1945", t.2, Warszawa 1964, s. 58-59.
12
,,Krasnaja zwiezda", 15 września l984.
90
LoDołlMAcz
Przygotowrrjąc się do wojny obronnej, zreguĘ buduje
się tzw. rokady - linie kolejowe i szosy r wnoległe do
ptzpuszczalnej linii frontu, pozwalające w razie ko-
nieczności przerzucać, odwody fla zagroŻone odcinki.
Połączenia te winny z załoŻęrlja omljać rejony możLi-
wych walk' by w razie nagłego przenyania obrony nie
dostały się w ręce nieprzffaciela. Armia Czerwona obra-
ła inną taktykę; budowała drogi i linle kolejowe wyłącz-
nie ze wschodu na zach d, ku granicy. Tlko w jednym
wypadku był to kierunek logicznie uzasadniony: jeŻeli
ozlaczał przygotowania do ofensywy.
Marszałek Żukow ',Wnioski sprowadzały się do
stwierdzenia [..,l Że sieć szos na terenie zachodniej Bia-
łorusi i zachodniej Ukrainy znajduje się w złym stanie.
Wiele most w nie wytrzyrna cięŻaru czołg w średnich
l arĘlerii''.13
Na dobrą sprawę' tnrdno o lepszy pow d do zadowo-
lenia. Wystarczyłoby podciąć filary' zaminować brzegi,
rozmieścić po krzakach snajper w i ustawić artylerię
przeciwpancerną. Ale gdzie tam! Zukow rzuca się w wir
rob t, kaŹe kłaśćnowe drogi i wzmacniać mosty tak' by
udźwignęły kaŻdy czoĘ i najcięŻsze dzlało.
W tych ciężkich robotach Armię Czerwoną wspierało
wydatnie NKWD 1osobiścieŁawrentij Beria. Radzieckie
źr dła często cytują określenie ',organŻacje budowlane
NKWD".I4 Dziświemy, jaką siłą roboczą dysponował
Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych' Po c ż trzy-
mano tylu zek us w strefie przygranicznej, na dodatek
w przededniu wojny?
Wojna zaśzblŻała się nieuchronnie. oficjalna historia
Kijowskiego okręgu Wojskowego $łosi: ,,Na początku
194l roku hitlerowcy przystąrili do budowy most w,
bocznic, lotrrisk polowych".ts Oto mamy poszlaki wska-
zljące niedwrrznacztie, Że trwaĘ przygotowania do
agresji. A czym zajmowały się w t5rm czasie radzieckie
wojska kolejowe? Zacytljmy to samo źr dło: ,,Na za-
13
G. Źukow: ,,Wspomnienia i refleksje''' Warszawa 1970, s' 268.
ra Por. A. Nowikow, W niebie Leningro.da, Moskwa 1970, s. 65.
rs Istor(ja Kijeu:skogo uojenrago okruga, Moskwa L974, s. I47.
9l
wrKToR sttwoRow
chodniej Ukrainie prowadzono roboty zmierzające do
rozbudowy i wzmocnienia sieci kolei".16
Utworzone przez Ż:ukowa brygady kolejowe wykonały
na tych terenach ogromną pracę, ale ich prawdziwe
przeznaczenie było zupekrie inne: miały działać przede
wszystkim na terytorium przeciwnika. Podążając zana-
cierającą armią miały pokonać strefę bezpieczeristwa
wroga, odbudować drogi i mosty, po czym na gł wnych
kierunkach strategicznych wymienić wąskie tory
zacho dnio europ ej skie na p oszerzony standa r d. r adzie -
cki'17 Zaraznapoczątku wojny brygad kolejowych uży-
wano do budowy umocnieri zaporowych, ale nie miało
to wiele wsp lnego z pierwotnym zamysłem' Prace for-
tyfikacyjne to improwizacja,,,robota trudna imało zna-
na''.18 W składzie brygad nie było batalion w forty-
fikacyjnych, były natomiast oddziały remontowo-bu-
dowlane. te
W przededniu wojny radzieckie wojska kolejowe nie
szyko;wały się do wysadzania ani ewakuacji tor w, nie
opr żniałymagazyn w w przygtanicznych rejonach.
Przeciwnie' właśniena granicach gromadzono Zapasy
sz5rn, most w pontonowych, materiał w budowlanych,
węgla. Wszystkie te rezerwy w pierwsąrm dniu wojny
aoJtały się w ręce wroga. Świadczą o tym zar wrlo
źr dła niemieckie, jak radzieckie. Pułkownik I. Stari-
now, szef Wydziahl Budowy Zap r i Minowania Gł wne-
go Zarządtl Wojsk InĄmieryjnych Armii Czerwonej opi-
suje graniczną stację Brześćw dniu 2L czerwca |94l
roku: ',Słorice oświetlałohałdy węgla, stosy nowiutkich
szyn. Szyny lśnĘ.Wszystko tchnęło spokojem".'o wie-
my skądinąd' Że Szyny kolejowe bardzo prędko pokry-
wają się cieniutkim nalotem rdzyt. A więc mowa jest
o sąmach dopiero co - w przededniu wojny! _ dostar-
16 lbid., s. 143.
17 W większości kraj w Europy stosuje się tory szerokości
I'435 mm; rosy'skie tory mają szerokość l.524 rnrn [przyp. tłum.].
l8 Soroietsk(je żelieznodorożnq-1e' Moskwa 1984' s' 98.
19 Souietsklje uoorużonngje sĘ, Moskwa 1978' s.242.
20 Starinow, op. cit., s. 19O.
92
Lopoł,elfA,cz
czonych pod radziecko-niemiecką granicę. W jakim
celu?
Pr cz wojsk kolejowych na zachodnich rubieżach
znajdowały się praktycznie wszystkie jednostki inżynie-
fine Armii Czerwonej. W pasie ptzygtanicznym działa-
ły r vrnież |iczne pododdziały saperskie' Czym się zaj-
mowały? ,'Budowąw51'ściowych nlbieży do natarcia, wy-
tyczaniem dr g dla maszerujących kolumn wojska,
wznoszeniem jednych zap r i riszczeriem innych, ka-
muflażem operacffnym i takĘcznyrn, organizowaniem
wsp łdziałaniapiechoty i czołg w wchodzących w skład
grup szturmowych, zabezpieczaniem przepraw..."."
Niech cą;rtelnika nie wprowadzi w błąd wzmiarrka
o ,yznoszetllIt zap r" ' Przedrozpocząciem wojny z Finlan-
clą radzieccy saperzy skopiowali kilka odcink w linii
Mannerheima, aby grupy uderzeniowe mogry przeaviczyć
symulowany atak' Dopiero potem rozploczęto ofensywę.
Dw
L rzy całym szacunku należnym armii niemieckiej wy-
pada jednak strvierdzić, że nie przygotowała się należy-
cle do poważnej kampanii wojennej. Możrra by odnieść
wrażenie, Żebeztroskie OKW22 najzvłyczajniej w świecie
nle wiedziało, Że w Rosji niekiedy przytrafia się zima,
a drogi odbiegają od niemieckich standard w. Smary
używane przez Niemc w zastygały na mrozie i brori od-
mawiała posłuszeristwa. Powiadają' Że winien byłmt z.
Nieprawda, winę ponosi niemieckie dow dztwo, kt re
nle zam wiło produkt w lepiej przystosowanych do ro-
syjskiego klimatu. M wi się teŻ, że Blitzkrieg załamał się
na nieprzejezdnych drogach. To nonsens, Hitler zwy-
czajnie nie przewidział, Że kampania wschodnia będzie
wymagać odpowiedniego uzbrojenia i środk w trans-
portu. Przemysł niemiecki produkował sprzęt z rnyś|ą
o Europie Zachodniej i Afryce - ale nie o Rosji.
2| soluietskije Uooru:żonnaje stłU, op. cit.' s. 255.
22 OKW - Oberkommando der Wehrmacht - Naczelne Dow dztwo
S1ł Zbrojnych IIIRzeszy lprzyp. tłum.l.
WTKTOR STIWOROW
Niemniej Hitler rniał szczęście. W przededniu wojny
w zachodnich rejonach ZSRR przeprowadzono kolosal-
ne prace remontowo-budowlane, kt re objęły całą nie-
mal sieć dr g i kolei. Jak wyglądałaby sytuacja' dyby
Ż:ukow, Mierieckow i Beria nie zbudowa]i szos i tor w
pod samą granicą, a zamiast tego należycie przygotowa-
li umocnione rejony w okręgach nadgranicznych? Gdy-
by nie zgromadzii potężnych zapas w sz5m, most w
pontonowych, budulc a? G dyby uruchomiono skute czny
system samoobrony: wysadzono mosty i arterie, ewa-
kuowano tabor kolejowy i tory, zniszczono zapasy, za-
minowano i zatopiono drogi? odpowiedź może być Ęlko
jedna: hitlerowskiBlitzkrieg załarnałbysię nie u rogatek
Moskwy, a|e zrtaczrie, znaczrlie wcześniej.
odpowiedzialność za sukces hitlerowskiej armii i jej
szybki marsz w głąb kraju ponoszą Zukow, Mierieckow
i Beria. Czy Stalin kazał ich rozstrze|ać? Bynajmniej.
Wszyscy ttzej otrrymali wkr tce szlify marszałkowskie.
Skąd mogli przpuszczać, że to Hitler wykorzysta nagro-
madzone rezerry, a po odbudowanych drogach poma-
szerują kolumny Wehrmachtu?
W przededniu wojny nikt nie myślałpoważnie o wzno-
szeniu zap r, zastanawiano się wyłącznie nad Ęm' jak
skutecznie przełarnać umocnienia na terytorium wroga.
Nieprzypadkowo 13 czerwca na zachodniei granicy po-
jawili się - inco$nito - marszałkowie i czołowi eksperci
od pokonywania rejon w umocnionych.
Marszałek G. Kulik przybył z tajnąmĘą na Białoruś;
w rozmowie z c5rtowanym juŻ pułkownikiem Starino-
wem (szefem Wydziału Budowy Umocnieri i Minowania
w Gł wnym Zarządzie Wojsk Inżynieryjnych Armii Czer-
wonej) domaga się od niego ,,wykrywaczy rnlr:' saper w,
trał w''.23 Sąto urządzenia niezbędne na obcym teryto-
rium: po stronle radzieckiej wszystkie miny dawno już
rozbrojono, zapory zdemontowarto. Poza Ęm rozmiesz-
czellie min jest zrrar.re, nie potrzeba tu wykrywaczy.
Marszałek stawia kropkę nad i: ,,Wasz wydział został ż|e
nazvłany. Powinien' zgodnie z r:aszą doktryną' nazymł ać
23 Starinow, op. cit., s. 179.
94
LoDoŁAMAcz
slę Wydz,iałem Demontażu Umocnieri i Rozminow5rwa-
nla. Może wtedy zaczę|Lbyście myślećjak należy. A wy
tylko w koło Macieju: obrona' obrona... Dośćjuż te-
gol".'n
Podobnie oceniał sytuację generał armli D. Pawł'ow,
dow dca Zachodniego Specjalnego okręgu Wojskowego
(tajnym rozkazern przekształconego już we Front Za-
chodni). Generał nie ukrywał niezadowolerliazfakt'u, Że
zbyt rnałąwagę prTryiapuje się do kwestii demontażu
umocnieri. TJrmczasem w perspekĘwie wojny obronnej
problem był pozbawlony sensu.
W Wojnie Zimowej Armia Czerwona, zmuszona do
pokonywania fi skiej streff bezpieczeflstwa, otrzymała
surową nauczkę. T}rm razem postanowiono należycie
przygotować się do forsowania niemieckich umocnierl.
Radzleccy marszałkowie nie mogli, rzecz jasna, wie-
dzleć, że sdyby rozpoczę|i wojnę przed 22 czerwca, to
problem pokonywania niemieckich fortyfikacji w og le
by nie istniał: Wehrmacht, działając wbrew własn5rm
regulaminom, robił dokładnie to samo co radzieccy sa-
perzy - rozminowywał nrbieże, r wnał z ziemią prze-
szkody, koncentrował wojska wzdłllżgranicy, nie chro-
nląc się za strefą bezpieczeristwa!
Na początku czerwca niemieckie oddziały zaczęĘ
zdejmować zapory inżynieryjne na samej llnii demarka-
cfrnej. Marszałek K. Moskalenko uznaje to zti niezbity
dow d rychłej agresji.2s Ęmczasem Armia Czerwona
robi dokładnie to samo, co prawda z lekkim op źnie-
nlem' Z Moskwy wyrusza na zachodnią granicę kwiat
wojskowej myśli inżynieryjnej.
Profesor D. Karbyszew - generał porucznik wojsk in-
żynterfrnych - wyjeżdŻając oznajmił znajomym, że woj-
na juŻ sięzaczęŁa; wsp lnie um wili się na spotkanie po
zurycięstwie, ale nie w Moskwie, Iecz ,,w miejscu nlycię-
stwa".
Po przybyciu na granicę Karbyszew uczestniczył
w ćwiczeniach z forsowania przeszk d wodnych i poko-
2n lbid.
25 K' Moskalenko: .Przed przełomem'', Warszawa 1971, s. 3l.
95
WIKTOR STIWOROW rcooammcz
nywania nowoczesnyrni czołgami T-34 zap r przeciw- krok' A skoro Beria występował unisono z Zukowern,
czołgowych. Ani jedno ani drugie nie ma zastosowania Znaczy to, że ktośsprawnie koord5mował działania armii
w walkach obronnych. 2L czerwca 1941 roku Karby- i NKWD.
szew udał się do 10' Armii, ale przedtem w towarzystwie Czekiści nie zdejmowali, rzeczjasna, zasiek w by po-
dow dcy 3. Armii W. Kuzniecowa i komendanta grod- witać hitlerowskie natarcie' Przecinali druty by prze-
nieriskiego rejonu umocnionego pułkownika N' Iwano- puścićArmię Czerwoną' tak jak to uczyrrili w 1939
wa odwiedził posterunek graniczny. ,,Nad ranem wzdŁaŻ i 1940 roku przed ,,wyzwoleniem" Polski, Finlandii,
granicy przy drodze August w-Sejny stały nasze zasie- pa stw baĘckich, Besarabli, Bukowiny. Ęm razem
ki; kiedy wracaliśmy' zasieki były jtlŻ zdjęte".26 przyszła kolej na Niemcy...
Wyobraźmy sobie tę scenę: oddziały NKWD demontu- M wi się, że Stalin zamierzał napaśćna Hltlera
ją zasieki! Komunistyczni historycy, szukając wytłuma- w 1942 roku. Rzeczywiście, był taki plan, ale został
czertia katastrofy, tuznali wszystkich radzieckich mar- zlaczrlie przyśpieszony.Gdyby Stalin szykował ,,W^rło-
szałk w i generał w za p łgłwk w' Jeżeli nawet ptzyj- lenie" na 1942 rok, to zasieki na granicy przecinano by
miemy tę hipotezę' to jak wytłumaczyć postępowanie w 1942 roku.
dzielnych czekist w, kt rzy dopiero co zakoficzyli WieI- W ostatniej chwili.
ką Czystkę, oplotli kraj drutem kolczastym i zaryslowa-
li granice? Dlaczego zdejmlĄązasieki? D|aczego dow d-
ca armii' kt ra ma tu wa|czyć, komendant tutejszego
rejonu obronnego i moskiewski ekspert najvłyższej
rangi (kt ry wie, że wojna już trwa) nie protestują?!
Przeciwnie, demontaż drut w zbiega się w czasie z wt-
zytacją posterunku. Poza tyrn czego tam wlaściwie
szukali?
Czy moŻna przypuścić' by dow dca strażnicy w stop-
niu ponrczrika NKWD samowolrrie powzial decyzję
o zdjęciu drut w? Rozkaz musiał przy1śćZ g ry, przy-
najmniej od szefa Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD
generała porucznika I' Bogdanowa' CzyŻby nie zdawał
sobie sprawy z zag3roŻerlia? Zdawał, i to bardzo dobrze'
,,18 czerwca l941 roku komendant białoruskich Wojsk
Ochrony Popranicza NKWD generał porucznik Bogda-
now powzia} decyzję o ewakuacji rodzin wojskowych''.27
Czy Bogdanow zdecydowałby się na demontaż drut w
i ewakuacjęrodzin pogranicznik w bez wiedzy ludowe-
go komisarza spraw wewnętrznych, generalnego komi-
sarza bezpieczeitstwa paristwa Ławrentija Berii? Nie-
możliwe. ZresztąBeria sam teŻnie odważyłbysię na taki
26 J. Reszin, GienierałKarbgszetu' Moskwa I97I, s.2o4.
27 Dozorngje zapadngch rubiezej, Kij w 1972, s. 1O1.

96
 LoDoł.AMAcz
Każdy "RUn odpowiadał liczebniebrygadzle, a siłą og-
nia dor wnywał korpusowl czy nawet armil; miał włas-
ne dow dztwo i sztab, od dw ch do ośmlubatalion w
cekaem w, jeden pułk artyleryjski' kilka vrydzielonych
baterii artylerii ciężkieJ, Jeden batalion pancerny, kom-
panię lub batalion łącznośct,batalion lnżynieryjno-sa-
perski i inne pododdzlaĘ.
Rejon umocniony rozciĘał się na dh'gości loo do
18o kilometr w frontu i 30 do 50 kilometr w gtębokoś-
ci. Był w1posażony w skomplikowany system żelbetono-
wych t pancernych schron w bojowych i umocnieri
zabezp7eczających. Wewnątrz,,RU'' budowano podziem-
ne magaŹłrny, elektrownie' szpitale' punkĘ dowodzenia
Rozdział 10 iwęzły łączności.Podziemne budowle łączyłlabirynt tu-
neli, galerti' ukrytych połączen. Każdy "RU" m gł pro-
Dlaczego Stalin wadzić samodzielne działania bojowe nawet w starrie
całkowitej izolacji.
zniszczył linię Stalina Podstawowymi elementami ,,RU'' były stałe stanowl-
ska ognlowe _ tnł. DoT-y.2 Dziennik "Krasnaja młiez-
da" przynosi opis DOT-u nr 112 w 53. ,,RU" Mohyl w
Ęko ltldzie nahlsni s@zq że gł ungm Podolski: "Była to skompllkowana podziemna' fortyfika-
zadantem Ęon w umocniongch jest obrona. cja, składająca się z kom r, chodnik w, kaponier,
Bgnajmniej. Rejong umocnione buduje sĘ tu cetu strzelnic, flltr w powietrza ltp. Zauierała magazyny bro-
lepszego przggotouania nntarctą. Majq one osłąrrtać ni, amunlcJi i żywnoścl,punkt opatrunkowy, kuchnię,
rozśrodkotlsanle z-grupou ani ufu rzeniowgch, wodociągi(nawiasem m wląc, sprawny do dziś),świetli-
zapeunić stuobodne roaoinĘcte armii. ą gda cę, punkt obserwacyjny, no i oczywiście stanowisko do-
uojska pŻęjdądo natarcia, us urczas uspierać wodzenla. Na uzbrojenie DoT-u składało się potr jne
je całąsĘognta.| glnazdo cekaem w Maxim, oraz dwie p łkaponiery z ar-
GenerąŁ mąjor P. Grygorenko mataml kalibru 76 mm".s
(uczestnik bttdotog linit Stalt:u) Pr cz podobnych konstrukcji budowano tysiące nie-
wielkich gr:lazd na jeden-dwa cekaemy, ale r wnież po-
tężne bastiony. General Grygorenko w swoich wspo-
I mnieniach opisuje jedną znich, r wnileŻ w "RU" Mohy-
W htach brydz1estych na zachodnich rubleżach l w Podolski: osiem potężnych DoT- w złączonyeh
zsRR zbudowano trąrrraściepterwsąrch rejon w umoc- podziemnymi korytarzami'4 Pułkownik R. Umariskl,
nionych, tak zwanych RU. Pas ten otrrymał nieoftcjalną
rLazlvę''linia Stalina''. 2 DoT
- Dołgowr'temtennaja Ognieu;aja Toczka - stałe stanowisko
.ogniowe [Przyp' tłum.l.
l P. Grygorenko, W podpolje mażra wstriettt, tol,ko krys, Nowy Jork 3 Jfuasnala zsriezda",25 lutego 1983.
-
1981, s. 14l. 4 lbid.
98
 LoDoŁAMACZ

Auu $eatua r wrneż uczestnik budowy linii Stalirra, wspomina

w swoJeJ ksiąlce wielokilometrowe podziemne kon-
i tą)aiorlea sćufu' stnrkcje w lrijowskim *R.U".s Z ko|ei generał pułkownik
aa7tacaa sćna A. Szebunirr stwierdza, Że w ciągu zaledwie trzech lat
w samym tylko proskurowskim ,RU" wzniesiono ponad
tysiąc żelbetonowych grup warownych i schron w,
zkt ryda niejednej strzegły fosy i sztucztte zalewy'6
Byga W odr żnieniu od 11''ii |\'ta |inota, budowa linii Stalina
*BIEE odbywała się w ścisłejtajemnicy. W trakcie prac forĘrfi-
kacyjnych NKWD blokowało sąsiednie sektory ,,Żeby na-
wet mysz nie mogła się prześlizgnąć". Kopano i betono-
wano r wnocześnie na wszystkich odcinkach, ale Ęlko
na niekt rych budowano naprawdę: w większości były
to działania pozorne. Anl miejscowa ludność,ani żoŁeie-
rze rtie wiedzieli do korica, co i gdzie powstaje.
Radziecka linia fortyfikacji r żniłasię od francuskiej.
Była dużo głębsza i, co najważniejsze, uniemożliwiała
manewr oskrzydlającyi rozciąg.ała się od BaĘku do sa-
mego Morza Czarnego. Miała powstrzymać natarcie pie-
choĘ' ale przede wszystkim czołg w nieprzyjaciela.
otrzymała r wnież skuteczną oslonę przeciwlotniczą.
Do jej budowy pr cz zbrojonego betonu uŻyto o$romi
nych ilościstali pancernej i granitu sprowadzanego
z Czerkaska L Zaporoża.
Linia Stalina, w odr żnieniu od linii Maginota, nte
ElBillNE znajdowała się na granicy, |ecz w głębi kraju . ozttaczało
to, Że pierwsze salwy nieprzyjacielskich armat trafią
w pustkę, nie wyrządzając Żadnej szkody. W razie nle-
o Ploeszti spodziewanej napaści garnizony uzyskałyby ptzynaJ-
mniej kilka dni na zajęcile pozycji obronnych i przygoto-
wanie się do walki. Najeźdźcaprzed rozpoczęciem na-
tarcia musiałby pokonać wielokilometrową strefę
bezpieczeflstwa, liczne pola minowe i irrne niemiłe nie-
spodzianki. Wysadzone mosty zrnwszaĘby go do forso_
wania dztesiątk w rzek i potok w' Jednym słowem,
oranice oa stw orzed
rejony umocnione
'RU"
przed przystąpieniem do właściwejofensywy nieprzyja-
wrześniem 1939 roku ^aaa
zachodniagranicazsRH baryoddzial wpaĘzanckichprzygotou
ciel poni słby bardzo powaŹne straty.
@|
v
w czeMcu 1941 roku w okresie pokoju

radzieckastrefabozpiscze stwa
5 R. Uma ski, Nabojeugchnbieżach, Moskwa 196o, s.35.
- JL obszaroperacyinyFlotylliDniepua skiej
6 A. Szebunin, Skolko namtprojdieno, Moskwa 1971, s. 58.
101
 I'
wtKToR suwoRow
Strefa bezpieczertstwa miała nie tylko hamować tem-
po marszu agresora, ale też służyćza zasłonę dymną'
jak mgła skrywająca na morzu zdradzieckąpułapkę g r
lodowych. Nie znając dokładnej topografii linii Stalina,
wr g m gł niespodziewanie natknąć się na gł wne siły
radzieckie, znalleźć się pod ostrzałem artylerii' Atak
z zaskoczenia napotkałby zaskakującą obronę.
Linia Stalina r żmlła się teŻ od umocnieri na granicy
Frarrcji tym, Że nie była linią ciągłąmiędzy poszczeg |ny-
mi forĘrffkacjami zostawiono dośćszerokie przerw. W ra-
zie korieczrtości przejściamożna było zagrodzić po|ani
minowymi izaporami inĄmiefin5rmi' ry$ując je dodatko-
wo wojskiem. Można teŻ było zostawić je odsłonięte, za-
chęcając niejako nieprzyjaciela do zaniechania frontalrre-
go ataku na rejony umocnione i wejścia klinem między
forĘrffkacje. Gdyby wr g zdecydował się na ten marrewr'
w wczas masy naclerających wojsk zostałyby rozbite na
kilka oddzielrrych potok w, zkt ryc}:kaŻdy znalazłby się
w osobnym ,korytarzu'' pod krzyżowym ostrzałem, mając
zagrożnne flarrki, tyły i linie zaopatrzeniowe.
DII
l,)udowa trzymastu rejon w umocnionych na linii Sta-
lina odbyła się ogromnym kosztem i wysiłkiem dw ch
pierwszych pięciolatek. W r938 roku postanowiono do-
datkowo wzmocnić fortyfikacje cięŻką artylerią i wybu-
dować osiem kolejnych 'RU". W ciągu jednego roku
wzniesiono ponad tysiąc betonowych schron w i bun-
kr w' Wtedy właśniepodpisano układ o nieagresji'..
Pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał, jak wiemy, począ-
tek II wojny światowej, ar umocześnie likwidację strefy
buforowej między Niemcami i ZSRR. W zaistniałej sy-
tuacji Stalin m gł jeszcze podjąć pewne kroki w celu
zabezpieczenia zachodniej granicy i zagwarantowania
neutralności Zwia7ku Radzieckiego w nadciągającej
wojnie. Na przykład:
_ rozkazać wzmocnić garnizorty w rejonach umocnio-
nych na linii Stalina oraz zwiększyć produkcję i dosta-
wy broni do wszystkich ,,RU";
r02
I,()Doł.AMAcz
_ rozkazać młiększyć produkcję zakład w produkują-
cych uzbrojenie obronne: dziaŁa i mirry przeciwpancerne;
_ zrnobiizować całe zap|ecze, wszystkie rezerwy w ce-
lu przyśpieszenia budowy linii Stalina;
- po ukoriczerilu budowy linii Stalina, jej wyposaże-
niu i uzbrojeniu rozpocząć niezwłoczlie wznoszenie
drugiej r wnoległej linii obrony nad samą granicą;
_ pr cz dw ch potężnych system w obronnych m gł
kazać zbudować trzecią linię umocnieri, daleko pozalli-
nią Stalina, naprzykład na wschodnim brzegu Dniepru;
_ tozkazać Armii Czerwonej wykopać tysiące kilome-
tr w okop w i row w przeciwczołgowych od BaĘku do
Morza Czarnego, wykorzysĘąc rejony umocnione jako
szkielet nowego systemu obronnego.
Ale Stalin zadecydował inaczej' Jesienią 1939 roku
wszystkie prace na linii Stalina zostały przerr9ya.ne.' Gar-
nlzony stacjonujące w rejonach umocnionych zostały
najpierw znaczrie zredukowane, po czym w og le roz-
wia7,ane. Radzieckie fabryki przerwały produkcję luzbro-
jenia i specjalnego wy1rosaŹenia do instalacji obron-
nych. ,,RU'' rozbrojono, a całą brori, amunicję, sprzęt
obserwacfrny, środkiłącznościi kierowania ogniem
zdano do magazyn w.8 Niekt re bunkry oddano kołcho-
zolrl Ia rnagazyr:y, większośćzas)4p ano ziemią.
Pr cz przerwania dostaw sprzętu do rejon w umoc-
nionych, radziecki przemysł zbrojeniowy w chwili wy-
buchu wojny zaprzestał produkcji wielu typ w uzbroje-
nia obronnego, na przykład armat przeciwpancernych
i armat dywizyjnych kalibru 76 mm' kt re teŻ rnożna
było wykorzystać do zwa|czania czołg w.g Wyproduko-
wane armaĘ tego typu zaczęto wykorzysĘwać niezgod-
nie z przeznaczeniem, do innych rozwiapan ogniowych,
na przykład niszczenia stanowisk ogniowych wroga
w toku ofensywy wojsk radzieckich.to Nie tylko zanie-
7 W. Anfiłow, Biessmtertngj podtuig, Moskwa l97I, s' 35'
8 ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurna|". nr 9/196I' s. 12o.
9 ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał". nr 7/t96l. s. 1o1; nr 2/Ig63,
s.12.
10 I. RosĘj: Posliednij prttoału Bterlinie, Moskwa 1983, s' 27'
103
WIKTOR SUWOROW
chano produkcji rusznic przeciwpancernych, ale wyco-
fywano je teŻ zuzbrojenia Armii Czerwonej.t' Niszczono
wszystko, co miało jakikolwiek zuriapek z obroną.
Mimo wszystko 26 czerwca l94o roku zapadładecyzja
o budowie nowej linii umocnieflwzdłwż granicy z Niem-
cami.12 Sztabowcy nazwali ją ironicznie linią Mołotowa'
Prace przeciąEały się - odwrotnie, niz demontaż na starej
granicy _ i budowa nigdy nie została ukoriczona.
Wiosną 1941 roku agonia linii Stalina osiągnęła sw j
punkt Wytyczny. ,,Nie wiem jak przyszli historycy uza-
sadnią tę zbrodnię na naszym narodzie. Wsp łcześni
pomijają ją całkowitym milczeniem; ja nie zrtam Żad-
nego wytłumaczenia. Rząd radziecki wydusił z ludzi
miliardy rubli (według moich szacunk w co najmniej
r2o mld)' po to by zbudować na zachodniej granicy
niedostępne dla wroga fortyfikacje. Umocnienia ciągnę-
ły się od rlrotza do morza. I oto wiosną l94L roku -
w przededniu wojny - na całej l.2oo-kilometrowej dłu-
gościzagrzmiały eksplozje. PotęŻne żelbetonowe bunkry
flankujące i p łkaponiery, stanowiska ogniowe, punkty
obserwacfrne i dowodzeria - w sumie dziesięć tysięcy
bojowych schron w - wysadzono w powietrze ra rozkaz
samego Stalina".rs
TLlinia III
Stalina na starej granicy |eŻała w gruzach, linia
Mołotowa na nowej granicy była tylko pobożnym Życze-
niem. Po śmierci generalissimusa radzieccy generałowie
i marszałkowie nie znajdowali sł w oburzenia. Marsza-
łek Woronow pomstuje: ,'Jak mog}o nasze kierownictwo
podjąć decyzję o likwidacji i rozbrojeniu rejon w umoc-
nionych na starych granicach, jeżeli nie zbudowano
nowych wzdłllŻ granicy z Lg39 roku?''.la Pozazdrościć
tupetu! Woronow narzeka na ,,nasze kierownictwo", mi-
",,Wo.1enno-Istoriczeskij Ż:urnał'', nr 7/ 196I, s'
'2 Anfiłow, op. cit., s. 162.
r3 Grygorenko, op. cit., s. 141.
la Woronow, op. cit., s. 148.
l04
LoDoŁAtllAcz
mo że sam w owym czasie za|iczał się do ścisłegodo-
w dztwa Armii Czerwonej w stopniu generała pułkow-
nika artyle rLi. Czyżby nie wiedział o zaniechaniu produ-
kcji armat przeciwpancernych? Czyżby bez jego wiedzy
rozbrajano i riszczorro bunkry na linii Stalina? Nawet
sam spos b formułowania zarzutu odwraca uwagę od
sedna problemu. Woronow usprawiedliwia samo zbu-
r zenię linil Stalina, zarzuca tylko kierownictwu' Że uczy -
niono to przedwcześnie. Ęrtanie brztni inaczej: po co
w og le było ją bvrzyć? Czy dwie linie umocnieri nie
byłyby skuteczniejsze, niŻ jedna?
Instalacji obronnych nigdy nie jest za wiele, a w okre-
ślonychsytuacjach dodatkowe rowy łącznikowe, forty,
schrony, pola minowe i zasieki mogą odegrać decydują-
qą rolę.
ZirnąI9lo roku Armia Czerwona kosztem ogromnych
ofiar przełamała linię Mannerheima, Zmluszając Fin w
do rokowari ze Stalinem i w efekcie do zrracznych
ustępstw terytorialnych' A jak potoczyVby się losy tej
kampanii, $dyby Armia Czerwona natknęła się na dru-
gą linię fortyfikacji?
. Wiosną 1940 roku armia hitlerowska okrąŹyła linię
Maginota, wyszła na otwartą przestrzerl operacyjną -
i dla Francji był to koniec wojny. A gdyby Niemcy napot-
kali drugie pasmo umocnieri?
Radzieccy historycy przedstawiali rozmaite kontrar-
gumenty. Powiadają' że brakowało uzbrojenia i ekwi-
punku dla nowych rejon w umocrrionych, a zatem linię
Stalina trzeba było rozbroić. Skoro tak, to d|aczego za-
miast nakazać fabrykom zbrojeniowym zwiększyć pro-
'dukcję broni polecono im zaprzestać produkcji defen-
sy$rnego uzbrojenia i ekwipunku?ls Rozbrajanie starej
granicy rozpoczętojesienią 1939 roku, a demontowany
sprzęt składowano w magaz)mach: nikt nie potrafił
znaleźć właściwegozastosowania dla tak specyficznych
typ w broni' Wszak linia Mołotowa nie istniała jeszcze
tol. nawet na papierze, decyzję o jej budowie podjęto dopie-
ro 26 czerwca 1940 roku.
t5 ,,Woprosy istorii", nr 7, Moskwa 1970, s. 33.
r05
WIKTOR STIWOROW
Argument o rzekomym przenoszeniu uzbrojenia
z jednejlinii na dnrgą jest nie do przyjęcia, i to z kilku
powod w. Nowa linia obrony w por wnartitu z poprzed-
nią była łaricuszkiem lekkich umocnieri, kt re nie mo-
gły wchłonąćtyle ciężkiego sprzętu. W Zachodnim Spe-
cjalnym okręgu Wojskow5rm, a więc na Białorusi, !vy-
budowano zaledwie 193 bunkry, podczas Edy na
starych granicach rozbrojono 876 potężnych bastion w.
W innych okręgach dysproporcje były jeszcze bardziej
raŻące. W odeskim okręgu Wojskowym na starej grani-
cy rozbrojono trzy potęŻne rejony umocnione, atymcza-
Sem na nowych rubieżach zaczylaarIo dopiero wstępne
prace budowlane' Słowem, aby uzbroić linię Mołotowa
wystarczyłoby w zupełnościprzenieśćtylko drobną
częśćwyposażenia dawnych ,,RU'''
Jeślinawet damy wiarę oficjalnym wfiaśnieniom, uzy-
skamy jedynie odpowied:Ź na pytanie' dlaczego rozbrojo-
no linię Stalina. Nadal jednak nie wiemy, czemu miało
sfużyć jej planowe rtiszczerie. PrzęcieŻ nikt nie przerzuci
z miejsca na miejsce potężnych żelbetowych konstrukcji!
Nawet niepozorny bunkier jest 35O-tonow5nn monoli-
tem, wkopanym w ziemię po same annbtaztury i obłożo-
nyrn granitow5rmi głazaml' dla spowodowania wczesnej
eksplozji pocisku. Wszystko to pokrywa warstwa zierni,
zkt rej wyrastają maskujące krzewy i drzewka.
JeŻel^i wyprowadzamy się z dobytkiem do innego do-
mu' to jeszcze nie pow d, by wysadzać w powietrze
oprszczafly bud5mek.
Zolrl'ierz z karabinem i saperkąmoże się okopać i sta-
wić czoło nacierającym wrogom' Ten sam Żołnierz zka-
rabinem lub cekaemem - ale siedzący w bunkrze, choć-
by uprzednio rozbrojon5rm, jest znacznie odporniejszy,
bo dobrze osłonięty i zakamuflowany. A gdyby w bun-
krach zasadziło się 17o dywizji pierwszego rzlltu?!
W walkach obronnych wojsko zawsze musi mieć ja-
kieśoparcie: rozbrojone forty Verdun, bastiony Brze-
ścia,mury Stalingradu, nawet porzucone dwa lata
wcześniej okopy pod Kurskiem' Ruiny starej fabryki,
czy c}roćby XlX-wieczna cytadela mogą stać się riezdo-
bytą twierdzą.
106
LoDoł,AMAcz
Linia Stalina, nawet rozbrojona, dawała Armii Czer-
wonej takie właśnieoparcie, pozvlalała stawić zażarĘ
op r i - kto wie? - może nawet zatrzyrnać ofensywę.
Rozbroj one bunkry, podziemne stanowiska dowodzenia
i punkĘ opatrunkowe, betonowe rnagazyny,linie łącz-
nościi kanalizacja, agregaty prądotw rcze.'. A|e pierw-
sz7r rzut strategiczny Armii Czerwonej zniszcz3lł |inię
Stalina, po czyrn zosŁał wysłany za pr zedwojenną grarri-
cę pa stwową ZSRR.
Korzystając z aLibl jakie dawał komunikat TASS'
w dniu 13 czerwca 1941 roku rozpoczęto przerzlcarl7e
siedmiu armii dmgiego rzutu strategicznego do zachod-
nich rejon w kraju' Wszystko odbywało się w najściślej-
szej tajemnicy. Przybywające wojska r wnież wysyłano
poza linię Stalina, rozbrojoną, zrtiszczortą i porzuconą.
li byćn.u"#
nie ulepszana. Dlatego Żołoiierz wie, że co najmniej lo
godzin dziennie ma poświęcićna kopanie row w łączIi-
kowychi i okop w, nieza|eżrie od swojej pozycji' T\'
dzien po tygodniu, miesiąc po miesiącu, caĘ rok posze-
rza i pogłębia rowy przeciwczołgowe, po pierwszym wy-
kopanym okopie zabieta się za drugi' potem trzeci,
piąty. Regulamin m wi o stałyrn i wytężonym doskona-
leniu obrony, co oznacza, Że sytuacji ,,zadowa|ającej'' nie
ma i być nie może.
od zararia dziej w wszystkie armie znaly tę prostą
regułę: nie ma zbędnych ani przestarza}ych instalacji ob-
ronrrych. Każda nowa foĄrfikacja sfuzy umocnieniu ju'ż
lstniejącej. Linia Molotowa mogławięc uzupeŁeić linię sta-
lina, ale nie mogłajej zastqlLć. Ąrmczasem nie była ani jej
dopeheieniem, ani subsĘrtutem. Nowa nrbież obrorrna
r imJJ;a się od poprzedniej zar wrrc Samyrn pomysłem, jak
Iw szcze! łach. Wymierimy cztery najważniejsze r Żrice:
- linię Mołotowa budowano tak' by przeciwnik ją wi-
dział;
- Iinię Mołotowa wznoszono na drugorzędnych kie-
runkach operac$nych;
r07
WIKTOR
STIWOROW
- linii Mołotowa nie chroniła strefa bezpieczeristwa,
pola minowe ani żadne inne zapory inżyrrieq{ne;
- nie wykorzystano istniejących możliwościdla jej
wzmocnienia i roboty szły nieśpiesznie.
Dzieje budowy linii Mołotowa są r wnie zagadkowe,
jak historia zburzenia linii Stalina.
W r94l roku pod Lwowem ześrodkowano ogromne
masy wojsk. Drugie takie zgrupowanie znajdowało się
na cyplu białostockim. Radzieccy marszałkowle tłuma-
czą dziś,że gł wnego uderzenia spodziewano się właś-
nie na Ukrainie, a na Białorusi natarcia oskrzydlające-
go. Skoro tak, to zgodnie z wsze|kąlogiką właśnietam,
w najbardziej zagrożonych rejonach, powinny skoncen-
trować się wysiłki budowniczych linii Mołotowa. T}m-
czasem połowę środk w przezr:aczonych na budowę za-
mierzano wykorzystać... w Nadbałtyckim okręgu Woj-
skowym! Jedną czwartą środkw planowano uĘć na
Białorusi, i zaledwie 9 procent na Ukrainie.'6 W świetle
elementarnych kryteri w taktycznych wszystkie fortyfi-
kacje linii Mołotowa budowano na drugorzędnych kie-
runkach operacffnych.
Następny przykład. W rejonie BrzeŚcia stało sześć
most w kolejowych i drogowych. W razie wybuchu woj-
ny ośWarszawa-Brześć-Mi sk-Smolerisk-Moskwa na-
bierała kapitalnego znaczerlia, a mosty na graniczn1rm
Bugu odgrywały pierwszoplanową rolę strategiczną.
Właśniepod Brześciem budowano jeden z nowych rejo-
n w umocnionych, ale bynajmniej nie tam, gdzie były
mosty!
Nowe fortyfikacje linii Molotowa konstruowano na sa-
mej granicy, dostosowując je do jej przebieg.u, bez ja-
kiejkolwiek stresl bezpheczeftstwa. W razie napaścigar-
n7zony nie miały nawet czasl) by przygotować się do
walki' Rubież obronna była płytka: stawiano tylko gra-
niczne strażnice i bunkry, bez dnrgiej linii i bez jakiego-
kolwiek zap|ecza.l7 Nie było zasiek w, p l minowych,
row w przeciwczołgowych' Nie było nawet kamuflażu.
16
Anfiłow, op' cit', s. 164.
\7 W. Zotow, Na sieLDi.ero-zapadnomJrontTe, Moskwa 196g, s. 175.
t08
LoDoł,AMACz
T
We władymirsko-wołyriskim rejonie umocnionym
,,spośrd 97 fortyfikacji tylko 5-7 przyssłpano ziemią,
pozostałe były praktycznie odsłonięte''.18 Gdy po 50 la-
tach przekraczamy radziecką granicę w rejonie Brze-
ścia,widzimy stojące nad samym brzesilerr' Bugu klocki
szarego betonu: to bunkry południowego szaflca brze'
skiego ,,RU". Ni$dy nie zostały zamaskowane, i tak po-
zostały do dzlś.W przeciwieristwie do tajnej linii Stali_
na, wr g m gł spokojnie obserwować budowę i usytuo-
wanie umocnieri, identyfikować poszczeg lne forty'
określaćsektor ostrzału z kaŻdej ambrazury. Na tej
podstawie m gł dokładnie opisać cały schemat ognia
zaporowego. Wiedząc to wszystko Niemcom nie zostało
nic innego, jak tylko wyznaczyć martwe strefy ostrzału,
p.odczołgać się do bunkr w i pozatykać otwory strzel-
nicze workami z piachem. Uczynili to 22 czerwca
1941 roku.
Marszałek Żukow dobrze wiedział, co m wi: 'Rubieże
obronne rozbudowywane są zbyt blisko granicy' a poza
tym mają niezwykle niedogodną konfigurację z punktu
widzenia operacfrnego działania' m aszcza na cyplu
białostockim. Umożliwia to nieprzffacielowi uderzenie
oskrzydlające z rejonu Brześcia i Suwałk na Ęły f|asze-
go Zgrupowania białostockiego. Poza tym usytuowane
na małej głębokościrejony umocnione nie są w stanie
długo się bronić, ponieważ będą na vylot przestrzeliwa-
ne ogniem artylerii".le
Skoro groziło uderzenie z kierunku Brześcia i Su-
wałk, czemu nie wykorzystano starych twierdz granicz-
nych w Brześciu, Osowcu, Grodnie, Przemyślu' Kow-
nie? Ani jedna nie ustępowała umocnieniom Verdun,
a włączone w system obrony kraju, mogły wydatnie
wzmocnić całą rubieŻ. Pr cz twierdz w tych samych
rejonach znajdowały się inne' mniej potęŻne fortyfika-
_cje'
na przykład bunkry flankujące, zkt ryc}:każdy
m gł pomieścićkompanię wojska. Trzy metry zbrojo-
nego betonu nad głową to za:wsze lepiej' niż nic. Co
t8 ,,Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 5 / 1976, s. 91.
'9 Żukow: op. cit.. s. 25 I.
r09
wrKToR sttwoRow
$
więc zadecydował Gł wny Zarząd Wojsk Inżynieryjnych
(GWIU)? ,,Szef GWIU zaproponował, by wykorzystać
stare rosyjskie twierdze gran7czrle i utworzyć strefy za-
porov/e. Ta propozycja nigdy nie została przyjęta. - Nie
ma potrzeby - m wiono".2o
W lutym roku l94l funkcję szefa Sztabu Generalne-
go Armii Czerwonej objął G. Żukow. Był to najbardziej
chyba utalentowany dow dca XX wieku. Choć miał już
za sobą niejedną bitwę, jak rozgromienie japoriskiej
6. Armii nad Chałchyn-gołem, Żukow nie zaznał dotąd
ani jednej porażki. Ale nawet on, mimo rńezaprzecza|-
nych zdolności'nie zaprowadził porządku na linii Mo-
łotowa. Przeclwnie, prace inżynieryjne w niekt rych re-
jonach umocnionych, na przykład brzeskim, postano-
wiono prowadzić w drugiej kolejności.2l W radzieckim
języku oficjalnym oztlacza to całkowite zamroŻerlie bu-
dowy.
Ąrmczasem przeciwnik miał całkiem odmienne wyob-
raŻenię o sytuacji w brzeskim ,,RU''. Wiemy o tym
w szczeg |ności z przech:wyconych dokument w LXVIII
Korpusu Zrnotoryzowanego Wehrmachtu. Wynika
z nich niezbicie' że Niemcy byli przekonani, iŻ w brzes-
kim 'RU'' trwają intensyrłme prace budowlane, i to na
okrąqło: nocą,,Rosjanie budują swoje bunkry przy peł-
nym oŚwietleniu''.
O eo tu chodzi? Czyżby radzieccy dow dcy postradali
zmysły, oświetlając reflektorami (dla kamuflazu?) co
noc nadgraniczne place budoĘ'u ! I jak należy rozumieć
pracę na trzy zmiany w świetledecyzji o zawieszeniu
rob t? CzyŻby to było na pokaz? Wszystko na to wska-
zuje' Marszałek Bagramian określiłbudowę linii Moło-
towa jako ,,umyślnądemonstrację''. Generał pułkovrnik
A. Sandałow przytacza w swych wspomnieniach słowa
generała majora K. Puzyriewa, dow dcy brzeskiego
''RU": ,,Rzadko widzi się podciąganie umocnieri pod sa-
mą granlcę. Poprzednio budowaliśmy bunkry w pewnej
odległościod granicy. Ale nie ma rady. Musimy kiero-
20 Starinow, op. cit., s. 177.
2l Antiłow, op. cit., s. 166'
110
LoDoŁ'AMACz
wać się względami politycznymi, a nie Ęlko wojsko-
w5rm1...".22
To kolejna zagadka: wojska radzieckie kryją się po
lasach ,w obawie przed sprowokowaniem wojny". Jed-
nocześnie opierając się na niejasnych przesłankach po-
litycznych, uporczywie demonstrują przeciwnikowi in-
tensyurne przygotowania obrorrne - nie dbając o moŻli-
we powikłania dyplomatyczne czy militarne.
I wreszcie ostatni element: linię Stalina i linię Mołoto-
wa zaprojektował ten sam architekt - generał porucznik
wojsk inż:ynieryjnych D. Karbyszew. Upada zatem tęza
o niekompetencji tw rc w nowej rubieży obronnej. Jas-
ne, Że linia Mołotowa wcale nie była ,,niewypałem'': wy-
budowano dokładnie takie umocnienia, o jakie chodziło
SJalinowi i Zukowowi.
;ego generałowil
zajmują się mniej więcej Ęm sam5rm' W latach 1932-
-1937 Niemcy wybudowali nad odrą potężne fortyfika-
cje, mające bronić Rzeszy przed napaścią ze wschodu.
ByĘ to pierwszorzędne konstrukcje, świetniewkompo-
nowane w otoczenie i starannie zakamuflowane.
Po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow Wehr-
macht ttLsza na wsch d, porzucając na za'wsze wspa-
niałe bastiony obronne na starej granicy. Niekt re
z rlJch znalazły zastosowanie zastępcze. W rejonie
Hochwaldu rozległy kompleks potężnych fortyfikacji zo-
stał przekazarly dla potrzeb przemysłu Lotniczego: zain-
stalowano tam fabrykę silnik w'2s
Po zajęciu zachodniej połowy Polski niemieckie woj-
ska rozpoczęły budowę nowej linii umocnieil wzdhlŻ
radzieckiej granicy, ale na... drugorzędnych kierunkach
_operacfrnych.
Nie chrontly ich pola minowe ani żadne
Tnne przeszkody. Roboty prowadzono dzieri i noc, a ra-
22 Sandałow, op. cit', s. 64.
'" C^ły kompleks zawierał dwadzieścia dwa 4-wieżowe forty, połą-
czone 3O-kilometrowym chodnikiem podziemnym lprzyp. aut. l.
111
WIKTOR SUWOROW
dzieccy pogranicznicy obserwowali z oddali postępy
i meldowali ,,gdzie trzeba".za Intensyume prace zakof:r-
cąlły się dopiero w maju l94l roku.
Niemcy zamierzali wybudować nad Sanem 80 bastio-
n w; ukoriczy|i za|edwie L7. Były to odsłonięte' nie-
zamaskowane konstrukcje, znacznie |Żejsze niż bunkry
na starej granicy Rzeszy: zaledwie p łtorametrowe mu-
ry, 2OO-milimetrowe elementy opancerzenia. W nad-
odrzariskich rejonach umocnionych grubośćpancerzy
osiągała nawet 35o mm.
To samo po stronie radzieckiej. Pancerne osłony na
linii Mołotowa (prawy brzeg Sanu) były dużo tŻejsze ni
na linii Stalina. Przed laty miałem możnośćpor wnania
radzieckich i niemieckich bunkr w po obu stronach
rzeki. ByĘ b|iźniaczo podobne, żaden ekspert nie potra-
fiłby ich odr Żnić.
Niemiecy dow dcy wznosili znacznje lŻejsze fortyfika-
cje, bowiem lie zamierzali trwać na nowych granicach.
Trzeba teŻ więdzieć,, że pr cz umocnieri obronnych ist-
nĘą fortyrikacje ofensywne. Każdy strateg rirn rozpocz-
nie generalną ofensywę musi wpierw ześrodkowa gros
swoich sił na ograniczonym odcinku frontu' Koncentra-
cja armii na gł wnych kierunkach uderzenia automat5r-
cznie powoduje odsłonięcie kienrnk w drugorzędnych.
Dlatego buduje się tam rejony umocnlone, kt re po^rIo-
lą niewlelkim oddziałom osłonowym kompensować wy-
cofanie gł wnych wojsk'
Takie umocnienia buduje się na samej granicy, by
ogniem działi cekaem w wspierały natarcie piechoty na
pozycje nieprzyjaciela. Fortyfikacje nie powinny być gĘ-
bokie, wszak nie sfużą do długotrwałej obrony. Nie war-
to otaczać ich zasiekami i polami minowyrni: stanowiły-
by tylko zbędną przeszkodę podczas wymalszu grup
uderzeniowych. Nie ma sensu budowa cofniętych bun-
kr w: skazałoby to ich załogl na bezczynrtość.Lepiej
skupić wszystko na samej granicy. Wreszcie nie ma po
co ich ukrywać: niech wr g widzi budowę nowych lrrsta-
lacji i niech myśli'że to przygotowarria do obrony.
2a Pograniczngje wojska..., op. cit., dok. nr 2A7 i 344. oszukałem go, oszukałem Hitlera!
Joachim von Ribbentrop składa podpis na pakcie o nieagresji
LT2
Adolf Hitler
lÓzef Wissarionowicz Stalin
Radzieckie czołgi lekkie BT-7 wkracza1ą do Lwowa, 22 września
1939 roku.

Generał Heinz Guderian i kombryg Siemion Kriwoszein przyjmują

,'Braterstwo broni'' - Brześ, 18 września 1939 roku niemiecko-radziecką defiladę, Brześc,22 września 1939 roku.
Czołgi lekkie BT-5 na manewrach Kijowskiego okręgu Wojskowe- Czołg lekki BT-7 na defiladzie z okazji rocznicy Rewolucji Pażdzier-
go, 1935 rok. nikowej, 1939 rok.

,,Do woz w!'' - czołgi BT-5 na manewrach Moskiewskiego okręgtl lon BT-7 (tu przygotowany do jazdy na kołach) jako jedyny miał
Wojskowego, 1935 rok. rlkazję wypr bowac niemieckie autostrady podczas pr b zdobycz_
ttych czołgow w Kummersdorfie.
Juz w połowie lat 30. Związek Radziecki jako jedyny kraj na świecie
rozporządzał potęŻnymi siłami powietrznodesantowymi, kt rych po-
kazowe ćwiczenia w 1935 roku (na zdjęciach) wzbudziły podziw
wśrodnajwiększych potęg. W 1941 roku wszyscy uczestnicy wojny
mieli juz wojska spadochronowe, ale Stalin, choć do propagan-
dowego miliona spadochroniarzy wiele mu brakowało, jako jedyny
rozporządzał flotą eks-bombowcow TB-3 pozwalającą na wysadze-
nie wielkiego desantu.
Tuż przed wybuchem wojny radzieckie lotnictwo wojskowe zaczęło
otrzymywac dostawy nowoczesnych samolotow. Na zdjęciach (od go-
ry) myśliwce Jak-1 i MiG-3 oraz ,,latający czołg" _ samolot szturmowy
ll-2 w początkowej wersji bez stanowiska tylnego strzelca, ktore usu-
nlęto na osobiste polecenie Stalina.
Generał armii Georgij Zukow miał w 1941 roku kierowac natarciami
Frontu Południowego i Południowo-Zachodniego. ZA )JCZYZNĘ, ZA Ho^/oR, ZA WoLNoŚcl (w. lwanow 1941 r )
Porzucony transpoft czołgow cięzkich KW-1 zdobyty przez Niemcow Zeskoczone na platformach kolejowych radzieckie dywizje pancerne
na jednej z przygranicznych stacji kolejowych były bez Szans W starciu z niemieckimi czołgami.
 ,..setki tysięcy Żołnierzy skazanych na niewolę, rozbite czołgi BT'
kt rym nie dane było mknąć po niemieckich autostradach
Tysiące pojazdow, kt rych nie zdołano ewakuować znad granicy... Przebudzenie ze snu o potędze było bolesne:..
 I
LoDoł,AJrłAcz
:0'
E Generałowie niemieccy opierali się na Ęch właśnie
_c
o przesłankach. Podobnie postępował radziecki Sztab Ge-
_o
neralny. W sierpniu 1939 roku Zttkow z powodzeniem
ooN stosował tę taktykę nad Chałchyn-gołem: ,,Za pomocą
o)
tych przedsięwzięć staraliśmy się wywołać u nieprzfra-
N
'o' ciela wrażenię, Że nie podejmujemy Żadnych przygoto-
c wari do działa zaczeprtych i całą uwagę skupiliśmy
o
.q wyłącznie na rozbudowie obrony, i tylko obrony" ''u Żl-
kowowi udało się zmylić czujnośćJaponczyk w, kt rzy
=
.o
=
zostali niebawem rozgromieni niespodziewan5rm ude-
o rzeniem wojsk radzieckich.
E
Radziecki generał postanowił powt rzyć ten zabieg,
z
.o
choć na większą skalę, nad granicą niemiecką. Ale t5rm
N
o razern manewT się nie powi dł. Niemieccy generałowie
N
. nie dali się wywieśćw pole: znali się narzęczy nie gorzej
o_
o)
c
o niŻ Ż:ukow.
N
E Bitwa rrad Chałchyn-gołem została rozegrana 20 sier-
o pnia 1939 roku' Dwa dni p źniej, 22 sierptia, kiedy
E
o w Moskwie toczyły się rozmowy Ribbentropa z Mołoto-
o)
N wem, generał Hextz Guderian stan{ na czele BeJesti-
.o
=
gungsstab Pommern - Sztabu Fortyfikacyjnego Pomo-
=c rze.'u Cel; uśpićczujność Polak w czysto defensywnymi
przy$otowaniami, a r wnocześnie szybko zbudować
'o-'
o
o względnle lekkie umocnienia na drugorzędnych kierun-
o
_c
o
kach, by m c przerzucić zpozycji obronnych większość
c wojsk' potrzebnych do gł wnego uderzenia.
N
o Wiosną 194l roku Guderian zn w stana} na czele
.a rob t fortyfikacyjnych, tyrn razem na grarricy z ZSRR...
c
E
o
lć-
G -:<
'a9
TVI
Li.ri" Stalina miała uniwersalny charakter: mogła
.or być obronnąr.)bieżą kraju, albo punktem wyjściado
o-ś
OO) ofens5rrłryr. Między poszczeg lnymi rejonami umocnio-
O-s
lo nymi pozostawiono szerokie korytarze, by mogły tam-
=
:=> .o)
tędy wymaszerować ruszające na Europę kolumny woj-
=(
;o)
(')N ska. Ale kiedy granica przesunęła się o kilkaset kilome-
Eo
v':

C 25 Żukow: op' cit', s.2I2.

69
=(J .U)

-=t 26 H' Guderian,,,Wspomnienia żołfi.erza'', Warszawa 199 l, s. 56.

EO
'a= ts Lodołamacz tr3
WIKTOR STIWOROW
tr w na zach d, linia utraciła wszelkie walory ofensyw- I
ne. Z kolei Stalin nie myślało obronle, zwłaszcza po
podplsaniu z Niemcamt paktu o nieagresji. Stąd po-
mysł rozbrojenia fortyflkacji na starej granicy.
W czasie pokoJu korytarze między,RU'' wystarczały
dla potrzeb militarnych i cywilrrych. ForĘrfikacje utrud-
niały jednak tajną koncentrację wielklch mas wojska'
a w czasie wojny trniemożliwialy płynne zaopatrywanle
armii w miliony ton amunicji, żywnościi paliwa, dowo-
Żonycłr - dla zmniejszenia ryzyka - tysiącami odręb-
nych dr g. Linia Stalina stawała się przeszkodą i jej los
był przesądzony. Stąd decyzJa zniszczenia samych
umocnieri.
Podobną sytuację rlrożna było zaobserwować po stro-
nie niemieckiej, zresztą nie Ęlko na wschodzfue. Po mly-
Rozdziallf
Co to jest armia
cięskiej kampanll l94o roku we Francji |inia Zygfryda
była bezuiryteczt7a - i została porzucona. Hitler nte
m gł, rzecz jasrla, przyĘ)vszczać, Że za cztery lataprĄ-
dzle mu slę bronlć na własnych granlcach. Niekt re
fortyfikacje ptzekaz'ano bąuerom na magazyny ziemnia-
osłonowa?
k w. Inne, wyposażone w potężne pźrncerne włazy, po Wsftłczesna .ąrmia osłonousa" jest
prostu zamknięto la cztery spusty' a ldedy znowu były podstauą JurtdąmentąInej i domttąiqcej
potrzebne, okaz'ało się, ż;e klucze zostaĘ zgubhone.27 operacgjra-strategicznej koncetrrcji nag łe g o
Wbrew temu, co się często sądzi, radzleccy l niemiec- t aktgunego ustąrgnięcia.
cy generałowie nle bylt tgnorantami. Po prostu jednl Jest usĘc jasne, że usp Łczesng de.Jensgtung
i drudzy lderowall się strategią agresjl Kryteria są pro- termin .armin osłottotua" jest Ęlko
ste: umocnienia kt rych nte da stę wykorzystać w trak- WraDanem dla nie spodzlewaneg o
cle ofens1nłry sąbezuĘteczne. Dlatego nlszczyli je' by oJensgwneg o uderzenln,, armti wtargnĘcin",l
umożliwić atakuJącej armii roanrlnięcle szyk w, lub od-
dawali kołchoźnikom czy futrcrom.
I
W .,r.opejskiej częściZSRR było pię okręg w woj-
skowych granLczących z sąsiednimi paristwami. Zgru-
Powane tam jednostkl, a takŻe trz5r floty RKKF - Flota
P łnocna, BałĘcka i Czarnomorska - stanowiły pienil-
azy rzut strate$iczny radzieckich sił zbrojnych' W la-
tach trzydziestych stacJonuJące w okręgach wojsko-
27 E. K, Mallory, A. Ottar: Arcttltecture oJ Aggrcssion, Wallop 1973, . -| Probliemg strategiczeskouo
Akademii RKKA lm.
raaalorĘuąI7gą, wyd. Wojskowej
M. Frunzego, Moskwa 1935. Podkieślenta
s. 123. autor w.

