FAN ETM NOTLARI

HAZIRLAYAN : Dr. brahim AKMANUS

Ksm I : FAN SEM

1. Giri
Fanlar hava gibi akkanlar (bundan sonra hava olarak alnacaktr) basnlandrarak belirli bir ak yolu iinde hareket etmesini (bir yerden baka bir yere naklini) salayan trbo makinalardr. yi bir fan istenilen performans yerine getirirken az enerji tketen (verimli), mmkn olduunca az grltl ve az maliyetli olan fandr. Fanlarla ilgili eitim seminerlerimizin 1. Ksm olan bu blmde fanlarn seimine ilikin baz bilgiler verilecektir. kinci ksmda ise fanlarn konstrksiyonu ilikin bilgiler paylalacaktr. Fanlar kullanlacaklar yer ve sisteme uygun biimde seilmelidir. Hava kanallar, damperler, otomatik kontrol, filtreler gibi fanlarn birlikte altklar sistem paralar da toplam enerji tketimini etkilemektedir. Bunlara ilikin hususlar da ayrca paylalacaktr. Fanlar pompalara benzer prensiplerle alrlar, aradaki temel fark pompalar svlar naklederken fanlar hava gibi gazlar nakleder. te yandan fanlara benzer, ancak ok yksek basnlara kan baka makinalar da vardr. Bunlar, kompresr veya trbo kompresrler olarak adlandrlabilir. Pompalarda kademe saysna ve yapya bal olarak 3000-5000 barlara kadar, kompresrlerde 70-80 barlara (rnein doalgaz boru hatlarnda kullanlan kompresrler) kadar basnlar elde edilebilirken ok zel fanlar saylmazsa fanlarda elde edilen basnlar 30000-40000 Pa (N/m2) (0.3-0.4 bar) nadiren geer. Bunun anlam, fan konstrksiyonunda hava basncndan ziyade dnmeden kaynaklanan santrifj kuvvetlerin, titreimlerin, yapnn kendi kendine ayakta durmasnn (yap stabilitesi-rnein bu nedenle fanlar 3-5 mmden balayan et kalnlndaki saclardan retilir) daha nemli olabildiidir. Fan ve fan sistemlerinde enerjinin verimli kullanlmas seim, imalat ve iletme srelerinin optimum olmas ile salanabilir. nk fanlar mrleri boyunca ilk yatrm maliyetlerinin yzlerce kat enerji tketmektedirler. Bunun anlam; bir iletme iin en iyi fann ilk yatrm maliyeti en dk fan olmaddr. Bu nokta ok nemlidir. Fan satn alrken ve fann altrlaca sistem projelendirilirken bu gibi hususlara ok dikkat edilmelidir. Burada yaplmas gereken, fanlarn mr boyu maliyet esasna gre seilmesidir (ilk yatrm maliyeti+ mr boyu iletme maliyeti=minimum) olan fan seilmesidir. Buna ilikin rnekler daha sonra verilmitir.

1. Fan eitleri Fanlar deiik ekillerde snflandrlabilir. Burada aadaki snflandrma esas alnmtr.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Aksiyal fanlar, Santrifj fanlar, Aksiyal-santrifj fanlar, at tipi fanlar, apraz akl blowerlar, Vorteks veya regeneratif fanlar.

DIN standartlarnda aksiyal ve santrifj fanlar =140,160,180,200,224,250,280,315,355,400,500,560,630,710,800,900,1000,1120,12001400 ,1600, 1800,2000 eklinde standartlatrlmtr. deeri santrifj fanlarda emi az ap, aksiyal fanlarda ise fan gvdesinin i apdr (yine bir anlamda giri ap olmaktadr). Fann dier bir ok ls giri ap ve =1.12 standart saysna gre standart says kullanlarak standartlatrlmtr (yukardaki seri de buna gre gitmektedir).

3.1. Aksiyal Fanlar Bunlar drt ana grupta toplanabilir. Kanat tipi aksiyal fanlar Tp aksiyal fanlar Kanatl tp tipi aksiyal fanlar ki kademeli aksiyal fanlar

Endstride aksiyal fanlar karayolu, metro vb. tnellerinde havalandrma ve duman kontrol fanlar eklinde (jet fanlar), soutma kulelerinde ve soutma sistemlerinde vb. kullanlrlar. Ayrca son yllarda otoparklarda havalandrma ve yangn fanlar olarak da kullanlmaktadr. Aksiyal fanlarn santrifj fanlara gre stnlkleri kompakt yap, dk ilk yatrm maliyeti,

dz hatta montaj (dk montaj maliyeti), ayn rotor ap iin daha dk grlt olarak zetlenebilir. 3.2. Santrifj fanlar Bu fanlar havay mil ekseninde emip radyal ynde basnlandrarak k azna gnderen fanlardr. Bu ilem fan arknn dnmesi sonucu ortaya kan santrifj hzlar ve kuvvetler yardm ile olmaktadr. Endstride genellikle bu fanlar kullanlmaktadr. Santrifj fanlarn aksiyal fanlara gre stnlkleri; motora kolay ulam, daha stabil bir performans erisi, ok yksek basnlara kma ve geni alma aral (verim ok fazla dmeden) olana, ok deiik pozizyonlarda monte edilebilme eklinde zetlenebilir.