115
WIKTOR STIWOROW
w1uch taktyczne nie przekraczały rozmiar w dy-
^rłiązki
wizji i korpus w. Podczas wojny domowej istniały ar-
mie, lecz po wojnie l)zrLano, że są to zbyt duże zuriapki,
by je utrzymywać w czasie pokoju, i zostały rozformo-
wane.
W 1938 roku postanowiono sformować na Dalekim
Wschodzie I. i2. Armię. Wynikało to ze stale pogarsza-
jących się stosunk w z Japonią przewlekłe animozje
nierzadko przeradzały się w regularne starcia z tdzia-
łerr' znaczrtych sił obu walczących stron.
Z ko|ę1w europejskiej częściZSRR nic nie skłaniało
Stalina do tworzenia armii: ani dojścieHitlera do wła-
dzy, anlkonfllkt w Hiszpanii (gdzie radz1eccy komuniści
bezpośrednioangażowali się w walkę z niemieckimi
i włoskimi faszystami), ani nawet hitlerowski Anschluss
Austrii i okrojenie Czechosłowacji'
TJrmczasem Wielka Czystka dobiegła korica' Na po-
czątkll 1939 roku Zwiapek Radziecki otworzył nowy roz-
dział swojej historii. Zapoczątkował go referat Stalina na
)(VIII zjeździe partii, wedhrg Ribbentropa ,'przy1ęty ze
zrozurniertiem" w Berlinie. I nie bez powodu.
Radziecka polityka Zagrar:iczr.a gwałtownie zmienia
kurs. Francja i Wielka Brytania zostają publicznie
wzfla;rę za podżegaczy wojennych. Stalin nie wyciąga
jeszcze ręki do Hitlera, niemniej radziecka dyplomacja
daje jasno do zrozumienia, że jeśliHitler wyciągnie dło ,
to nie zostanie ona odtrącona'
Tak prezentowała się widoczna strona nowej radziec-
kiej polityki. Ale była też strona niewidoczna: w 1939
roku ZSRR rozpocza] formowanie armii w europejskiej
częściswego terytorium' Choćby Ze względ w geografl-
cznyc}e trudno zakładać, że miano ic}luŻyć przeciwAn-
glii i Francji' Mogły być wymierzolue tylko w III Rzeszę'
z kt rąprowadzono r wnoczesne zakulisowe pertrakta-
cje w sprawie wzajemne$o zbliŻenia'
Radzieckie dow dztwo nie traciło czasu. Na Białorusi
utworzono 3. i 4. Armię, na Ukrainie - 5. i 6' Trzy ar-
mie - 7.,8. i 9. - stanęły przy grar:lcy z Finlandią.
W następnych miesiącach powstają nowe zwia7,ki ope-
racyjne: 10. i 11. Armia na Białorusi' 12. na Ukrainie.
116
I
J__
LoDoł,AllfiAcz
Oficjalna radziecka historiografia usilnie wmawia
nam, Że formowanie armii nastąriło jl:Ż po wybuchu II
wojny światowej. Istnieje jednak niemało dowod w po-
kazujących, że odbyło się to dtużo wcześniej' Nawet nie-
kt re radzieckie źr dła potwierdzają, Że proces formo-
wania armii poprzedzał podpisanie radziecko-niemiec-
kiego paktu.
Wiadomo na przykład, że 4. i 6. Arrnia istniały już
w sierpniu roku 1939, Że 5. Armia została sformowana
przed lipcem tegoż roku' a 1o. i 12. Armia _ przed'
l września l939 roku.
Wszystkie armie wkr tce po utworzeniu brały udział
w operacjach wojskowych. Siedem armii rozmieszczo-
nych na Białorusi i Ukrainie wczestniczyło w,,wyzwala-
ni1r'' wschodniej Polski. Trzy pozostałe, zgrupowaIle
w pobliżu Finlandii, ,,pomagały firiskiemu narodowi
zrzucić jarzmo ciemiężc w'', a kiedy znalazły się w opa-
łach' utworzono kolejne armie: l3., 14. i 15.
Po zakortczeniu Wojny Zirnowej cztery arnrie raptem
zniknęły, wszelki słuch o nlch Zagirr{. Ale nie na dfu-
go. Niebawem l5. A pojawia się na Dalekim Wschodzie,
8. A odnajduje się w pobliżu granicy paristw baĘc-
kich' a 9. A materializuje się na granicy z Rumunią.
Wkr tce po tych przemieszczeniach Moskwa postana-
wia zadośćuczynić,'prośbombratnich lud w pracują-
cych'' : dzielni r adzieccy ŻoŁnierze',wyzw a|ają' Estonię,
Litwę' Łotwę, Besarabię, P łnocną Bukowinę. Potem
9. i 13. Armia zrrikają, gotowe znowu pojawić się, gdy-
by zaszła taka konieczność.Co też nastąpi w odpowied-
nim czasie.
Choć ustały już walki' a triumfalne marsze wyzwoleri-
cze dobiegły ko ca' ani jedna armia nie została rozfor-
mowana. Stalin postanowił je zachować nie licząc się
zkosztami.
Tego jeszcze w dziejach ZSRR nie było. Dotychczas
armie tworzono tylko w czasie wojen i dla wojen. Ale
Zwia7ek Radziecki ,':wynxlollł" już wszystkich swoich są-
siad w. Pozostały tylko Niemcy' I właśniew tym mo-
mencie proces formowania nowych armii uległ gwałtow-
nemu nasiieniu.
LL7
WTKTOR SttWORoW
I'
n Stalin po raz kolejny zastosował swoją ulubioną ta-
W "".'-"u 1940 roku na Zabajkalu powstają dwie
nowe armie. 16. A rozlokowano w taki spos b, aby moŻ-
na ją było w kaŻdej chwili przerzucić na zach d' Nato-
miast sformowanle 17. A było wydarzeniem wielce zna-
czącym.
Nawet podczas wojny domowej i dramatycznych walk
o przetrwanie komunŻmu, liczba bolszewickich armii
nigdy nie przekroczyła szeslastu. Pojawienie się sie-
demnastej armii oznaczało, że ZSRR - w czasie pokoju
i lnie zagroŻony napaścią_ przekracza stopieri military-
zacjl, jak1 zdołał osiągnąć Ęlko Jeden raz' i to w warun-
kac}e zaŻartej wojny wewnętrznej.
Radzieckie kieroumictwo doskonale rozumlało, Że
utworzenie armti z numerem 17. oznaczaptzekroczerńe
pewnego Rubikonu, co prawda widocznego tylko dla
wtajemniczonych' Jeszcze dwa lata wcześniejparistwo
nie mogło sobie pozwollć na utrzymanie choćby jednego
zwięk:u operacyjnego takiego jak armia. W l94o roku
istniało już siedemnaście armii, stworzonych kosztem
maks5rmalnego wykorzystania wszystkich rezerw, przy
pełnej mobilŻacji flzycznego i duchowego potencjafu
ludności. W sferze budowania potęgi militarnej Zwia7ek
Radziecki przekroczył poziom kryĘczny. od tej chwili
kraj rozwijał się w zupełnie nowych' nieznanych dotąd
warunkach.
Proces tworzenia 17. Armii był otocmny najściślejszą
tajemnicą paristwową. Stalin ucąrnił co w jego mocy, by
ten sekret nie przedostał się na Zach d ani nie dotarł do
wiadomości publicznej w samyTn Zwia4ku Radzleckim'
Rozkaz o formowaniu 17. Azostal. podpisany pr"'ez mar-
szałka Timoszenkę w dniu 2L człnłłca1940 roku. Naza-
jutz radzieckie radio nadało komunikatTA'SS, dementu-
jący pogłoski o rozbudowie radzieckiej potęgi militarnej.2
Autorem komunikatu TASS był sam Stalin. Ambasa-
dor niemiecki w Moskwie Schulenburg bezbłędnle roz-
poznaŁ pi ro genseka i oznajmił to Mołotowowi' kt ry
nawet nie uznał za stosowne zaprzeczyi.
2 Rozkaz nr 4 ludowego komisarza obrony ZSRR'
118
Itl'
LODOT.AMACZ
ktykę. Polegała ona na przy1risywaniu przeciurrrikom
sł w kt rych nigdy nie wypowiadali, by demaskować ich
kłamstwa' ''Chodzą shrchy - głosi komunikat _ że na
grarricy litewsko-niemieckiej skoncentrowano ze lOO,
albo i l5o radzieckich dywizji..." Przeglądałem wczes-
ną prasę brytffską francuską i amerykariską i nigdzle
nie znalazłem danych choćby zbl.tżonyc}r do Ęch, kt re
cytował komunikat TASS. Tak więc prąpisawsTy za-
chodniej prasie to, czego nigdy nie pisała, Stalin bez
trudu obala wymyślone kalumnie i przechodzi do sed-
na: ,,W odpowiedzialnych kołach radzleckich panuJe
przekonanile, że propagatorzy tych tl7edorzecznych po-
$łosek mają na uwadze batdzo określony cel - pragną
rzucić cier1 na stosunki radziecko-niemieckie. Lecz ci
panowte biorą własne Życzenla za rzeczfistość.Najwi-
doczniej nie są zdolni zrozumieć tego oczywistego faktu'
że dobrosąpiedzkich stosunk w, jakle powstały mlędzy
ZSRR a Niemcami w wyniku zawarcla paktu o nieagre-
sji' nie zdoŁajązachwlać Żadne pogłoski ani nieudolna
propaganda".s
Stalinowski komunikat za'wierał źdźbłoprawdy: po-
tęŻne radzleckie miapki taktyczne i operacyjne nie for-
mowały się na granicy litewsko-niemieckiej' lecz w głębi
kraju, z dal^a od wścibskich oczu' Pewnego dnia, pod
osłoną irrnego (r wnie kłamliwego) komunikatu TASS'
pojawią się na niemieckiej granicy.
T III
(Jest ocz5rwiste, że arm7e przełomu lat trzydziestych
l czterdziesĘch były na znacznie wyŻsrympoziomile, ntż
armie z okresu wojny domowej, zar wtlo pod względem
zdolnościmanewTowej' jak sprzętu, mocy ogniowej, bo-
jowej i uderzeniowej.
Zaraz po powstaniu Zwiag,ktt Radzieckiego sily bolsze-
wickie byĘ rozrzucone w sześciu r żnych strefach;
obecnie ześrodkowano je w dw ch' i to w bardzo szcze-
3
'Prawda", 23 czerwca 1940.
119
wrKToR suwoRow
g lny spos b: przeciw Japonii, z kt rą trwał nieprzer-
wany konflikt, wystawiono pięć armii; przeciur Nlem-
colm, Z kt rymi zawarto pakt o nieagresji - dwanaście.
Ale na tym nie koniec. Trwa dynarniczny proces for-
mowania nowych młiapk w operacyjnych. W lipcu
1940 roku na niemieckiej granicy powstaje kolejna...
26. Armia.
Skąd raptem taki numer? Moskwa zawsze rygorysty-
czrlie przestrzegała kolejności, a następnym numerem
powinien być r8.
Pr Żno by szukać odpowiedzi w pracach radzieckich
marszałk w i komunistycznych dziejopisarzy. Nato-
miast gdy przestudĘe się uważnie proces tworzenia
armii, to historia sama da nam odpowiedŹ. W 1940
roku wbrew pozorom wcale nie naruszono kolejności,
po prostu nowym armiom przyznafio numery od 18 do
28. Po wystawieniu pięciu armii przeciwko Japonii
i dwrrnastu armii przeciw Niemcom i ich sojusznikom,
radzieckie kierownictwo podjęło decyzję o utworzeniu
dalszych jedenastu armii: jednej przeciw Japonii, dzie-
sięciu przeciwko Rzeszy.
26. Armia na|eŻała do tej ogromnej serii. Powstawała
w pobliżu granicy i jako pierwsza była gotowa do dzia-
łari. Pozostałe znajdowały się na rdŻnyc}: etapach for-
mowania, wiadomo jednak, Że zostały utworzone przed
22 czerwca 1941 roku.
W maju 1941 roku 23. i 27. Armia pojawiają się w za-
chodnich okręgach wojskowych' Ich obecnośćokry-
ta jest ścisłątajemnicą' R wnież w maju wyłania się
z mroku ar:an:ra nam 13. A. Kilka Ęgodni p źniej wy-
pływa kolejna, 9. A. 13 czenilłca 194l roku, w dniu
nadania komunikatu TASS' zmateializowały się wszys-
tkie pozostałe: 18,, I9.' 2o., 2l.' 22., 24.' 25. (daleko-
wschodnia) i 28.
Pojawienie się tych armii w połowie 194l roku wieri-
czy proces ich formowania' A kiedy został zapoczątko-
wany? O tym oficjalna radziecka historia milczy. Nie bez
powodu: ujawnienie dat ukazałoby całą perfidię stalino-
wskiej gry. Dop ki Hitler uchodził za wtoga, dop ty
poziom radzieckich sił zbrojnych nie przekraczał granic
r20
LoDoł,AMACz
zdrowego rozsądku. W momencie rozbioru Polski, kiedy
radzieckie i niemieckie jednostki stanęły twarzą
w Bvatz, Stalinowi starczało siedem do dwunastu armii
na zachodniej granicy ZSRR. Ale gdy tylko Hitler odwr -
cił się do Stalina plecaml, atakując Danię, Norwegię'
Belgię' Holandię, Francję i planując inwazję Wielkiej
Brytanii, gdy stły Wehrmachtu na Wschodzie były słabe,
Jak nigdy - właśniewtedy Stalin wydał rozkaz natych-
miastowe$o formowania następnych wielkich złłiapk w
operac51'nych. Im bardziej oddalaĘ się na zach d, p ł-
noc i południe niemieckie dyvizje' tym więcej radziec-
klch armii pojawiało się na linii demarkacyjnej.
Dodajmy' że Stalin zarządził ich formowanie jeszcze
przed słynn5rmi ,,ostrzeżeliami Churchilla'' i na długo
przedpowstaniem planu,,Barbarossa".
DIV
l odstawę radzieckiej strategii stanowiła teoria ,,głę-
bokiej operacji''. Teoria ta za|ęcała zadawanie niespo-
dziewanych i głębokich uderzeri w najsłabsze miejsca
obrony przeciwnika. R wnocześnie z teorią,,głębokich
operacji"zrodziłosiępojęcie,'armiiuderzeniowej
gtrumentu' umożliwiaj ącego j ej przeprowadzenie.
Armie uderzeniowe formowano do zadani ofensyw-
nych.a Składałysię z potężnej artylerii i piechoty, słuŻą-
cej do przełamywania obrony przeciwnika, otaz potężnej
ptęścipancernej - jeden-dwa korpusy zrnec}:^anizowane
po 5oo czołg w każdy - do wykonania druzgocącego
uderzenia w głąb.
Radziecka doktryna ''głębokiej operacjl'' zat umo
w teorii, jak i w praktycznych szczeg łach do złwdzenia
przy1rominała niemie cką konc ep cj ę''woj ny błys kawicz-
neJ'''_ Dla przeprowadzenia Blttzkrtegu r wnież stworzo-
no specjalny zllriapek;grupę pancerną. Podczas kampa-
nll we Francji użyto trzech grup pancernych, a na fron-
cle wschodnim czterech. KaŻda z r:ic}: |iczyła
600-r.ooo czołg w (czasem nawet 1.25o)' a takŻe zna-
4 Sou:ietskajaWojennajaEncgkłopiedljo, op' cit', t. 1, s. 256.
r21
WIKTOR SUWOROW
czne siły artylerii i piechoty, służąceprzełamywaniu li-
nii obrony.
R żnica między radziecką i niemiecką machiną wo-
jenną polegała na tym, że w Niemczech wszystko nazy-
wano zgodnie ze stanem faktycznym: armie polowe mia-
ły własną numerację' a grupy pancerne - odrębną.
Z ko|ei w ZSRR początkowo armie uderzeniowe istniały
tylko na papierze, potem powstały naprawdę, ale for-
malnie nie otrzymały nazwy,,armia uderzeniowa". Okre-
ślenieto po raz pierwszy pojawia się oficjalnie po 22
czerwca 194 I roku. Do tego momentu wszystkie ra-
dzieckie armie miały ujednolicony system numeracji
i trudno je było odr Żrnć.' Sprzyjało to dezinformacji,
zar wrlo wtedy jak i dziś'
W Niemczech hitlerowskich gł wne narzędzia agre-
sji - grupy pancerne - były jawne, podczas gdy w Armii
Czerwonej były one niemal niedostrze$alne. Co bynaj-
mniej llje oznacza skłonnościpacyfistycznych,lecz tyl-
ko wysoki stopierl utajnienia.
Na pierwszy rzut oka wszystkie arfnie radzieckie były
do siebie podobne: jak żołnierskamasa. Ale wystarczyło
przyjrzeć się im z bliska, by dostrzec r żnice .
Przygotowując się do ',wyzwalania'' Finlandii dow dz-
two rozśrodkowało kilka armii. Jesienią 1939 roku
skład przyszłego frontu przedstawiał się następująco
(w kolejnoŚci z p łr;.ocy na południe):
- |4. Armia: żadnych korpus w, dwie dywŻje piechoty;
- 9. Armia: żadnych korpus w, trry dywtzje piechoty;
- 8. Armia: żadnych korpus w, cztery dywizje pie-
choty;
- 7. Armia: X Korpus Pancerny (66o czołg w)' trzy
brygady pancerne (po 33o czołg w), x' xIX' XXXIV
i L Korpus Piechoty (po trzy dywizje na korpus), samo-
dzielna brygada' jedenaście samodzielnych pułk w ar-
tylerii (niezaleŻrie od artylerii będącej częściąskładową
poszczeg lnych korpus w i dywizji), liczne samodzielne
bataliony czołg w i artylerii, wreszcie armijne eskadry
lotnictwa.
Mimo Że 7. Arrnianie r żniłasię nazwą od sąsiednich,
to widać wyraźnie, że pod względem |Iczby czoŁg w i ar-
L22
LoDoł'ArrłACz
tylerii wielokrotnie przewyższała siłę bojową trzech po-
zostałych. Dodajmy, że na jej czele stał K. Mierieckow,
faworyt Stalina i dow dca Lenlngradzkiego okręgu Woj-
skowego. Wkr tce Mierieckow został mianowany szefem
Sztabu Generalnego, a niedlu$o po tym otrzytnał awans
na stopieri marszałka Zwiapku Radzieckiego. Cała ka-
dra oficerska 7. Armii składałasię z najbardziej obiecu-
Jących dow dc w. Na przykład sztabem artylerii kiero-
wał L' Goworow, także prz7lszły rtarszałek ZSRR.
MĘsce dyslokacji 7. Armii r wnieŻ nie było przypadko-
we' Właśniew Ęrm rejonie ,'fir1ska soldateska'' rozpocz$a
niebawem ,,zbrojne prowokacje'' i otrąrmała ,,uderzenie
odwetowe''. Natomiast tan, gdzie stacjonowały słabsze
armie (na dobrą sprawę tylko korpusy armijne)' ''firiska
soldateska'' nie zdecydowała się na działarna 7AczeF)T|e.
Jak widać, otganlzację radzieckich sił zbrojnych ce-
chowała wyjątkowa elastyczność. Proste dołączenie kil-
ku korpus w czyrriło ze zwykłej armii armię uderzenio-
wą. R wnie sprawnie moŻnabyło przywr cić stan pier-
wotny. 7. Armia jest tego przykladem: najsilniejsza
w 1940 roku, rok p żrnej l1czyła zaledwie cztery dpvŻje
plechoty, stając się najsłabszyrn zwiapkiem operacfi-
nym Armii Czerwonej.
Aby w pełn1 zrozllmieć sens wydatz-efi nad radziecko-
-nlemiecką granicą' należałoby wyraźrne określić,kt re
armie zaliczarny do zvłyczajnych, a kt re do uderzenlo-
lvych' R żnica jest prosta: te ostatnie dysponowały włas-
nym korpusem zmechanizowanym o zupeheie nowej or-
ganizacji' w skład kt rego wchodziło, w myślregulami-
nu' 1.031 czoĘ w. Posiadając taki korpus zllyczajna
armla dor wnywała - lub nawet przewyŻszala - swoją
mocą uderzeniową dowolną grupę pancerną Wehr-
machtu.
I tu odkrywamy rzecz zdumiewającą: w dniu 2l czerw-
ca 1941 roku wszystkie radzieckie armie rozfiieszczone
wzdłrrżgranicy z Niemcami i Rumunią- a nawet 23. Ar-
mla nad granicą fir1ską - odpowiadały powyższym kryte-
rlom: były to armie uderzeniowe.
w r94r roku Niemcy dysponowały potężnymi siłami
agresji' ale Zwia3ek Radziecki w niczym im nie ustępo-
L23
 l-
WIKTOR STIWOROW
wał. R żnice sprowadzały się do nazewnictwa, no i ilo-
ści:Hitler rrrial cztery grupy pancerne, Stalin - szesna-
ściearmii uderzeniowych.
SĘszę głosy sprzeciwu: przec1eŻ rie wszystkie korpu-
sy zmechanizowane były w pełni v,lyposaŻone w czołgi!
To prawda. Lecz skoro Zarnierzamy oceniać prawdziwe
intencje Stalina' musimy uwzględnić nie tylko jego
oslągnięcia, lecz r wnież projekty kt rych nie zdołał
zrealizować. Niemiecka lrrwazja ptzerlxlała radziecki wy-
siłek zbroj eniowy, udaremniając sformowanie ogromnej
liczby armii uderzeniowych. Sam szkielet tej machiny
piekielnej był juŻ gotowy, trwał tylko proces jej komple-
towania i dostrajania. W tym momencie Hitler uznał, Że
dalsze czekanie byłoby r wnoznacztae Z salnob jstwem.
v zsRR rozpoczęto formowanie ,'armii osłonowych''. Aby
latach dwudziestych radzleccy eksperci często
używali określenia ,,armia wtargnlęcia''. Termin ten nie
brzrniaŁ zbyt dyplomaĘcznie, młłaszczawobec paristw
ościerrnych, z kt rym1 Moskwa starała się utrzymać
normalne stosunki' Dlatego w latach trzydziesĘch za-
stąpiono go nazwąmniej raŻącą- ,,armia uderzeniowa''.
Źr dła radzieckie zastrzegają się, że była to operacja
czysto lingwistyczna: .armia wtargnięcia'' i .armia ude-
rzeniowa' oznacza dokładnie to samo.5
Przed 22 czerwca 1941 roku dla utrzymania tajemni-
cy nie używano nawet tej złagodzonej nazwy. Radzieccy
generałowie w rozmowach posfugiwali się umownym
określenlem,,armia osłonowa".6
W początkowym okresie wojny,,armie osł,onowe" mia-
ły ubezpieczać rnobi|izację w rejonach nadgranicznych,
5
',Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr lo/l963, s. 3l.
6 Komunistyczny ża:rgolf zawiera niemało zsłtot w typu
,,kampania
wyzllło|eircza", .kontratak'', ,,przejęcie inicjatywy strategicznej", kt re
oznaczają odpowiednio agresję' atak i
wojnę z zaskoczenia. Każde
z tych określefrprąrpomina walizkę o podw jnym dnie: to, co widocz-
ne służytemu, co chce się ukryć. Wielka szkoda, że niekt fzy histo-
rycy _ umyślnie' albo przez Lgn.orancję - posługują się radziecką ter-
minologią wojskową bez objaśniania jej właściwegozrraczenialprzyp.
tłum'].
r24
LoDoŁAI[Acz
następnie rozw'inięcie gł wnych slł Armii Czer-wonej
l lch wkraczanie do walki. Ale ,,osłona'' nie miała wiele
wsp lnego z klasycznie pojmowaną obroną'
Już 20 kwietnia 1932 roku Rewolucfrna Rada Wojen-
na ZSRR (Reu:taojensowiet) prz5rjęła postanowienie, że
w czasie pokoju rejony przygrarnczne mają zostać obsa-
dzone przez si|ne mł7apki wojsk szybkich' W pierwszej
fazie ewentualnego konfliktu
''armle oslonowe'' mająza
zadanie wedrzeć się na terytorium nieprzyjaciela, po-
krzyŻować' plany mobilizacyjne, przechwycić rezerwyr
strategiczne wroga i utrzymać kluczowe przycz łkl Naj-
wyŻsze czyrrniki polityczne i wojskowe :uzrrały, że takie
właśniedzlaŁania zagwarantują skuteczną osłonę mobi-
llzacji w sam5rn Zwiapku Radzieckim.
W lipcu 1939 roku nowatorska doktryna znaJazła za-
stosowanie praktyczne: wzdhlż całej zachodniej granicy
uniknąć pułapki radzieckiego pustosłowia, termin
,,osłonowych'' na|eŻałoby za każdym razem ujmować
w cudzysł w i prz)pominać, że oslona miała być prze-
prowadzana drogą inwazji. Dlatego proponuję określe-
nle r wnoznaczne, a d:użo prostsze: armia wtargpięcia.
Wśrd zułyczajnych armii wtargnięcia zdarzaĘ się też
Bzczeg lnć. Do takich na|eŻały bez wątpienia 6., 9. i 10.
fumia. Każda z nich |Iczyła rne tzy, lecz sześćkorpu-
s w: dwa zmechanizowane, jeden kawalerSl'ski i trzy
korpusy piechoĘ. Armie te stacjonowały na samej gra-
nlcy i posiadały ultranowoczesne uzbrojenie. Na przy-
kład VI Korpus Zmecharizowany wchodzący w skład 1o'
Armii mLał opr cz starych czołg w dodatkowo 452 czołgi
rednie T-34 i c1ęŻkie I(W, a IV Korpus Znrccharllzowany
6. Armii dysponował 460 takimi czołgami. DywŻje lot-
,nlctwa przydzielone do tych armii były w5posażone
w setki najnowszych masz5m: Jak-l, MiG-3, Ił-2 iPę-2.
Pb całkowitym skompletowaniu kaŻda z Ędn trzech
armii powinna była liczyć 2.35o- czołg w,698 samocho-
d w pancernych, ponad 4.ooo armat intoździlerzy, z E -
rą 25o.ooo żoŁnierzy i oficer w. Pr cz składu podstawo-
wego każda z nich miała otrzyrnać dodatkowo Io-Lz
pułk w artylerii ciężkiej, jednostkl NKWD i inne.
r25
 T LoDoł,AJuAcz
wtKTOR SttwoRow
Nle wiem, jak nazywać te rriezwykłe zułiaąkloperacyj-
ne. Jeślibędziemy używali lch formalnych nazw, a wlęc
6., 9. i lo. Armia, to wpadniemy w pułapkę zastawioną
'ii}:."T$l"g;
w pobltżu grani-
cy. Wystarczyło zatem włączyćje w skład z'łłyczajnych
armii, by przekształcić je w armie supenrderzeniowe -
a wszystko tobez zmlany naz\tvy i numeru.
choty) o szumnej naz.rt/Le,,armia". Po zakonczeniu wojny
z Finlandią 9. Armia zniknęła, wyłoniłasię w innym
miejscu, znow'u zniknęła _ by wreszcie pojawić się na
dobre pod osłoną komunikatu TASS z |3 czerwca'
2| czerwca l94l roku nie była jeszczew pełnt skomple-
towana, stanowiła nie dokorlczony szkielet najpotężniej-
szeJ armii świata.W jej skład wchodziło sześćkorpu-
s w, w tym dwa zmechanizowane i jeden korpus kawa-
lerii - Ęcznie siedemnaście dywizJi: cztery pźrncerne'
dwie zmotoryzowane, siedem dywizji piechoty, dwie ka-
walerii I dwie dYwizJe lotnictwa.
9. Armia była więc podobna do innych armii super-
uderzeniowych' ale planowano włączenie do niej dodat-
kowo )o(VII Korpusu Zrnechanzowanego generała ma-
jora L Pletrowa. Korpus utworzono w T[rrkiestanle;
przed' zakoilczeniem formowarria został w ścisłejtaje-
mnicy przet^)cony na zach d. Po włączeniu korpusu
w skład 9. Armii, Iiczyła ona dwadzieścia dywizji' z cze-
go 6 pancernych: łączn1e 3.341 czoŁg w, a więc mniej
L26
więcej tyle samo, ile posiadał caĘ Wehrmacht, Ly|e Że
dużo lepszej jakości. Generał pułkownik Biełow (w w-
czas generał major, dow dca II Korpusu Kawalerii 9. Ar-
mii) utrzymuje, Że nawet kawaleria miała otrrymać czoł-
g1TĄ4'?
Na czę|e tej superarmll stał generał pułkownik.
W owym czasie był to bardzo wysoki stopieri. W całej
Armii Czerwonej było ich zaledwie ośmiu;w wojskaeh
pancernych, NKWD, lotnictwie - ani jednego. Trzydzie-
ściradzieckich armii znajdowało się pod rozkazami Ęe-
nerał w major w lub generał' w porucznik w. Lecz
9. Armia była wyjątkowa. Skupiła się tam elita najlepiej
zapowiadających się oficer w i generał w, w tym trzech
ptzyszłych marszałk w ZSRR (R. Maltrrowski, M. Zacha-
row, N. Kryłow)' przyszĘ marszałek lotnictwa, trzykrot-
ny Bohater Zwiapku Radzieckiego A. Pokryszkn, przy-
szll generałowie armii I. Pietrow' I. Pawłowski i P. Łasz-
czenko oraz wielu innych utalentowanych i zuchwałych
dow dc w, jak choćby 28{etni generał major Wws
A. osipienko. Trudno było oprzeć się wrażeniu, Że e'zy-
Jaśtroskliwa ręka starannie wyselekcjonowała najle-
pszych i najbardziej utalentowanych radzleckich do-
wdcw.
Gdzie stacJonowała ta niemłykła armia? oto koleJne
zaskakujące odkrycte: w plerwszeJ połrowle czerwca
1941 roku w Zwiry,ku Radziecklm formowała się naJpo-
tęŻnlejsza armia świata, lecz bynajmniej nie na granicy
z Nlemcamll Mamy więc kolejny dow d na to, Że glgan-
tyczny wzrost radzieckiej potęgi militarnej przy zachod-
nlch granicach nie był spowodowany zagroŻen7em nie-
mleckim, |ecz czyrnśzupetnie innym. Dyslokacja 9. Ar-
mll nle pozostawia clenla wątpliwoścl.
Armia pojawiła slę niespodziewanle w czennlcu 1940
roku w poblDu... rumu sktej grantcy. Nie był to już
dnrgorzędny nniryek operacfny, ale armia uderzenio-
wa z prawdz|wego zdarzenia. Trwały ostatrrie prnJgoto-
wanla do zajęcia Besarabii Iźr dła radzieckie wskazuJą
że ,,9, Armię reaktyr'owano specjalnie dla wykonania
7
'Wojenno-IstoriczeskiJ
Żturnral", nr 11/1959' s. 66.
r27
 *
wrKToR sttwoRow
tego ważnego zadan1a".8 Weszła w skład dowodzonego
przez Zrukowa Frontu Pofudniowego, pełniąc funkcję
kluczowej armii rzutu czołowego. Jej szkolenie powie-
rzołno najbardziej walecznym t doświadczolly'm dow d-
com, a w przededniu ,,marszu wyzwole czego- general-
nej inspekcji dokonał dopiero co Wypuszczony z łagru
Konstanty Rokossowski.
Interwencja nie potrwała długo. Armia zniknęła nie-
bawem, by ponownie wynurzyć się po roku w Ęm sa-
mym miejscu, gdzie zakonczyła swoją ,,kampanię wy-
mlolenczą'. Ale była to jt-tż armia supenrderzenlowa'
Czemu mlała shlĘĆ? Obronie granic? Przecież po stro-
nie rumu skiej nie było prawie żadnych wojsk. Zresztą
wystarczyło spojrzeć na mapę' by uświadomićsobie, że
Żaden najeźdźcanie odważyłby się na zaatakowanie
ZSRR poprzez Rumunię. Natomiast kolejny ,,mźrrsz wy-
zvłoleflczy" m gł całkowicie odwr cić sytuację strategi-
czrląw Europie i na całym świecie. Rumunia była naj-
waŻriejszym zap|eczem naftowym Wehrmachtu' Można
powiedzieć, że serce Niemiec blło w Rumunii, a uderze-
nie na Rumunię to cios w serce Niemiec. Przerwanie
rurociąg w ozlaczahoby koniec III Rzeszy. Dlatego właś-
nie tam' a nie $dzie indziej, znaleźlri się najzdolntejsi
dow dcy radzieckich sił zbrojnych.
9. Armta ujawniła się niespodziewanie w połowie
czerwca 194l roku. W rzeczywistości stacjonowała tu
od połowy roku l94o' Jej ,,zniknięcie'' wynikało stąd' że
przez dhtŻszy czas świadomie nie używano jej nazwy.
Rozkazy z dow dztvła okręgu wysyłano bezpośrednio do
korpus w, pomijając armijne struktury sztabowe. Sztab
9. Armii i sztab odeskiego okręgu Wojskowego (utwo-
rzorLego, nawiasem m wiąc, w płŹdzietntku l939 roku)
stanowiły jedną całość,alebez trudu mogły silęrozdzie-
lać. To właśnienastąpiło 13 czerwca 1941 roku.
DoĘchczasowe doświadczenie uczy, że mniej więcej
po miesiącu od pojawienia się nad granicą z jakimś
paristwem radzieckiej armii uderzenlowej, padał rozkaz
,,wyzwolen1a' jego terytorium. Niezależnie od tego' jak
8 ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr lo/1972, s.83.
t2a
LoDoł,A'il[Acz
potoczyłyby się wypadki po wtargnięciu radzieckich
wojsk do Niemiec (kt re, podobnie jak ZSRR, nie szyko-
wały się do obrony), ostateczne rozvłia?anie mogło za-
paśćzgoła gdzie indziej, daleko od p l bitewnych. Na to
właśnie,jak się wydaje' liczył Stalin. Oto dlaczego 9' Ar-
mia była najpotężniejsza ze wszystkich. oto dlaczego
w marcu 1941 roku, kiedy armia jeszcze oficjalnie nie
została reakt5nvowana, na jej czele stan{ młody zu-
chwały generał major Rodion Malinowski.g Cztery lata
p źniej Malinowski zadzl:w1ł świat brawurową ofensywą
na Dalekim Wschodzie, kiedy to wa|cząca z Japoitczy-
kami Armia Czerwona sforsowała g ry i pustynię Man-
dżurii'
W 1941 roku młodziutkiego generała i jego towarzy-
szy'czekało dużo prostsze zadanie' Mieli pokonać 18o
kilometr w r wniny po zupekrie przyntoitych drogach
ilderzyć na niepokźne wojska rumuriskie. W tyrn celu
9. Armia miała otrzymać 3-krotnie więcej czołg w, niŻ
6. Armia Pancerna Gwardii w 1945 roku.
Ale Hitler udaremnił ten plan. W oświadczeriuprze-
kazan5rm Moskwie przez rząd niemiecki w momencie
rozpoczęcia operacji ,,Barbarossa" mowa byla o przy-
czymach, kt re skłoniłygo do podjęcia działan wojen-
nych przeciw ZSRR' Jedną z tych przyczyn była nie-
uzasadniona koncentracja radzieckich wojsk nad ru-
muriską granicą, co stwarzało śmiertelne zagroŻenle
dla III Rzeszy. Nie był to bynajmniej wymysł ,,goebbel-
sowskiej propagandy". 9. Armia superuderzeniowa by-
ła tworzona wyłącznie jako armia ofens5ruma. General
pułkownik P. Biełow potwierdza, że nawet po rozpoczę-
ciu działari niemieckich na terytorium Zw\ry,ku Ra-
dzieckiego, w 9. Armii ,,kaŻde zadanie obronne z re$uĘ
traktowano jako kr tkotrwałe''.Io
W r94r roku przyszły marszałek lotnictwa Aleksan-
der Pokryszk7n,' jeszcze jako porucznik, pełniłfunkcję
zastępcy dow dcy eskadry myśllwskiej podległej 9. Ar_
mii. Jego wspomrrienia dobrze ilustrują wczesne na-
9
"Wo;enno-Istoriczeskij Żurnał'', nr lll1959, s. 65.
l0,,Wojenno-Istoriczeskij Żlxnał", nr l l / 1 959, s. 65.
L29
WTKTOR SI'WOROW
stroje w wojsku. Pokr5rszkin cyhrje rozmowę z ,b!r-
Żuazyjnyrn niedobitkiem" z Besarabii, kt remu w'iosną
1941 roku,,wyzwoliciele" skonfiskowali sklep:
"- O, Bukureszt! Jakie miasto!
- Kiedyś zobaczę go - powiedziałem z przekonaniem.
Gospodarz szeroko otworzył oczy, czekając dalszeJ
wSrpowledzi.
Należałoznrrienhć temat rozmowy''. I I
Nie wierzymy Hitlerowi, kiedy thlrlraczy, żep|arl.Bar-
barossa" miał zabezpieczyć Niemcy przed ewentualno-
ściąnlespodzlewanego ataku na Bukareszt i Ploeszti.
Ąrmczasem r wnleż strona radziecka poturierdza, Że ta-
ld plan istrriał. Nawet porucznicy 9. Armii wiedzie|i, Że
już wkr tce będąmieli okazjęzulledzić Rumunię. Na co Rozdz7ał L2
więc llczył nasz as myśllwski, jeśltnie na zbrojną wy-

Partyzanci
prawę? Po wojnle młody oficer rzeezywiśc(e odwiedził
Bukareszt, .wyałolony" ptzez Wiellłdego Brata.

ezy dywersanci?
Hxler [...] sktenłe gŁ wne uderzenie nn hd ĆL
a Moskua postara sĘ maksgmalni-e ugkorzgstać
zalstniałq sgfuację.
L. Trocld
(27 czenoca 7939 roku)

o nowy podział świata".Kolejne ,,marsze wynlło|eilcze"

odbywaĘ stę zgodnie z planem, kiedy raptem Flnlandia
wkra-
wą Fi-
n w. Zasadzki cąrhaJą na każdym kroku. oto t1powy
przykład: leśnymtraktem sunie kolumna radziec-
rr A. Pokryszkln,
"Niebo
wojny", Warszawa 1968, s. 15. kich czoĘ w, piechoty zltotoryz-owal:iej i arĘle r.7rjść
131

WIKTOR SUWOROW
z drogi nie mozna: teren jest z obu stron zaminowany.
Zptzodu most. Saperzy sprawdzają: min nie ma. Pierw-
sze czołgi ruszają naprz d - i natychmiast łrylatują
w powietrze razem z mostem: ładunki wybuchowe zało-
Żorlo w filarach podczas budowy mostu. Wielokilome-
trowa serpent5ma pojazd w musi się zatrzymać. Teraz
przychodzi kolej na ukryĘch fir1skich snajper w. Strze-
lają nieśpiesznie, mierząc tylko w dow dc w i komisa-
rzy' Miny uniemożliwiająprzeczesanie lasu' Przy każdej
pr bie zbl'tŻenia się do wysadzonego mostu albo rozbro-
jenia miny na poboczu drogi pada strzał.
44' Dfizja Fizylier w stała zablokowana la trzech
r wnoległych drogach prowadzących do trzech Wysa-
dzonych most w. W ciągiu jednego dnia straciła całą
kadrę oficerską. Gdy zapadł zmrok, z dalekiego lasu
huknęĘ moŹdzierze. Co jakiśczas długa seria z kaemu
biła po unieruchomionych pojazdach. I znowu cisza'
M wi się, że Armia Czerwona nie popisała się w Fin-
landii. Święta prawda' Ale jaka armia dałaby radę
w tych warunkach? Co mogła począć? Wycofać kolu-
mnę? Przecież ciężkie ciągniki artylefiskie nie mogły
pchać do tyłu wielotonowych haubic. Poza tym snajpe-
rzy otwierali ogierl do kierowc w. Z wielkim trudem ko-
lumna zdołała mimo wszystko za'wr cić, i wtedy wyle-
ciał w powietrze most, przez kt ry tutaj dotarła. Cała
dywizja znalazła się w potrzasku. Gdzieśdaleko zprzo-
du Armia Czerwona raz po raz szturmuje linię Manner-
heima, niemozliwą do zdobycia bez wsparcia ciężkiej
artylerii i ton amunicji, zablokowanych pośrd p l mi-
nowych, wysadzonych most w i pod ostrzałem firiskich
snajper w.
CzyŻby radzieckie dow dztwo wyciągnęło z tej lekcji
odpowiednie wnioski i zaleciło tworzenie w zachodnich
rejonach kraju niewielkich oddział w parĘzanckich,
kt re stawiĘby czoło ewentualnej agresji?
Stalin na dobrą sprawę wcale nie musiał podejmować
takiej decyzji. Jwż w latach dwudziestych na Białorusi
działałosześćzgrupowari partyzanckich, |iczących po
3OO-5OO ludzi. Skromny stan liczebny nie odzwiercied-
lał ich rzeczywistego potencjału: były to doborowe for-
r32
T
T]
LoDoł,AMAcz
{
macje, składające się z samych doficer w i świetnie wy-
szkolonych specjalist w. KaŻdy oddział był tylko zaląŻ-
kiem, wok ł kt rego w chwili wybuchu wojny skupiłyby
się wielotysięczne rzesze ,,leśnych |udzl".
Pierwsze bazy partyzanckie powstały na długo przed
wybuchem wojny. Sytuowano je najczęściejw gęstych
lasach i na wyspach pośrd mokradeł. Jeszcze w czasie
pokoju wybudowano podziemne schrony, szpitale polo-
we, magaz5my oraz zakonspirowane warsztaty mogące
produkować brori i amunicję. Na samej Białorusi
w podziemnych krff wkach i składach zmagazynowano
zapasy broni, amunicji i ekwipunku dla 5O.OOO party-
zant w.
Utworzono tajne szkoły dlaprzyszłych dow dc w i in-
.struktor w. ośrodkinaukowo-badawcze analizowały
naj s kuteczniej sze metody walki p artyzanckiej, proj ekto-
wały specjalny sprzęt, uzbrojenie' środkiłączności.Par-
tyzanci odbywali regularne ćwiczenia, a w roli przeci'w-
nika najczęściej.występowały dywizje Osnaz NKWD.
Szkolono też niewielkie grupy dywers11'ne' kt re w razie
inwazji miały pozostać w miastach i wioskach' by p jść
na wsp Ęracę z okupantem...
Przygotowania tego typu objęły wiele rejon w kraju:
Kr5rm, Ukrainę, obw d leningradzki. Niezależnie od ope-
racji pod nadzorem NKWD' analogiczną działalnośćroz-
wind radziecki wywiad wojskowy: budował tajne bazy,
skrytki, kryj wki, zakładał tajnąsieć łączności,prowa-
dził własne szkolenia dow dc w i instruktor w.
Radziecka kompartia r wnieŻ nie zasytrriała gruszek
w popiele. Wielu miejscowych działaczy komunistycz-
nyclr zawczasu szykowano do zejściaw podziemie na
wyp adek zajęcia pr zez wr o ga zacho dnich rej on w kraj u.
Bogate tradycje komunistycznej działalnościkonspira-
cyjnej nie zostały zapomniane. W razie konieczności or-
ganizacje partyjne mogły na nowo przerodzić się w za-
konspirowane ośrodkiwalki podziemnej.
Ale jesienią 1939 roku zapadła decyzja o rozwiapaniu
wszystkich oddział w partyzanckich' opustoszały leś-
ne bary, wywieziono zapasy broni, zas)apano schrony
l kryj wki' A wszystko to odbywa się w czasie, $dy kaŻ-
133
 T
WIKTOR STIWOROW
dy dzle wojny w Finlandii dostarcza kolejnych przy-
kład w na skutecznośćtej formy obrony. Ale nawet
bolesna nauczka nie skłoniłaMoskwy do zmiany sta-
nowiska.
22 czerwca 194l roku rozpoczęła się wielka improwi-
zacja, w tym nieudolne odtwarzanie partyzarttki, kt ra
nabrała pehei sił doptero w latach L943-L944. Gdyby
nie zlikwidowano jej w 1939 roku, mogłaby już w pierw-
szych godzinach konlliktu otworzyć prawdziwy ,pod-
zTemny front".
Podczas wojny za każdy zniszczony most partyzanci
placili wysoką cenę. Wartownicy bronili dostępu, las był
wyrąbarry, dokoła pehro min. I ładunk w brakowało.
Materiały wybuchowe zakładano w pośpiechu' nie pod
filary ale wprost na przęsła. Eksplozja powodowała
mniejsze zriszczerlia i przeciwnik bez większego tnrdu
odbudowywał konstrukcję. W dodatku kiedy jeden
most był wyłączony z ruchu, pozostałe umożliwiały wro-
gowi manewrowanie transportem wojsk. A przecieŻ
swego czasu wszystko było przygotowane do wysadze-
nia wszystkich most w jednocześnie, za naciśnięciem
guzika' siedząc w tajnym bunkrze, a potem, strzelając
spoza p l minowych, eliminować oficer w, saper w, kie-
rowc w...
Armia niemiecka była wyposłŻotla na europejskąwoj-
nę, to zruaczy całkowicie uza|eŻriorta od dr g. Zriszczo-
ne mosty, zaminowane drogi, zasadzkiipartyzantka od
pier'wszych godzin agresji bez wątpienia wyhamowalyby
impet hifl erowskiego Blitzkriegu.
Kto zatem zniweczył wieloletnie żmudne przygotowa-
nia do wojny partyzanckiej, i to w chwili wybuchu II
wojny światowej?
Profesor I. Starinow, pułkowrrik GRU i Jeden z ojc w
wojennego terroryzmu kierował w wczas tajnym ośrod-
kiem szkoleniowym, przygotowującym oddziały party-
zanckie podległe radzieckiemu wywiadowi wojskowemu.
W swoich wspomnieniach Starinow wskazuje winowaj-
cęl ,,Zakopane w pewnych kryj wkach bro i materiały
wybuchowe czekały na swoją $odzinę. Ale zanim ta go-
dzlna wybiła, tajne bazy partyzanckie zostały opusto-
r34
LoDoŁAMAcz
szofle, niewątpliwie za wiedzą, pewnie wręcz nabezpo-
średnirozkaz Stalina''. 1
Pułkownik KGB S. Waupszasow, jeden z weteran w
terroryzmu politycznego, dowodził wtedy oddztałem par-
tyzanckim NKWD na Białorusi. On r wnież tfumaczy
powody likwldacji partyzantki, ,,W Ęch strasznych
przedwojennych latach panowała dokĘma wojny na
terytorium nieprąf aciela [ ... ] Miała wyraźrie ofensywny
charakter".2
MoŻna zgodzIć. się z pułkownikiem KGB, można slę
z rl7m spierać. Na razie nikt nie przedstawlł irrnego po-
wodu zlikwidowania formacji partyzanckich.
to niemało *"oj:
mnieri i dokument w, odnoszących się do okresu poprz.e-
dzającego hitlerowską agresję na ZSRR. Wyłaniają się
z nlch biografie dziesiątk w dow dc w radzieckiej party-
zantki - i tej "wojskowej", i tej pod rozkazami NKWD -
kt rzy do 1939 roku prąrgotowywali swoich ludzi do walki
na zachodzie kraju. Dalsze koleje ich los w potoczyły się
podobnie: jedni znaleźli się w jednostkach powietrzno-
desantowych, inni w szeregach Osnazu, jeszcze inni
otr4rmali niewtelkie oddzlaĘ, kt re pozostawały trrad za-
chodnią grantcą lub były zrzucarte na teren Rzeszy. Doty-
czy to między inn5rmi dw ch wspomnianych już wysokich
ranśąoficer w w5rwiadu wojskowego i NIilVD.
Pułkownik Ilja Starinow od samego początku wojny
występował w charakterze specjalnego peheomocnika
komisarza obrony S. Timoszenki. Wkr tce został mia-
nowany zastępcą naczelnego dow dcy oddział w party-
zanckich ds. dywersji. W 1943 roku ten as wojennego
sabotażu osobiście kierował operacjami pod kryptoni-
mem ,,Koncert" i ,,Wojna torowa", w kt rych uczestni-
czyło ponad 1oo tysięcy partyzant w i d1nversant w.
I Starinow, op. cit., s. 40.
2 D. S. Waupszasow: Na trtetoożnych pteriekriostkach, Moskwa
1971, s. 2O3.
135
wrKToR sttwoRow
T
ot Ż 2l czerwca 1941 roku pułkownik Starinow po-
jawił slę w Brześciu, w pobliżu most w kolejowych
o ważnym znaczeri:u strategicznym' Jak sam wspomi-
na, nle przybył tam bynajmnlej z zadaniem ich zamino-
wania. W Moskwie powiedziano mu' że udaje się na
ćwiczerria' Po przybyciu na miejsce Starinow dowiedział
się, Że ćwlczenia to tylko pretekst. Jaki byl prawdziwy
cel jego misji? Tego nie dowiedział się ni$dy: w nocy 22
czengłca ruszyła niemiecka ofens5nva.
I jeszczejeden charakterysĘczny szczeg Ł Od same-
go początku wojny Starinow miał własnego kierowcę.
Był to Niemiec nazwiskiem Schleger. W og le w lutym
l94l roku wielu radzieckich dow dc w _ zurłaszcza
spadochronlatzy, zwiadowc w, dywersant w- ogarnęła Rozdział 13
dziwna moda na niemieckich kierowc w i ordynans w.
Do tej sprawy jeszcze wr cimy.
R wnie,,barumą' postaciąbył wspomniany pułkownik Milion spadochron iarzy
NKWD S. Waupszasow. Wiele lat spędził on w polskich
lasach. $dzie do 1926 roku dowodziltajnym oddziałem W przgszŁgch ua]kach będziemg
terroryst w, eliminujących - w imię światowej rewolu- usalczgć na terytorium wroga.
cj1_ r Żne niewygodne osoby. Potem dał się poznać jako To nąm nokozĘqnasze regulnming.I
wybitny or$arrizator na wielkich budowach Gułagu. Na- A. Rodimceut
stępnte Waupszasow wylądował w Htszpanii, gdzie nad-
zorował działalnośćpolitbiura partli komunisĘcznej,
r wnocześniekoordyrrując operacje republikariskiego
kontrwywiadu i sfużb specjalnych podczas wojny domo- czone"ą ao op.l
wej. Kolejny etap jego kariery to, jak już wiemy' party- racji ofensyurrrych' W okresie dwudziestolecia międzywo-
zantka na Białorusi. Po podpisantu paktu z Niemcami Jenrrego niewiele kraj w s4rkowało się do agresjt' dlatego
parĘzanci wracają do dom w, a Waupszasow trafia do formacje te nie odgrywały wielkiego zrtaczerlia. Poza dwo-
formacjt osnaz NKWD i wraz z n]rn7 ,vłymłaJa"Finlan- ma wyjątkami. W 1936 roku Hitler polecił swoim genera-
dię. Dzieri 22 cznrwca l94 1 roku zastał go Za graricą, na lom utworzenie w NiemcznchpierwszSrch regularnych jed-
terytorium,,prawdopodobnego przeciwnika", z paszpor- nostek spadochronowych. W przedednitr wojny ich stan
tem dyplomaĘczrtym w kieszeni - i bliżej nieokreśloną wynosił 4.ooo żnh:rlerzy. Drugim wyjątkiem był Stalin.
misją. Czy była to misja zvłia?arLa z przyszłą wojną ob- Plerwsze jednost}ri powietrznodesantowe powstaĘ już
ronną? Mało prawdopodobne: po 22 czefiuca został na- w l93o roku. W chwili wybuchu II wojny światowej ZSRR
tychmiast skierowany na Białoruś'gdzie budował od dysponował milionem śwtetrrie wyszkolonych spadochro-
zer a zniszczoną p ar ty zantkę. nlałąr - dawało to Rosji 2oo-krotną przewagę nad wszys-
tklmi pozostałymi krajami z Niemcami włącznie.
I Przem wienie naXVIII zjeździe WKP(b), 1939 rok.

t37
WIKTOR STIWOROW
W tamtych czasach Zwiapek Radziecki opanowało ist-
ne szaleristwo spadochronowe. W każdym miejskim
parku wznoszono wieże do skok w, a zafasc5mowani
spadochroniarstwem młodziericy uważali charaktery-
styczny znaczek skoczka za obowia2kowy atrybut mę-
skości'Nie było wcale łatwo go zdobyć. Do skok w do-
puszczano tylko wybraric w, kt rzy uprzednio wykazali
stę dobrymi w5mikami w bieganiu, pływaniu, strzelaniu,
rzucaniu granatem, pokonyvaniu przeszk d, posługi-
wanlu się maską przecivłgazową i wieloma innymi
sprawnościami przydatnymi podczas wojny. Skoki z sa-
molotu były w efekcie ostatnim etapem szkolenia przy-
szłego desantowca.
Aby w pełnizrozumieć, jakąwagę przywiryywał Stalin
do tej fascyrracji, irzeba pamiętać, że spadochronowe
szaleristwo osiągnęło swoje apogeum w okresie najwię-
kszej klęski głodowej. T}siące dzieci umlerało w straszli-
wych męczarniach - a w tym czasie Stalin eksportował
radzieckie zboże, by m c kupować zachodnie technolo-
gie, stawiać gigantyczne fabryki jedwabiu spadochro-
nowego, wytw rnie sprzętu, budować lotniska i aeroklu-
by, szkolić milion spadochroniarzy.
W wojnie obronnej spadochroniarze są niepotrzebni.
UĘcle ich jako zwykłej piechoty jest tym Samym' co
stosowanie w budownictwie złotych zbrojen zamiast
stalowych: złoto jest zltaczrie mniej wytrzymałe. Forma-
cje powietrznodesantowe, w odr żnieniu od piechoty,
nie mają ciężkiego uzbrojenia, dlatego ich odporność
w obronie jest dużo niższa. Poza tym wyszkolenie milio-
na spadochroniarzy kosztuje więcej niŻ złoto. Stalin op-
łaciłje Życiern radzieckich dzieci. W jakim celu? Na pew-
no nie po to, by bronić głodujących dzieci.
Komuniści twierdzą, że Stalin nie szykował się do woj-
ny.W naszej wiosce na Ukrainie ludzie wcia7 pamiętają
tę młodą kobietę, kt ra podczas wlelkie$o głodu 1933
roku zabiła i zjadła swoją c rkę. Utlopiła im w pamięci'
ponieważ chodziło o jej własne dziecko: tych, kt rzy za-
bijali cudze dzieci nikt by nie spamiętał. W mojej wiosce
ludzie zjed|iwszystkie rzemienie i buty, a potem Żołędzie
w pobliskim nędznym lasku' Pow d był tylko jeden: Sta-
138
LoDoŁAMACz
lin szykował się do wojny. Szykował stę tak, jak nikt
nigdy przedtem się nie szykował. Co prawda, w wojnie
obronnej wszystlide te przygotowania okazaly się niepo-
trzebne.
,u"noat i"t .";Jl
n w kraju bylt wielokrotnie świadkami manewr w woJ-
skowych na ogromną skalę. ZakażdymrazefiL ćwiczono
tę samą taktykę walki: tzw. "głęboką operację'' _ nagły
zmasowany atak pancerny na gĘbokie tyły wroga. Sce-
nariusz był groźny w swojej prostocie: niespodziewane
natarcie wojsk lądowych prąl r wnoczesnych nalotach
na ,,wrogie" lotniska, zarazpotem desant spadochronia-
rzy, ktÓrzy na opanowanych lotniskach przyjmowali lą-
dujące transportowce z drwgąfalążołnierzyi ciężkiego
uzbrojenia.
W 1935 roku na słynnych manewrach pod Kijowem
dokonano gigantycznej operacji desantu spadochro-
nowego najpierw l.2oo skoczk w, a następnie 2.5oo
Żohierzy, arĘler1i' czołg w i samochod w pancernych.
W 1936 roku podobne manewry odbyły się na Biało-
rusi. Desant samolotowy liczący 5.7oo Żołrierzy z c1ęŻ-
kim uzbrojeniem poprzedzilo zrzucertie 1.800 spado-
chronlarzy.
R wnież w 1936 roku podczas ofensyrłneych manew-
r w Moskiewskiego okręgu Wojskowego zdesantowano
caĄ84. Dywizję PiechoĘ w pełnym składzie.
W 1938 roku Stalin formuje sześćkolejnych brygad
powietrznodesantowych - w sumie 18.OOO spadochro-
nIarzy. Rok p źniej zamiast zlikwtdowanych formacJi
partyzanckich tworzy się samodztelne bataliony i pułki
powietrznodesantowe. W samym tylko Moskiewsklm
okręgu powstaly trzy takie pułlłdw składzie po trzy
bataliony i kilka samodzielnych batalion w liczących od
5oo do 7oo Żoh:r7erzy.z
2 ordi-ena Lerltu Moskousklj tDojennfi oknrg, Moskwa 1985,
s. I77.
r39
WIKTOR STIWOROW
W czenłrcu l94o roku brygady powietrznodesantowe
przeszŁy sw j bojowy chrzest: 2oI. i 2o4. Brygada
Powietrznodesantowa zostały Zrz:ucofle w rumuriskiej
Besarabii, 2|4. BPD wylądowała na Litwie, w pobliżu
granicy Prus Wschodnich. obie te operacje, a zwłaszcza
pierwsza, poważnie zaniepokoiły hitlerowski Sztab Ge-
neralny. Gros sił niemieckich znajdowało się w wczas
we Francji, a ich zaopatrzenie w paliwo pochodziło
właśniez Rumunii. Gdyby radzieckie oddziały posunęły
się 2oo kilometr w dalej' Niemcy zostaliby odcięci od
paliwa i unieruchomieni.
-u"r,
paristw neutralnych mogło by się wydawać'"ą"r"a.'rltł
że Stalin
zredukuje stan radzieckich wojsk powietrznodesanto-
wych. PrzecieŻ gtaniczył już tylko z Rzeszą _ z kt rą
podpisał pakt o nieagresji - i jej sojusznikami'
Jednak wojska powietrznodesantowe rie zostały roz-
wiapane. Przeciwnie, w kwietrriu 1941 roku w Zwiapku
Radzieckim w największej tajemnicy utworzono pięć
korpus w powietrznodesantowych.S Opr cz zwykłej pie-
choty desantowej dysponowaĘ potęŻną artylerią, a na-
wet batalionami lekkich czołg w pływających. Formo-
wano je w lasach, z dala od ludzi, i tam, w ukryciu,
szkoliły się intensyrłrnie do przyszłych zadan taktycz-
nych.
Wszystkie korpusy stacjonowały wzdłuŻ zachodnich
granic ZSRR' w odległościumożliwiającej desant na te-
rytorium wroga prosto z punkt w dyslokacji. Korpusy
IV i V mogły być bezpośrednio uŻyte przeciwko Niem-
com, III KPD - przeciwko Rumunii, a I i II KPD zar wno
przeciwko obu tym krajom' jak r wnieŻ Czechosłowacji
i Austrii' gdyby chciano błyskawiczn5rm desantem prze-
ciąć biegnące w g rach rurociągi naftowe z Rumunii.
3 Trzeba wiedzieć, że nawet dziś, pod koniec XX wieku żaden kraj
na świecie nie dysponuje korpusem powietrznodesantowym. Jest to
formacja zbyt duŻa i zbyt kosztowna' by ją utrzyrrry'wać w czasie po-
koju [przyp. aut.J.
r40
LODOLAMACZ
12 czerwca l94l roku utworzono Zarząd Wojsk Powie-
trznodesantowych Armii Czerwonej. W sierpniu powstało
pięć kolejnych korpus w, ale nie była to riposta na hitle-
rowską inwazję: takich mas spadochroniarzy nie spos b
wykorzystać w wojnie obronnej. ZresztąŻadlla Z nowo po-
wołanych formacji nie brała udziału w walkach zgodnie
z przęZnaczeniem. Ęlko jeden dawno sformowany korpus
uczestriczył w przeciwnatarciu pod Moskwą.
Utworzenie w sierpniu 1941 roku pięciu korpus w
powietrznodesantowych świadczy o inercji Armii Czer-
wonej' Decyzja zapadła przed agresją niemiecką, a po
napaści było Ęle innych kłopot w, Że zwyczajnie zapo-
mniano ją odwołać. W każdym razie ekwipunek, brori
I sami spadochroniarze drugiego rzutu korpus w de-
santowych zostali przygotowari przed 22 czerwca.
opr cz jednostek powietrznodesantowych r wnież ra-
dziecka piechota posiadała w swoim składzie zrraczr:'ą
lhczbę samodzielnych batalion w spadochronowych.a
Całe dywizje fizylier w szkoliły się w desantowaniu na
tyłach Wroga' 2I czerwca 1941 roku podczas manewr w
w Syberyjskim okręgu Wojskowym przeprowadzono de-
sant pełnej dywizji piechoty'
Nasuwa się pytanie ' czem1]' owe eksper5rmenty prze-
niesiono raptem na Sybir? odpowiedź jest prosta: siły
zbrojne Syberyjskiego okręgu zostały już w tajemnicy
przekształcone w 24. Arrnię' kt ra lada moment miała
być przerzucona nad niemiecką granicę.
DTV
L rzeglądając materiały dotyczące radzieckich wojsk
powietrznodesantowy ch zanuvł ażyłempewien interesu-
Jący szczeg ł: w miesiącach poprzedzających hitlerow-
ski atak każdy radziecki dow dca-spadochroniarz od
szczebla pułkownika miał w swoim najbliŻszyrn otocze-
nlu żołnierza llub po doficera pochodzenia niemieckiego'
Pułkownik K. Sztejn' dow dca 2. Brygady II Korpusu
Powietrznodesantowego miał ordynansa Niemca. Niem-
a I. Bagramian, ,,Taki był początek wojny'', warszawa 1972'
t4t
WIKTOR STIWOROW LoDoł,AMAcz
cem był też kierowca pułkownika A. Rodimcewa, do- stawał się jawny i na odwr t, ale ni$dy nie przerwał
w dcy 5. Brygady III KPD. Nawlasem m wiąc, był to ten pracy. Mury ,,uczelni'' opuściłoniemało dow dc w nie-
sam Rodimcew, kt ry na KIIII zjeździe partii oznajmił, mieckiego pochodzenia, kt rzy trafili do Armii Czerwo-
że Armia Czerwona będzie walczyć wyłącznie na teryto- nej. Niekt rzy dosłuŻyli się nawet stopni generalskich.
rium wroga. Miałem okazję go spotkać' gdy był juŻ $e- Wiosną 1941 roku wielu jej absolwent w znalazło się
nerałem pułkownikiem. Bardzo rozs ądny człowiek. pod sztandarami radzieckich korpus w powietrzno-
Po 22 czerrrca l94l roku musiał, podobnie jak inni' desantowych.
pilnie przekształcać swoją brygadę powietrznodesanto- Lektura publikacji o radzieckich jednostkach spado-
wą w mlykłą piechotę' Zabrano im spadochrony, a za- chronowych utworzonych w 1941 roku nasuwa wnio-
miast tego otrzymali więcej uzbrojenia obronnego. Nie- sek, że |iczba oficer w, podoficer w 1Żołnierzy o t54powo
mniej spisali się nienajgorzej. W 1942 roku Rodimcew niemieckich nazwiskach była tam zdecydowanie wyŻsza
dowodził oddziałami gwardyjskimi, broniącymi ostat- od przeciętnej.
nich dom w w Stalingradzie, nad samą Wołgą. Jednak
przed napaściąNiemlec ani Rodimcew ani jego żohierze
nie myśleli serio o obronie.
Na początku 1941 roku wydawało się, że Stalinowi
potrzebni są wyłącznie spadochrortiarze' Coraz więcej
wyŻszych oflcer w i generał w zmieniało specjalność.
Wielu porzucało kawalerię licząc na przydział w woj-
skach powietrznodesantowych, na przykład Rodimcew.
Ale trzeba było spełniać jeden zasadniczy warunek:
znać język niemieckl...
Wdowa po generale kawalerii L. Dowatorze wspomina
początek 1941 roku: ,,W naszym pułku był pewien Nie-
miec. Lew Michajłowicz prawie codziennle prz5prowa-
dzał go do domu. Wszyscy wtedy ćwiczyli konwersacje.
Kiedy wybuchła wojna, rn j nap już płynnie m wił po
niemiecku".s
Armię Czerwoną od dawna łączyłybliskie więzy z lie-
mieckimi komunistami. Ernst Th lmann odwiedzając
ZSRR zawsze paradował w radzieckim mundurze woj-
skowym. Nazwisko Waltera Ulbrichta figurowało na li-
ściebojc tls radzieckiej 4. Dywizji Piechoty im. Proleta-
riatu Niemieckiego. Ale był to tylko wierzchołek g ry
lodowej. W f9f8 roku na polecenie Lenina w ZSRR
utworzono Szkołę Specjalną Niemieckich Czerwonych
Dow dc w, kierowaną przez komunistę oscara ober-
t}ra. ośrodekwielokrotnie zmieniał nazwę, z tajnego

5 ,,Krasnaja zv ezda", 17 lutego 1983.

r42

Rozdzial L4
Lataiący czołg
Nieprzgj acielskies amolotg trzeba niszczgć
i likwidousać na latniskach [...] Pouod-zcnie
Ęch operacji znleżg od zaskoczenia.
Chodzi o to, bg z-astać samolotg wroga jeszcze
na pasach startowgch,l
MarszaŁekreRRl Konieu
DI
l rzygotowanie setek tysięcy desantowc w i spado-
chron w, to dopiero połowa roboty. Potrzeba było samo-
lot w transportowych i szybowc w. Radzieccy szybow-
nicy i ich aparaty dor vrnywali klasą europejskiej
czoł wce, czasem wręcz ją ptzewyższali. Wystarczy
przJ4)omnieć, że w chwili wybuchu II wojny światowej
13 spośrd 18 szybowcowych rekord w świata należało
do ZSRR.
NaJlepsi konstruktorzy radzlecklch samolot w bojo-
wych odrywali się od swoich podstawowych zada by
zająć s1ę projektowaniem szybowc w' Nawet SiergĘ
l '
,'Wojenno-Istoriczeskij Żurnał" nr 7/ t976, s. 75.
144
T
LoDoŁ'AMACz
Korolew, przyszły tw rca pierwszego sztucznego sateli-
ty, czas jakiśprojektował bezsilnikowe statki powietrz-
ne, zreszĄz całkiem niez}ym skutkiem.
Ale tym razem nie chodziło o kolejne sportowe WcTy-
ny. Zmuszając czołowych radzieckich konstruktor w do
projektowania szybowc w Stalin realizował kolejny za-
mysł militarrly. Jeszcze przed dojściem Hitlera do wła-
dzy w Zwiag,ku Radzieckim zbudowano pierwszy na
świeciedesantowy szybowiec transportowy G-63, dzheło
Borysa Urłapowa.
W następnej kolejności powstały ciężkie szybowce
zdolne unieśćnawet ctężar wkę' Paweł Gorochowski
zaprojektował pneumatyczny szybowlec z gumy' Po zde-
santowaniu wojsk na Ęrłach nieprzyjaciela kilka taktch
szybowc w moŻrta było załadować na pokład samolotu
transportowego i przerzucić na własne terytorium by
powt rnie Je wykorzystać.
Radzieccy $enerałoMe marĄi nie tylko o tym, by rzu-
clć na Europę kilkusettysięczny desant piechoty, ale
r wnież tysiące czoĘ w. Konstruktorzy intensyw.nie
pracowali, szukając najlepszych i naJtar1szych sposo-
b w realizacji tego pomysfu.
olegAntonow _przyszły tw rca największych na świe-
cle samolot w transportowych - Zaproponował, by seryj-
ny cznłglekki typu T-60 wyposaĘć w skrzydła i statecz-
nllrit, tworząc po prostu potęlny szybowiec. Nowy system
otrzymał kryptonim,,I{r .2
w 1942
A-4O KT po
kadwchz
mesa Grandsena zawleta unikatową fotografię szybu-
skrrydłami i podw jną belką ogo-
lącego^ czołgu ze
tlową.3
- Przed' lądowaniem szybowca pilot-kierowca urucha-
mlał stlnik czołgu i rozpędzał gąsienice do.maksymal-
neJ prędkości. Po przyzlemieniu czołg stopniowo wyha-
_
, 1, |-r(r _ KryIaątai Tank
m.l.
B s. J. Zaloga, J. Gran SouietTąnks and,
-
OOmbat Vehlcle s oJ World.
i Luuurd,,,aur
= Lodolamacz L4S
|
I
WIKTOR STIWOROW
mowywał, odczepiano skrzydła i statecznikl - i maszy-
na była gotowa do akcji.
Jednak Antonow nle zdĘył na czas. W chwili nie-
mieckĘ agresji prototyp nie był jeszcze gotowy. W efek-
cie latające czołgi okazaĘ się r wnie bezairyteczne, jak
milion spadochron 7arzy .
E)
I\adzieccy konstruktorzy t:rie
rr
uniknęli bĘd w i pora-
Żek, ale w sumie odnieśli ogromny sukces. ZwiapekRa-
dziecki przystąpił do wojny mając wielokrotnie więcej
szybowc w l szybownik w, nż wszystkie pozostałe kra-
je śwlata. T}lko w 1939 roku pilotażu szybowcowe$o
uczyło się r wnocześnie 3o.ooo ludzi. Poziom szkolenia
był bardzo wysoki. w 1940 roku zademonstrowano
pr bny lot grupowy aż jedenastu szybowc w holowa-
nych przez jeden samolot.
Stalirr zroblł wszystko, aby zapewnić swoim pilotom
potrzebną liczbę potężnych szybowc w desantowych.
Pod koniec |at tzydzlestych ponad dziesięć pracowni
konstrukcyjnych konkurowało między sobą w zbudo-
waniu najlepszego desantowego szybowca transpor-
towego. oleg Antonow opr cz latającego czoĘu proje-
ktował zablerający sześciużołnierzy szybowiec Rot
Front RF-8' przemlanowany p Żruej na A-7; W. Grlbo-
wski opracował znakomiĘ szybowiec desantowy G-11
mogący przewieźć dztesięcu ŻoŁnierzy: D' Kolesnikow
wsp lnie z P. Cybinem stworzyli szybowiec KC-2O, mo-
gący unieśdwie tony ladunku lub dwudziestu cżterech
Żohtilerzy; G. Korbuła pracował nad plarrami szybowca-
-glganta.
W styczniu 1940 roku decyzjąKC (czyllStalina) w ra-
mach Ludowego Komisariatu Przemysfu Lotniczego po-
wołano zarząd ds' produkcji desantowych szybowc w
transporto!\ych.
Wiosną następnego roku ruszyła masowa produkcja
tych aparat w, ptzeznaczonych do użycia jeszcze ptzed
nadejściem zlmy. Brakowało przecież wystarczająco po-
jemnych hangar w, a przechow5nvanie - zbudowanych
146
LoDoŁAMAcz
cw do następnego roku pod
deszczu, mrozLe i śniegunie
A więc szybowce desantowe miały być urykorzystane
w l94l roku, najp źtiejwczesnąjesienią' GdybyStalin
planował desant na Europę na rok |g42, w wczas wiel-
koseryjną produkcję szybowc w rozpoczęto by odpowie-
dnio p źniej.
-t
\ III
\Jzybowiec jest środkiem transportu ładunk w i od-
dzialow powietrznodesantowy ch bez spadochron w. Do
zrzlcenia desantu na Ęłach wroga firywa się samolo-
t w transportowych. Najlepszym transportowcem pod-
czas II wojny światowej był amerykariski Douglas C-47
Dakota, wojskowa wersja cywilrrego samolotu pasłżer-
skiego DC-3.
W nieco zmienionej wersji - i pod rranilą Lisunow
L1-2 _ tenże samolot stanowi} podstawę radzieckiego lot-
nictwa wojskowo-transpo owego. Przed wojną rząd
Stalinowi licencję
o produkcji DC-3.
ściach, że, zdariemamerykariso'"n i:;"T,J'*: il
czątku wojny Zvtnpek Radziecki posiadał tych maszyn
|3-
wlęcej' nŻ Stany Zjednoczone.
. Stalin posiadał r wnieŻ kilkaset przestarzałych bom-
bowc w strategicznych TB-3, używanych jako samoloty
transportowe. Wszystkie wielkie operacje desantowe
w latach ttzydziestych odbywały się z uŻyciem TB-3.
Było ich dostatecznle dużo, aby przerzucić Jednocześnie
kllka Ęsięcy spadochroniarzy, a także lekkie czoĘ, sa-
mochody pancerne i artylerię.
El
L)ez względu na to, ile samolot w transportowych
rv
zbudowałby Stalin, musiałyby one latać dzieri i noc
ptzez całe tygodnie, a nawet miesiące' najpier-rr prze-
r47
 !
WIKTOR STIWOROW LoDoŁAMACz
rzucając radzieckie oddzilaly powietrznodesantowe na war1 do niespodziewanego uderzenia, po to zastać
tyty wroga, a potem zaopatrując je w brori, irywność całe lotrrictwo nieprzyjaciela na lotniskach''. "by
i amunicję. Powstał problem, jak uchronić transportow- Cel
ce podczas tych lot w. PtzecieżkaŻdy kolejny kurs zwię- podcz
kszaŁryzyko: rrie było już elementu zaskoczeria. StraĘ koJu,
mogły być ogromne. żeria.
Radzieccy stratedzy mleli to wszystko na uwadze. By- się zaskoczyć na lotnlskach wszystkie eskadry nieprzy-
ło jasne, że desant mlllona spadochroniarzy jest możli- jaciela.
lvy tylko pod wamnkiem absoluteej dominacji w powie- Stalin stworzył tak liczną armię powietrznodesanto-
trzu. Potwietdzatobez ogr dek,,Krasnaja młiezda" z27
września 1940 roku, aprzede wszystkim opublikowany
w 1939 roku regulamln polowy RKKA,,PU-39" - zbi r
ściśletajnych irrstrukcjl, określających działania Armii
Czerwonej w raz(e konJliktu. Regulamin stwierdzał jed-
l:oznacznie, Że przeprowadzenie''głębokiej operacji''
w og le, a wysadzenie desantu w szczeg lnościmoże
odbywać się jedynie pod wanrnkiem zdobycia panowa-
nia w powietrzu.
Regulamin ,'PU-39", a także regulaminy lotntctwa
bojowego i "InstrukcJa samodzielnych dzlała slł po-
I

wietrznych Armii Czerwonej " przewidywaĘ przeprowa-

dzenie w początkowym okresie woJny gigantycznej ope-
racJi strategicznej dla zniszczenia sił powietrznych
nieprzyjaciela. Wedlug plan w radzieckiego Sztabu Ge-
neralnego miało w niej uczestn7czyć lotnictwo kilku
front w i flot, lotnicze odwody Naczelnego Dow dztwa,
a nawet myśliwce obrony Powietrznej Kraju. Radziec-
kie regulaminy głosiły'Żepowodzenie operacjlzaleĘ od'
wykorzystania elementu zaskoczenia, a niespodziewa-
ny atak w celu zriszczettia sił powietrznych nieprzyja-
ciela winien się odbyć ,w interesie całej woJny''. Innymi
słowy, nalot na lotniska powinien być tak potężny, aby
lotnictwo przeciwnika nie pozbierało się do korica kon-
fliktu.
Szczeg Ę tych operacji omawlano w grudniu l94o
roku na tajnej naradzie najwyższych dow dc w Armii
Czerwonej w obecności Stalina t cztonk w Biura Polity-
cznego. W radzieckim żargonie określonoje jako ,,spe-
cjalne operacje początkowej fazy wojny". Dow dca WwS
generał P' Ryczagow kładłnacisk na tajnośćprzygoto-
148
 \
Rozdział 15
Do samego Berlina!
Robotniczn łhłopska Armin Czenlsona będzie
nąjbardziej atakującq z.e w szg stktch armii jakie
ktedgkolusiek miałg okazję atakouać.|
Regulamin polotug RKKA ,,PU-39"
,u .",r"u;ą"
"*.I
dywizje przeciwko Francji. Stalin w tym czasie gorącz-
kowo likwidował swoją obronę i rozbudowywał poten-
cjał ofensywny Armii Czerwonej.
FloĘlla Dnieprzar1ska była jednym z element w sy-
stemu obronnego zsRR. Wielka rzeka była naturalną
przeszkodą, kt ra zagradzałanajeźdźcomdrogę w $łąb
terytorium radzlecklego. Przed 1939 rokiem wszystkie
mosty na Dnieprze były zaminowane l $otowe do wysa-
dzęnia w spos b uniemożliwiający jaką]<olwiek odbudo-
wę. Ani w Polsce, ani we Francji armia hitlerowska nie
była zrnuszona do takiej przeprawy. Niemieckie zagony
pŹrncerne rnoŻrta więc było zatrzyntać za naciśnięciem
I Regulamin polowy RKKA'PU-39", Moskwa 1939, s. 9.
150
LoDoŁAMACz
ktlku grrzik w, prrynajmniej nad dolnym i środkowym
Dnieprem.
Aby nieprzyjaclel nle m gł sforsować rzeki przy tuĘc1u
most w pontonowych, na początku lat ttzydziesĘch po-
stanowiono utworzyć Flotyllę Dnieprzarlską. W chwili
wybuchu II wojny światowej|iczyła ona 12o okręt w
t kutr w, w tym osiem potężnych okręt w artyleryJ-
skich, Żw. monitor w rzeczrtych, o w1porności do
2.ooo ton, silnie opancerzonych, uzbroJonych w działa
kalibnr 152 mm. Ponadto flotylla posiadała własne lot-
nlctwo oraz baterle arĘlerii nadbrzeżnej i przeciwlotni-
czej.Irwy brze$ Dniepru stwarzał dogodne warunki do
walki: liczne wyspy, odnogi i zakola pozvralaly nawet
'dużym okrętom skrywać się przed wrogiem i uderzać
znlenacka prry pr bach sforsowania rzeki.
PotęŻna ptzeszkoda wodna, fl otylla rzeczlla' umocnio-
ne brzegi... Dnlepr m gł stać się kor1cem hitlerowskiego
Blltzkrtegu, blokując Niemcom dostęp do uprzemysło-
wlonych rejon w pofudniowej Ukratny I czarnomor-
skich baz marynarki wojennej. Zapewne cała wojna po-
toczyłaby się w wczas zupekrie inaczej. Ale pod koniec
1939 roku, kledy Hitler młr clł slę na zach d, Stalin
polecił rozmlnować mosty i rozformować Flotyllę Dnie-
przar1ską: wszak moŻrtajej było użyć jedynie w wojnie
obronnej I tylko na terytorium radzieckim...
vu
Ltar.tiast jednej flotylli defensywneJ Stalin formuje
dwle nowe: Flotyllę Dunajską i Pir1ską. Cry w celach
obronnych? Tnbaczyrl-ry.
Flotylla Dunajska powstała zarl7m jeszcze Zwiapek
Radziecki uzyskał dostęp do tej rzekl. Latem 194o roku
po dowodzonej przez Zttkowa szybkiej kampanii ,,wy-
tlwoleftczej'' Stalln zaanektował p łnocną Bukowirrę
l Besarabię. Tym sposobem kilkadziesiąt kilometr w
Wschodniego brzegu Dunaju, przy samym ujściurzeki,
zna|azło się na terytorium ZSRR. Niezwłocznile przerzu-
cono Zawczasu sformowarrąna Dnieprze FloĘllę Dunaj-
rką. Nie było to łat'we zadanie. Mnlejsze jednostkiprze-
15r
WIKTOR SI'WOROW
wożono koleją' a większe, z zachowaniern szczeg6|-
nych środk w ostrozności,przeprawiły się przez Morze
Czarne.
Flotylla Dunajska składała się z około siedemdziesię-
ciurzeczrtych okręt w wojennych i kutr w, formacji lot-
nictwa myśliwskiego, artylerii nadbrzeŻnej i przeciwlot-
niczej' Warunki zakotvłiczenia były fatalne. Radziecki
brzeg w delcie Dunaju jest całkowicie odsłonięty. Nie-
kiedy zaledwie 3oo metr w dzieliło przycumowane jed-
nostki od wysuniętych pozycji wojsk rumuriskich.
W razie wojny obronnej cała flotylla od pierwszej
chwili znalazłaby się w potrzasku: rzeczne okręty nie
miały żadnych Szans na pełnym rnorzlu, a na manewTo-
wanie nie było miejsca. Wystarczyłoby ostrzeliwać je
z cękaern w, nie pomlalając podnieśćkotwic i odcu-
mować.
Trzęba zresztą przyznać, że co prawda flotylla nie
mogła spełniać zadai obronnych, ale teŻ nie do pomy-
śleniabył atak nieprzffaciela w delcie rzeki. UjścieDu-
naju to dziesiątki jezior, nieprzebyte mokradła, setki
kilometr w szuwar w _kt Ż odważyłby się na ofensywę
w takich warunkach?
Istniał wyłącznie jeden wariant operacji bojowej Flo-
tylli Dunajskiej: przedzierać się w g rę rzęk1. oznac,zało
to podjęcie działafi na ter5rtorium Rumunii, Bułgarii,
Jugosławii' Węgie1' Czechosłowacji, Austrii' Niemiec'
Miałoby to sens wyłącznie przy wsp łdziałaniu wojsk
Armii Czerwonej w ramach zmasowanej ofensywy.
W wojnie obronnej Flotylla Dunajska była nikomu nie-
potrzebna i skazana na zfliszczenie. Natomiast w wojnie
ofensyurrrej ta sama flotylla stanowiła śmiertelne zagro-
żenie dla Rzeszy. Wystarczyło' Żeby wpłynęłal3o kilo-
metr wwg rę rzeki_ i strategicznymostwCernavodzie
znalazłby się w Zasięgu jej dział' To z kolei ozrtaczało, że
przerwane są dostawy ropy naftowej z rafirrcrii w Ploe-
szti'do portu w Konstancy. Jeszcze 2OO kilometr w pod
prąd - i cała niemiecka machina wojenna jest unieru-
chomiona z braku paliwa.
Ciekawy szczeg ł; w składzie flotylli znajdowało się
kilka ruchomych baterii nadbrzeŻnych, wyposażonych
r52
LoDoŁAJ0lIAcz
w działa kalibnr r30 i r52 mm. Jeżeli radzieckie dow -
dztwo rzeczywiście uznało, że ZSRR zagraŻa atak przez
deltę Dunaju, to należałoniezwłocznie okopać baterie,
a przy pierwszej sposobności wybudować dla nich żel-
betonowe działobitnie. Ale nikt riczego nie budował,
a baterie pozostały ruchome. Warto wiedzieć, Że w tra-
kcie operacji ofensyrłmych ruchome baterie nadbrzeŻne
tow arzy sząj e dnostkom fl otylli' wspieraj ąc j e ognie m.
ao*oa"t-o rttl
tylli Dunajskiej na wiadomość o wybuchu wojny. Pierw-
szym odruchem wcale nie były działania obronne, lecz
gorączkowe przygotowania do wsp lnej operacji desan-
towej wraz z XIY Korpusem Piechoty, stacjonującym
w rejonie ujściaDunaju, oraz 79. oddziałem Wydzielo-
nym Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD. 25 czerwca
1941 roku okręty flotylli pod osłoną artylerii korpusu
piechoty oraz baterii nabrzeŻnych, wysadziły na rumuri-
skim brzegu grupy rwiadowczo-dywersyjne NKWD.
W śladza Ęm nastąpił desant pułk w 51. DP XIV Kor-
pusu Piechoty' Radzleccy desantowcy działają szybko
l brawurowo. Skomplikowana operacja z udzLałern od-
dział w Armii Czerwonej i NKWD' jednostek rzecznych,
lotnictwa, artylerii polowej, okrętowej i nadbrzeżnej zo-
stała dopracowana w naj drobniejszych szczeg łach'
Rankiem 26 czerwca 194l roku nad katedrą w ru-
muriskim mieście Kilia powiewał czerwony sztandar. Po
przekroczeniu granicy wojska radzieckie utworzyły sil-
ny, 7o-kilometrowy ptzycz łek. Flotylla Dunajska szy-
kowała się do operacji ofensyvrnychw g rzerzeki. Miała
do pokonania zaledwie l3O kilometr w.Przy braku opo-
ru było to wykonalne w ciągu jednej nocy. Oporu zaśnie
było niemal wcale'.. W razie konieczności flotyllę miał
wspierać III Korpus Powietrznodesantowy odeskiego
okręgu Wojskowego.
Flotylla mogła bez większego wysiłku przepłynąć kil-
kadziesiąt kilometr w pod prąd Dunaju. Z czasemmia-
ła okazję zaprezentować swoje umiejętnoścl' Sformowa-
153
WIKTOR STIWOROW
na powt rniew 1944 roku, bez wsparcia lotriczego,bez
ciężkich okręt w artylerfskich - Flotylla Dunajska to-
cząc ciagłe walki przepł5męła2.ooo kilometr w w g rę
rzęki, by zakoflczyć wojnę w Wiedniu. w 194r roku była
znaczrie silniejsza, a op r przeciwnika dwŻo słabszy.
o znaczypo*iT
dzenie, Że ropa naftowa to krew wojny. Przesfuchiwan5r
przez Rosjan w dniu 17 czerwca 1945 roku generał Al-
fred Jodl cytuje Hiflera w sporze z Heirvem Guderia-
nem: ',Chce pan atakować bez ropfi Proszę bardzo.
Zobacryrmy, co z tego w5miknie".
w 1927 roku Stalin postanowił zająć się problemami
nadciągającej II wojny światowej. Według niego kluczo-
wym zagadnieniem strategicznym była ropa naftowa.
oto słowa Stalina z 3 $rudnia 1927 roktu:,,Bez nafty nie
moŻna prowadzić wojny, kto zaśma przewagę w dzie-
dzinie nafty, ten ma szanse zwycięstwa w przyszłej woj-
nie".2
Mając na uwadze oba punkty widzenia, spr bujmy
raz jeszcze przeana|lzować problem odpowiedzialności
za r ozpętanie wojny radziecko-niemieckiej.
W czerwcu 194o roku, kiedy ZSRR nie był w naj-
mniejszym stopniu zagroŻony, w delcie Dunaju Zaclu-
mowały dziesiątki okręt w rzecznej flotylli wojennej' To
posunięcie nie miało żadnego znaczenia obronnego, ale
stanowiło poważne zagrożenie dla odsłoniętych rumuri-
skich rurocią w naftowych - a więc zagroŻenie dla sa-
mych Niemiec.
W lipcu l94o roku Hitler odbył serię konsultacji
z naczelnymi dow dcami wszystkich rodzaj w sił zbroj-
nych i doszedł do wniosku, że obrona rumuri.skiego
zaplecza naftowe$o to batdzo niełatwe zadanie. Ruro-
cią$i biegły ptzez dlŻe obszary kraju i łaricuchy g r-
skie. Ich osłanianie wymagało znacznej liczby wojsk,
z kolei przerzut wielkich kontyngent w do Rumunii
2 Stalin, op. cit., t. lO, s. 275.
r54
LoDoŁAMAcz
spowodowałby odslonięcie zachodniej Polski i wschod-
nich Niemiec łączrie z Berlinem. Zresztą koncentracja
wojsk w Rumunii i obrona jej za wszelką cenę, r wnież
niczemu by nie sfużyła: może dałoby się utrzymać tery-
torium kraju, ale szyby naftowe i raffnerie, naraŻone na
ostrzał artylefiski i bombardowania, byłyby skazane
rla zniszczęnie.
Także w lipcu Hitler po raz pierwszy wyraŻa obawę, że
Zwiapek Radziecki może stanowić poważne zagroŻenie,
zuftaszcza gdy wojska niemieckie wyprawią się na Wy-
spy BrytJłskie i do Afryki. 12 listopada l94o roku
w rozmowie z Mołotowem wskazuje na konieczność
utrz5rmania w Rumunii dużego niemieckiego kontyn-
gentu,'niedwuzn.aczr:e sugerując, że ZSRR stwarza po-
ważne zagroŻenie dla nrrnuriskich rurociąg w nafto-
lvych. Mołotow zi$norował tę aluzję'
Po wizycie szefaradzieckiej dyplomacji Hitler raz jesz-
cze romraŻył wszystkie argumenw' a w grudniu wydał
dyrektywę o rozpoczęciu operacji ,,Barbarossa''. Zrtany
brytyjski historyk wojskowości B. H. Liddell-Hart po
szczeg łorych badaniach ustalił, że niemiecki plan w li-
pcu 1940 roku był bardzo prosty: w razie radzieckiej
agresji na Rumunię, Wehrmacht miał uderzyć w innym
mlejscu, odciĘając Armię Czerwoną od p l naftowych.
Nlemiecki Sztab Generalny był zdania, Że operacja za-
ko czy się powodzeniem pod warunkiem' że będzle sil-
na i niespodziewana' Stopniowo zwiększano planowaną
Itczbę wojsk, kt re miałyby uczestrriczyć w tym ataku,
aż w korlcu okazało się, że powinny wzląć. w nim udział
praktycznie wszystkie niemieckie wojska lądowe i wię-
kszośćlotnictwa.
Rachuby Hitlera okazaŁy się trafne: uderzenie w in-
nym miejscu zmusiło wojska radzieckie do wycofania
Blę na całym froncie. Flotylla Dunajska została odcięta
od wojsk radzieckich bez Żadnej możliwościodwrotu.
Wlększośćjednostek trzeba było wysadzLć i zatopić,
a kolosalne zapasy, zgromadzone na wypadek rajdu flo-
tylll w $ rę Dunaju - po prostu porzucić.
Uderzenie wojsk hitlerowskich było potężne, ale nie
śmtertelne. Machiavelli m wił, że cios silny, ale nie
155
 T,J
WIKTOR STIWOROW
śmiertelnyoznacza zgrubę dla tego' kto go zadał. Po
niespodziewanej napaściStalin z trudem przychodził do
siebie, ale w koricu odzyskał siły. odbudował zniszczo-
ne armie i zatopione flotylle' a naftową aortę III Rzeszy
tak czy owak przeciął - co prawda trochę p żniej niŻ
pierwotnie planował...
Dv
I o co Zwiapek Radziecki w czervrcu 1940 roku zagar-
n{ Besarabię? odpowiedź zawarta jest w telegramie
Stalina do dow dcy Frontu Południowego generała ar-
mii I. Tiuleniewa z dnia 7 lipca 194l roku. Stalin żąda,
by za wszelką cenę utrzymał Besarabię ,'mając na uwa-
dze, że terytorium Besarabii jest nam potrzebne jako
przycz łek wyjściowy dla zorganizowartia natarcia''. Hit-
ler juŻ zadał niespodziewany cios, a Stalin nadal nie
myślio obronie. Jego gł wną troskąjest zorgantzowarie
ofensywy na pola naftowe Rumunii.
Stalin popełnił w swej karierze niewiele błęd w. Do
najpoważniejszych naleŻy bez wątpienia aneksja Besa-
rabii w 1940 roku. Trzeba było wybrać jedno z dwojga:
albo podbić Besarabię i natychmiast ruszać w kierunr
ku Ploeszti, albo poczekać, aż Hitler wyląduje w Wiel-
kiej Brytanii i dopiero wtedy atakować Besarabię i całą
Rumunię. W obu wypadkach byłby to koniec .tysiąc-
letniej Rzeszy''. Ale Stalin nie wykazał dośćdetermina-
cji. Wykonał jeden krok w kierunku nafty, zdobyłprzy-
cz łek dla przyszłej ofensywy - i stan{ niezdecydowa-
ny' W ten spos b wystraszył Hitlera, kt ry walcząc na
wielu frontach rtie zwracał uwagi na ,,neutra|ny'' Zwią-
zek Radziecki. Aneksja Besarabii i koncentracja potęż-
nych radzieckich sił uderzeniowych zmusiłyFŁihrera do
zrewidowania dotychczasowej strategii i podjęcia odpo-
wiednich działafl prewencyjnych. Hitler zrozumiał na-
gle' gdzie tkwi największe niebezpieczeristwo, ale było
juŻ za p źno. Na1eżało o tym pomyślećprzed podpisa-
niem paktu Ribbentrop-Mołotow. Teraz nawet niespo-
dziewany atak na Zwiapek Radziecki nie m gł uratować
III Rzeszy.
156
LoDoŁAMAcz
aŻukowa""#
rają mapę dyslokacji baz radzieckiej marynarki wojennej
wpierwszej połowie l94l roku' Jedna znichnrajdowała
się w okolicach Piriska, 5oo kilometr w od najbliższego
lmorza. Bazarnarynarki w poleskich bł'otach, to brzmi jak
żart. A|e nie było w tym nic śmiesznego.
Po rozformowaniu FloĘtti Dnieprzariskiej okręty' kt -
rych nie przeprawiono do delty Dunaju' popłynęĘ w g -
rę Dniepru, a potem Prypeci. Zatrzyrnały się w miejscu,
gdzie szerokośćrzeki sięgała zaledwie 50 metr w, i tam
właśniepowstała nowa baza.
Pod względem siły bojowej Flotylla Piriska prawie nie
ustępowała dunajskiej' W jej skład wchodziły co naj-
mniej cztery okręty artylefiskie, około dwudziestu in-
nych jednostek, eskadra lotnictwa myśliwskiego, kom-
pania piechoty morskiej i inne pododdziały. Nie trzeba
chyba thlmaczyć' Że floty||a nie miała Żadr:ego zastoso-
wania w wojnie obronnej. Na niewielkiej rzeczce płyną-
cej w gęstym lesie potężne monitory miały trudności
z najprostszym manewrem.
PrzeznaczenieFlotylli Pi skiej pozostanie niezrozts.-
miałe, dop ki nie przy1romnimy sobie o kanale Dniepr-
-Bug. Natychmiast po zajęciu połowy Polski i ,,wyzwole-
niu'' zachodniej Białorusi, Armia Czerwona zabra\a się
za poszerzanie i pogłębianie 196-ki1ometrowego kanafu
tranzytowego, łączącego Prypeć (ptzez dopływ Pinę)
z wpadającą do Bugu rzeką Muchawiec. Prace konĘ-
nuowano latem i zimą. Brały w nich udział oddziały sa-
perskie 4. Armii, oraz,,budowlane organizacje NKWD" -
tysiące więźni w stalinowskiego Gułagu. o militarnym
przeznaczeniu kanału świadczyć może fakt, Że całym
przedsięwzięciem kierował pułkownik (przyszŁy marsza-
łek wojsk inżynieryjnych) A. Proszliakow'
Prace odbywały się w straszliwych warunkach' Ciężki
Bprzęt zapadał się i ton{ w grzęZawiskach _ był tylko
Jeden spos b, pozwalający zakonczyć budowę w WZna-
czonym przez Stalina terminie: kopać ręczrie. Ale kanał
zbudowano. Nikt nie wie, ile istnieri ludzkich pochłon{,
a zresztą kogo to interesowało?
L57
WIKTOR STIWOROW
Kanał połączyłdorzecza Dniepru i Bugu. Czemu miał
shlżyć? Usprawnieniu handlu z Rzeszą/ Handel odby-
wał się koleją do BałĘku i dalej statkami. Zresztąkanał
Pir1sk-Kobryfibył za wąski, frachtowce nie mogłyby się
nawet minąć. Poza tym nie była to najkr tsza droga;
najpierw Dniepr, potem Prypeć, Pina, kanał, Mucha-
wiec, Bug i wreszcie Wisła.
W rueczyllltstości jedyrrym przezflaczeniem kanafu by-
ło przepuszczerlie radzieckiej flotytli w kierunku dorze-
cza Wisły i dalej na zac}r d'. Jej znaczenie obronne było
żadne, podobnie zresztąjak samego kanału. w r94r
roku trzeba było go wysadzić, by odciąć dostęp do Dnie-
pru niemieckim okrętom znad Wisły, a Flotyllę Pir1ską
zatopić, by nie wpadła w ręce Wroga.
Pod koniec 1943 roku ponownie utworzono FtoĘllę
Dnieprzariską' kt ra ponownie popłyrręła w g rę Prype-
ci i ponownie radzieccy saperzy odbudowali zas5pany
kanał. Admirał B. Grigorjew' kt ry w 1943 roku obj{
dow dztwo nowej formacji, przytacza słowa'marszałka
Żukowa: ,,...Prypecią możecie dotrzeć na Bug, Narew,
Wisłę w kierunku Warszawy, a dalej na rzeki Niemiec.
Kto wie, może nawet do samego Berlina! _ odwr cił się
niespodziewanie, spojrzał na mnie badawczym wzro-
kiem, i powt rzf, akcentując każde słowo: - Do samego
Berlina! Co?".3
Admirał Gri$orjew na czele swojej flotylli rzeczywiście
dotarł do Berlina. W każdej książce z historii radzieckiej
floty odnajdziemy symboliczne zdjęcie bandery radziec-
kiej marynarki wojennej na tle Reichstagu.
Los tak sprawił' że Armia Czerwona wkroczyła do
stolicy Rzeszy w wyrriku napaściwojsk hitlerowskich.
Lecz Stalin miał przygotowany zupekrie inny scena-
riusz. Gdyby naprawdę uwierzył w groźbę niemieckiej
agresji, skierowałby miliony więźn1 w Gułagu do kopa-
nia row w przeciwczołgowych wzdŁuż zachodniej grani-
cy. Prawda jest taka, że Stalin zamierzał wkroczyć do
Berllna z własnej inicjatywy, a nie w odpowiedzi na na-
paść.oto dlaczego więźniowie i saperzy zamiast kopać
3 ,,Wo1enno-Istoriczeskij Z:urnał''' nr 7/1984, s. 68.
158
LoDołl'IlilAcz
rowy zasypywali już istrriejące i przebljali karrał tla za-
ch d.
Zachowajmy pamięć o zekach, kt rych Stalin posłał
na śmierćw bagnach Białonrsi w imię tego, by komuni-
styczny sztandar załopotałnad stolicą III Rzeszy.
D
L rzed l94o rokiem Armia Czerwona
vrr
rlje znała pojęcia
,,piechota morska''. Na lądzie regularna piechota radziła
sobie w kłżdychwarunkach, a lądowanie na dalekich
brzegach nie wchodziło w najbliŻsze plany Sta]ina'
Ale kledy tylko Hitler zwr cił się ku zachodowi, za jego
plecami zaurzało. W strukturach Armii Czerwonej na-
stępowały gwałtowne zmiatly : likwidowano pozostałości
system w obronnych, wzmacniając siĘ uderzeniowe.
Kledy w czenycu l94O roku armia niemiecka okupowa-
ła Francję, w ZSRR narodziła się radziecka piechota
morska.
W skład radzieckiej mar1marki wojennej wchodziĘ
cztery floty - dwie oceaniczne i dwie morskie - oraz
dwie floĘlle śrdlądowe: Amurska i Dnieprzariska. Flo-
ty oceaniczne nie otrzymały piechoty morskiej, bo też
ani Ocean Spokojny ani Morze Arktycznea tymczasem
Stalina nie interesowały. Flotylla Amurska, strzegąca
rubieży na Dalekim Wschodzie, r wrieŻ nie potrzebo-
wała tych doborowych formacji. Natomiast stacjonująca
w lasach Białorusi Flotylla Piriska (częśćFlotylli Dnie-
prza skiej) została wzmocniona kompanią piechoty
morskiej. Kilkutysięczną brygadę piechoty morskiej
przydzielono do Floty BałĘckiej' kt rej przeciwnikiem
mogły być tylko Nierncy.
22 czerwca 1941 roku radziecka piechota morska
ptzeszła chrzest bojowy broniąc wysuniętej bazy Floty
Bałtyckiej w Lipawie. BazaleŻała w odległości1oo kilo-
metr w od granicy Prus Wschodnich, ale nie miała ja-
klejkolwiek zorganlzowanej obrony lądowej i nie była
" W jęr. ros. Morze Arktyczne nosi nazwę Oceanu Lodowatego _
dlatego dwie floty oceaniczne [prz]p. Uum.l.
159
 WIKTOR STIWOROW T LoDoŁAMAcz
Moskwa przywia?Wała wielką wagę do wsp łdziała-
nia FloĘ Czarnomorskiej i wojsk IX Specjalnego Korpu-
su. Ćwiczenia odbywały się w obecności wysokiej rangi
dow dc w, przybyłych ze stolicy w charakterze obser-
wator w. Jeden z nicl:^, wiceadmirał I. Azarow wspomi-
na, że wszyscy uczestnicy mieli podobne wrażenie: że
nie są to rutynowe mźrnewĘI, że niebawem przyjdzie
wykorzystać nabyte umiejętności w warunkach wojen-
nych, nie na własnym terytorium, ma się rozumieć.o
Gdzie w razIę wojny m gł nastąlić desant IX Korpu-
su? TeoreĘczrne były trzy warianty: Rumunia, Bułga-
niejsza w obronie niż piechota morska.
ria, Turcja ' Lecz $dziekolwiek by to miało nastąplć, żoł-
rlierze IX Specjalnego Korpusu musieli mieć zapewnione
nie'mal natychmiastowe zaopatrzerie. W tym cehs. trze-
ba by zdesantować dodatkowe jednostki - albo teŻregu-
larne oddziały Armii Czerwonej błyskawicznie nrszyłyby
na spotkanie z wojskamiptzycz łka. oba warianty były
możliwe tylko w Rumunii.
Dziumyrn zbiegiem okoliczności w tym samym czasie
III Korpus Powietrznodesantowy przeprowadzał potęŻne
manewĘr na Krymte. Cwiczenia obejmowaĘ desant do-
w dztwa, sztabu korpusu i sztab w brygad.
Radzieccy historycy ni dy nie dopatrzyli się zuliązku
między -ćwiczeniami desantu XIV Korpusu Piechoty
Flota Czarnom
sąrmi siłami.
jemnicy prz5rbył
Na TTJ*JI':-
z okręt w Flotylli Dunajskiej' III Korpusu Powietrzno-
desantowego - z samolot w i szybowc w, oraz IX Spe-
IX Spec;-alny cjalnego Korpusu Piechoty - z okręt w Floty Czarno-
Korpus Plechoty Batowa.-Kor_ morskiej. Niemniej takimłiapek istniał' wskazuje na to
pus był naprawdę nie
czas' miejsce i cele operacji. Było to przygotowywanie
składu osobowego, jak potężnej agresji. ostatnia faza tych przygotowali.
wego, W dniach f8-19