Santrifj fanlarn ana paralar aadaki gibidir. Gvde: Rotor iinde barndran yapdr.. Rotor: Kanatlarn kaynakland ve fan arkn tekil eden yapdr. Gvde: Fan rotorunu iine alan yan ve dairesel saclardan oluan yapdr. Kanatlar: Havaya klavuzluk eden elemanlardr. Kaide: Fan gvdesini, tahrik nitelerini tayan yap grubudur. Mil, yataklar. Kaplin, kay-kasnak: g aktarmn salayan elemanlardr. Tahrik nitesi: Genellikle bir elektrik motorudur. Ancak elektriin olmad yerlerde veya baka sebeplerle seyrek de olsa iten yanmal motor, buhar veya gaz trbini de kullanlabilmektedir. - Aksesuarlar: Damper, deiken kanatl damper (drallregler), susturucu, soutucu ark, kompansatr, titreim yutucu vb. -

Santrifj fanlar tek emili veya ift emili olarak seilebilirler. Ancak genel uygulama tek emili fanlar eklindedir. ift emili fanlar paralel bal iki fan gibi dnlebilir ve d ebiyi artrmak iin kullanlrlar. Ancak atmosferden serbest emi (veya emite kanal balants yoksa) kullanlmaya daha uygundur. Kanatlar Tm fanlarda aka klavuzluk eden ve basnlandrmay salayan ana elemanlar kanatlardr. Santrifj fanlarda kanat saylar 8 ila 12 arasndadr. Ancak seyrek de olsa 16ya kadar kabilmektedir. Fanlarda kullanlan kanatlar aadaki gibi snflandrlabilir. - Airfoil kanatlar Bu kanatlar fanlarda, uak kanatlarnda, rzgar trbinlerinde vb. kullanlan kanat tipleridir. En verimli (verimleri %90n zerindedir), az grltl ve ideal kanat tipidir. Ancak imalat dierlerine gre daha pahaldr. Airfoil kanatlarn dnda kalan kanatlar dz bir sacdan bklerek ekil olarak bunlara benzetilmeye allan kanatlardr. Bunlarn hi birisinin verimi airfoil kanatlar kadar yksek deildir. Bu kanatlar rotor aynalarna kaynaklanma ekline gre ana gruba ayrlabilirler. - ne eik kanatlar Bu kanat tipleri yksek basn ve debi elde etmek iin uygun kanat tipleridir. - Arkaya eik kanatlar Bu kanatlar ne eik kanatlarn zelliklerini tarlar ve sadece montaj ekilleri farkldr. Verimleri ne eik kanatlara gre daha yksektir. - Radyal kanatlar Bu kanat tipleri dz bir sacdan imal edilirler (giri ve k alar 90dir). Andrc veya ok tozlu akkan durumunda avantajldr. Aada kanat verimleri grlmektedir. Santrifj fanlar tek emili veya ift emili olarak seilebilirler. Ancak genel uygulama tek emili fanlar eklindedir. ift emili fanlar paralel bal iki fan gibi dnlebilir ve d ebiyi artrmak iin kullanlrlar. Ancak atmosferden serbest emi veya emite kanal balants yoksa kullanlmaya uygundur. Ayrca emi alarndan milin gemesi tek emili fanlara gre verimi drr.

ift emili fanlarda zel olarak aadaki hususlara dikkat edilmelidir. Emite kanal olacaksa zel emi azlar yaplmaldr. Akustik ynden ift emili fanlar daha iyidir. Debi ile oranlandnda daha dk moment sz konusudur.

2.

Fan Seimi

2.1. Malzeme Standart olarak kullanlan malzemeler. 1. Gvde ve kaide iin St 37, 2. Rotor, gbek ve kanatlar iin St 52-3, 3. Mil iin Ck 45 eklindedir. Ancak aada verildii zere akkan, scaklk, anma vb. zel durumlara uygun baka malzemeler de kullanlmaktadr. 1. Yksek scaklklarda (300C zeri) ve tozlu (imento tozu tala vb. tozu gibi andrc) hava, korozif ortamlar dnda yukardaki malzemeler kullanlabilir. 2. Korozif ortamlar iin akkanla temasta olan yzeyler iin (gvde, kanatlar ve rotor) AISI 304L, AISI 316L veya gerekiyorsa daha zel malzemeler kullanlr. 3. Patlayc ve zehirli gaz gibi akkan durumlarnda szdrmazlk ve malzeme uyumu ett edilir. 4. Yukardaki malzemeler 300 C scakla kadar malzemenin i yapsnda fazla bir deiim olmadan kullanlabilir. Ancak bu scakln zerindeki scaklklarda malzemenin akma mukavemeti, sertlii, entik darbe mukavemeti der. Bunun anlam emniyet gerilmelerinin azalmas ve dolaysyla daha kaln malzeme kullanlmasdr. Not: Yap eliklerinin yapsal stabilitesini kaybetme scakl yaklak 540Cdir. (rnein yangnda bu deerler kritik deerlerdir). 5. 400 C scaklkta alacak bir fanda scaklk nedeniyle basn dzeltmesi ok fazla olacaktr. Bu ise gereinden fazla byk motor kullanlmasna ve dolaysyla verimsizlie sebep olur. Burada, enerji verimlilii ynnden mmkn olursa havann soutulduktan sonra fana girmesi daha uygundur. Buradan geri kazanlacak s baka bir yerde kullanlabilir; ayn zamanda fan maliyeti ve iletme maliyeti azalabilir. zellikle byk fanlarda bu tr incelemelerin yaplmas ok nemlidir. 6. Yaklak 400Cden 600Cye kadar olan scaklklarda 13 CrMo44 gibi yksek scakla dayankl malzemeler kullanlr. Daha yksek scaklklar iin iin ise zel tasarmlar yaplr.

2.2.

Fanlarn Performans zellikleri: Debi, Basn, G, Grlt

Fanlarn amac, V (m3/s veya m3/h) debideki havay H (mmSS) basnca ykselterek alaca sistemin basn kayplarn yenerek bir yerden bir yere tamaktr. Bir binann havalandrlmasnda dardan alnan taze hava klima santralnda stlp veya soutularak fan ile basnlandrlmak suretiyle tm binaya datmak veya endstriyel bir tesiste atk gazlarn filtrelenerek atmosfere atmak buna rnek verilebilir. Bu ilemlerde ve fanda havann hareketi akkanlar mekaniinin temel prensipleri ile aklanabilir. Sreklilik denklemi: Eer kaak vb. yoksa tm ak hatt boyunca hareket eden hava miktar sabittir ve Debi (V)= Hz(v)xKesit (A) eklinde yazlr. Fan iin dnlrse rotorun ap kanatlarn giri blgesinde az, u blgesinde daha fazladr. Hava debisi sabit kalacandan girite (kesitin az olduu yerde) hz yksek, kta (kesitin fazla olduu yerde) hz dk olacaktr. Aada grlecei zere bu arzu edilen bir durumdur.

Bernoulli denklemi: Bu denklem ideal bir akta (srtnmeler dikkate alnmadnda) ak hatt boyunca basn, kinetik ve potansiyel enerjilerin toplamnn sabit kaldn ifade eder. rnein iki nokta arasnda P1/ + v12/2g + Z1 = P2/ + v22 /2g + Z2 Yazlabilir. Burada P basn, zgl arlk, v hz, z kot (bir referans izgisine gre ykseklik)tur. Grld zere bir noktada basn yksek hz dk, dierinde tersi olabilir ancak toplam sabit kalr. (Ak gerekte srtnmeli olduu iin eitliin ikinci tarafna srtnme kayb terimi eklenecektir ve bu kayplar fanda retilen statik basn tarafndan karlanr. Yukardaki duruma geri dnlrse; (fann kanada giri ksmnda hava hz yksek, iken kanadn k ksmnda kesit bymesi nedeniyle hz dyordu). Bu durumda Bernoulli denklemi gereince rotorun d blgesinde (hzn dt yerde) basn artacaktr. Bu ise istenilen bir husustur (bu konuya tekrar dnlecektir). Fanlarda kullanlan nc prensip momentum (impuls) teoremidir. Bununla fann dnme enerjisinin nasl basnca dnt anlayabilir. Bunun iin hz genlerinden yararlanlr. Aadaki ekilde radyal, ne eik ve geriye eik kanatlara ait hz genleri grlmektedir. Basn ykselmesi (santrifj fanlarda) Pth= [ (u22 u12)+ (v12 v22)+ (c22 c12)]

eklinde ifade edilir. (Bu eitlik santrifj fanlar iin geerlidir. Aksiyal fanlarda durum daha farkldr). Gerekli birim dnmleri yapldnda Pnin birimi mmSS olarak kar. Burada havann zgl arl (kg/m3), u,v,c hzlar (m/s), g yer ekimi ivmesi (m/s2)dir. Eitliin ilk terimi santrifj kuvvet sayesinde basn ykselmesidir. Burada u fann evresel hz olup, u=xDxn/60 (m/s) eklinde yazlr. Burada D rotor ap (m), n devir says (d/d)dir. Buna gre kanadn giriindeki hz u1=xD1xn/60, kndaki hz u2=xD2xn/60 olur. D2>D1 olduu iin ktaki hz daha byk olacaktr. kinci terim geciktirilmi akm sayesinde basn ykselmesi olup yukarda sreklilik ve Bernoulli denkleminin aklanmas srasnda rnek olarak verilmitir. (Girite hzn fazla, kta dk olmas ve bunun da basn artna sebep olmas). nc terim kinetik enerjinin ykselmesidir. Burada c bileke hz olup, kanat as (girite 1 kta 2), u ve v hzlar yardm ile bulunabilir.

G ihtiyac V debide (m3/h) ve Pth (Pa) basntaki bir pompann ihtiya duyduu hidrolik g N (kW) = V x Pth /(3600x1000)

eklinde yazlabilir. Ancak srtnmeler ve kaaklar nedeniyle tahrik motorundan fandaki hidrolik gce dnme kadar bir takm kayplar meydana gelir. Dolaysyle tahrik motoru gcn hesaplarken fan verimi, g aktarm sisteminin verimi ve tahrik motoru verimi dikkate alnarak toplam verim hesaplanmal ve motor gc buna gre seilmelidir. Toplam verim t= h x m x el olarak ifade edilebilir. Burada ilk terim fann iindeki srtnme kayplar, kaaklar, trblanslar nedeniyle oluan hidrolik kayplardr. kinci terim g aktarma organlarndaki (kaplin, kay-kasnak) kayplardr. Aktarma organlarndaki kayplar direkt tahrik veya kay kasnak tahrik durumuna gre deiir. rnein kay-kasnakl sistemlerde kaplin tahrikli sistemlere gre %5 civarnda daha fazla enerji kayb sz konusudur. nc terim elektrik motorundaki kayplardr. rnein daha sonra grlecei zere EFF1 tipi motorlar dierlerine gre daha pahal olsa da daha verimli olduklarndan iletmede ok avantajldrlar. Bylece elektrik motor gc Nm (kW) = VxPth /(3600x 102xt) eklinde hesaplanabilir. Bu eitlikte Pth mmSS biriminde alnmtr (1mmSS=9.81 Pa). Fann debisi, rotor apna ve devir saysna baldr. Fan basnc akkann younluuna, fann devir saysna ve rotor apna baldr. G ise bunlarn arpm olduundan yine bu parametrelere baldr. Buradaki bantlar FAN KANUNLARI olarak adlandrlmakta olup aada verilmitir. Fanlarda grlt Fanlarda grlt, rotor ap, devir says, fan konstrksiyonu, srtnmeler, ak yollarnn dzeni gibi ok sayda parametreye baldr. Ayrca seilen yatak tipi, yalama gibi hususlar da grlt dzeyini etkiler. Santrifj fanlarda grlt devir says ve kanat saysnn fonksiyonu olan frekansa bal hesaplanabilmektedir. Frekans BF(Hz)=n(d/d)xNkanat(ad)/60 eklinde hesaplanabilir. Frekans tanlolarda 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 eklinde standartlatrlarak verilmektedir. Fanlarda sklkla rastlanan devir saylar ve kanat saylar dikkate alndnda frekansn 100 il 500 arasnda deitii sylenebilir. lemlerde hesaplanan frekansa en yakn frekans deerleri kullanlabilir. Fann yaklak grlt seviyesi [Lfan (dBA)], Lfan=Kw+10log10(V/V1)+20log10(Pt/P1)+C eklinde hesaplanabilir. Burada Kw fann zgl ses seviyesini, V fan debisini (L/s), V1 debi iin dzeltme katsays =0.472 L/s Pt fann toplam basncn (Pa), P1 basn iin dzeltme kaysaysn (249 Pa), C fann en verimli blgeden sapma durumuna gre bir dzeltme katsaysn ifade etmektedir. rnek 50.000 m3/h (=13.889 L/S) debi, 200 mmSS (=2000 Pa) basn, 1000 d/d ve 10 adet kanat says zelliklerindeki bir fann tahmini ses seviyesi,