5 A Bassow' Fłot u) Wiellkoj ot7eczcstuienraj uojnie, Moskwa

1980, s. r38. 6 I. Azarow, osażĄIonnajaodessa' Moskwa 1962' s. 3-8
160

Rozdział 16
Czetnu miał
słaży, pierwszy tzut
strate giczny?
W p(anach przgszłgch operacji oJensgungch trzeba
r ozuażg ć mo żLitls o ść j e dno c ze s rue g o użg cia s ił kiku
r żngchJront u, abg dokonoź strategirzrrcj
dezorgaruizacji zdolności obronngch przecitunka.
Ludotug komis ąr z obrong
marszaŁek ZSRR S. Ttmoszenko
I kt remu w Mongolii udało się to, czego nikt nie potrafił
W ,"au" h
trzydziestych radzieccy marszałkowie bar-
dzo szczeg! łowo wythrmacz5di, po co jest potrzebny
pierwszy rzut strategiczny.L Marszałek ZSRR A. Jegorow
twaŻał, Że w najb|ższej wojnie wezmąudzLał dziesiątki
milion w ŻoŁnierzy, i przewidywał riem oczne ogłosze-
nie powszechnej mobilizacji. Zdaniem Jegorowa w po-
' Składał się z szesnastu armii i dziesiątk w samodzielnych korpu-
s w armijnych. Łączna liczba dy'wizji _ l7o [przyp. aut.l.
r62
LoDoł,AMACz
bliżu granicy nalcżałorozmieścić_ jeszcze w czasie po-
koju - |iczne',grupy v/targnięcia", kt re w chwili wybu-
chu wojny miałyby przedostać się na terytorlum wToga'
zerwać mobilizację sił nieprzfraciela, przeszkodz7ć roz-
winięciu jego armii - a r wnocześnie osłonić mobilizację
wojsk radzieckich.2
M. Ttrchaczewski był przeciwnikiem tej koncepcji' Je_
go zdaniem potrzebne były nie "$rupy''' lecz ,,armie
wtargnięcia''. Marszałek podkreślał,że ,,skład i dysloka-
cja armii czołowej powinny być podporządkowane prze-
de wszystkim możliwościomprzekroczenia granicy nie-
zvłłoczrie po ogłoszeniu nobilŻacji. [...] Zwiapki zme-
chanizowane powinny być dyslokowane w okresie
p koju nie dalej rnż 5o-7o kilometr w od granicy, tak
aby mogły one mieć możliwośćjlsŻ w pierwszym dniu
mobilizacji przekroczyć granicę''.3
Zar umo Jegorow, jak Tuchaczewski byli w błędzie'
obaj zostali rozstrze|ani, a do głosu doszedł Georgij Zu-
kow - despotyczny, nieugięty i okrutny. Żukow nie miał
żadnych skłonnoścido teoretycznych ronllaŻan, był
praktykiem' kt ry nigdy rlie zaznał porażki' W sierpniu
1939 roku zaskakującym atakiem rozbił japorlską
6. Armię, co stało się prologiem II wojny światowej' 19
sierpnia 1939 roku, przed sam)rrn rozpoczęcilem opera-
cji, Stalin otrzymał od Zukowa depeszę, pot'rłrierdzającą'
że Japonczycy nie mają pojęcia o radziec}rich przygoto-
waniach do ofensywy. Wtedy dopiero zdecydował się na
ustanowienie wsp lnej granicy zRzeszą.
Negocjacje Mołotowa z Ribbentropent toczyły się przy
akompaniamencie groŹnych odgłos w natarcia Żllkowa,
dokonać: rozblł Armię Kwanturiską. Wtedy teŻrozpoczęto
demontaż instalacji obronnych na zachodniej grarricy
zsRR' zastępując je gĘantycznyrni zgrupowaniami sił
uderzeniowych. Zukow stanął na cze|e najważnĘszego'
Kljowskiego okręgu Wojskowego. Wkr tce potem został
2 Raport szefa sztabu Armii Czerwonej, przedstawiony Rewolucfr-
neJ Radzie Wojennej ZSRR w dniu 2O kwietnia 1932 roku.
s Ttrchaczewski, op. cit., t. 2. s.244-246
163
wrKToR sttwoRow
mianowany szefem Sztabu Generalnego Armii Czerwonej.
Waśniepod jego rozkazatni Sztab Generalny doszedł do
teoretycznej konkluzji, kt rej konsekwencji nie spos b
ptzncerić: Realizację zadait armii wtargnięcia należy po-
wierąrć siłom pierwszego rz:utu strategiczrrego''' n
A więc szesnaściearmii pierwszorzutowych miało do-
konać inwazji. W czerwcu 1941 roku podjęto kroki
w t5rm kierunku: 13 czerwca pod osłoną Komunikatu
TASS |7o dywizji Armii Czerwonej i NKWD nrszyło
w kierunku niemieckiej i rumuriskiej granicy.
To prawda, że pierwszy rzut strategiczny składał się
zaledwie z 3.ooo.ooo Żołnierzy i oficer w. A)'e czyŻ pła-
tek śniegu nie może spowodować lawiny? Siła pierwsze-
go rzutu strategicznego gwałtownie narastała. Marsza-
łek Zwiapku Radzieckiego S. Kurkotkin: "Jednostki bo-
jowe, kt re przed napaściąNiemiec hitlerowskich na
ZSRR wyjechały na obozy ćwiczebne w kienrnku grani-
cy paristwowej, zabraĘ ze sobą cały nienaruszalny za-
pas umundurowania i obuwia''.5 Czenrlu miało shlŻyć
opr żnianie rnagazyr:' w' jeślinle wyekwipowaniu milio-
n w ptzyszłych rezerwist w po spodziewanej powszech-
nej mobilizacji?
oceniając potencjał pierwszego rzutu strategicznego
trzęba uwzględnić jego stan osobowy, ale r wnież milio-
ny żołnlerzy,kt rzy nie zostali zmobilizowani, bowiem
uniemożliwił to atak wojsk niemieckich.
l3 maja 1941 roku podjęto ostateczną decyzję o wy-
prowadzeniu wojsk na przygraniczny obszar operacyj-
ny. Dzien p źniej postanowiono przeprowadzi akcję
przymusowego wysiedlania mieszkaric w tamtych rejo-
n w. R wno miesiąc p źniej rozpoczęto działania w tym
kierunku. Wojska pierwszego rzuttt strategicznego we-
szły na opustoszałe tereny, nie zamierzając zatrzymać
się na granicy' 20 czerwca l94l roku oddziały NKWD
rozpoczęły demontaż zasiek w. T\dziefi wcześniej armia
niemiecka przecięła zasieki po swojej stronie...

a ,'Wojenno-Istoriczeskij Z:urnał" nr lo/ 1963, s. 31.

5 S. Kurkotkin (red.),
,'Tył Radzieckich Sił Zbrojnych w Wielkiej
Wojnie Narodowej 194l-1945", Warszawa 1980, s.276.

r6'4
 v
WIKTOR STIWOROW
niami *"noa"ll
cymi w skład pierwszego rzutu strategicznego odslania
zdumiewający obraz skrupulatnych przygotowar1 do
wojny. Dowiadujemy się, Że kaŻda armia ,,osłonowa''
miała własną, niepowtarzalną strukturę, specyficzny
charakter i odrębne przeznaczenie. Każdą armię powo-
łano po to, by w nadchodzącej wojnie ,;wymloleftczej"
wykonała dokładnie określonąmisję.
opubIikowarrc już dośćmateriał w, by można było
napisać powaŻne studium o każdej spośr d tzydzlestu
radzieckich armii pierwszej połowy 1941 roku. 7-atrzy-
majmy się przy jednej z nIclr, mianowicie 12. Armii.
Składałasię z jednego korpusu zmechanizowanego,
dw ch korpus w piechoty oraz innych jednostek; łącz-
nie dziewięć dywŻji' w Ęm dwie pancerne i jedna zmo-
toryzowana. Na pierwszy rzut oka - typowa armia
w-targnięcia. Historia 12. Armii także nie odbiegała od
pozostałych. Utworzono ją w chwili podpisania paktu
Ribbentrop-Mołotow, a kilka tygodni p żrtlej brała
udzlał w.wyzwalaniu" Polski. Wtedy składałasię z jed-
nego korpusu pancernego, dw ch samodzielnych bry-
gad pancernych, dw ch korpus w kawalerii i trzech dy-
wŻjlpiechoty. Niewielka liczba piechoty i artylerii wyni-
kała z przekonarria, Że armia nie napotka wielkiego
oporu ze strony Wojska Polskiego.
Po zakonczeniu kampanii L2. Armia pozostała na no-
wej granicy, gdzie poddano ją gnrntownej reorganizacji'
podobnie jak pozostałe armie wtargnięcia. Gł wną for-
mację uderzeniową - korpus pancerny - przefasonowa-
no na korpus zmechanizowany. Zrnianarrazvły wynika-
ła z chęci uspokojenia zaptzyjaźnionego mocarstwa, ale
nie towarzyszyło jej zrnriejszertie liczby czołg w, prze-
ciwnie _ raczej wzrost arsenału. Na miejsce wycofanych
korpus w kawalefiskich wprowadzono dwie dodatko-
we d1rurizje piechoty. Aby zwlększyć zdo|ność ptzełamy-
wania pozycji obronnych nieprzyjaciela, do 12. Armii
wcielono jednąbrygadę icztery samodzielne pułki arĘ-
lerii, przy okazjlpodwajając liczbę artylerii w każdej dy-
wŻji piechoty. Ponieważ prawdopodobieristwo przeła-
166
LoDoŁAIuAcz
mywania umocnionej obrony przeciwnika stawało slę
coraz bardziej realne, w armii pojawia się samodzielny
pułk inżynieryjny.
Stopniowo zmtenla się r wnież skład narodowośclo-
W 12.Armii. Stalin dobrze pamiętał o zadawnionych
animozjach polsko-ukrairiskich' dlatego przed, inwazją
na Polskę zadbał o to, by właśnieUkrairicy stanowili
trzon składu osobowego armii' Nie było to trudne: ar-
mię tworzono na Ukrainie, stamtąd pochodziła wlę-
kszośćzmobilizowanych rezerwist w. Na czele 12. Ar-
mii stan{ Timoszenko, a wśrd kadry oficerskiej r w-
nieŻ znaczny procent stanowili dow dcy ukrairiskiego
pochodzenia.
Po wrześniu1939 roku rozpoczyna się proces sto-
pniowej zrrlriarly składu armil. w 1940 roku' aby zattzeć
doĘchczasowe szczeg lne proporcje, pewne kluczowe
stanowiska zaczęto obsadzać rodowitymi Rosjanami'
Stopniowo Ukratricy przestają stanowić większość, nie-
mniej armia nie staje się przez to bardziej ros54'ska,
lecz... kaukaska.
W innych armiach r wnież rnoŻna był,o spotkać Gru-
z7n w, ormian i Azer w, ale w 12. Armii było to szcze-
g lnie widoczne. Nazwiska takie jak Parcawania, Grigo-
rlan, Kabaława, Husseirr-zade czy Sarkoszian stają slę
coraz bardziej rozpowszechnione, i to nie tylko na
szczeb|u dow dc w kompanii czy bątalion w. Żukow
odszukał w Akademii Wojskowej swego dawnego or-
miariskiego prz11'aciela Iwana Bagramiana i mianował
go naczelnikiem wydziału operacyjnego (plarrowanie wo-
Jenne) przy sztable 12. Armii. Szefem sztabu armii jest
generał Bagrat Aruszunian.
Cała ta metamorfoza rrie jest, rzecz jasna, dziełem
przypadku. 12. Armia _ z wo|na i w największej taje-
mnicy - przemienia się w armię g rską. Jej dow dztwo
otrzymuje polecenie szczeg łowego rozpoznania karpac-
ktch przełęczy, i to nie tylko w teorii' Zukow zaleca ćwi-
czelria praktyczne' wydając rozkaz' by ,jesienią przepta-
wlć przez przełęcze i mniej lub bardziej dostępne trasy
specjalnie skompletowane oddziaĘ, z uŻyciem rozmai-
tych woz w bojowych - by sprawdzić możliwoŚć poko-
r67
WIKTOR STIWOROW
nania ich przez czołgi, samochody' ciągniki' zaprzęEi
i juczne zwierzęLa".6
Rzecz dziaŁa się w 1940 roku. Zukow nie m gł, natu-
ralnie' wiedzieć, że całkiem niedawno armia niemiecka,
wal.cząca obecnie we Francji' przeprowadzała identycz-
ne ćwiczenia, sprawdzając, czy czołgi, ciągniki artylefi-
skie i pojazdy transportowe zdołają pokonać Ardeny.
12' Armia nie szykowała się do wojny defensyrxrnej.
Świadczą o tym choćby wspomnienia Bagramiana:
,,Studiując plany operacyjne odkryłem rzecz zdumięura-
jącą: nasza armia ochrony pogranLcza nie posiadała
jakichkolwiek plan w rozwinięcia wojsk i osłony grani-
cy''. A więc sejf wydziału planowania wojenne$o 12. Ar-
mii nie był pusty. Zawierał skomplikowane dokumenty
operacy'ne, ale nie było wśrd nich plan w obronnych.
Ciekawyjest opis manewr w 12. Armii, na kt re przy-
był osobiściesam Żukow. Ćwiczono jedynie zadaria
ofensyrłme. Z rnap sztabowych w5mikało, Że dotyczą
działafl na terytoriurnRzeszy. Pierwszym punktem pla-
nowanej operacji było sforsowanie Sanu, w wczas rzeki
granicznej. Grę wojenną prowadzono z wykorzystaniem
ściśletajnych informacji, pochodzących od radzieckiego
wywiadu w Nlemczech. W trakcie manewr w zarysowa-
ła się pewna r Żnica zdar1 między Ż:ukowem i dow dcą
armii F' Parusinowem. Nie chodziło bynajmniej o to, czy
bronić się, czy też atakować, |ecz o skalę planowanej
ofensywy. Parusinow jest zdecydowany:,,Powinniśmy
dąŻyć do tego' by za pierwszym uderzeniem zadać nie-
przyj acielowi maksymalne straty'' . Bar dz1ej doświadczo -
ny Zllkow wle, Że są to tylko pobożne życzenia: trzeba
udetzać, ty|e Że nie na szerokim froncie, ale na pewn5'rrn
jego odcinku. o to właśnietoczył się sp r. Niesforny
dow dca armii został niebawem odwołany' a na jego
miejsce przyszed| stary kompanŻukowa, generał P. Po-
niedielin.
Ten epizod nie przerwał doświadczerl z pokonywa-
niem g rskich przełęczy. operacjami kierował osobiście
Bagramian. W trakcie jednej z nic}r zna|azł się na linii
6
enno-Istoriczeskij Zturnał'', nr 1 /l 967' s. 54.
'Woj
168
LoDoŁA[,lAcz
demarkacyjnej, gdzie zaobserwował,javrrrą demonstra-
cję rob t obronnych'' - wznoszenie żelbetonowych
ll
umocnieri na samym brzeg:u rzeki graniczrej, w taki
li'
spos b, by nie umknęło to uwadze nieprz5{aciela.
Zainteresowanie Zukowa g rskimi przełęczami moŻe
być zrozurniałe tylko z jednego, czysto ofensyrxrnego
punktu widzenia: Niemcy były oddzielone od Swego Za-
plecza naftowego podw jnym pasmem g r - w Czecho-
słowacji i w Rumunii. Gdyby radzieckie wojska zdołaĘ
pokonać karpackie przełęcze na terenie ZSRR i prze-
chwycić przełęcze w obu Ęch krajach - byłoby to r w-
noznaczne Z przerwaniem niemieckiej aorĘ naftowej.
Żukow wiedział o tym doskonale: ,,Słabym punktem
gospodarki Niemiec było wydobycie ropy naftowej, co
w jakiejśmlerze rekompensowano importem nafty ru-
mufiskiej'''7 Błyskotliwa kariera marszałka była konse-
kwencją trzymania się prostej zasady: zna|eźć słaby
punkt przeciwnika - i tam zaatakować' I w irnię tej za-
sady Zukow kontynuował eksperymenĘ, zmuszając co-
raz to nowe formacje, wozy bojowe i środkitransportu
do forsowania przełęczy. Z zegarkiem w ręku opraco-
wano i zweryfikowano szczeg łowe ,,karpack1e'' normy
i standardy, przeanalizowano uzyskiwane czasy, usta-
lono reguły i zalecenia. Do planowania błyskawicznych
g rskich operacji ofensyvrnych były to dane absolutnie
niezbędne' Gdyby chodziło o obronę, wystarczyłoby
zwr cLć się do ŻohlLerzy; "Wr g nie może przejść|Macie
wytrwać do ko ca. Zwycięstwo' albo śmierć!''.
,z, nI
I-ldarzenia następują w błyskawicznyrn tempie. Zu-
kow otrzymuje awans, zataz po nim Ba$ramian. Nie-
mniej żaden z nic}: nie zapomina tej niezwykłej L2. Ar-
mii. Pod ic}r baczną kontrolą i pod ic}: rozkazami jej
struktury przechodzą ciągłą ewolucję.
Na początku czerwca l94l roku cztery dyrizje pie-
choĘ _ 44',58'' 60. i 96. - przekształcają się w dynrizje
7 Żukow, op. cit., s. 29o.
169
 t
WIKTOR STIWOROW
g rskie. R wnocześnie do armii zostaje wclelona świeżo
sformowana 192. DfizjaStrzelc w G rskich, przerzu-
cona potajemnie z Turkiestanu.
Dziśpotrafimy już określićostateczny cel tej reorga-
ilzacji, niemnieJ sam jej przebieg wc\Ę jest owiany ta-
jemnicą. Wiadomo tylko, Że dywizje g rskte otrzymały tę
nazwę oficjalnie w dniu I czerwca l94l roku, rozkaz
został wydany 26 kwietnia, a cała operacja ruszyła je-
sienią l94o roku, zarlirn jeszcze Bagramian rozpocza}
swoje doświadczenia.
Przemiany w 12. Armii nie pozostały bez wpł5rwu na
armie sąpiednie. 72. Dywlzja Strzelc w G rskich gene-
rała majora P. Abramidze, sformowana w ramach 12.
Armii' uzupełniła skład sąsiedniej 26' Armii.
Na tyłach L2. i 26' Armii rozśrodkowywano wojska
przerzwcarLej potajemnie z P łnocnego Kaukazu 19. Ar-
mii generała porucznika Iwana Koniewa. W jej składzie
r wnież odnajdujemy formacje g rskie' na przykład
28. DG r pod' rozkazami pułkownika K. Nowika.
W tym samym czasie w Karpatach Wschodnich poja-
wia się kolejna, l8. Armia, zajmując poTycję pomiędzy
12. Armią G rską i 9. Armią superuderzeniową. Nie-
miecki atak uniemożliwiłjej rozwinięcle, dlatego nie je-
steśmydziśw stanie odtworzyć jej dokładnego składu.
Jednak uważrrc przestudiowanie istniejących doku-
ment w pomła|a stwierdzić, Że 18. Armia w zamyśle
miała być dokładną kopią 12. Armii G rskiej.
Formacje $ rskie uzyskały szczeg lrry status. Prowa-
dzol:;o staranną selekcję wsąlstkich Żołrierąr, kt r4r
następnie musieli odbyć wielostronne szkolenie. Prry-
dzielono im teŻ specjalny ekwipunek i uzbrojenie.
W przededniu wojny na Kaukazte powstał wyso-
kog rski ośrodektreningowy, gdzle najlepsi radziec-
cy alpiniści szkolili się na instruktor w' Po odbyciu
stażu niezwłoczrl7e przerzucano ich nad zachodnią
granicę'
Swego czasu .Krasnaja zlxliezda''8 opublikowała kr tki
artykuł na temat tego ośrodka. T}tuł notatki:
"Szko-
8 ,,Krasnaja zwiezda". I listopada 1986.
170
LODOł"AIIACZ
lili się, by walczyć w $ rach'. Ęrtanie brzmi: w jakich
g rach?
W zachodnich rejonach Zwiapku Radzteckiego znajdo-
wał się niepokźny mas1rw Karpat Wschodntch' ale były
to najczęściejłagodne wzg rza i doliny. W 1941 roku
budowanie tam potężnej obrony nie miało sensu, a to
z następujących powod w:
1. Ten obszar Karpat nie sprą{a agresji z zachodu na
wsch d. Po pokonaniu przełęczy lneprzyjaciel schodzi
w doliny, a zaopatrzenie musi docierać przez Karpaty,
Tatry' Rudawy, Sudety i Alpy' co stwarza poważne trud-
nościi dodatkowe zagroŻenie.
2. Karpaty Wschodnie mają kształt ściętegoklina,
skierowanego w stronę nieprzyjaciela. Z$nrpowarrie
w tym miejscu znaczrtych wojsk radzlecklch nawet
w pozycji obronnej byłoby r wnoznaczne z ich okrą-
żeniem. Armie nieprzyjaciela mo$łyby zaatakować
z p łnocy i z pofudnia przez podkarpackie r wniny
i iśćna tyŁy radzleckiej obrony, odcinając drogi zaopa-
trzerlia.
3. w 194l roku w rejonie Karpat nie było żadnych
nieprą{acielskich wojsk, mogących stanowić powaŻne
zalroŻenie. Radzieckie dow dztwo mlało tego pełną
świadomość.9
Koncentracja dw ch armii w Karpatach Wschodnich
miała katastrofalne następstwa. Naturalnie żaden fron-
talny atak nie nastąptł' Jednak uderzenie niemieckiej
l. Grupy Pancernej na R wne postawiło radzieckie do-
w dztwo wobec dylematu: pozostaw'ić obie armie w Kar-
patach' skazując je na zagładęzbraku żywnościi amu-
nicji, albo też spr bować w14rrowadz1ć je z potrzasku.
Wybrano drugi wariant. Dwie armie g rskie, rie przy-
stosowane do prowadzenia walki na r wninach, dyspo-
nujące tylko lekkim uzbrojeniem i obciążone masą bez-
uŻytecznego sprzętu wysokog rskie$o, zostały rozgro-
mione uderzeniem niemieckiego klina pancernego.
1. Gnrpa Pancerna konĘnuowała natarcle, zachodząc
9 Por. generał porucznik B. Aruszunian [w|: ,,Wojenno-Istoriczeskij
Żurnal''' nr 6/1973. s. 6l.
T7T

WIKTOR STIWOROW
od tyfu 9. Armię superuderzeniową kt rej dalszy los był
nie do pozazdroszczenia.
Porażkt radzieckich armii otworzyły Niemcom drogę
do baz Floty Czarnomorskiej, kopalni Donbasu, Char-
kowa, Zaporoża i Deniepropietrowska - gl \łrne strategi-
czne ośrodkiprzemysłowe stały teraz otworem. Po ich
utracie ZSRR w ciągu całej wojny w1produkował za|e-
dwie loo.ooo czołg w. Niemiecka produkcja nigdy nie
osiągnęła taklch rezultat w' ale gdyby nie doszło do
utraty kluczowych rejon w, radz1ecka produkcja czoł-
g w, artylerii, samolot w i wszelkiego innego uzbrojenia
znaczrie prze:wyższyłaby te rekordowe wyniki.
Przełamanie radzieckiej obrony na pofudniowej Ukrai-
nie stawlało w dramaĘcznej sytuacji radzieckie zgrupo-
warria pod Kijowem, r umocześnie otwierając Niemcom
drogę na Kaukaz, do naftowego serca ZSRR, i do Stalin-
gradu - jego naftowej aorty.
Raz jeszcze głos ma marszałek Zwlapku Radzieckiego
I. Bagramlan: ,fnajomośćKarpat Wschodnich pozwoli-
ła mi lepiej ztozurnieć,jak bardzo pilna jest konieczność
przeformowania ciężkich dywizji piechoĘ' mało mobil-
nych i nieprzystosowanych do działa na takiej wysoko-
ści,w lekkte formacje strzelc w $ rskich. Wspominając
dziśtamte wydarzenia dostrzegam w swoim postępowa-
niu pewne nieumyślne błędy. Przec7eŻ na początku woj-
ny te dywlzje zlf:rruszo'ne były walczyć przede wszystkim
na r wnirrach, zatem przekształcenie w formacje g r-
skie dodatkowo osłabiło ich zdolnośćbojową'.'o
W 1941 roku obie armie karpackie okazały się bez-
użyteczne w obronie kraju. Ale te same cąrnniki, kt re
zniechęcały nieprąrjaciela do atakowania na wsch d,
stawały się niezaprzecza|nyrn atutem w przypadku
agresji w kierunku zachodnim:
L. JeŻellwojska radzieckie rusząPrzez g ry' ich szlaki
zaopatrzeniowe pozostaną na własnym, gł wnie r wnin-
nym terytorium.
2. KarpaĘ Wschodnie wcinają się klinem w zgrupo-
wania nieprzyjaciela, dzieląc je na dwie części'Jest to
lo
"Wo1enno-Istoriczeskij Żurnał", nr 1/1976, s.55'
172
T
'ii
{ LoDoŁAMAcz
jedyny przycz łek, kt ry pozvłala na ześrodkowanie, i to
w czasie pokoju, potężnych sił uderzeniowych' Klin wy-
suwa się daleko na zach d, groŻąc przeciwnikowi
oskrzydleniem jego obrony; w razie radzieckiej ofensywy
będz1e zmuszony do wycofania się na całym froncie.
3. W rejonie Karpat nie ma żadnyc}r znaczących sił
niemieckich i ten właśniefakt skłania radzieckie dow -
dztwo do ześrodkowania tam dw ch armii.
Armie nie mogły długo pozostawać w miejscu. W wy-
padku konfliktu Ęlko przeszkadzaŁyby sobie wzajemnie
na niewlelkiej bądŻ co bądźprzesttzeni' W tej sytuacji
jedynym rozsądnym manewrem byłby marsz do przodu.
Przy załoŻeniu, Że armle $ rskie shźądo walki w g -
rach, możerny bez trudu przewidzieć teoreĘczne kie-
runki operacji. Karpaty Wschodnte przechodzą w dwa
pasma g rskie : na zach d, do anektowanej przez Węg.y
częściSłowacji, i na pofudnie - do Rumunii. Innej mo-
żliwościnie ma.
Dwa liderunki dla dw ch armii, to logiczny plan. Oba
prowadządo kluczowych magistrali naftowych' kt rych
przecięcie - i to w dw ch punktach! - miałoby decydu-
jące znaczenie dla dalszych los w wojny. Nawet gdyby
tylko jedna armia wykonała powierzone jej zadanie, był-
by to dla Niemiec śmiertelnycios' Natomiast w razie
fiaska armie operujące na dw ch pasmach $ rskich
zatramowałyby dopływ niemieckich rezerw do Rumunii'
ułatwiając zadanie 9. Armii superuderzeniowej.
W działaniach armii g rskich najważniejsza jest szyb-
kośći zaskoczerie. Jeżeli zdoŁająna czas zdobyćprzełę-
cze - piechota przeciwnika będzie miała nie lada orzech
do zgryz7enia. Planując umacnianie przełęczy radzieckie
dow dztwo postanawia, Że rie wszystkie dywuje wcho-
dzące w skład armii g rskich zostaną przeformowane.
Ąmie mająna starrie dprizje pancerne izmotoryzowane
oraz brygady ciężkiej artylerii przeciwpancernej' Jeden
rzut do przodu - i Niemcy są odcięte od ropy... oto dla-
czego Bagramian, pod baczrrym okiem Żukowa, ze sto-
Perem w ręku ćwiczy czołgist w la przełęczach.
Trudno zakwestionować decyzję formowania dywizji
strzelc w g rskich w 12. i 18. Armii. Wszak stacjono-
173
 ln
WIKTOR STIWOROW I,()DoŁAMAcz

wały w Karpatach. Ale 9. Armia superuderzeniowa kwa- 2' Gdyby nie szykowano się do wojny, w wczas dwie
terowała na tozległych r wninach w okolicy odessy. radzieckie armie nie znalazłyby się w Karpatach, nie
Niemniej na rozkaz Żukowa' odpowiedzialnego za Front wycosrwano by ich w pośpiechu z pułapki, nie wpadły-
Południowy i Południowo-Zachodni, wzmocniono ją dy- by podczas odwrotu pod cios niemiecklego klina pan-
wŻją piechoty g rskiej . Gdzie tam są jakieśg ry? cernego.
30. Irkucka DywŻja Strzelc w G rskich im. Rady Naj- 3. Gdyby nie szykowano się do wojny, to atakujące na
wyŻszej RFSRR' odzttaczona orderem Lenina i trzykrot- p łnoc od Karpat hitlerowskie czołgi nie natrafiłyby na
nie orderem Czenrronego Sztandaru, mogła być wyko- wycofujące się w nieładzie lekkozbrojne formacje g r-
rzystana jedynie w g rach Rumunii. Nieprzypadkowo tę skie, lecz na klasyczne dywizje piechoty, przystosowane
właśniedywizję' dowodzoną przez generała majora do walki na r wninach, w54posaŻorte w artylerię prze-
S. Gałaktionowa, przydzielono do XLMII Korpusu Pie- ciwpancerną.
choty generała R. Malinowskiego. Korpus stanowił pra- Gdyby nie szykowano się do wojny ofensywnej -
we skrzydlo 9. Armii. Na terytorium ZSRR nie miało to wszystko potoczyłoby się zupełnie inaczej.
znaczenia, natomiast w przypadku wkroczenia do Ru-
munii cała 9. Armia miała posuwać się po r wninie,
z wyjątkiem prawego skrzydła, kt re zawadzi o g rskie
pasmo.
Ale to jeszcze nie wszystko. Kolejna jednostka miała
wzmocnić prawą flankę: 2l' Dfizja Kawalerii G rskiej
pułkownika J' Kulijewa. W momencie napaści hitlero-
wskiej dywizja znajdowała się w eszelonach' przet^7ca-
na potajemnie z Turkiestanu. Radzieckie dow dztwo,
improwizując ad hoc, skierowało pofudniowe zgrupowa-
nia wojsk do walk na Białorusi, w tym 19. Armię i jej
dywizje strzelc w g rskich. Razem z 2I. DywizjąKawa-
lerii, nikomu już niepotrzebną, znalazły sw j niechlub-
ny koniec w białoruskich bagnach'

IV
Orr"r"'rr" radzieckahistoriografia utrzymuje, że Ar-
mia Czerwona nie szykowała się do wojny, i stąd wszys-
tkie p źniejsze rieszczęścia. Ale fakty przeczątej tezie:
r. Gdyby nie szykowano się do wojny, to nie wr^lca-
no by kolosalnych środk w na tworzenie dw ch armii
g rskich i wielu samodzielnych dywizji piechoty g r-
skiej w składzie zwykłych armii wtargnięcia. Wystarczy-
ło choć częśćtych środkw przeznaczyć na formowanie
zaporowych dywizji przeciwpancernych, a dalszy bieg
wojny byłby całkiem inny.
L74

Rozdział L7
Stalin w maju
W dziedzinie polttgki zagranicznej Stalin wgzrwczgł
sobie cel ogromnej uagi i ma nadzteję osiagnqć go
usłasngm tugstŁkiem.\
Hrabia uon Schulenburg
ambasador Rzeszg Niemieckiej us Moskusie
lkowym -i."ią-I
cem w dziejach komunizmu; obfitował w wypadki' kt -
rych sens pozostaje do dziśniejasny. Nawet wydarzenia
zachodzące na oczach całego świataczekają na wiary-
godne wyjaśnienie. oto przykład.
6 maja l94l roku Stalin stan{ na czele rządu ZSRR.
ZaskoczyŁo to wielu obserwator w. Zdobyte w Berlinie
dokumenty niemieckiego dow dztwa pokazują, że kie-
rownictwo Rzeszy nie potrafiło zirrterpretować tego po-
sunięcia. Po raz pierwszy w historii Zwiapkll Radziec-
I Poufny raport von Schulenburga do MSZ Rzeszy, 12 maja 1941,
lw:l Di-e Beziehungen ztuischen Deutschland und. der Sotujetunion
1939-1941. 257 Dokumente. Aus den Archituen des Austucżrtigen
Amtes und der Deutschen Botschqft in Moskau, 1949, s. 387.
r76
LoDoł,AMAcz
ktego najwyższawładza partyjna i paristwowa oficjalnie
znal.azła się w jednych rękach. R wnocześnieten spe-
ktakularny manewr wcale nie miał na celu umocnienia
dyktatury Stalina' CzyŻ przed tym nie skupił w swych
rękach nieograniczonej władzy, bynajmniej nie mierzo-
nej liczbą szumnych tytuł w?
w 1922 roku, po objęciu funkcji sekretarza general-
nego partii, Stalin z rozmysłem uchylił się od wszelkich
paristwowych i rządowych funkcji. W rzeczywistości
usyhrował on swoje stanowisko ponad rządem i ponad
pa stwem. Faktycznie kontrolował wszystko, za nic rlie
ponosząc odpowiedzialnŃci. W r93r roku Lew Trocki
opisywał przygotowania do komunisĘcznego przewrotu
w Niemczech: ,,Gdyby nowa polityka zatriumfowała'
wszyscy Manuilscy i Remmele o$łosiliby wszem i wo-
bec, Że to Stalin był jej inicjatorem. Z kolei w razie fia-
ska Stalin miał pelną możliwośćznalczieria winnego.
Do tego sprowadza się kwintesencja jego strategii. Na
tym polu nikt mu nie dor wna".2
Pr ba przewrotu zakoftczyła się fiaskiem, a Stalin rze-
cąrwiściezna''azł winowajc w ' kt rzy zostali przykład-
nie ukarani.
Podobną taktykę stosował w rządzeriu ZwiapkLemRa-
dzieckim: wszystkie sukcesy byĘ jego z'asługą, wsąrstkie
klęski spadały na wrog w, awanturnik w i oportunis-
t w, kt rzy wślizgnęlisię w partyjne szeregi i w5paczali
generalną l inię.,,Zwy cięstwo kołchozowego systemu'' - to
dzieło Stalina; miliony ofiar kolektywizacji _ to zawr t
głowy od sukces w niekt rych odpowiedzialnych towa-
rzyszy szczeb|a rejonowegp' Stalin, naturalnie, nie miał
nlc wsp lnego z wielkimi czystkami: to wszystko wlna
Jeżowa! To nie Stalin był sygnatariuszem układu z Hit-
lerem: pakt wszedł do historii skojarzony z nazwiskami
Rlbbentropa i Mołotowa' Ze strony niemieckiej całkowitą
odpowiedzialnośćza tert pakt ponosił nie Ribbentrop,
lecz kanclerz Adolf Hitler' choć nie był obecny przy pod-
pls}rwaniu dokument w' Natomiast Stalin, w obecności
kt rego parafowano układ, nie piastował w tym czasie
2 ,,Biulietie opozicjl", nr 24, s. 12.
ll Lodołamacz r77
WIKTOR STIWOROW
Żadnyc}: funkcji paristwowych. Był tam po prostu jako
mlylrdy obywatel J zef Stalin, nie mający żadnych pełno-
mocnictw paristwowych, rządowych, wojskowych ani dy-
plomatyczrrych, a zatern nie m gł odpowiadać zato, co
się dzieje.
Dokładnie tak samo zawarto układ z Tokio. 13 kwiet-
nia 1941 roku Stalin był obecny podczas uroczystości
podplsania dokument w, ale sam nie ponosił żadnej
odpowiedzia]ności. Cztery latap źrne} w sierpniu 1945
roku, powołal się zresztą na tę okoliczność,znienacka
atakując gotową do kapitulacji Japonię. Uczynlł to
z czystyrn sumienlem: przecieŻ sam niczego nle podpi-
sywał'
W maju l94l roku Stalin objął funkcję przewodniczą-
cego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. Wspominali-
śmy,że nowy Ętuł nie umacniał bynajmniej jego wła-
dzy.Przeciulnie' był ograniczenlem, bo od tej chwili każ-
da decyzja wiąie się oficjalnie z odpowiedzlalnością za
jej możllwe skutki. Co zatem sprawiło, że dobrowolnie
wzia} na siebie cięŻar odpowiedzialności zawłasrrc czy-
nf? CzyŻ nie m gł nadal pozostać naszczytaeh nieomyl-
ności,wszystkie fiaska zvłalając na innych? Sytuacja ta
przypomina poniekąd słynne polowanie Chruszczowa.
Dop ki zwietzyna była daleko, Nikita Śiergiejewicz po-
krzykiwał na nagarriaczy i wyśmiewałsię z nieudolności
swego gościaFidela Castro. Sam rrie strzelał i nawet nie
miał broni w ręku. Ale gdy łosia wreszcie podprowa-
dzono na strzał i myśliwinie mieli możliwościspudło-
wać - wtedy Chruszczow przestał się śmiaći sięgnął po
sztucer...
Przez siedemnaście lat Stalin konsekwentnie nie
chciał przejąć żadnych instrument w władzy par1stwo-
wej - i nagle zmientł zdarie. D|aczego?
Zdanierr, admirała N. Kuznlecowa (wtedy ludowego
komlsarza maqmarki ZSRR)' ,,$dy Stalin przyJał na sie-
bie obowiąpki przewodniczącego Rady Komisarzy Ludo-
lvych, system zarządzaria pozostał w zasadzle niezmie-
niony".s
3 ,'Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 9/1965, s. 56.
178
LoDoŁAIilAcz
Jeżeli nic się praktycznie nie zmienla, to po co Stali-
nowi potrzebny był nowy tytuł? T}rmczasem, jak za!:wa-
ża wybitny zlaawca problem w władzy w ZSRR,
tko co robi Stalin, jego czyny i przestępstwa są 'wszys-
podpo-
rządkowane określon5rm celom, są logiczne i bardzo
pryncypialne".a
Gdzie się zatem podziała ta stallnowska logika?
Ambasador von Schulenburg miał swoje zdanie na
ten temat. W tajnym raporcie dla AusrocirtĘes Amt pi-
sal: ,,Nie widzę ani jednego problemu, kt ry doĘczyłby
wewnętrznej sytuacji ZSRR i był na tyle powłżny,że
m głby skłonić Stalina do takiego kroku. Z duŻo wię-
kszym przekonaniem powiedziałbym, że skoro Stalin
zdecydował się objąć najwyższe stanowisko w pari-
stwie, toprzyczyn należałoby szukać przede wsąlstkim
w poliĘce zagtariczrae;".5 Radzieccy marszałkowie m -
wią dokładnie to samo, choć innymi słowami: no-
minacja Stalina wia2ała się z problemami zewnętrz-
nymi.6
C ż za problerny zewnętrzne mogły skłonić go do ta-
kiej decyzji?
W maju 194l roku Belgia i Holandia były juŻpodbite.
Stosunkl z upadającą Francją nie mogły stanowić żad-
nego problemu. Wctąl nie pokonana Wielka Brytania
uryciągała do Sta]ina przyjazną dłor1.7 Roosevelt żywił
do uczucia więcej rnŻ przyjazne: Was4rngton ostrzegał
przed naciągającym niebezpieczeristwem, a Ameryka
rozszerzala dostawy zaawansowanej technologii.
, Mimo Żepodczas Wojny Zimowej prezydent Franklin
D. Roosevelt ogłosił,,moralne embar$o'' wobec ZSRR, to
eksport amerykariskĘ technologii do Zwiapk'u Radziec-
kiego nie uległ zmniejszeniu. 29 marca lg4o roku Mo-
łotow publicznie zadrwił z tego'embarga", zapewniając,
4 A. Awtorchanow,
.Zagadka śmierci Staltna. Spisek Berii", Polo-
nia, Londyn 1983, s. 76.
5 Poufny raport Schulenburga do MSZ Rzeszy, op. cit., 12 maja
t941.
6 Por. np.: Bagramian,
op. cit., 1972 s. 83.
7 Por.: list Churchilla do
Stalina z I lipca 1940.
179
WIKTOR STIWOROW
że ''stosunki ze Stanami Zjednoczonymi nie poprawiły
się ani nie pogorszyĘ".Inaczej m wiąc, wszystko pozo-
stało bez zmianl. K. Umariski, ambasador ZSRR w Wa-
szyngtonie, przekazał te słowa Mołotowa sekretarzowi
stanu USA Cordell Hullowi. Zarniast naturalnej w tej
sytuacji powściągliwości,Hull zacza} m wić o "możliwo-
ścipoprawy stosunk w dwrrstronnych''.8
Wkr tce w Wasąmgtonie rozpoczęły się rozmowy na
temat możliwościzwiększenia amerykariskiego ekspo-
rtu do ZSRR. Moskwa nalegała, by radzieccy inżyrriero-
wie mieli ułatwiony dostęp do amerykariskich fabryk
lotniczych' Jak widać, przy1aź między dwoma krajami
posunęła się rzeczy|wiście bardzo daleko...
Zatem było tylko dw ch potencjalnych przeciwnik w.
Ale Japonia, kt ra w sierpniu 1939 roku miała okazję
pozlać nad Chałch5m-gołem siłę Armii Czerwonej'
w kwietniu 1941 roku podpisała zeZwiapkfuem Radziec-
kim pakt o neutralności, po czymnllr ciła swe zaintere-
sowania w kierunku Pacyfiku. Jedynie Niemcy mogły
skłonić kremlowskiego samowładcę do podjęcia tej po-
zorulie rtiezrozumiałej decyzj i.
Jakązatem politykę m gł planować Stalin wobec Rze-
szy z racji swojego nowego oficjalnego stanowiska?
Były tylko trzy możliwości:
_ m gł zavłrzeć trwały i nienaruszalny pok j'
- m gł stanąć - oficjalnie - rla cze|e walki zbtojnej
z obcylmnajeżdżcą
_ m gł poprowadzić - oficjalnie - zbrojną ofensywę
Zwiapku Radzieckiego na III Rzeszę.
Pierwsza hipoteza odpada. Pakt o nieagresji i traktat
o przy1aźri z Niemcami był podpisany 23 sierpnia 1939
roku przrz Mołotowa. Zająułszy jego miejsce w tządzie,
Stalin zachował dużą powściągliwość i nie podjął żad-
nych krok w zmierzających do spotkania z Hitlerem'
W prowadzonych rokowaniactr nadal wykorzystywał Mo-
łotowa, kt ry jeszcze 2l czerwca podejmowal pr by na-
wiapanla kontaktu z niemieckim kierownictwem. Sta-
lin - nie angażował się'
8 ,,Historia Drugiej Wojny Światowej...'', op. cit., t 3, s. 352.
1
180
LoDołlMAcz
Komunistyczna propaganda zdecydowanie forsuje
d_gą hipotezę: przewidując napaśćhitlerowską Stalin
postanowił osobiście pokierować obroną kraju. To tfu-
maczenie nie wydaje się przekonujące, bowiem napaść
Niemtec była dla Stalina absolutnym zaskoczeniem.
Sp jrzmy na jego zachowanie w pierwszych dniach
wojny.
22 czerwca szef rządu winien był zwr clć się do naro-
du, by zakomunikować mu straszną wieść.Ale Stalin
uchyltł się od swego obowią2ku, kt ry spelnił jego zastę-
pca. Po c ż w takim raz7e w maju zasiadł w fotelu prze -
wodniczącego Sownarkomun, skoro w czerwcu chował
się za plecami Mołotowa?
Podobnie rzecz się miała rta szczeb|u militarnym' 22
czeTi^Ica o godzinie 21.oo naczelne dow dztwo zwr ciło
się do żołrńerzy. Głos ma marszałek Żukow:
''Generał Watutin poinformował mnie, Że Stafin za-
twierdził projekt dyrekty;ry nr 3 ludowego komisarza
obrony i polecił umleścićna dokumencie m j pod-
pis. [...1
- Dobrze - powiedziałem _ umieśćciem j podpis".lo
Wedfug oflcjalnej hlstoriografti rozkaz ten został pod-
pisany ,,przez ludowego komisarza obrony' marszałka
S. Tlmoszenkę. członka Rady (Gł wna Rada Wojenna _
prrp. tfum.), sekretarza KC WKP(b) G. Malenkowa
l szefa Sztabu Generalnego gen. G' Żukowa".ll
A więc Stalin uchyla się od odpowiedzialności, zmu-
szając innych do podpisania dokumentu najwyższejwa-
Et: instrukcji, zalecającej radom wojennym front w
organizowanie przeciwuderzefi w celu rozbicia wdziera-
Jących się zgrupowari hitlerowskich. Co ma tutaj do
rzeczy.człronek Rady' sekretarz KC wKP(b)"?
Następnego dnia ogłoszono skład osobowy Kwatery
Gł wnej Naczelnego Dow dztwa. Stalin kategorycznie
odm wił stanięcia na jej cze|e, godząc się wejśćdo naj-
e Sownarkom
- Souiet Narodngch Kommisartej - Rada Komlsarzy
Ludowych, cry|i rząd ZSRR [przyp. tłum.l.
lo żukow' op. cit.' s.322.
tt ,,Historia Drugiej Wojny ŚwiatoweJ'.'''' op. cit.' t. 4, s. 49.
181
wtKToR suwoRow
wyŻszego orgarru kierownictwa wojskowego tytko
w charakterue zu'tykłego członka. ,,W istniejącym syste-
mie ludowy komisarz S. Timoszenko tak czy trtaczej r:lie
m gł bez Stalina powz1ąć samodzielnie żadnej pryncy-
pialnej decyzji.Istnieli więc dwaj naczelni dow dcy: lu-
dowy komisarz S. Timoszenko - prawny, zgodrie z de-
kretem, oraz J. Stalin - faktyczny".tt W trakcie wojny
obronnej Stalin stosuje wypr bowaną metodę kierowa-
nia: sam podejmuje wszystkie zasadnicze decyzje, a ca-
ła odpowiedzialnośćspada na innych - Mołotowa, Ma-
lenkowa, Timoszenkę. Żukowa...
Dopiero po upływie miesiąca członkowie Biura PoliĘ-
czI7ego zdoła|i skłonić Stalina do zajęcia stanowiska Iu-
dowego komisarza obrony, a 8 sierpnia - stanowiska
Naczelnego Wodza. W jakim więc celu Stalin,przewidu-
jąc wojnę obronną' wzia} na swoją odpowiedzialność
kierowanie rządem, skoro tak energicznie odżegnywał
się od niej' gdy doszło do konfliktu?
Pozostaje więc trzecia hipoteza, kt rej jak dotąd nikt
nie potrafił podważyć: Stalin pozwolił Hitlerowi znisz-
czy cały kont1ment, a sam szykował się do zadaria
RzeszTr niespodziewanego ciosu. Jako szef radzieckiego
rządu zamierzał osobiściepoprowadzić kolejny 'marsz
wyzwoleficzy".
Partia komunistyczna utwierdzała ludnośći wojsko
w przekonaniu, Że Stalin sam rzuci hasło do rozpoczę-
cia wojny wyzwolericzej w Europie. Nar d wiedział, że
decyzja o rozpoczęciu wojny zapadnie na Kremlu, Że nie
spowoduje jej obca agresja, Ieczrozkaz Stalina: 'Akiedy
marszałek rewolucji' towarzysz Stalin, da znak' setki
tysięcy pilot w, nawigator w i spadochroriarry runąna
$łowę wToga z całą siłą swego otęŻa, oręża socjalisĘ-
cznej sprawiedliwości. Radzieckie armie powietrzne za-
niosą szczęścieludzkości!''.13
Te słowa publikowano w chwili, $dy Armia Czerwona
stanęła nad niemiecką granicą. Aby zanieśćświatu
szczęście'trzeba było wpierw pokonać III Rzeszę.
|2 Ż:ukow, op. cit., s. 32o.
r3 lO sierpnia 194O.
"Prawda",
ra2
LoDoł'AMACz
Jako sekretarz generalny partii komunistycznej, Sta-
lin m gł wydać dowolny rozkaz i rozkaz ten byłby łVyko-
nany dokładnie i bezzwłaczrtie. Ale te rozkazy nie miały
dotąd żadr:yc}r podstaw prawnych. Obecnie zamierzał
wydać najważniejszy rozkaz swego życla i pragn{, aby
oficjalnie widniał pod nim jego, Stalina, podpis.
Wedfug świadectwa marszałka Rokossowskiego kazdy
radziecki dow dca przechowywał w swoim sejfie ,,ściśle
tajną kopertę operacyjną' _ czerwony pakiet ozflaczony
literą ,,M".'n MoŻna go było otwotzyć tylko na rozkaz
przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (do 5 ma-
ja r94r r. - W. Mołotow) albo ludowego komisarza ob-
rony ZSRR (marszałek S. Timoszenko)' Ale jak wspomi-
na marszałek Żukow, Timoszenko,,nie m głbez Stalina
powziąć samodzielnie żadnej waŻnej decyzji''.l5 Stalin
zajął więc miejsce Mołotowa, aby Najważniejszy Rozkaz
pochodził właśnieod niego.
Jednak kiedy nastał dzie ' 22 czefl^Ica, Stalin nie wy-
dał rozkazu otwarcia kopert' Rokossowski opisuje, że
niekt rzy dow dcy robili to na własną odpowiedzial-
ność,choć za samowolne otwarcie czerwonej koperty
groził sąd polowy i rozstrze|anie (paragraf 58: niesubor-
dynacja). W środkunie było niczego, co mogłoby mieć
j akiekolwiek znaczerlie obronne.,,Mieliś my, naturalnie'
precyzyjne plany i instrukcje, co nalĘy robić w Dniu
łMo ['.'l wszystko było rozpisane co do'minuty i w naj-
drobniejszych szczeg łach. [...] Plany były. Ale, niestety,
nie było w nich mowy o tym, co robić, gdy nieprzyjaciel
niespodziewanie przejdzie do natarcia". 16
A zatem dow dcy Armii Czerwonej dysponowali pla-
nami ataku, ale nie obrony. Oto dlaczego radzieckie
kierownictwo zamiast w pierwszych godzinach konfli-
ktu wydać rozkaz otwarcia kopert, zaczyrua naprędce
!łorzyć nowe dyrektywy dla sił zbrojnych.
Warto zvłr cić uwagę, że pierwsze wytyczne bojowe
wciąż nie nakazywały wojskom okopać się na pozycjach
la K' Rokossowski, ,,Źbłnierski obowią2ek'', Warszawa |973, s.37
t5 żukow, op' cit', s. 32o'
16
,,Wojenno-Istoriczeskij Żurna|'', nr 9/ l965, sl 84.
r83
WIKTOR SUWOROW
obronnych. Nie były to w og le dyrektywy obronne, lecz
instrukcje czysto ofens5rrłme. Atak pozostawał czynni-
kiem dominującym w myśleniu i planowaniu radziec-
kiego kierownictwa, nawet w wczas, gdy wojska nie-
mieckie same Zmuszały Armię Czerwoną do obrony.
Jednak pierwsze rozkazy były znacznie bardziej po-
wściągiliwe nż dyrektywy w zalakowanych pakietach.
Czerwone koperty zawIerają bardzo zdecydowane in-
strukcje, ale brak wiadomości z rejon w agresji nakazu-
je chwilowo pohamować wolę atakowania.
W tej niejasnej sytuacji Stalin nie chciał podejmować
osobistego ryzyka. Właśniedlatego uchylił się od sygno-
wania najważniejszych dyrektyw Wielkiej Wojny Naro-
dowej. Ęlko tozkaz wyzwolenia całej ludzkości godny
był jego podpisu.
lgłasza".^ro;
gram. Stalin nie odstąpił od tej reguły, choć jego prze-
m wienie, kt re możnaby uznać zaprogtannowe' nigdy
nie doczekało się publikacji'
W dniu 5 maja' kiedy nominacja była juŻ zadecydo-
wana (arnoŻę nawet stała się faktem), Stalin wygłosiłna
Kremlu przem wienie do absolwent w akademii woj-
skowych. M wił przez 40 minut. Jak na jego możliwości,
to bardzo długo. Niezwykle długo.
Stalin skupił się na zagadnieniach międz1marodo-
wych, m wił też o wojnie. Mimo że oficjalrre publikacje
rieraz odwoływałysię do tego wystąlienia, jego treść
pozostała w całościnieznana, co w warunkach radziec-
kich stanowi dodatkowy dow d jego ważności.
Po blisko czterdziestu latach,,Wojenno-Istoriczeskij
ŻurnaŁ" informował: ,,J' Stalin, sekretarz generalny KC
wKP(b)' w przem wieniu wygłoszonym 5 maja l941 ro-
ku na spotkaniu z absolwentami akademii wojskowych
ulyraźrne dał do zrozwmielia, że armia niemiecka jest
najbardziej prawdopodobnym przeciwnikiem". 7,,Histo-
17
,,Wojenno-IstoriczeskU ZurnaŁ'', nr 4/1978, s. 85
La4
LoDoł,AMACZ
ria Drugiej Wojny Światowe;'' potwierdza, że Stalin m -
wił o wojnie, właśnieo wojnie z Niemcami. 18
Marszałek Ż:ukow posuwa się jeszcze dalej. Stwierdza
mianowicie, Że Stalin' kt ry zgodnie ze swym zwyczajem
stawiał pytania i sam udzielał na nie odpowiedzi, zapy-
tał między innymi: czy arrnia niemiecka jest niezwycię-
żona? ,,Niemcy [...] niesłusznie sądzą,, że ich armia jest
doskonała, niemły,cięŻona. Nie ma niezwyciężonych ar-
mii' ['..] Niemcy nie mogą zapewnić sobie sukces w,
głosząc hasła zaborczych i agresywnych wojen, hasła
podboju innych kraj w, podporządkowania sobie in-
nych narod w i paristw".le
D|aczego te słowa o wojnie z Niemcami utrzymuje się
w tajemnicy? Zrozlsmiałe, że nie mogły zostać opubliko-
wane przed rozpoczęciem wojny' ale nic nie stało na
przeszkodzie' by je ogłosić, kiedy konflikt stał się fa-
ktem! Stalin m gł to uczynić przy okazji innego wystą-
pienia, na przykład 6 listopada l941 roku m gł powie-
p.Jl dz1eć: ''Bracia i siostry! Przewidywałem taki rozw j wy-
padk w! Kiedy 5 maja zwracałem się do przyszłych
oficer w Armii Czerwonej, m wiłem im o możliwości
wojny z Niemcaml' oto garśćcytat w z mojego tajne$o
przem wienia".
Ale Stalin tego nie uczynił. Dlaczego?
Jest tylko jedno logiczne wytłumaczerlie: Stalin m wił
o nieuchronności wojny, wymienił Niemcy jako gł wne-
go wroga, ale nawet słowem nie wspomniał o możliwości
nlemieckiej napaści. W przeciumym tazie rlieraz powr -
ctłby do własnych cytat w na dow d Swego geniuszu
l zdolności przewidywania. Ęmczasem arli za życia Sta-
ltna, ani po jego śmierci wystąpienie nie zostało ogłoszo-
ne publicznie. Pozos taj e pilnie strzeŻoną taj emnicą wagi
paristwowej.
Wkr tce po zakoilczeniu wojny tkazała się w miliono-
lvych nakładach i wielu językach ksi@ka Stalina
,O Welkiel Wojnie Narodowej Zwiapku Radzieckiego".
otwiera ją radiowe wystąrienie Stalina z dnia 3 lipca
1
l8 ,'Historia Drugiej Wojny Światowej...", op' cit., t. 3, s. 557
19 Żukow' op' cit., s. 3o3'
185
WIKTOR SUWOROW
l94l roku. Intencje ksiąŹlii są jasne: chodzi o to, by
utrwalić powszechne przekonarie, że Stalin zacza} rn -
wić o wojnie radziecko-niemieckiej dopiero po hitlero-
wskiej inwazji, i to tylko w kontekście obronnym'
Gdyby tak było, to czy przem wienie z 5 tnajatrzyma-
no by w tajemnicy?
ko-niemieckietrgol
paktu o nieagresji Żukow, Mierieckow i Beria zzapałern
zabra|i się do rliszczerlia systemu obrony ZSRR. Ale oto
5 maja Stalin daje do zrozlulnięr.ia, że wojna z Niemcami
jest czymśbardzo realnym' M wi to co prawda na za-
mkniętym spotkaniu, ale tak, by usłyszeli go wszyscy
absolwenci akademii wojskowych, wszyscy marszałko-
wle, cała generalicja. Co w tej sytuacji robią Żukow'
Mlerieckow i Beria? Ponownie stawiają zasieki na grani-
cach, minują drogi i mosĘź Wręcz przeciwnie: ''Z po-
czątkiem maja l94l roku, po wystąpieniu Stalina ['..]
wszelkie prace fortyfikacyjne i minerskie zostały jeszcze
ar dziej wyhamowane
b ". ?o
W razie gdyby wspaniała ksiąlka pułkownika GRU
Starinowa nie wydała się wam godna zaufantia, propo-
nuję zajrzeć do niemieckich archlw w. Wszystko wska-
zllje na to, Że hitlerowskie sfużby specjalne nigdy nie
zdobyĘ pełnego tekstu wystąpienia Stalina' Niemniej
na podstawie uzyskanych informacji Abwehra2l doszła
do przekonaria, Że było ono poświęcona wojnie z III
Rzeszą. R wnocześnie w maju i czerwcu l941 roku nie-
mieckl wywiad zvłr cił uwagę na konsekwentne likwido-
wanie radzieckich p l minowych i usuwanie granicz-
nychzap r.
Demontaż zasiek w na granicach wskazuje, Że przy-
gotowania do wojny mają się ku koricowi. Ale nie do
wojny obronnej...
20 Starinow, op. cit., s. 186.
2l Abwehra (właść.Abwehr) _ w1'wiad armii niemieckiej utworzony
w 192O roku [przyp. red.l.
186
LoDoł,Alt{Acz
łmy zwrot - #
dzieckiej propagandzie. Przedtem cała prasa komuni-
styczna wychwalała wojnę, ciesząc się z tego' że Niemcy
niszczą paristwo po paristwie, rozbiljają kolejne armie,
burżuazy1ne rządy i partie poliĘczne. Radzieckie kie-
rownictwo nie posiadało się ze szczęścia;,,Wsp łczesna
wojna w całej swej straszliwej piękności!".zz Jeszcze in-
ny opis wojny w Europie: ,,Trupie wysypisko, pornogra-
flczny spektakl, w kt rym szakale szarpią się między
sobą".23
Z pierwszej strony tego samego wydania naczelnego
organu prasowego WKP(b) bije w oczy przyjacielska de-
pesza gratulacfrna Stalina do Hiflera. Komuniści za-
pewniają nas, Że Stalin ufał Hiflerowi i pragna} z nim
przyjaźni, a cytowana depesza miałaby stanowić po-
twierdzenie tej tery. Cz3r przekonujące? Na tej samej
kolumnie - tytuł: Do PRZYWÓocy PAŃSTWA NIE-
MIECKIEGO PANA ADOLFA HITLERA, a tuŻ ottit _
,,szakale szarpią się między sobą'. Przecież to o Hitlerze
mowa. Jakież inne szakale szarpały się na europejskim
'trupim wysypisku"?
I nagle nastąpiła zmliana. Nazajutrz po stalinowskim
tajnym przem wieniu, w ',Prawdzie'' pojawia się nowy
ton; ,,Poza granicami naszej ojczyzny bucha płomieri
Drugiej Wojny Imperialistycznej. Cały cięŻarjej nieprze-
branych nieszczęśćkładzie się na barki ludzi pracy.
Narody nie chcą wojny. Z nadzieją kierują sw j wzrok
ku ojczyżnie socjalizmu, sdzie trwają zbi9ry plon w po-
kojowego trudu. Słusznie upatrują w siłach zbrojnych
naszej ojczyzny _ w RKKA i RKKF - niezawodną ostoję
pokoju' t..'] W dzisiejszej trudnej sytuacji międzynaro-
do1vej trzeba być przygotowanym na wszelkie niespo-
dzlanki".2a
Przystając na pakt Ribbentrop-Mołotow Stalin otwo-
rzył tamę II wojny światowej.Cieszył się, patrząc jak
22
,,Prawda" 19 sierpnia 1940.
23 grudnia, 1939.
"Prawda", 25
2a 6 maja 1941: artykuł wstępny
"Prawda'',
L87

WIKTOR STIWOROW
,,szakale szarpią się między sobą'. Raptem nlz te$o, ni
z owego prąryomina sobie o narodach, kt re pragną po-
koju i z nadziejąkierują wztok ku Armii Czerwonej?
W marcu 1939 roku Stalin osobiście oskarżałFrancję
i Wielką Brytanię o to, że pragną pogrąiryć Europę
w wojnie, samemu trzymając się na uboczu, po czym
,,wkroczyć na Scenę ze świeĘmisiłami [...]i podyktować
swoj e warunki osłablonym uczestnikom woj ny''' 25
Nie wiem, co naprawdę zamierzali ,,imperialiści''.
Wiem Ęlko' że nauroczystości podpisania dokumentu,
kt ry utorował drogę ku wojnie, nie było ani przyw d-
c w japorlskich, ani amerykariskich, ani brytyjskich,
ani francuskich' Nie było nawet kanclerza Rzeszy. Był
tylko Stalin - i właśnieon, jako jedyny' potrafił pozo-
stać poza wojną. Teraz przem wił proponując, Że Armia
Czerwona rl"roŻe połoŻyć kres przelewowi krwi!
|7 września ZSRR napadł znienacka na Polskę. Na-
stępnego dnia radziecki rząd przedstawił na falach eteru
powody, kt re skłoniły go do akcji: ,'Polska przekształ-
ciła się w wygodne pole do wszelkiego rodzaju nieprze-
widzianych przypadk w mogących zagraŻać ZSRR. t..'1
Dlatego rząd radziecki nie rnoŻe dłuŻej odnosić się do
tych fakt ww spos b neutralny. t...1W tych warunkach
rząd radziecki zlecił Naczelnemu Dow dztwu Armii
Czerwonej wydanie oddziałom wojskow5rm rozkazu
przekroczenia granicy i wzięcia w obronę Ęcia oraz
mienia ludności''.26
C5mizm radzieckiego kierownictwa nie miał granic'
Hitler wkroczył do Polski, by poszerzyć niemiecki Le-
bensraum. Natomiast Mołotow głosil, Że jego rząd za-
mier za,,oswobo dzić nar d polski o d rlje szczęsnej wojny,
w kt rą został wtrącony przez swoich bezmyślnych
przyw dc w, i ofiarować mu możliwośćpokojowej egzy-
stencji".27
25
Referat na XVIII zjeżdzie WKP(b), 1O marca 1939
26
,'Prawda", 18 września 1939. Patrz: nota rządu ZSRR wręczona
ambasadorowi polskiemu rano 17 wrześnial939 roku, [w:| .tPrawdal.
Wyb r artykuł w z września1939 roku''' op. cit., s. 14.
27 Ibid.
188
l
I
l'oDoŁAMAcz
Mijały dziesięciolecia, a radzieccy komuniści obsta-
I
waliprzy swoim. W r97o roku ukazał się oficjalny zbi r
dokument vr z historii radzieckich wojsk ochrony po-
grattlcza.z8 Dokument nr I92 stwierdza wyraźnie, że
radzieckie dz1ałania we wrześniu 1939 roku miały na
celu ,,pom c narodowi polskiemu w wydostaniu się
z wojny".
Rzecz powszechnie wiadoma, Że Zwia7ek Radziecki
zawsze bezinteresownie działałna rzecz pokoju. Tak
więc 13 kwietrria 194l roku Mołotow podpisuje pakt
o neutralności z Japonią: ,,Uttzyrnywać pokojowe
t pr zy1 azne stosunki, wzaj emnie respektować te rytorial -
ną integralnośći nienaruszalność.t...1 W przypadku
Bdyby jedna z układających się stron stała się celem
działan wojennych ze strony jednego lub kilku par1stw
trzecich, druga układająca się strona zachowa neutral-
nośćpodczas trwania całego konfliktu''.
Kiedy Stalin był w opałach, Japonia dotrzymała dane-
go mu słowa. Ale gdy tylko Cesarstwo zna|azło się na
skraju przepaści'Armia Czerwona bez skrupuł w zada-
ła mu ostateczny cios. Rząd radziecki o$łosił:,,Taka
- polityka stanowi jedyny środek,mogący przyb|iżyć na-
stanie pokoju' oszczędzić ludności dalszych ofiar i cier-
ple , uchronić nar d japor1ski od zagroŻeil i znisz-
czeir".2s
Warto z:lvr cić uwagę, że oświadczenie nosi formalnie
datę 8 sierpnia, a t5rmczasem wojska radzieckie zaata-
kowaĘ w dniu 9 sierpnia'3o Wynika to z faktu, Że godzi-
.nę rozpoczęcia ofensywy podano w czasie daleko-
wschodnim; komunikat ogłoszono kilka godzi n p źniej'
w stolicy, i datując go zgodnie z czasem moskiewskim.
W języku wojskowym zlaczyło to ,,przygotowanie
l zadanie niespodziewanego uderzenia początkowego,
wraz z otwarciem nowego frontu strategicznego".tt
28
Pograniczrtgje tuojska SSSR..., op. cit., dok. nr 192.
r. 2"
oświadczenie rządu ZSRR z dnia 8 sierpnia 1945 roku.
30 W dniach 6 i 9 sierpnia 1945
roku Amerykanie zrz:ucili bomby
Etomowe na Hirośzimę i Nagasaki [przyp. tłum.].
3l S. Iwanow, Naczalngj pierljod rłojny, Moskwa 1974, s. 281'
r89
wtt(ToR suwoRow
W języku polityki był to .sprawiedliwy l humanitarny
akt ZSRR".32
Po pierwszym druzgocącym uderzeniu marszałek Ro-
dion Malinowski zwr cit się do swoich Żołnierzy: "Nar d
radziecki nle może spokojnie Ęć i pracować, dop ki
japoriscy imperialiści pobrzękują bronią nad daleko-
wschodnią granicą, czekając na dogodny moment, by
napaśćna naszą oJczyznę".33 Radzieccy marszałkowie
zawsze obawiali się, że zostaną zaatakowani. Lecz
Malinowski wypowiedział cytowane słowa w dntu lo
sierpnia 1945 roku, po tym jak dwie bomby atomowe
spadły na Hiroszimę i Nagasaki i rzuciły cesarstwo na
kolana.
Radzieckie publikacje utrzymują' jakoby,,prz!goto-
wanie ZSRR do wojny z Japonlą odpowiadało r wnież
interesom narodu japorlskiego. 1,...1 Zw\ryek Radziecki
pragnął oszczędżtć narodom AzJL, w tym japo skiemu,
dalszych ofiar i cierpierl".sa
W maju 1941 roku prasa radziecka niespodziewanie
zaczęła trłderdzić, że narody Europy pragną pokoju
i z nadzlejąpatr:zą na Armię Czerwoną. Podobny ton
w radzieckiej propagandzie pojawiał się przed każdym
kolejnym,,marszem wyzwolericzym" .
I-J ""nyłn 1938 roku zako{tczyłasię Wielka crvstr<I
Nastąpił nowy etap - a więc nowe cele l nowe hasła.
W marcu 1939 roku Stalin po raz pierwszy napomknął,
Że naleŻałoby przygotować się na jakieŚ bliżej nie okre-
ślone,,ewentualnośc1''na arenie międzynarodowej.
W sierprriu 1939 roku zaserwował pierwszą niespo-
dziankę, i to taką że caĘ światoshrpiał ze zdumienia:
pakt Ribbentrop-Mołotow. Zaraz potem wojska niemiec-
kte - a niebawem i radzieckie _whoczyły do Polslid' Po-
znaliśmyjuż oficjalne radzieckle wyjaśnienie: ,,Polska
32 Żurnał", nr 8/1985, s. 56.
"Wojenno-IstoriczeskiJ
33 .Kommunist", nr 12l1985, s. 85.
3a .Wojenno-IstoriczeskiJ Żvrnal", nr 8/1985, s. 62.
190
LoDoł.AMAcz
przekształciła się w pole dla nieprzewidzianych zda-
tzeft'. Kiedy Ly|ko zaŻegnano bezpośrednizagroŻen7e,
Stalin wezwał nar d, by przygotował się do nowych nie-
spodzianek, bowiem mlędąmarodowa jest co-
"sytuacja
razbatdziej pogmatwana". Nie wolno ulegać zfudnemu
poczuciu odprężenia, trzeba nastawić się na gwałtowne
zwroty i zrniar:y.
W maju l94l roku cały kĘ obiegło hasło: GoToWI
NA wSzELKĄ EWENTUALNoŚĆ! Już pierwszego maja
r ozbrzmiew ało z czoł wki tazety,,Prawda''. Po dchwyciły
je tysiące lokalnych dziennik w, setki tysięcy komisa-
rzy, działaczy i propagandzist w' wyjaśniających ma-
som stalinowsłde hasło. Zabrztniało ono w Rozkazie rr
191" Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR, odczytanym
,,we wszystkich kompaniach, bateriach, szwadronach,
eskadrach i na okrętach mar5marki wojennej''.
AmoŻe Stalin uprzedzaŁ ludnośći wojsko o możliwej
napaścl ze strony Niemiec? Bynajmniej. Dla Stalina
atak hitlerowski był całkowitym zaskoczeniem.
Po 22 czerwca ustały wszelkie wzmianki na temat
i
"ewentualności'' -niespodzianek",
i hasło już nĘdy się
nle pojawiło' Radzteckie publikacje w og le o nim nie
wspominają choć stanowiło dominujący motyw propa-
gandy,okresu przedwojennego".
W pierwszej chwiliwydaje się zdumlewające, że Stalin
tak prędko zapomniał własny slogan' M gł na nim zb7ć
nlezły kapitał: ,,Hitler zaatakował z zaskoczenla, ale ja
was ostrzegałem, byście zachowali czujność!''.Po wojnie
Tlmoszenko m gł przywołać proroczy "F.lozkaz rrr 19l",
a komunistycznt propagandziści mogli sławić mądrość
partll, kt ra na łamach ,,Prawdy'' codziennie przypomi-
nała, Że trzeba .być gotowym na wszelką ewentual-
ność".Ale tak się nie stało, bo hasł'o rozumiano nie jako
ostrzeżenie przed niemiecką agresją, |ecz jako cośzls'-
pełnie przeciwnego. Radziecka prasa przedwojenrra nie
opublikowała choćby najmniejszej wzmianki na temat
możliwościobcej irrwazji albo prowadzenia wojny obron-
neJ na własnym terytorium.
Aby lepiej ztozumleć prawdziwe zr:aczer:ie tego hasła,
odwołajmy się do czoł wki .Prawdy'' z dria 1 maja 1941
191
WIKTOR SUWOROW
roku. Pierwsza strona dziennika nadała ton głosom pra-
sy w następnych tygodniach.
Na pierwszej stronie naczelnego organu prasowego
wKP(b) wśrd wielu nic nie znaczących haseł, dwa cy-
taty. Oba ze Stalina.
Pierwszy cytat otwiera wstępny arĘkuł gazety: ',To, co
zdołano urzeczywistnić w ZSRR' moŻna urzeczywistnić
także w innych krajach (Stalln)''' Drugi cytat odnajdu-
jemy w rozkazie ludowego komisarza obrony' nakazują-
cyrn przygotowanie się na ,,wszelką ewentualność''
i ostrzegającym przed knowaniami wroga.
Poza tym na pierwszej stronie - wyliczenie okru-
cieristw wojny, kt ra roz|ewa się po Europie, artykuł
o cierpieniach ludzi pracy i ich dĘeniu do pokoju,
o nadziei pokładanej w Armii Czerwonej' Pod tym
względem drugi cytat jest uzupełnieniem pierwszego.
Na pierwszej stronie znajduje się niemało materiał w
na temat radzleckich inicjatyw pokojowycht gazeta
p rzywo fuj e pr zykład s ąs iad a, z kt ryrr' zdołano wre s zci e
naułiapać stosunki dobrosąsiedzkie, mianowicie Japo-
nię. Jej godzina jeszcze nie wybiła. Natomiast Niemcy
zniknęły z grorra kraj w zaprzyjaźnionych.
ria s ma3a roll
roku Stalin oświadczył,Że ,;wojna z Niemcami rlje zacz-
nie się przed 1942 rokiem''. Jest to najbardziej znany
fragment jego wystąpienia. Z perspektywy czasu
i wsp łczesnej wiedzy historycznej omyłka jest ewiden-
tna, ale nie śpieszmy się z drwinami.
Skoro tekst przem wienia otoczono ścisłątajemnicą,
to zrtacry że zawierał treści,kt rych wr g nie powinien
był usłyszeć' Ale w kremlowskim spotkaniu uczestni-
czyli wszyscy absolwenci i wszyscy wykladowcy wszys-
tkich akademii wojskowych, jak r wnieŻwyŻsze kierow-
nictwo polityczne kraju i dow dztwo Armii Czerwonej.
Ponadto treśćwystąrienia przekazano wszystkim ra-
dzieckim generałom i pułkownikom. Wspomina generał
major B. Tramm: ,,W połowie maja 1941 roku $enerał
t92
LoDoŁAMAcz
major lotnictwa P. Kobielew, przewodniczący Rady
Gł wnej Osoawiachimu35, zebrał całe kierownictwo Ra-
dy i zreferował nam gł wne tezy ptzem wienia J. Stali-
na, wygłoszonego na spotkaniu absolwent w akademii
wojskowych z rządem na Kremlu''.36
Stopniowo treśćtajnego ptzem wienia docierała do
coraz szerszych kręg w. Jak wytłumaczyć ten para-
doks?
Ze wspomnieri admirała N. Kuzniecowa dowiadujemy
sLę, Że po nominacji Zukowa na stanowisko szefa Szta-
bu Generalnego opracowano ,,bardzo waŻną dyrektywę'
rvłracającąuwagę dow dc w okręg w i flot na III Rzeszę
J ako
najb a r dzLej prawdopodobnego przeciwnik a w pr zy -
szłej wojnie''.37
Dyrektywa pozostawała dwa miesiące w Sztabie Ge-
neralnym, po czym 5 maja 1941 roku skierowano ją do
pogranicznych okręg w wojskowych. Liczne źr dła po-
twierdzają, Że sztaby otrzyrnaĘ ją tego Samego dnia.
Pisze o tym na przykład marszałek Bagramian. Wielu
marszałk wwspomina o tej ściśletajnej dyrektywie, bez
cytowania jej treści.W ciĘu minionych pięćdziesięciu
lat światłodzienne tujrzało zaledwie jedno wyrwane zda-
nle dokumentu: ,,Wprowadzić stan gotowości'by naroz-
kaz Naczelnego Dow dzfrlła przeprowadzić błyskawicz-
ne natarcia zrnierzające do roz$romienia przeciwnika
l przeniesienia działa bojowych na jego terytorium
oraz przejęcia w aŻrly ch rubieży''. 38
Gdyby dyrektywa za'wierała choć jedno słowo poświę-
cone obronie, marszałkowie i historycy nie omieszkaliby
zacy ować jej przy rozmaitych okazjaclr. Ale nawet po
pięćdziesięciu latach treśćdokumentu trzymana jest
w tajemnicy. Cenzura przepuściłajedno zdanie, kt re-
go - nawiasem m wiąc - w zupełnościwystarcza, by
3s Osoawiachirn (L927-1948)
- Stowarzyszenie Wspierania Obrony
oraz Budownictwa Lotniczego i Chemicznego ZSRR, odpowiednik
peerelowskiej Ligii obrony Kraju [przyp. tłum.].
36
,,Woienno-IstoriczeskU Żurnał", nr 6/1980, s. 52'
37 N. Kuzniecow, lVakanuni'e, Moskwa 1966, s. 313.
38 Anfiłow, op' cit. S 17l.
193
WIKTOR STIWOROW
f LoDoŁAMACz
poznać sens ukrywanego dokumentu. Rzecz w tym' że
woJsko nie potrzebuje rozkazu, by rozpocząć działania
obronne. Będąc na granicy, żołnierzz definicji znajduje
slę na stanowisku bojov.rym.
oto klasyczny początek wojny obronnej:
Blady świt.Zrnarznlęty wojak zavł7ja się w sąrnel
i układa do snu, szturchnąwszy uprzednio swego
zmiennika. Nagle instynktownie przeciera oczy: widzi
Żohtierzy forsujących ruekę. Pierwsza seria w nacierają-
cą tyralierę alarmuje jednostkę. Wyrwany ze snu kapral
klnie na czym światstoi. Dopiero po chwili dociera do
niego, co się dzieje. Wrzaskiem zagarlja Żołrlterzy do
okop w. Ęmczasem wzdłuŻ całej granicy rozgorzałare-
gularna wa]ka. Pojawia się dow dca plutonu. Stara się
uporządkować chaotyczną strzelaninę swoich |udzi.
Zjavłiają się dow dcy wyższej rangi. B j przybiera bar-
dzlej zorganizowarty charakter. Mknie pierwsze donie-
slenie do sztabu pułku, stamtąd do sztabu dywizji...
Jednak tajna dyrektywaz 5 maja zakŁadała odmienny
scenariusz. Przede wsąlstkim doĘczyła wojny z udzia-
łem milion w żołrierzyArmii Czerwonej, ruszających
w b j nawyraźny rozkaz Najwyzszego Dow dztwa. P ł-
przytomny wojak na granlcy rnoŻe zobaczyć napaśćnie-
przyjactela, ale skąd towarzysze na Kremlu mają się
dowiedzieć, że właśnlewybuchła wojna? No' chyba że
saml z g ry określiligodzinę jej rozpoczęcia.
Dyrektywa została rozpowszechniona, ale data roąro-
częc7a dz1ała pozostawała największą tajemnicą. In-
strukcje brzmiaĘ: czekać na sygnał i zachować goto-
wośćbojową.
Niezwłocznie po wydaniu tych dyspozycji Stalin sta-
n{ na czele rządu ZSRR' aby m c osobiście dać sygnał
rozpoczęcia,,wyzwolericzej'' kampanii.
Ale Hitler był trochę szybszy...
vil
N" naleĘ sądzić,że ściśletajna dyrektyw a z 5 rnaja
l94l roku pozostawała w sejfach' czekając na sw j
czas. Dyrektywę przesłano do wykonanta l dow dcy
194
okręg w woJskowych zdą!ry|i niemało zdziałać w tym
kierunku.
W przewidyvaniu nieuchronnej wojny przeprowadzo-
no kolosalne przegrupowania radzieckich wojsk w kie-
runku granicy, zdemontowano setki kilometr w zasle-
k w, rozmirrowano tereny prawdopodobnych starć,
zgromadzono setki tysięcy ton amunicji.'.
15 czerrvca l94l roku przyszła kolej na generał w -
dow dc w okręg w, korpus w i dywizji - by poznali to
i owo o zamlarach najwyŻszego kierownictwa. W tym
dniu sztaby pięciu przygraricznych okręg w wojsko-
wych wydaĘ rozkazy bojowe, opraco\^rane zgodrie z za-
łożeniarrridyrektywy z 5 tnaja.
Krąg wtajemnlczonych powiększył się o kilkaset os b
i choć rozkazy dla średniej kadry oficerskiej nadal po-
zostawały ściśletajne, są coraz częścieji bardztej ob-
szernie cytowane. Oto znane htstorykom zdanle z roz-
kazlu, jaki sztab NadbaĘckiego Specjalnego okręgu
Wojskowego wydał w dniu 15 czerwca dow dcom armii
i korpus w wchodzących w skład okręgu: .W każdej
chwili musimy być gotowi do wypełnienia zadanta bo-
jowego".
Powr ćmy teraz do spotkanla z absolwentami akade-
mii wojsko!\rych.
Wygłaszając w nabitej po brzegi sali swoje tajne prze-
m wienie, Stalin m wi o ofensyumej wojnie z Niemca-
mi, kt ra rozpoczrie się nie wcześnĘ,rnż w... 1942
roku. Tego samego dnia ściśletajna dyrekĘrwa zaleca
dow dcom okręg w prz}rgranicznych wprowadzenie sta-
nu gotowości bojowej, by w kaŻdej chwili można było
przystąlić do ofensywy.
I jeszcze jednazbieŻność:13 czerwca 194l roku agen-
cja TASS nadaje komunikat, zkt rego wynika' że ZSRR
'nie
prowadzl żadnych przygotowa wojskowych wymte-
rzonych przeciw III Rzeszy, a przegmpourania wojsk to
tylko rutynowe mźrnewĘI.
Dwa dni p źnilej, 15 czerwca, generalicja otrzymuje
poufne polecenie: przygotować się do przekroczenia
granicy i wdarcla się w dowolnej chwili na terytorium
wToga.
195
WIKTOR STIWOROW
vm
W -.;,, l94l roku nie spos b Już było rrkryć przy-
gotowa ZwLapku Radzieckiego do kolejnej .wyzwolerl-
czej" kampanii, mającej ogarnąć całą Europę. Stalin
zdawał sobie z tego sprawę i dlatego 13 czerwca $łosem
TAss obwieściłnaiwnie światu,że nie szykuje się do
agresjl. Ponieważ szanse na to' że Hitler i v41wiad nie-
miecki uwierzą w te gromkie deklaracje są niewielkie,
dlatego Sta]in "potajemnie" komunikuje tysiącom swo-
ich oficer w _ aprTy okaĄiAbwehrze - że ZSRR napad-
nle na Niemcy w... 1942 roku.
' ZamIar w ukryć się już nie da, lecz moŻrla przynaj-
mniej zataić termin napaści. Temu właśniesfuży,,tajne''
przem wienie, spektakl odegrany na Kremlu na użytek
berliriskiego audytorium: skoro nie wierzycie publicz-
Rozdział 18
nym wystąlieniom, to może zatufacfue tajnym?
Hltler nie wierzył ani jednym, ani drugim. Knpiożetczy pacyfiści
Należg stąrąć stę znskoczgć nteprzgjactela znienacka,
trchugctćmoment,p ktwojska jegosąrozprosznne.L
W. Lenin

ym" przemO.ri"l
niu Stalina, agencja TAss przekazaŁa zadzlslilające de-
mentt: gazety publikują doniesienia agencJi
"Japorlskie
Domei-tsushin, m wiące o tym, l.''l ze Zwiryek Radzie-
cki skupia zllaczrlą ltczbę zvłiapk w bojowych wzdłuż
ri zachodntch granic kraju [...] koncentracJa wojsk odby-
:'l.
i' wa się w niespoĘkanej skali' W zul\ąz,ku z tym ulega
t zawieszen7u obsługa ruchu pasażerskiego na transsy-
!o befisktej mągistrali kolejowej, ponieważ wojska stacjo-
nujące na Dalekim Wschodzie sąprzerztLcane w stronę
1'lil zachodnteJ granicy. Na te obszary przerzuca się r wnież
,(
powaŹne sLły z Azji Środkowej. l...t z Moskwy do Tehe-
,':ł ranu udała się misja wojskowa naczele z Kuzniecowem.
Wysłanie misji - wedhr$ japo skiej agencji - wiąźesię
'd
:l

t [W:l Stalin, ,,O podstawach leninizmu", op. cit., t. 6, s. 160,

r97
wrKToR suwoRow
z kwesuą udostępnieria Zwiapkowi Radzieckiemu lot-
nisk w środkowej i zachodniej częścilranti.
TASS został upoważniony, by stwierdzić, co następu-
je: podejrzliwie hałaśliwykomunikat Domei-tsushin,
powołujący się na anonimowego korespondenta United
Press, jest dziełem chorej wyobraźni jego autor w [''.l
nie odbywa się żadna koncentracja zułIaąk w bojowych
na zachodnich granicach ZSRR - i nie jest planowana.
ZLarno prawdy, zautarte w doniesieniu Domei-tsushin,
przekazarrc zresztą w postaci całkowicie zdeformowa-
nej, sprowadza się do faktu, Że z rejonu Irkucka prze-
nosi się w rejon Nowosybirska _ z uwagi na lepsze wa-
runki zakwaterowania - jedna dywizja piechoĘ. Cała
reszta w doniesieniu Domei-tsushin - to czysta fanta-
styka".
Japoriska agencja wspomina o wysłaniu radzieckiej
misji do Teheranu. Trzy miesiącep źniej radzieckie woj-
ska wkroczyły do Iranu i rzeczfiścierozpoczęły budo-
wanie lotnisk. o jakiego Kuzniecowa chodziło - nie
wiem, ale nie ma to większego zlaczenia, Ważne, że taki
fakt miał miejsce. Japor1ska prasa i jej amerykariskie
źrdła dysponowaty wiarygodnymi informacjarni. Z tego
tylko punktu widzenia przekazane przez TASS dementi
mija się z prawdą'
Japoriska agencja donosi r wnieŻ o odbywającej się
kon c e ntracj i znacznej liczby r a dzie c kic h zwiapk w b ojo -
!\.ych. W poprzednich rozdziałach pokazaliśmy, żę fakt
ten rzeczywiście miał miejsce.
Ęencja TASS m wi o dywizji piechoty ,,przetzucanej
z rejonu Nowosybirska w rejon lrkucka''. Głos ma gene-
rał porucznik G. Szełachow, w owym czasle szef sztabu
l. Armii (dalekowschodniej) im. Czerwonego Sztandam:
,,Zgodrne z dyrekĘwą Ludowego Komisariatu obrony
z dria 16 lrwietnia 1941 roku dow dztwa XVIII i )O(XI
Korpusu Piechoty, 21. i 66. Dywizja Piechoty, 211.
i 2L2. Brygada Powietrznodesantowa oraz pewne for-
macje specjalne wchodzące w skład Frontu Daleko-
wschodniego zostały skierowane na zach d".2
2
-Wojenno-Istoriczeskij Żlrnał', nr 3/1969, s. 56.
198
T LoDoł,AMAcz
Każdy choć odrobinę zorientowtlny w zagadnieniach
strategii wie, Że przerzucanie jednostek spadochrono-
wych ku granicy ozrlacza przygotowlr'wanie ofensywy.
Dwie brygady, razem z pięcioma korpusami powietrzno-
desantowymi formowanymi w zachodnich rejonach
kraju - to sugeruJe skalę planowanej operacji'
2l2. Brygada była dla Zukowa oczldem w głowie.
W sierpniu 1939 roku, nad Chałchyn-$ołem' wraz zba-
talionem Osnaz NKWD stanowiła jego osobisty odw d.
Podczas decyduJącego natarcia uĘł jej jako doborowej
piechoĘ, kt ra ostatecznym ciosem rozbLła tyły japo -
skiej 6. Armii.
Latem 194t roku Żukow potajemnie przerzwca elitar-
ną brygadę Armii Czer.wonej z Dalekiego Wschodu, aby
ją wcielić w skład III Korpusu Powietrznodesantowego
rozlokowanego nad rumuriską granicą. Niemiecki atak
uniemożliwił wykorzystanie jej oddztał w zgodnie
z pierwotnym zamysłem. Po rozpoczęc7u operacji ,'Bar-
barossa" III Korpus Powietrznodesantowy uległ reor-
ganizacji, przeksztaŁcając się w 87. Dywizję PiechoĘ'
a następnie 13. Dywizję Gwardii.
JeŻe|i Stalin od początku szykował się do obrony,
w jakim celu formował najpierw jednostki powietrzno-
desantowe?
Liczle żr dła pozwalają prześ|edzićtajny przerzut ra-
dzieckich jednostek z Dalekiego Wschodu: wspomnie-
nia radzieckich generał w, relacje wziętych do niewoli
żołnierzy,ktrzy 22 czerwca znajdowali się nad zachod-
nią granicą, doniesienia niemieckiego wywiadu odnale-
zione po upadku Rzeszy i inne.
Na przykład marszałkowie Żukow i Bagramian po-
twierdzają, Że 25 maja 1941 roku do Kijowskiego Spe-
cjalnego okręgu Wojskowego przybyl z Dalekiego
Wschodu XXXI Korpus Piechoty. W momencie gdy
TASS ogłaszałswoje dementi, jednostka znajdowała się
gdzieśna transsyberyjskiej magistrali. Generał pułkow-
nik I. Liudrrikow stwierdza' Żepo zakoilczeniu mobiliza-
cji i formowania 2oo. DP otrzymał rozkaz, Że ma wraz
z rljlądołącryć do XXXI Korpusu Piechoty' kt ry wyru-
szył nad samą granicę.
199
 T
WIKTOR SUWOROW
kt rą - *.ał,{
agencji TASS - przerzucarLo z Irkucka do Nowosybir-
ska ,,z uwagi na lepsze warunki zakwaterowaria". Bęz
skutku' R wnocześnieodnalazłern całą masę wska-
z wek dotyczących jednostek, kt re opuścĘIrkuck
i Nowosybirsk, Czytę i Ułan-Udę, Błagowieszczerisk
i Spask' Chabarowsk i WoroszyŁow' przy czym nie
ograniczyły się do kilkusetkilometrowej przejażdŻki po
Syberii' ale całymi eszelonami zmierzały ku zachodniej
granicy.
Wydana w Irkucku ksiapka opisuje odjazd wielu dy-
wtzjl w kierunku granicy.3 W kwietnlu 1941 roku 57.
Dywvja Pancerna pułkownika W. Miszulina w najwię-
kszej tajemnicy ruszyłana zach d. Jej dow dca nie znał
punktu docelowe$o. DywŻja ptzybyła do Kijowskie$o
Specjalnego okręgu Wojskowego i otrz5rmała polecenie
dyslokacji w rejonie Szepiet wki. R wnocześnie z Sybe-
riiprzybywaływciąl nowe formacje.25 maja na Ukrainę
dotarł ze wschodu cały korpus armijny, kt ry 31 maja
rozlokował slę w Żytomierzu. Nazajutrz dow dca Ural-
skiego okręgu Wojskowego otrzyrnał rozkaz przekaza-
nia dw ch dywŻji piechoty do republik baĘckich.4 Te_
go samego dria Zabajkalski okręg Wojskowy i Front
Dalekowschodni dostały rozkaz przygotowania do wy-
jazdu na zach d dziewięciu kolejnych dywizji' w tym
tr ze ch dywizj i p ancernych. 5
rdza, Że,,'r. #]
bywa się koncentracja zwiapk w bojowych - i nie jest
planowana". Miliony radzieckich jeric w wojennych
wziętych do niewoli przez Niemc w w początkowym
okresie wojny dowodzą, że koncentracja miała miejsce'
i to w skali przekraczającej najśmielsze wyobrażenia'
3 hbaikalskg Wojenngj Okrug, Irkwck 1972.
a ,,Kommunist",nr L2/ 1968, s.67.
5 lbid.
200
LoDoŁAMACz
Przygotowywano najwięksay w dziejach przerzut drogą
kolejową arrnii drugiego rzutu strategicznego. 13 maja
1941 roku wydano rozkaz rozpoczęcia przerzutu, a de-
menti agencji TASS zmierzało do zakamuflowania tej
operacji. Miesiąc p źniej rozpoczęły się wielkie prze-
mieszczania wojsk.
Generał major A. Łobaczow był w wczas członkiem
Rady Wojennej 16. Armii. Oto jak wspomina dziefi 26
maja: ,,Szef sztabu zameldował, Że z Moskwy nadeszła
waŻna szyfr wka, dotycząca 16. Armii. [...]Kazano nam
zrnienić miejsce dyslokacji. Łukin miał niezwłocznie sta-
wić się w Sztabie Generalnym po dalsze instrukcje,
a pułkownik Szalin i ja mieliśmy wsp lnie zorganizować
fiazd eszelon _
w.
- Dokąd? zapytałem Kuroczkina.
- Na zach d.
Po kr tkiej naradzie zdecydowaliśmy, że pierwsi zała-
dują się czołgiści'następnie L52. Dywizja i pozostałe
mriaąki, na koricu sztab armii z towarzysząc5rmi mu
oddziałami.
- Eszelony mają odjdżdżaćnocą. Nikt nie powinien
się zorientować, że armia wyrusza - ostrzegł dow dca.
[...] Kuroczkin i Zimin przybyli w momencie, gdy esze-
lony wojsk pancernych były gotowe do drogi. Zebrall
kadrę dow dczą VI Korpusu, potem złoży|i życzenia ge-
nerałowi Aleksiejence i wszystkim dow dcom, by strze-
gli honoru wojsk zabajkalskich.
Ltdzie słuchali Zarliwego pożegnania i kaŻdy w du-
chu myślał,Że juŻ niebawem miast bojowego szkolenia
będzie mowa o bojowych operacjach'''6
Dalej generał Łobaczow opisuje przedziwne wy1padki.
Dow dca armii, generał Łukin, sam Łobaczow orazpuł-
kownik Szalin _ szef sztabu 16. Armii, przyszły naczę|-
nik GRU _ wiedzą, Że armia udaje się na zach d' choć
nie znają punktu docelowe$o' Pozostali generałowie są
przekonani' Że armia zrnierza nad ira ską granicę;
młodsi oficerowie _ Że jedzie na manewĄr; żony dow d-
c w - że udaje się do kwater polowych.
6 A' Łobaczow,TrudngmidorogamL Moskwa 1960, s. 123'
20r
WIKTOR STIWOROW LoDoŁAMAGz

W wojnie obronnej nie ma Żadnego powodu, by ukry-
wa przed, generalicją miejsca, $dzie armia ma opero-
wać. Swiadome wprowadzan7e w błąd raz jeszcze Suge-
ruje przygotowania do niespodziewanego ataku' Chcąc
ukryć swe zamiary przed wrogiem, trzeba wprowadzić
w błąd własne wojska. Dokładnle tak samo postępował
niemiecki sztab generalny, siejąc pogłoski o rychł5rm
rozpoczęcils' inwazji na Anglię.
Skądinąd warto zlłłrc1ć uwagę, że w kwietniu l94l
roku nikt nie miał wątpliwości, Że 16. Armia w)rrusza na
front. ŻonaŁ,obaczowa pyta go wprost:
- Ruszasz na wojnę?
- Skąd ci to prz3lszło do głowy?
wojsk, choć tym tazefiI w przeciwnym kierunku' Cho-
dziło o niespodziewany atak na japoriskie armie w Man-
dżurii i Chinach. W trosce o zachowanie tajemnicy ge-
nerałowie udawali młodszych oficer w, nosząc na pago-
nach o kilka g]wiazdek mniej, nż naleŻało. AIe wszyscy
jechali w normalnych przedziałach. Dlaczego więc
w 1941 roku podr Żowa|i w składach towarowych?
i
t;

- A co, myślisz, Że gazet nie cz5rtam? t

Ciekawy aspekt psychologiczrry: wszyscy moi roz-
,.

m wcy, kt rzy uczestniczyli w opisywanych wylpad-

.r
ł]
t
kach, są zgodni co do jednego - każdy wiedział, Że nad-
chodzi wojna' Kiedy pytałem zdzlwiony, skąd mieli takie
informacje, odpowiadali: ,,Jak to skąd? Zprasy|".
Dzisiaj Żyjemy w innych czasach. Przeglądając poŻ ł-
kłe strony gazet r:ie dostrzegamy żadnyc}a wzmianek,
kt re wskazywałyby' że wojna zb|iża się nieuchronnie.
Ale ludzie tamtego pokolenia umieli czytać między wier-
szami. oni wledzie|I, Że konJlikt jest nieunikniony.
Wr ćmy do relacji generała Łobaczowa. opisuje on ;
atmosferę niezwykłej tajemniczoś ci, kt ra tow arzy szyła
transferowi wojsk. Transporty wyruszały tylko po za- ł
padnięciu zmroku; pociągi n7e zatrzyrnywały się na wię- l$
kszych i średnich stacjach; sztab 16. Armii przerzlucaflo
w wagonach towarowych z zam.ktiętymi na stałe '!
drzwiami i oknami; na postojach nie pozwalano nikomu
opltszczać wagon w. W owym czasie pociąg osobowy
potrzebował jedenastu dni, aby przemierzyć transsybe-
ryjską magistralę kolejową' Pociągi towarowe jechały ł,

wolniej. MoŻna sobie wyobrazić, Że w hermetyczrie Za- ,,i

mknięĘch wagonach przewoz1sLę żołnietzy i sprzęt' Ale

m wimy przecież o sztabie armii!
Było to niespotykane wprost utajnienie, nawet według
radzieckich standard w. W 1945 roku transsyberyjską
magistralą Znowu przemieszczały się wielkie masy
,l
202

Rozdział 19
Komunikat agencji TASS
Stalin nie należał da ludzi"
kt rzg ohoąrcie głosz4 sllsoje zamiary.|
R. Conquest
13 194l roku moskiewskie radio nadało rri"]
zulykły""".-ca
komunikat TASS. Głosił on, że,'Niemcy r rłrnie
skrupulatnie przestrzegają postanowieri radziecko-nie-
mieckiego układu o nieagresji jak Zwiapek Radziecki''.
Komunikat stwierdzał, że .pogłoski, jakoby Niemcy za-
milerzały złamać pakt i zaatakować ZSRR, są pozbawio-
ne wszelkich podstaw [.'.] stanowiąniezręczny manewr
propagandowy sił wrogich Zwiapkowl Radzieckiemu
i Niemcom, a zainteresowanych w tozszerzeniu woj-
ny''.2 Następnego dnia prasa centralna opublikowaia
pełny tekst oświadczenia _ a tydzieri p źniej ruszyła
ofensywa niemiecka.
I R. Conquest, Botszoj terror, Florencj a 1924,
s. I lS.
" qt. .u Ą Breg|rnan, ,,NaJlepszy sojusznik Hiflera. Studium o wsp
pracyniemiecko-sowieckiej 1939-1941". Orbis, Londyn 1g67, s. 146.
204
t
ilr
LODoł'AMACZ
I
Autorstwo tego komunikatu nie pozostawiało cienia
wątpliwości'Charakterystyczny styl Stalina rozpoznali
wszyscy bez wyjątku - radziecka generalicja, więŹniowie
Gułagu i zachodni eksperci.
Po wojnie $eneralissimus przeprowadził w agencji
TASS gruntowną czystkę' ale nikomu z jej kierownictwa
rtie zarzucono rozpowszechniania komunikatu, kt rego
treśćpod każdym względem na|eŻało :uznać za dywer-
syjną. Stalin m gł bez trudu w dogodnym dla siebie
momencie mlalr1ć winę na dowolnie wybranego członka
Politbiura. Nie uczynił tego, biorąc na siebie całą odpo-
wiedzialność.
Po latach przywoĘąc komunikat TASS niejednokrot-
nie starano się ośmieszyćStalina, przedstawiając ten
dokument jako przykład kompletnego zaślepieniase-
kretarza generalnego WKP(b). W rzeczywistości komu-
nikat jest o wiele bardziej tajemniczy niż śmieszny.
Trudno go zrozumieć' jeśliwziąć pod uwagę charakter
genseka.
Borys Bażanow, osobisty sekretarz Stalina, opisuje go
jako człowieka "skr5rtego i nad Wru chytrego", kt ry
'w stopniu doskonałym posiadł dar milczenia; był pod
tym względem wyjątkiem w kraju, $dzie wszyscy m wili
za duŻo''.
Zdaniem A. Awtorchanowa ''był nieubłaganym Wro-
giem inflacji sł w: gadulstwa. Nie m w co myślisz, ale
myślco m wisz - oto jego dewŻa'''
Wedhrg A. Antonowa-Owsiejenki u Stalina .w chwi-
lach kryĘc zny ch czyn wp,rzedzał słowo".
Robert Conquest, wybitny b adacz epoki stalinowskiej,
za dominujące cechy jego charakteru uznał milkliwość
i skrytość:'Stalin nigdy nie zdradzał swoich myśli,na-
wet gdy dotyczyło to cel w politycznych".
Umiejętrrość milczenia to, zdanlem Dale'a Carnagie,
najrzadszy zludzkic}: talent w. Z tego punktu widzenia
Stalin był po prostu geniuszem. W pewnych okoliczno-
ściach powściągliwość stawała się jego najpotężniejszą
bronią. Stalin po prostu usy1riał czujnośćprzeciwnika.
Czemu więc tym razern zdecydował się odstąlić od
ł-
zasad? Gdzie się podziaĘ chytrość i przebiegłość?Gdzie
205
 tT
wrKToR sttwoRow
czyn, kt ry wyprzedza słowo? Co go skłoniło, by zabrać
publicznie głos, miast ogran1czyć się do wąskiego grona
partyjnych towarzyszy? D|aczego nie milczał?
Aby odpowiedzieć na te pytania, spr bujmy wpierw
ustalić, do kogo naprawdę był skierowany komunikat
agencji TASS. Adresatem nie była z pewnościąani AI-
mia Czerwona, ani administracja kraju. Te insĘtucje
nie słuchaj ą $}os w prasy, |ecz rozkaz w własnej hierar-
chii. Stalinowskie imperium było scentralŻowane jak
Żadne inne' Mech atlizm zarządzalia paristwem, zlflasz-
czapo Wielkiej Czystce' dz1ałałnieubłaganie: każdy roz-
kaz wydany na g rze natychmiast trafiał do odpowied-
nich instancji wykonawczych. MechanŻm funkcjono-
wał niezaleŻrie od skali operacji' Gdy aresztowano ekipę
Jeżowa i zreorganizowaflo cały aparat bezpieczeristwa,
nikt się nie zorientował, kiedy i komu Stalin wydał taki
rozkaz.
Dlaczego więc nie skorzystano z tych rnechanizm w
w czervycu 1941 roku? Marszałek Zwia7ku Radzieckiego
A. Wasilewski stwierdza, Żew ś|adzakomunikatem,,nie
otr4rmaliśmy żadnych nowych wskaz wek doĘczących
sił zbrojnych i anulowania poprzednich decyzji w spra-
wie zapewnienia gotowościbojowej''.3 Marszałek pod-
kreśla,że w pracach Sztabu Generalnego i Komisariatu
obrony nie nastąriły żadne zmiany. R wnież tajne ka-
nały wojskowe nie potwierdzĘ rewelacji TASS. Wręcz
przeciwnie: z chwilą ogłoszenia komunikatu Żoklierzom
odcz5rtano rozkaz' kt rego treśćkł cila się z og lną Wy-
mową tej depeszy.o Wojskowe publikacje, niedostępne
szerokim rzeszorrr czytelnik w, takŻe zdecydowarie r ż-
nĘ się treściąod komunikatu TelegraIicznej Ęencji
Zwiapku Radziec kie go. 5
Komunikat TASS nie pasował do charakteru Sta]ina.
Nie pasował do całej socjalistycznej mitologii. Czyż to
nie komunistyczni przyw dcy powtarzali w koło aż do
3 A. Wasilewski,
'Dzieło całego życia'', Warszawa 1976, s. 141.
a Archiwum Ministerstwa Obrony ZSRR' dział 344, rejestr 2.459,
teczka 11, karta 31.
s Azarow. op. cit., s. l.
206
LoDoł,AMACz
znudzeria: wr g nie śpi?Te trzy magiczne słowa służyły
za pan'cLceuln na wszystkie bolączki radzieckiej rzecz'r-
wistości, tfumaczyły brak mięsa w sklepach i ,,wyzwo-
|eficze marsze", cenzwtę i tortury, masowe czystki i za-
ryglowane granice. Idea wrogiego kapitalistycznego oto-
czenia była w rękach partii najskuteczniejszą bronią.
Pozwoliła zriszczyć wszelkie formy zorgantzowanej opo-
zycji i umocnić dyktaturę komunistycznego aparatu.
I oto nagle władca na Kremlu oznajmia wszem i wobec,
Że groźba agresji nie istnieje.
Nie traktujmy komunikatu TASS jako dowodu naiw-
nościStalina. Postarajmy się Zro^)mieć jego prawdziwe
znaczertie.
o""rriE""ycn all
w historii Zwiapku Radzieckiego. Wspomnienia radziec-
kich generał w, admirał w i marszałk w zawierająwię-
cej opis w tego właśniednia niż samej napaści22
czerwca.
Generał porucznik N' Biriukow dowodził w wczas
186. DP LXII Korpusu Piechoty w Uralskim okręgu
Wojskowym. Oto co pisze: ,,13 czerwca 1941 roku ze
sztabu okręgu nadeszła dyrektywa ściśletajna specjal-
rlego zrlaczenia, zgodnie zkt rądywlzja miała wyruszyć
do ,,nowego obozu". Nawet ja, dow dca dywizji, nie zo-
stałem poinformowany, gdzie mieści się nowy punkt
dyslokacji. Dopiero potem, będąc przejazdern w Mosk-
wie, dowiedziałem się, że dywizja ma się ześrodkować
w lasach na zactr d. od ldricy".6
W czasie pokoju dywizja otrzymuje dokumenty z nad-
rukiem,,tajne'' lub,,ściśletajne''. Dokument,,ściśletaj-
ny specjalnego Zr:aczenia" może być wysłany jedynie
podczas wojny, albo - wfrątkowo _ w trakcie przygoto-
wari do określonej operacji. Przez cztery lata wojny wiele
radzieckich dywŻji nie otrzymało ani jednej dyrektywy
o najwyŻszym stopniu utajnienia. Zwr ćmy też uwagę
6 ,,Wojenno-Istoriczeskij Z:urnaI", nr 4/ 1962, s. 80.
207
WIKTOR STIWOROW
na cudzysł w, kt rego firywa generał Biriukow pisząc
o -nowym obozie".
W Uralskim okręgu Wojskowym 186. DP nie była wy-
jątkiem. Rozkaz doĘczył wszystklch dywizji. oficjalna
historia okręgu wyraźnie lvyb{a tę datę: ,,Pterwsza zała-
dowala się do wagon w LI2. Dywlzja Piechoty. Rankiem
13 czerwca z małej stacji kolejowej wyruszył pierwszy
eszelon, a po nim następne: 98'' 153. i 186' DP''.7 Szy-
kowały się też L7o. i I74' DP, jednostki artylefiskie'
saperskie, przeciwlotnicze i inne. Dla kierowania ural-
skimi dywŻjami powołano dwa dow dztwa korpus w,
podporządkowane sztabowi nowo powstałej 22. Armn
generała porucznika F. Jerszakowa. Pod osłonąkomuni-
katu TASS wojska ruszyły w kierunku las w Białorusi.
I to nie tylko 22. Armia.
Generał armii S. Sztemienko: ,,Przed samym wybu-
chem wojny do granicznych okręg w wojskowych
w najgłębszej tajemnicy ściągano dodatkowe siĘ' Z głę-
bi kĘu na zach d przerzucano pięć armii''.8
Generał armii S. Iwanow uściśla: ,R wnocześnie trzy
kolejne armie szykowały się do translokacji''.9
Dlaczego osiem armii nie wyruszyło r wnocześnie?
odpowiedź jest prosta' W okresie od marca do maja
194l roku dokonano potężnego przerzutu radzieckich
wojsk na zach d. Do tej operacji zmobilizowano cały
radziecki tabor kolejowY.
Tnrdno oszacować skalę pierwszej fazy tej operacji. Nie
dysponujemy dokładnymi danymi liczbowymi, dostępne
sątylko fragmentaryczne relacje. oto relacja I. Kowalowa,
zastępcy ludowego komisarza kontroli paristwowej:
: l opanowany, tym razern był wyrażrne podenerwow.rny.
7 KrasnazrtąmiannyjlJralskijuojennu okn4t' Moskwa 1983' s' 1o4'
I S. Sztemienko,
'Sztab Generalny w latach
wojny", Warszawa
1969, s. 38.
s lwanow, op. cit., s. 2ll.
ro L Kowalow, Trartsport u: Wtetikoj Otleczestuienlroj tuojni'e' Mos
kwa 1981, s.41.
208
LoDoŁAIrłAcz
Marszałek Zwiapku Radzieckiego I. Bagramian wspo-
mina maj 194l roku w Kijowskim Specjalnym okręgu
Wojskowym: ,,25 maja dołączyłoprzybywające z Da|e-
kiego Wschodu dow dztwo XXXI Korpusu Piechoty. [..,1
W drugiej połowie majaotrzymaliśmy dyrektywę Sztabu
Generalnego, nakazując ą przyjęcie pod naszą komendę
dow dztwa XXXIV Korpusu Piechoty, czterech l2-tysię-
cznych dywŻji i jednej dprizji strzelc w g rskich z P ł-
nocnokaukaslriego okręgu Wojskowego. ['..] W kr tkim
czasie musieliśmy rozlokować niemal całą armię. [.'.l
Z kofrcem maja do okręgu zaczęły docierać kolejne
transporty. Wydział operacfrny przekształcił się w swe-
go rodzaju dyspozytornię' dokąd spływaływszystkie in-
formacje odnośnieprzybywających wojsk''. I I
Przerzutzakorlczolrio na czas, ale puste składy musia-
ły pokonać tysiące kilometr w drogi powrotnej. Dlatego
kiedy 13 czerwca ruszyła druga faza operacji, po prostu
zabrakło wagon w.
Celem tych potężnych przegrupowari było utworzenle
drugiego rzutu strategicznego Armii Czerwonej. W ope-
racji uczestrnczyło co najmniej 77 dywlzjipiechoty, pan-
cernych 7 zmotoryzowanych, a także dziesiątki samo-
dzielnych pułk w i setki samodzielnych batalion w.
Wspomirra generał porucznik (wtedy pułkownik) arĘle-
rii G. Płaskow: ''53. DP' kt rą w wczas dowodziłem,
stacjonowała nad Wołgą. Raptem wszystkich wyższych
oficer w wezwano do sztabu naszego LXIII Korpusu Pie-
choty. Na odprawę przybyŁ dow dca okręgu wojskowego
W. Gerasimienko. Jego obecnośćzarntygowała uczest-
nik w spotkania: zapowiadała cośnaprawdę ważnego.
Dow dca korpusu A. Pietrowskl, zazvłyczaj spokojny
_ Towarzysze - zułr cił się do zebranych. - Otrzyma-
llśmytozkaz bojowej mobilŻacji korpusu. Mamy skom-
pletować jednostki wedhrg etatu wojennego, wykorzy-
stując do tego celu wszystkie posiadane rezerwy. Należy
uzupełnić w trybie natychmlastowym wszystkie braku-
Jące elementy. Plany transport w oraz kolejności pod-
tl ,,Wo5enno-Istoriczeskij Żurnał", nr l / |967, s. 62'
e -Lodołamacz 209
 Tr
WIKTOR ST'WOROW n
'''
stawiania i odjazdu eszelon w przekaŻe wam szef szta- o.rrerał pułkowrrtk (w wczas pułkownik)"oDoŁAMAcz
L. Sanda-
bu korpusu generał major Benski. ecjalnego
odprawa nie trwała dfugo. Wszystko było jasne. Choć 4. Armii
generał Gerasimienko dawał do zrozumienia, że wyru-
MozSnza
szamy na manewry' dla każdego było oczywiste, Że tym kamuflo-
razeln sprawa jest poważna. Nigdy przedtem nie zabie- wane mias teczkanamiotowe".rT
rano na ćwiczenia pekrego przydzlału ostrej amunicji. Ustęp z oficjatnej historii Kijowskiego okręgu Wojsko-
Nie wzywano rezerwist w...".12 wego: ,,L4 czerwca 87. Dywlzja PiechoĘ g"''e.ił"
F. Aliabuszewa została wysunięta, podp-ozore* -.;o."
r w, nad samą grani -"ri"*-
Marszałek Żukow,
e strategic"rt H w stopniu $enerała ar
w czasie, gdy radzieckie radlo nadawało naiwny z pozo- S. Timoszenko polecił d
ru komunikat TASS? dzić ćw1
,,l4 czerwca Rada Wojenna odeskiego okręgu Woj- stwowej
skowego otrzyntała polecenie utworzerrla dow dztwa ar- rejon w
mii w T)rraspolu".ts Mowa jest o 9. Armii. ,,I4 czerwca to zalec ruchu wojsk ku granicy nie
Rada Wojenna Bałtycktego Specjalnego okręgu Wojsko- mogła wziąć udziału znaczrra częśćirtylerii{lg
wego zatwierdziła plan przem(eszczania pewnej licz- Marszałek Konstanty Rokossowski' w ovrym czasie
by dywizji i poszczeg lnych pułk w do strefy przygra- dow dca IX Korpusu ZmechanŻowanego:
,,Artylerię
skierowano ku granicy jeszcze wcześnie;..lo
-'
nicznej".ra
,,R wnocześnie ze ściąganiem wojsk z głęblkraju roz- Marszałek Kirył Mierieckow, w wczas zastępca ludo-
poczęto przegrupowanie jednostek w okręgach prąrgra- wego komisarza obrony w stopniu generałai_,,Zlodnie
nicznych. Pod pozorem zmiany dyslokacJi letnich obo- z moim poleceniem przeprowadzono ćwiczenia iv jed-
z w, zgrupowania podprowadzano pod samą grani- nym z korpus w zrnechatizowanych. Po ogłoszJniu
cę. [...l Większość formacji poruszała się pod osłoną alarmu korpus został wprowadzo.'y ao jedne[o , ,E;
nocy'.15 n w przygranicznych i tam już pozostał. e'fuo-rri"-
General major S. Jowlew, w wczas dow dca 64. Dy- łernZ-acharowowi, że okręg dysponuje j eszczeLo.p.r""-
wŻji )o-IV Korpusu Piechoty l3. Armii: ,,I5 czerwca generała majora Rodiona Malinowśkiego, kt
mach ćwiczefl też naleŻy wprowadzić dJrejonu ryw
ra-
194l roku generał armii D. Pawłow, dow dca Zachod- naagra-
niego Specjalnego okręgu Wojskowego, rozkazał dywi- nlcznego".2l
zjom naszego korpusu Przygotować się do przetzutu Marszałek R. Malinowski, w wczas dow dca LXWII
w pełnym składzie. [...] Punktu docelowego nie zako- Korpusu Piechoty odeskiego okręgu Wojskoweg o:
n]uż
munikowano".16 7 czerwca korpus $ryruszył ri.owogiaau ao
" '"p--''r'
12 G. Płaskow, Pod. grochot kannnady, Moskwa 1969, s. l25. 17 Sandalow,
op. cit., s. Zl
l3 |8
-Wo;enno-Istoriczeskij Żurnał", nr 4/1978, s. 86. ĄjewsĘ Krasnozuntarutgj unJennajoknrg, Moskwa t974' s. 162'
|4 l9
solDietskajaWojennQaEnrykłnpiedlją, Moskwa, t' 6, s. 517. żukow, op. ctt., s.3ll.
r5 lwanow, op. cit., s.2Il. ro Rokossowski,
op. cit., s. 34.
l9/l960. s.56. 2f Mierieckow, op.
',Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr
16
cit., s.224.
2LO
2rt
wrKToR suwoRow
;#ffiTf"zcze"'le
szef sztabu Ode-
su i jego jednostki, a takŻe 74- DP, wyruszały w wźrrun-
t"cti af bojowego' W,,ćwiczeniach'' br ała teŻ udzIał
"i-u
16. DPanc.
w pelnym składzie ['..] koncentrację w lasach 10-15 ki-
lometr w na p klocny wsch d od granlcznego miasta
Kowel. Mietiśmy przemieszczać sIę skrycie, tylko po no-
cach i przez lasY".25
Marsżałek K. Moskalenko, w wczas dow dca 1' Bry-
gady Artylerii Przeciwpancernej OND26 w stopntu gene-
22
,'Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr 6/1961' s' 6'
t" .Woprosy istorii", nr 5/197O, s. 45.
2a Bagramian, oP. cit., s. 86' 103'
25 I. Liudnikow,Skuozgrozg,Donieck 1973' s' 24'
26 OND
-Odwody Naczelnego Dow dztwa [przyp' red'l'
2L2
I' LoDoŁAMACz
rała majora: ,,Ęmczasem przybywaĘ wciąi nowe trans-
porty z |udźrnli sprzętem boJowym''.27
Marszałek A. Jeremienko, w wczas dow dca 1. Armii
w stopniu generała ponrcznika; ,,2o czerwca sztab 13.
Armii otrzymał rozkaz dow dztwa Zachodniego okręgu
Wojskowego o przeniesieniu sztabu z Mohylowa do No-
wogr dka.2s
Do rejon w przygranicznych zrnierzały nie Ęlko ar-
mie, korpusy i dywizje. odnajdujemy niemało świa-
dectw, opisujących przerzucanie ztlacznie mniejszych
jednostek. oto kilka przykład w.
Generał porucznik W.7ntow, w wczas generał major,
szef woj sk inżynieryj nych Frontu P hlocno-Zachodnie -
go: ,,Bataliony saperskie zmobilizowano zgodnie z te$u-
laminem wojennym. [...l Dziesięć batalion w przybyłych
z Dalektego Wschodu miało kompletne uzbrojenie''.29
Pułkownik S. Chwalej, w wczas zastępca dow dcy
2O2. Dywizji Zmotoryzowanej )(II Korpusu Zmechani-
zowanego 8. Armii: ,,W nocy na 18 czerwca 1941 roku
cała nasza dywŻja wyruszyła na ćwiczenia polowe. [...]
Tak się stał,o' że w chwili wybuchu wojny pododdziały
dywizji znajdowały się tuż za posterunkami straży gra-
nlcznej, a więc na granicy paristwa".3o
A oto fragment rozkazl, jaki 18 czefiNca otrzymał
pułkownik I. Czerniachowski (przyszĘ $enerał armii),
dow dca dywizji pancernej tegoż )ilI Korpusu Zme-
chanizowaneso: ,,Z chwilą otrzymania tego rozkazu do-
w dca 28. Dywizji PancerneJ pułkownik Czerrrlacho-
wski ma wprowadzić w podległych mu jednostkach stan
gotowośclbojowej zgodnie z planami alarmu bojowego -
ale a]armu nie ogłaszać.Działaćszybko, alebez hałasu,
bez paniki i bez gadulstwa. Rozdysponować rezerw5l
lndywidualne i dywizyjne, niezbędne do ĘcLa i walki''.3l
Wielka szkoda, Że ten rozkaz nigdy nie zostal opubliko-
27 Moskalenko, op. cit., s. 24.
28
Jeremienko, op. cit., s. 1O9.
2s Zotow, op. cit., s. 172.
30 Ibid., s. 3lo i nast.
3l ,,Wo1enno-Istoriczeskij Żvtnał", nr 6/1986, s. 75.
2L3
 Tł
wrKToR SttwoRow
wany w całości.P ł wieku p źrtlejwciĘ pozostaje ściśle
tajny.
Takie i podobne przykłady moŻrta by cytować w nie-
skoriczoność. Gdyby opublikować wszystkle relacje i do-
kumenty, śwladcząceo przemieszczattiw wojsk w kie-
runku granicy, otrzymalibyśmy wiele opasłych tom w.
IV
\
-r
L)pr bujmy zatem naszkicować całościowy obraz sy-
tuacjl. Pienvszy rzut strate$iczny, to 170 dywizji piecho-
ty, pancernych, zmotoryzowanych i kawaleryjskich. 56
zrich rozśrodkowałro się wzdhlŻ samej granicy. Musiały
się zatrzymać, by nie wkroczyć na tereny opanowarre
przez Niemc w' R wnocześnie nadciągają coraz to nowe
nrłiapki taktyczne i operacyjne' kryjąc się po przygrani-
cznycl:. lasach. Generał armii I. Fiediuni ski - w wczas
pułkownik dowodzący 15. DywŻją PiechoĘ 5. Armii -
wspomina, jak podprowadził do las w nad samą grani-
cącztery pułki 45. i 62. DP.32
Pozostałe r 14 dywŻji plerwszego rzutu strategicznego
znajdowało się w głębi zachodnich okręg w przygrani-
cznych. Pytanie: kt re z nich ruszyły w stronę granicy
po ogłoszeniu komunikatu TASS? odpowiedź brzrni:
wszystkie!
.Między 12 i L5 czeriuca zachodnie okręgi wojskowe
otrzymały rozkaz: wszystlde dywizje cofnięte w $łąb te-
rytorium rr-:ają zostać wysunięte w kierunku granicy
paristwa.s3 Do 114 dywizji pierwszego rzutu strategicz-
nego dodajrny 77 dywizji drugiego rzut:u strategicznego,
kt re zaczęły przemieszczać s1ę w kierunku zachodnim
albo szykowały się do wymarszu _ i wniosek sam się
nasuwa' Dzie ' 13 czerwca 1941 roku zapoczątkował
najwlększy w dziejach ludzkośclprzerzut wojsk.
Powr ćmy tęraz do komunikatu TASS. Tekst nie ogra-
nicza się do skomentowania zamiar w Niemlec (wstęp
komuntkatu nie wiedzieć czerr,;u pochłania całą uwagę
32 I. Fiediuniriski, ,,Na alarm", Warszawa 1964.
33
,,Kommunist", nr l2l1968, s. 68.
2t4
LODOT"AMACZ
historyk w), ale m wi też o operacjach prowadzonych
przez Zwiapek Radziecki: ,,Pogłoski jakoby Zw\apek Ra-
dziecki przygoto]^/ywał wojnę z Niemcami są fałszywe
i prowokacyjne. Letnie powołanle pod brori rezerwtst w
Armii Czerwonej i nadchodzące manewry nie mają in-
nego celu poza szkoleniem rezerwist w i wylrr bowa-
niem pracy kolejnictwa, co ma miejsce co roku, wobec
czego przedstawianie tych krok w jako nieprzyjaznych
wobec Niemlec jest co najmniej absurdem".sa
Por wnanie treścioświadczenia z tym, co się dzLało
naprawdę, ujawnia zas adniczą r ozbieŻnośćmiędzy sło-
wem a czynem. Przerzut radzieckich wojsk rozpocza} się
w lutym, w marcu uległ nasileniu, w kwietniu i maju
przybrał charakter masowy, by w czerwcu osiągpąć
swoje apogeum. Koncentracja armii miała sięzakoflczyć
lo l1pca.35 Ptzez sześćmiesięcy ściśletajne transporty
wojskowe paraliżowałynormalne funkcjonowanie całe-
go kolejntctwa - gł wnego środkakomunikacji w ZSRR.
W pietwszym p łroczu lg41 roku nie zdołano zrealLzo-
wać ani jednego wskźnika planu pięcioletniego poza
sektorem wojskowym. Przyczynąbyły nie Ęlko trudno-
ścitransportowe' ale r umież potajemna mobilizacja.
męŻczyzn do nowo formowanych armii.
Z kolei informacji o zapowiadanych przez TASS ruty-
nowych manewrach przeczą relacj e wszystkich wczes -
nych oficer w l generał w.
Generał major S. Jowlew: ,,Ludz7 intry$owały ntezwyk-
łe przygotowanla, nie przewidziane w planach szkolenia
bojowego".36
Wiceadmirał I. Azarow: ,,Z reguły manewĘI odbywały
się na jesienl, a tu raptem w samym środku lata''.37
Generał pulkownik I. Liudnikow:'Rezerwist w zamły -
czaj powolywano po zakoflczeniu żniw. t...1 W l94l ro-
ku odstąpiono od tej zasady''.38
34 Bregman, op. cit., s. 146.
35 Iwanow, op.
cit., s. 211.
36
,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr 9/1960, s. 56.
37
',Wo1enno-Istoriczeskij Żurnał" , nr 6 / 1962, s. 77 .
38
.Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr 9/lg66, s. 66.
2r5
WIKTOR SUWOROW
Generał armti M. Kazakow przebywał w wczas
w Sztabie Generalnym, gdzie spoĘkał się z $enerałem
porucznikiem M. Łukinem i innymi dow dcami armii,
wyruszającymi w tajemnicy nad zachodnią granicę. Ka-
zakow nie ma Żadnyc}r złudzefl: ,,Jasne było, że nie
jechali na manewry".3s
Manewr5r były tylko pretekstem dla zamaskowania
przegrupowari i ześrodkowania wojsk. Rzeczywiste
pr zy cTyny tej op eracj i otaczała ścis }a taj emnic a ; p ł wie -
ku p źniej sytuacja pozostaje bez zr::iarl.
Jedno nle ulega wątpliwości: koncentracja Armii
Czerwonej nie odbywała się w celach obronnych. ?nł-
rierze nie kopali okop w ani row w przeciwczołgowych'
nie zagradzali dr g, nie stawiali zasiek w...
CryŻby więc chodziło o demonstrację sil5r, o zastra-
szenie Hitlera? Ale demonstracja z definicji musi być
widoczna, natomiast Stalin uczfił co w jego mocy, by
wszystko odbywało się w śctsłejtajemnicy' Zresztący-
towany komunikat TASS r wnleż nie był straszakiem,
przeciwnie, starał się rozwiać wątpliwościco do rzecz}r-
wtstych intencji ZSRR.
W tym samJrrn czasie armia nlemiecka zachowywała
stę identycznie: armie i grupy pancerne zbllżałysię do
radzieckiej granicy, z trudem kryjąc się po okolicznych
lasach.
Radzieckie samoloty rozpozt\awcze raz po raz wlaty-
wały ,,pr4tpadkiem'' nad niemieckie terytorium. Generał
major lotnictwa G. Zac}:arow, dow dca 43. DyWtzjiLot-
nictwa Myśliwskie go Zachodniego Specjalnego okręgu
Wojskowego, na własne oczy og|ądaŁ pozycje wojsk nie-
mieckich: ,,Miało się wrażenie, że z głębi ogromnego te-
rytorium napływaĘ kolejne fale' kt re zatrrymywały s1ę
przy samej granicy, jakby napotkały niewidocznąprze-
szkodę i lada moment miały jąprzełatnać"'ao
R wnież niemieccy lotnicy często, i też ,,przrypad-
kiem", latali nad zachodnimt rejonami ZSRR, gdzie ob-
39 M. Kazakow, 'Nad mapą minionych bitew'', Warszawa 1967'
s. 82.
ao G. Zacharow, Pouriest' ob istriebttiellach, Moskwa 1977, s. 43.
2L6
LoDoł,AMACz
serwowali dokładnie taki sam spektakl. Ich opisy do
zŁadzenla przy1rominaj ą relacj ę 7-achat ow a.
Kiedy opublikowałem pierwsze arĘkuły na ten temat,
otrzymałem bardzo wiele list w od czytelnik w. Są
wśrd ntch Estoriczycy, Żydzi,, Polacy, Mołdawianie' Ro-
sjanie, Łotysze, Niemcy, Wegrzy, Litwini, Ukrait'rcy, Ru-
muni, kt rzy latem 194l roku znajdowali się na tere-
nach ,,wyzwolonych". Same te listy pokazują jak kolo-
salrry był napływ radzieckich wojsk nad zachodnią
granicę. James Rushbrook zułr c1ł mi uwagę na książkę
Stefana Szende ,,The promise Hitler kept", opublikowa-
ną w Szwecjt w 1945 roku. Autor jest polskim Zydern,
kt ry w 1941 roku znajdował Się we Lwowie. oto jak
Szende opisał dni poprzedzające 22 czerwca: )tlc1Ę
nowe transporty Żołrierzy i uzbrojenia suną przez mla-
sto na zach d. Jednostki zmotoryzowane jadą ulicami
Lwowa, na stacji same wojska".at
Radzieckie archiwa zawierają tysiące dokument w,
potwierdzających przebieg opisanych tu wypadk w. Na-
wet dziśtylko nieliczrimają do nich dostęp; najcieka-
wsze dokumenty dawno już zostaĘ ztl7szczotle. Lecz
każdy, kto zdobędzie się na wysiłek i poszpera w opa-
słych tomach oficjalneJ historii radzieckich okręg w
wojskowych, armii, korpus w czy dywlzjl. odnajdzie bez
tnrdu setki, nawet tysiące komunikat w podobnej tre-
ści:Jrzed samą wojną zgodnie ze wskaz wkami Sztabu
Generalnego Armii Czerwonej niekt re forrnacje Za-
chodniego Specjalnego okręgu Wojskowego rozpoczęły
wyrnarsz w kierunku granicy paristwowej".a2
Ale nawet jeżel1 lznamy, Że nie są to wiarygodne
źr dła, zawsze pozostanle jeden nieodparty ar$ument,
mianowicie przebiegsamej wojny. Po przełamaniu obro-
ny i rozgromieniu pierwszego rzutu strategicznego,
przednie zgrupowania Wehrmachtu niespodziewanie
zderzyły się z drugą linią radzieckich formacji _ naprzy-
ar
"Journal of the Royal United Service for Defence Studies", czer-
wtec 1986, s.88.
a2 KrosĄoznąrnionngj Biebrusklj LDojennuj okrug Moskwa 1983,
s. 88.
2L7
WIKTOR STIWOROW
kład 16. Armią' stacjonującąwkoricu czerwcapod Sze-
piet wką - kt rych istnienia niemieckie dow dztwo na-
wet nie podejrzewało. Blitzkieg opierał się na koncepcji
błyskawicznego rozbicia wojsk radzieckich skupionych
wzdhlŻ samej granicy. Ęmczasem po zakoitczeniu pier-
wszej fazy operacji armia niemiecka natknęła się na
mur odwod w wy1rrowadzany ch zza Wołgi, z p łnocnego
Kaukazu, z Uralu, Syberii, Zabajkala i Dalekiego
Wschodu' Przewiezienie choćby jednej armii wymaga
tysięcy wagon w. Trzeba je podstawić na stację, załado-
wać wojsko, ciężki sprzęt, pojazdy i zapasy, po czym
przewieźćtyslące kilometr w. Jeżeli niemiecka szpica
natknęła się na armie sprowadzone z odległych rejon w
kraju, to znaczy, Że przerzut tych wojsk na zach d roz-
pocza! się dużo wcześniej, na pewno przed22 czerwca'''
Dv vrnocześnie z ruchami wielkich armii lądowych
l\
,,radziecka Flota Bałtycka w przededniu wojny opuściła
wschodnie akweny Zatoki Fi skiej'''a3 Wystarczy rzucić
okiem na mapę, by uświadomićsobie, że rnogła płynąć
jedynie w kierunku zachodnim' Nie były to żadne ma-
newĘ/: ,'Flota miała za zadanie operować na szlakach
komunikacyjnych przeciwnik a".'n Dziwrta sprawa: woj-
la jeszcze się nie zaczęła' Stalin nawe t nie przypuszcza,
że Hitler może go zaatakować, a Ęmczasem RKKF wy-
rusza w bojowy rejs!
Wypłynięciu Floty Bałtyckiej towarzy szyło pośpieszne
przertoszerie baz lotniczych. Pod pozorem ćwiczeri całe
dywizje i pułki lotnictwa szturmowego przeprawiano
nocami na lotniska polowe, położone niekiedy lo kilo-
metr w od granicy. Do baz dostarczano najnowsze typy
samolot w.
ksiąlek generał pułkownik L. San-
W jednej ze swych
dałow wspomina: ''od 15 czerwca zaczę|iśrny otrzytny-
a3 Estonskll narod ta Wielikoj OtieczestlDiennoj usojnie, Tallin 1973,
t. 1, s. 143.
44 lbid.
2'ta
LoDoŁAMAcz
wać nowy sprzęt bojowy. Pułki myśliwcw w Kobryniu
i Prużanach otrąrmały Jaki-l, uzbrojone w działka;
pułk szturmowy dostał Iły-2; pułk bombowc w - samo-
loty Pe-2".a5
W owym czasie pułk lotnictwa myśliwskiego|iczył 62
samoloty, pułk lotnictwa szturmowego - 63, a pułk lot-
nictwa bombowego - 60. W samej tylko lO. Dywizji spo-
dziewano się w wczas dostawy 247 nowoczesnych sa-
molot w. Generał w5{aśnia, Że Lo. Dywizja rzeczylłtścile
zaczęła dostawać nowe samoloty, co nie znaczy, Że po-
zbywała się starych. Ąrm sposobem dywizja przemieniła
się w giganĘcznąmachinę bojową, |Lczącąkilkaset ma-
szyn' Z materiał w archiwalnych wynika, że podobnie
rzecz się miała w innych formacjach. Na przyk}ad
9. Dywizja miała na stanie 4o9 samolot w, w Ęm 176
najnowszych myśliwcw MiG-3' kilkadziesiąt bombow-
c w Pe-2 i szturmowych Ił w-2' A nowy sprzęt wciry,
napły'wał.
Rankiem 22 czerwca Front Zachodni dostał rozkaz
przyjęcla na lotrrisku w orszy 99 myśliwcw MiG_3.a6
Jest oczywiste' że samoloty były gotowe już wcześniej.
Marszałek A. Nowikow, dow dca lotnictwa Frontu P ł-
nocnego, potwierdza, Że 2| czerwca otrzymał transport
MiG- w-3.47
Płynd nieprzerwany potok czołg w, artylerii, amuni-
cji' paliwa. ,,22 czervłca o świcie na stację kolejową
Szawle przybył transport pułku artylerii ciężkiej".a8
'Pod
koniec czerirca l94l roku na torach i bocznicach kote-
Jowych znajdowało się 1.320 skład w z pojazdarni".ag
Przeciętny transport wojskowy składałsię w ow5rm cza-
sile z czterdziestu pięciu 2o-tonowych wagon w. Zakła-
dając' Że rta każdej platformie znajdował się jeden po-
Jazd, okazuje się, że na rozładunek czekało 59.4oo wo-
a5 Sandałow, JVa moskoulskom naprauslieniź, op. cit., s. 63.
a6 Komąndou:anlje i sztab WWS tlsWoW, Moskwa L977, s. 4|.
a7,,Wo1enno-Istoriczeskij Żurnał", nr 1 / 1969, s. 6 l.
nB Biht:a za Leningrad., Moskwa 1964, s. 22.
a9
"Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr 1/1975, s.81.
2L9
 s
t'.
WIKTOR STIWOROW
z w' w tzeczy'wistości samochody ładowarlo znaczrie
gęściej.
W osobnych transportach wieziono amunicję. ''Wie-
czorelln2l czerwca 1941 roku komendant stacji kolejo-
wej Lipawa otrrymał meldunek: uPrzyJąć konw j spe-
cjalny. Przewozi amunicję. odprawić poza kolejnością
do punktu docelowegoo''.5o Lipawa znajdowała się w po-
blŻu granicy' Iecz transport zrnierzał dalej - a więc do
samego kordonu.
Zapasy amunicji na wszystkich frontach trzymano
w wagonach, co jest zrozwrniałe Ęlko w razie przygoto-
wywania głęboklej operacji ofensyrłrrrej' W przypadku
wojny obronnej jest zrtaczrtie prościej, pewniej i taniej
rozmieścićją na Za'wczasu przygotowanych rubieżach.
Po wystrzelaniu pocisk w na pierwszej rubieŻy wojska
wycofują się na d_gą' gdzie czekają nowe zapasy, po-
tem na trzecią' i tak dalej. Z drugiej strony szykując się
do ataku amunicję umieszcza Się V/ wagonach, choć jest
to operacja bardzo ryzykowna i kosztowna... ,,Na jednej
niepokaźnej stacji Kalinowka Front Południowo-Za-
chodni miał w rezerwie 1.5oo wagon w amunicji''.51
Generał pułkownik artylerii I. Wołkotnrbienko donosi,
Że w I94L roku sam tylko Front Zachodni stracił 4.216
wagon w amunicji.s2 A front w było pięć.
Marszałek Zwia2kls Radzieckiego S. Kurkotkin opisu-
je jak na początku czerwca tząd' radziecki ,,na wniosek
'
Sztabu Generalnego zatwierdził w czerwcu 1941 roku
plan przemieszczerlia ponad 1oo tysięcy ton paliwa
z głębi kraju''.s3 Wszystko wskazuje na to, Że nię był to
plan odosobniony. ,,Na bocznicach i węzłach kolejo-
wych znajdowało się 8.5oo cystern z paliwem''.5a Przyj-
mując, Że uŻywano tylko najmniejszych, 2o-tonowych
cystern, okazuje się że przewteziono zrtaczrlie więcej
50
"Krasnala zw7ezda",28 kwietnia 1985.
51 Soutetskg? żelteznodorożnikt to gody Wielkoj oheczestulenlaj
tuojng, Moskwa 1963, s. 36.
52
,,Wo;enno-Istoriczeskij Żurnał". nr 5/l98o, s. 71.
5s Kurkotkin, op. cit., s. 77.
54 Ibid., s. 173.
220
LoDoł,Alt{Acz
paliwa niż wspomniane roo.ooo ton. Najczęściejuży-
warre w tym czasie cysterny miały pojemność62 ton,
a wspomnianaliczba 8.500 cystern dotyczy tylko tych,
kt re w pierwszych dniach wojny czekały na stacjach
na rozładowanie.
Nie można teŻ zapomnieć o transportach paliwa zborn-
bardowanychprzez Luftwaffe. Generał pułkownik I' Bo1-
din, zastępca dow dcy Frontu Zachodniego w stopniu
$enerała porucznika, pisze w swojej ksiąlce, ŻenajpotęŻ-
niejsza 10. Armia posiadała odpowiednie rezerwy paliwa
w rrragarynach i cysternach kolejowych, ale w pierw-
szyc}: godzinach wojny straciła wszystkie zapasy.uu
AVI
Analizując prryczyny klęsk Armii Czerwonej w po-
czątkowym okresie wojny, z reguły pomija się najważ-
niejszy czynnik: przewaŻająca większośćwojsk była
uniemchomiona w wa$onach kolejowych. Dokumenty
dostarczają nam niezliczonych przykład w: ,,W chwili
wybuchu wojny połowa 64.Dywizji PiechoĘ znajdowała
się w drodze".56 'Wo.jna zastała znacznączęść zvłiavk w
21. Armii w transportach, rozrzuconych po szlakach
kolejowych na ogromnej przestrzeni od Wołgi do Dnie-
Pru''.sz ,,Wojna zaskoczyła LXIII Korpus Piechoty w wa-
gonach. 2L czerwca tylko nieliczne transporty zdołaĘ
dotrzeć do stacji rozładunkowych Dobrusz i Nowa-Biel-
ca. Jeszcze w pierwszych dniach lipca do stacji w rejo-
nie Homla dojeżdżałypojed5mcze transporĘ. Znaczną
częśćjednostek korpusu zawr cono na p łnoc, naprąl-
kład całą 53. DP poza I1o. pułkiem piechoty i 36. puł-
klem artylerii".58
Generał armii S. Iwanow, w wczas szef wydziahr ope-
racyjnego przy sztabie 13. Armii, opisuje losy 132. Dy-
55 I. Bołdin' Straniłg żgzni,MosL<llla 1961' s- 92'
56
,,Wo;enno-Istoriczeskij Żurna|"' nr g/1960. s. 56.
67 Po prLkazuRoding: bojeuoj put' szestoj gusardiejskoj o'rrrtiitu
Wie-
llkoj Otieczesttolennoj uojnie, Moskwa 1971, s. 5.
68
"Wo;enno-Istoriczeskł Żurna]"' nr6/1966. s. l7.
22r
wrKToR sttwoRow
wwji Piechoty generała majora (p Żniei marszałka)
S. Biriuzowa:,,Nieprzyjaciel niespodziewanle zaatako-
wał eszelon, kt r5rm udawała się na front częśćsił dywi-
zjiicałyJej sztab' Trzebabyłoprzyjąć b j prosto Zwa-
gon w i platform".se
Marszałek ZwiryIru Radzieckiego S. Biriuzow: "W ostat-
niej chwili włączono nas do )o( Korpusu PiechoĘ' Ani
dow dcy, ani szefa sztabu korpusu nie widziałem i warto
zauwaĘć, Że nie wiedzialem nawet, gdzie znajduje się ich
stanowlsko dowodzenia.
Na lewo od nas działała I37. Dywizja Piechoty pod
dow dztwem pu}kownika Griszina. Przybyła z Gorki.
[...] Nasz sąsiad zaśz pta'wej strony [...] zostal rzlucolry
do walki, jak i my' bezpośrednio z wagon w, kiedy jesz-
cze nie wszystkie transporty przybyły na miejsce prze-
znaczenia".60
Generał armii S. Sztemienko, w wczas pułkownik
w zarządzile operacffnym Sztabu Generalnego: ,,Trans-
porty kolejowe z wojskami nieprzerwan5rm strumleniem
zdĘały w kierunku zachodnlm i pofudnlowo-zachod-
nim. To jednego, to drugiego spośr d nas wysyłano na
stacje wyładowcze. ZłoŻonośći zrnierrlośćsytuacji czę-
sto zmuszała do przerwania wyładunku 1 kierowania
transport w kolejowych na Jakąp inną stację. Zdarzało
się niekiedy, Że dow dztwo i sztab dywizji vryładowyva-
ło się w jednym mĘscu, a pułki w innym lub nawet
w kilku miejscach rozrztrconych na znacznej odleg-
łości".6l
,,Lotnictwo niemieckie systematycznie bombardowało
linie i stacje kolejowe. Rozkłady jazdy stale się dezak-
tualŻowały. Wyładowywanie woj sk rlie zawsze odbywało
się na stacjach docelowych, |ecz w innych punktach'
Zdarzało się, że wyładowujące się oddziaĘ byłyprzemie-
szaI|e, a kierowane do armii pododdziały trafiały do są-
siednich armii i tam były wprowadzane do walki".62
ss ,,Krasnaja zwiezda",2l sierpnia 1984.
60 S. Biriuzow, "W ogniu dzlał'', Warszawa 1962' s. 25.
6r Sztemlenko, op. cit., s. 42.
62 W. Anfiłow, .Krach Blitzkriegu", Warszawa 1978' s. 545.
222
lIrDoł.AMAcz
.W drodze znajdowało się Jedenaściedywizjl 22.,
2|. i 20. Armii. Nie zakoriczyły też koncentracjl woj-
ska 19. Armtt gen. I. Koniewa i 16. Armii gen. M. Łu-
kina".63
,,Kolosalne nagromadzenie wagon w niemal w całości
sparaliżował'o funkcjonowanie licznych węzbw kolejo-
wych. Na większościstacji pozostał Ęlko jeden wolrry
tor, umożliwi ający przejazd poclag w" .u
Generał pułkownik A. Klemln o sytuacji z początklu
ltpca: ,,W drodze znajdowało się 47.ooo wagon w ze
sprzętem wojskowym''. 65
MoŻna by sądzić, że wszystkie te transporty załado-
wano i skierowano na front już po 22 czemłca. Nic bar-
dziej błędnego. Po 22 czemrca dow dztwa jednostek
frontowych domagały się jedynie pusĘch wagon w, by
ewakuować na$romadzone tam zapasy broni, amunicji'
paliwa.
Aby uzmysłowić sobie ca|y tragizrn sytuacji, cofnijmy
się do relacji generała M. Łuklna. Kiedy Łukin ze swoją
armiąwalczyłpod Szepiet wką sztab armii wciąż tkwił
naZabajkalu. Częściskładowe armii rozciąginęły się na
tysiące kilometr w. Kiedy ptzybył sztab, okazało się, Że
batalion łącznościnadal jest w drodze . Takie wypadki
powtarzały się nagminnie: na jednych stacjach wyłado-
wywano sztaby bez wojsk, na innych - wojska pozba-
wlone dow dztwa. Zdarzały się też sytuacje dramaĘcz-
ne, gdy pociąg zatrzymywał się w szczęryrn polu. Ba-
talion pancerny stanowi ogromną siłę, ale nie na
platformach kolejowych. Kiedy dziaŁatia wojenne
zaskakiwały konw j w miejscu, gdzie rozładunek nie
był możliwy - w wczas trzeba go było porzucić lub
znlszczyć,
Niewiele lepsza była sytuacja podĘających na front
dywizji pier'wszego rzutu strategicznego. Maszerujące
kolumny wojska stanowiły wymarzony cel dla lotrrictwa.
Podobnie jak cała Armia Czerwona.
63 Światowej.'.'', op' cit., t' 4, s. 61
"Historia Drugiej Wojny
6a I' Kowałow,TransporttuWoW, Moskwa 1981' s.59.
6 .Wojenno-IstoriczeskU Ż'urnal", nr 3/1985, s. 67.
223
wrKToR sttwoRow
ż-."o-.rr" H]
chy i przerzuty radzieckich wojsk, a|e kaŻdy z nich ob-
serwował tylko wycinek całej operacji. Tylko nieliczni
uzmysławiali sobie jej rzeczywisty wymiar. Niemiecki
wywiad wojskowy miał pełną świadomość, że trwa dy-
namiczny wzrost radzieckiego potencjału militarne$o.
Jednakże nawet Abwehra widziała jedynie pierwszy rzut
strategiczny, nie domyślającsię istnienia drugiego rzu-
tu' Myślę'że r wrneŻ wśrd radzieckich marszałk w
i generalicji niewielu _ poza ścisłymgronem oraz ucze-
stnikami samej operacji - dostrzegło skalę i rzeczywisty
cel całego przedsięwzięcia. Ęlko tym się tfumaczy spo-
kojny' beznamiętny ton ich wspomnieri i relacji.
Nieznajomośćog lnej sytuacji i skali ruch w wojsk
nie były przypadkowe. Stalin podjął drakoriskie środki
ostrożności;jednym z nic}: był cytowany komunikat
TASS. Trudno było zakładać, Że uda się zataić transfer
milionowych wojsk' ale cel i kierunek operacji pozostały
nieujawnlone.
General pułkownik lobrictwa A. Jakowlew, w wczas
osoblsty doradca Stalina, m wi o tyrn, Że ,pod koniec
maja albo na początku czenilca na Kremlu odbyła się
narada poświęcona zagadnieniom kamufl azrr''.66 Wspomi-
naliśmyjuż o środkach stosowanych przez radzieckich
generał w: ŻoŁlierzom m wiono, Że wynsszają na manew-
ry, mimo Że wyi:sza kadra oficerska wiedziała, że celjest
inny. Była to świadoma dezinformacja. W tym samym
czasle dow dztwo niemieckie zastosowało dokładnie tę
samą metodę, mianowicie rozplowszechniano wiadomość
o szykującym się lądowarriu w Wielkiej Brytanii. Niekt -
rzy zrall nawet kryptonim operacji -,Seeltiwe". W jedno-
stkach lintov4lch pojawili się angielscy tfumaczr.
Dezinformowanie własnych wojsk to taktyka stara jak
świat. Stosuje się ją przed rozpoczęciem ofensywy, by
jak naJskuteczniej ukryć przed wrogiem swe rzeczywiste
zarnlary, przede wszystkim moment i kierunek gł wne-
go uderzenla.
66 Jakowlew, op. cit., s.252.
224
''
-Doł,AMAcz
Abyśmymogli uzmysłowić sobie stopieli utajnienia
wszystkich operacji mlapanych z przerzutem wojsk,
pr zy troczę j eden przykład'
Marszałek Zwtapku Radzieckiego M. Zacharow, w-
czesny szef sztabu odeskiego okręgu Wojskowego: ,,Na
początku czerwca z$łosiłsię do mnie szef okręgowych
wojsk łącznościP. Rumiancew. Powiedział mi w taje-
mnicy, że w ostatrrich dniach przez stację Znamionka
przejeŻdŻają nAnusien z Rostowa do punktu przeznacze-
nia w rejonie Czerkas. W terminologii wojsk łączności
<Anusiał ozIlaczała dywizj ę.
Dwa dni p Źn(ej otrzymałem z Czerkas szyfr wkę od
M. Rejtera, zastępcy dow dcy P łnocnokaukaskiego
okręgu Wojskowego, Prosił o zemło|erlie na zajęcte kil-
ku barak w w magazynach naszego okręgu. Były nie-
zbędne dla rozladowania ekwipunku przybywaJących
wojsk z P łnocnego Kaukazu' Ponieważ odeski okręg
Wojskowy nie był powiadomiony o żadnych planach
koncentracji wojsk, połączyłemsię przez wucze67 z za-
rządern operacyjnym Sztabu Generalne$o. Do aparatu
podszedł A. Anisow, zastępca szefa zarządu. Kiedy po-
wiedziałem mu o prośbieRejtera i poprosiłem o wyjaś-
nienie, w cTylnrzecz) Anlsow odparł, Że marlrniemłłocz-
rlie zrliszczyć szyft wkę, Że Rejter otrzyma właściwe
wskaz wki bezpośrednio ze Sztabu Generalnego,
a sztab okręgu nie powinien się do tego wtrącać''.68
Dalej marszalek Zacharow stwierdza, że dow dca ode-
skiego okręgu Wojskowego generał pułkownik J. Czerewi-
czenko r vrnież rrie miał pojęcia o nadcią$ających ,'.Ąnu-
siach". MoŻna by rzrc, Że rie ma w tym nic dziwnego:
pr z'emieszueniom radzieckich woj sk zaw s?E tow arry szą
nadzwyczajne środldostrożności,a ich plany do korica
trzymane są w tajemnicy. To prawda, ale wszystko ma
swoje granice. W Zw7ryku Radzieckim dow dca okręgu
wojskowego, anrłaszcza okręgu przygrarncznego' dysPonu-
67 wucze (właść.Wcz) - linia wysokiej częstotliwoścl , rodzajłączno-
ścitelefonicznej zabezpieczonej przed podsłuchem, tzw. bezpieczna
llnia [przyp. tłum.].
68
.Woprosy istorll", nr 5/ 1970, s. 42.
225
 B
!
WIKTOR SIIWOROW
je nadz-lłyczajnymi pełnomocnictwami i ogromną włddzą
odpowiadając z-awsryrstko co się dzĘe na podległyr mu
obszarze. Jak1eż to nadzwyczajne okoliczności sprawiły,
Że ari on, ani jego szef sztabu nie wiedzie|i że na terenie
ich okręgu koncentnrją się jakieśwojska' a kiedy prTwa-
dek naprowadził ich na trop tej informacjl' polecono im
zapomnieć o wszystkim, a sąrfr wkę zriszczyć?! Nawet
w sejfie sz.efa sztabu stanowiła poważne zagrożrrie!
Wspomniałem' że c}:oć radzieckie archiwa zaulietają
wiele interesujących materiał w z tego okresu, to naj-
ciekawsze dokumenĘ nigdy nie zostały zarchiwizowane
a|bo zriszczono je w p źnlejszvm okresie' Śtaay tego są
często widoczne: strona urywa się w p ł zdania - a na-
stępnej' albo i stu następnych po prostu brakuje' Zni-
szczona szyfr wka w Odeskim okręgu Wojskowym po-
twierdza tę obserwację'
Warto zwr cić uwagę, jak zachowuje się w tej sytuacji
generał porucznik Maks Rejter. Ten zdyscyplinowany
pruski służbistajuż podczas I wojny światowej służył-
w stopniu pułkownika - w sztabie carskiej armii. Rejter
nie należałdo ludzi, kt r5rm trzęba objaśniać,co to jest
tajemnica służbowa. Ale nawet on' zastępca dow dcy
P łnocnokaukaskiego okręgu, uuraŻał Za rzecz normal-
ną' że po wylądowaniu wraz z ,,Anusiami'' na te4rtorium
obcego okręgu na|eŻy skomunikować się - oczywiście
szyfrem - z miejscowym swoim odpowiednikiem i zapy-
tać go o zgodę na te czy lrtne posunięcia. Ale Sztab
Generalny szybko postawił go na miejsce i więcej żad-
nych tego rodzaju szyfr wek nie wysyłał'
A oto garśćinnych przykład w.
Generał pułkownik L. Sandałow zw7edza budowę
przygranicznych umocnieri w rejonie Brześcia. Ze zdu-
mieniem odkrywa, że bunkry wznoszą się tak blisko
granicy' Żewręcz widać je z niemieckiej strony. Zdzivłio-
ny' zrofiaca się do W. Czujkowa; przyszły bohater bitwy
stalingradzkiej wzdycha z udawanym ŻaLem: wielka
szkoda' ale tak to niestety wygląda, że Niemcy namierzą
nasze obronne prace fortyfikacfine.Ge
69 Sandałow, ]Va moskotuskomnapratulenii, op. cit., s' 53.
226
LoDoŁAMACz
Helrv Guderian, kt ry tutaj właśnierozpocza} wojnę,
atakując z przeci:wnego brzegu rzeki, oczywiście widział
wszystko jak na dłoni: bunkry budowano we dnie oraz
po nocach, przy sztlczrlym oświefleniu. Dziwna spra-
wa: ani Sandałow ani Czujkow nie polecili przerwać
rob t i budować fortyfikacje kilka kilometr w od grani-
cy' by wr g nie poznał przynajmniej usytuowania sta-
nowisk ogniowych i kierunku strzelnic, co pozvła|a zre-
konstruować caĘ system ostrzału.
Marszałek Zwiapkll Radzieckiego I. Bagramian zaob-
serwował identyczną sytuację, ty|e że w l94o roku
i w innym okręgu. Fortyfikowano nowy rejon umocnio-
ny "po prostu na oczach Niemc w". Poszczeg lne miej-
sca budowy otoczono płotami. ,,Te ogrodzenia przypomi-
nały mi listki figowe na antycznych posągach.
- Jak sądzicie - zwr ciłem się do brygadzisty _ czy
Niemcy domyślająsię, co wasi chłopcy robią za tym
płotkiem na brzeglu granicznej rzeki?
_ Na pewno! - odparł bez wahania. - Trudno nie od-
gadnąć.
Pomyślałemwtedy, Że ten analfabetyzm taktyczny lu-
dzi odpowiedzialnych zaloka|izację bunkr w można by
bez trudu uzlać zasabotaŻ' Co też Zapewne miało miej-
sce w czasach minionych".To
Rzeczywiście, w 1938 rokll za cośtakiego można było
zna|eźć się przed plutonem egzekucyjn5rm. Ale w latach
194O-194f z niewiadomych powod w wszystkie umoc-
nienia obronne wzdhlŻ zachodniej granicy budowano
właśniew taki spos b - i nikt się nie bał' nikt nie prote-
stował. NKWD nikogo nie aresztowało i nie rozstrzeliwa-
ło. Dlaczego? ,,Jawna demonstracja rob t obrorrnych''
pisze Bagramian o tych budowach, dodając' Że ,,plany
były zatwierdzone przezwyższe kierownictwo" ' Za rejony
umocnione odpowiada osobiście dow dca okręgu. Co za
kretyn podpisał r wnie absurdalną decyzję?
Był to Georgij Żukow. Ten sam Żukow, kt ry wr cił
niedawno z Mongolii, gdzie pÓ dfugotrwałym i demon-
stracyjnym wznoszeniu umocnieri obronnych nagłym
70
"Wojenno-Istoriczeskij Żutr'ał", nr 1/1976, s. 54.
227
 .Ti
WIKTOR
ll,l
STIWOROW
atakiem zaskoczyćjaporiską 6. Armię. Ten sam Żukow,
kt ry kilka miesięcy p źniej został szefem Sztabu Gene-
ralnego i wprowadził drakoriskie zasady ochrony taje-
mnicy odnośnie przemieszczeri wojsk. Niemntej ,jawna
demonstracJa rob t obronnych" będzhe trwać nadal,
ulegając wręcz nasileniu'
Charakterystyczne jest r wnleŻ zac}rowanie Bagra-
miana. Był to utalentowariy dow dca w najlepsąlm ro-
zumieniu tego słowa. Podczas wojny zrobił błyskotliwą
karierę: w 1941 rok:u zaczĄ w stopniu pułkownika'
w 1945 roku skoriczyL jako generał armii, pełntąc fun-
k"ję' kt ra pozwalała myślećo marszałkowskich
gwiazdkach (nawiasem m wiąc, niebawem je otrzymał).
W wyżej opisanej sytuacji Bagramian udał się na gra-
nicę na osobiste polecenie Żukowa, występując jako
jego podwładny, a jednocześnie bliski przyjaciel. Wy-
starczyło huknąć - i ostentacyjne prace byłyby zaurie-
szone. Ąe nie huknaJ. M $ł powiedzieć Zukowowi: ,,Nie-
szczęście!Ci idioci wznoszą forĘ za miliony rubli na
samej granicy. Niemiecka artyleria rozwali to w drobny
mak już w pierwszych godzinach wojny: znająpołożerie
każdego bunkra, kierunek każdej ambrazury| Zoba-
czysz, obu nas zato rozstrzelaJą!".
Ale Bagramlan nie był oburzony, nie wykrzykL.wałŻad-
nych ostrzeżeri' Ąrmczasem 22 czerwca Niemcy rzeczy-
wiścieroznieśltw pył ws4rstkie te umocnienia. Ale Sta-
lirr nie rozstrze|ał swoich dow dc w' przeciumie - obaj
otrz5rmali awans. Wniosek sam się nasuwa: demonstra-
cja fortyfikacji obronnych nie w1mikała z głupoty ani
i$norancji. Musiała mieć jakiśokreślony cel.
13 """.-caw Moskwie Schulenburga i .riemi.cffi
Mołotow wezwał do siebie
ambasadora wręczył mu
tekst komunikatu agencji TASS'71 Była w nim mowa
o tym, że Niemcy lie zamierzajązaatakować ZSRR, i ui-
7r Por. Telegram
Schulenburga do Ribbentropa nr l.86g, IS czerw-
ca 1941.
22a
LaDoł'AMACz
ce Uersa_Zwiapek Radziecki nie myślinapadać na Rze-
szę, |ecz.wrogie ZSRR i Niemcom siły, zairrteresowane
w dalszym rozszerzaniu i rozpętywaniu wojny'' starają
się skł cić oba paristwa, rozdmuchując prowokacyjne
pogłoski o bliskim terminie wojny. Komunlkat TaaZWa
owe ,,siły'' po imieniu: 'Pan Cripps, brytyjski ambasador
w Moskwie", prasa".
"Lond5m", "brytyjska
Można by sądzić' że tego samego dnia w Londynie
doszł'o do spotkania ambasadora ZSRR Iwana Majskie-
go z brytyjskim ministrem spraw zagrarLicznych Antho-
n5rm Edenem. Można nawet pokusić się o scenariusz
rozmowy: Majski ciska na blat komunikat TASS, wali
pięściąw st ł i tupie, w gnie\łrie domagając się odwoła-
nia ambasadora Crippsa z Moskwy, kt ry pr buje za-
siać niezgodę między dwoma dobrymi przyjaci hni _
Stalinem i Hitlerem.
W rzeczywistości wszystko wyglądało zupełnie ina-
czej' |3 czenirca 1941 roku istotnie doszło do spotkania,
kt re - wbrew oczywistej logice _ przebiegało 'w atmo-
sferze zrozumienia i wzajemnej Ęczllvłości''.Omawiano
bardzo powłżnąkwestię, mianowicie jakiej pomocy
Wielka Brytania skłonna jest udzielić Armii Czerwonej,
dyby ,,w najblższym czas7e doszło do wojny między
ZSRR i Niemcami". Rząd an$ielski zobowiry,ał się mię-
dzy innymi ,,udzielić pelnego poparcia Zwią2kowi Ra-
dzieckiemu swym lotnictwem na Bliskim Wschodzie,
wysłać do ZSRR misję wojskową 1 rozszerzyć wzajemną
wsp łpracę gospodarczą'.72
13 czenrca stalinowska dyplomacja położyłakamieri
wę iielny pod przyszłą konstnrkcję tak zwanej koalicji
antyhitlerowskiej. Z brytyjskiego punktu widzenia bylo
to posunięcie jak najbardziej naturalne. Wszak Anglia
znajdowała się w stanie wojny z II| Rzeszą. Natomiast
Zwia7ek Radziecki w spos b oczywisty prowadził pod-
w jną grę, bowiem łączyłgo z Niemcami pakt o nieagre-
sji oraz traktat o przyyaźri i granicy. Jeżeli Moskwa uz-
nała, Że te dokumenty nie odpowiadają zaistniałej sy-
tuacji, powlnna układy anulować. Ęmczasem Stalin
229
WIKTOR STIWOROW
ostentacyjnie demonstnrje swoją przyyaŹfi z hitlero-
wskimi Niemcami, r wnocześnie piętnując za pośred-
nictwem agencji TAss siĘ ,,zainteresowane w dalszym
rozszerzaniu wojny" - brytyjskich polityk w.
Beznamiętny ton dyplomacji krył jednak bardzo po-
waŻne sprawy. Dwa lata wcześniej ZSRR prowadzlł roz-
mowy z Niemcami na temat Polski: ,,W wypadku zrnian
[...l na terytoriach należących do pa stwa polskie-
go...''.'" Nastały czasy, kiedy radzieccy dyplomacji za-
czynają tym samym tonem m wić o Niemczech. Dziwi
tylko fakt' że w trakcie londyr1skich negocjacji obie stro-
ny używają zwrotu: ''gdyby doszło do wojny", zamiast
powiedzieć wprost _ ,jeŻeli Niemcy zaatak'ujĘ'. Innymi
słowy' rozm wcy nie wykluczają moŻI|wości, Że wojna
może nastąplić z jakiegośinnego powodu niż hitlero-
wska agresja.
W 1932 roku, w chwili obejmowania radzieckiego po-
selstwa w Londynie, Majski odbył dłuŻszą rozmowę
z Maksimem Litwinowem. Komisarz spraw zagranicz-
nych uprzedził przyszłe$o ambasadora, że odtąd będzie
on wy1rełniałpolecenia płynące nie od niego, lecz od
,,wy ższy ch instancj i''',,W yższą instancj ą' m gł być tylko
Mołotow _ szef wczesnego gabinetu _ otaz sam Stalin.
Majski wyszedł cało z kolejnych czystek i utrzymał się
na stanowisku właśniedlatego, że gorliwie wypełniał
dyrektywy,,wyŻszych instancji''.
Po jedenastu latach spędzonych w londyriskiej amba-
sadzie ZSRR Majski towarzyszył Stalinowi w jego spot-
kaniach z Churchillem i Rooseveltem, stale domagając
się zwiększenia pomocy obu paristw. Potem napisał
ksią2kę zatytułowaną ',Kto pomagał Hitlerowi''7a, zkt -
rej dowiadujemy się, że Fijhrer nie rozpętałby II wojny
światowej, gdyby nie wydatna pomoc Anglii i Francji.
Całą winę za ,,riez|iczone ofiary i cierpienia'' radziecki
ambasador zrzuca na kraj, kt ry 13 czerwca 1941 roku
obiecał Stalinowi pomoc militarną i ekonomiczną...
73 Tajny protok ł z paku o nieagresji, 23 sierpnia 1939 r' [w;| ,,(Pra-
wdau. Wyb r artykuł w zwrześnia 1939 roku", op. cit., s. 46.
7a I' Majski, Kto pomagałGttlietu, Moskwa 1962.
Ż30
LoDoł,AMAcz
,pogłoski onF
uchronnej wojnie między ZSRR a Niemcami' W tej spra-
wie Stalin był zdecydowany na wszystko. 13 i 14 czerw-
caprzez Moskwę przetoczyła się fala terroru'
Hitler borykał się z tym Samym problemem. Trudno
jest ukryć przy$otowania do wielkiej wojny. Ludzie mają
oczy otwarte i po swojemu komentują to' co widzą. 24
kwietrria niemiecki attach morski Baumbach skierował
do Berlina alarmującą depeszę, w kt rej donosił, Że mu-
si zvłalczać ''ewidentnie zmyślone pogłoski o zblźającej
się niemiecko-radzieckiej wojnie''.7s 2 maia ambasador
Schulenbur$ za'wiadamia, Że walczy z plotkami, ale
przyjeŻdŻający z Niemiec personel ambasady przywozi
,,nie Ęlko plotki, ale r wnież fakty".
24 rnaja Karl Bcimer, szef departamenhr prasy zagra-
nicznej w niemieckim Ministerstwie Propagandy, po kil-
ku głębszych zacza} opowiadać jakieś historie na temat
stosunk w ze Zwiapkiem Radzieckim. Został natych-
miast aresztowany. Hitler osobiście zaj{ się tą sprawą
choć według relacji Goebbelsa, przywiapywał do niej
,,zbyt wiele wagi''.76 13 czerwca 194l roku, w dniu ogło-.
szenia komunikatu TAss' Btjmer stanął przezTrybuna-
łem Ludowym L przyznał, że słowa, kt re wypowiedział
pod wpływem alkoholu' były pozbawione sensu: Żadnej
wojny nie będzie!Aby rozwiać wszelkie wątpliwości, r w-
nież poza granicami kraju, Ribbentrop rozesłałL5 czerw -
ca ściśletajne depesze do wszystkich plac wek dyplo-
maĘcznych Rzeszy, w kt rych. zapowiadał rozpoczęcie
waŻnych rozrn w z Moskwą. Ambasadorowie mieli
w największym sekrecie powiadomić o tym odpowiednie
osoby. Na przykład radca ambasady w Budapeszcierl:iał
zakomunikować tę wiadomość re$entowi Horthyemu.
Mroczne dzLeje niemieckiego narodowego socjalizmu
oraz s ocj al izmu r adzieckiego wykazuj ą wiele zas kakuj ą-
cych zbieżności,i to nie tylko w hasłach, pieśniach czy
75 Depesza nr 34 1 12/ ll0.
76 Die Tagebiicher uon Joseph Goebbels, Samtliche, F-ragmente,
cz' I, Monachium-Nowy Jork-Londyn-ParyŻ 1987 r,, s. 659' 687' 690.
23r
WIKTOR SUWOROW
ideologii _ r wnieŻ w samych wydarzeniach' Historia
nazizlmu zawiera epizod dziwnie prz54pominający komu-
nikat agencji TASS. 8 maja 1940 roku radio niemieckie
oznajmiło, że Wielka Brytania przygotowuje inwazję
w Holandii. Ciekawszy był dalszy ciąg wiadomości:po-
głoski o tym, że dwie niemieckie armie koncentrują
swoje siły nad granicą z Holandią na|eĘ :uzrtać za ,,ab-
surdalne plotki'', wymyślone przez bryty'skich podŻega-
czy wojennych' Dalszy ciąg wszyscy zrLarny.
Dx
I\adzieccy historycy przyznają, że istotnie wiosną
l94l roku odbywały się wielkie ruchy wojsk, |ecz _
w ich opinii - istnieją przekonujące dowody na to, Że
przerzuty armii miały cel defensyrłrny. Ęmczasem spra-
wa wcale nie jest tak oczywista' Radzieccy generałowie
i marszałkowie nigdy nie przedstawili Żadnego wiary-
godnego wytłumaczenia. Co więcej - nigdy nie o$łosili
dokładnej |iczby dywizji' kt re uczestniczyły w tych gi-
garftyczlych roszadach. A bylo ich 191!
oto co pisze W. AnIiłow, wybitny ztua-wca początkowe-
go okresu wojny, o Zachodnim Specjaln1rm okręgu Woj-
skowym: ,,Z$odnie z dyrektywą ludowego komisarza ob-
rony, Z wewnętrznych rejon w okręgu wyprowadzano
w kierunku zachodnim dziesięć dywizji piechoty''.77 Da-
lej Anfiłow opisuje sytuację w sąpiednim BaĘckim Spe-
cjaln5rm okręgu Wojskowym:
',W
stronę granicy zrnierza-
ły cztery dywizje piechoty _ 23.,38.' 126. i 128.''. Wiele
dokument w prz1mosi kolejne potwierdzenia, Że była to
zmasowaira operacja. Czemu jednak Anfiłow przemi|cza,
Że nie zbliŻały się do granicy 11. i 183' DP.? A dywizje
pancerne i zmotoryzowane? Czy stały w miejscu?
Niekt rzy radzieccy marszałkowie - wśrd nic}:' Żu-
kow - twierdzą' że z głębi kraju w5prowadzano 28 dywi-
zji piechoty. To prawda, tyle Że nie cała prawda. Mar-
szałek Zwiapkl: Radzieckiego A' Wasilewski podkreśla,
że 28 dywizji jedynie ,,zapoczątkowało realizację planu
77 Anfiłow, Biessmiertngjpodtlsig, op. cit., s. l89
232
LODOf.AMACZ
ześrodkowaniai rozwinięcia wojsk na zachodniej $rani-
cy".'8 Dziświemy, Że ten początek miał potęzną konty-
nuację, ale marszałek Wasilewski na ten temat rnlJczy'
Wy'aśnlenia radzieckich ekspert w wydają mi się co
najmniej niezadowalające. Postanowiłem więc odwołać
się do memuar w generalicji, kt ra dowodziła całą ope-
tacjąbądź brała w niej bezpośrednio udział. Wtedy do-
piero miałem okazję w pełni poznać zdumiewającą ela-
stycznośćradzieckiej historiografii, a także samych au-
tor w wspomnieri ' kt rzy zręczrlie uchylają się od
odpowiedzi.
oto przykłady:
W dniach 9-|2 czerwca generał pułkownik J. Czere-
wiczenko, dow dca odeskiego okręgu Wojskowego,
przebywał na Krymie, $dzie odbierał wojska IX Specjal-
nego Korpusu Piechoty' Pisze o t5rm marszałek M. Za-
charow.7g Korpus rzeczywitście był niezwykły i nie bez
kozery nosił miano ,,specjalny'', ale generał Czere:wi-
czenko zachowrrje na jego temat milczenie. Nawiasem
m wiąc: Czerewiczenko osobiścieodbiera IX Korpus'
ale sam nie ma pojęcia o tym, Że na terytorium jego
okręgu potajemnie koncentruje się cała armia generała
porucznika Iwana Koniewa i jego zastępcy, generała po-
rucznika Maksa Rejtera.
Podczas wojny Koniew dosłużyłsię marszałkowskich
gwiazdek. MoŻnaby |ic4lć na to, że w swych wspomnie-
niach udzieli wyczerpującej odpowiedzi na pytanie, w ja-
ki spos b i w jakim celu przybył na czele całej armii do
obcego okręgu. W żne nadzieje! Marszałek zręcznie po-
mija pierwsząfazę wojny, skupiając się na roku l945.8o
Weźrny do ręki wspomnienia generała armii P. Bato-
wa.81 To właśniejego korpus przejmował na K4rmie
generał Czerewiczenko. Ale w najciekawszych sprawach
Batow zachowuje milczenie. W owym czasie pełniłon
funkcję zastępcy dow dcy Zakaukaskiego okręgu Woj-
78 Wasilewski, op. cit., s. 14O.
te
'Woprosy istorii", nr 5/ I97O, s. 44.
80 I.Koniew, ,,Czterdzibsty piąty'', Warszawa 1968.
8r P. Batow,
'W marszu i boju", Warszawa 1963.
233
wrKToR sttwoRow
skowego. Jak to się stało, Żew przededniu wojny zna|azł
się na Ukrainie? Jakie jednostki wchodztły w skład jego
korpusu? Skąd nazwa ,,specjalny''? W jakim celu od-
działy i zvłiapki korpusu ćwiczyĘ do upadłego manewT
sprawnego zaokrętowania i ładowania sprzętu na okrę-
ty Ftoty Czarnomorskiej oraz desantu na obcym brzegu
i riszc Zer:ia wie ż wiertrr ic4r c}:? Ztnudnę p rze c ze sywanie
rozmaitych Źr deł przynosi, w koricu, odpowiedzi na te
wszystkie pytania. Generał Batow cały ten okres pomija
milczeniem.
Ponieważ na tym szczębl:u nie spos b uzyskać Żadnej
konkretnej informacji, poszukamy luq1Żęj. Ani Stalin, ani
Żaden z członk w Politbiura nie pozostawił wspomnieri
obejmujących interesujący nas okres. Zostaje więc tylko Rozdział 20
marszałek Ż:ukow, Jako szef Sztabu Generalnego był on