Frekans BF =1000x10/60=166 olarak hesaplanr. Tablolardan Kw=47 dBA ve %80 verim iin C=6 dBA alnabilir. Buna gre fann tahmini grlt seviyesi, Lfan=47+10log10(13889/0.472)+20log10(2000/249)+6 =47+44.7+18.0+6=116 dBA bulunur. 2.3. Performans Erileri Fanlarn basn, g, verim, grlt gibi karakteristik zellikleri fan debisi ve/veya fan devir saysnn fonksiyonu olarak verilir. Aada buna ilikin bir rnek grlmektedir.
W1 7.0 (kW) 6.5 6.0 5.5 100 80 % P v P s 200 100 40 20 P v 4 8 12 Q1 16 20 (m/ h) P t 60

500
FAN BASINCI

garanti edilen debi blgesi

400 300

ekil 1. Tipik bir fan performans erisi.

Fan performans erileri testler sonucu oluturulur. Testlerde fan belirli bir devir says ile dndrlr. Giri azna konulan bir damper yardm ile debi sfrdan balanarak maksimum deere kadar belli aralklarda ayarlanarak (damper tam kapaldan tam ak konuma doru getirilir) her bir durum iin debi, basn, scaklk, grlt seviyesi, moment, motordan ekilen elektriksel g vb. llr. Bu deerlerden yararlanarak verim vb. hesaplanr. Performans erisinin tm noktalar iin test yaplmasna gerek yoktur. Yaplan testlerden elde edilen eriler kullanlarak fan kanunlar yardm ile dier devir saylar iin hesaplamalar yaplarak grafiklere ilenir. retimi sz konusu olan deiik fanlar iin bu eriler karlarak imalat kataloglar oluturulur. Aada bilgisayar program ile oluturulan B3800 (n=1750 d/d iin) serisi bir fann performans erisi rnek olarak verilmitir.

B3 800 (n=1750 d/d)

800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 50000 Debi (m3/h) 200 150 100 50 0 100000 G, verim, grlt basn (mmSS) g (kW) verim (%) grlt seviyesi (dB) Toplam basnc (mmSS)

2.4. Fan Performans Deerlerinde Dzeltme Yaplmas Fan performans erileri (abaklar) genellikle deniz seviyesi (1 bar atmosfer basnc) ve 15 C hava scakl esas alnan standart koullar iin hazrlanmtr. Bu artlardaki havann younluu =1.205 kg/m3 - referans younluk- olarak alnr. Ancak fanlar genellikle bu referans artlarn dnda alrlar. nein yksek rakml yerlerde, deniz kysnda ama yksek scaklkta veya hem yksek rakmlarda ve de yksek scaklklarda alabilirler. Fann bu gibi koullarda alabilmesi iin fan kanunlarnda gsterilen younluk dzeltmelerinin (rakm ve scaklk iin) yaplmas gerekir. Bunun iin ideal gaz denkleminden (PV=mRT) yararlanlr. Bu denklem younluk iin dzenlenirse m/V==P/(RT) ekline gelir. Havann younluu bulunulan yerin rakmna bal olarak deiir. Rakm dzeltmesi
Rakma bal hava younluu (1 nolu kaynaktan) Rakm Atmosfer Atmosfer Hava (m) scakl basnc younluu (C) (Pa) (kg/m3) 0 15.0 101325 1.205 300 13.0 97740 1.169 600 11.0 94218 1.135 900 9.1 90797 1.101 1200 7.1 87512 1.069 1500 5.6 84295 1.037 1800 3.1 81213 1.006 2100 1.1 78820 0.975 2400 0.8 75252 0.946 2700 -2.8 72407 0.918 3000 -4.7 69698 0.889 3300 -6.7 67023 0.861 3600 -8.8 64449 0.834 3900 -10.8 61943 0.807 4200 -12.7 59504 0.782 4500 -14.7 57167 0.757 6000 -24.6 46567 0.640 7500 -34.5 37592 0.539