osobiście odpowiedzialny za rozlokowanie i przemiesz-
czarie wojsk. Bez jego uĄedzy ani jeden batalion, pułk
czy dfizja nie mogły zrlrienić miejsca stałej dyslokacji.
Żukow nadzorował teŻ shsŻby transportowe, a więc
wszystko' co wiąpało się z korzystaniem przez wojsko
z usfug kolei żelaznej.
W swojej książce Żukow przyznaje, że istotnie, miały
miejsce przemieszczenia wojsk na wielką skalę, ale nie
pr'zytacza choćby jednego wskźnika, Że nie wsponrnę
już o interpretacji. Nawet wtedy, gdy na trzech stronach
przytacza opis ruch w poszczeg lnych formacji, nie czy-
ni tego jako członek najwyższego dow dzhlla Armii
Czerwonej. Woli cytować swego przyjaciela Bagramiana,
w wczas pułkownika, kt ry nie miał żadnego dostępu
do sekret w wagi paristwowej.
Zręczny wybieg Z:ukowa tylko umacnia nas w przeko-
naniu' że musi by coś,czego nie wolno ujawnlć. Pod
żadnym pozorem'
O porzuconych
okręgach wojskowych
Taki tryb postępouania został ustalong us Armti
Czeruonej już d.ausna: ztuio3ki taktgczne sqjeszcze
LD marszu, a datu dzhtso przgjeżl'ifo" nn odcinek,
na kt rgm armia będzie d-ziałać.r
K. Rokossouski
Zwia7ku Radzieckim generał, kt ry pnie się po
szczeblach kariery, pełni kolejno funkcje dow dcy dylyi-
zji, korpusu, wreszcie armii... Następna nominacja -
dow dca okręgu wojskowego - to nie tylko kolejny sto-
pieri w hierarchii, ale także zdecydowana zmiana jako-
ściowa. Dow dca okręgu jest poniekąd gubernatorem
wojskowym o$romnych obszar w, zamieszkiwanych
przez dziesiątki milion w ludzi. W razie zewnętrznego
zagroŻenia odpowiada oTI Za siły zbrojne i ich przygoto-
wanie bojowe oraz za przestawienie przemysfu, komu-
I Rokossowski, op. cit., s.246-247.

235
WIKTOR STIWOROW
Y II)DoŁ'AMACz
nikacji, gospodarkt rolnej na wojenne tory. Dow dca
okręgu odpowiada r wnieŻ za bezp7eczeristwo lokalnych
struktur reżimu komunistyczlego 7 w razie konieczno-
ścima ich bronić przy uĘcill siły zbrojnej.
Przed II wojną światowącały obszar Zwiapku Radziec-
kiego był podzielony na 16 okręg w wojskowych2: osiem
przygranicznych i ty|eŻ wewnętrznych. Cały przemysl
strategiczny, gł wne szlaki komunikacyjne i potężny
potencja} ludzki koncentrowały się w głębi kraju.
13 maja 194l roku dow dcy siedmiu okręg w wewnę-
trznyc}r (wszystkich poza moskiewskim) otrzymali spe-
cj alną dyrektywę' nakazuj ąc ą przekształcenie s ztab w
okręg w wojskowych w sztaby armii. Mieli objąć dow -
dztuło tych armii, zrnoblilwować korpusy i dywizje'
a miesiąc p źniej,13 czerwca l94l roku, rozpocząć dys-
kretne przemieszczanie wojsk w kierunku zachodnim.
Prze$nrpowanie objęło w szczeg |nościdywizje Ural-
skiego okręgu Wojskowego' scalone w korpusy, kt re
stworzyły 22. Armię. Generał porucznik F. Jerszakow
(dotychczasowy dow dca olrręgu), komisarz korpusu
D. Leonow (członek Rady Wojennej okręgu) i generał
major G, Zacharow (szef sztabu okręgu) automatycznie
objęli identyczne funkcje w dow dztwie nowo utworzo-
nej 22. Armii. CaŁa wyŻsza kadra oficerska zmieniła
dotychczasowe przydziały służbowe, wszyscy w najwię-
kszej tajemnicy ulokowali się w wagonactr - i trans-
porty ruszyły ku zachodniej granicy.
Kto zatem pozostał na Uralu? Wszak już wtedy Mag-
nitka, Urałmasz i Tankograd stanowiły potężny kom-
pleks militarno-przemysłowy. A kluczowe arterie komu-
nikacsne, a miliony zek w w tamtejszych obozach
koncentracyjnych? Czy nie było niebezpieczne pozosta-
wienie tych teren wbez wojskowego gubernatora? Wia-
domo, że kaŻdy dow dca ma zastępcę' kt ry w razie
dłuŻszej nieobecności przejmuje jego obowią2ki. Jednak
generał porucznik M. Łukin' zastępca dow dcy Ural-
skiego okręgu Wojskowego, dziwnym trafem zostałjesz-
czewcześrtiej skierowany nad Bajkał' by stanąć ttacze|e
2 Ten podział zachował się do upadku ZSRR [przyp. tłum.l
236
świeżosformowanej 16' Armii' kt ra r
wnieŻ skierowała
się na ?,ach d. W efekcie dow dztwo Uralskiego okręgu
Wojskowego objął nikomu nie zrlranry generał major
A. Katkow, w dodatku praktycznie pozbawiony sztabu.
W Charkowskim okręgu Wojskowym rzecz miała się
podobnie. Wiemy, Że w przededniu wojny nad rumuri-
ską granicą formowała się l8. Armia G rska. Na jej
czele stanęli doĘchczasowy dow dca okręgu .generał
porucznik A. Smirnow szef sztabu $enerał major
W. Kołpakczi i dow dca lotnictwa okręgu generał major
S. Goriunow. Przerzucono ich wraz z personelem nad
rumuriską granicę - i tym sam}łln okręg wojskowy zo-
stał praktycznie pozbawiony dow dztwa.
19. Armia generała porucznika I. Koniewa zgromadzl-
ła wojska i sztaby P łnocnokaukaskiego okręgu Woj-
skowego _ po czyrn r wnież potajemnle ruszyła na za-
ch d. Zastępca Koniewa - niemiecki komunista generał
major Maks Rejter - w przededniu wojny zamlast na
Kaukazie kwaterował na Ukrainie' dokładnie w Czerka-
sach, dokąd przybywały eszelony 19. Armii. Wiemy
o tym choćby ze wspomnieri marszałk w Zwiapku Ra-
dzieckiego M. Zacharowa i I' Bagramiana.3
Sp jrzmy na wczesny skład dow dztwa wojsk lotni-
czych P łnocnokaukaskiego okręgu Wojskowego: do-
w dca - generał major WWS E. Nikołajenko, szef szta-
bu - pułkownik N. Korniejew, dow dca dyw|zji lotnic-
twa myśIiwskiego - generał major WwS E' Bielecki. Po
ogłoszeniu komunikatu TASS odnajdujemy ich na tych
samych stanowiskach, tyle Że rrie w okręgu wojskowym'
|eczw 19. Armii, potajemnie przerzucotLej na Ukrainę.
20. Armia - to Orłowski okręg Wojskowy. Jego do-
w dca generał porucznik F. Remiezow skoncentrował
wszystkie swoje jednostki oraz wojska Moskiewskiego
okręgu Wojskowego, przekształciłsztab okręgu w sztab
20. Armii - i r wnież ruszył w kierunku granicy.
21. Armię sformowano z dywuji wchodzących w skład
Nadwolżuriskiego okręgu Wojskowego pod dow dztwem
generała porucznika W. Gerasimenko. Sybefiski okręg
3 Bagramian, op. cit., s. 85.
237
WIKTOR STIWOROW
Wojskowy (generał porucznik S. Kalinin) przerodził się
w 24. Armlę, zaśArchangielskt okręg Wojskowy ($enerał
porucznik W. Kaczałow) - w 28. Armię.
Gdy 13 czeflNca l94l roku radzieckie radio nadało
zagadkowy komunikat TASS - na bezkresnych obsza-
rach środkowejRosji, P krocnego Kaukazu, Syberii
i Uralu przestała istnieć cała doĘchczasowa struktura
wojskowa i terytorlalna. W razie ewentualnej rewolty
nie było nawet czym jej tłumić: wszystkie dfizje udały
się w kierunku zachodniej granicy. Co więcej, nie było
nikogo, kto m głby wydać taki rozkaz, bowiem cała
generalicja r wtieŻ przemieściłasię w kierunku grani-
cy. Prawdą jest' że formacje NKWD czuwały nad sy-
tuacją, ale w razie poważnych zarnieszek tylko wojsko
mogłoby skutecznie interweniować' Zresztą formacje
bezpieczeristwa wewnętrznego r wnież doznały nie
mniej poważnych perturbacji - ale o tym p źniej.
Narzuca się tylko jedno wytłumaczenie zmasowanego
przerzutu wojsk w kierunku zachodnimi przerz[canym
oddziałom wzl7aczorlo dużo ważniejsze zadania rl1rŻ ru-
tynowa ochrona władzy radzieckiej w wewnętrznych re-
gionach kraju.
u stwa Wewnętrznego NKWD' a następnie zajmował odpo-
Mo"m"*ski okręg Wojskowy miał szczeg lrrc zrtacze-
nie: brontł samej stolicy. Funkcję jego dow dcy pełnił
generał armii I. Tiuleniew. Kiedy jednak radzieckie woj-
ska, sżaby i korpus oficerski rozpoczęły marsz ku za-
chodnim granicom, nie oszczędzono nawet tego kluczo-
wego okręgu. Jego jednostki przekazano do wzmocnienia
pierwszego rantu strategicznego i 20. Armii drugiego
rzutu strategicznego, a ?Apasy broni, amunicji i sprzętu
skierowano na zach d. Potem przyszła kolej na dow dz_
two' Generał Tiuleniew miał zbyt wysoką.*gę, by sta-
nąć na czele armii, poza Ęm cieszył się wyjątkowym
zaufaniem Stalina. DecyzjąBiura PohĘcznego Tiuleniew
został więc mianowany dow dcą Frontu Południowego.
Wynrszając zabrał ze sobą cały sztab Moskiewskiego
okręgu Wojskowego na czele z Eenerahem majorem
234
T l,()DoŁAI[Acz
G. Szyszeninem. Skład tego frontu juŻ poznaliśmy:
9. Armia superuderzeniowa, 18. Armia G rska, IX Spe-
cjalny Korpus PiechoĘ, III Korpus Powietrznodesanto-
wy, lotnictwo.
2L czerwca 1941 roku zapadła decyzja o przekształ-
ceniu dow dztwa i sztabu Moskiewskiego okręgu Woj-
skowego w dow dztwo Frontu Południowego i przerzu-
ceniu go do Winnicy. Z wielu relacji wynika' Że nie za-
skoczyło to oficer w sztabowych, niekt rzy wręcz byli
już w drodze. Na przykład generał major A. osipienko'
zastępca szefa wojsk lotrriczych Moslriewskiego okręgu
Wojskowego (MoW)' zrrajdował się w wczas nad granicą
rumuriską.
Ąrmczasem w Moskwie zwlekano z mianowaniem no-
wego dow dzbłłaokręgu. 26 czerwca 1941 roku nomi-
nację otrryrnał generał porucznik P. Artemiew, enkawrr-
dysta nie obeznany ze sztvką wojerrną, kt ry poprze-
dnio pełniłfunkcję szefa Zarządu Wojsk operacyjnych
NKWD. W lipcu Stalin vłyznaczyłczłonka Rady Wojen-
nej MoW' komdgtua (p Źniej generała ponrcznika)
wojsk NKWD K. Tielegina. R wnież czekista czystej krwi
z bogatą przeszłościąw formacjach osnaz, Tielegin
w okresie Wielkiej Czystki pełniłfunkcję komisarza
polĘcznego w Moskiewskim okręgu Wojsk Bezpieczen-
wiedzialne stanowisko w centralnym aparacie NKWD.
Doprawdy, zaskakująca nominacja: nawet w czasle
Wielkiej Czystki okręgi wojskowe podlegały dow dztwu
Armii Czerwonej.
Pod koniec czerwca l94l roku Moskiewski okręg
Wojskowy stał się fikcją: w stolicy nie pozostały Żadne
jednostki Armii Czerwonej, jedynie dwie dywizje NKWD
i 25 samodzielnych batalion w likwidacyjnych NKWD.
Generał porucznik Tielegin wspomina, Że kiedy
w sztabie Moskiewskiego okręgu Wojskowego pojawili
się ,,nowi ludzie'' (tzn. czekiści), wiele wydział w zostało
poważnie zredukowanych; wydzialy operacyjny i wywia-
dowczy - kluczowe dla funkcjonowania okręgu - w og -
le przestały istrrieć. ,,Nowt ludzie'' nie znali specyfiki
wojska i ,,musieli włoŻyć niemało czasu i wysiłk w' by
239
 v
WIKTOR STIWOROW
poznać starr okręgu, stojące przed, nim zadania i realne
możliwości''.
A zatem dow dztwo Armii Czerwonej zostawiło na pa-
stwę losu (i NKWD) wszystkie wewnętrzne okręgi woj-
skowe. Nigdy nic podobnego nie miał,o miejsca. Nie ule-
ga wątpliwości, że tak potężny transfer wojsk musiał
lmieć zwia7ek z przygotowaniami do wojny, kt ra dla
Zwia2ku Radzieckiego stawała się nieuchronna. Ale nie
wojny obronnej. Szykując się do odparcla agresji nie
posyła się wszystkich dow dc w na pogranicze, nie od-
słania się obszar w, kt re mogą zostać zaatakowane
przez n7eprzfiacielskie wojska. A w regionach skupiaJą-
cych przemysł obronny i strategiczne węzly komunika-
cfrne funkcje kierownicze powinni sprawowa generało-
Rozdzial 2L
wie z krwi i kości,a nie policj ancl Ptzy czym rie chodzi
tu wyłącznie o obronę, ale r wnieŻ o jak naJlepsze wy-
korzystanie całego potencjafu militarnego ogromnego
Czante dywizje
zaplecza.
Stal/łl nle coJnie się przed uzgciem siłg
JeŻe|i natomiast radzieckie dow dztwo szykowało się
do zaskakującego Blitzkrtegu na terytorium nieprĄa-
u rdespotgkanej dotal skoli.I
L. Trocki
ciela, l(cząc przede wszystkim na przedwojenne zapasy (27 czerusca 7939 roku)
mobilizacyjne, a nie na b|eżącą produkcję - w wczas
generałowie rzeczynnilście nie mieli po co sledzteć w tyło-
wych ośrodkachprzemysiowych.
Konkluzja naleĘ do generała porucznlka Tielegina: DI
l ierwszy l drugi rzut strategilczrry łąc4rłozasadnicze
,,Ponieważ zakładano, że wojna będzie się toczyć na te- podobierlstwo: ich najpotęŻrieJsze armie nle koncentro-
rytorium przeciwnika, dlatego wszystkie magazqy wały się przeciw Niemcom, lecz przeclwko rumuriskim
z mobitzacyjnymi zapasami uzbrojenia, ekwipunku polom naftowym. Gł vma r Żnilca sprowadzała się do
i amunicji zostały przeniesione do nadgrarricznych koloru mundur w: w pierwsrym rzucTe strategicznym
okręg w wojskowych".a były to charakterystyczne barwy z7e|enli khald; w mun-
durach drugiego rztutlu strategicznego dominowała
czerfi.
Pewnego razu miałem okazjęprzysfuchiwać slę rozmo-
wie z generałem F. Remlezowem, kt ry w czerwcu 1941
roku zebrał woJska orłowskiego okręgu Wojskowego,
utworzył zric}: 20. Armtę i na jej czelerusĄnazach d.
Wspomniana rozmowa toczyła się w wą,skim $ronle za-
I ,,Biulietie opozicji", 1939, nr 79-80, s. 10.
a ,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr l/1962, s. 36.
l0 -_ Lodołamacz 241
WIKTOR STIWOROW
ufanych oficer w. Jej uczestnicy znali te sprawy nie tyl-
ko ze wspomnieri emer5rtowanych generał' w. Pewien za-
paLczywy pułkownik w toku burzliwej dyskusji zwr cił
się wprost do generała: ,,D|aczego L)(IX Korpus dowodzo-
nej przez pana 20' Armii pojawia się w niemieckich do-
kumentach jako <czarny korpusl?''' Remiezow uchyllł
się od odpowiedzi. M wił o 56. Armii' kt rą dowodził
w p Źrnejszym okresie; niekt re jej oddziały z braku od-
powiedniego umundurowania odziano w czarne kolejar-
skie sz}mele. Ale było to dopiero w gnrdniu. T}rmczasem
pytanie dotyczyło c?-erwca l94l roku, kiedy wszystkiego
było jeszcze pod dostatkiem ' Poza Ęm latem z pewno-
ściąnie ruszano do boju w sąmelach' Wiadomo nato-
miast, iż wielu żołnierzy L)oX Korpusu nosił'o letnie czar-
ne mundury. Było ich tylu, że niemieckie sfużby roz-
pozt|awcze określiłycałą formację mianem .czćrrnego
korpusu".
Niemieckie dokumenty podobnie określająI)ilII Kor-
pus Piechoty 21. Armii drugiego rz:utlu strategicznego.
Jego dow dca L. Pietrowski był wybitnym oficerem. Ja-
ko l5-latek brał udzlał w szturmie na Pałac Zimowy.
Podczas wojny domowej był trzykrotnie ranny. W wieku
l8 lat zakoftczył kampanię jako dow dca pułku. Po
dw ch latach ukoriczył zwyr Żnleriem Akademię Szta-
bu Generalnego. Dowodzil najlepszymi formacjami Ar-
mil Czerwonej' w tym l. MoskiewskąDfizJąPiechoty -
tzw. Proletariacką. Mając 35 lat pe}nił funkcję zastępcy
dow dcy Mosklewskiego okręgu Wojskowego.
W początkowym okresie wojny komkor Pietrowski za-
prezentował nadnłlyczajne umiejętności strate$iczne.
W slerpnlu 194l roku został mlanowany dow dcą 21.
Armii w stopnlu generała porucznika. W Ę/m czasie
wa|czący zażarc\e L)0II Korpus znaJazł się w okrąleniu.
Stalin rozkazał Pietrowsklemu, by porzucił korpus
i przeja}' armię. Ten poprosił o kilkudniowe odroczenie
nominacjl i odesłałskierowany po niego samolot, umie-
ściwszyw nim rannych Żołnierzy. Pietrowski wyprowa-
dzlł czarny korpus z okrąŻenia, po czyrn cofnął się po
olr;rĘoną 154. DP kombrygaJ. Fokanowa. Podczas pr -
by przedarcia Pietrowskl został śmiertelnieranny'
242
LoDoł,,LilAcz
Niemcy zidenĘrfikowali zwłoki generała 7 na rozkaz do-
w dztrdła w5prawili mu pogrzeb z wszelkimi honorami
wojskowymi. Na jego grobie ustawili wielki krzyż z na-
pisem:
"Generał ponrcznik Pietrowski, dow dca czarne-
$o korpusu".
R vmież w radzleckich publikacjach znajdujemy po-
twierdzenie wyjątkowego gestu niemieckiego dow dz-
twa. Działania LXIII Korpusu szczeg łowo relacjonuje
artykuł na łamach',Wojenno-Istoriczeskowo Żurna-
ła".2 Radziecka encyklopedia wojskowa3 potwierdza
wiarygodnośćzawarĘch w nim informacji, podobnie
cytowarra już ksiązka generała porucznika G" Płas-
kowa.
Niemiecki w1rvuiad odnotował czatne umundurowanie
także w wielu formacjach drugiego rzlutu strategiczne-
go' na przykład w 24. Armii przybyłej z Syberii. Pod
koniec czerrca, jeszcze przed wkroczeniem do walk,
eszelony transportujące 24. Armię rozciągnęły się na
przestrzenL tysięcy kilometr w. W tym czasie generał
porucznik S. Kalinin, uprzednio komendant Sybefi-
skiego okręgu Wojskowego, przybywał w Moskwie,
$dzie usiłował rozstrzy$nąć problem zaopatrzenia swej
armii. W tym celu udał się do sekretarza stołecznego
komitetu partii:
,,Sekretarz komitetu zatelefonował do Ludowego Ko-
misarlatu Spraw Wewnętrznych.
- Towarzysz, zkt rym dopiero co rozmawiałem - wy-
Jaśnił- ma bogate doświadczenle w organlzowaniu
zaopatrzenla. Przez długi czas zajmował się tym na bu-
dowie kanafu Wołga-Moskwa. on wam pomoże.
Po jakichś dwudziestu mirrutach do gabinetu wkro-
czył wysoki, postawny dow dca wojsk NKWD, w dopa-
sowanym mundurze przepas rnym koalicffką, z trzema
rombami na patkach. Bardzo prędko ustaliliśmy wszys-
tkie szczeg Ę".a
2 ,,WoJenno-Istoriczeskij Żurnał-, nr
6/l966, s' 66.
3 solDietskąlaWojenrąjaEncgkłopiedija,
4 S. Kalinin, Razmgszllenija
op. cit., t. 6, s. 314.
s. 132-133.
o minutDszem, Moskwa 196g,
243
wrKToR sttwoRow
Szkoda, że generał Kalinin nie zechciał podać r:anilri-
ska sekretarza artL tak wspaniale prezentującego się
osobnika z trzerna rombami.
Zaraz po pierwszych walkach 24. Armia trallła pod
rozkazy generała majora NKWD Konstantina Rakutina.
Ęmczasem generał Kalinin na osobisty rozkaz Stalina
powr cił na Syberię. Jednak wcale nle po to, by ptzejąć
rzucony na pastwę losu okręg. Jego nowa misja polega-
ła na sformowaniu dziesięciu nowych dywizji:
,,Kolejne zwiapki formowano w miejscach, gdzie dotąd
nie było żadnyc}rjednostek wojskowych. Najpierw po-
stanowiłem przeprowadzlć wizytację podlegających mi
teren w.
Na wstępie udałem się samolotem do jednego z miast
sybe4iskich, gdzie przed wojną w leśnejgęstwinie zbu-
dowano osiedle barak w dla drwali. Tam właśnieza-
kwaterowano jednostki formowanych dywŻji'
Całe osiedle otaczała dziewicza tajga''.s
W trzech tomach ''Archipelagu Gułag'' Aleksander
Sołżenicyn zgrornadził całą dostępną dziświedzę o Ęch
,,osiedlach barak w dla drwali".
A więc dziesięć nowych dywizji - ponad sto trzydzieści
tysięcy Żolłlierzy - formowanych w Sybefiskim okręgu
Wojskowym nie lokuje się w normalnych obozach polo-
lvych, lecz w opuszczonych barakach. No dobrze,
a gdzie się podziali sami "drwale''? odpowiedź jest ba-
nalnie prosta: to właśniewielotysięczne rzesze zek us,
jeszcze przed wybuchem wojny, stworzyły trzon 24. Ar-
mii. Pułki i dywizje drugiego rzutu strategicznego nosiły
mundury czarnej barwy, ponieważ nie zadano sobie
trudu przebrania ,drwali" w re$ulaminowe uniformy.
Oto dlaczego 24. Armla, potajemnie przerzucana r\a za-
ch d' nie zaopatr5nvała się z rozdzielnika Gł wnego Za-
rządu Orgarnzacji T}ł w RKKA, lecz Gł wnego Zarządu
oboz w NKWD - Gułagu. To r wnież tłumaczy, d|acze-
go Stalin zastąpił generała Kalinina enkawudystązkrwi
i kości.Konstanty Rakutin na pewno lepiej sobie radziŁ
z..drwalami".
5 rbid., s. I82.
244
LoDoł.AMACz
rzeczesałG'ł;:
wysyłając na front każdego więźnla, kt ry potrafił utrzy-
mać w ręku karabin. Czasami z braku czasu i ekwipun-
ku zek us przerzucano na front nawet w obozowych
ubraniach' W sumie niewielka r Żnica: takie same kir-
zoweu buty, taka sama czapka wiatrem podszyta i nie-
odłączny waciak, jedynie kolorem r żniący się od żoł-
nierskiego.
Nie wiedzieć czernu utrwaliło się przekonanie, że oto
Hitler napadł na Zwiapek Radziecki i Stalin posłał ze-
k u na front, by ,,odkupili swoje winy".
Ęrmczasem prawda jest taka, że wojska niemieckie
natknęły się na czarne dywiz;e i korpusy juŻnapocząt-
ku lipca l94l roku. Ich wymarszku zachodniej granicy
rozpoczĄ się 13 czetwca. Natomlast armie drugiego
rzutll strategicznego, w skład kt rego wchodziły owe
czarne formacje, rozpoczęły formowanie jeszcze
w czerwcu 194o roku, gdy Hitler atakując Belgię i Fran-
cję, wycofał znad radzieckiej granicy niemal wszystkie
swoje wojska.
Wszystkie formacje szkolono z myśląo tym' by w od-
powiedntej chwili wyrosły jak spod ziemi na radziecko-
-niemieckiej granicy. Armie formowano w pobliżu ła-
gr w, z reguły wzdłttŻ wielkich magistrali kolejowych.
Więźniowie Gułagu - mało wymagający i zdyscypli-
nowani - byli w5rrnarzonym materiałem. Poza tym ła-
twiej było zabrać 7c}: z oboz w nIż chłop w z wiosek.
Byli na miejscu, zgromadzeni, zgrupowani w bryga-
dach' A co najwaŻriejsze: nie grozlło to wybuchem po-
gł'osek o mobilizacji i nadciągającej wojnie. T)rm sposo-
bem armie v'rynrszały na front i nikt Ttlczego się nie
domyślał.
Po wielu latach pisano o tym okresie w'iersze i ukła-
dano pieśni. Na przykład Wadimir Wysocki:
Niech pozostaLi uĘźniowte
Prz-eczgtĘqrtą branie
6 Kirza specjalnie utwardzona derma [przyp. tłum.l.
-
245
WIKTOR SUWOROW
SŁotu a po śpieszni'e kreślone:
"MA nn"Jrorrcie. Tu nkt nie zostante".
Michaił Diemin, dawny kryminalista, wspomina w swo-
jej ksią|ce: ,,Niema] cała armia Rokossowskiego składała
się z więźni w''.7
K. Rokossowski w swej karierze dowodził Ęlko
16' Armią. Pisząc wspomnienia zapomniał sprecyzować
jej skład.
ominął teŻ parę innych drobiazg w. Swoją ksiąŻkę
Zaczyna od sł w: ,'Wiosnąroku 1940 bawiłem wTazzro-
dziną w Soczi''. Słowem nie wspomina' Że przedtem
dłuższyczas spędził w łagrze.
Nieco dalej natrafiamy na pewne mgliste aluzje: ',Życie
przekonało mnie, Że rnożna zawfać nawet temu, kto
kiedyśz pewnych powod w pogwałciłprawo' Jeślita-
kiemu człowiekowi umożliwi się zmazanie winy, to na
pewno dobro w nim zwycięży' a umiłowanie ojczyzny
i swojego narodu, dĘenie,by zawszelką cenę odzyskać
ich zaufanie' uczyni z niego odważnego żołnierza''.8 Ro-
kossowski wiedział najlepiej' jak łatwo tnoŻrta przemie-
nić skazaflca w ŻoŁnier za.
Stalin pozwolił zekom,,odkupić winy'' i stać się ,,dziel-
nymi bojownikami'' na długo przed hitlerowską napa-
ścią.Formowanie armii, w kt rych pełnili rolę mięsa
armatniego, rozpoczęto jeszcze, zanirn zrodził się plan
',Barbarossa''! 16. Armia, będąca zaczątkiem drugiego
rzuttu strategicznego, powstała na Zabajkalu' w pobliżu
transsybe41'skiej magistrali kolejowej' Oboz w było tam
pod dostatkiem.
Dopiero w sierpniu 1941 roku armia znalazła się pod
rozkazami Rokossowskiego. Do tego czasu karną for-
macją dowodził inny generał, r wnież ofiara stalino-
wskiej czystki: Michaił Łukin. P źniej w bitwie pod
Smoleriskiem odni sł ciężkie rany, stracił nogę, trafił do
niewoli. W uznaniu dla jego bohaterstwa Niemcy zapro-
ponowali, by przeszedł na ich stronę. Za odmowę zapła-
7 M. Diemin, Błatnoj, Nowy Jork 1981, s. 26.
8 Rokossowski, op. cit., s. 206.
246
LoDoŁAMACz
cił czterema latami nazistowskich oboz w, by po uwol-
nieniu ponownie trafić w objęcia Gułagu'
Zderzenie z arrniąŁukina na początku lipca 1941 ro-
ku było dla Niemc w całkowitymzaskoczęniem. Co tam
armia: cały drugi rzut strategiczny był dla nich niespo-
dzianką! Właśniedlatego w niemiecklch archiwachzna-
lazło się tak wiele dokument w oraz setki, nawet tysiące
fotografii, na kt rych uwieczniono trafiających do nie-
woli żołrrierzydruglego rzutu strategicznego' Widzimy
na nich młodzieric w, a pośrd nich tuaznaczone przez
Ęcie twarze mużgk u, w na poły wojskowych unifor-
mach bez dystynkcji. Nie spos b rozr ŻniĆ kolor w:
czarne czy zie|one? Zresztąnawet zielone mundury nie
upodabniają ich do Żołnierzy: silne spracowane dłonie,
wygolone Błowy' zapadlięte policzki. A przecieŻ rlje za-
zrnali jeszcze rzeczywistości niemieckich oboz w kon-
centracyjnych.
Skoro jllŻ w lipcu Wehrmacht natknął się na armie
wzmocnione przez więźni w Gułagu przybyłych z odle-
głych syberyjskich' uralskich i zabajkalskich prowincji'
to znaczy, że Stalin rozdał zekom brori przed 22 czerwca
l94l roku.
siadał .'i.-i.ILl
wywiad w pierwszej połowie czeTi^Ica. Zał żrury jednak,
żebyła to wiedza r wnie fragmentaryczna, jak ta, kt rą
dysponujemy obecnie, a mianowicie:
- Kilka armii radzieckich potajemnie maszeruje
w kierunku zachodniej granicy Zvnapku Radziecklego.
- W składzie kaŻdej armii znajdują się całe dywtzje
(liczące po l5.ooo ludzi) i korpusy (po 5o.ooo ludzi),
odzianych w niezwykłe czarne uniformy, przypominają-
ce wręZrenne'
- Prz5majmniej jedna armia jest w pełni zaopatrywa-
naprzez Gł wny Zarząd' oboz w NKWD.
_ Rząd radziecki $łosem agencji TASS kategorycznie
neguje nadzvłyczajny i masowy charakter przegrupo-
wari, m wiąc o ,,rutynowych manewrach'''
247
WIKTOR STIWOROW
Szef niemieckich sfużb wywiadowczych rr:Iał za za-
danie właściwiezinterpretować zdobyte irrformacje
i przedstawić naczelnemu dow dztwu odpowiednie su-
gestie' Zasadnicze pytanie brzmiało: jeżeli nie zaataku-
jemy, to co uczyni Stalin? Czy rozbroL zek tts, przero-
bionych na żohlierzy i potajemnle skoncentrowanych
wzdhlŻ niemieckiej granicy? Czy zaułr ci ich do oboz w
albo do dom w? Czy teŻ przeciwnie, użyje ich przeciw
III Rzeszy?

Rozdział 22
Dow dcy brygad i dywizji
Pokoruać silnegoprzecitarika m gł tglko ten, kto
tucześniej odni sł ztugcĘsttuo nad ułasngm narodem
Szang Jang
chiriski.mĘ stanu (IV tu. p.n.e.)

Opo-i.s ć o czarnych dywizja ch rozpoczęliŚmy od

LXIII Korpusu Piechoty 21. Armii. Wspomnieliśmyw w-
czas o dow dcy tego korpusu Pietrowskim i dow dcy
brygady Fokanowie. D|aczego nie są generałami? To
proste. W czarnych korpusach i dywizjach nie Ęlko
szeregowcy i oficerowie' ale także wyŻsi dow dcy byli
weteranami ,,osiedli barak w dla drwali".
Przed 1940 rokiem w Armii Czerwonej obowią2ywały
dla dow dc w wyŻszych szczebli stopnie: kombryg, kom-
dgu, komkor i komandąrm. W charakterze oznak sto-
pnia zastosowano romby na patkach: jeden romb dla
kombryga, dwa - dla komdgtua itd. I oto w maju 194O
roku Stalin w prezencie dla wyższej kadry oficerskiej
swojej armii wprowadza w miejsce romb w stopnie ge-
neralskie, lampasy i gwiazdy na naramiennikach.
249
WIKTOR STIWOROW
Nowe stopnie to: $enerał major, generał porucznik,
generał pułkownik, generał armii' Nadawane teraz sto-
pnie nie mająŻadnego Z$ria2kw z uŻywanymi dotąd ty-
tułami wojskowymi. Rządowa komisja ptzeptowadziła
pehą atestację całej kadry dow dczej' ptzy czym wielu
dow dcom brygad nadano stopnie pułkownik w, to
zrLaczy zostali zdegradowani do funkcji' kt re pełnili
wiele lat temu. Niekt rzy z kombryg tu otrzymali sto-
pnie generała majora, a kombrgg |. Mwzyczenko nawet
generała porucznika. Licznyrn dow dcom dprizji nada-
no stopnie generała pułkownika (o. Gorodowikow,
H. Stern, D. Pawłow, N' Woronow)' Komarldorm W. Ka-
czałow został teraz zdegradowany do stopnia generała
porucznika' Ale, na przykład, komkor G. Zukow awan-
suje na najwyŻszy stopieri generalski: jest generałem
armii. Warto w tym miejscu prz54pomnieć fakt, o kt r5rm
mało kto wie: Żukow to w wojsku radzieckim generał
nr l. Był pierwszym oficerem Armii Czerwonej, kt remu
nadano tytuł generała. W czerwcu l94o roku decyzją
rządu radzieckiego l.056 wyŻszych dow dc w otrzyma-
ło stopnie generał w i admirał w.
Wprowadzenie tytuł w $eneralskich to stalinowska
marchewka, po twardym kiju' stosowanym bez opamię-
tania w latach f 937-1938. Z jakiego to powodu towa-
rzysz Stalin okazał się tak miłosierny? A z takiego, że
wszystkich swych dow dc w zamierza rzuciĆ do walki.
Bo inaczej z marchewką można by się nie śpieszyć'
Ale nawet tysiące generał w nie wystarczy. Jedna po
druglej powstająwci@ nowe dywŻje, formuje się korpu-
sy i armie. Etaty $eneralskie obsadza się pułkownika-
mi. Poznamy jeszcze co najmniej stu pułkownik w peł-
niących generalskle funkcje dow dc w dywizji. A prze-
cież byli i tacy jak pułkownik I. Fiediuniriski, kt ry stał
na czele XV Korpusu Piechoty 5. Armii.
A dow dc w cią ile za rnało. P ki Hitler zwr cony był
do Stalina twarzą, ten - jak się zdaje - brak w nie od-
czvwał. Ale oto Hitler się odwr clł' spogląda na zach d,
a Stalin ma przed sobąjego plecy. I właśnieterazbardzo
by mu się przydali dow dcy wyższego szczeb(a, wielu
dow dc w! oto przyczpa' dla kt rej wypełnione
LoDoŁAMAcz
więźniami wagony pędzą do Moskwy, a dowożonych
wprost z łagr w byłych dow dc w niezwykle uprzejmie
witają na Łubiance. Tu dowiadują się, że popełniono
błąd, Że ich sprawa zostaje umorzona, a wyrok anulo-
wany. Teraz pojadą na urlop do Soczi, a stamtąd - pod
bojowe sztandary.
Nie wszyscy dow dcy traktowani są tak samo. Niekt -
rzy otrzymują stopnie generalskie, jak na przykład ge-
nerał major Rokossowski, przyszły marszał'ek Zwiaąk'u
Radzieckiego' Większośćjednak uwolnionych więźni w
pozostaje przy swoich dawnych stopniach: kombryg u,
komdyu: t-u, komkor us. W ten spos b w Armii Czerwo-
nej powstaje dziwna sytuacja: r wnolegle istrrieją dwa
rodzaje stopni wojskowych dla wyższych dow dc w,
dwa rodzaje oznak, dwa rodzaje mundur w. Jedni no-
szą Z dumą gwiazdki na naramiennikach, spodnie
z czerwonymi lampas ami (woj skowi nazyw ają je,,pasia-
kami''), paradują w eleganckich uniformach - a inni,
pehriąc te same funkcje, mają na mundurach skromne,
malerikie romby.
Mielgunow opisał (i udokumentował) metodę stoso-
waną w czasach czerwonego terroru przez czekist w.
w Kijowie. Aresztanta' kt ry nie chciał m wić' bez zbęd-
nych ceregieli wrzucali do wykopanego wczeŚniej grobu
l zakopywali w ziemi. Potem odkopywali i przesłuchanie
zaczynaŁo się od początku.l W,,okresie przedwojennym''
Stalin w gruncie rzeczy robił to samo. W latach Wielkiej
Czystki tysiące dow dc w zna|azŁo się w obozach. Nie-
kt rzy z wyrokami śmierci,inni, skazani na wieloletnie
odosobnienie w obozach, trafiają na Kołymę. Liczne re-
lacje stamtąd (m.in. ,'opowiadania Kołymskie'' Warłama
Szałamowa) świadczą o tym, Że Ęcie w tych obozach to
wcale nie lepsze wyjście riŻ rozstrzelanie. I oto ludzi,
kt rzy już pożegnali się z Ęciem, zwalniają z oboz w,
wioząwagonami I klasy, odkarmiają w sanatoriach dla
nomenklatury, prrywracają im dawne stanowiska
l stwarzają .szŹrnsę odkupienia win". Nie dają co pra-
wda' generalskich stopni (i w og le żadnych gwaran-
I S. Mielgunow, Krasnyj tierror us Rossii, Berlin 1924.
251

WIKTOR STIWOROW
cji) - będziesz dow dcą a p Źrnej zobaczyrny"' Czy
można sobie wyobrazić' jak każdy z tych kombryg u
i komdgtls tu rwie się do pracy? Do prawdziwej pracy!
Zastan wrny się tylko - człowiek niewinny zostaje
skazany na śmierć,a potem, ni stąd, ni zowąd, dostaje
pracę, kt rej wykonanie daje szansę darowania winy
i przywr cenia dawnych praw. Czy n1e dołoĘ wszelkich
starari?
Stalin rozumował prawidłowo. WiększośćĘch ludzi
sfużyło mu wiernie, walczyli w pierwszym szeregu' czy-
nem i krwią dowiedli, Że zashlgująnazaufanie. Na przy-
kład komdglt'l G. Worożejkin' mianowany dow dcą lot-
nictwa 2l. Armii drugiego rzutu strategicznego' Już
w pierwszych walkach pokazał co potrafi i w lipcu l941
roku nadano mu stopieri $enerała-majora lotnictwa'
W sierpniu był juŻ szefem sztabu wojsk lotniczych Armii
Czerwonej. Awansując co roku o kolejny stopieri, w ro-
ku 1944 zostat marszałkiem.
Inny przykład: kombrag A. Gorbatow Wypuszczony
z obozu w marcu 1941 roku zostaje zastępcą dow dcy
XXV Korpusu Piechoty 19. Armii drugiego rzutu stra-
tegicznego. Awansuje potem do stopnia generała armii
i funkcji dow dcy wojsk powietrznodesantowych Armii
Radzieckiej.
Oto jak oPisuje swe uwolnienie:
,'Żnna poszła do NKWD i przyleciała stamtąd jak na
skrzydłach; opowiedziała, Że jąbardzo dobrze przyjęto'
rozmawiano zniąlrzeczn1e, interesowano się, jak sobie
radzi, cry nie potrzebuje pomocy pieniężnej.
t...] Piątego marca 1941 roku o godzinie drugĘ w no-
cy śledczyprzywi zł mnie samochodem osobowym na
plac Komsomolski do moich znajomych. Zostawiając
mnie tam, poŻegnał się grzecznie:
- oto m j telefon. W razie czego dłNor1cie o każdej
s. f &1-185.
-t ata pokoju i wojny", Warszawa 1966,
2 A. Gorbatow,
252
lTł
l
I
rcDoł.AMAcz
\ Kombryga Gorbatowa zwolniono z obozu (jak wielu
I
tnnych) jakby według precyzyjnego harmonogramu:
mlesięczny urlop w sanatorium, nominacja' przejęcie
obowią2k w i _ juŻ - komunikat agencji TASS. I oto
chwackl kombryg ze swymi ',.Ąnusiami" potajemnie
mknie na zach d..
A Że, jak kaŻdy doświadczony zek, zachował ,,suwe-
niry" z łagru? Dobrze zroblł. Nie przydały się? T}m le-
piej. Byli tacy, kt rym się jednak przydały. Na przykład
kombrgg I. Dasziczew musiał zakładać kalosze po raz
drugi. Wy1ruszczony w marcu l94l roku' poszedł z po-
wrotem siedzieć w październiku i siedział co najmniej
do roku 1953.
Byłych dow dc w brygad' dywizji' korpus w wyko-
rzystywano takŻe do uzupełnlenia pierwszego rzutu
strategicznego. I tak kombryg S. Zybin dowodził XXXVII
Korpusem Piechoty, komdgtu E. Magon - XLV Korpu-
sem Piechoty 13. Armii, kombryg M. Tkaczow - f 09. DP
IX Specjalnego Korpusu Piechoty. Kombryg N. Iwanow
został szefem sztabu 6. Armii' Komdgu A. Sokołow -
dow dcą XVI Korpusu Zmotoryzowanego 12. Armii.
Komdgu G. Buriczenkow - dow dcą pohrdniowej strefy
oPL. Komdgrl P. Aleksiejew_ dow dcąwojsk lotniczych
13. Armll, kombryg S. Kmszin - szefem sztabu wojsk
lotniczych Frontu P Łrrccno-Zachodniego. Kombryg
A. Titow - dow dcą arĘlerii l8. Armii. Było ich znacz-
'a'
nle więcej.
To nimi obsadzano stanowiska w okręgach wewnętrz-
nych, gdy drugi rzut strategiczny wynrszył na zach d.
Kombryg N. Christofanow został komisarzem wojennym
Kraju Stawropolskiego. Kombryg M. Chripunow - sze-
fem wydziafu w sztabie Moskiewskiego okręgu wojsko-
wego. Wspominaliśmy już o tym, że niemal wszystkich
wyŻszych oficer w przeniesiono nad granicę z Rumu-
nią. W sztabie zostali sami czekiści'kt rzy nie bardzo
się znali na wojskowym rzemiośle. Do pomocy sprowa-
dzili więc sobie nieszczęsnego Chripunowa z obozru.
W zasadziejednak wszyscy ci dow dcy brygad, dywizji
t korpus w kierowani byli do drugiego rnt1.rt strategicz-
nego' W jego jednostkach Żohtierzami byli przeważnie
253
WTKTOR STIWOROW LoDoŁAMACz
,,drwale", więc i dow dc w dobierano ,,stamtąd''. Tu rodzLł się plan ,,Barbarossa''. Apogeum tej akcji wcale
właśniespotkamy komkora Pietrowskiego. Jak wiadomo, nie przy1rada na moment' gdy wojska niemieckie stanę-
przed aresztowaniem pełniłfunkcję zastępcy dow dcy ły na radzieckiej granicy. Masowe zwolnienia zaczęły się
Moskiewskiego okręgu Wojskowego. Potem siedział. po ataku Hitlera na Francję.
Zwolniony w listopadzie l94o roku, otrzymał rozkaz Proszę sobie wyobrazić sytuację: do nowych zachod-
sformowania LXIII Korpusu Piechoty. To jest właśnie nich granic kraju zmierza konsekwentnie' likwidując po
okres' kiedy zaczynają powstawać czarl:ie korpusy! drodze paristwa neutralne, potęŻna armia Stalina. Jed-
W korpusie Pietrowskiego na czele dw ch dywizji stoją nocześnieogromna |iczba dow dc w skazanych nie-
komkorzg J' Fokanow i W. Rakowski, trzecią dowodzi dawno na szybką lub powolną śmierćotrzymuje szansę
pułkownik N. Priszczepa. Wprawdzie nie kombrgg _ a|e r ozpoczęcia,,nowego Ę cia" . Niedawni skazaricy dostaj ą
teŻ siedział. Bo ptzecież pułkownik w też zamykano, do ręki brori i władzę, ale są napiętnowani, więc jedy-
ap źniej w54łuszczano, zpby miał się kto zająć formowa- n5rm ich marzeniem jest czyrrem i krwią (własną i cu-
niem drugie$o rzutu strategicznego. ZamYkano r wnież dzą) wywalcąlć powr t na szczyty, z kt ryc}: Stalin ich
major w' kapitan w' Ponrcznik w także. strącił. I oto ogromna armada zb|iża się do granic,
W stacjonując5rm obok LXVII Korpusie tej samej armii a Stalin składa oficjalne zapewnienla, że nie ma naj-
konnkor u było aŻ za wielu. Jego dow dcą był komkor mniejszych powod w do niepokoju' Jak miały zareago-
F' Żmaczenko (przyszĘ generał pułkownik)' Podobna wać Niemcy?...
sytuacja jest niemal we wszystkich armiach formowa-
nych bez rozgłosu w głębi kraju. Wszędzie tabuny kom-
kor us w|puszczonych właśniezwięzieni oboz w. Przy-
kłady'? Proszę bardzo. w 22. Armii są dwa korpusy:
LI Korpusem dowodzi komkor Powietkin, LXII Korpu-
sem - I. Karmanow.
A kto pełni funkcje szef w sztab w, dow dcy arĘlerii'
wojsk inżynieryjnych, jednostek tyłowych oraz wszys-
tkich pozostałych służbi rodzaj w wojsk? Wyłącznie
byli więźniowie. W tej armii dwie dywizje są wyjątkowo
czatne - nie tylko większośćŻołrlierzy to wczorajsi
,,drwale'', ale także ich dow dcy: w 112. Dyfizii Piecho-
ty - komkor J. Adamson, w 174. DP - komkor A. ZygLn.
Nie ma sensu przytaczać dziesiątk w innych nazwisk,
numer w dywizji i korpus w. Każdy, kto interesuje się
historią II wojny światowej, potrafi bez trudu sam ze-
brać pokaźną kolekcję wyŻszych dow dc w, kt r5rm
Staltn ,,dał szansę".
Komuniści twierdzą, Że była to reakcja obronna, że
czując zb|iżaj ące się niebezp ie cze ris two S talin p os tano -
wił wzmocnić swą armię. To nieprawda! Akcja zwalnia-
nia z więzie i oboz w byłych dow dc w brygad' dywŻj i
i korpus w rozpoczęła się wcześniej, zanim jeszcze na-
254