rnek: 1800 m rakmdaki bir yerde (Patm=81213 Pa) =81213/(287x276.1)= 1.021 kg/m3 olur: (Tablodaki deer ile hesap arasndaki fark yuvarlatmalardan kaynaklanmaktadr). - Scaklk dzeltmesi rnekler: Standart artlardaki havann younluu (Patm=101330 Pa, R=287, T=15+273) =101330/(287x288)=1.226 kg/m3 . (Yukardaki deerden olan sapma basn iin alnan deerlerdeki sapmalardan kaynaklanyor). Buradaki dzeltme katsays =101330/(287x423)=0.834 kg/m3. Buradaki dzeltme katsays olur. - Rakm ve scaklk dzeltmesi Burada atmosfer basnc ilgili yerin rakmna gre alnr. Scaklk ise proses gaznn scakldr. rnek: 1800m rakmda 150C scaklkta havann younluu (Patm=101330, R=287, T=150+273) =81213/(287x423)=0.669 kg/m3. Dzeltme katsays olur. Fan testleri yaplrken basn, scaklk ve yksek basnlarda sktrlabilirlik gibi hususlar devreye girdii iin test sisteminin eitli noktalarnda younluun hesaplanmas gerekebilir.Bunun iin aadaki eitlikler kullanlabilir. a) Bulunulan yerde atmosfer havas younluu (kg/m3), 0=il=1.205x[(Tstd(=288)/Til(=273+til)]x[(Pil/Pstd)(1+((tiltw)/4000)-A] b) Test (veya lm) yerinde (yerel) younluk, x= 0x(Til/Tx(=273+tx)x[(Pil+Psx)/Pil] eklinde hesaplanabilir. Burada til ortalama iletme scakl C, tw ya termometre scakl C, Pil+iletmenin bulunduu yerde atmosfer basnc Pa, Psx lm noktasndaki (yerel) basn. rnek: Fann emite olduu bir test standnda Pil=-760 Pa, til=12 C, tw=12 C olduu bir durum (A=0.0054 alnarak) iin 0=1.185 ve x=1.161 kg/m3 olarak hesaplanr. =0.669/1.205=0.555 =1.00 olur. =0.834/1.205=0.692

- Deniz seviyesinde ve 150Cde havann younluu (Patm =101330, R=287, T=150+273)

2.5. Fan Kanunlar Fan kanunlar en genel hali ile yle yazlabilir. Debi iin : V1=V2 x (D1/D2)3 x (n1/n2) x 1 Basn iin: P1=P2 x (D1/D2)2 x (n1/n2)2 x (1/2) G iin: N1=N2 x (D1/D2)5x (n1/n2)3 x (1/2) Grlt iin: L2 - L1 = 50 Log10(D2/D1) + 50 Log10(n2/n1) Burada D rotor d ap (m), n devir says (d/d), hava younluu (kg/m3), L grlt seviyesi (dBA)dr. 1 indisi birinci durumu, 2 indisi ise ikinci durumu gstermektedir. Grld zere; fann debisi fan apnn kp ve devir says ile, fann basnc fan apnn ve devir saysnn karesi ve hava younluu ile, fann gc fan apnn 5. kuvveti, devir saysnn kp ve hava younluu ile, fandaki grlt seviyesi rotor ap ve devir says ile,

deimektedir. Fan kanunlarndan yararlanlarak bir durum iin bilinen deerlerden hareketle ve younluk, devir says, rotor ap gibi parametrelere bal olarak yeni bir durumdaki debi, basn, g, grlt hesaplanabilmektedir. Buna ilikin rnekler aada verilmitir. Not: Yukardaki eitlikler sktrlamaz ak iin geerlidir. Yaklak 250 mmSSdan daha yksek basnlarda sktrlabilirliin dikkate alnmas yararl olur. Younlua bal dzeltme rnek: Bir fann 50.000 m3/h debi ve 200 mSS basnc salamas isteniyor. Fan ap ve devir saysnn deimedii varsaylrsa abaklarn younlua bal kullanm yle olur. (alma artlarndaki g Nm=50.000x200/(3600x102x0.8)=34 kW olacaktr. Buradaki 0.8 terimi toplam verimi temsil etmekte olup yaklak bir deerdir). 1) Standart artlarda alma: Bu durumda yukarda verildii zere abak dorudan kullanlr. (Fan kanunlarnda ilgili terim 1e eit). 2) Deniz kysnda ancak 150Cde alma: Burada dzeltme katsays =0.692 idi. liki ters orantl olduu iin standart artladaki basn P=200/0.692=289 mmSS olur. G ihtiyac N=50.000x289/(3600x102x0.8)=49 kW veya N=34/0.692=49 kW olur. 3) 1800 m rakmda ve 150Cde alma: Burada dzeltme katsays =0.555 idi. liki ters orantl olduu iin standart artladaki basn P=200/0.55=360 mmSS ve motor gc Nm=50.000x360/(3600x102x0.8)=61 kW veya Nm=34/0.555=61 kW olur. =1.000 olduu iin

Not1: Normalde yksek scaklkta alacak olan bu fann souk kalkacan dnlsn. Bu durumda en kolay yol byk motor (yukardaki rnekte 61 kW) semek olacaktr. Ancak bunun kalk annda yksek g ekilmesi, normal iletmede verimsiz alma ilk yatrm maliyetinin artmas (byk motor, byk apl mil, yatak, daha ok kay vb.) gibi olumsuzluklar olacaktr. Bunun yerine motoru iletme artlarndaki gte (yukardaki rnekte 34 kW) semek ve sabit debili sistemlerde fann emiine bir on/of damper koymak (damper ayn zamanda yksek scaklk uygulamalarnda fann ilk kalkta ani termal gerilmelere maruz kalmasn da nleyebilir), deiken debili ve yksek scaklk olmayan yerlerde frekans invertr kullanmak daha iyi zmdr. Frekans invertr iletmede deiken debi durumu varsa bir otomatik kontrol sistemi ile tehiz edilirse nemli lde enerji tasarrufu salar (frekans invertr sisteminin bir ilk yatrm maliyetinin olduu elbette gz ard edilmemelidir ancak hangi seenein daha avantajl olduu mutlaka ett edilmelidir). Ancak daha sonra grlecei zere frekans invertrleri her zaman beklenen verim artn salayamayabilir. Not2: Fan kanunlarnda grld zere hacimsel debi (m3/h) younlua bal deildir. Ancak hacimsel debi yerine ktlesel debi (kg/h) biliniyor ise bunun hacimsel debiye evrilmesinde alma artlarndaki younluun kullanlmas gerekir. Ktlesel debi m=xV eklinde hesaplanr. rnekte hacimsel debi yerine ktlesel debi rnein 60.000 kg/h eklinde verilmi olsayd her durumdaki younluklar kullanlarak hacimsel debi hesaplanp ilemlere (g vb. hesab) yle devam etmek gerekecekti. Yukarda birinci durumdaki alma artlarnda hacimsel debi V=60.000/1.205=49792 m3/h, ikinci durumda 3 3 V=60.000/0.834=71942 m /h, nc durumda V=60.000/0.664=90361 m /h olacakt. Standart koullarda hazrlanm olan abaklar veya programlar kullanlrken bu deerler esas alnr. Bu dzeltme yaplmazsa rnein bir stma veya soutma prosesinde istenilen artlar salanamayabilir. Not3: Fan terminolojisinde kullanlmamakla birlikte baz mteriler tarafndan hacimsel debi gerek (actual) metrekp (m3/h) ve/veya normal metrekp (Nm3/h) olarak vermektedir. Burada gerek debi iletme koullarndaki debidir. Normal debi ise standart artlardaki debidir. Dolaysyle bu iki terimin aklamas ve aradaki dnmn bilinmesinde yarar vardr. Burada V(Nm3/h)= V(m3/h)x(To/Til)[(PatmPllen)/Pstand] eitlii yazlabilir. Yukardaki 3. rnek: V1=50.000 m3/h, 1800m rakm (Patm=P1=81213 Pa), T1=Til=(273+150)K,Pl=2000 Pa, P2=Pstandt=101325Pa,T2=(273+15)K.Buradan V(Nm3/h)= 50.000x(288/423)[(81213+2000)/101325]=27922 elde edilir. V act iin de yine ayn denklem kullanlr. Devir saysna bal dzeltme Prosesteki kapasite deiikleri gibi nedenlerle mevcut bir fann farkl devir saylarnda altrlarak kapasitesinin deitirilmesi istenebilir. rnein yukardaki fan 1000 d/dda alsn. Bu fanda kay-kasnak deiiklii yaplarak basncn 230 mmSSa karlmas istensin. (Fan rotor apnn ve alma koullarnn deimedii kabul edilmitir). Bu durumda yeni devir says fan kanunlarndaki basn ilikisinden bulunabilir.

230=200x(n2/1000)2 n2/n1= (230/200)1/2 = 1.07 n2=1.07x1000=1070 d/d olur. Bu durumda debi V2=V1x(n2/n1)= 50.000x1.07=53.500 m3/h ve motor gc Nm2=34x(1.07)3 = 42 kW olur. Bu fann 1000 d/ddeki grlt seviyesinin L1=100 dBA olduunu kabul edilsin. Yeni durumdaki grlt seviyesi, L2-L1= (50 log10(1.07)=1.47 L2=100+1.47=101.47 dBA olur. (Burada rotor ap ve dier parametrelerin deimedii kabul edilmitir). Devir saysnda art ancak evresel kuvvetler kabul edilebilir limitler iinde kald takdirde yaplabilir. Ayrca yeni duruma gre motor gc kontrol edilerek gerekiyorsa motor da deitirilmelidir. Rotor apna gre dzeltme Rotor apnn etkisi karakteristikleri bilinen bir fan yardm ile baka bir fann karakteristik zelliklerinin (debi, basn, g, grlt) hesaplanmasnda kullanlr. Nadiren de olsa rotor apnn tralanarak bir fann daha dk kapasitede altrlmas salanabilir. Rotor ap etkisi hesaplanrken dier parametrelerin sabit olduu kabul edilir. Hesap yntemi younluk ve devir saysnda olduu gibidir. 3. Sistem Karakteristik Erileri Fanlar kendi balarna alan cihazlar deildir. Kanal veya proses sisteminin paras olarak alrlar. rnein bir binann klimatize edilmesinde kullanlan bir fan, kritik devredeki basn kayplarn yenerek havay istenilen yerlere tamak durumundadr. Bir fabrikann baca gaz filtreleme sistemindeki durum da benzerdir. (Fan kanallardaki, eanjrlerdeki, filtredeki ve varsa dier elemanlardaki basn kayplarn karlamak durumundadr). Aadaki ekilde bir fann bir kanal sistemindeki durumu gsterilmitir.

Pt (Pa) 700 600 500 400 FAN KARAKTERST 300 200 SSTEM KARAKTERST 100

Pt (Pa) 400 C D 375 350 B 325 A 300 15 16 17 Q (m/ s)