Rozdzial,2S
Po co utworzono
drugi rzut strate giczny?
Mobillzacja- to ttsojtta i itutego znsczenia
d|a' niej ugmgśLićni'e można.L
Marsz.ąłek ZSRR B. Sznpnszntkotll
. i pr""rr,r""ar,il
dnrgiego rzutu strategicznego Armii Czerwonej La za-
chodnle granice to efekt napływających z r żnych stron
ostrzeŻeft o zb|tżającym się ataku Hitlera na Rosję.
ostrzegał ponoć Churchill, ostrzegal sorge, ostrzegali
inni -jednym słowem, drugi rzut strategiczny to reakcja
Stallrra na zagroŻerl7e ze strony Niemiec.
Taka interpretacja nie wytrąrmuje krytyki. Generał
armli I. Tiulenlew tuż po niemieckieJ inwazji naZwiapek
Radziecki rozmawia na Kremlu zŻlkoweloa. Żukow m -
wi: 'Stalirr już wie' ale ciągle nie wierzy, Bł7erdzi, że to
I B. Szaposznikow, ,,Mobllizacja - preludium wojny", Moskwa 1927-
1929' [w:| Szaposznikow' .wspomnienia. Rozważania teoreĘczrre",
Warszawa 1976, s.595.
256
LoDoŁAMAcz
prowokacja niemleckieJ generaltcji".' Istniele niezliczo-
na ilośćświadectw, Że do ostatniej chwili Stalin nie
wierzył w możllwośćniemieckiej agresJt. Niemcy prze-
kroczyli już grantcę, a on nadal nie wierzył.
KomunlsĘczni historycy wykazuj ą zadzlwiający brak
konsekwencji : Stalin dokonuj e największe go prze grupo-
warria woJsk w dziejach ludzkoścl, by zapobiec niemiec-
kiej agresji, w kt rej możliwośćnie wierzy!
Formowanie drugiego rz:utu strategicznego rozpoczę-
to przed słynnym ,,ostrzeŻeriem'' Churchilla z roku
194r' przed.domysłami' i meldunkami Sorge go, przed
skierowaniem gł wnych sił niemieckich nad radzieckie
granice.
Translokacja dmgiego rzutu strategicznego na za-
ch d to gigantyczna operacja kolejowa, kt ra wymagała
długotrwałych przygotowari, precyzyjnego, zawczasu
opracowanego planu. Marszałek Zwiry,ku Radzieckiego
S. Kurkotkin turlerdzi, że Sztab Generalny juŻ 2l lutego
l94l roku przekazał do Ludowego Komtsariatu Komu-
nikacji wszystkle plany przewoz. w wojskowych w okre-
sie mobilizacji.3 Ale przeeheŻ Sztab Generalny także po-
trzebował czasu na staranne ich przy$otowanie: służby
kolejowe musiały dokładnie wiedzieć' sdzie, kiedy 1ja-
kie pociĘi naleĘ podstawić, jakie wykorzystywać tra-
sy' gdzie i w jakl spos b zorgan7zować mlejsca d|a roz-
ładunku tak ogromnej masy wojsk. Sztab Generalny
musiał więc wcześniej określić'kiedy, $dzie ijakie woj-
ska powinny się zna|eżć.
Proces formowania wojsk w okręgach wewnętrznych,
a następnie ptzetzucania ich na zach d zaczyma się,
w gruncie rzecrzy, 19 sierpnia lg39 roku. Tego dnia
zapadła decyzja Politbiura. Za przykład niech nam po_
shrżry jeden okręg wojskowy - uralskl. We wrześnlu
1939 roku powstają tu dwie nowe dywŻje - 85. i r59.
2L czerwca l94l roku pierwszą zndch odnajduJemy tuż
przy graficy z Niemcami, w rejonie Augustowa, na od-
clrrku, gdzie NKWD przeclna zasieki z druhr kolczaste-
2 I. Tiuleniew, Czerlez tri LDojftA, Moskwa 1960, s. 141.
3 Kurkotkin, op. cit., s. 44.
257
WIKTOR STIWOROW
go. Dnrgą _ takŻe w strefie prąygraniczIlej, w Rawie Ru-
skiej, w składzie 6. Armii superuderzeniowej. Przy koft-
cu 1939 roku w tym samym Uralskim okręgu Wojsko-
wym powstają kolejne dywizje piechoty - rro'' r25'
i |28' Wszystkie one także znajdlljąsię przy niemieckiej
granicy. Przy czym r25. DP' jak to wyrrika ze źt6deł
radzieckich, rozlokowana została ,,na samej granicy''
Prrs Wschodnich.
Uralski okręg Wojskowy powołałdo życia jeszcze wie-
le innych pułk w i dywizji. I wszystkie bez wyjątkuprze-
sunięte zostaĘ do zachodniej streff przygranicznej.
Zarim zapadła formalna decyzja o utworzeniu dru-
giego rzutu strategicznego' najwyższe dow dztwo ra-
dzieckie rozpracowywało zasady wsp łdziałaniaobu
rzut w' JtuŻw drugiej połowie l94o roku generał armii
D' Pawłow przeprowadza w tej sprawle naradę z do-
w dcami armii i szefami sztab w Zachodniego Specjal-
nego okręgu Wojskowego. Temat narady: działania do-
w dc w, sztab w i system w łącznościw początkowej
fazie wojny. W ramach ćwiczen radzieckie sztaby mają
za zadan7e sprawne przemieszczanie stę ku zachodnim
granicom.
Zdumiony szef sztabu 4. Armii L. Sandałow zadaje
pytanie: ,,A te sztaby' kt re są już na samej granicy,
dokąd będą stę przeswwać?".a
Warto zauwaĘć, Że zakładając prowadzenie wojny ob-
ronnej, nle rozmieszcza s7ę sztab w ,,na samej granicy''.
Ąrmczasem sztaby radzieckie skierowano w ten rejon
zaraz po ustanowieniu wsp lnej granicy z Niemcami
i tam je pozostawiono.
W naĘ;ran(cznej naradzfue pr cz dow dc w pienrrsze-
go rzutu strateglcznego biorą także udział oficerowie
z drugiego rzutu t:ra cze|e z dow dcą Moskiewskiego
okręgu Wojskowego, generałem armii I. Tiuleniewem.
Korzystając z obecności Tiuleniewa generał armii D' Pa-
włow wfiaśntadow dcy 4. Armii, Czujkowowi' (generał
porucznik, p źnlej marszałek Zwiapku Radzieckiego) ro-
lę drugiego rzutu strategicznego'
a Sandałow, op. cit., s. 65.
258
LoDoŁAlilAcz
,,- Kiedy ściągniemytu wojska okręg wwewnętrzrych-
Pawłow spojrzał na Tluleniewa - kiedy nakażdądywlzję
przypadnie nie więcej rnż 7,5 kilometra, będziemy mogli
nlszyć do przodu i mieć gwarancję powodzenia"'s
obecnośćdow dcy Moskiewskiego okręgu Wojskowe-
go na naradzie w okręgu przygraricznymjest niezwykle
znamierina' Tiuleniew juŻ w 1940 roku wIedział, Żę
w pierwszej fazie wojny' gdy oddziały plerwszego rzutu
strategicznego rozpoczną ofens5rwę, on wrźLz ze swym
sztabem ma się znależć w okręgu prąlgranicznyrn.
W luĘm l94I roku pod naciskiem nowego szefa Sztabu
Generalnego Żukowa radzieckie plany uległy zmianie.
Generał Tiulerriew i jego sztab powinni byli znal'eźć się
nie na granicy z Niemcami, tylko z Rumurrią' ponieważ
gł wne siły Armli Czerwonej tam właśntezostały skon-
centrowane.
Norma ,,dywizja na 7 '5 kilometra" ustalona została
dla wariantu ofensyvrnego' W działaniach defensyw-
nych dywizja miała bronić odcinka trąr-, a nawet czte-
rokrotrrie szerszego. Na tej samej laradzie dyskuĘe się
jeszczejeden włżnyproblem: jak maskować ruchy ra-
dzieckich wojsk w kierunku granic? ,'Nowe dywizje moż-
na przęfzucać pozorując manewr5r".
13 czenłrca 194l roku 77 radzieckich dywizjr wewnę-
trznych okręg w wojskowych ,pozorując manewry'' ru-
szyło ku zachodnim granicom' W tej sytuacjt Hitler, za-
nim radzieccy generałowie zdołali osiąginąć nasycerrie
',dywtzja
na 7,5 kilometra''' uderzył pierwszy.
W pierwszeJ f.az7e rozpoczętej przez Nlem"y -.j'I;
prewencyjnej drugl rzut strategiczny (podobnie jak
pierwszy) wykorzystywany był do działari obronnych.
Nie oznacza to jednak, Że do tego został stworzony'
M wi o tym generał armii M. Kazakow: ,,Po wybuchu
wojny plany z rim zuł7aąane musiały ulec zmianie''.6
5 Ibid.
-Wojenno-Istorlczeslrij Zurnał", rr 12/ L972' s' 46.
6
259
 slĘ
WIKTOR STIWOROW
Generał major W. Ziemskow wyraża slę precyąfiniej:
-Rezerw5r te byliśmyzrnuszerliwykorzystać nie do ofen-
sywy, jak to zakładał plan, lecz do obrony".7
Generał armii S. Iwanow: .Gdyby wojska pierwszego
rzutu strategicznego zdoŁaĘ [...] wedrzeć się na teryto-
rium nieprzy1acie|a jeszcze przed rozwtnięciem gł w-
nych sił, zadaniem drugiego rzutu było wsparcie działań
pierwszego rzutu strategicznego i wykonanie ,,odweto-
wego uderzenia'' zgodnie z og |ną koncepcją strategicz-
nĘ'.8 vzyty w cytowanej wypowiedzi alut.ot,,odwetowe
uderzenle" nie powinien nikogo dzillłić. Znaczenie tego
terminu stanie się jasne, jeślisięgniemy pamięcią do
okresu Wojny Zlmowej. Nawet dziś,po pięćdziesięciu
latach, radzieckie żr dła podają' że Finlandia dokonała
agresji, a Armia Czerwona wykonała tylko ''odwetowe
uderzenie".
rtkach d."gi#.r
rzutu strategicznego pisze w swych wspomnieniach ge-
nerał porucznik S. Kalinin. Przed' wyruszeniem rua Za-
ch d jednostek Syberyjsklego okręgu Wojskowego (prze-
kształconego p źnLej w 24. Armię) Kaltnin prowadzi
w nich szkolenie bojowe. Pewnego razu generałowi wpa-
da w ucho opinia, kt rą wypowiada jeden z młodych ofi-
cer w: ",UmocnieniateŻ nam nie będąpotrzebne. Mamy
przecieŻ iśćdo ataku, bić nieprąiaciela na jego własnym
terytorium".g Generał cytuje słowa oficera z odrobiną
ironii - patrzcie jaki naiwny. Nie m wi jednak' skąd się
takie opinie wzięĘ. Jeślioficer się mylił, Kalinin powi-
nien był mu to powiedzieć. Miał też obowiapek spraw-
dzić, czy takie ,,niewłaściwe''poglądy są wśrd kadry
oficerskiej wyrażane częściej.A jeślitak, wydać stanow-
czy rozkaz, by we wszystkich jednostkach 24. Armii
wprowadzić natychmiast zasadnicze zmiarty w progra-
7 Io/I97l, s.
.Wo;enno-Istoriczeskij Żturnał", nr 13.
I lwanow, op. cit., s. 206.
s Kalinin, op. cit., s. 124.
260
LoDoł.AMACZ
mach szkolenia bojowego. Ale generał Kalinin tego nie
cTyrli, a jego Żohierzom nadal wkładają do głowy, że
będą ''bie nieprzyjaciela na jego własnym terytorium''.
W tej samej ksiąlce generała Kalinina znajdujemy
kol ej ną inte re suj ąc ą informacj ę. P r zekazaw s zy dow dz -
two 24. Armil generałowi K. Rakutinowi Kalinin wraca
na Syberię i tu, w ,'osiedlach barak w dla drwali'' for-
muje lo norvych dywizji. Posfuchajmy generała Kalini-
na: ,,Od czego mamy zacząć? Na co zwracać szczeg |ną
uwagę w trakcie szkolenia - na obronę czy atak? Sy-
tuacja na frontach była ciągle trudna. Wojska Armii
Czerwonej nadal prowadzĘ ciężkie walki obrorrne'
Zdobyte w nich doświadczenia wykazały' Że rie za-
wsze sprawnie organŻowaliśmy obronę. Nasze pozycje
pod względem in:żyniefinym były na og ł źle przygoto-
wane. Niekiedy nawet na pierwszej linii nie istniał sy-
stem okop w. Struktura obrony składała się niemal
zawsze z jednego rzutu i niewielklego odwodu, co po-
włŻrie zrnriejszało siłę naszego oporu. Żołnierze rljle
byli należycie wyszkoleni do walki z czołgam1, ich poja-
wienie się wywoływałopanikę [...]
A jednocześnie nie opuszczała nas myśl:przecież nie
będziemy się ciągle bronić. Zmusili nas do odwrotu [.'']
Ale to się skoriczy.
Obrona nigdy nie była i nadal nie jest lzrrawanra za
najważniejsty rodzaj działafl bojowych. [...l Należy więc
w szkoleniu ŻoŁnierzy preferować taktykę ofensyurną. [...]
Przedyskutowałem tę sprawę z innymi dow dcami. Do-
szliśmydo wnlosku, Że rtaszyrul gł wnym zadaniem jest
przygotowanie wojsk do działal ofensyumych". lo
Jesienią 1941 roku najważniejszym zadaniem pari-
stwa i jego armii jest zatrzymanie nieprzyjaciela. Choć-
by pod murami Moskwy. Nikt nie ma już zŁudze _
Armia Częrwotla nie jest przygotowana do obrony. Ale
i teraz nic się w tej sprawie nie robi' Najważniejszy jest
atak! Tllko atak!
Niemcy wdzierają się w głąb Rosjl' armia niemiecka
zagraŻa wręcz istnieniu komunistycznego reżimu, a ge-
to lbid., s. 182-188.
261
WIKTOR STIWOROW
t LoDoŁAMACz
nerał Kalinin nadal uczy swych żołnierzywyłącznie wal-
ki w ofensywie' Chciałoby się zapytać: do czego właści-
wie przygotowywał ich przed niemiecką agresją?
DIV
L o 2I czerwca drugi rzut strategiczny trzeba było wy-
korzysta , wbrew załoŻeniorn, do walk obrorrnych. Nie
ma jednak najmniejszych wątpliwości,Żę w radzieckich
planach wojennych miał on do odegrania zupełnie inną
ro1ę. Podobnie jak w pierwszym rzucie, kaŻda armia
miała tu swoją niepowtarzalną cechę' swoje oblicze,
sw j charakter. Większośćz nich formowano w niepeł-
nych składach. Stanowiły jakby tylko solidną konstru-
kcję' kt rą po przybyciu i rozwinięciu w przygranicz-
nych lasach należałowypełnić i wyposażyć. Stan-
dardowa armia drugiego rzutlu strategicznego składała
się z dw ch korpus w po trzy dywizje piechoty w kaŻ-
dym. Nie jest to armia uderzeniowa, tylko zwykła armia
o niepełnym składzie etatowym.
Każda z tych armii po dotarciu w rejon ptzygraniczny
niezwłoczrlie przystępowała do mobilizacji i uzupełnie-
nia swych dywizji i korpus w. W większościarmii dru-
giego rzutu nie ma korpus w zrnotoryzowanych (w ich
składzie jest ogromna |iczba czołg w). I jest to logiczne'
Takie korpusy formowane byw z reguły w zachodnich
rejonach kraju. W ten spos b nie trzeba byłoprzerzucać
tych potężnych jednostek z Uralu czy Syberii' PrzecieŻ
znaczrlie łatwiej przybywające stamtąd nie obcialone
armie uzupekrić o takie korpusy na miejscu. Wariantem
najlepszym byłoby jednak wykorzystanie większości
korpus w zmechatizowanych już w pierwsz5rm' hura-
ganowym i zaskakującym ataku na nieprz5{aciela. Do-
piero p źrnej należałoby wprowadzić do walki drugi rzut
strategiczny wyposażając jego armie we wszystkie czołgi
ocalałe po pierwszych operacjach.
W drugim rzucie strategicznym były też armie wn'ąt-
kowo silne. Na przykład 16. Armia to bez wątpienia
armia uderzeniowa. W jej składzie znajdował się silny
korpus zrnec}:atlzowany (ponad r.ooo czołg w), aprze-
262
mieszczająca się wraz z niąna zach d samodzielna 57'
Dywtzja Pancerna (pułkownik W. Miszulin) operacfrnie
podporządkowana była dow dcy 16. Armii. W ten spo-
s b miał on w swej dyspozycji z g rą 1.2oo czoŁg w,
a po całkowitym uzupełnieniu powinno ich być co naj-
mniej 1.34O.
Jęszcze potęŻrnejsza była 19. Armia' prŻer^Icona w re-
jon nadgrariczny z P łnocnego Kaukazu. W jej skład
wchodzĘ cztery korpusy, w Ęm XXVI Korpus Zmecha-
nŻowany. Istnieją dowody, Że WI Korpus Zmechariz.o-
wany (generał major S. Kriwoszein) miał dodatkowo
wzmocnić 19. Armię' Była to więc niewątpliwie jedna
z najsiheiejszych armil uderzeniowych. Nawet jej korpusy
piechoĘ zorganizowarue były w spos b nietypowy, a na
ich czele stali dow dcy wyż.szych stopni niż w zulykĘch
korpusach' I tak' )oO(V Korpus Piechoty (generał poru-
cznik R' Chmielnicki) składałsię z czterech dywŻji pie-
choty i jednej dywizji strzelc w g rskich oraz kilku puł-
k w artylerii ciężkiej. obecnośćdywizji strzelc w g rskich
w tej armii nie jest prąpadkowa' 19. Armia, najsilniejsza
w całym drugim rzucie, formowarra byŁa z zachowaniem
ścisłejtajemnicy wcale nie przeciw Niemcom.
CaĘ radziecki plan mamy teraz jak na dłonl: najpo-
tężniejsza armia pierwszego rzutu strategicznego -
przeciw Rumunii, najmocniejsza armia dmgiego rzutu,
rozwinięta za plecami tamtej _ teŻ przeciur Rumunii. 16'
Armia drugiego rz:utll, niewiele słabsza od 19. A, rozwi-
nięta w tym samym rejonie ' miała prawdopodobnie być
lŻyta przeciw Węgrom, aby odciąć drogę do rumur1skiej
ropy naftowej.
Hitler napadając na Zwiapek Radziecki całą tę akcję
znivłeczyłi obie armie (16. i 19.) natychmiast trzeba
było przerzucić pod Smolerisk odkładając na kilka lat
"wyzwolenie'' Rumunli i węgier.
Tv
(Jesienią 1939 roku, Zataz po przeprowadzeniu rozbio-
ru Polski, ogromna ilośćwojsk radzieckich z miejsc sta-
łej dyslokacji przerzucona została nad nowe granice. Ale
263
 T
WIKTOR STIWOROW
tuteJsze tereny nie były przystosowane do przyjęcia tak
wielkiej masy wojsk, zurłaszcza wojsk nowoczesnych,
wy1rosażonych w ogromną l(czbę pojazd w bojowych'
Oficjalna ,,Historia Drugiej Wojny Swiatowej": ,,Woj-
ska zachodnich okręg w ptzygranicznych znajdowały
się w trudnych warunkach w ztvlapku z przygoto-
waniem teatru działa wojennych. Wsrystko trzeba by-
ło budować i wyposaŻać od nowa: l...l bary 1 punkty
zaopatrywanla, lotniska, sieć dr g, węzły i linie łącz-
ności''.''
oflcjalna historia Białroruskiego okręgu Wojskowego:
,,Przemieszczarlie zvłiapk w taktycznych i jednostek
okręgu w zachodnie rejony Białorusi sprawiało nam nie
lada trudności.[''.l Skład osobowy 3., 10' i 14' Armii
zajmował się remontem i budową koszar, rnagazyn w,
oboz w, urządzeniem poligon w' strzelnic, czołgowisk.
Żołnierzę byli przemęczeri, Ży|1w ciągłym napięciu".l2
Generał pułkownik L. Sandałow: ,,Przemieszczanie tu
wojsk okręgu wla2,alo slę z poważnymltrudnościami'
Fundusze na budowę koszar były znikome. [...] Dla
wojsk, kt rym nie można było zapewni miejsca w ko_
szarach, budowaliśmy ziemlanki".I3 Z każdym dniem
jednak przybywały kolejne jednostki. Sandałow pisze,
że w latach 1939-1940 lokowano Żołrtilerzy w magary-
nach, barakach i wszelkich innych pomieszczeniach:
.W Brześciu nagromadziły się ogromne ilościwojska.
[...] Na najniższych piętrach koszar budowano czteropo-
zlomowe prycze".
Szef Inspektoratu Szkolenia Bojowego Armii Czerwo-
nej $enerał porucznik W. Kurdiumow na rlaradzie dow -
dzbnra w grudniu l94o roku m wił, że w nowych miej-
scach dyslokacji Żołnierze nie mają czas[ na szkolenie
bojowe, bo muszą zajmować się pracami gospodarczy-
mi. Na tej samej naradzTe dow dca wojsk pancernych
generał porucznik J. Fiedorienko informował, że w la_
It ,,Historia Drugiej Wojny Światowej''..., op' ctt., t. 4, s. 35'
|2 Krosnoznaminnngj Biełorussklj Uojeftna okrug, Moskwa 1983'
s. 84.
13 Sandałow Na moskouskomnapranalenŹź, Moskwa 1970' s. 41.
264
LODOT,AMACZ
tach 1939-1940 niemal wszystkie podległe mu jedno-
stki zmieniały miejsce dyslokacjltrzy-, a nawet cztero-
krotnie' W rezultacie ,,ponad połowa tych oddział w
musiała obyć się bez poligon w''.
W latach 1939 i l94o z ogromnym trudem udało się
rozmieścići zakwaterować wojska pierwszego rzutu
strateglcznego. A już od lutego l94l roku w te same
rejony zjeŻdżająw pośpiechu jednostki drugiego rzutu.
I oto następuje znamienny zwrot: wojska radzieckie
przestają zajmować się przygotowaniami do zimy.
Wszystkie jednostki pierwszego rztutu strategicznego
porzuciwszy swe ziemianki i nie dokoriczone koszary
ruszają do strefy nadgraniczne;'la Wojska drugiego tzl)-
tu strategiczflego, ścią$anez !łębi kraju, nie wykorzy-
stały ani tych opuszczonych koszar, ani wojskowych
osiedli. Przybywające oddziały nie zamierzały hr zimo-
wać, nie czynlły żadnych przygotowari do zimy. ZołrlIe-
rze rie budowali ziemianek, poligon w ani strzelnic. Nte
kopali okop w. Wszystkie dostępne dokumenty, wspo-
mnienia radzieckich marszałk w i generał w, potwier-
dzają fakt' Że tym razem wojska lokowano wyłącznie
w namiotach. oto przykłady. Wczesnąwiosną l94l ro-
ku w republikach nadbałĘckich powstaje 188. DP XVI
Korpusu Plechoty 2' Armii. W maju powołuje się do niej
rezerwist w. Dywizja organizuje tSrmczasowe letnie mia-
steczko namiotowe w rejonie Kozłowo Ruda (ok. 50 km
od granicy). Pod pretekstem ćwiczen, na kt re poyofuje
się komunikat agencji TASS' dywlzja opuszcza namioty
i rusza w kierunku $ranicy. Nie ma nigdzie choćby alu-
zji na temat przygotowafi do z1my. Dywizja nie zamie-
rzała Es' zirnować.
Marszałek Zwiapku Radzieckiego Moskalenko (w t}rm
czasie dow dca brygady w stopniu generała majora)
otrzymuje rozkaz od dow dcy 5. Armii generała majora
M. Potapowa: ,,Tutaj rozpoczęŁa formowanie twoja bry-
gada. ['..l obejmiesz w posiadanie o tu, obok, kawałek
lasu i zbudujesz ob z". PotęŻna, uzupełniona przez
zmobilizowanych właśnierezerwlst w brygada' |icząca
la .Wojenno-Istoriczesku Zurnał", nr l/1976, s.62.
265
wlKTOR STIWOROW
6.000 Żołnierzy' wyposażona w ponad setkę ciężkich
dz1ał, w trzy dni lrządza obozowisko. Niemal naĘch-
miast zaczyna się intensyvrrre szkolenie bojowe po 8-10
godzln dziennie, nie |icząc 2-3 ćwLczeri nocnych w Ę-
godniu, zajęć własnych' konserwacji uzbrojenia, mu-
sztry.r5
Jeśliwojska radzieckie sposobią się do obrony - po-
winny wgryzać się w ziemię, stworzyć potęŻną, długą
linię umocnieri od Oceanu Lodowatego po ujścieDuna-
ju. Jeślimiałyby tu spędzić następną zimę, to już od
kwietnia powirrrry budować, budować, budować. Tego
jednak nie robią. Niekt re dywŻje pozostawiły gdzieś na
tyłach swoje nie dokoriczorle koszarY, ale inne' formo-
wane wiosną 1941 roku, a jest ich niemało, nie mają
nic: ani koszar, ani barak w. A mimo to nie budują
nawet ziemianek. Gdzie więc miały zarlriar spędzić zimę,
jeślinie w Europie Środkowej i Zachodniej?
-r
Ue.r.rał maj or A. Zap ot oŻczerlko l,,Koric owym
strategicznego rozwinięcia wojsk było skryte przesunię-
cie zgrupowari uderzeniowych na pozycje wyjściowe do
ataku' operację tę należałoprzeprowadzać nocaml, na
kilka dni przed natarciem. Bezpieczny przebieg tej ope-
racji miały zapewnić wzmocnione bataliony, kt re za-
wczasu udawały się w rejony przygranicztlę i do nadej-
ściagł wnych sił kontrolowaĘ wyznaczone dla dwizji
odcinki frontu.
Lotnictwo przeniosło się do nowych baz w niespekra
trzy tygodnie. Cała operacja zakoftczyła się l8 czerlrca'
Przy czymjednostki myśliwc w i samoloty rozpoznaw-
cze skoncentrowano na lotniskach oddalonych co naj-
.vq1żej 40 km od granicy' bombowce - nie dalej niż
l8O km".16
W przytoczonej relacji dziwi tylko data - 18 czerwca.
Radzieckie lotnictwo nie było w stanie zakonczyć akcji
rs Moskalenko, op. cit., s. 18.
16
,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr 4/1984' s. 42.
266
LoDoł'AMACz
przerzlcania ludzi i sprzętu w tym terminie, ponieważ
rozpoczęło ją dopiero 13 czerwca. Dlaczego więc ge-
nerał m wi o 18 czerwca? A no dlatego, że cytowana
wypowiedź nie dotyczy wcale Armii Czerwonej' tylko
Wehrmachtu.
Po drugiej stronie granicy działo się bowiem dokład-
nie to samo: wojska nocami maszerowały ku granicy.
Poprzedzały je wzmocnione bataliony. Po przybyciu na
miejsce dywizje natychmiast zajmowały pozycje
wyjściowedo natarcia, a m wiąc prościej, kryły się
w lasach.
Działania obu armii stanowiąjakby lustrzane odbicie.
Ętko czas się rrie zgadza' Na początku, z pewnym wy-
przedzeniem działaływojska radzieckie, teraz przewagę
dw ch tygodni uzyskał Hitler: ma mniej wojsk i prze-
rzlucaje na bardzo niewielkie odległości.
Co ciekawe, w pierwszych dniach czerwca armla nie-
miecka zna\azła się w bardzo niedogodnej sytuacji: nie-
mal w t5rm samym czasie ogromne ilościwojska prze-
vI mieszczaLy się koleją. Działajechały jednym pociągiem,
etap em amunicja innym. Bataliony i pułki wyładow5nvano
w miejscach' gdzie nie było sztab w, sztaby zaśtar:":,
$dzie nie było wojsk. Jednostki pozbawione były łączno-
ści,bo ze wzgl'ęd w bezpieczeftstwa radiostacje, aż do
r o zp o częcia działan b oj owych' miały zakaz p o d ej mowa -
nia pracy. Po prąrjeździe rla miejsce wojska niemieckie
także nie budowały ziemianek, nie organizowały poli-
gon w.
Ale i tu, podobnie jak po stronle radzieckiej, zgrupo-
wano ogromne rzesze wojska, zgromadzono niespoty-
kane ilościzapas w, sprzętu i samolot w' przygotowa-
no nowe lotniska, zorgarljzowar:.o szpitale polowe.
I prawie nikt nie zna plan w na najbliższąprzyszłość _
jest to najściślejstrzeŻona tajemnica najwyższego do-
w dztwa.
Wszystko to, co w ostatnich poczynaniach Armii
Czerwonej ocenialiśmy jako $łupotę, dwa tygodnie
wcześniejmiało miejsce w hitlerowskim Wehrmachcie'
I nie było w tym nic głupiego. To typowe przy$otowania
do wielkiej ofensywy.
267
WIKTOR STIWOROW
.\ VII
Uo miało się stać po zakoitczeniu koncentracji wojsk
drugiego rzutu strategicznego w zachodnich rejonach
kraju? odpowiedź na to pytanie zrLarLa była na długo
przed wybuchem II wojny światowej.
Generał Władysław Sikorski:,,Wyczekiwanie strategi-
czne nie może się przedłuŻaćz chwilą, gdy wszystkie
narodowe siły zostanązmobi|izowane i $dy ich koncen-
tracja dobiegnie korica". tT
W r936 roku ksi@kę generała Sikorskiego opubliko-
wano w Moskwie decyzją radzieckiego Sztabu Gene-
ralnego na użytek radzieckich dow dc w. A wydano ją
dlatego, że zgodnie z radziecką doktryną wojskową
'w pierwszej fazie wojny nie ma nic gorszego'rnzkurczo-
we trzymanie się taktyki wyczekiwania''. 18
Szef radzLeckiego Sztabu Generalnego ma w tej spra-
wie zdecydowaną opinię:
,,Dfugotrwałe przebywanie rezerwist w pod bronią,
bez realnej perspektywy wojny, może negatyurrrie wpły-
nąć na ich stan moralny i zamiast zwiększenia gotowo-
ścibojowej nastąpi jej obniżenie. [...] Słowem, jak by
tego nie pragnęło dow dztwo, a tym bardziej dyploma-
cja, z chwilą ogłoszenia mobilizacji' z czysto militarnych
powod w' armaty mogą satne zacząć strzelać.
Należy z dllżą powściĘliwościątraktować przyplusz-
czertia, że w warunkach wsp łczesnej wojny zmobi|izo-
wane armie mogą przebywać dfugo w stanie zbrojnego
pokoju".rs
Radziecka doktryna wojerrna juŻ w wczas zakładała,
Że,,mobiLlzacja, koncentracja, operacyjne rozwinięcie
i prowadzenie pierwszych operacji to jeden, nierozdziel-
ny proces".2o Po przeprowadzeniu mobillzacji, a tym
bardziej ześrodkowania i operacffnego rozwinięcia
wojsk, dow dztwo radzieckie nie mogł'o już powstrzy-
r8 i rewolucja", nr 8, Moskwa 1931, s. 11.
"Wojna
re B. Szaposznikow, 'M zg armii". Moskwa 1929, [w:l op. cit.,
s.581-583.
20,,Wojenno-Istoriczeskij Z:urnał", nr r/1986, s. 15.
264
LoDoł.AMAcz
mać tego procesu. Jak w sytuacji, gdy błyskawicznie
sięgamy do kabury, wyciągamy pistolet i wymierzamy
w nieprzfiaciela jednocześnie odwodząc kurek. W tym
momencie, podoba nam slę czy nie, musimy strzelić. Bo
jak tylko sięgnęliśmypo pistolet, r:asz przeciwnik r w-
nie szybko (albo nawet szybciej) zrobił to samo.
Kto rozpoczął wojnę radziecko-niemiecką l94 1 roku?
Komunistyczni historycy stosują proste kryterium: winę
ponosi ten, kto pierwszy strzelił. Można by r wnie do-
brze wskazać na tego, kto pierwszy dokonał mobilizacji,
operac5{nego rozwinięcia i ześrodkowania wojsk' tzn.
tego, kto pierwszy sięgnd po pistolet'
vnI
M"' przeciwnicy odparowuj ą, żewroku 194l szefem
Sztabu Generalne$o był juŻ nie Szaposznikow' Ęlko
Zukow, kt ry być może nie zdawał sobie sprawy, ze
przerzut wojsk prowadzi do wojny.
Iłby wykazać, Że najvłyŻsze dow dztwo radzieckie
działało z pełną premedy'tacją, cofnijmy się do roku
1932. 4' Dywizja Kawalerii byław wczas najlepszą jed-
nostką całej Armii Czerwonej. Do l93l roku dywizja ta
wchodziła w skład Leningradzkiego okręgu Wojskowego
i stacjonowała tam' gdzie przed laty carska gwardia
konna. Możemy więc sobie wyobrazić, w jak doskona-
łych warunkach ży|a i prowadziła szkolenie bojowe ta
dywizja.
Nagle' w roku L932' mocą nadzvłyczajnych decyzji
operac11'nych przerzllcono ją do nowej, kompletnie nie
przystosow anej b azy . Marszałek Zwiry,kw Radzieckiego
G. Zukow: ',Dywizja przez p łtora roku musiała zajmo-
wać się budową koszar, stajni' pomieszczeri sztabo-
wych' budynk w mieszkalnych, magazyn w i urządza-
niem bazy szkoleniowej.
W rezultacie ta niegdyśświetniewyszkolona dywizja
przekształciła się w słabą pod względem bojowym, bu-
dowlaną jednostkę wojskową. Brak odpowiednich ma-
teriał w budowlanych, słoty i inne nie sprzyjające wa-
runki uniemożliwiły oddziałom przygotowanie się w po-
WIKTOR STIWOROW
rę do zimy, co odbiło się na og lnym stanie moralnym
dywizji i jej gotowości bojowej. obnizył się poziom
dyscypliny...".21
Na wiosnę l933 roku najlepsza dywizjaArmii Czerwo-
nej znajdowała się ,,w stanie kompletnego rozkładu''
i nadawała się do walki''. Dow dca uznany zostałza
',nie
gł wnego winowajcę i poni sł wszystkie w1mikające
z tego konsekwencje. Dla dywizji zaś,,vłyszukano nowe-
go dow dcę".7-ostał nim właśnieZukow. To stąd tozpo-
czyna się jego droga na szczyŁy. DziałalnośćZukowa
była z uwagą obserwowana nie Ęlko przez dow dcę
korpusu Timoszenkę, ale i przez samego ludowego ko-
misarza obrony Woroszyłowa - dyfizja nosiła jego imię.
Woroszyłow |iczył na to, Że Ż:ukow przywr ci 4' Dwlzji
dawną sławę i nie zawi dł się. Żukow drakoriskimi me-
todami tę sławę odbudował, dowodząc tym samym, że
tnoŻrla mu powierzyć kaŻde, nawet teoretycznie niewy-
konalne, zadanle.
W roku l94l wszyscy bohaterowie tej historii zajmo-
waliwyższe stanowiskaniŻw roku 1933. Nawet zl|acz-
nie wyższe . Kliment Woroszyłow został członkiem Polit-
biura, marszałkie rn Zwnpku Radzieckiego i przewodni-
czącym Komitetu Obrony; Siemion Timoszenko - mogła także zbyt dfugo pozostać w przy1ranicznychlra-
marszałkiem Zwia7ku Radzieckiego i ludowym komisa-
rzem obronY; Georgij Zl:'kow - generałem armii' zastęp-
cą ludowego komisarza obrony i szefem Sztabu Gene-
ralnego' To właśnieoni trzej kierują akcją potajemnego
przetn)cania''r'ojsk radzieckich nad niemiecką granicę.
I doskonale wiedząz doświadczetia, Że anijedna dy-
wizja nie tnoŻe pozostać na zim.ę w pustym lesie.
W przygranicznych rejonach nie ma strzelnic, poligo-
n w, czołgowisk, nie ma warunk w do szkolenia bojo-
wego' Wojska powinny być natychmiast wprowadzane
do walki pod groźbągwałtovrnego obniżenia gotowości
bojowej. Wszyscy trzej wiedzą, że wtedy znajdą się win-
nL, i zdają sobie sprawę, co się z winn5rmi stanie. A mi-
mo to ściĘająw rejony, gdzie nie ma warunk w do
szkolenia bojowego, niemal całą Armię Czerwoną!
2| Żukow, op. cit., s. r57.
270
LODOLAMACZ
Wojna jednak nie zaczęła się tak, jak chciał tego Sta-
lin, ale wyobraźmy sobie, że Hitler nie zaatakował Sta-
|lna 22 czervyca t941 roku, a operację ,'Barbarossa''
odłoŻyłna dwa miesiące'
Co w takiej sytuacji uczyrriłby Stalin?
Po pierwsze: nie m gł już wycofać swych wojsk. Liczne
armie i korpusy sformowane w pierwszej połowie lg4l
roku nie miaĘ, po prostu, dokąd wracać. Chyba że do
,,osiedli barak w dla drwali". Wycofanie tak ogromnej
masy wojsk musiałoby znowu potrwać wiele miesięcy'
przy czym operacja ta sparalizowałaby cały transport
kolejowy' co ozrLaczało katastrofę gospodarczą' I jakiŻ
w tym wszystkim sens?! Prowadzić przezp ł roku pota-
jemną koncentrację po to Ęlko, żeby przez kolejne p ł-
rocze WTacać do punktu wfiścia?!
Po drugie: Stalin nie m gł pozostawić swych armii na
okres zimy w przygranicznych lasach. Bez intensywne-
go szkolenia bojowego wojska szybko traciĘby zdo|ność
bojową. Ponadto nie dałoby się tak długo utrzyrrlać
w tajemnicy istnienia potężnych wojsk drugiego rzut.u
strategicznego.
A skoro Armia Czerwona nie mogła się wycofać i nie
sach, to co jej pozostawało?
Zamiast odpowiedzi pr4ltoczę w t5rm miejscu opinię
marszałka Wasilewskiego, kt ry ,,...od maja 1940 roku
jest zastępcąszefa wydziału operacyjnego w Sztabie Ge-
neraln5rm, tw rcą częścioperacfinej planu strategiczne-
go rozwinięcia radzieckich sił zbrojnych na kierunku
p łnocnym, p Łrocno-zachodnim i zachodnim".r, Roz-
poczynając wojnę w stopniu generała majora, p łtora
roku p źniej był jllż marszałkiem Zwiapku Radzieckie-
go. Należałdo najbliższych wsp Ęracownik w Stalina.
W ostatnich latach Ęcia ,,wodza narod w'' to on, a nie
Żwkow, dowodził Armią Czerwoną, i wraz ze śmiercią
Stalina utracił naj'wyższe stanowiska.
Marszałek Zwiapku Radzieckiego Aleks ander Wasile -
wski: ',obawy, że Zach d podniesie raban z powodu rze-
22 Sotuietskaja wojennaja
Encgkłopiedlją, op. cit.' t. 2, s. 27.
271
 T
wtKToR stlwoRow
komych agresyvmych zamlar w ZSRR' należało odrzu-
cić. Doszliśmy [...] do Rubikonu woJny 7truebabyłobez
watrania ucąmić krok do przodu".23
W każdym poważnym procesie pojawia się moment
krytyczny, po przekroczeniu kt rego wydarzenTa ptze-
biegają juŻ w spos b nieodwracalny. Dla Zwiry'ku Ra-
dzlecldego t5rm momentem był dzten 13 czerwca 1941
roku. od tego dnia ZwilaąekRadziecki nie m głJużunik-
nąć wojny i musiała slę ona rozpocząć właśrrielatem
1941 roku' n1ezależn7e od tego, co uczyniłby Hitler.

ł Rozdział 24
t

I nie wypowiedziana wojna

W gdg jesteśmg otoczeni urogamt, nagłe
-warurkach,
ude17nie z naszej strong, ni.eoczekioąrlu maneuĘ
s zgbko śćdecg dąj
ą o w s zg s tktm.|
J. Staltn

N" granicach ZwiapekRadziecki mial

"."frodnich
pięć okręg w wojskorłrych, do kt rychbez rozgłosu, ale
z--duŻą intensywnoścLą przerzuca się nowe
Wszyst}rie wewnętrzne okręgi wo;skowe (aJednostkl.było ich
osiem) otrzymaĘ rozkaz wyruszenii na zach d.
Jak już wspomnieliśmy, opr cz plęciu zachodnich
okręg w-przygran iczny ch t ośmiuweivnętrznych istniał
_

Jeszcze Front Dalekowschodnt oraz trzy-okręgi usytuo-

wane na granicach wschodnich: zakaukaski, środkowo-
azj-atycki t zabajkalskl. Warto tm stę przyjtzeć.
W maJu 194l roku w Środkowoazjatyckim 1 Za-
-kaukaskim okręgu Wojskowym, wbrew dementiTAss

l Przem wienle na XII

23
.Wojenno-Istoriczeskij Zt:u.nał"' nr 2/1978, s. 68. s. 23O.
ĄeźdzIe WKP(b), [w:] Stalin, op' cit., t. 5,

l l Lodołamacz
273
WIKTOR STIWOROW
z g maja, trwały intensyv,rne przygotowania do 'wyzwo-
lenia'i."r,,'. cto"'''ą ro1ę w tej operacji przewidziarro
_ Nie udało mi się jak dotąd sprawdzić, czy napoczątku
dla okręgu środkowoazj atyckie go, pomocnlc zą dla za-
zastępca, generał porucznik N. Watutin'
Generałirmii S. Sztemienko (w owym czasie pułkow-
jednostek Zakaukaskiego Ok
Piechoty, wyjechał z rtim na
z F|otąC zarnomorską' prowa
2 Sztermienko, oP. cit., s. 31-32'
274
LoDoŁAMAcz
rezygnlĄąc tym samym z .radykalnych przekształceit
społ,eczno-poliĘcznych".
czerwca 1941 roku Stalin wzywaŁ do Moskwy dow dcę
środkowoazjatyckiego okręgu Wojskowego generała s.
Trofimienkę. Wiadomo jednak, że sztab okręgu został
poważnie oslabiony. Jużw marcu 1941 roku wezwźrrry
został do Moskwy pułkownik N. Chlebnikow, kt ry
otrzymał tu nominację na stanowisko dow dcy artylerii
27. Armii stacjonującej w fepublikach nadbaĘckich.
(W przyszłościChlebnikow dosfuŻył sięstopnia $enerała
pułkownika.) W śladza rllm oraz wieloma irrnymi puł-
kovrnikami i generałami do Moskwy ściągnięto takŻe
szefa sztabu okręgu generała majora (z czasem gienerała
armii) M. Kazakowa. Po latach Kazakow napisze
w sv1rch wspomnieniach, Że lecąc do stolicy widział
z E ry nieprawdopodobną wręcz liczbę wojskowych
transport w ciągnących ze wschodniej Syberii i Kraju
Zabajkalskiego na zach d.3
Generał armii A. Łucąqiski (w owym czasie pułkow-
nik, dow dca 83. D}rwizji Strzelc w G rskich) jechał
wtedy jednym z tych pociąg w. W tym samyn przedzia-
le podr żowałr wnież generał major I. Pietrow (w prze-
szłościgenerał armii). Relacja Łuczy skiego ze spotka-
nia z Pietrowem jest niezwykle interesująca: ,,Jadąc na
wezwanie Komisariatu obrony usłyszeliśmyprzez radio
komunikat, że hitlerowskie Niemcy napadły na nasz
kraj''.Łuczp1ski nie pisze, wjakiej sprawie go wezwano,
opowiada natomiast o swym przyjacielu generale Pie-
trowie: ,,W przededniu wojny został dow dcą 192. Dywi-
zji Piechoty (Pietrow przekształcił jąw dyunzję strzelc w
g rskich, kt ra przerzucona została następnie na grani-
cę z Rumunią)' a następnie XxuI Korpusu Zrnecllari-
Zowanego' na kt rego czele udał się na front''.a
XX\ĄI Korpus Zrnechartzowarry zgodnie z otrzyma-
nym rozkazem przemieszcza się skrycie z Azji Środko-
wej do granic Rumunii, a jego dow dca jedzie w tym
3 Kazakow, op. cit., s. 81-82.
a
-Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr 9/ 1976, s. |2t-|22.
275
WIKTOR STIWOROW
LoDoŁA[łAcz
I

czasie do Moskwy, gdzie ma otrąrmać kolejne zad,arie

bojowe. Nie po raz pierwszy obserwujemy taką proce-
durę. oto przykład. 16' Armia także w5rnrsza w kierun-
ku rumuriskiego pogranicza, a jej dow dca udaje się do
Moskwy po nowe rozkazy. W kr tkim wspomnieniu Łu-
czyr1skiego o spotkaniu z generałem Pietrowem nic nas,
pozornie, nie zaskakuje. Zwr ćmyjednak uwagę na ko-
lejnośćzachodzących zdarzen Generał Pietrow formuje
xxul Korpus Zmechanlzowirny, następnie organizuje
transport i wysyła swą jednostkę na front' a dopiero
potem, w pociągu jadącym do Moskwy, dowiaduje się
z radia, że Niemcy rozpoczęły wojnę.
Kilka dni p źniej zdarzyŁa s7ę rzecz najciekawsza:
xxVII Korpus został po drodze rozformowany. Nic dziw-
nego. Po prostu, w wojnie obronnej takie typowo ofen-
syurne jednostki nie są potrzebne. JuŻ w lipcu l94l
roku rozformowano także wszystkie pozostałe korpusy.
Było ich dwadzieściadziewięć.
Sytuacja wydaje się absurdalna: XXVII Korpus Zme-
chanizowany przed napaściąHitlera wyrusza na wojnę,
ale kiedy wojna staje się faktem, korpus slę rozformo-
vruje' zanilrt zdą.żrył zet(<nąć się z nieprĄacielem.
Wbrew pozorom to wcale nie absurd. XXVII Korpus
rzecrywiścile udawał się nad nrmuriską granicę, by
wziąć lldział w wojnie. Ale nie w tej wojnie, kt rą rozpo-
cz{ Hitler.
W pociągach mknących z Azji Środkowej, poza Pietro-
wem i Łuczy skim, jechało także wielu innych wybit-
nych dow dc w' Nie będę wymieniał wszystkich na-
zwisk' Wspomnę jeszcze tylko o generale majorze A. Ża-
dowie. Wiemy o nim Ęle, Że ,,ur przeddzieri wybuchu
wojny Żadow, kt ry w Azji Środkowej dowodzLł dywizją
kawalerii g rskiej, obj{ dow dztwo [V Korpusu Powie-
trznodesantowego i przybył z rljrlr na front już w toku
ciężkich walk''.s
Gdyby ktośusiłowałnam wmawiać, że wszyscy ci
generałowie jadą ku zachodnim gftrnicom, by pokiero-
wać ,,przeciwuderzeniem'', warto mu zwr cić uwagę na
5 .Wojerrno-Istoriczeskij ŻturnaL", nr 3/ I97I' s. I24. 6 Łnbaczow,
op. cit., s. |47.
276
277

WIKTOR SIIWOROW
przeniesiono go do orłrowskiego okręgu Wojskowego'
gdzie tajnie sformowa} 20. Armię. Następcą Remiezowa
w okręgu Zabajkalskim został generał porucznik I. Ko-
niew. Miejsca tu jednaknie zagrzał1jużwkrtce zr:al.azł
się w P łnocnokaukaskim okręgu Wojskowym, gdzie
bezrozgłosu sformował 19. Armię' AZabajka|ski okręg
Wojskowy przeja} po nim generał porucznik (p żniejszy
generał armii) P. Kuroczkirt. Jeszcze przed 13 czerwca
1941 roku wyekspediował na zach d 16. Armię' zycząc
jej Żołnierzom na odjezdnym, by ,z godnością wykonali
kaŻdy rozkaz,jaki postawi przed nimi ojczyzna"' L6.
Armia miała przed sobą najdłuŻszą drogę. Wyruszyła
wcześniej, by dotrzeć na zach d' jednocześni e z pozosta-
łymi armiami drugiego rzutu strategicznego.
A co z generałem porucznikiem Kuroczkinem? Wy-
ekspediowanie całej armii, i do tego pod rygorem za-
chowania pełnej tajemnicy, wymagało nie lada trudu.
Kuroczkin zadanię wykonał i odetchnął z u|gą. Ale 13
czerwca, gdy ogłoszono komunikat agencji TASS' Kuro-
czkin miał już w ręku rozkazbezzulłoczlego udania się
do Moskwy po nową nominację. Z dzierrrrlka ''Krasnaja
zwiezda''7 dowiedziałem Się, Że 22 czeflNca 194l roku
generał porucznik Kuroczkin był jednym z pasaŻer w
pociągu pośpiesznego jadącego do Irkucka''' A Zabaj-
kalski okręg Wojskowy pozostał bez dow dcy. Radzie-
cka encyklopedia wojskowa podaje, że nowy $ł wno-
dowodzący pojawił się tu dopiero we wrześniu1941
roku.8
r-r
(renerał w i innych oficer w przerz:ucano na nie-
mieckie i rumuriskie granice nie tylko z okręg w we-
wnętrznych, ale także z frontu rra Dalekim Wschodzie.
Konllikt w t5rm rejonie w kaŹdej chwili m gł przerodzić
się w otwartą wojnę. Drobne potyczki coraz częściej
koil'czyły się ciężkimi walkami, w kt rych po obu stro-
7 ,,Krasnaja rwiezda",26 maja 1984.
8 Souietską7a wojeftnajaEncgkłopiedlja, op' cit., t. 3' s. 357'
278
s1
LODOT"AMACZ
nach brały udział setki czołg w i samolot w. Wojna ja-
porisko-radziecka wisiała na włosku, a zdaniem zaEra-
nicznych obserwator w-była wręcz nieunikniona. Dla-
tego właśniena Dalekim Wschodzie nie było okręgu
wojskowego, Ęlko składający się z ttzech armii front.
od korica 1940 roku coraz większe ilości wojsk eks-
pediuje się na zach d. Z frontowych jednostek na Dale-
kim Wschodzie wyjeżdża także wielu wyŻszych dow d-
c w. Często nie ma ich kim zastąpić' Na przykład' po
odkomenderowaniu na zacb d szefa wy działu operacyj -
ne$o sztabu frontu' generała majora T. Kotowa, je$o
stanowisko pozostało nie obsadzone.
Generał major P. Grygorenko (w owym czasie podpuł-
kownik w sztabie Frontu Dalekowschodniego): ,,Wysła-
no na zach d Iwana Koniewa, Markiana Popowa, Wasl-
l|a Czujkowa i wielu innych wyŻszych dow dc w,.g
Żeby fiaśnlć,co brak tych kilku os b oznacza d|a
frontu, prz5apomnę, Że generał porucznik M. Popow
(prąrszły generał armii) dowodził tu l. Armią, a generał
I. Koniew (z czasem marszałek Zw|a7ku Radzieckiego) -
2. Armią. Wszelkie sugestie' że generałowie posylarri są
na niemiecką granicę w zwią2ku z przelvtdywaną agre-
sją Hiflera, pozbawione są podstaw. W dniu wybuchu
wojny Popow jest dow dcą Frontu P łnocnego na grani-
cy z Finlandią. Koniew zaśwraz ze swą armią uderze-
niową zmierza ku granicy z Rumunią.
Warto prześIedzićdrogę, jaką przebył generał Koniew
od stanowiska dow dcy 2. Armii na Dalekim Wschodzie
do takiej samej funkcji w 16. Armii rozlokowanej na
granicy rumuriskiej. odchodząc w kwietniu l94l roku
III z 2. Armii Koniew obejmuje Zabajkalski okrę$ Wojsko-
!w' po czym pojawia się dyskretnie w Rostowie już jako
dow dca P łnocnokaukaskiego okręgu Wojskowego. Tu
b7erze udział w ostatnim etapie organizacji 19. Armii,
staje na jej czele i ,,z zachowaniem najŚciślejszej taje-
mnicy'' w koricu maja 1941 roku roąroczyna akcjęprze-
rzucania dywŻji i korpus w nad granicę z Rumunią.
W niezwykle kr tkim czasie - cztery stanowiska. Od
s Grygorenko, op. cit., s.246.
279
WIKTOR STIWOROW
najdalszych zakątk w Dalekiego Wschodu do zachod-
niej granicy paristwa. Przed każdą operacj ą ofensywną -
ale nie przed' obronną - Stalin starał się ukryć swych
najlepszych generał w i marszałk w. Dotyczyło to
w pierwszym rzędzie Zukowa, Wastlewskiego, Koniewa,
Rokossowskiego, Mierieckowa. Tak też slę dzieje wiosną
l94l roku. Przed najpoważniejszą operacją ofensyrłmą
Koniew tak zaciera za sobą ślady,żeby nawet najbliżsi
przyjaciele nie wiedzieli' gdzie się podziewa.
DIV
I o tajemnilczym zniknięciu generała Koniewa z Da|e-
kiego Wschodu opuszczota przez niego 2. Armia nie
otrzymała godnego następcy. Nie był rlim z pewnością
generał M. Tieriochin.
Sytuacja w I. Armii Frontu Dalekowschodniego wy-
glądała lepiej' bo po wy1eŹdzLe generała M. Popowa na
Front P łnocny zastąrił go generał porucznik A. Jere-
mienko (przyszły marszałek Związku Radzieckiego).
Jednalrże Jeremienko dowodził tu ntezbyt dfugo. 19
czetavlca otrryrnał rozkaz przekazatia dow dztwa l. Ar-
mii i natychmlastowego pr4rjazdu do Moskwy, gdzie
czekała na kolejna nominacja.
Hitler przetasował wszystkie karty. Już po niemiec-
kim ataku, w toku ciężkich walk generał Jeremienko
obejmuje dow dztwo Frontu Zachodn(ego po odwoła-
nym generale D. Pawłowie. Jednakże 19 czerwca nikt
takiego obrotu sprawy nie przewidywał. Pawłow jako
dow dca Frontu Zachodniego cileszył się jak najlepszą
opinią' Stalin wzywając do siebie Jeremienkę miał wo-
bec niego zupełnie inne plany. Do dziśpozostaĘ one
tajemnicą i, być rnoŻe, nigdy nie zostały zrealizowane.
Miałem szczęśc7e osobiście poznać marszałka Jeremien-
kę i porozmawiać z nim. Zwielkąostrożnością,żeby nie
wzbudztć podejrze ' pr bowałem wycią$nąć od genera-
ła jakieśinformacje na ten temat. Odntosłem wrażenie,
że Jeremienko naprawdę nie wiedział, po co Stalin go
wzywaŁ. Zwr ciłem marszałkowi uwagę na fakt, Że lg
czefl^Ica 1941 roku nie Ęlko on miał się stawić na
2AO
LoDoł.AMAcz
Kremlu. T)rm samym pociąglem' z idenĘcznyrrri rozka-
zami, jechali przecieŻ także inni: i Kuroczkin, i Siwkow'
l Kurdiumow, i Żadow, i Łuczyriski, i Pietrow' Marsza-
łek słuchał z widocznym zainteresowaniem' Żałowałem
bardzo, Że _ ze ztozumiałych powod w - nie mogłem
w tej rozmowie posunąć się za daleko. Jeremienko po-
dał mi nazwiska kilku innych generał w' kt rych odwo-
łano z Dalekiego Wschodu niemal doszczętnie ogołaca-
Jąc radziecką obronę w tym rejonie. Na przykład generał
Bierzarin był zastępcą dow dcy 2. Armii. Jeremienko
nie wspomnial o nim w swych pamiętnikach, ale pamię-
ta, że wyjeŻdżając z Dalekiego Wschodu właśniejemu
miał przekazać dow dztwo armii. Ale Bierzarin już
w koricu maja wy'echał na tozkaz Stalina do Moskwy'
Ędzie otrzymał nominację na dow dcę 27. Armll stacjo-
nującej nad Bałtykiem, tuż przy granicy z Niemcami.
I znowu m głby ktośpowiedzieć, że Stalin ściągał
Jeremienkę, Bierzarina i innych generał w z Frontu
Dalekowschodniego, aĘ wzmocnić obronę zachodnich
granic. To nieprawda. Swiadczy o tyrn przypadek inne-
go generała, o kt rym opowiadał mi Jeremienko. ot ż
generał major W. Głazunow (p źniej generał porucznik,
dow dca wojsk powietrznodesantowych) w pierwszych
miesiącach 1941 roku stał na czę|e 59' Dywizji Piechoty
1' Armii Frontu Dalekowschodniego. Jeremienko miał
sentyment do swojej armii i nie chciał, żeby z braku
dobrego dow dcy wpadła w ręce despotycznego ,,szczu-
ra sztabowego'' Szełachowa. Niemal wszystkich do-
świadczonych dow dc w dywizji dawno już odkomen-
derowano do zachodnich okręg w. Jedynie w 59. Dy-
w|zji uchował się rutynowany, odważny dow dca,
w kt rym pokładano duŻe nadzieje na przyszłość._ ge-
nerał Głazunow. Jeremienko zwr cił się do Sztabu Ge-
neralnego, proponując go na swoje miejsce'
odpowiedŹ Moskwy była natychmiastowa: Głazunow
rzeczywiście zasfuguje na awans' Generał otrzymał za-
szyfrowaną depeszę z tozkazem bezzwłoczrlego przeka-
zania dow dztwa dywizji i wyjazdu w rejon granicy
z Rumunią, gdzie obejmie III Korpus Powietrznode-
santowy.
241
WIKTOR STIWOROW
Zgodnle z rozkazern Stalina, w pierwszych dniach
czerwca 1941 roku skoncentrowano na zachodntch gra-
nicach ws zys tkie radzieckie dywizj e powietrzno de santo-
we (łącznie z tyrni, kt re przerzucono z Dalekiego
Wschodu). Mało tego: w ostatnlej chwili Stalin ściąga
jeszcze z najdalszych okręg w sporą grupę generał w
piechoty i kawalerii mianując ich do ręki dow dcami
korpus w powietrznodesantowych. Dotyczy to nie tylko
generał w Głazunowa i Żadowa, ale także generał w:
M. Usienko, F. Charitonowa, I. Biezugowa.
Pośpieszne przekwalifikowanie generał w piechoty
i kawalerli na dow dc w wojsk desantowych z pewno-
ściąnie jest elementem przygotowari do obrony. To po-
sunięcie ma wszelkie znamiona przygotowar1 do agresji. Rozdział 25
oznacza, Że już wkr tce nastąri atak: nieodwołalny,

Po co Stalin
zdecydowany, druzgocący.

utworzył fronty
Wojna biedngch z bogatgmt [...]
będzie bardziej zactęta ikrtaatua
nlż u s zg stkie poprzedT
i*.o

Dr
l ojęcie ,,front'' w radzieckiej terminotogii wojskowej
oznacza przede wszystkim zvłiry,ek operacyjny |iczący
od kilkuset tysięcy do miliona i więcej Żohierzy. Składa
slę z dow dztwa, sztabu, kilku armii og lnowojsko-
urych i pancernych, formacji lotniczych, jednostek
oPL' oddział w wsparcia i zaplecza' Wed}ug przedwo-
Jennych założen w samych tylko wojskach i instytu-
cjach zaplecza podlegających bezpośrednio dow dztwu
frontu powinno być ok. 2oo.ooo Żołn7erzy. W czasie
pokoju fronty nie istnieją. Siły zbrojne zorganizowane

I Przem wienie w Elberfeldzie, 15 lutego 1845,

[w:l K Marks,
F. Engels, op. cit., t. 2, s. 653

283
wtKTOR SUWOROW LODOf.AMACZ

być dow dcą Frontu Zachodntego, Kllmowskich - sze-

fem sztabu, natomiast Bołdin ma pełnić obowiąpkl do-
w dcy grupy odwodowej frontu.
Gdyby Front Zachodnlmiał walczyć tam, gdzie znaj-
dował slę przed wybuchem wojny, tzIt. na Białorusl -
nte byłoby potrzeby wprowadzania jakichkolwiek zmian
dąc kimśw rodzaju wojskowego gubernatora' stnrkturalnych. Jednakże Front Zachodni zamierza za-
W razie wojny przygraniczny okręg wojskowy prze- atakować wroga na jego terytorium. Poprowadzągene-
kształca się we front. Możliwe są w wczas trzy sy- ralrowie: Pawłow, Bołdin i Klimowskich. A kto zostanie
tuacje: w Mir1sku? Waśniepo to utworzono dodatkowe stano-
l. Front wdczy na terytoriach, kt re przed' wojną wtsko dla generała porucznika Kurdlumowa.
Rozdzielenie struktur nastąriło }uŻprzed wojną. Ge-
nerał Pawłow zajal się sprawami czysto wojskowymi'
Jego nowy zastępca - terytorialnymi. Gdy Front Zachod-
jest jakby wojskowym gubernatorem' nt pod dow dztwem Pawłowa znajdzie się na terytorium
- 2.tuPod naciskiem nieprzyjaciela front wycofuje się nteprzfraciela, generał Kurdiumow' kt ry zdobył bogate
z zajm ium. Dow dca odPo- doświadczenia w czasie kampanii .wyzwolenia'', pozo-
wiada ale w trakcie odwro- stanie w Mirisku _ zajrn(e się ochroną lokalnych władz
tu ma ewakuacji lokalnYch l linii komunikacyjnych, będzie nadzorował przemysł
l trarrsport' przeprowadzał dodatkowe mobilizacje i or-
ganizował zaopatrzertie dla frontu.
Cztery armie, dziesięć samodzielnych korpus w
t dziesięć dywizjl WWS rozlokowanych na obszarze Kljo-
wskiego Specjalnego okręgu Wojskowego także prTygo-
towują stę do walki na terytorium nieprzyjactela. Pokie-
ruje nimt dow dca Frontu Pohrdniowo-Zachodniego,
generał pułkownik M' Kirponos. W Kijowie także stwo-
rzor:Lo dodatkowe stanowisko zastępcy dow dcy do
spraw terytorialnych. obejmie je generał porucznik
W' Jakowlew. od pierwszych dni lutego podzlał na dwie
struktury jest coraz wyraźniejszy. W Tarnopolu powsta-
zlacz i tak miał kilku zastę- Je tajne stanowisko dowodzenia jako centrum struktury
pc w. o utworzone stanowisko \wojskowej, w Kijowie pozostaje sztab - centrum stru-
pozos Ż do przy1azdu generała ktury terytorialnej. W Browarach pod Kijowem zbudo-
wano potężnie umocnione podztemne stanowlsko dowo-
dzeria dla wojskowych władz terytorla|nych. W Tarno-
polu na stanowisko dowodzenla dla dow dcy frontu
przewidziano niezbyt $Ęboką ziemiankę z pojedyncrym
I. Bołdin, oraz szef sztabu - generał major W' Klimo- belkowaniem, co jest logiczne, skoro struktura wojsko-
wskich. Zgodnie z planem mobilizacfrnym Pawłow ma wa nie miała zbyt długo pozostać na Ukrainie.
286 287
WIKTOR STIWOROW
TakŻe w Nadbałtyckim Specjalnym okręgu Wojsko-
wym nastąriło rozdzie|enie stnrktur. Najwyższe władze
wojskowe Frontu P ktocno-Zachodniego przeniosły się
do Poniewieża, a w Rydze pozostawiono drugorzędnego
generała J. Safonowa' kt ry po odejściu gł vrnych sił
radzieckich na zach dbędzie tu sprawował funkcję gu-
bernatora.
W odeskim okręgu Wojskowym _ inaczej.I tu doko-
nano rozdzielenia struktur. Ale front nie powstanie. Je-
go rolę pełnić będzie 9' Armia - najsilniejsza w radziec-
kich siłach zbrojnych' Sztab okręgu przekształci się
w sztab 9. Armii.
Przytłaczająca większoŚć oficer w ze sztabu odeskie-
go okręgu Wojskowego' na czele z szefern sztabu gene-
rałem majorem M' Zacharowem znalazła się w sztabie
9. Armii. Z parniętn1k w marszałka Koniewa wiemy, że
20 częrwca sztab 9. Armii w trybie alarmowym został
wywieziony z Odessy na polowe stanowisko dowo-
dzertia.a
Dow dcy okręgu generała pułkownika J. Czerewi-
czenki nie ma juŻ w odessie od dawna. Wyjechał na
Krym, by objąć dow dztwo IX Specjalnego Korpusu
Piechoty' Stamtąd, omijając Odessę, przyjedzie wprost
na tajne stanowisko dowodzenia 9. Armii, kt rą znowu
ma dowodzić. MatszaŁek Zwia7,ku Radzieckiego M. Za-
charow twierdzi, że w chwili wybuchu wojny Czerwi-
czenko zrozkazem powrotu do 9. Armii, znajdował się
w pociągu.
Przed wybuchem wojny zakładano, że 9. Armia ruszy
do natarcia i będzie prowadzić walkę na terytorium nie-
przyjaciela. Przed niemiecką napaściąpojawił się
w Odessie generał N. Czebisow. Po wyprowadzeniu
9. Armii, miał pełnić tu nadz r wojskowo-terytorialny.
We wszystkich zachodnich okręgach sytuacja Wyglą-
da podobnie. Jedynym wyjątkiem jest Leningradzki
okręg Wojskowy. Potajemnle powstaje tu Front P łnoc-
ny' ale rozdzie|enie struktur nie następuje. I nie ma
4
"Wojenno-Istoriczeskij
Zlurnał'', nr 7/ 1968' s. 42.
5
'Woprosy istorii", nr 5/1970, s. 46.
zga
lf.
_-Ł
LoDoŁAIłIAcz
w tym nic dziwnego. W pierwszej fazie walk front ten
nie miał do odegraniaŻadnej poważnej roli, a jego woj-
ska nie wyjdą poza Karelię. Front będzie więc działać
na tym samym niemal obszarze, kt ry kontrolowany
był dotąd przez okręg Leningradzki. TWorzenie dw ch
struktur nie miało więc uzasadnienia. Zar wno działa-
nia bojowe , jak nadz r nad terytorium będzie tu reali-
zował sztab Frontu P łnocnego' kt ry pozostanie w Le-
ningradzie.
cie agencji'"""ś
nastąpiło definiĘwne r o zdzię|enie struktur dowodzenia
we wszystkictr zachodnich okręgach wojskowych, poza
leningradzkim. Dow dztwa wszystkich front w otrzy-
mały od ludowego komisarza obrony rozkaz przeniesie-
nia się na polowe stanowiska dowodzenia.
Na Białorusi są teraz dwa niezależne systemy dowo-
dzenia: oficjalnie nie istniejący Front Zachodni (dow d-
ca - generał D. Pawłow' stanowisko dowodzenia w la-
sach nie opodal stacji Leśna)oraz Zachodni Specjalny
okręg Wojskowy (dow dca - generał porucznik W. Kur-
diumow, sztab w Mirisku). Pawłow nadal pełni funkcję
dow dcy okręgu' ale jednocześnie już jest gł wnodowo-
dzącyrn frontu. Generał Pawłow przenosi się właśniena
tajne stanowisko dowodzenia, gdzie będzie działał
całkowicie niezaleŻrie od Zachodniego okręgu Wojs-
kowego.
Dwa r wnoległe systemy dowodzenia na Ęm samyln
obszarze - to tak, jak dw ch kapitan w najednym stat-
ku, dw ch p komunistycznej.
Z{ublowane jednym terenie
isthieć może hodni ma wkr t-
ce te terytoria opuścić.
W tym samyrn czasie dwie struktury dowodzenia po-
wstały na Ukrainie: Front Pofudniowo-Zachodni oraz
Kijowski Specjalny okręg Wojskowy. Marszałek Zvnry-
ku Radzieckiego Bagramian pamięta, że specjalny szy-
frogram, kt ry nadszedł wtedy od Zukowa, nakazywał,
289
WTKTOR SI'WOROW
by ,,utr4rmać to w ścisłejtajemnicy, o czym uprzedzić
skład osobowy sztabu okręgu''.6
W książce generała porucznika wojsk łącznościP. Ku-
roczkina, w owym czasie genera}a majora' szefałączno-
ściFrontu P łnocno-Zachodniego, znajdujemy informa-
cję, Że w republikach nadbałtycktch sytuacja była iden-
tyczna. ,,Do PoniewieŻa zjechała niemal cała generaltcJa
i najważniejsze wydziały sztabu. Dow dztwo okręgu
praktycznie przeksztalciło się juŻ w dow dztwo frontu,
choć formalnie, do wybuchu wojny głośnosię o tym nie
m wiło. W Rydze pozostawiono kilku generał w i część
kadry oficerskiej powierzając im kontrolę nad teryto-
rium".7
Dwa nieza|eŻrrc systemy dowodzenla w]rmagają
dw ch nieza|eŻnych system w łączności'obowią2ki
szefa wojsk lączności Frontu pełni osobiściegenerał
major P' Kuroczkin, zaśjego zastępca pułkownik
N. Akimow odpowiada za system łącznośclokręgu.
Kuroczkirr z energiąrozwija łącznośćna potrzeby fron-
tu udając, że podległe mu służbyzajrnują się .spraw-
dzaniem sieci".
Żeby n;le wzbudzać podejrzeri nieprz11'aciela, nowe
kanały łącznościnie są używane' Do rozm w wykorzy-
stuje się linie cywilne. Przy czym słowo .cywilrre'' naleŻy
wziąć w cudzysł w. W Zwiapku Radzieckim takie linie
nie istniały. W roku 1939 pa stwowy system łączności
był juŻ całkowicie zmilitaryzowany i podlegał władzom
wojskowym. Ludowy Komisariat Łączności został, pra-
ktycznie, podporządkowany Ludowemu Komisariatowi
Obrony. We wszystkich normalnych paristwach system
łącznościwojskowej jest jednym z element w systemu
krajowego' w ZSRR - przeciwnle. Krajowy system łącz-
nościjest składnikiem systemu wojskowego. Ludowy
komisarz łącznościzsRR Pieriesypkin pełnil jedno-
cześniefunkcję zastępcy szefa wojsk łącznościArmli
Czerwonej.
6 Bagramian, op. cit.
7 P. Kuroczkin, .lVa steuleroznpadnom Moskwa
Jrontie,
s. 196.
290
LoDoł'Al''Acz
Przerlosząc się na polowe stanowlsko dowodzenia kie-
rownictwo Frontu P Łnocna-Zachodniego doskonale
wiedziało, Że nte wybiera się na Żadne manewry, tylko
na wojnę. Stanowili bowiem .najsvyŻszy operac5{ny or-
gan dowodzertia działaniami bojowymi''.8 Frontowy sy-
stem łącznościbył juŻ od dawna przygotowywany na
wypadek wojny. ,,Wszystkie dokumenty zawierające pla-
ny częstotliwości, sygnały wywoławcze, hasla znajdowa-
ły się w sztabie okręgu iw razie wojny naleŻało rozesłać
je do jednostek. Każdy okręg miał kilka tysięcy radiosta-
cji. Przestawienie ich pracy na system wojenny musiało
trwać co najmniej tydzien. A za'wczasu nie wolno był,o
tego zrobić".9
ZauwaŻmy - cały system przestawiania łącznościna
reŻim wojenny opierał się na założeniu, że sygnał o zbll-
Żającej się wojnie nadejdzie z Moskwy i to w momencie,
kt ry radzieckie władze luznają za stosowny. Inn5rmi
słowy' plany te opracowane zostały riie na potrzeby
wojny obronnej, tylko na potrzeby wojny ofensyv,mej.
Uwzględniały także okres potajemnych przygotowar1
do niej.
I oto nadszedł właŚciwy moment. 19 czerwca szef.
sztabu Frontu P łnocno-Zachodniego generał porvcz-
nik P. Klenowwydaje rozkaz generałowi majorowi Kuro-
czkinowi:
,,- Przystąpić do rea|izacji ,,wielkiego planu''. Rozumie-
cieocz5rmmwię?
- Tak jest. Rozumiem".lo
Szkoda tylko' że rny niewiele z tego rozumiemy i że
żaden z radzieckich generał w nie w11'aśnia, co się za tą
nazwą krse. Wiadomo jednak, że taklplan istniał i ra-
dzięccy generałowie zaczęLi wprowadzać go w cz5m.
(oto jat generał Kuroczkin przystąpił do realizacji
,,rl'ielkiego planu":
,,Szefostwo łącznościrozesłałodokumenty doĘczące
organizacji łącznościradiowej [..'] do sztab w armii
8 P. Kuroczkin, Pozgu:ngjeJt'onta, Moskwa 1969, s. 117.
s lbid., s. l15.
1969,
ro Kuroczkin, NastelDiero-?npadnom..., op. cit., s. 195.
291
&
WIKTOR STIWOROW
jednostek podległych dow dztwu okręgu' Wszystkie te
i
dokumenty, odpowiednio zmodyfikowane, powinny były
trafić do właściwychsfużb w korpusach, dywizjach,
pułkach i batalionach, a następnie do obsługi każdej
radiostacji' Jak juŻ m wiłem, musi to trwać co najmniej
tydziefi".1r
Tak więc ściśletajne instrukcje, kt re rnoŻnafiąć ze
sztabowych sejf w tylko w przypadku wojny, już od l9
czerwca docierają do tyslęcy Żołnierz5r i oficer w. Jest to
proce s nieodwracalny. Naj ściślejstr zeŻonych taj emnic
nie da się z powrotem zamknąć na klucz. W momencie
kledy wszystkie te instrukcje trafiły do jednostek - woj-
na stała się nieunikniona.
Przygotowania do wojny zaczepnej przypominają
przygotowania do puczu: ścisłegrono przyw dc w
opracowrrje w tajemnicy plany działa ' Nikt z szerego-
wych uczestnik w zamachu nie jest w te plany wtaje-
mniczony.
Moment, w kt rym choćby częśćinformacji o spisku
przedostanie się do tysięcy jego wykonawc w, przgsą-
dza o natychmiastowym podjęciu akcjl. Pr by przewto-
tu nie da się już uniknąć. W przeciwnym razie spiskow-
cy utracą sw j gł wny atut' jakim jest element zasko-
czerlia,
A może generał Klenow wydał rozkaz za\ria?any z ,,wie|-
kim planem'' przewidując niemiecką inwazję? Generał
Klenow nie bierze takiej możliwościpod uwagę' i nawet
po niemieckim ataku nadal nie wierzy i nie podejmuje
żadnych działa dla odparcia agresji.
Po 13 czerwca, w ciągu kilku zaledwie dni urucho-
mione zostały w Zwiapkls' Radzieckim wszystkie mecha-
ntzmy wojny. Proces rozwijania radzieckich front w po-
sun{ się tak daleko, że najściślejtajne instrukcje do-
tarły juŻ do Ęsięcy bezpośrednich wykonawc w.
W połowie czerwca l94l roku Zvłiapek Radziecki
przekrocąlł punkt krytyczrry i znalazł się w sytuacji
bez wyjścia.od tej chwiki wojny nie można już byŁo
uniknąć''.
1r Ibid., s. I18.
292
$it
LODOT MACZ
DTV
L rzed' podjęciem depyzji o przejściu do natarcia do-
w dca przeprowadza rozpoznanie przyszłego terenu
walk' oczywiście, sfużby wywiadowcze swoje zrobiły
i odpowiednią|iczbę meldunk w ptzekazaĘ do sztabu.
Dow dca ma pełne zaufanie do swych zwiadowc w, ale
zarliln wyda rozkaz, musi pole bitwy obejrzeć własnymi
oczanni. I czyrią tak dow dcy wszystkich szczebli, we
wszystkich armiach świata.Nie jest to wcale sprawa
tradycji ani zwykłego rytuafu' Dow dca ma obowiąpek
osobiście zobaczyć i przeanalizować warunki, w jakich
przyjdzie walczyć jego żołnierzomiczy przez ten par w
zdołają przejśćczołgi, czy tamten drewniany mostek
wytrzyma wymagane obci@enie, czy zleżącetro nie opo-
dal lasu rlje grozi kontratak.
Jeślidow dca tego nie zrobi, jeślinie potrafi przewi-
dzieć' skąd jego ŻoŁnierzom ZagraŻa największe niebez-
pieczeristwo, jeślinie zdoła przed walką właściwieoce-
nić wszystkich trudności - rnoŻe zapłacić za to klęską.
Właśniedlatego każdy dow dca, przed walką, przepro-
wadza rozpozrtartie.
Pojawienie się nieprzyjacielskich grup rozpozftaw-
czych na granicy paristwa nie należy do przyjemnych
niespodzianek. Jeśliz drugiej strony granicy prowadzi
obserwację terenu dow dca radzieckiej dywizji pancer-
nej - nie budzi to szczeg |nych podejrzeil. Ale jeślido-
w dca radzieckiego okręgu wojskowego w towarzystwie
czŁorka Politbiura całymi tygodniami objeŻdżają straż-
nice i nad'grariczne plac wki, to czyŻ nie może to za-
alarmować przeciwnika?
Oto, na przykład' w styczniu 1939 roku dow dca Le-
ningradzkiego okręgu Wojskowego K. Mierleckow oraz
A. Zdanow' kt ry wkr tce zostanie członkiem Biura
Politycznego, odwiedzili samochodem wszystkie plac w-
ki na granicy Z Finlandią' Powtarzają te rekonesanse
wiosną, latem i jesienią. Z ostatniego, tuż przed zinrrą
powr cili do Leningradu i niemal natychmiast ,,firiska
soldateska sprowokowała wojnę''.
Od pierwszych dni l94l roku niemieccy generałowie
w towarzystwie oficer w zaczynająnajpierw sporadycz-
293
WIKTOR SI'WOROW
nie, a potem cotaz częściej pojawiać się na radziecko-
-niemieckieJ granicy. obserwują, jeżdżą,odwiedzają
przygraniczne jednostki wojskowe. Zachowują slę iden-
tycznie,jak Mierieckow i Zdanow na granicy radziecko-
-fi skiej. Mam przed sobąsłynnąfotografię: generał Gu-
derian wraz z oficerami swego sztabu przeprowadza
ostatni rekonesans pod Brześciem.Jest noc z 2l na 22
czerwca l94l roku. Nie tylko Guderian, ale wszyscy
niemieccy generałowie prowadzili w wczas dokładne
rozpoznanle radzieckiego terytorium. Im bliŻej daty roz-
poczęcia operacji ,,Barbarossd''' W częściej ważnl $e_
nerałowie rriemieccy pojawiali się na granicy. Na biurka
radzieckich general w i marszałk w coraz częściej tra-
fiają meldunki o działaniach niemieckich g..'p rozpo-
zrtawczych. 12 Niemcy starali się maskować, oficerowie
mieli na sobie mundury sfużb grarricznych i szerego-
wych żołnierzy,ale wprawrre oko potrafi odt żnić grupę
tozpoznawczą od z:lłyczajnego patrolu. Niemieckie roz-
poznanie prowadzone jest coraz intensyułrriej. To
wyraŹna ozt:aka zb|żającej się wojny. Marszałek Zwlry-
ku Radziecktego M. 7'acharow (w wczas generał major,
szef sztabu 9' Armii) stwierdza, Że od kwietnia 1941
roku powstała ,,nowa sytuacja'': ,'Nad rzeką Prut do-
strzeŻorto grupy oficer w w rumu skich i niemieckich
mundurach. WszyŚtko wskazuje na to, Że prowadzi|i
r ozpoznanie".
tt Rozpo znartie j es t elementem przygoto-
wari do ofensywy i marszałek Zacharow dobrze o tym
wiedział. Pojawienie się grup rozpozna'wczychpo dnrgiej
stronie granicy rie oznacza jeszcze rozpoczęcia wojny'
ale z pewnością zamyka okres pokoju.
A co na to radzieckie dow dztwo? Dlaczego r:ie przy-
stępuje natychmiast do niezbędnych przygotowar1 ob-
ronnych, dlaczego nie podejmuje żadnych krok w dla
odparcia agresji? Radzieccy generałowie nie reagują
z bardzo prostej przyczpy' Radzieccy generałowie są
ogromnie zajęci _ oni także prowadzą intens)rwne roryo-
zrtanle.
12
Por. np. Nowikow, op. cit., s. 41.
t3
-Woprosy istorii", nr 5/ I97O, s. 43.
294
LoDoŁAMAcz
Generał major P. Sewastianow (w wczas śzefwydziafu
politycznego 5. Dywizji XVI Korpusu Piechoty 11. Armti
Frontu P htocno-Zachodniego):,,obserwowaliśmy nie-
mieckich żnłrierzyochrony pogranicza z odległościoko-
ło 2o-3o krok w. Napotykając ich spojrzenia, ani ptzez
moment nie dawaliśmy po sobie poznać, że ich obe-
cnośćnas niepokoi, że w og le nas obchodzą"''n obser-
wacJa Niemc w .z odległości2o-3o krok w" zdarzała s|ę
re$ularnie. Jeśligenerałrzeczywiściemyślio obronie, to
nie ma najmniejszego powodu w11patrywać na granicy
niemleckich żołrierzy. I nie musi studiować obcego te-
rytorium, Ę|ko zająć się własnym.Takprzygotowała się
do obrony Firrlandia, a firiscy generałrowie nie wpatry-
wali się w tereny po radzieckiej stronie'..
Pułkownik D. Koczetkow wspomlna, Że dow dca ra-
dzieckiej dywŻji pancernej w Brześciu (generał major
wojsk pancernych W. Puganow, dow dca 22. Dpvlzjl
Pancernej, XIV Korpusu Zmechanlzowanego 4. Armii
Frontu Zachodriego) wybrał takie miejsce dla sztabu
dywizji' że .siedzieliśtny z komisarzem pułku A. Iłłario-
nowem w gabirrecie dow dcy dywizji i obserwowaliśmy
ptzęz lornetkę niemieckich żołnierzy na przeclwległynr,
zachodnim brzegu Bugu". rs
IdioĘzm _ zdawał'oby się' PrzecieŻ gdyby zaczęła sIę
wojna, w okno dow dcy dywizji moŻna z drug7egobrze-
gu strzelić z automatu' Z punktu wldzenia działari ob-
ronnych takie usytuowanie sztabu dywizji jest rzeczywl-
ściedziwne . Ale przecieŻ ta dywwJa znaJazŁa się w Brze-
ściu,.w bezpośredrrim sąpiedztwie granicy"'6 nte
w celach obronnych. Jeśliprzyjmiemy, że ma wkr tce
nlszyć do ofensyqy - wszystko się wyjaśnia. Po przeciw-
nej stronie granicy niemiecka grupa pŹrrrcerna Guderia-
( na także zajęłapoTycjęnad samą rzeką i to bez kamu-
\ flażu' Zdarza się nawet, że sam Guderian w przebraniu
pojawla się w nadrzecznych trzcinach; z lornetą przy
oczach obserwuje przeciwległy brzeg. A tluż przed rozpo-
14
P. Sewastianow, ]Vieman-Wołga-Durnj, Moskwa 196l, s. 7.
lśD. Koczetkow, S zakryĘmtlttkami, Moskwa 1962, s' 8.
t6 Soroietskile tankotugjeuojska, Moskwa 1973, s.37.
295

WIKTOR STIWOROW
częciem operacji ,,Barbarossa'' nawet rezygnuje zwsze|-
kich środk w ostrożności,w generalskim mundurze
i w otoczeniu oficer w godzinami prowadzi lustrację ra-
dzieckiego terytorium.
Po prostu, obie strony rnają zamiar przystąpić do
ofens5rwy' Radzieccy dow dcy robią dokładnie to samo'
co ich niemieccy koledzy, tyle tylko' Że operacje rozpo-
zflawcze podjęli Zrraczrlje wcześniej niż Niemcy' a ich
zakorlczerie miało nas_tąrić w lipcu 1941 roku.
Po stronie radzieckiej rozpoznarlie prowadzą dow dcy
wszystkich szczeb|i. Na polecenie generała armii K. Mie-
rieckowa w lipcu 1940 roku przeprowadzone zostało
rozpozr:arie na całej zachodniej granicy. Wzięły w nim
udział tysiące radzieckich dow dc w - od młodszych
oficer w, po generał w i marszałk w. Mierieckow, kt ry
jeszcze niedawno ogromną ilośćczasu spędzał w pobli-
żu granicy fitiskiej' teraz penetruje okolice przy granicy
z Rumunią i Niemcami.
_'
Marszałek Zwia4ku Radzieckiego K. Mierieckow:
,,Z wysuniętych posterunk w $ranicznych osobiście
przeprowadziłem dłuższąobserwację t...1 następnie uda-
łem się do wojsk ochrony pogranicza''.l7 Mierieckow
w towarzystwie dow dcy Frontu Południowo-Zachodnie-
go generała pułkownika M. Kirponosa przeprowadzają
powt rny rekonesans na całym odcinku Kijowskiego
Specjalnego okręgu Wojskowego. ''Z K1jowa udałem się
do odessy, $dzie spotkałem szefa sztabu okręgu, gene-
rała majora M. Zacharowa [...l wsp lnie udaliśmy się
w kierunku granicy rumuriskiej. Patr4rmy na tamtą
stronę - jacyśwojskowi przyg|ądają się nam''.l8 Warto
zwr cić uwagę, Że generał Mierieckow prowadzi rekone-
sarrs wr2\z z generałem Zachatowem' T}m samym Za-
charowem, kt ry w kwietniu 194o roku podkreślał'że
tozpozlnarrie prowadzonę przez niemieckich generał w
stworzyło całkiem ,,nową sytuację''. CzyŻby radzieccy
marszałkowie i generałowie nie sądzili, że niemieckie
działania rozpoznawcze podjęte w kwietniu 194l roku
17 Mierieckow, op. cit., s.222-223.
r8 Ibid., s.224.
296
y,
łi
LoDoŁAMAcz
były reakcją na zmasowaIue rozpoznanie radzieckie pro-
wadzone jl:ż od lipca 194o roku?
Wr ćmy jednak do Mierieckowa. Prosto z odeskiego
okręgu Wojskowego przenosi się na Białoruś.Tu w to-
warzystwie generała armii D' Pawłowa przeprowadza
dokładne rozpoznarie granicy radziecko-niemieckiej.
Kr tka wizyta w Moskwie - i Mierieckow pojawia się już
na Froncie P krocn5rm. Mimochodem informuje, że do-
w dcy Frontu P łnocno-Zachodniego nie zastał w szta-
bie, poniewaŻ ten niemal stale przebywa na granicy.
Dow dcy Frontu P beocnego r wnieŻ nie było - !\yje-
chał do stre$r nadgranicznej.
Prąypomnijtny, że w 1945 roku Stalin i jego generało-
wie precyzyjnie zaplanowali i błyskotliwie przeprowadzili
zaskakujący atak na wojska japoriskie, wypierając je
z Mandżwrii, p łnocnej Korei i niekt rych prowincji
Chin. Przygotowania do tej operacji przebiegaĘ dokład-
nie tak salno, jak te wyżej opisane, kiedy wojska radziec-
kie szykowały się do ataku na Niemcy. W roku 1945 na
granicy z MandŻuną pojawił się ten sam Mierieckow,
teraz jwŻ w stopniu marszałka. Przyjechał potajemnie
poshgując się pseudonimem ,,generał pułkownik Maksi-
mow''. Jednym z najwaŻniejszych element w przygoto-
war1 jest, jak zawsze, rozpoznanie: ,'objechałem gazi-
kiem, a niekiedy nawet konno, wszystkie odcinki".Ie
Generał porucznik wojsk inżyniefinych W' Zotow
(wtedy generał majo1, dow dca wojsk inżynieryjnych
Frontu P łnocno-Zachodniego) stwierdza, że dow d-
ca Frontu P łlocno-Zachodniego generał pułkownik
F' Kuzniecowniemal cały czerwiec 194l roku, do lvybu-
chu wojny' spędził w rejonie sztabu |25. Dyvnzji Pie-
choĘ. Tu znajdowała się takŻe siedziba Rady Wojennej
Frontu' Sztab zaśL25' DP był tak blisko granLcy, Że
,,trafił wen juŻ pierwszy wystrzelony pocisk''.20
Dow dcy radzieckich dywizji i korpus w stacjonują-
cych w głębi kraju także regularnie odwiedzali strefę
nadgraniczną. Marszałek Zwiaq,ku Radzieckiego Rokos -
rs ,,Krasnaja zwiezda", T czerwca 1987.
20 Kuroczkin, Nasieuiero-zapadnom..., op. cit., s. I73-I74,
297
WIKTOR STIWOROW
T l'oDoł,AMAcz
sowski (wtedy jeszcze generał major, dow dca korpusu
zmechantlzowanego, ale nie w strefie przygranicznej)
wspomina, Że dośćczęstobdwiledzał I' Fiediuniriskiego,
kt rego korpus stacjonował nad samą granicą. Z kotei
generał armii I. Fiediunir1ski wswych pamiętnikach od-
notował, że ko|edzy odwiedzali go regularnie - m'in.
Rokossowski.2l W pamiętnikach radzieckich marszał-
k w i generał w możemy znalreźć setki i tysiące takich
informacji.
Marszałek Zwia7ku Radzieckiego Kirył Moskalenko
(w olvym czasie generał major artylerii, dow dca
1. Przeciwpancernej Brygady oND) vnrye gwałtowne
nasilenie działa rozpozna'wcz1rch przęz dow dc w ra-
dzieckich bezpośrednio z komunikatem agencJi TAss.
Dow dca 5. Armii generał major wojsk panceriiych
M. Potapow i generał K. Moskalenko wsp lrrieprzeana-
lizowali ten komunlkat. Potapow wydaje swemu kole-
dze polecenie:'Wybierz doświadczonych, znających
rzemiosło ludzi i poślijich na grantcę, niech przepro-
wadząrozpozrlarie terenu i poobserwują Niemc w. To-
bie też to się przyda".22
Zwr ćmy uwagę, że w operacji obronnej brygada pan-
cerna nle powinrra się w og le znaleźć na pierwszej linii
frontu' Dow dca armli wprowadza takąbrygadę do wal-
ki tylko w sytuacji krytycznej, $dy nieprzyjaciel przeła-
mał już linie obrony batalion w, pułk w, brygad, dywi-
zji i korpus w, kiedy całej armii grozi załamanie, a kie-
runek gł vmego uderzenia nieprzyjacielskiego armii jest
dokładnie określony. Może to jednak nastąpić tylko
w głębi radzieckiego systemu obrony. Ąrmczasem bry-
gada generała Moskalenki nie wchodzi w skład armii,
a nawet frontu. Jest to jedna z brygad Odwod w Na-
czelnego Dow dztwa. W walkach obronnych może być
wprowadzona do akcji, gdy obrona armii, a nawet fron-
tu została przełamana. Kr tko m wiąc, brygada powirr-
na znajdować się nie nad granicą ale dziesiątki, jeślinie
setki kilometr w od niej.
2r
Fiediuni ski, op. cit.
22 Moskalenko, op. cit., s. 27.
294
Jeślijednak najpotężrriejsze w dziejach świata zgru-
powanie wojsk stworzono w celach ofensyumych - prob-
lem wygląda zupełnie inaczej. Atakujące wojska ra-
dzieckie na lewym skrzydle mają naturalną osłonę -
KarpaĘ (plus armie $ rskie' kt re się tam znajdą)' Na-
tomiast prawe skrzydło powinna lubezpieczać możliwie
naj silniej sza formacj a pancerna znaj duj ąc a się najblizej
granicy, dokładnie w miejscu, gdzie stoi brygada gene-
rała Moskalenki.
Gdyby ktośnadal upieralsię, że radziecki rekonesans
był elementem przygotowafr obronnych, to chciałb5rm
przypomnieć, Że w składzie grup rozpozna'wczychbyŁo
zdumiewająco wielu saper w, i to saper w najwyższej
klasy. W takiej sytuacji saper nie ma powodu intereso-
wać się terenem po stronie nieprzyjaciela, bo ma łż
nadto roboty na własnym. A mimo to radzieccy saperzy
caĘmi godzinami prowadzą rozpoznarie teren w ru-
muriskich i niemieckich.
tajne posiea".tY
Politbiura' Radziecki historyk W. Anfiłow informuje:
,,Przyrv dcy partii komunistycznej i członkowie rządu
znajdowali się tego dnia na Kremlu, gdzie omawiali naj-
istotniejsze sprawy paristwowe oraz wojskowe",23
Dziśznarny juŻ cztery z omawianych w wczas proble-
m w' wiemy takŻe,jakie w tych sprawach podjęto decy-
zje. Reszta ponrszanych zagadnieri nadal pozostaje ta-
jemnicą.
A oto co wiemy:
2l częrwca l
\l*tr.owaazić na
wieloprowadnic
k w rakietowych BM-IS (tzw. Katiusze); przystąpić do
seryjnej produkcji tych wyrzutni oraz pocisk w rakieto-
wych M-l3: rozpocząć formowanie oddział w artylerii
rakietowej.
23 Anfiłow' Biessmtertngjpodtlsig, op' cit', s. l85.
299
 1.ł
WIKTOR STIWOROW
.2l czerwca Biuro PoliĘczne Kc wKP(b) powzięło de-
cyzję o utworzenlu, w oparciu o zachodnie przygranicz-
ne okręgi wojskowe, organŻacji frontowych".2a Decyzia
ta jest niepor wnan(e bardziej istotna ntż ta pierwsza'
oczywiście - fronty istniałyJuż wcześniej, Politbiuro po
prostu, z wsteczną datą, za|egalizowało znaczIlie wcześ-
niejsze postanowienia.
Niemniej jest to arcyważne: pięć front w utworzono
i potajemnie zalegalizowano nie po niemieckiej agresji,
ale przed nią.
Posiedzenie Politbiura trwało cały dzien 1zakonczyło
się p źnąnocą. A kilka godzin po zamknlęciu obrad
Żukow telefonuje do Stalina i usihrje przekonać Eo, Że
na grarricy dz|eje się cośniezwykłego. Moment ten opi-
sany został przez wielu naocznych świadkw i history-
k w' Nie ma cienia wątpliwości - nie Ęlko Stalin, ale
i Mołotow, 1Żdanow, i Beria w możliwośćniemieckiej
agresji nie chcą uwierzyć.
Tę niewiarę potwierdza postawa Armii Czervlonejz ze-
nit wki nie strzelają do niemieckich samolot w zwia-
dowczych, radzieccy piloci mają kategoryczrly zakaz
atakowania niemieckich maszyn, wojskom pierwszego
rzrrtr: strategtcznego zakazanto wydawać amunicję,
a Sztab Generalny bombarduje rozkazami, by nie dać
slę sprowokować. Żts'kow i Timoszenko także nie bardzo
wierzyli w niemieck ą inwazję.
Wszystko to wskazuje, Że fronĘ utworzono nie dla
odparcia niemieckiej inwazji, lecz dla otwarcla drogi na
Zach d..
tg]ł
"".'*".
roku: powzięto uchwałę o utworzeniu Grupy Armii od-
wod w Naczelnego Dow dztwa' Dow dcą mianowano
pierwszego zastępcę ludowego komisarza obrony - mar-
szałka Zwiapku Radzieckie$o Siemiona Budionnego,
24 P. Żylin (red.|, Wietikaja otieczestlDiennąja uojna, Moskwa 1973,
s. 64.
300
J
LoDoŁAMAcz
szefem sztabu grupy - $enerała majora A. Pokrowskiego
(p Źrnej generała pułkownika). W skład GA oND weszło
siedem armli drugiego rzutu strategicznego, kt re, jak
już wiemy, potajemnie przetzucano na zach6d. Generał
pułkownik A. Pokrowski w swych pamiętnikach określa
no$ly zvłIapek taktyczny nleco inną nazv{ąi Grupa od-
wodowa Kwatery Gł vrnej Naczelnego Dow dztwa-'u Na-
zvła ta stanowi jednocześnie informację, Że 2I czeflIlca
powstała także Kwatera Gł wna Naczelneglo Dow dz-
twa - najvłyŻszy organ dowodzenia siłarni zbrojnymi
w czasie wojny.
Tak czy inaczej, juŻ przed inwazją niemiecką drugi
rzut strate$iczny nie był zlepkiem siedmiu niezależnych
armii, tylko niezwykle sprawnym mechanizmem bojo-
wym z jednolitym dow dztwem. W wojnie obronnej jed-
nolite dowodzenie armiami dmgiego rzutu strategiczne-
go było zupełnie niepotrzebne i zostało zlikwidowane'
zanairn jeszcze drugi rzut zetL<na} się z nieprzfiacielem'
W czasie pokoju drugi rzut strategiczny r wnież nie jest
potrzebny: w europejskiej częścikraju nie ma go ani
gdzie roz|okować, ani szkolić.
Jeśliwtęc Grupę Armii OND utworzono nle na czas
pokoju i nie dla cel w wojny obronnej, to w jakim celu?
,,2| czemłca Biuro Polityczne Kc WKP(b) powierzyło
szefowi Sztabu Generalne$o, generałowi armii G. Ztlko-
wowi dow dztwo Front w: Zachodniego i Pohrdniowego,
a zastępcy ludowego komisarza obrony, generałowi ar-
mii K. Mierieckowowi - P łnocnego"''u
Jeszcze całkiem niedawno K. Mierieckow dowodził ar-
mlą w operacji ,,wyzwalania'' Firrlandii. Teraz wysyła się
go w te same rejony jako przedstawiciela Kwatery Gł w-
lnej. Jeszcze niedawno Żukow dowodził Frontem Połu-
[niovrym w operacji .wyzwalania" wschodnich teren w
humunii, teraz jedzie tam jako przedstawiciel Kwatery
Gł wnej, by koordynować działania dw ch front w.
Wmawla się nam, że posłano Żukowa na granicę ru-
muriską, a Mierieckowa na firiską'by przygotowali woj-
"5 -Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 4/1978, s. 64.
26
.Wojenno-Istoriczeskij Zlurnał", nr 9/1981' s. ll.
301

WTKTOR StrwoRow
ska do odparcia niemieckiej agresji, w kt rej możliwość
sam Stalin nie wierzył.
Mierieckow w$echał natychmiast. Zukow zatrzymal
się na kilka godzin w Moskwie i o wybuchu wojny do-
wiedział się w Sztabie Generaln5rm.
Radzieccy historycy piszą ,,W czerwcu, aŻ do tozpo-
częcia ataku na ZSRR Brauchitsch i Halder raz
Poiaz
wiąrtowali swe oddziały-.,, AŻukow i Mierieckow robili
co innego?
Po obu stronach granicy dzieje się to samo. Działania
Wehrmachtu i Armii Czerwonej nie r Żnią się nawet
w szczeg łach. Radzieccy dow dcy przesuwali stanowi-
ska dowodzeniabliŻej granic, tak samo jak ich niemiec-
cy koledzy. MoŻe nawet jeszeze bliżej. Obie armie kon-
centrują po dwa potężne zgrupowania na skrzydłach
swych wojsk, w miejscach, gdzie linia graniczna wcina
się naj$łębĘ w terytorium nieprzffaciela. Radzieckie
lotni dnlm sąsiedztwie gra-
nicY. radzieckim, jak i nie-
miec mentu, nie wolno ata_
kować samolot w przeciwnika, aby zbyt wcześnienie
sprowokować konJliktu.
Gł wna Kwatera Hitlera znajduje się
Ale... Hitler wyjechał już do swej Gł wnej Kwatery...
A Stalin?
2l czerulca, po posiedzeniu Politbiura wielu członk w
tego gremium beznnrłocznie opuszcza Moskwę i udaje
się na swe bojowe stanowisko. Żdanow, kt ry z ramie-
nia Politbiura czuwał nad
',wyzwalaniem" Finlandii, za-
rnierza 23 czerwca znaleźć się w Leningradzie. Chrusz-
czow, kt6ry czuwał nad ,,wyzwalaniem'' wschodnich te-
ren w Polski i Rumunii, szybko pojechał do Kijowa
(a być moŻe takŻe do Terespola). Andriejew, kt
ry w Po-
27 Anfiłow, Biessmiertngy podtłig. op. cit', s. 65.
302
łr
LoDoŁAMAcz
litbiurze odpowtada za transport wojskowyzg, wyjeŻdża
na Daleki Wsch d' Żeby przyśpieszyć przerzut wojsk
dnrgiego rzutu strategicznego transsybefiską magi-
stralą kolejową. JuŻ nazajutrz odnotowano jego obe-
cnośćw Nowosybirsku.2g
A Stalin? Czyżby i on, tak jak Hitler, wybierał się na
tajne stanowisko dowodzenla?
worzeniu pi#,l
front w na zachodnich granicach oznaczała, Że w l94I
roktl Zwia7ek Radziecki nieodwołalnie musiał podjąć
ofensywę na zachodzie.
Pow d jest niezwykle powaŻny: kaŻdy z tych front w
zjadał miesięcznie m.in. ok. 60.000 sztuk bydła.3o Gdy-
by z atakierntrzeba było czekać do następnego roku, na
potrzeby pięciu front w na|eŻałoby zapewnić 8.ooo'ooo
sztuk.
AprzecileŻ opr cz pięciu front w zachodnich jest jesz-
cze siedem armii dnrgiego rzutu strategicznego 1, tlrż za
nimi - trzy armie NKWD. Na dodatek trzebateŻwyŻywić
w Prusach cztery floty, armie przygotowywane do ,,wyzwolenla" Ira-
nu, lotnictwo' wojska oPL i _ co najważniejsze - cały
przemysł zbrojeniowy' w kt r5rm gąb do wyĄrwienia jest
zlaczrtie więcej.
Problem wyżywienia był w centrum uwagi radzieckie-
go Sztabu Generalnego: ,,Mimo poważnych sukces w
naszego rolnictwa w okresie przedwojennym, problemu
produkcji zb ż, z wielu powod w, nie udało się rozwią-
zać. obowiapkowe dostawy i skup nie pokrywały nie-
zĘdnych potrzeb kraju'''3l Jednym słowem, poważne
su[<cesy, ale chleba nie ma.
A oto opinia ludowego komisarza finans w, członka
KC' A' Zwieriewa: ,,Do korica 194o roku pogłowle bydła
28 PąrtiąiąrrrrLja (red. A. Episzew), Moskwa 1980, s. l76.
"e Kalinin, op. cit., s. 131.
30 Kurkotkin, op. cit., s. 325.
3l,,Wojenno-Istorlczeskij Żurna|", nr 7 / |96L, s' I o2'
303
WIKTOR STIWOROW u)DoŁAMAcz
w nasz5rrn kraju nie osiągnęło jeszcze poziomu z roklu wać miliony zmobilizowanych, uzbrojonych, bezczyn-
1916".32 Od pierwszych dni 1939 roku Staltn rozpocza] nych ludzi. A jeśli'na dodatek, rrie ma ich czym nakar-
intensyrłrne przepompowywanie zasob w z 1tak już ka- mić - co wtedy?
tastrofalnie osłabionego rolnictwa do wojska i prze- Nakazawszy utworzyć fronty, Stalin naruszył l bez te-
mysłu zbrojeniowego. Armia i przemysł rozrastały się go mocno zachwianą r wnowagę między ponad miarę
w nlebywałym temple, rolnictwo umierało. rozbudowaną armią i wyniszczonym, zrujnowanym rol-
Wspomniałem juŻ o l.32o wyładowanych ciężar wka- nictwem. W efekcie stan$ przed wyborem: wszystko al-
mi pociągach, kt re przyJechały do zachodnich rejon w bo nic. Do roku 1942 czekać nle m gł.
prrygranlcznych. Clężar wki te zarekwirowano w koł-
chozach,
W maju 194l roku do Armii Czerwonej powołano
8oo.ooo rezerwist w. W ciĘu jednego miesiąca liczba
gąb do wyżywienia w wojsku wzrosła o blisko milion.
A skąd armia wz1ęła tych ludzi? Wiemy juŻ, Że gł wnie
z Gułagu, ale takŻe ze wsi.
Tak więc, pięć Żatłocznych front w utworzonych
przed, niemiecką lrwrazją oraz potajemna mobillzacja
chłop w i rekwŻycja cilęŻar wek przed żnlwami ozr:a-
czały, Że w I94L roku kraj będzie skazany na gl d'
nawet jeśliNiemcy nie zaatakują. Wyrok zapadł 2|
czerwca 1941 roku na posiedzeniu Politbiura. Utworzo-
ne decyzją tego gremlum fronty na|eŻało jeszcze w tym
roku rzuclć do walki. Inaczej bowiem w zb|LŻając5rm się
roku 1942 Stalinowi będzhe zagraŻał nte tylko Hitler' ale
także mtltony głodnych, uzbrojonych chłop w w jego
własnej armii. Ęlko zaskakujące uderzenie Armii Czer-
wonej dawało szansę zagarnięcia nowych, bogatych te-
rytort w L tozwiapania aprowizacyjnych kłopot w (zaso-
by Rumunii).
Jeślii tego nie wystarczy - trudno. Gł d w czasie woj-
ny da się wythrmacryć. {

Jedyny radziecki marszałek, kt remu Stalin ufałbez i

zastrzeże{t- Borys Szaposznikow _ juŻ w roku 1929 wy- I

raził oplnię, Że bezcz.ynnośćsetek tysięcy' a nawet mi-

lion w gotovrych do walki żnŁnierzyw pobliżu nieprąfa-
cielsktch granic nie może trwać długo.33 o wtele łatwiej
utrzymać wojsko w ryzach podczas wojny, nŻ opano-
32 A. Zwieriew, hpiskimlrllstra' Moskwa 1973' s. 188.
33 Szaposznikow, oP. cit.

304

Rozdział 26
Stalin nie wietzył
Churchillowi
I sytuacji podstawowy cel polityki brytyjskiej? Z punktu
A .rrty dlaczego miał wierzyć? Churchill nie był ko-
munistą ani pr zy1 acielem Zwiapku Radzie ckie go'
Kiedy otrąrmujemy list zawierający dośćniezwykłą
informację, zadajemy sobie pytanie, na ile źr dło tej
informacji jest wiarygodne. Stalin zareagował podobnie.
KirnŻejest Churchill z punktu widzenia radzieckich ko-
munist w? Mężem stanu, kt ry od pierwszej chwili zda-
wał sobie sprawę, jak ogromn5rm zagroŻeriem dla świa-
ta jest komunizm. Churchill był wrogiem komunŻmu
i nigdy tego nie ukrywał' To on w l9l8 roku usiłował
wraz z Niemcami podjąć walkę z radziecką dyktaturą.
Sam Lenin lwaŻał, że Churchill to ,,człowiek pałający
największą nienawtścią do Rosj i Radzieckiej''.
t
A więc od najbardziej nieprzejednanego wroga przy-
chodzi list ostrzegający przed niebezpieczeristwem. Czy
można mu uwierzyć?
I Lenin, op. cit., t. 31, s. 326.
306
LoDołlMAcz
AII
.( \by zrozumieć stosunek Stalina do inforrnacji zaułar-
tych w listach Churchilla, warto prz1Ąpomnieć sobie w-
czesną sytuację polityczną w Europie.
W dyplomatycznej wojnie lat trzydziestych pozycja
Niemiec była wyjątkowo niekorzystna. Paristwo położo-
ne w centrum Europy, znajdowało się także w centrum
wszystkich konflikt w. Trudno wyobrazić sobie jakąkol-
wiek wojnę na tym kontynencie bez udziału Niemiec.
Dlatego też strategia dyplomatyczna wielu kraj w spro-
wadzała się w tym okresie do stanowiska: niech inni
wa)czą z Niemcami, my starajmy się trzymać' zbokls'.
Monachium to jaskrawy przykład takiej filozofii.
Wojnę dyplomatyczną |at trzydziesĘch wygrali Stalin
i Mołotow. Paktem Ribbentrop-Mołotow Stalin ofłłorzyŁ
drogę do kolejnej wojny światowej. Sam pozostaje ,,neu-
tralnym" obserwatorem i, na wszelki w5rpadek, trzyma
w pogotowiu milion spadochroniarzy.
Wielka Brytania i Francja wojnę dyplomatyczruąprze-
grały i były teraz zrlnuszorle prowadzić wojnę pra',tdzi-
wą. Francja szybko wypadła z gry.Jaki może być w tej
widzenia Kremla Churchill ma tylko jedno wyjście:
znaleźć (piorunochron, kt ry chroniłby go przed nie-
miecką hapaścią,a jednocześnie skierowa uderzenie
w jakąkolwiek inną stronę. W dnrgiej połowie 1940 ro-
ku takim piorunochronem m gł być ty|ko Związek Ra-
dziecki.
M wiąc prościej,Wielkiej Brytanii za|eĘ na tym, by
doprowadzić do konJliktu między Zwiapkiem Radziec-
kim i Niemcami' Tę opinię na temat poliĘki brytyjskiej
Stalin w1powiedział otwarcie 1o marca 1939 roku. Nie
wiem, czy takie były zarl:lary Churchilla, ale właśnie
z tego punktu widzenia Stalin oceniał wszelkie poczyna-
nia brytyjskiego rządu i brytyjskich polityk w.
Admirał N. Kuzniecow: ,,Stalin miał oczywiście dosta-
teczne podstawy' by sądzić, że Anglia i Ameryka usiĘą
wciągnąć nas w konflikt z Niemcami".2
2 Kuzniecow, op. ci[., s. 321.
307
WIKTOR STIWOROW
Otrzymawszy tist od Churchilla, Stalin z E ry ptzesą-
dzał o intencji nadawcy.o crym rnoŻe marzyć Churchill
w planie potiĘcznym? }lko o jednym - jak by hl za-
mienić slę ze Stalinem rolami: Żeby to Stalin wojował
z Hitlerem, a Churchlll m gł pozostać w cieniu. W ist-
niejącej sytuacji Churchill jest stroną zbyt zaintereso-
waną, by Stallrr m gł mu wierzyć.
ANI zrozumieć
fl'ny stosunek Stalina do informacji za'war-
tych w listach Churchilla' warto r umieŻ mieć na uwa-
dze wczesną sytuację strategiczną w Europie. Podsta-
wową zasadą strategii jest koncentracja siły przeciw
słabości.W I wojnie światowej Niemcy nie mogły stoso-
wać się do tej zasady, ponieważ prowadziły wojnę na
dwa fronty.Wa\cząc na dw ch frontach Nlemcy musiały
odstąpić od strategli zriszczenia przeciwnika' mogły
prowadzić walkę tylko na jego wyczerpanie. Jednakże
zasoby Niemiec były ograniczole, a potencjał przeciwni-
ka - ogromny. Dlatego też wojna na wyczerpanie musia-
ła doprowadzić Niemcy do katastrofy.
W II wojnie światowej zar wno Hitler, jak i jego Sztab
Generalny doskonale zdawali sobie sprawę, że walka
na dwa fronty ozrvacza katastrofę. W latach 1939-1940
Niemcy wa|czyły na jednym froncie' Dlatego też niemie-
cki Sztab Generalny m gł stosować zasadę koncentracji
i cąrnił to doskonale. Cała potę|a wojenna kierowana
była konsekwentrrie przeciwko jednemu przecivrrrikowi.
Po nim przychodzlła kolej na następnego.
w 1940 roku Churchill marzy o tym, Żeby ztnusić
Niemcy do walki na dwa fronty. Lecz Hitlet takiego
wariantu nie brał pod uwagę. Na naradzie sztabowej
Wehrmachtu 23 listopada 1939 roku powiedział, Że woj-
nę przeciwko ZSRR rozpoczrie dopiero, kiedy zakoi;.czy
się wojna na Zachodzie.
WyobraŹmy sobie, Że w l94o roku dowiadujemy się'
że Hitler, łamląc podstawową zasadę strategii, zamiast
koncentracji sił, przystępuje do ich rozproszerlia, to jest
że Hitler z premedytacjąma zarl:iar popekrić błąd' kt ry
308
LoDoŁAJltAcz
w I wojnie światowej doprowadził Niemcy do klęski.
KaŻdy uczniak w7e, Że walka na dwa fronty to dla Nie-
miec samob jstwo. II wojna światowa potwierdzi tę pra-
wdę raz jeszcze, przy cąIrrr dla Hitlera wojna na dwa
fronty będzie oznaczata samob jstwo w najbardziej do-
słownym sensie.
Nikt bardziej od Churchilla nie jest zainteresowany
tym' żeby Hitler miał dwa fronty. I oto właśnieChurchill
powiadamia Stalina w sekrecie, że Hitler sam pakuje się
w taką kabałę. Czy Stalin m gł w to uwierzyć?
W dotyc hc zasowyc h nt r łżan.actr anat i"o#
ltśmy"*"h
ro
sytuację polityczną i strategiczną Europy l94o
roku' Ale waŻna jest także atmosfera, w jaklej Churchill
pisał swe lisĘ' a Stalin je czytał.
2L czerwca l94o roku padła Francja. Rozb j nie-
mieckich okręĘ w podwodnych na morskich szlakach
komunikacyjnvbh przynosi coraz dotkllwsze straĘ.
Nad Wielką Brytanią powią2aną niezwykle silnymi wię-
zami gospodarczymi z całytn światem,zawisła groźba
morskiej blokady. Oznacza to dla niej ogromny kryzys
handlowy, przemysłowy i finansowy. A co gorsza, nie-
zwycięŻona - jak dotąd - niemiecka machina wojenna
prowadzi intens5rurne przygotowania do inwazji na Wy-
spy Brytyjskie.
W takiej właśniesytuacji 25 czerwca Churchill pisze
list do Stalina. 30 czerwca wojska niemieckie zdobywają
bryĘjskąwyspę Guernsey. W Ęsiącletntej htstorii WieI-
kiej Brytanii takie przypadki zdarzały się nieczęsto. A co
będzie p źniej? Lądowanie w Anglii? Wyspa Guernsey
została zajęta bez oporu. Jak dfugo będzie się bronić
Welka Brytanla?
Nazajutrz po opanowaniu przez Niemc w lvyspy
Guernsey Staltn otrzymuje list od Churchilla.
Dla Stalina Churchill jest człowiekiem, kt ry znalazł
slę w śmiertelnym niebezpieczeristwie i wszellrimi spo-
sobami usifuje zna|eźć sojusznik w do wallrii ze stl:+sz-
liwym vrrogiem. Dlatego teŻ radzlecki przyw dca z dużą
wtKToR sttwoRow
tezerwą przfrmuje informacje zavłarte w listach Chur-
chilla.
Churchill v.uysłałdo Stalina kilka list w' Stalin dosta-
wał je za'wsze w momentach, kiedy ich nadawcaznajdo-
wał się w vryjątkowo tnrdnej sytuacji. Na przykład' naj-
bardzLej znLalry list Churchilla z tej serii Stalin otrzylmał
19 kwietnia l94l roku. Wszyscy historycy zgodnie uwa-
Żają Że ten właśnielist był najpoważniejszym ostrzeŻe-
niem ze wszystkich, jakie Stalinowi udzielono. List ten
jest często cytowany, ale przy1romnijmy' w jakiej sy-
tuacji Churchtll go wysyła. 12 lrwletnia armia Rommla
znalrazła się przy granicy z Egiptem. 14 kwietnia podda-
ła slę Jugosławia. 16 kwietnia, w czasie bombardowa-
nia Londynu uszkodznna zostaje katedra św.Pawła.
Grecja jest w przededniu kapitulacji, a brytyjski korpus
ekspedycyjny w tym kraju jest w sytuacji katastrofal-
nej. Nie wladomo nawet, czy uda się go ewakuować.
I w takiej właśniesytuacji Stalin otrzymuje najważniej-
szy list Churchilla.
Stalin m gł mieć podejrzenia nie tylko co do intencji
brytyjskiego premiera' ale także co do źr delinformacji.
Miesiąc po sĘnnym liściez kwietnia 1941 roku wojska
niemieckie przeprowadzają błyskotliwą operację lądo-
wania na Krecie. - A gdzie wtedy był brytyjskl wy-
wiad? - myślałzapewne Stalin. - Tak dobrze pracuje na
rzecz Zwla4ku Radzieckiego, a nie dba o interesy włas-
nego kraju?
Tv
I wreszcie najistotrrĘszy pow d, dla kt rego Stalin nie
uwierzył w ,osttzeŻenia" Churchilla. Churchill wcale nie
ostrzegał Stalina przed niemiecką agresją!
Po śmierci Stalina komunistyczna propaganda uczy-
niła bardzo wiele dla podtrzymania mltu o ,,ostrzeŻe-
niach'' Churchilla. Chruszczow cytował list z 19 kwiet-
nia l94l roku' radziecki hlstoryk wojskowy W. Anfiłow
omawia go we wszystkich swoich pracach, marszałek
Zwlapkrr Radzieckiego G. Zukow przytacza ten list w ca-
łości,generał armii S. Iwanow i oftcjalna .Historia Wiel-
310
LoDoŁAMAcz
klej Wojny NarodoweJ" także. List ten znajduje się poza
tym w setkach radzieckich ksią2ek i artykuł w.
Oto tekst listu Churchilla:
,,Otrzymałem od zaufanego agenta pewną wtadomość,
tż Niemcy, z chwl|ąkiedy uznali że Jugosławia zna|azła
stę już w ich sieclach, to jest po 20 marca, zaczęliprze-
rzucać do pofudniowej Polski trzy z pięciu znajdujących
slę w Rumunii dywizjl pancernych. W momencle kiedy
dowiedzieli się o reakcji serbskiej, przesunięcle to zosta-
ło odwołane. Wasza Ekscelencja oceni łatwo zrlaczetlie
tych fakt w".3
W takim właśniebrzmierriu list Churchilla publikują
wszystkie radzieckle źr dła, zapewniając z naciskiem,
że jest to ,,ostrzeŻenie". Nlczego podobnego w tym ltście
nie dostrzegam.
ChurcJnill wspomina o trzech dywŻjach pancernych.
Wedfug ptandard w Churchilla - to bardzo dużo. A we-
dfug standard w Staltna - niedużo, bo sam Stali:e for-
muje w owym czasie 63 dywizje pancerne' a każda
zrlich podwzględem ilościi jakościczoĘ wptzewyŻsza
nierriecką' otrzymawszy informację o trzech niemiec-
kich dywizjach Stalin miał się domyślić'że Niemcy są4-
kują atak na Rosję?
Churchill proponuje Stalinowi, by sam ocenił zlaacze-
nie tych fakt w. Ajak je moŻrta ocenić? Polska, to histo-
ryczrrc wrota dla wszystkich agresor w zm7erzaJących
z Europy na Rosję. Niemieckie dprizje pancerne Hitler
chciał przerzuc7ć do Polski, ale się rozmyśltł.
In'wazja z Rumunil? PrzecieŻ zaopatrzertie wojsk nie-
mieckich będz1e tu o wiele większym problemem niż
w Polsce. Droga z Rumunii do strategicznie ważnych
ośrodkvr Rosji jest zttaczrlie dhisza i trudniejsza, ata-
kujące armie będą musiały pokonać całą masę natu-
ralnych przeszk d, łącznle z Dnieprem w jego dolnym
biegu.
Gdyby Stalin przygotowywał obronę własnych granic,
to po ,,ostrzeżeniu'' Churchilla powlnien był odetchnąć
z lllgą i ograniczyć przygotowania do wojny' Na dodatek
311
WIKTOR SUWOROW
Churchill podaje pow d, dla kt rego wojska niemieckie
nie wyruszą do Polski, tylko zostaną w Rumunii:
Niemcy mają problem w Jugosławii w og le, a w Serbii
w szczeg lności. Irrnymi słowy, Churchill powiada, że
niemieckie dywizje pancerne zostająw Rumunii wcale
nie dlatego Że mająwziąć udział w ataku na Zwiapek
Radziecki. Przeciwnie, z Rumun7i przerzuca się je na
południowy zac}r d, to znaczy ustawia tyłem do Stalina.
Wielka Brytania podjęła w ow5rrn czasie niebywale in-
tensyrłme działania dyplomatyczne i wojskowe w całym
basenie Morza Śr dziemnego, a zwłaszcza w Grecji
i Jugosławii. List Churchilla jest niezwykle ważny, ale
nie ma najmniejszych podstaw' żeby traktować za'warte
w nim informacje jako ,,ostrzeŻerie''. Przeciwnie, wszys-
tko przemawia za tym, że Churchil| przekazuje Stalino-
vn zaproszenie: Niemcy mieli zarniar przerzucać swe
dywizje do Polski, ale się rozmyślili- nie ma powod w
do obaw, tym bardziej że ich dywizje w Rumunii zwr -
cone są do was Ęłem! Nie ma się cze$o obawiać, droga
wolna!
W toku wojny Stalin' zna|azłszy się w sytuacji kryty-
cznej, sam wysyłałpodobnej treści depesze do Churchil-
la i Roosevelta: Niemcy rzucili Swe gł wne siły przeciw-
ko mnie, odwr ciwszy się do was plecami. To najdogod-
niejszy moment - nie zwlekajcie z otwarciem drugiego
frontu! A potem, w styczniu 1945 roku, kiedy drugi
front pr zeŻ1nnrał trudne chwile, zachodni przyw dcy słali
do Stalina identyczne propozycje, prosząc, żeby uderzył
trochę mocniej!
Nie można traktować llstu Churchilla jako ,,ostrzeże-
nia''. Sw j pierwszy list do Stalina Churchill napisał 25
czerwca l94O roku, gdy plan ,,Barbarossa" jeszcze n1e
istniał! Sugestie brytfrskiego premiera nie wynikają ze
znajomościniemieckich plan w, ty|ko z trzefurej kalku-
Iacji. Zwraca on Stalinowi uwagę na sytuację w Euro-
pie: dziśWielka Brytania ma problemy z Hitlerem, jutro
nie uniknie ich Zwiżpek Radziecki, warto więc podjąć
wsp lne działaria przeciw Niemcom. Churchill nama-
wia Stalina, by włączyłsię do wojny po stronie Wielkiej
Brytanii i całej podbitej Europy.
312
LoDoŁAMACz
Brytyjski historyk B. Liddell-Hart przeprowadził bły-
skotliwą anallzę istniejącej w tym momencie sytuacji
strategicznej z punktu widzenia Hitlera. Powofując się
na opinię generała Jodla, Liddell-Hart twierdzi, że Hitler
niejednokrotnie powtarzał swym generałom:''.Ąn$likom
pozostała tylko jedna Szansa - jest nią radziecka inwa-
zja na Europę''.a
Sam Churchil| 22 kwietnia 1941 roku zanotował:
,,Rząd radziecki wie doskonale' [...] Żepotrzebujemy jego
pomocy'''u Jakiej pomocy m gł oczekiwać Churchill, po-
za zaatakowaniem Nie mie c?
q, vr
\Jtalin ma wvsta,rczająco wiele powod w' by nie ufać
I
Churchillowi. Ale/przecież sam rozumie, Że po klęsce
Wielkiej Brytanii pozostanie sam na sam z Niemcami.
W odpowiedzi na list Churchilla z 25 czerivca l94O ro-
ku pisze: ,,Celem polityki Zwiapku Radzieckiego jest
uniknięcie wojny z Niemcami. Niemcy mogą jednak Za-
atakować Zwia7ek Radziecki wiosną 1941 roku, jeślido
tego czasu zdołająpokonać Wielką Brytanię''.6
Ten list adresowany jest nie do Churchilla, lecz do
Hitlera! 13 lipca l94o roku Mołotow na polecenie Stali-
na przekazuje niemieckiemu ambasadorowi Schulen-
burgowi stenogram rozmowy Stalina z brytyjskim am-
basadorem Crippsem.
Jak zwykle, Stalin i tu chytrzy. Hitlerowi przekazuje
nie oryginał memorandum, ale precyzyjnie zreda$owa-
ną kopię, w kt rej zld'azła się cała masa nieistotnych
szczeg ł w, ale najwaŻniejsze stwierdzenia zostały
całkowicie zmienione. Mowa więc o dw ch r Żnych
tekstach.
4 B, H. Liddell-Hart. HistoryoJtheSecondWorldWar,
Londyn 1978,
s. 151.
5 L. Woodward, Brttish Foreign Policy in the Second World War,
Londyn, s.611.
6 Cyt. za: R. Goralski, WortdWar lI Almanac: 1939-1945, Londyn,
s. I24.
313
wrKToR suwoRow
Gdyby przekazany przez Stalina tekst oczyścLćz dy-
plomatycznych ozd bek, to dokument ten zawiera na-
stępujące su$estie:
1' Hitler może spokojnie walczyć i nie kłopotać się
o tyły, ponleważ jego prawdziwy przyjaciel, Stalin, pra-
gnie wyłącznie pokoju i z jego strony nic mu nie grozi.
2. Rozmowy z brytfskim ambasadorem w Moskwie
nie były w5rmierzone przeciwko Hitlerowi. Najlepszym
dowodem jest to, że Stalin sam przekazał mu tajny
protok ł ztego spotkania.
Czyr lr:ożnawierzyć w słodkie pienia kremlowskiej sy-
reny'? Wielu historyk w wierzy. AIe Hitler nie uwierzył
i, po wnikliwej analizie ,,kopii" stenogramu rozm w
z Crippsem, 21 lipca l94o roku dałrozkazrozpoczęcia
prac nad planem ,,Barbarossa''. Innymi słowy, Hitler
zdecydował się walczyć na dwa fronty. Decyzja ta wyda-
je się zdumiewająca i niepojęta. Wielu niemieckich ge-
nerał w nie zaaprobowało tego, w istocie, samob jczego
posunlęcia. Hitler jednak nie miał już wyboru.
Hitler popełniłbłąd nie 2l lipca 1940 roku, tyko 19
sierpnia 1939 roku, kiedy zgodził się na podpisanie
paktu Ribbentrop-Mołotow. Decyzja o rozpoczęciu ope-
racji ,,Barbarossa" na WschodzLe, przed zapewnieniem
sobie zwycięstwa na Zachodzie nie była błędem' kt ry
przesądził o wszystkim, ale sp Źnioną pr bą naprawie-
nia takiego błędu popełnionego dwa lata wcześniej. Ist-
niały już dwa fronty i o Zwycięstwie nie mogło być mo-
wy. Nawet zajęcie Moskwy nie rozwiąpywało problemu:
za Moskwąznajdowało się jeszcze ponad 1o.ooo kilome-
tr w o$romnego terytorium, gigantyczny potencjał prze-
mysłowy' niewyczerpane zasoby naturalne i ludzkie.
Zacząć wojnę z Rosją jest bardzo łatwo, zakonczyć _
znaczrtLe trudniej. Zapewtrc walka w europejskiej części
Zwiapku Radzieckiego nie powinna nastręczać Hitlerowi
zbyt wielu trudności: ograniczone terytorium, duŹo do-
brych dr g' stosunkowo łagodna zima. Ale czy Hitler był
w stanie prowadzić wojnę na Syberii?
Stalin sądził, Że Hitler nie rozpocznie wojny na
Ws chodzie, zarim nie zakonczy jej na Zachodzie. Czekat
cierpliwie na ostatni akord wojny niemiecko-bryĘjskiej:
314
LoDoŁAMACz
lądowanie niemieckich korpus w pancernych w Wiel-
kiej Brytanii.
Błyskotliwą operację desantową na Krecie Stalin, i nie
tylko on, potraktował jako generalną pr bę przed lądo-
waniem w Anglii. Jednocześnie czyn1ł wszystko, aby
przekonać Hitlera o swych pokojowych intencjach. Dla-
tego właśnieradzieckie zenit wki nie strzelały do nie-
mieckich samolot w, a radziecka prasa i agencja TASS
trąbiły na caĘ świat,że wojny radziecko-niemieckiej nie
będzie. Gdyby Stalinowi udało się przekonać Hitlera
o swojej neutralności _ niemieckie korpusy pancerne
bez wątpienia wylądowałyby na Wyspach BryĘjskich'
A wtedy... \
Wtedy powsta\aby sytuacja doprawdy niezwykła. Pol-
ska, Czechosłowacja, Dania, Norwegia, Belgia, Holan-
dia, Luksemburg, Jugosławia, Francja, Grecja, Albania
nie mają już ani własnych wojsk, ani rząd w, ani par-
lament w, ani partii politycznych. Miliony l:udzi zago-
niono do oboz w koncentracyjnych' Cała Europa czeka
na wyzwolenie. A na kontlmencie europejskim pozosta-
ły zaledwie: pułk osobistej ochrony Hitlera, strażnicy
hitlerowskich oboz w koncentracyjnych, niemieckie
Jednostki zaplecza, uczelnie wojskowe i... pięć radziec-
kich korpus w powietrznodesantowych; dziesiątki ty-
sięcy czołg w szybkich przystosowanych do działari na
autostradach, dziesiątki Ęsięcy samolot w; piloci szko-
leni nie do walk w powietrzu, tylko do niszczenia cel w
naziemnych; dyvrizje i całe armie NKWD; całe armie
sformowane z samych radzieckich rek tu; potężne for-
macje szybowc w desantowych (utworzone dla szybkich
I zmasowanych przerzut w wojsk na terytorium nie-
przyjaciela); dywizje g rskie wyszkolone do błyskawicz-
nego opanow5rwania przeŁęczy g rskich, przez kt re
biegną rurociągi Z ropą naftową.
Czy loaoŻna wymarzyć r wnie sprzyjające warunki do
,,lvyzwolenia" Europy? A przecieŻ taka sytuacja nie po-
wstała z niczego. Była efektem wieloletnich, żmudnych
l konsekwentnych działan Stalina, kt ry z najdrobniej-
s4lch element w składałją' jak najdelikatniejszą mo-
zaLkę.
315
WTKTOR SttwoRow
Wreszcie ostatnie pytanie. Jeślilisty Churchilla nie
za-w ier ały,o str zeŻertia " o nie mie cki ch pr zy Eotow anlach
do tnwazji, to dIaczego komuniściz takim uporem pod-
trzymują ten mit?
Legenda o,,ostr:zeżeniach'' usprawiedliwia radzieckle
przygotowania do agresji. To prawda, powiadają prze-
cinallśmy zasleki na swoich granicach, a|ebez żadnych
agresyvmych zamiar w. To Churchill nas ostrzegał...

Rozdzial 27
Stalin nie wierzył
Richardowi Sorge

talin nlezwykle poważnle przygotowywał się do woj-

ny. Szczeg lną opieką otaczał radziecki wyłliad wojsko-
vł' dziśzlnany pod nazwą GRU. Wystarczy przejrzeć
ltstę kolejnych szef w GRU od chwtli powstania tej in-
stytucji, aby ocenić wzruszaJącą troskę, jaką Stalirr ota-
czał swych dzielnych oficer w wywladu:
Arałow - aresztowany, kilka lat w śledztwie
ze stosowaniem .środkw przymusu
fizycznego";
Sttgga - zlikwidowany 29 lipca 1938 roku;
Nlkonow zlilnuidowany 29lipca 1938 roku;
Bierzin zlikrłridowany 29ltpca 1938 roku;
Unszlicht - zlikwidowany w f937 roku;
Uricki - zlilnridowany w 1937 roku;
JeŻow zlikwidowany w l94o roku;
Proskurow - zlikwidowany 28 październlka 1941 roku.
'Jest rzeczą oczywistą że likwidacja szefa wywladu
woJskowego ozrlaczaŁa takŹe likwidację jego pierwszych
3L7
WIKTOR STIWOROW
zastępc w, zastępc w, doradc w, dyrektor w zarząd w
i naczelrrik w wydział w. A likwidacja naczelnik w wy-
dztał w zawsze rzucała cleri na oficer w operacyjnych
i podtegłą im siatkę wyviadowczą. D|atego też likwida-
cJa szefa GRU' co najmniej dwukrotrrie, spowodowała
kompletne zt;r7szczenie całego wywiadu wojskowego.
Panuje przekonanie, że 'troska" Stalina o sw j wy-
wiad wojskowy miała katastrofalne następstwa. Nic po-
dobnego. GRU zar wno ptzed, w trakcie, jak i po II woj-
nle światowejbyło i nadal pozostaje najpotężntejszą'
najbardziej efektywną orgarizacją wywiadowczą na
świecie. GRU zdobywa wprawdzie mniej, a|e za to zna-
czn1e lepszych jakościowo informacjl r:iŻ jego gł wny
przeciwnik I konkurent - radzlecka tajna policja: CzK-
-KGB. Krwawe czystki przeprowadzane nieustannie
w radzieckim wywiadzie wojskowym ani na jotę nie
osłabiĘ jego potę li' Przeciwnie,każde następne pokole-
nie pracownik w wywiadu było bardziej agresywne nŹ
poprzednie. Wymiana pokoleri przypomina wymlanę zę-
b w w paszczy rekina. Nowe zęby wyrastają caĘmi rzę-
dami, wypychając poprzednie, a pod nimi widać juŻna-
stępne. I im starszy rektrl' tym więcej zęb w ma
w swych potwornych szczękach, im częściej następuje
wymiarra, tym zęby są dfuższe i ostrzejsze.
W przyśpieszonej wymianie pokoleri słrźbwywiadow-
czych często, a nawet bardzo często ginęli także ntewin-
ni (według komunistycznych standard w) oficerowie
wywiadu. Ale, choć może się to wydawać dziwne, rekin
nie stawał się przez to bezzębny. Warto w tym miejscu
przypomnieć, Że Hitler także v.rymordował sporą liczbę
zagorzaĘch nazist w z SA, a jego reŻim nie stał się
przez to słabszy.
Stalin przygotowywał się do wojny Jeszcze poważniej
niż Hitler. |Jrządzał Jroce dhgich nozy" nle tylko prze-
c1wko swym komunisĘczllym konfratrom, ale także ge-
nerałom, marszałkom, konstruktorom, oficerom wwia-
du. Uważał, że dostawać od Swego wywiadu teczld wy-
pehrione najbardziej tajnymi informacjami - to ważne,
ale znaczn7e włżnĘsze,Żeby ten wywiad nie podsun{
mu pod biurko teczki z bombą' Przy czyrn kierował się
318
LoDoŁAMAcz
nie tylko osobistym interesem, ale także interesem pari-
stwa. Niezagrożone, nawet w najbardziej krytycznych
sytuacJach, władze paristwowe, polityczne i wojskowe,
to jeden z najważniejszych element w gotowości pa -
stwa do wojny.
Stalinowi nikt bomby pod biurko nie podrzucił. I nie
Jest to przypadek. Stosując bezustanny i konsekwentny
terror wobec GRU Stalin uzyskał nie tylko najwyŻszą
jakośćzdobyvanych informacji wywiadowczych' ale też
ubezpieĘvł najvłyższewładze paristwowe od',wszelkich
niespodzi'anek".
W szczękach radzieckiego wywiadu Richard Sorge
alias ,,Ramsay'', to szpieg z tego rzędu zęb w, kt re Sta-
lin profilaktycznie kazał wyrwać 29 lipca 1938 roku.
DII
I\adziecki wywiad wojskowy nie był na tyle głupl,
żeby podawać do publicznej wiadomościnajbardziej
lnteresujące meldunki Richarda Sorge, ulokowanego na
plac wce w Tokio w charakterze dzienrtTkarza. Ale na-
wet analiza Ęch niezliczonych opublikowanych rapor-
t w wprawia nas w osfupienie. Spośrd wtelu nadesła-
nych (a wszystkie są do siebte podobne) zacytujmy trzy,
najbardziej charakterysĘczne :
Stycze l94o: ''Dziękuję za pozdrowtenia i Ęczen7a
w sprawie wypoczynku. W tej chwili nte myślęo urlo-
ple, bo odbiłoby stę to natychmiast na ilościinfor-
macJi".
MaJ 1940: ;Jest rzeczą ocąnłristą' że w młiapku z obe-
cną sytuacją przekładamy termirry naszego powrotu do
domu. Raz jeszcze zapewniamy was, Że nie czas teraz
zajmować się tym problemem''.
Płźdz\ernk1940: ,CZy po zakonczeniu wojny mogę
|Iczyć na powr t do domu?".
Czy to nie dziwne? oficer wywiadu na początku wojny
pyta, czy po jej zakoftczenlu pozwolą mu wr cić do
domu! Nawiasem m wiąc, zada'wszy to pytanie Sorge
wymienia swe liczne zasfu$i dla władzy radzieckiej. C ż
za zdumlewająca depesza.
319
WIKTOR STIWOROW
Najdziv,miejsza jest ostatnia szyfr wka. Jaki sens ma
pytanie o zgodę na powr t po wojnie, skoro GRU propo-
nuje mu natychmiastowy prĄazd, kledy wojna trwa
w najlepsze?!
Na temat Richarda Sorge opublikowano w Zwiapku
Radzieckim mn stwo ksi@ek i artykuł w' I oto' niekt -
re z nich zawierają dziwną pochwałę pod jego adresem:
byl tak wspaniałym szpie$iem, człowiekiem tak odda-
nym partii komunistycznej, Że z własnych pientędz1r za-
rabianych w niełatwym, dziennikarskim fachu, firranso-
wał działalnośćcałej siatki' C Ż to za brednie! Czy GRU
jest na tyle biedne, że musi tak upokarzać swego niele-
galnego rezydenta?
Najciekawszą wiadomośćpodał jednak tygodnik
.ogoniok"': Sor$e zdobył jakoby niezwykle ważne doku-
menty, ale nie m gł przekazać tc}r do Centrali, ponieważ
Centrala nie przysyłałakuriera' A dlaczego nie przysy-
łała?_ tygodnik nie podaje.
Wfraśnienie okazało się proste.
opisywana w tygodniku historia zdarzyła się w okre-
sie' gdy po wyjątkowo bestialskich torturach zlikwi-
dowany został wybitny szef radzieckiego wywiadu Jan
Bierzin, człowiek kt ry zwerbował Richarda Sorge. Inny
szef GRU, Salomon Uricki, kt ry osobiście przekazywał
Sorgemu instrukcje _ takŻe został zlikwidowany. Rezy-
dent radzieckiego wywiadu J. Goriew, kt ry orgarrizował
tranzyt Sorgego z Niemiec _ siedzi.2 Wsp Ęracująca
z Sorgem Ajna Kuusinen, żona zastępcy szefa GRU,
,,Prezydenta Firiskiej Republikt Demokratycznej", ap ź-
niej członka Politbtura KC KPZR - siedzi. Zona Richarda
Sorge, Jekatierina Maksimowa - aresztowana, przyzna-
la się do utrzymywania kontakt w z wrogami, zlikwido-
wana. Rezydent GRU w Szanghaju' były zastępca Sor-
gego, Karl Ramm _ wę^^|any do Moskwy na ,,urlop" -
zlikwidowany. W tym momencie rozkaz przyjazdu
na urlop do kraju otrzymuje Sorge. Czy domyśla się'
po co zostaje wezwany? oczywiście.Nawet źr dła ra-
I .Ogoniok", nr l7l1965.
2 ,,KomsomolskaJa Prawda'', 8 paźdzlernika 1964.
320
LoDoł"AMACz
dzieckie nie ukrywają, że ,,Sorge odm wił powrotu do
ZSRR", "Sorge bez wątpienia wiedział, co go czeka
w Moskwie". W okresie ''odwilĄ'' publftacji na ten te-
mat był,o sporo.
Tak więc ,"R.amsay'' (Sorge) tuzr:an:y został w Moskwie
za wToga i wezwanie do powrotu było dla r wnoznacz-
ne z wyrokiem śmierci'Sorge na ponawiane uparcie
żądąnia przy1azdu odpowiada: po to, żeby stanąć pod
ściĄ4- nie wr cę, nie przerwę interesującej roboty.
ZaiwaŻrny, że sformułowanie: 'odm wił powrotu do
ZSRR" w komunisĘcznym Żargonie oznacza ,,zaptzeda-
nego zdrajcę". Teraz jest jasne, dlaczego Sorge opłaca
swych agent w z własnej kieszeni: Centrala przestała go
finansować. Przestała r wnież prz5lsyłać kurier w.
Sorge wracać nie chce, niemniej nadal pracuje dla
komunist w' ale teraz |uŻ nie w roli rezydenta wywiadu,
|ecz bezinteresownego,,donosiciela-entuzj asty" . Llczył
on prawdopodobnie na to' że jeśliuda mu się dotrwać
do korica wojny, zrozumieją ',na g rze", że m wił tylko
prawdę, wybacząi docenią. Centrala także definitywnie
z nim nie zrywa. Przyjmuje jego depesze, ale - jak się
wydaje - tylko po to, żeby go nakłonić do powrotu.
Stalin nie wierzył Richardowi Sor$e, ponieważ Sorge
to,,zdrajca", z co najmniej dwoma wyrokami. Pierwszy -
'rvr g ludu" - najpewniej wlepili mu koledzy z GRU
w 1938 roku, a następny za złoś|7weuchylanie się od
powrotu. Towarąrsz Sorge nie dowierza towarąrszowi
Stalinowi i dlatego nie wraca. JakŻe wlęc towarzysz Sta-
lirr może wieruyć komuś,kto jemu nie wierzy?
ze nichard S#
ge przekarywał swym szefom GRU ważne informacje na
temat plan w niemieckiej napaści na Rosję, ale nie da-
no im wiary.
Sorge był wybitnym oficerem wywiadu, ale w sprawie
niemleckiej agresji niczego istotnego do Moslsnry nie
przekazał. Co więcej, Sorge sam stał się ofiarą dezinfor-
macji i wiadomości' kt rymi karmił GRU' były fałszywe.
327
WIKTOR STIWOROW
Oto jego depesza z 11 kwietnia 1941 roku: ,,Przedsta-
wiciel [niemieckiego] Sztabu Generalnego w Tokio oz-
najmił, że natychmlast po zakonczeriu wojny w Euro-
pie rozpocznie się wojna przeciwko Zwiaąkowi Radziec-
kiemu".
Hitlerowi teŻ na perfidii nie zbywa. Szykuje się do
in'wazji i rozpowszechnia kłamstwa niezwykle zblriŻone
do prawdy. Hitler wie, Że przygotowari do napaścina
Zwlapek Radziecki nie da się dłużej ukryć. Dlate$o też
poufnie (ale tak, żeby wszyscy słyszeli) oświadcza: to
prawda, lr:arlr zarlriar zaatakować Stalina, jak Ęlko
skoticzy z Zachodern Przypomnijmy, Że miesiąc p źniej
Stalin r wnież ogłosił,,w sekrecie", żę Hiflera zaatakuje
w 1942 roku.
Depesza Sorgego z 1l kwietnia (i inne podobne) - nie
dawała powodu do obaw. Wojna na Zachodzie trwa
w najlepsze. Raz z mniejszą, raz z większą siłą ale jej
korica nie widać. A dopiero kiedy ta wojna naZachodzie
dobiegnie korica' moŻrlabędzie całą niemiecką machinę
wojenną skierować na Wsch d. Innymi słowy Sorge po-
wiada, że Hitler ma zanniat nadal toczyć wojnę tylko na
jednym froncie.
GRU wie o t5rm i bez Sorgego.
20 marca 1941 roku, jeszcze przed,,ostrzeżeniami''
Sorgego, nowy szef GRU generał ponrcznik F. Golikow
przedstawił Stalinowi szczeg Łory raport, zakoftczony
wnioskiem:,,Najbardziej prawdopodobny termin r ozpo-
częcLa akcji przeciw ZSRR, to moment, kiedy Niemcy
pokonają Anglię lub podplszą z tyrn krajem korzystley
dla siebie pok j".s
Tę banalną prawdę, że Hitler nte zaczrie wojny na
dwafronty, Stalin zrtaibez raport wGolikowa. Dlatego
teŻ, w odpowiedzi na list Churchilla z 25 czerwca 194o
roku Stalin pisze, że Hitler moŻe zdecydować się na
wojnę przeciwko ZSRR w roku 1941 pod wanrnkiem
jednak' Że wcześniej podda się Wielka Brytania.
T)rmczasem Hitler, kt rego Stalin za pomocą paktu
Ribbentrop-Mołotow wpędził w strategiczny impas, zdał
3 Żukow, op. cit', s. 24o
322
LoDoł,AMAcz
sobie sprawę, Że nie ma juŻ nic do stracenia, ponieważ
Niemcy, tak cz7r xtaczej, rl:ają juŻ nie jeden, tylko dwa
fronty. Postanowił więc walczyć na obu. Nie spodziewali
się tego ani Golikow, ani Stalin' Decyzja była samob j-
cza, a|e Hitler nie miał już wyboru. Stalinowi po prostu
nie mieściłosię w głowie' Że zna\azłszy się w strategicz-
nym \mpasie Hitler zdecyduje się na krok samob jczy.
Generdł Golikow teŻ tego nie brał pod uwagę. A Sorge
(i nle on jeden) sw]rmi fałszywymi informacjami Ęlko
ich w tym utwierdzał.
No dobrze , powie ktośna to, ale przecież p źniej, 15
czer:wca, Sorge podał dokładną datę niemieckiej inwazji
na Rosję: 22 czerwca. To prawda' ale jego informacje, że
Hitler na dwa fronty wa|czyć nie będzie, i że Hitler po-
cząwszJr od 22 czerwca będzie jednak prowadził wojnę
na dwa fronty - wzajemnie się wykluczają. A poza Ęm
GRU' i słusznie, nie wierzy w żadne informacje. PrzyJ-
muje tylko te, kt re poparte są dowodami'
Ć1
\ Iv
\Jorge to jeden z największych as w wywiadu w |o(
wieku. I na nadane mu pośmiertnie najwyŻsze wyr Ż-
nienie _ tytuł Bohatera Zwia7,ku Radzieckie go _ z pew-
nościązasługiwał. Ale wielkośćSorgego leży w zupełnie
innej płaszczyżnie.
Podstawowym obiektem działalnościSorgego w Ja-
ponii były nie Niemcy, ale właśnieJaponia. Szef GRU'
S' Uricki, osobiściewyznaczył Sorgemu zadarie;,,Sen-
sem waszej pracy w Tokio jest odsunięcie groźby wojny
między Japoruą i ZSRR. Gł wny obiekt - ambasada
Niemiec''.a Ambasada Niemiec to wyłącznie kamuflaż,
dzięki kt remu Sorge ma wypełnić swą podstawową
misję. Zwr ćmy uwagę na pewien szczeg łi zadaniem
Sorgego nie jest ostrzeganie o przygotowaniach do na-
paści.Rozkazjest wyraźny - Sorge ma odsunąć to za-
groŻenie, to znaczy skierować japor1ską agresję na in-
ny tor.
a
"Ogoniok", nr l4l1965, s.23.
323
 T
WIKTOR STIWOROW
Jak wiadomo, jesienią |94l roku Sorge zameldował
Stalinowi' że Japonia tie zarrlierza rozpoczyrrać wojny
przeciw ZSRR. Ta arcywłŻna informacja pozwoliła Sta-
linowi ściągnąćz granic na Daleldm Wschodzie dzie-
siątki radziecklch dywŻji' przerzuc7ć je pod Moskwę
i dzięki temu zmienić sytuację strategiczną rra swoją
korzyść'
Mniej zr:ar:y natomiast jest pow d, dla kt rego tym
razern Stalin swemu agentowi uwlerzył. A uwierzl wy-
łącznie dlatego' że Sorge nie Ęlko podał informację, ale
także dostarczył dowody. o dowodach radzieccy histo-
rycy wolą nie m wić i jest to zrozwrnlałe: skoro Sorge
utrzymuje, że Japonia nie wystąri przeciwko Zwnvkowi
Radzieckiemu, to dowieśćtego można Ęlko wskazując
innego przeciwnika, na kt rego Japonta zamierza zrie-
nacka uderzyć. Sorge precyzyjnie określtłkogo Japonia
zaatakuje i przedstawił niezbite dowody' Komunistycz-
na propaganda z pekrym rozmysłem podtrzymuje mit
o .ostrzeŻeniach'' jakie Sorge wysyłał przed niemiecką
inwazją. A czyni tak wyłącznie po to, by odwr cić uwagę
od naprawdę ogromnych sukces w tego asa wywiadu,
kt remu udało się przeniknąć do najwyższychpo|itycz-
no-wojskowych sfer Japonii. Zashtll Sorgego nie ogra-
r:iczają się bynajmniej do ujawnienia japor1skich pla-
n w, ani nawet do przekazania dowod w potwierdzają-
cych zdobyte w tej sprawie tnformacje. Jego osiągnięcia
sąznacznie większe.
Wykonując zadarie postawione lntupTzez GRU, Sorge
nie tylko zapowiadał nadchodzące wydarzenia, ale nie-
jednokrotnie sam je prowokował. W sierpniu 1951 roku
sprawę Sorgego ana|iznwal Kongres Stan w Zjednoczo-
nych. W toku debaĘ udowodniono ponad wszelkąwąt-
pliwość,że wywiad radziecki w osobie nlelegalnego rezy-
denta ,,Ramsaya" uczyrrił wsąrstko, by Japonia zdecydo-
wała się rozpocząć wojnę na Pacyfiku, i żeby skierowała
sw j atak przeciwko Stanom Zjedrrcczonym.s
s Patrz; Hearings on Ameriran Aspects oJ the Richard Sorge Spg
Case. House oJ Representatiiles Etghtg Second Cortgress. Flrst Session.
August 9, 22 and 23, Waszyngton I95 I.
324
LoDoŁAMAcz
Sorge nie był wprawdzie budowniczym ,japoriskiego
lodołaĘacza", ale uczynił wiele' by ten ,,lodołamacz" po-
płynd V wygodnym Stalinowi kierunku. Kiedy więc
Sorge zdołał zgromadzić i przesłać dowody na potwier-
dzertie swych informacji, Stalin uwlerzył mu bez za-
strzeŻeit.
zajęc7e." u*":
cie. Człowiek, kt ry popełniał bĘdy' kt ry dał się złapać,
kt rego powiesili - zdobywał sławę. Jak, na przykład,
Sorge.
Ale opr cz pechowc w Stalin mlałteż oficer w wwia-
du, kt rym sprzyjało szczęścle, kt rzy osiągnęli błyskot-
liwe sukcesy 1, przy tym, nie stali się sławni' tzn. nie
zawiślina szubienicy. Jeden z radzieck7ch szpieg w
uzyskał dostęp do najściślejstrzeŻonych tajemnic Hitle-
ra. Marszałek Zwiapku Radzieckiego A. Greczko wspo-
mina: -w 11 dnt po zafułierdzeriu przez Hitlera ostate-
czrrcgo planu wojny przeciwko Zwiapkowl Radzieckiemu
(18 grudnia 1940 roku) fakt ten oraz naj'waŻnlejsze z.a-
łoŻenia tego planu zl1an:le były naszym służbom!vy!\'la-
dowczym".6
Nigdy zapewne nie poznamy nazwiska wielkiego asa
wywiadu, kt ry tego dokonał. Niewykluczone, Że był
nim ten sam rezydent GRU, kt ry w 1943 roku zdobył
plany operacji ,,Cytadela", mającej na celu okrążenie
wojsk radzieckich pod Kurskiem. Ale jest to tylko supo-
zycja: wywiad woJskowy Stalina stał na niebywale lvyso-
kim poziomie i nie był to jedyny rezydent zdolrry do
takich wyczyn w.
W grudniu 194o roku szef GRU generał porucznik
F. Golikow osobiścle zameldował Staltnowl, że według
potwierdzonych lrrformacji Hitler zdecydował się jednak
prowadzić wojnę na dwa fronty, to znaczy postanowił
zaatakować Zwkaąek Radziecki nie czekając na zakoit-
czerlie wojny na Zachodzie' Na poparcle swych sł rv
6 .Wojenno-Istoriczeskij Żlrrrał', nr 6/1966, s. 8.
325
WIKTOR ST'WOROW
generał Golikow przedstawił dostarczony przez agenta
dow d.
W pierwszych dniach stycznia ten niezwykłej wagi
dokument przeanalizowany został w ścisłymgronie naj-
wyŻszego radzieckiego dow dztwa. Stalin był bardzo
sceptyczny, oświadczył,ŻekaŻdy dokument można pod-
robić' Polecił Golikowowi tak zorgantzować pracę ra-
dzieckiego wywiadu wojskowego, Żeby w każdej chwili
można było sprawdz7ć, czy Hitler rzeczywlśc1e szykuje
się do wojny, czy teŻ tylko blefuje. Golikow zameldował'
Że praca podległych mu służbwywiadowc 4l ch tak właś-
nte Jest zorgantzowana' GRU dokładnie analizuje wszys-
tkie aspekty wojennych przygotowa Hitlera, w zttTapku
z cTym jest w stanie precyzyjnie określićmoment,
w kt rym te przygotowania zostaną podjęte. Na razie
takich działa nie stwierdzono. Stalin zażądał wyjaś-
nier1- skąd Golikow może to wiedzieć? Golikow odparł,
Że tla to pytanie może Stalinowi odpowledzieć tylko
w cztery oczy.
od tego dnia Golikow regularnie meldował się u Sta-
lina i, bez śwtadk w, informował go, że przygotowari do
inwazji Niemcy jeszcze nie rozpoczę|i.
2l czerwca l941 roku odbyło się posiedzenie Folitbiu-
ra. Golikow powiadomił zebranych o gigantycznej kon-
centracji wojsk niemieckich w bezpośrednim sąsie-
dzturle granic ZSRR, o ogromnych zapasach amunicji,
o przegmpowaniu niemleckiego lotnictwa, o informa-
cjach przekazanych przez zbieg w i o wielu innych fa-
ktach' Golikow znał numery wszystkich niemiecklch
dywizji, mieJsca ich dyslokacji, nazwiska dow dc w.
Wywiad radziecki wiedział niemal wszystko, łącznle
z rrazlilą operacji .Barbarossa", datą jej rczpoczęcla
i masą innych, niezwykle ważnych tajemnic. Następnte
Golikow oświadczył,że Niemcy nie prowadzą jeszcze
przygotowarl do ataku, abez tego nie mogą podjąć dzla-
łar1bojowych.
Na pytanie, czy ręczy za swe informacje Golikow od-
parł, Że ręczy za nie głową i jeślisię myli, to Biuro
Polityczne powtnno postąlić z rlLrn tak samo, jak ze
wszystkimi J ego poprzednikami.
326
4
\
t
LoDoŁAMAcz
t2 $odzlrl po złoŻenlu tego oświadczenia rozpoczęła
się operacja ,,Barbarossa"' Co zrobił Stalin z Goliko-
wem? Proszę się nie obawiać _ nic złego. Już 8 lipca
Stalin wysyła Golikowa do WielkĘ Brytanii i Stan w
Zjednoczonych. Po uwieńczonej sukcesem podr ży Go-
likow został dow dcą armii, p źniej frontu, a w 1943
roku Stalin powierzył mu niezw5rkle ważne stanowisko
zastępcy ludowego komisarza obrony (tzn. zastępcy Sta-
lina) do sprav/ kadrowych. Delikatrrą kwestię doboru
kadr Stalin powierzal tylko najbatdziej zaufanym wsp ł-
pracownikom. Berii, na przykład, do tych spraw nte
dopllszcz'ał.
P źniej, jlsŻpo śmierciStalina, Golikow znowu awan-
sował - został marszałkiem Zwiaąku Radzteckiego.
Rzeczjasna, w swych pamiętntkach nawet nie wspo-
mniał o t5rm, jak zdobywał dane na temat ntemieckich
przygotowarl do wojny, jak udało mu się ocalić Ęcie, Jak
to slę stało, że - mimo flaska z operacją,,Barbarossa'' -
tak szybko awansował.
Jeśliprzypornnimy sobie, jaki był koniec wszystkich
jegio poprzednik w i por wnamy ich los z losem Goliko-
wa - ogarnie nas bezgraniczne zdumienie.
Zagadka Golikowa od dawna nie dawała mi spokoJu.
Jej rozvłiaąanhe znalazłem w trakcie studi w na Wojsko-
wej Akademii DyplomaĘcznej, a p źniej, kiedy praco-
wałem w centralnym aparacie GRU, uzyskałem pew-
ność,Że slę nle mylę.
Goilkow informował Stalina, że Hitler nie prowadzl
przygotowari do wojny ze Zwiapkiem Radzieckim. I Go-
likow m wił prawdę _ takich przygotowar1nle było.
Golikow wtedział, Że zdobyte przez wryiad dokumen-
ty Stalin przyjmuje nieufnie (Golikow zresztą także).
Dlatego IeŻ, uważałGolikow, trzebaznalLeżć, jakiś nieza-
wodny wskaźnik, kt ry pozwoliłby bezbłędnie określić
moment rozpoczęcia niemieckich przygotowari do agre-
sji na Związek Radziecki.
I Golikow taki wskźnik zlalazł. Wszyscy rezydenci
GRU w Europie otrzymali rozkaz zbierania wszelkich
informacji dotyczących... owiec. W tym celu mieli ł\'pro-
wadzhć swych agent w do wszystkich kluczowych insty-
 ^r
WIKTOR SUWOROW
tucji bezpośrednio lub pośrednio zajmujących się tym
problemem. W okresie kilku miesięcy zebrano i podda-
no gruntownej analtzie dane na temat llczby owiec
w Europie, najważniejszych ośrodkw hodowlanych,
największych zakład w mięsnych. Golikow dwa razyt
dziennie otrzymywał z całej Europy raporĘ o cenach
baraniny.
Poza tym wywiad radziecki rozpocza!. prawdziwe polo-
wanie na zatłuszczone szmaty i zaoliwiony papier, pozo-
stawiony przez Żoht7erzy w miejscach czyszczenia broni.
Wojsk niemieckich w Europie było bez liku. Stacjono-
wały w r Żnyc}r miejscach: w miastach i wsiach, w la-
sach i $ rach. Akażdy Żołnierz, co najmniej raz dzien-
nie czyściłbrori. Szmaty i papier używane do tego celu
na og ł zakopuje się albo spala. Nie wszędzie jednak ten
zwyczaj był bezwzględnie przestrzegany, dlatego też
GRU miało wystarczające możliwościzdobycia ogromnej
liczby brudnych szmat.
Szmaty te były następnie przerztfcane przez granicę.
Dla uniknięcia podejrzeft w przesią,knięte smarami
szmaty zawijano byle jaki kawałek żelastwa i r Żnyrni
drogami przesyłano do Zwiapku Radzieckie$o. W razie
j akichkolwiek komplikacj i policj a zwr acala r aczej uwagę
na metal (na og ł był to calkowicie bezuĘteczny złom),
brudna szmata nie wzbudzała zainteresowania.
Pr cz tego, przez $ranicę, legalnie i nielegalnie'
w zrtacznie większej liczbie niż zazwyczaj przejeŻdżały
paczki z lampami naftowymi, pĄrmusami' piecykami
gazovrymi' przer Żnymi latarniami i zapalniczkam1.
Wszystkie te przedmioty były następnie obiektem
$runtownych analiz, a raporty radzieckich ekspert w
natychmiast wędrowały na biurko Golikowa' Ten zaś
z pełnym przekonaniem informował Stalina, że Hitler
nle rozpoczął jeszcze przygotowari do napaścina ZSRR,
a koncentracją wojsk i zdobytymi z niemieckiego szta-
bu gęneralnego dokumentami nie na|eĘ się przej-
mować.
Golikow uważał (i słusznie), że wojna ze Zwiapkilem
Radzieckim Wymaga nlezwykle poważnych prąrgoto-
wa . Jednym z najwaŻniejszych element w tych przy-
328
LoDoŁ'A'IlilAcz
gotowa będą kożuchy. Armia niemiecka będzie ich po-
trzebowała ogromną |iczbę- najmniej 6 milion w. Goli-
kow wiedzlał, że ani jedna niemiecka dywizja nie jest
odpowiednio w1posażona do walki na terenie Zullapku
Radzieckiego. Dlatego teŻ ztakąuwagą obserwował eu-
ropejski rynek owiec. Nie miał najmniejszych wątpliwo-
ści,że decyzję uderzenia na Zw\apek Radziecki musi
poprzedzLć rozkaz podjęcia przygotowa do tej operacjl.
A w wczas niemiecki Sztab Generalny natychmiast za-
Żąda'by przemysł rozpocz$ szycie milion w kożuch w.
Moment ten,bez wątpienia, zostanie zau:waŻony na eu-
ropejskim rynku. Mimo toczącej się wojny, ceny barani-
ny gwałtownie spadną ponieważ niemal r wnocześnie
dokonywać się będzie uboju milion w zvłierząt. Z tego
samego powodu ceny sk r baranich p jdą r wnie gwał-
townie w g rę.
Golikow zakładałr wrięŻ, że decydując się na wojnę
ze Zwiapkiem Radzieckim, armia niemiecka powinna
zastosować inny rodzaj smar w do konserwacji broni.
Dotychczasowe bowiem w niskich temperaturach $ęst-
nĘą i brori nie nadaje się do użytku. Golikow czekał na
moment, w kt r}rm Niemcy wprowadzą nowy gatunek
smar w konserwujących'
Radzieckie ekspertyzy sporządzane na podstawie do-
starczanych szmat dowodziły, że Wehrmacht używa cią_
gle tych samych smar w i nic nie wskazuje na to, żeby
miał je zmienić. Radzieccy eksperci analizowali takŻe
paliwo stosowane w niemieckich silnikach wysokopręż-
nych. St'wlerdzili, Że na mrozie rozkłada się ono na
niepalne frakcje. Golikow wiedział, że jeśliHitler posta-
nowi zaatakować Rosję, Niemcy będą musiaty podjąć
produkcję innego gatunku oleju napędowego. I właśnie
pr bki niemieckiego oleju napędowego przemycał wy-
wiad radziecki przez granicę w zapalniczkach, latar-
niach i innych tego rodzaju przedmiotach. Pod stałą
i wnikliwą kontrolą GRU znajdowało się jeszcze wiele
innych aspekt w, kt re miały odegrać rolę sygnału
ostrzegawczego.
Hitler jednak rozpocza)' operację ,,Barbarossa" bez
żadnych przygotowa .
329
 T
WIKTOR STIWOROW

statln nie mlał za co karać Golikowa. Golikow zrob!Ł

wsąrstko, co było w ludzkiej mocy' a nawet wtęcej, aby
wykryć przygotowania do trrwazji, ate takicn przygotć-
wari nle było.

Rozdzilał 28

Jak Hitler poktzyżował

Stalinowi szyki
Bglśmgu pełni pruggotousant do tuojrtg
agresgwneJ.I nie jest rusząwirą, że to
nte ma zaatakowa]Lśmg pienusL|
rl

i
! P. Grygorenko
i
)
ł
{

ieckich *o3"Ool
wych sędzi w
śledczychprzesfuchlwała najważniej-
szych hitlerowskich dow dc w. W trakcie przesfucha-
nla feldmarszałek W. Keitel oświadczył:.Stwierdzam, Że
do wiosny 1941 roku wszelkie prowadzone przez r;Las
przygotowania miary wylącznie obronny charakter,
w młiapku z przewidywanym ataklem Armii CzerwoneJ.
Tak więc, wojnę na Wschodzie rratreĘ uzrtać - w poważ-
nyrn stopn7u _ za woJnę prewencyJną. l...1 Postanowill-
śmy[...I uptzedzić napaśćRosji Radzieckiej i zaskaku-
jącJrm uderzeniem zn7szczyć Jej siły zbrojne. Wtosną

t P. Grygorenko, op. cit., s. 138.