12

16

20 Q (m/ s)

Sistem karakteristik erileri. Sistem karakteristik erileri fan karakteristik erilerinin zerine izilerek fann alma noktas tespit edilir. Ayrca sistemin dinamik davran ve iletme ekline uygun olarak uygulanacak kontrol stratejileri de bu eriler zerinde incelenebilir. rnein fann en verimli blgede almas, sabit basnta almas (rnein bir merdiven basnlandrma fan) veya deiken debide almas (rnein bir binada VAV sistemi), filtre kirlilik durumu vb. bu eriler zerinde incelenebilir. Bunlara ilikin baz rnekler daha sonra verilmitir. Hava kanallarnda basn kayplar, Pk=f.(L/Dh)x[(1/2)xxV2 Eitlii ile, f deeri ise ampirik olarak f=0.02x(105/Re)0.17 eitlii ile hesaplnabilir (burada Re=(DhxVx/)(2/3)xDhxVx105 eklindedir. Dirsek, T, ayrlma, redksiyon, damper gibi ekipmanlarn basn kayplar ise Pe=Kx[(1/2)xxV2 ile hesaplanabilir. Burada K ilgili ekipmann kayp katsaysdr. Bu balamda fanlarn giri ve knda 1 veya 2 ap kadar dz boru olmas ve damper vb. balantlarn bundan sonra yaplmas uygun olur. 4. Enerji Verimlilii Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Bakanl Elektrik leri Etd daresi verilerine gre Trkiyede endstride kullanlan elektrik enerjisinin %22si fanlar tarafndan tketilmektedir. te yandan bir fann 5 ylda 40000 saat alaca kabul edilsin. Bu durumda fann tketecei enerji, bu fann imalat (ilk yatrm) maliyetinin 100 katndan fazla olabilmektedir. Bu nedenle uzun sreler alacak fan sistemlerinde enerji verimlilii ok nemlidir. Burada mr boyu maliyeti (ilk yatrm ve mr boyu enerji maliyetlerinin toplam) daha az olan fan seilmelidir. Bir baka ifade ile rnein 5 yllk sredeki toplam maliyete baklabilir. Bu balamda eski fanlarn yenilenmesi ok nemli olabilmektedir. Bu yenilemeler ilk yatrm maliyeti getirse de fizibilitesi yapldnda kendini ksa srede amorti eden yatrmlar olabildii grlr. Aada bu hususlar ilikin bilgiler verilmitir.

4.1. Verimli Bir Fan Sistemi Oluturulmas Fanlarda verimi etkileyen balca unsurlar kanatlar, rotor, yataklar, kaaklar, tahrik sistemi kayplar ve motor kayplardr. rnein, kanat verimlilii tiplerine gre %65 ile %92 arasnda deimektedir. Dolaysyla fan verimliliklerinin artrlmas iin optimum kanat tasarm yaplmas (rnein airfoil kanat kesiti, optimum kanat as ve uygun kanat saysnn belirlenmesi) gerekir. Fanlarda en yksek verime sahip kanat tipleri airfoil kanatlardr (bu kanat tiplerinin verimleri %90n zerindedir). Ancak bu kanatlarn imalat dierlerine gre daha zor ve pahaldr. Ayrca andrc ve tozlu hava gibi sistemlerde kullanm uygun olmayabilir. Bu nedenle bylesi yerlerde verimleri dk olsa da tek kalnlkl ve radyal kanatlar kullanlmas gerekebilir. Tm bu hususlar ve imalat nerileri seimde dikkate alnmaldr. malat srecinde temel hedefler fanlarn verimliliinin artrlmas ve retimde az enerji kullanlmasdr. Bunun iin doru fan seimi yaplmas, fan imalat teknolojisinin iyiletirilmesi ve retimde olabildiince az girdi kullanlmas dnlmesi gereken hususlardr. Bu durum lkemize, mterilerimize ve rekabet imkanlarn artraca iin firmamza nemli katklar salayacaktr. Bu noktada aadaki gibi hususlara dikkat edilebilir. 1) Kanatlarn emiteki ularnn balk srt yuvarlatlmas, ktaki ularn daha sivri olmas yararl olur. 2) Damper, drallregler gibi elemanlarn birer basn kayb kayna olduu gz ard edilmemeli ve zorunlu deilse kullanlmamaldr. 3) Fan seiminde fann kullanlaca tesisin zellikleri, alma artlar gz nne alnmaldr (bylece uygun debi, basn, malzeme seimi ve fan seimi yaplabilir). 4) Aksine bir zorunluluk yoksa direk tahrikli (kaplin veya direk akuple) fanlar kullanlmaldr. nk kay kasnak sistemlerin enerji verimlilii direk tahrikli sistemlere gre %5 civarnda daha dktr. Montaj zamannn uzamas, bakm zorluklar kay kasnakl sistemlerin dier dezavantajlardr. Zaten 200 kW zerindeki fanlarn kay kasnakl yaplmas mmkn deildir. Ancak bazen daha ucuz olduu gerekesiyle kay kasnakl sistemler tercih edildii grlmektedir. Kaplinli bir fan kay kasnakl bir fana gre %5-10 civarnda daha pahaldr ancak fann tkettii enerji dikkate alndnda bu fark 1 yldan ok daha az bir srede amorti edilmektedir. Not: Buna karn zellikle 800 d/d altnda (bu devir saylarndaki elektrik motorlar pahal olduu iin) veya standart motor devir saylarndan ok uzak devir saylarnda fan seme zorunluluu olursa veya baka zorunlu nedenlerle kay kasnak sistemleri tercih edilebilir. 5) ok yksek gl fanlarn altrld tesislerde seri veya paralel alma opsiyonlar mutlaka dnlmelidir. zellikle paralel almada kk ve birden fazla fan sz konusu olaca iin deiken debilerde dk kalk momentleri, tesisatn ucuzlamas, yedekleme mmkn olacaktr. Ayrca deiken debili bir sistem sz konusu olduunda tek ve byk bir fann rnein frekans invertr ile kontrolu uygun deildir. Bu durumlar iin maliyet analizleri yaplmaldr).