331
 ł
WIKTOR SIIWOROW
I94l roku doszedłem do wniosku, że ogromna koncen-
tracja wojsk rosfrskich i przygotowywana przez nie in-
wazja na Niemcy może postawić nas w niezwykle trud-
nej sytuacji strategicznej i giospodarczej. l...1 Już
w pierwszych tygodniach po rozpoczęciu przez Rosję
ataku Niemcy musiałyby prowadzić wojnę w skrajnie
niekorzystnych warunkach. Nasza akcja była bezpo-
średniokonsekwencją tego zalrożeria'' .
General pułkovrnik A. Jodl - autor niemieckich pla-
n w wojennych - wyraził podobną opinię. Radzieccy ofi-
cerowie z naciskiem usiłowali wpłynąć na Keifla i Jodla,
Żeby zmienili zdanie' Keitel i Jodl zdania nie zmienili
i z wyroku Trybunafu Międąmarodowego w Norymber-
dze zostali powieszeni jako jedni z ,,gł wrlych zbrodnia-
rzy wojennych''. Jeden znajpowaŻniejszych zarzllt w ja-
kie im przedstawiono, to ''rozpętanie niesprowokowanej
agresyvrnej wojny" przeciwko Zwiapkowi Radzieckiemu.
Minęły lata i wyszły na jaw nieznane dotąd fakĘ. Za-
czerpn{em je z pamiętrrik w admirała N' Kuzniecowa
(w 1941 roku - ludowy komisarz marynarki wojennej,
czł,onek KC, członek Kwatery Gł wnej Naczelnego Do-
w dztwa od momentu jej utworzenla). Oto co ptsze: 'Nie
mam najmniejszych wątpliwości,że Stalin nie tylko nie
wykluczał możliwościwojny z Niemcami, ale przeciw-
nie, uważałŻe ta wojna jest [...l nieunikniona. [...] Na
polecenie J. Stalina przygotowania do wojny były
wszechstronne i prowadzono je z dlsŻyrn rozmachem.
Plany tych przygotowa uwzględniaĘ także termin roz-
poczęcia wojny l...l' kt ry wyznaczył sam Stalin. Hitler
wszystkie te rachuby zniweczył".z
Admirał nie pozostawia najmniejszych wątpliwości -
Stalin wiedział, że wojna jest nieunikniona i poważnie
się do ntej przygotowywał. Jednakże przystąpić do tej
wojny zamlerzał nie w odpowiedzi na agresję Niemiec,
tylko w momencie, kt ry sam wybierze. Innyml słowy,
Stalin chciał zaatakować pierwszy.
I
J n
Admiral Kuzniecow to świadek najwyższej rangi.
W roku l94l w radzieckiej hierarchii wojskowo-polity-
ł Sztabu Generalne$o Sił Zbrojnych ZSRR generał armii
2 Kuzniecow, op. cit., s. 321.
ł S. Iwanow wTaZ Z grupą czołowych radzieckich history-
332
II)DOT.AMACZ
cznej zajmował wyŻsząpozycję niŻ Żukow. Kuzniecow
był ludowym komisarzem, Żukow - tylko zastępcą; Ku-
zniecow był członkiem KC, Żukow - zastępcą członka.
Żaden z cytowanych autor w pamiętnik w nie zajmo-
wał r wnie wysokiego stanowiska, jak Kuzniecow, ża-
den też nie był tak blisko Stalina' Nawiasem m wiąc,
informacje zaczerpnięte z wydanego po wojnie pamięt-
nika Kuzniecowa pozostająw pełnej zgodności ztym, co
Kuzniecow m wił przed wojną, na przykład na XVIII
zjeździe WKP(b) w roku 1939. Był to zjazd, na kt rym
komuniściwyznaczy|i sobie nowy cel: osłabić terror we-
wnątrz kraju i przenteśćgo na kraje sąsiednie. ''To'
częgo dokonano w ZSRR, rnożrla także dokonać w in-
nych krajach!'' Na tym zjeździe ,,zwycięzc w''' kt rzy po-
stanowili teraz zostać, .:vulynllolicielami", przem wienie
Kuzniecowa było bodaj najbardziej agresy\^me. Waśnie
za to wystąpienie Kuzniecow, na zakoflczerie zjazdu,
został członkiem KC (przeskakując szczebe| zastępcy
członka) oraz ludowym komisarzem marynarki wo-
jennej.
Wszystkie fakty ujawniorrc przez Kuzniecowa w jego
pamiętnikach wiele lat wcześniej Stalin podawał
w swych tajnych referatach. Znajdują one potwierdze-
nie w wczesnych działaniach RKKA i RKKF. Zresztą
wspomnienia admirała czytali wszyscy polityczni i woj-
skowi przyw dcy ZwiaT,ku Radzieckiego, czytall mar-
szałkowie, dyplomaci, historycy _ i nikt nigdy twierdzeri
Kuzniecowa nie pr bował podważy '
Po wyznaniach admirała sędztowie z Norymbergi po-
. winni byli ponownie się zebrać i wycofać przynajmniej
częśćzarzut w obciapających odpowiedzialnością za
nagły atak w drnu22 czerirca l94l roku - Keitla, Jodla,
Wehrmacht i Rzeszę Niemiecką w og le.
R"a"i.""y marszałkowie i $enerałowie nie kryją dztś
swych wczesnych zamiar w. Komendant Akademii
333
 F
WIKTOR STIWOROW
k w napisali rozprawę naukową pt. ,,Początkowy okres
wojny''. W pracy tej $enerał armii Iwanow nie tylko po-
twierdza fakt, Że Stalin szykował się do natarcia, ale
takŻe ujawnia zakładarty termin radzieckiego ataku na
Niemcy: ,'Hitlerowscy przyw dcy zadalri wyprzedzające
uderzenie dosłownie dwa tygodnie przed planowaną
akcją naszych wojsk''.3
Gdyby Zwiapek Radziecki szykował się do obrony, czy
nawet kontrofensylvy, o żadnym wyprzedzeniu nie mog-
ło być mowy. Atak przeciwnika moŻna powstrzymać
zadając nieco wcześniejcios wyprzedzający. Jak twier-
dzi lwanow, w roku l94l Niemcy wyprzedzili Rosjan
o dwa tygodnie.
Dokument w potwierdzających agresy\[me plany
woj sk radzieckich j es t więcej . Perio dyk,,Woj enrro - lstori-
czeskij Zurnał" jest organem Ministerstwa Obrony i Ża-
den tekst nie może w nim,zostać opublikowanybez zgo-
dy ministra obrony i szefa Sztabu Generalnego . Znajd:u-
jemy tu informację, Że w poblŻu zachodniej granicy
wojska radzieckie gromadziły duŻe zapasy amunicji,
materiał w pędnych i żyvrnościw zlłiapku z przygoto-
waniami do ofens5rw5r.a
Na tej samej stronie autor artykufu twierdzi bez agr -
dek, że agresja niemiecka zni:weczyla radzieckie plany,
co byłoby niemożliwe' gdybyArmia Czerwona byŁaprry-
gotorłlana do obrony.
6 "".'*"a lg41 roku wywiad niemiecti ot."y-"ł ir'trl
formację, Że rząd ZSRR ma zamiar przenieśćsię do
Swierdłowska.
Wiadomośćta przekazarla została tylko Hitlerowi i jego
najbliż.s zy m wsp Ę rac ownikom' D oktor G o ebb els zarlo -
tował w swJ.In dzienniku, że tę informację otrz5mtał. Przy
okazji bardzo niepochlebnie skomentował zachowanie
radzieckich przyw dc w i ich plany ucieczki aż pod Ural.
3 lwanow, op. cit., s. 2I2-
a .Woienno-Istoriczeskij Żurnał", nr 4/ lg84. s. 34.
334
LoDoŁAMAcz
Dopiero dziś,po wielu latach, rr:oŻerlry właściwieoce-
nić podejmowarre w wczas decyzje. okazuje się, że
w Swierdłowsku utworzona została pozorowana Kwate-
ra Gł wna Naczelnego Dow dztwa. Po wybuchu wojny
okazało się, że na rezeFl{ową stolicę przewidziano wcale
nie Swierdłowsk, tytko Kujbyszew, dokąd w krytycznej
d|aZwia7ku Radzieckiego sytuacji przeniosły się wszys-
tkie ambasady 1 liczne instytucje rządowe. Ale nie te
najważniejsze' W Kujbyszewie znalazŁy się tylko te urzę-
dy' kt rych działalnośćnie miała wielkiego wpływu na
normalną pracę naj'wyższego wojskowo-politycznego
kierownictwa kraju. Znal,azły się tu: Rada Najwyższa
z ,,prezydentem'' Kalininem, mniej waŻne ministerstwa'
plac wki dyplomatyczne. Wszystkie ważne insĘtucje
znajdowaĘ się w pobliżu, ale nie w samyln Kujbysze-
wie, tylko w gigantycznych podziemnych tunelach wy-
dr@onych w żygulowskich skałach. Przed wojną budo-
wa tych potężnych jaskit1 była maskowana przez inną
wielką inwestycję' Była nią Kujbyszewska Elektrownia
Wodna. ZwoŻorto tu tysiące zek u, dziesiątki tysięcy ton
materiał w budowlanych, całą masę sprzę tu i lurządzen
technicznych. Po wojnie całą tę gigantyczną inwesĘcję
przesunięto wyŻej' w g rę Wołgi' i elektrownia powstała
w zupełnie innym miejscu. Na pierwszą lokalizację !vy-
brany został teren nie nadający się wprawdzie pod bu-
dowę elektrowni' ale za to idęa|ny dla przygotowania
podziemnej, a raczej ,'śrdskalnej'' kwatery dla Naczel-
nego Dow dztlrita.
W archiwach, gdzie znajdlują się zbiory przedwojen-
nych dokument w niemieckich, nie znalazłem naj-
mniejszej wzmianki na temat Kujbyszewa jako rezerairo-
wej stolicy. I' ocz5rwiście' ani słowa o kwaterze ukrytej
w żygulowskich skałach' Niemieckie shrżby wyriadow-
cze wLedziały tylko ty|e, Że rząd radziecki przenosi swe
stanowisko dowodzenia do Swierdłowska. Pozorowane
stanowisko dowodzenia po to właśniesię twotzy, Żeby
w odpowiednim momencie nieprzyj aciel,,r ozszyfr ował"
tę,,tajemnicę''. I kiedy ten moment nadszedł, w5nviadowi
niemieckiemu podsunięto informację, kt ra specjalnie
dla niego została sfabrykowana.
335
wrKToR SttwoRow
Doniesienie niemieckiego wywiadu o przeprowadzce
władz radzieckich do Swierdłowska, to ,'tajemnica" ztej
samej serii co przem wienie Stalina, paplanina radziec-
kich dyplomat w t komunikat TASS.
Fakt, że wywiad niemiecki otrz7lmał tę fałszywą infor-
mację, oztlaczał, Że radzieccy przyw dcy w tym właśnie
momencie, starali się cośukryć. Nietrudno się domyślić
co. Skoro rozpowszechniająwieści o swych planach wy-
jazdu na wsch d, to najprawdopodobniej rl-rają zamlar
:uczynić cośwręcz przeciwnego.
Podstęp polegał na tym, Że opr cz potężnej kwatery
Naczelnego Dow dztwa w skałach Zygu|I, kt rej poŁoŻe-
nie, choć z trudem' moŻna było jednak wykryć' istniało
jeszcze jedno stanowiskddowodzenia. Był to pociąg spe-
cjalny.
W razie wojny, pociąg ten, pod osłoną kilku pocią41 w
pancernych NKWD oraz towarzyszących im trzech ko-
lejnych pociąg w podległych Ludowemu Komisariatowi
Łączrlośc7, m gł w dowolnym momencie dotrzeć w rejon
dzlałan bojowych.
Dla potrzeb tego pociągu zbudowano pewną liczbę
doskonale zamaskowanych stacji, do kt rych jeszcze
przedwojną doprowadzono rządowe linle łączności.Wy-
starczyło tylko podłączyć do nich aparaturę zainstalo-
waną w wagonach.
Ruchome stanowisko dowodzenia przewidziarle było
na potrzeby wojny ofensyvmej. PociĘ specjalny lvyko-
rzysĘe się wtedy, $dy wojska posuwają się szybko do
przodu, a dow dztwo powinno nadĘać za atakującymi
frontami'i armiami.
W wojnie obronnej o wiele prośctej,bezpiecznlej
i pewniej moŻna nimi kierować z krem|owskiego gabi-
netu, z podziemnej stacji moskiewskiego metra albo -
w najgorszym wwadku - z tuneli w żygulowsktch
g rach.
Na podstawie wszystkich Ęch fragmentarycznych irr-
formacji zebranych w całość,moŻrta przypuścić z duŻą
dozą prawdopodobieristwa, Że w pobliżu magistrali
Mlr1sk-Wilno (bliżej Wilna) powtrrno się znajdować bar-
dzo waŻne stanowisko dowodzenia.
336
I,()DoŁAMAcz
Ktedy władze niemieckle analizowały ,,poufne'' infor-
macje na temat Swierdłowska, rząd, radziecki rozpoczs'
przeprowadzkę na zach d, w rejon Miriska i Wilna.
Kłżdyczłowiek choć trochę obeznany z wojskiem wie,
jak wiele zabieg w wymaga przeniesienie sztabu dużej
jednostki na nowe stanowisko dowodzenia. oddział
operacfny wybiera odpowiednie miejsce, dow dca je
zahlłierdza i zenlla]'a na przemieszczenie. Las' w kt rym
będzie siedziba sztabu, zostaje ogrodzony izabezpieczo-
ny przed ciekawościąos b postronnych, następnie po-
jawlają się saperzy i specjaliści od łączności,kt rzy bu-
dują niezbędne umocnienia i organizują system połą-
czeń, po nich przychodzi kolej na szefa łączności
(dywizji' korpusu, armii, frontu), kt ry osobiście spraw-
e funkcjonuje. Na koricu przy-
w nim oficerowie mogą teraz
l maszyny szyfrujące do zain-
stalowanych gniazd.
W 194l roku Armia Czerwona działa jak sprawny,
precyzyjny mechanŻm: w przygranicznych lasach pra-
cują szefowie łącznościz dziesiątk w korpus w, w ślad
za nimi saperzy przystępują do budowy stanowisk do- .
wodzenia.
Wkr tce potem, w innych lasach zjawiająsię szefowie
łącznościarmii' Ich obecnośćzapowiada przy1azd szta-
b w armijnych.
I oto, niemal natychmiast po ogłoszeniu komunikatu
TAss, w ustrorurych, doskonale chronionych zakąt-
kach lasu rozpoczynają swe przygotowania szefowie
łącznościfront w. Kiedy wszystko jest już gotowe,
nad zachodnią granicę przenoszą się frontowi szta-
bowcy.
Nadchodzi wreszcie dzie , gdy w odległościl5o kilo-
metr w od granicy Prus Wschodnich pojawi się najważ-
niejsąl specjalista łączności.Do Wilna zdĘa potajem-
nie ludowy komisarz łącznościI. Pieriesypkin. Nietrud-
no zgadnąć dl organizował
sieć połączeri. zvłierzchul7-
ka - jest nim sarzy Ludo-
wych J. Stalin' Pteriesypkin ma dotrzeć na granicę
13 Lodołamacz 337
-
WIKTOR STIWOROUI LoDoł.AMAcz.

Prus Wschodnich tak' Żeby nikt się o tym nie dowie- Członkowie radzieckiego rządu wg'echali już na wojnę
dział' Podr żuje więc zwykłym pociągiem, do kt rego przeciwko Niemcom. Ale inwazji Niemiec nikt nie brał
doczepiono jednak dodatkowy wagon dla ludowego ko- pod uwagę.
misarża i jego zastępc w. Wy1azd komisarza otoczony
jest absolutną tajemnicą. Do tego stopnia, Że nawet
-zaszytrowane
depesze, jakie Pieriesypkin otrzymuje rTl
!
IV
z Moskwy, podpisane sąjego własnyrrr nazwiskiem' że- J. ej samej nocy, tą samą trasąMoskwa-Mirisk udawali
by rządowi szyfranci byli przekolani, Że ludowy komi- stę ku zachodnim granicom także przedstawiciele wielu
sarz łącznościnigdzie się nie wybiera i cały czas vrzę- tnnych ważnych urzęd w Zwiapku Radzieckiego, m'in.
duje w stolicY. członkowie kierownictwa Ludowego Komisariatu Obro-
Poshrchajmy samego Pieriesypkina: ny, NKWD, Ludowego Komisariatu Kontroli Paristwo-
,,Dokładnie w przeffizieri wybuchu wojny J' W' Stalin wej. Wszyscy jechali na wojnę. Dolnryjazdu szykowali się
polecił mi wyjechać do republik nadbałtyckich' Czułem' JuŻ wyżsi rmgą dostojnicy: Ł. Beria (ludou'y komisarz
że to odpowi-edzlalne zadarie ma zwiapek ze zblżającą spraw wewnętrznych' zastępca członka Politbiura, ge-
się wojną. Wieczorem 2| czerwca 1941 roku wraz z gttt- neralny komisarz bezpieczenstwa paristwowego); Ł. Me-
pą odpowiedzialnych pracownik w Komisariatt Łącz- chlis (członek KC, ludowy komisarz kontroli paristwo-
udał.m się do Wilna...".5 wej, armijny komisarz I stopnia); S. Timoszenko (zastę-
''os"i
o świcie22 czerwca, na stacji orsza Pieriesypkin pca członka KC, ludowy komisarz obrony, marszałek
dostaje z Moslonry depeszę: Zwlapkv Radzieckiego) i inni liderzy stalinowskiego im-
,,W zvłiapkll ze zmiarlą sytuacji czy rńe uvlaŻacie za perlum. Nie wykluczole, Że w podr ż na zach d wybie-
stosowne wr cić do Moskwy stop Pieriesytrrkin'''6 rał się r rłrnieżStalin.
Komisarz Łączności, opuściwszysw j sekretny wagon' Przy każdym z dostojnik w utworzono grupę opera-
cyjną zŁożoną z przedstawicieli kierownictwa najłvy-
ższych resort w.
o świcie2L czerwca wszystkie grupy operacyjne były
gotowe do wyjazdu ' CzekaĘ tylko na swych szef w,
kt rzy obradowali na Kremlu. Trwało właŚnie ostatnie
przed' wojną posiedzenie Politbiura.
Wszyscy wiedzieli, Że jadąna wojnę, choć byli przeko-
nani, że ich punktem docelowym będzie Mir1sk, a nie
pobliskie Wilno. Było oczywiste' Że Zwia7ek Radziecki
przystąlił już do wojny przeciwko Niemcom, choć nie
zosta}o to jeszcze oficjalnie ogłoszone i nie toczyły srę
cyzji ra i zdać się na pełną improwiza- walki.
oo udowy komlsarz musiał wracać Aż trudno to sobie wyobrazić, ale nikomu, nawet sze-
do Mos
"ję. ięŻar wką' fom tych grup' nie przychodzi do głowy, że Niemcy lada
chwila zaataklĄą' Co więcej, pod wiecz r, kiedy infor-
5 godg Wielikoj Otieczestwbruaj uojng' Moskwa L972'
macje na ten temat napływają już lawinowo, najwyŻsze
Sustazistg tts
s. 17. władze radzieckie nie chcą w nie uurierzyć. Z Krern|a,
6 lbid., s. 32-33. z Komisariatu Obrony, ze Sztabu Generalnego sypią się

338 s39
WIKTOR SUWOROW LODOL,AMACZ
na grantcę dyrektywy 1$toźne napomnlerria: nie dać się cki. Dokumenty i relacje ludzi, kt rzy w tych dniach
sprowokować! l $odzirrach znajdowali się w naJblŻszym otoczeniu ra-
Grupy operacfne trawtą długie' tnęczące godziny na dzieckich przyw dc w, świadcząo tym, Żebyłozupełnie
oczekiwaniu, i wreszcie 22 czerwca o 6.00 otrzymują Inaczej. 22 czenłlca lg41 roku Hitler tylko pokrzyżował
wiadomość,Że fiazd na zachodnte granice jest odwo- Stalinowi szykl: nie pozwolił radzieckim przyw dcom
łany, ponieważ Hitler rozpoEzĄ wojnę. prowadzić wojny tak, jak sobie planowali, zmusił ich do
Gdyby radzleccy przyw dcy chcleli jechać na przygra- lmprowizacJi, do walki w taktch warunkach, na jakie
tticzlne stanowiska dowodzenia z zamTarem powstrzy- nie byli przygotowani. Zmusił ZwiapekRadziecki do ob-
mania nlemieckiej agresji, to po sygnale, że do tej agre- rony własnego terytorium.
sji doszlo, powinni byli naĘchmiast udać się nazach d.
Ąrmczasem wjazd ten odwołują.
oto typowe świadeĆtwo D. ortenberga, kt ry w 2l
c?'effirca 1941 roku peheił obowią2ki dyrektora wydziału
organizacyj no -prawne go w Ludow5rm Komis ariacie Kon-
troli Paristwowej' Sam określa swe wczesne stanowisko
tak: ''Wedfug nomenklatury wojskowej byłem czymś
w rodzaju szefasztabu'. oddajmy zatem głos general'owi
maj orowl Ortenbergowi :
,,Zadają mi czasem takte pytanie: - Kiedy poszedłeś
na wojnę?
- Dwudzlestego pierwszego czerwca.
-?!
A było to tak:
...Rankiem zostałem wezwany do Komisariatu obro-
ny' Poinformowano mnie tam, Że grupa pracownik w
resortu lta czele z marszałkiem S. TimoszenkąwyjeŻdża
do Miriska, 1 że mam poJechać z niml. Poradzono mi,
Żebym udał się do domu, przebrał w mundur 1prĄe-
c}aLał z powrotem. l'..1 w poczekalrrlpeheo ludzi w mun-
durach. Z teczkami, map ami, wyr aźnie p ode nenvowani.
Rozmawiają szeptem. Timoszenkę weavźrno na Kreml.
l...l22 czerTyca, około 5 rano marszałek wr cił. Wezwał
mnte do siebie:
- Niemcy rozpoczęĘ wojnę. WyJazd' do Mi ska Jest
odwołany".7
Doprawdy nie wiem, skąd wzięła się legenda' że
22 czenvca l94l roku Hltler rozpoczynając wojnę na
Wschodzie niemal siłąwciągn{ do nĘ Zwlapek Radzie-

7 D. Ortenberg,IjutT4iekabr sorokpienuogo, Moskwa 1984, s. 5-6.

340
 LoDoł,AMAcz
prowadzenia operacji ofensywnych na terytorium nie-
przyjaciela' Nie jest to w najmniejsąrm stopniu sprzecz-
ne z charakterem wojny obronnej".2
Jrrżw pietwszych godzinach niemieckiej InwaĄi Armia
Czerwona pr bowała pruejśćdo ofensywy. We wsp łczes-
nych podręcznikach wojskorvych działania te nosząrnzwę
przeciwuderzeri lub kontratak w. Ale i w tlrm wypadku
była to pełna improwizacj a.,,7a!adnien1a przeciwnatarcia
['..l przed Wielką Wojną Narodową nie roztrzryano''.3
Tak więc przed wojną radzieclde sztaby rrie opracowy-
wały ani plan w obrony, ani kontrofensywy' AprzecieŻ
Rozdział 29 pracowaly pełną parą. Marszałek Zwia4ku Radziecklego
A. Wasilewski stwterdza, że w okresie poprzedzającym
woJnę oficerowle Sztabu Generalnego, sztab w okręi w
Czy Stalin miał plan wojskowych i flot pracowali po l5-L7 godztrt dziennie
bez wolnych dni i urlop w. Podobne informacje znajdu-
kampanii? jemy we wspomnieniach marszałk w - Bagramiana
l Sokołowskiego, generał w armii - Sztermienki, Kura-
sowa, Małandina oraz wielu irrnych. Generał Anisow
Ponieusaż stalln nie ugjaśntałaninte ujauniał pracował po 20 godzin na dobę. To samo m wi się
stugch opinii i pbr u,
kczni obsentsatorzg bgV o generale Smorodinowie.
przekonani, że tch tu og te nte miał_ tgpotl:g błqd W lutym 1941 roku szefem Sztabu Generalnego zo-
rozgadangch tntetig ent u. staje generał armii Zwkow. od tej chwili Sztab General-
R. Conquest ny pracuje w reżlmie czasu wojny. Żukow sam pracował
niezwykle intenspłrnie i wymagał od innych, żeby do-
trzymyurali mu tempa.
Wcześniej,latem 1939 roku, Żukow - w wczas jesz-
uyłu *y*,_r""ol cze w stopniu dow dcy korpusu _ przybył nad Chał-
nym rodzajem działa bojowych, nie planowało się jej
,
chyn-goł. Zapoznał się z sytuacją, szybko opracował
zawczasll". Cytat pochodzi z radzieckiego podręcztika plan działari i energicznie przystąrił do jego realizacji.
wojskowego.l Ale nawet bez tych podręczrrik w wiemy, Najmniejsza niedokładnośćw pracy podległych mu ofl-
Że dzIałaria obronne Armti Czerwonej w 194l roku były cer w była r wnoznaczna z egzekucją. W ciągu kllku
jedną, wielką improwizacją. Co więcej, nar d radzlecki dni Żukow oddał pod sąd siedemnastu oftcer w doma-
t jego armia nie były do zadań obronnych przygotowane
gając się dla nlch najwyższeJ kary. Sąd wydał siedem-
nawet moralnie. Przezlatawpajano wszystkim, Że obro- naście wyrok w śmierci. Jednego ze skazanych urato-
na powinna być realizowana metodami ofensywnymi: wala interwencja wyższ5lch przełoŻonych, pozostałych
,,Właśnieobrona własnych interes w zTntusza ZSRR do szesnastu rozstrzelano.
l Anfiłow' Blessmiertnu podlDig, op. cit', s. 5l7. 2 19 sieĘnia 1939.
"Prawda'',
3 .Historia Wielkiej Wojny Narodowej...", op. cit., t. I, s. 563.

342 343
WIKTOR STIWOROW
W lutynr l94l roku Żtlkow był na tak wysokim sta-
nowisku, Że nie było juŻ nikogo, kto m głby jakiegoś
nieszczęśnika uratować. Ówcześni oficerowie sztabowi
wspominają po latach rządy Żlkowa jako najstrasz-
ltwszy okres w swym Ęciv, gorszy jeszcze niż Wielka
Czystka. Sztab Generalny 1 wszystkie pozostałe praco-
wały w nieludzkim napięciu.
Jakże więc mogło się zdarzyć' Że Arm1a Czerwona
przystąpiła do wojny bezplan w? Nie spos b zrozurnieć
takŻe czegośinnego. Stalin dowiedziawszy się o Ęm, Że
jego Sztab Generalny takich plan w nie przygotował,
powinien byŁ rozstrzelać Żukowa i wszystkich odpowie-
dzialnych za ten starl rzeczy. Nic takiego slę nie stało.
Przeciwnie. Wasilewski, Sokołowski, Watutirr, Małan-
din, Bagramian, Sztemienko i Kurasow, kt&4r zaczyrva-
li wojnę w stopniu generała majora, a nawet pułkowni-
ka, skoriczyli ją w randzę marszałk w, a co najmniej
generał w z czterema gwiazdkami. Wszyscy wykazali
w tej wojnie wyjątkowe talenty strategiczne. Wszyscy
byli sumiennymi, a nawet pedantycznymi sztabowcami.
Jakże więc mogło się zdarzyć, Że w pierwszych miesią-
cach wojny Armia Czerwona skazana była na impro-
wlzację?
Statin rie rozstrzelał Zukowa i lnnych planist w woj-
skowych z bardzo prostego powodu: nigdy nie kazano
im przygotowywać plan w wojny obronnej. Zukow, Wa-
silewski, Sokołowski i inrri wybitni stratedzy dostali od
Stallna rozkaz opracowania zupełnie innych plan w,
a te wykona|Ibez zarzutu.I}le tytko' że w wojnie ob-
ronnej okazaĘ się kompletnie nieprzydatne' Podobnie
jak czoŁgi przystosowane do działa na autostradach
i korpusy powietrznodesantowe.
u Począvłszy od22 czeri^Ica lotnictwo Floty Czarnomor-
Pr.*au za:wszewychodzi na jaw.
Dow dztwo radzieckie podjęło odpowiednie kroki, by
zn7szczyć wszelkie dokumenty zwiapane z przedwojen-
nymi planami wojennymi. Na szczęścieplany te były
juŻ w sztabach wszystkich front w i flot, dziesiątek ar-
344
LoDołJMAcz
mii i ponad setki korpus w, wszystkich okręt w, se-
tek dywizji, tysięcy pułk w i batalion w. Cośjednak
ocalało.
Badania przeprowadzone przez Akademię Nauk
ZSRR wykazały naptzykład, Że przed wybuchem wojny
Flota Czarnomorska miała ściśleokreślone zadanie bo-
jowe: .Prowadzić akĘwne działania przeciwko nieprzy-
jacielskim okrętom 1 statkom transportowym w rejonie
Bosforu i na podejściach do nieprzyjacielskich baz
morskich, a takŻe wsp łdziałaćz wojskami lądowymi,
kt re posuwać się będą wzdłuŻ wybrzeża Morza Czar-
nego".a
Admirał S. Gorszkow informuje, że n7e tylko dla Floty
Czarnomorskiej, ale także dla Floty BałĘckiej i P łnoc-
nej, przewidywano zadania czysto obronne. Wykonać je
na'reŻało jednak wyłącznie metodami ofensyvrnyml.
Przed wojną takie właśnlezałoŻeria obowlą2ywały. M -
wlono o tym na tajnych naradach radzteckiego dow dz-
twa, ale także otwarcie na łamach.Prawdy'': ',Prowadze-
nie wojny obronnej rtie ozr:'acza bynajmniej biernego
oczekiwania na własnych granicach. Najlepszytn rodza-
jem obrony jest szybki atak prowadzący do całkowitego
zriszczenla niep rzg' aciela na j ego terytorium". 5
Akcje radzieckich flot w pierwszych dniach wojny
wyraźrie dowodzą Że dzlałaĘ one zgodnie z planami
ofensywnymi.22 czerwca l94l roku okręty podwodne
Floty Czarnomorskiej bezzvłłoczriewyszły w morze kie-
rując się ku brze$om Rumunii, Bułgarli i Turcji. Tego
samego dnia okręty podwodne Floty Baftyckiej podeszły
do brzeg w niemieckich z zadaniem; ,,Zatapiać wszyst-
kie okręty i statki nieprzyjaciela zgodrrle z prawem nie-
ograniczonej wojny podwodnej".6 Rozkaz nie czynił wy-
jątku nawet dlłstatk w-szpitali pĘwających pod flagą
Czerwonego KrryŻa.
skiej prowadz1ło zaczepne działania bojowe, kt re miały
a Fłot tu Wtelikoj otieczesduiervloj tuojnie, Moskwa l98o, s. l 17.
5
-Prawda", 14 sierpnia 1939.
6 Patrz: Piozkaz Dow dcy FloĘ Bałtyckiej z 22 czefwca 1941 roku.
345
WIKTOR STIWOROW

Flotylli Dunajskiej otsłorzyć drogę w g rę rzeki. 25 126

czet\Ica okręty Floty Czarnomorskiej pojawiły się w re- planonane ktaunkt
jonie nrmu skiego portu Konstanca i przeprowadziły nąćalć u)afucrt'ic ną
intensyrłrny ostrzał artylefiski z wyraźnym zarniarern
wysadzenia desantu. W tym samym czasie Flotylla Junciapot ntonyn
(Datai -7tt. - 6 tr7ca ,94:, toftĄ)
Dunajska rozpoczęła operacje desantowe w delcie
Dunaju.
22 czerwca garntzon radzieckiej baz5r morskiej Hanko,
położonej na terytorium Finlandii, nie przeszedł do obro-
ny, tylko podjd operacje desantowe zdobywając w clągu
zaledwie kilku dni 19 fi skich wysp. 25 czerwca 487
samolot w Floty BaĘckĘ i P beocnej zbombardowało ov\
ni w
firiskie lotniska. Mimo ogromnych strat poniesionych \
w pierwszych godzinach wojny, radzieckie lotnictwo Tyraspol

morskie operowało odważnie i agresywnie' 22 czerwca _ Odessa

I Korpus Lotnictwa Bombowego Floty BaĘckĘ prze-

prowadził Zmasowarry atak na wojskowe obiekty Kr lew-
ca. I nie była to improwŻacja. o godzinię 6.44 radzieckie
lotnictwo otrąrmało rozkaz działania zgodnie z planem.
Przezkilka dni starało się ten rozkaz wykonać. 26 cznrw-
ca [V Korpus Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zaslegu
rozpoczaj bombardowania szyb w naftowych w rumuri-
skim okręgu Ploeszti. Parę dni p Żrnej wydobycie ropy
naftowej w Rumrrnii spadło blisko o połowę. Nawet
w skrajnie tnrdnej sytuacji' $dy praktycznie całe ra-
dzieckie lotnictwo zostało sparaliżowane na własnych
lotniskach, znalazło jeszcze dośćsił' by dokonać spusto-
granice pa stw
iii.'
* i'i[xft:ffJJ:5:H,"i"4"#
Żachodniagrani zsBR
-
szenia w rumuriskim zagłęblu naftowym. W innych wa- Nz dud terminalu naltNego w Konslancy
prepłowadzony pąu F.olę carnomoBką
'!O'-!l_-
runkach siły powietrzrre ZSRR mogły być znacznie bar- -ĄĄ Ą rumui'"łie.agĘbio naftWe'
iuż po wybuchu woiny

dziej niebezpleczne. Hitler zbyt dobrze zdawał sobie 12 i 18 Armie G rska mialy sforsowa
karpackie pŹelęczo' odcinając Niomcy od Naloty na rumu skie ansblacje naflowo

sprawę z tego zagroŻenla. dosw paliw płynnych

pzeplowadzon iuż po wybuchu wojny
puez lV Korpus Lotnitua Bombow go

@
Dalekieoo Żsięgu i 63 Brygadę Lotnifua
Bombowego Floty Carnomorskiej
i5#r'!: xffi TłJ,ilł3:""'JI
dru giego zulu stEtegicznego
lX Specialny Korpus Piechoty po wsp tnych

E
ćwiczeniach z Flotą czarnomorską był
gotowy do pŹ paowadzenia de$ntu
7 niem'ecką rlŁI :Ji#T:ii"'".-::'""#J?g:
g Armii sup rudeEeniowBj
Ł-" na wybzeże Rumunii

była reakcją jeŻa, kt ry w obronie wystawia swe kolce.

@
jednGtki Flovli Dumjskiej akolfidme
PrzypominaŁa raczej zachowanie krokodyla, kt remu ff !:Tłf.lx":i u36rflj#":u"*'"n
tdfuż prawego bŹegu Dunaju

zadarlo zaskakujący, niebywale silny cios. Brocząc obfi-

@
planowany obszor operacyjny

cie krwią, zslierzę pr buje jeszcze dopaśćswego prze- }L"-5$ffi iiT!# fr ii:iiTłii
Flotyllj Dunajskłej (gl celei rurociqg
puecinający Dunej W cernavodŻi
jsryŃć po
ciwnika. W momencie, gdy radziecki krokodyl podkra-
zdobyto mi Kilia) i mltowy w Giurgiu)

346
wrKToR sttwoRow
dał się do ofiary, sam otrąrmał potworny cios. Ale to go
nie powstrzymało i dalej usiłowałatakować, bo tylko to
potrafił.
22 czerwca 1941 roku 41. DP M Korpusu Piechoty
6' Armii, nie czekając na rozkazy z E ry, zgodnie
z przedwojenn5rmi planami przektoczyła granicę pari-
stwa w rejonie Rawy Ruskiej. Rankiem tego samego
dnia dow dca Frontu P krccno-Zachodniego generał
pułkownik F. Kuzniecow bez Żadnyc}: dyspozycji z Mo-
skwy wydaje surJrrn jednostkom rozkaz przejściado ata-
ku w kienrnku Ęlżry w Prusach Wschodnich. Dla szta-
bu Frontu P htocno-7-achodniego, dla dow dc w armii
i ich sztab w ten rozkaz nie stanowl niespodzianki. Kil-
ka dni wcześniej wariant uderzenia naT\r|Żę omawiano
w trakcie ćwiczeit sztabowych' "Był dobrze znany do-
w dcom i ich sztabom".T
Działania dow dcy Frontu P Łnocno-Zachodniego nie
mają nic wsp lnego z 7ntprow7zacją. Generał pułkownik
Kuzniecow wprowadził w Ęcie plan, kt rego załoŻenia
znał juŻ przed wojną. 22 czerwca wleczorem dow dztwo
radzieckie, nie wiedząc jeszcze o akcji generała Kuznie-
cowa, wydaje mu rozkaz: uderzyć na Ty|żę w Prusach
Wschodnich. Sąsiedni Front ZachodnL zgodnie z rozka-
zelm naczelnego dow dzt'wa ma wykona potężne ude-
rzenie na Suwałki. Dow dca Frontu generał armii
D. Pawłow nie Jest wcale zaskoczony. od dawna prze-
cieŻzna swe zadania, więc znaczrl7e wcześniej niŻprze-
widywała moskiewska dyrektywa wydał tozkaz ata}u
na Suwałki. Faktem jest jednak, że w istniejących wa-
runkach, gdy niemieckie lotnictwo wbrew radzieckim
planom nie zostało sparalŻowane na swych lotniskach,
a przeciwnie, radziecki Front Zaclrodni stracił w pierw-
szych godzinach wojny 738 samolot w - ofensywa nie
j est najlep szym t oz1rliąpaniem.
Gł wnodowodzący Frontu Zachodn|ego i dow dcy
podległych mu jednostek na długo przed wybuchem
wojny wiedzieli, Że ich pierwszym bojowym zadaniem
będzie okrążenie niemieckiego Zgrupowania w rejonie
7 Borbazą sotr:ietskąlu Hbałttku, Tailin r98o. t. I, s. 67.
348
Il)DoŁAMAcz
Suwałk. Radziecki atak na Suwałki był przygotowany
pod każdym względem. Dow dcy wszystkich szczebli
mieli z g ry określone zadania. oczywiśc7e,znać ich nie
mogli, ale zadanla te, precyzyjne i konkretne, zapako-
wane w tajne pakiety przechow5rwane były w sejfach
sztabowych każdeJ jednostki, do batalionu włącznie.
Batalion zw7adowczy 27' Dfizji Piechoty ześrodko-
wany w pobliżu granicy, tuż obok Suwałk, powinien był
,,zabezpiecąrć szybki atak całej 27. DP z rejonu Augu-
stowa w kierunku Suwałk".8 Z ujawnionych Źr deł rno-
żemy się dowiedzieć więcej ni z atchi:w w. Przed' wybu-
chem wojny w okolicach Augustowa zostały skoncen-
trowane ogromne siły radzieckie ' To właśnietu
radzieccy Żołnierze przecinali zasieki na swych grani-
cach. To z tutejszych nadgranicznych plac wek dow d-
ca 3. Armii generał porucznik W' Kuzniecow Wraz
z przedstawicielem Naczelnego Dow dztwa $enerałem
porucznikiem wojsk inżyniefinych D' Karbyszewem
godzinami obserwowali terytorium niemieckie. To właś-
nie tu general Karbyszew przygotowuje swe grupy
szturmowe do zablokowarria i zrleutra|izowania potęŻ-
nych nieprzyjacielskich bunkr w.
Na dfugo przed' wojną w rejon Augustowa ściągnięto
ogromną masę radzieckich wojsk' Tt_r, na terytorium
zsRR' tuż przy granlcy i r wnolegle do nlej, biegnie Ka-
nał Augustowski. Gdyby przewidywano działania obron-
ne' wojska naleŻaho rozlokować po wschodniej stronie
kanahr, kt ry peŁ:iłby w wczas rolę rriezwykle trudnego
do sforsowania rowu pr7nclwcznłgowego. Ąrmczasem
wojska radzieckie przeprawiły się na zachodni btzegiza-
jęły tam wąFki pas terenu między granicą (na kt rej
poprzecinano zasieki) i kanałem. 22 czerwca o świcie
zginęŁy tu tysiące Żohtlerąr Armii Czerwonej zaskoczo-
nych zmasowanym, niszczycielskim ostrzałem niemiec-
kiej artylerii. Wycofać się nie mogli' Zantmi był kanał.
Zwyczajna gfupota? Nie. Po niemieckieJ stronie grani-
cy takŻe zgnrpowano ogromną ilośćwojsk. One także
8 Archiwum Minlsterstwa obrony ZSRR, dział l8l. rejestr l.63l
teczka I, dok. 128.
349
 LoDoŁAllAcz
WIKTOR STIWOROW
Gdzle dotarlyby wojska radzieckie, dyby nie stractły
zlilcwldowały swoje zaslelri. Gdyby Armla Czerwona w wczas setek samolot w i tysięcy czoĘ w, i gdyby to
nie niemiecka' tylko Czerwona Armla zadaŁa pierwsze
uderzenie? Czy armie niemieckie miaĘ za sobą r wnle
wielkie przestrzenie, gdzie mogłyby się wyco$rwać? Czy
miaĘ niewyczerpane rezerry ludzkie i czas, żeby odbu-
dować swą armię po pierwszym, zaskakującym radziec-
szturm. obie armie postępowały ldenĘcznie- kim uderzeniu? C4l niemieccy generałowie mieli plany
nigdy rrie ukrywali, że stawla-
obronne?
wyłączrrte ofens5nłrne. Generał
o koncentracji woJsk w rejonie
Augustowa podkreśla fakt, Żn nlemieckiej inwa4i nta<t
w czas nie przewidywał' natomiast wojska radzieckie
przfgotowywaĘ się do ofensywy.
Jeślido ataku sposobiły się fronty ześrodkowane ptzy
Polskl, to tym bardzĘ
Bułgarii, Węgier i Cze-
one wyłącznie w celach
ofensyvrnych.
Generał major A. Michalew stwierdzawręcz, Że platry
radzieckiego dow dztwa nie przewidywały dla Frontu
Południowigo i Pohrdnlowo-Zachodnie$o zadan obron-
nych. .Cele strateglczne miały zostać osiągnięte po-
przez przejścte wojsk obu front w do zdecydowanej
ofens5rw5l".e
Żukow koordynował działania Frontu Południowego
i Pofudrrlowo-Zachodniego przeciwko Bułgaril, Rumu-
nii, Węgrom i Czechosłowacji. Do 3o czerwca 194t roku
nie chcial nawet sĘszeć o przejściudo obrony. Ządał,
działania ofens5rurne.
doszli do wniosku, że
I nie jest w stanie ata-
kować.
Radzieckiemu krokodylowt należy jednak oddać spra-
wiedliwoŚć. Znalazł w sobie dośćstt, by się wycofać'
zaleczyć rany i bro wTo-
giem źdobyć się na dojść
do Berlina. Jak da roko-
dyl, gdyby nie okmtny cios zadany rnw 22 czerwca?

9 Żurnał", nr 5/1986, s' 49'

',Wojenno-Istoriczeskij
350

Rozdział 30
Wojna' kt rej nie było
Rosg1skie nączetne dou dzttuo zna stu jJach tepiej
niż naczelne dou dzttlso kt Ękoltlsiek innej armti'
Generał Freiherr W. uort MeUenthin
Niemcy j""t .ri"l
unikniony, ale nie spodziewał się go w najblŹszych
tygodniach. Wojska niemieckie traciły energię na pro-
wadzenie drugorzędnych operacji, w zułiapku z czyrm
termin rea|lzacji planu ,,Barbarossa'' był stale odkłada-
ny. 22 czerwca 1941 roku operacja wreszcie się roąro-
częła. Sam Hitler wyraźnie nie zdawał sobie sprawy, do
jakiego stopnia mu się udało' Gdyby data ataku przesu-
nięta została raz jeszcze, na przykład z 22 czenirca na
22 |ipca, Hitler byłby zr:":luszor:y skoriczyć ze sobą nie
w roku 1945, a|e zrtaczrlie wcześniej.
Istnieje bowiem wystarczająco wiele dowod w na to,
że rozpoczęcie radzieckiej operacji ,,Blrza'' miało nastą-
pić 6 lipca l94l roku. Pamiętniki radzieckich marszał-
k w, generał w i admirał w, dokumenty znajdujące się
w archiwach, matematyczna analiza danych na temat
352
LoDoŁAMACz
ruchu tysięcy radzieckich transport w - wyraŹnle
wskazują na to, Że na Io lipca wyznaczo'no termin kon-
centracji drugiego rzuttu strategicznego w pobliht za-
chodnich granic. Ale radziecka doktryna wojenna prze-
widywała przejście do decydującego ataku przed zakoil-
czeniem całkowitej koncentracji wojsk, pozwalało to
bowiem rozładować częśćwojsk drugiego rzutls' juŻ na
terytorium nieprzyjaciela i od razurzucićje do walki'
Żukow (podobnie jak Stalin) lubił wyprowadzać swe
zaskakujące ataki w niedzielę o świcie. 6 lipca 1941
roku wy1radała ostabria niedziela przed pełną koncen-
tracją radzieckich wojsk.
Generał armii S. Iwanow - jak widzieliśmy_ wyraźnie
wskazuje na tę datę: ,,Wojska niemieckie zdołaływy-
przedzić nas dosłownie o dwa tygodnie''.
toczęcia.o".."]l
,,Barbarossa" Hitler po raz kolejny przesun{ o 3-4 tygo-
dnie. Historia mogła potoczyć. się zupełnie inaczej.
[...] 6 lipca 1941 roku o godzinie 3.3O czasu mostie-
wskiego dziesiątki tysięcy radzieckich dział rozrywają na
strzępy poranną ciszę, oznajmiając światu,że Armia Czer-
wona rozpoczęła wielką kampanię wyzvło|enczą.
Artyleria Armii Czerwonej pod względem ilościi jakości
przewyższa artylerię wszystkich innych kraj w świata.Na
radzieckich granicach skoncentrowano gigantyc zrre zapa-
sy amunicji. Tempo salw gwałtownie narasta. Piekielny
huk niesie się po tysiąckilometrowym froncie od Morza
Czarnego do BałĘku. Początek przygotowania artyleryj-
skiego zsynchronlzowano co do minuty z akcją tyslęcy ra-
dzieckich samolot w, kt re zaatakowały ter1rtorium nie-
przfraciela.
Niemieccy piloci nie mają nawet czasu poderwać swych
maszyn w powietrze. Na pasach startowych stoją, skrzydło
w skrzydło, setki samolot w. Płomienie z jednego natych-
miast przerzucają się na sąsiednie. Po chwili wszystkie sta-
ją w ogniu.
WIKTOR STIWOROW
Nad lotniskaml unoszą się słupy czalrrego dymu - dosko-
naĘ punkt orientacyjny dla nadlatuJących radzieckich sa-
molot w. Zdołały wystartować tylko pojedyncze masTyny.
Nlemieccy ptlocl mieli kategoryczny zakaz otl{ritlerania ognia
do radzlecklch samolot w, ale niekt rzy, mlmo to, podeJ-
mują walkę' strącają nieprądacielskie myśliwce,a po wy-
strzeleniu zaPasu amunicji decydują się na ostatni, samo-
b jczy atak taranem. Straty radztecldego lotnictwa są
wprawdzie durże, ale zaskoczenie przyniosło wyniki.
Przygotowanie artyleryjskle nabiera mocy. Przed wyj-
ściem do natarcia żołnierzn pierwszoliniowych batallon w
i pułk w dostaJą w dkę. w nadgranlcznych lasach grzmi
ogłuszające ,,Hurrra!'' _ Żohierzom odczytano właśnieroz-
kaz bojowy Naczelnego Wodza towarz:ysza. Stalina: .Wybiła
god'zlna zapłaĘ| Wywiad radziecki lvykrył zdradzieckie kno-
wanla Hitlera. Nadszedł wreszcie czas wystawlć mu rachu-
lek za wszystkte przestępstwa i zbrodnie! Bohaterscy żoł-
nierze! Świat patrzy na was i czeka na wyzwolenie!''. Nie
zulażając na obowią2ujące przeplsy i zakazy Żoht(erzom po-
daje się lnformacje o ilości radzlecklch wojsk, czołg w, ar-
tylerli' samolot w, okręt w podwodnych, kt re węzrl:ą
udztał w tej wyzwole czel kampanil. W przygranicznych la-
sach raz jeszcze rozlega slę gromkte "Hurrra!''' Polnyml
drogaml l leśnymi przeclnkaml suną niekoriczące slę ko-
lumny czoĘ w 1zasnuwając horyzont obłokaml kurzu kie-
rują się w stronę granlc, "Dajcie im popallć' głuchole!'' -
szczerzą zęby umorusanl czołgtśctdo ogfuszonych artyle-
rzyst w.
Łoskot salw narasta i osiągnąwszy punkt krytyczny' na-
gle się urywa' Porażająea c7sza aż dzwonl w uszach. I nie-
mal naĘchmiast całą okolicę wypełniaJą setld czołg w
l nieprzebrane tysiące żołrierzy.Zgrryt gąsienlc l wściekły'
ochrypĘ ryk radzieckieJ piechoty' Dym prochu 1wzące
spallny czołgowych dlesll mieszaJą się z aromatem polrrych
kwiat w. A nad głowaml, eskadra za eskadrą, płyną na
zach d setkl l tysiące radzieckich samolot w. Artylerla' po
chwili mllczenia, jakby ntechętnle' znowu podejmuje sw j
potężny ryk' wspieĄąc nacierające wojska. Powoll, aczr:le-
ubłaganle, częstofliwośćsalw narasta. Do akcji wchodzą
wciąż nowe l nowe pułki artylerii.
354
LoDoŁAll[Acz
Wojska radz7e wlekłe walkl
zrorproszorr:yml naPrz d' Po-
grarriczrre mosty anci pułkow-
nika starinowa. - nlemieckle
mosty nie były nawet zaminowane' Jak można było do tego
do wojnY?
ła na przeciwnlka paralżująco'
za sobącaĘ łaricuch katastrof,
a każda z nich powoduje następne: znlszczone na lotnl-
nieuniknion ą zagładę całych oddział w'
Dow dztwo traci kontrolę nad swymi wojskaml' Nie wie'
co się dzĘe, w zwią2ku z czym nie może
decyzjl. WoJska albo w og le nie otrzym
takie, kt re nie odpowiadają zaistniałej
zakl cająstale radzleccy d5nversanci - przecinająlinie tele-
fonlczne albo włączają się do sieci przekazując fałszywe
sygnały i rozkaa\J' Działania nieprzyjaciela prowadzone są '
bezładnie' Niemieccy dow dcy śtądo Berlirra rozpacz|i'we
depesze: ,,Co
nie sposoblł s
nach, ani w s
prowadzenla dzlałan w obronie nie ma' Co roblć? Atako-
wać? Dzlałać zgodnie z przedwojennym planem 'Barbaros-
sa"? Bez lotnictwa? Bez panowania w powietrzu?!
3' Armia wykonuje niespodziewane uderzenie na Suwał-
ki. Na jej spotkanle z republik nadbałtyckich wychodzi
8. Armia. od pierwszych minut- toczą się krwawe walkl'
w kt rych wojska radzieckie ponoszą ogromne straty' Mają
jednak przewagę: dysponują nowoczesn1rm' doskonałym
czołgiem ctężklm KW' Niemieckie działa przeciwpancerne
nie są w stanie przebićjego pancerza' W powietrzu domi_
nuje radzleckie lotrrictwo. Na tyłach niemieckiego zgrupo-
wanla wylądował V Korpus Powletrznodesantowy' Armie
po-
8., rr. i 3. uwikłały się w długotrwałe, krwawe walkt z
tężnym niemieckim zgrupowaniem w Prusach Wschodnich'
355
 ł'l
+r
WIKTOR SIIWOROW
ale na zapleczu tej gigantycznej bitwy radziecka 10. Armia
przerwała ntezwykle słabą obronę nteprądaclela i naciera-
jąc w klerunku Bałtyku odcięła trzy nlemieckie armle, dwie
grupy pancerne i kwaterę Hitlera od pozostałych wojsk nie-
mieckich.
Z reJonu Lwowa najsilniejszy front radzieckt przeprowa-
dzapotężne uderzenie na Krak w i pomocnicze - na Lublin.
Lewe skrzydło tego zgnrpowania osłaniają g ry' Na prawJrm
zaczywa się zacięta bitwa, w kt rej Armia Czerwona traci
Ęsiące czołg w' samolot w i dział, setki tyslęcy żoŁnlerzy.
Ale w tym samym czasie dwie radzieckie armie g rskie - 12,
i 18. - przp,uszczająudany atakwzdŁuż g rsklch ptzełęczy
odcinając Niemcy od źr deł ropy naftowej. W g rach lądują
radzieckie wojska powietrznodesantowe, kt re opanowaw-
szy przełęcze uniemożlivł1ają przerzucenie odwod w nie_
miecklch do Rumunii.
Gł wne wydarzenia teJ wojny nie rozgĘrwają się ani
w Polsce, ani w Niemczech. W pierwszej godzlnte wojny ra-
dzieckt IV Korpus Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasię-
En oraz lotnictwo 9. Armit i Floty Czarnomorskiej przepro-
wadziĘ atak na pola naftowe Ploeszti obr ciwszy je w mo-
rze ognla. Naloty bombowc w na Ploesztl kontynuowane są
każdego dnia i każdej nocy' Łuna nad płonącymi raflneria-
mi widoczna jest z odległośctdzieslątk w kilometr w,
a w ciągu dnta kłęby czarnego dymu zasnuwaJą horyzont.
W g rach na p łnoc od Ploeszti wylądował III Korpus
Powietrznodesantowy.
Dzlałając w niewlelkich, nieuchwytnych gnrpach spado-
chroniarze nlszczą wszystko, co ma jakikolwiek młlązek
z wydobyciem, transportem i przer bką roily. W Konstan-
cy i na południe od niej desant z motza przeprowadza IX
SpecJalny Korpus Plechoty generała porucznika Batowa.
Jego zadanie jest identyczne: wsadzać rurociągi, zblorniki
z topąnaftową, raflnerie.
Do Rumunil wdarła się też naJpotężnĘsza' z radzlęckich
armii - 9. A. Na prawym skrzydle 10. Armia poniosła cięż-
kie straĘ i nie zdołała dotrzeć do Bałtyku. Armie 3. i 8.
zostaĘ doszczętnie rozbite, a ich czołgi ctężkie Kw-l l Kw-2
zriszczone przez r:lemieckle zenit wki. Armie 5., 6. I 26.
stracĘ setkl tysięcy żołnlerry i zatrrymaĘ się na przedpo-
356
ł[
LoDoŁAMACz
lach Krakowa i Lublina. Radzieckie dow dztwo wprowadza
teraz do walki dnrgi rzut strategiczrry. R Żnilca polegała na
Ęm, Że wojska niemieckte miaĘ tylko jeden rzut i niewlel-
kie odwody, zaśArmia Czerwona dwa rzuty strategiczne'
a za nimi jeszcze trzy armie NKWD. Pr cz tego, w chwili
rozpoczęcia wojny, w ZSRR przePtowadzono mobilizację'
kt ra dała radzieckiemu dow dztwu całkowlcie uzupełnić
straty i stworzyć w okresie kilku najbliź:szych miesięcy
ponad trzysta nowYch dYwizji.
Plęć radzleckich korpus w powietrznodesantowych zo-
stało kompletnie rozbĘch, ale na terytorium radzieckim
pozostaĘ lch sztaby i pododdziały tył w. Przyjmują one
dziesiątki Ęsięcy rezerwist w na uzupeŁrienie strat. Dobie-
ga też ko ca formowanie pięclu nowych korpus w powie-
trznodesantowych. Jednostki pancerne oraz lotnictwo po-
niosły w pierwszych walkach duże straĘ, ale radzleckiego
przemysłu zbroj enlowego nieprzfr aciel nie zdołałznlszczyć
anl zdobyć. Największe na śwlecie fabryki czo|g w w Char-
kowie, Staltrrgradzie i Leningradzie ani na chwilę rlJ.e ptze-
rwaĘ produkcji. Przeciwnie, poważnie ją zwiększyły' Ale
nawet nie to jest najważnlejsze .
W armii niemieckiej sąjeszcze czołgl, transportery opani
cer,rofle i ciągnikt w oddziałach artylerii, ale paliwa do nich
już nie ma. Potężnej Kriegsmarine nie ma na Bałtyku'
Nawet jeśliją tu ściągnąnie starczy jej ropy dla działari
operacyjnych' Armia nlemiecka ma tysiące rannych, kt -
rych trzeba wryheźć na tyły. Ma samochody sanitarne, ale
zbiorniki paliwa są puste. Armia niemiecka dysponuje
ogromną l\czbą clężar wek, motocykll i innych poJazd w
niezbędnych do przemleszczania wojsk' do ich zaopa-
trywania, do prowadzenla rozpoznanla. C ż z tego, skoro
dla tych ctężar wek, motocykli i reszĘ poJazd' w - nie ma
paliwa...
Pallwo było w Rumunil, kt rej Hltler nle umiał skutecz-
nie obronić. stalin to wledział. Wiedział też żukow. Hitler
zresztątakże doskonale to rozumiał.
W sierpnlu 1941 roku drugl rzut strateglczny zako czył
,,operację Wisła" zdobywając mosty 1przycz6łk1 nad odrą'
Stąd wzlęła początek kolejna op racja prowadzona na ogro-
mną głębokość.
357
wtKToR suwoRow
Wojska ciągną za odrę nieprzerwanym potokiem: artyle-
ria, czoĘi, piechota. Na poboczach wszystkich dr g sterty
czoĘowych gąpienlc pokrytych już lekklm nalotem rdzy _
to dywizje i korpusy pancerne w5posażone w szybkie czoł-
gi kołowo-gąsienicowe BT-7, fieżdŻającna niemieckie szo-
sy zrzucaĘ gąslentce przed błyskawiczn5rm skokiem do
przodu.
Na spotkanie jadących oddział w suną powoli kolumny
Je c w' Za rljml tumany kurzu. oto ciemtęlyciele narodu:
sklepikarze, burżuaĄnl lekarze i burŻuazyJrri architekci,
bauerzy, urzędnlcy bankowi. CzekiściuwtjaJą się w pocie
czoła. Na każdym postoju - wstępne przesłuchanie je c w.
P źniej każdego z nlch węźmie w obroĘ NKWD i określi
stopieri winy wobec ludu pracującego. Ale zanim to nastą>i,
spośr d milion w jeric w trzeba wyłowtć tych szezeg lnie
nlebezpiecznych : byłych socjaldemokrat w, pacyfist w, so-
cjalist w i narodowych socjalist w, oficer w, policjant w
I duchownych.
Miliony jeric w trzr-bap źniej wyprawlć na Daleki Wsch d
i na DaleĘ P Łroc, stwarzając im szansę, by uczciwą pracą
odpokutowali swe winy wobec narodu. Ale koleje nie woĄ
teraz jer1c w. KoĘe pracują dla zwycięstwa. Prz'ewoĄĘsiące
transport w z amunlcJą, paliwem, zaopahznnlem.
Gdzie lokować jeric w? A choćby w Ośwtęcimiu'gdzie IV
Korpus Zmechanlzowany wyzwolił właśnieob z koncentra-
cfrny. Meldunek poszedł gd'zie trzeba. Z prośbąo zgodę na
wykorzystanie zgodnie z przeznaczeniem. Nle wolno. Kazali
w oświęcimiuurządzhć muzeum. Trzeba będzie teraz, pod
bokiem tamtego, nowe obozy koncentracyjne budować.
A na zach d' jedna za drug4 ciągną wojskowe kolumny.
Komisarze wycią4iaJą z nich po kilku żołrierzy,za-woŻądo
oświęcimia i pokazują wszystko:
_ Sami popatrzcie - powiadają - i kolegom opowiedzcie!
Samochodami wydzlafu politycznego żołn7erze doganiają
swoje bataliony, opowiadają co widzieli:
- No i jak tam, koleś, w oświęcimiu?
- Nic ciekawego - wzruszł.' ramionaml żohtlerz w czarnej
kurtce. - Całkiem jak u nas, tylko klimat lepszy.
Bata]ion popua eorzkąw dkę przed w5{śclemdo ataku.
Dobre wieści: wolno brać trofea, rabować też wolno. A ko-
358
LoDoł,AMAcz
misarzkrzyczy. Aż ochrypł. Erenburga cytuje: ''Wyplenimy
pychę z butnej, germariskiej nacjl!''.
Śmieją się żołnierzew czarnych kurtkach:
- A jak niby tę pychę mamy wyplenlać z całej nacJi' g|wał-
cić po kolel' czy jak?...
Nie wyszło w czterdziestym pierwszym, a jednak po
czterech latach Statinowi udało się zdobyć stoltcę
III Rzeszy.
Mało kto już pamięta, że hasło wyzwolenia Europy
i całego świata zabrzmiało po raz pierwszy wcale nie
w 1945 roku, tylko przy kor1cu roku 1938. Koflcząc
Wielką Czystkę w Zwiapklu Radzieckim stalin naplsał
na nowo całą historię komunizmu t wytyczył nowe cele.
Dokonał tego w książce pt. ,,Historia WKP(b)' Kr tki
Kurs". Kslążka ta stała się bibliąwszystkich radzieckich
komunist w i komunist w na całym świecie' Jej ostatnl
rozdział m wi o tym, Że Zwia7ek Radziecki znajduje slę
w kapitaltsĘcznym okrążeniu. stalin stawia przed ko-
munistami wielkie zadanie: zastąpić okrąże|ie kapitali-
styczne - socjalistycztaym. Walka z kapitalisĘcznym
okrążeniem miała trwać tak dfugo' aż ostatni kraj ś'ryia-
ta nie stanie się jedną z ,,republik'' w ramach ZSRR.
Najważniejszy temat szkolenia politycznego w Armli
Czerwonej brzmiał odtąd: ''ZSRR w kapitalisĘcznym
okrąŻeniu". Propagandyści' komisarze, polityczni irr-
stnrktorzy i dow dcy mieli obowIązekprzekonaćkaŻde-
go Żohlierza' żeJedynym, prosĘm i logiczrrym romłiąza-
niem tego problemu jest realizacja celu, kt rywyznaczył
Stalin. I we wszystkich batalionach Armii Czerwonej
tozbrzmiewała odtąd pieśr1 o wielkiej wyzwolericzej woj-
nie, do kt rej wezwie ich marszałek Stalin:
SaLusa zą sąhDq, będziemg strzelall"
Wolruśćdla śtl:iotązdobgć u)reszcle czas,
Gda tu b j nas śLetowanzgsz J zeJ Stalln,
Pteruss zg marszałek poprotuadzi nas.
Hitler był na tyle nieostroŻny, Że zatuf.ał Staltnowi
i odwr cił się od niego plecami' I w wczas, latem l94o
359
 LoDoł.AItAlcz
WIKTOR STIWOROW
roku, jak dzwon zagrztnlało wezwanie do Wielkiej Woj-
ny Wyzwoleftczej, kt ra uczyni wszystkie kraje świata
republikamI ZwIązklu Radzieckiego. oto jak radziecki
generał lotnictwa opisuje tę zbliŻaJącą się i wyczekiwa-
ną wojnę: ,,I|eż szczęściai radości będą wyrażałyspoj-
tzerlla Ęch, kt rzy tu, w kremlowskim pałacu, prTyJrną
do rodzirry narod w świata ostatnią z republik! Widzę
juŻ oczyma wyobraźni te bombowce, kt re obracaJą
w perzynę fabryki' węzły kolejowe, mosty, magaTyr:y
i pozycje wojsk nieprzyjaciela; samoloty szturmowe, za-
sy1rujące gradem pocisk w kolumny wojsk i stanowi-
ska artylerll; okręty desantowe wysadzające nasze
dywizje na tfach nieprzfracielskich armli. PotęŻna wielu innYch.
i $roŻna flota powietrzna Kraju Rad wraz z piechotą,
artylerzystami i czołglstami wypehrią sw j świętyobo- KONIEC PIERWSZEGO TOMU
wlapek i pomogą uciskanym narodom uwolnić się od
ciemiężycielt".l
Georgtj Bajdukow to zrrakomiĘ pilot i doskonały do-
w dca. Byl w pierwszej dziesiątce odznaczonych Ętu-
łem Bohatera Zwiapk:u Radzieckiegoz, dosfużyłsię sto-
pnia generała pułkownika lotnictwa. Walczył wspaniale.
Ale w roku l94o wojna jawita mu się w zupełnie innym
świetle.W swym obszernym artykule na temat przyszłej
wojny nie wspomniał słowem anl o wojnie obrorrrrej, ani .
o samolotach myśliwskich' kt rych zadaniem jest obro-
na ojczystego nieba. Pamiętał Ęlko o bombowcach, sa-
molotach szturmowych i transportowych oraz szybow-
cach desantowych nieodzownych w wojnie "wyzwoleri-
czej". Podobnych publikacji w samej tylko ,,Prawdzie"
wystarczyłoby na zapełnienie wielu tom w' Polska ko-
munistka Wanda Wasilewska i amerykariski komunista
Teodor Dretser z łarn w "Prawdy'' obwieszczali śwlatu,
Że już wkr tce blurzl.s'aĄni ciemiężcy przestaną spija
robotniczą krew, Że JuŻ niedhrgo proletariat Zachodu
będzie rrr gł zrzucić kajdany.
t G. BaJdukow. 18 sierpnia 1940.
'Prawda",
2 Ba3dukow został odznaczony w 1936 roku (wraz z W. Czkałowem
i W. Bielakowem) za udział w rekordowyrn locie dłu$odystansowym na
trasie Moskwa-Wyspa Czkałowa (9.374 km bez lądowania w czasie
ponad 56 godzln) lprzyp. red.l.

360 ':

$
 LoDoŁAMAlcz
Conquest R., The Haruest oJ Sorrou. bviet Collectivtsą-
tion and the Terror Fąmine, Londyn r 986.
Diemin M., BŁatnoj, Nolvy Jork 1981.
Fiediuniriski I., ,,Na alarm", Warszawa f 964.
Frunze M., Sobronlie soczinienli, Moskwa 1957.
Goebbels J., Dte Tagebiicler DorL Joseph Goebbels,
Sdmttiche, Fragmente, MonacLrium-Nowy Jork-Lon-
dyn-ParyŻ'L9a7.
Goralski R., World War II Almanrac: 1939-f 945, Londyn.
Gorbatow A., ,,Lata pokoju i wojny", Warszawa f966.
Grygorenko P., W pdpolje możra usstrletlt' tol'ko krys,
Nowy Jork 1981.
Guderian H., ',Wspomnienia Żohlierza'', Warszawa 1991.
Iwnow S., Naczalngj pteĄjod tuojng, Moskwa l974.
Jakowlew A., CeL żgzni, Moskwa 1968.
Bibliografia Jeremienko A., W naczale usojng, Moskwa 1964.
Kalinin S.' RozrnyszlieĄjao minutpszem, Moslnva 1963'
Kazakow M., 'Nad mapą minionych bitew", Warszawa
Anfiłow W., Biessmiertrtu podug, Moskwa l97l' 1967.
Anfiłow W.,
"Krach Blitzkriegu", Warszawa L978. Koczetkovr D., S zakryĘmiliukami, Moskwa L962.
Antonow-Owsiejenko A., The Time oJ Stahn: portrait oJ Koniew I., ,,Czterdziesty piąty", Warszawa 1968.
a tgranttg, Nowy Jork 1981. Kowalow I., Trutsport u Wietikoj Otiecz-estwtenraj topj-
Awtorchanow A', ,,Zagadka śmiercl Stalina. Spisek Be- nie, Moskwa 1981.
rll", Polonla, Londyn f 983. Kriwoszein S., Rotnqia bgl', Moskwa 1962.
Azatow |., osażdionrąja odessa, Moskwa 1962. Kurotkin S.' ''Tył Radzieckich Sił Zbrojnych w Wielkiej
Bagramian I.'
1972.
'taki był początek wojny'', Warszawa Wojnie Narodowej 1941-1945, Warszawa 1980.
Kuroczkin P.' Ną sieusLerno-zapadnom Jrontie, Moskwa
Basow A.' Fłot w Wielkoj otieczeshliennoj u:ojnie, Mos- 1969.
kwa 1980. Kuroczkin P.. Pozyungje Jronta. Moskwa 1 969.
'W marszu i boju", Warszawa f 963.
Batow P., Kuzniecow N., Nakonunie, Moskwa 1966.
Bażanow B., sekretarzem Stalina'', Bibl. Lenin W., .Dzieła", Warszawa 1950-1975.
"Byłem ''Kryty-
ki", Warszawa 1985. Liddell-Hart B. H., History oJ tłrc Second World Wąr,
Birluzow S., ,,w ogniu dział", Warszawa L962. Londyn 1978.
Bołdin I., Stranicg żgzni, Moskwa 1961' Liudnikow I., Skwoz grozA, Donieck 1973'
Bregman 4., ,,Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium Łapczynski A., WozdusznĘa armfia, Moskwa 1939.
o wsp Ęracy niemiecko-sowiecliiiej 1939-194l'', or- Ł'obaczow A., Moskwa 1960'
bls, Londyn 1967. 'Trudnym drogami'',
Majski I.' Kto pomagał Gitlieru, Moskwa 1962.
Breżniew L.' ''Mała ziemia", Warszawa 1978. Mallory E. K., Ottar A., Architecture oJ Aggresston, Wal-
Chruszczow N., ,,Wspomnienia'', Krą4i, Warszawa lg84. lop 1973.
Conquest R., Bolszoj terror, Florencja 1974. Marks K., Engels F. ,,Dzleła", Warszawa 1960-1976.
362
,d

WIKTOR STIWOROW
Mielgunow S., KrasngT tierror ur Rossit, Berlin L924.
Mierieckow K.' ''P ł wieku w mundurze'', Warszawa
r97t.
Moskalenko K., ,'Przed przełomem'', Warszawa l97I.
Nowikow A., W niebie Leningrada, Moskwa I97O.
Ortenberg D., ljuti.diekabr sorok pienuogo, Moskwa
1984.
ozierow G., Tupoleuskąja szarclga', Frankfurt l97l'
Płaskow G'' Pod grochot kanonadg, Moskwa 1969.
Pokryszkin 4., .Niebo wojny", Warszawa f 968.
Price A., WortdWar II Fighter CoryJlict, Londyn 1975.
Reszin J., Gtenterał Karbgszew, Moskwa l97l.
Rokossows l<t K.,,,Żohlierski obowią2ek'', Warszawa l 9 73.
Rosłff L, Posliedlt! priraału Bierltnie, Moskwa 1983.
Sandałow, Na moskotlsskom napranatienit, Moskwa
1970.
Sandałow L.' Pierieżgtoje, Moskwa 1966'
Sewastianow P., Nieman-Wołga-Duną1, Moskwa 1 96 1 .
Sikorski W., ,,Przyszła wojna'', Warszawa 1934.
Stalin J., ,,Dzleła'', Warszawa 1949-195l.
Starinow l', Ming żLdut suojego czasa, Moskwa 1964.
Szaposznikow B.',,Wspomnienia' RozwaŻan7a teorety-
czne", Warszawa 1976.
Szebunin A., Skolko nami pĘdieno, Moskwa I97L
Sztemienko S., .Sztab Generalny w latach wojny", War-
szawa f 969.
Tiuleniew 1., Czertez trt u:ojng, Moskwa f 960.
Triandafiłłow W., Charąktier opieraclj soturl'emienngch
arm[j, Moskwa 1929.
Ttrchaczewski M., ,,Pisma wybrane", Warszawa 1966.
Umariski R., Nc bojeugch rubieżnch, Moskwa 1960.
Wasilewski A., ,,Dzieło całego Życ1a", Warszawa 7976.
Waupszasow S., Ną triewożngch p|eriokrtostkach, Mosk-
wa 1971.
Woodward L., Brttish Foretgn Poticg in the Second Wortd
War, Londyn f978.
Woronow N., ,,Artylefiskim szlakiem", Warszawa 1966.
Zacharow G., Poutest' ob istriebitielicch, Moskwa 1977 .
Zaloga S. J., Grandsen J. (Magnuski J.), Souiet Tanks
and" Combat Vehtcles oJ World. War Tlro, Londyn I 984.
364
il)DOT.AMACZ
Zotow W., Ncr sieusiero -znpadnom Jrontie, Moskwa
I 969'
Zwieriew A., hptsktminlstra, Moslmra 1973'
Żukow G. .Wspbmnienia i refleksje'', Warszawa r97o'
Prace zbiorowe
Bittlsą za Lentngrad (red. S' Płatonow), Moskwa 1964'
Bolsz-aj a Soutetskaia Encgkłopted1j a, Moskwa l 928'
Borba_ za sotatetskuju Pribałtiku, Tallin 1 98o'
Czasotugje sowietsktch granic, Moskwa f 983'
Dfe Beztehungen zuischen Deutschland und der btujet-
unian 1g3g-1g41. 257 Dokumente' Aus den Archtusen
des At-tstucżrtĘen Amtes und der Deutschen Botschqft
in Moskau, Ttibingen 1949.
Doz.orngje zapadngch ntbteżej, Kij w 1972'
Es to ns k-ij naio d' tu W telkoj O tie cze sttuie nnoj u oj nie' T al
-
lin 1973.
FŁot tls Wieltkoj Otieczestuiennoj uojnie, Moskwa 1980'
Hearings on American Aspects oJ the Richard Sorge Spg
Case.
House oJ Representattues Eightg Second Congress' Ftrst
Sesston. AuE-tst 9, 22 ąrd 23, Wasryngton 1951' _
orugie; Wojny Światowej 1939-1945" ' t' L-tz'
',Historia
Warszawa 1976-1985.
,,Historia Wielkiej Wojny Narodowej Zw\ry'ku Radzlec-
kiego 1941-1945., Warszawa 1964'
ktortia Klietuskogo tuojennogo okntga, Moskwa IS74'
Kijewskli Krasnoznamionngj tuojenngj oknq' Moskwa
1974.
Komandotlntlje i sztab Wojenru-WozfltszngcLt Sił w Wie-
tikoj Ofieczeshuienrnj usojnie, Moskwa 1977'
rezolucjach iuchwałach'', t'1, Warszawa 1956'
"I<PiRw
Krasnoznamionngj Biełans skij tlsojenngj okntg' Moskwa
1983.
Krąsnoznąmionngj lJratsklj tuojenngj okntg' Moskwa
1983.
Ordieru. Lenins Moskouskij wojenrryj okrug' Moskwa
1985.
Pcrrtir-iarmija(red. A. Episzew), Moskwa r98O'
365
 WIKTOR SI'WOROW
' Pograniczngje wojską SSSR 1g3g-1g41, Moskwa lg7o'
Po pikazu Roding: bjeunj put' szestoj gusardiejskoj ar-
miiu Wielikoj Otieczestu;iennoj uojnte, Moskwa I97L.
.uPrawdal. Wybór artykułów z wrz.eśn1a 1939 roku",
NOWa, Warszawa.
Probliemg strategiczeskogo rozwialĘuantlja, Moskwa
1935.
Regulamin polowy RKKA ,,PU-39", Moskwa f 939.
Sotuietskaja Wojennqja Encgkłopedlia' t. 1-8' Moskwa
1976-1980.
Sotuietskije tałlkowgje unjska, Moskwa |973.
Sousietsklje uoorużonngje siłg, Moskwa |978.
Sotuietskle żeltentodorożngie, Moskrva 1 984.
Sowtetskije żeleznodorożntki u godg Wietkoj Ot7ecze-
shfiennoj tuojng, Moskwa 1963.
SuiazisĘ LD goda Wtelikoj otieczeshuiennoj uojng, Mo-
skwa 1972.
WtelikĘ a otiecze shlstennaja u ojna 1 9 4 1 - 1 9 4 5) Kratklj
(

nauczno-populiarngj oczerk (red. P. Ży|In), Moskwa

L973.
hbqjkalskij tuojenngj okrug, Irkuck 197 2.

Pisma i peńodyki

''Btulietień opozicji'', Paryż- Berlirr -Zury ch-P aryż-Nowy

Jbrk 1929-194r.
- ,Journal of ttre Royal United Servlce for Defence Studies".
,,Komsomolskaja Prawda", Moskwa.
"Krasnal a młiezda", Moslorra.
,,Ogoniok", Moskwa.
,,Prawda", Moskwa.
,,Wojenno-Istortczesk$ Żutnał", Moskwa'
.Wojennyj wiestnik", Moskwa.
,,Wojna i rewolucja", Moskwa f 92O-f 923; 1925-1936.
"Woprosy lstorll", Moskwa.
Najpełniejszy wybór ksiąźek lłłydawnictrr'a AiB
można znaleźć w następująGych księgarniach:
Warszawa
a Ksiegamia Fundacji Pomocy Bibliotekom Polskim
ul. Maszalkowska 74
a Księgarnia,,MDM''
ul. Piekna 3ll37
. Księgamia M.JakóbcykJ. Matysiak
ul. Puhwska 16
a Księgamia,,Nike"
ul. zgoda I 2
a Księgarnia,,odeon''
ul. Hoża l9
a Rodzinna Fsięgamia Mokotowska
ul. tutawska 7l
a Księgarnie,,Tomikom'': PANOMMA, ul Witosa 3'|i PROMENADA' ul. ostrobramska 75a;
RAINBoW, ul. Jagiellońska l 5
a oraz W punktach księgarskich na Dworcu Centralnym

a
Eyleu
Księgamia
"Taurus''
ul. Dworcowa 24

Tńj!!!asto
a Księgarnia,,Po schodkach''
Gdaisk ul. Grunwaldzka 99/l0l
a Księgamia
'Fantom
Press'
Gdańsk ul. Grobla l l 3
a Ksiegarnia,Fantom Press"
Gdynia ul. świętojańska l

Jeleuąśóla
a Księgamia
"Hit"
ul. I -go Maja I 6
Kielce
a Księgamia
'Dom
Książki''
ul. Mała l0

Kraków
a Księgarnia Książki''

ru
''Dom
Rynek cłowny 34

a Księgamia
ul. Rwek l9'omega"

a Księgamie,,M'W. Porębsq/: ul. odzieżowa 5, ul. Kosynierów 14 oraz

stoiska w supermarketach: lr'Ą6NE[ ul. Lelewela 8a i HELlos ll, ul. Rydla 52

Wrocław
a Księgarnia'lNco Veritas''
ul. Kuźnicza l l /l 3
a Księgamia'Vratishvia'
pl. Legionów 14

Sprzedaż wysyłkową prowadzą:

a Księgamia WsYłkowa "Faktod
02-792 Warszawa 78 sk poca- 60
a Księgamia vyysyłkwa "Nepo'
Aktualny katalĘ: http://www.elektron.pl/nepo
zamówienla książek nepo@elektron.pl