6) Byk fanlar dk debilerde daha abuk kararsz alma blgesine girebilir (dk

akm ekme beklentisine karn motorun daha fazla akm ekmesi sz konusu olabilir). Bu nedenle bylesi durumlarda bir adet byk fan yerine birden fazla ve daha kk fan seilmesi ve yine paralel alma dnlmelidir. 4.2. Fan Seimi in Gerekli Bilgiler Doru bir fan sistemi tesis etmek iin imalatya asgari olarak aadaki bilgilerin verilmesi gerekir. 1. Hacimsel debi (m3/h veya m3/sn) veya ktlesel debi (kg/h, kg/sn), 2. alma artlarnda ihtiya duyulan statik (mmSS veya Pa- 1mmSS=10 Pa) toplam basn (mmSS veya Pa), 3. Fann alaca yerin rakm (deniz seviyesinden ykseklii- m), 4. Akkan (temiz hava, tozlu hava, nemli hava, kat malzeme, korozif akkan vb.), 5. Fann iinden geecek akkann scakl (C), 6. letme ekli: a) srekli alma, b) kesintili alma, c) deiken debili veya deiken basnl alma vb. Yukardaki ve benzeri bilgileri ihtiva eden fan sipari formlarnn kullanlmas yararl olur. Bu verilere dayal olarak seilmi iki fan aada rnek olarak verilmitir. RNEK FAN 1:
a) Veriler STANDART SARTLARDAKI DEBI.................(m3/h) STANDART SARTLARDAKI TOPLAM BASINC........(mmSS) RAKIM........................................(m) ATMOSFER BASINCI............................(PA) ATMOSFER SICAKLIGI(15 Cye gore.).............(C) AKISKAN......................................... CALISMA SARTLARINDAKI SICAKLIK...............(C) CALISMA SARTLARINDAKI YOGUNLUK...........(kg/m3) CALISMA SARTLARINDAKI DEBI................(m3/h) CALISMA SARTLARINDAKI TOPLAM BASINC.......(mmSS) b) Seim sonular DEVIR SAYISI.........(d/d) FAN GUCU..............(kW) CALIS. SART. MOT. GUCU(kW) STAND. SART. MOT. GUCU(kW) MOTOR DEVIR SAYISI...(d/d) FAN VERIMI.............(%) TAHRIK CINSI.............. TAH. SIST. VERIMI......(%) FAN MALIYETI.........(EU) 5 YIL.CALISMA SURESI(saat) 5 YIL. ENERJI MALYETI.(EU) 1490 23.2 30.0 45.0 1500. 86. KAPLIN 97. 6500. 40000. 108000. 36000. 329. 20. 101085. 14.87 NORMAL HAVA 200. 0.745 36000. 203.

rdeleme: 1) Eer bu fan kay kasnakl seilseydi ilk yatrm bedeli 6500 EU yerine 6000 EU civarnda olabilecekti (KAZAN: 500 EU). Ancak buna karn %5 civarnda verim azalmas olacakt.

Bunun parasal tutar ise ((108.000/5)*.05= 1080 EU/yl olacakt. Bu ise iletme iin kar deil zarar olaca gibi, fosil yakt tketilmesi nedeniyle evre iin de zarardr. 2) Yukardaki enerji maliyeti EFF2 iin hesaplanmtr. Bunun yerine EFF1 motor konulsad buradan %4 civarnda kazan salanacakt. Bu durumda yukardaki 5 yllk enerji tketimi 108000 YTL yerine 103.680 olacakt. 3) Yine yukardaki fan bedeli normal kanatl bir fan olarak hesaplanmtr. Eer bu fan airfoil kanatl yaplsayd ilk yatrm bedeli %10 civarnda artacakt. Buna karn %5 civarnda verim art sz konusu olacakt. Sonu olarak; kay kasnakl eski bir fan sistemi yukardaki hususlar dahilinde yenilendii takdirde ortalama %15 civarnda daha az enerji tketecektir. Bu ise byk gler sz konusu olduunda ciddi tasarruflara denk gelmektedir. Ayrca kresel snma, lkemizin bulunduu ekonomik artlar dikkate alndnda hi birimiz bedelini dyorum, enerjiyi istediim gibi tketebilirim dememelidir.
RNEK FAN 2: a)Veriler STANDART SARTLARDAKI DEBI.................(m3/h) STANDART SARTLARDAKI TOPLAM BASINC........(mmSS) RAKIM........................................(m) ATMOSFER BASINCI............................(PA) ATMOSFER SICAKLIGI(15 Cye gore.).............(C) AKISKAN......................................... CALISMA SARTLARINDAKI SICAKLIK...............(C) CALISMA SARTLARINDAKI YOGUNLUK...........(kg/m3) CALISMA SARTLARINDAKI DEBI................(m3/h) CALISMA SARTLARINDAKI TOPLAM BASINC.......(mmSS) b)Seim sonular DEVIR SAYISI.........(d/d) FAN GUCU..............(kW) CALIS. SART. MOT. GUCU(kW) STAND. SART. MOT. GUCU(kW) MOTOR DEVIR SAYISI...(d/d) FAN VERIMI.............(%) TAHRIK CINSI.............. TAH. SIST. VERIMI......(%) FAN MALIYETI.........(EU) 5 YIL.CALISMA SURESI(saat) 5 YIL. ENERJI MALYETI.(EU) 50000. 866. 1000. 89875. 8.50 TOZLU HAVA 100. 0.840 50000. 603.

1580 ====== AP MOD.LE KULLANILABLR 102.7 110.0 160.0 1500. 80. KAY.-KAS 95. 7500. 40000. 396000.

rdeleme: 1) Birinci fan iin yaplan deerlendirmeler burada da geerlidir. Bu fan kay kasnakl da yaplabilir, kaplin tahrikli de. Yukardaki fiyat ve iletme bedeli kay kasnaklya gre hesaplanmtr. 2) Bu fan rotor ap bytlerek 1500 d/d (motor devrinde) kaplin tahrikli ve EFF1 motorlu eklinde yaplabilir. Bunun iin gelecek ilave maliyet 2000 EU civarnda olacaktr. Buna karn %9 civarndaki verim art nedeniyle elde edilecek yllk kazan ((396000/5)*.09)= 7120 EU civarnda olacaktr. (5 ylda yaklak 35.000 EU). evresel etkiler de ilave kazan olacaktr. Not: Akkan tozlu, nemli gibi zelliklere sahip ise airfoil kanatlarn kullanm doru olmayabilir. Bu nedenle burada byle bir deiiklik gsterilmemitir.

7. Elektrik Motorlar letmede alma sreleri arttka fanlarda olduu zere motorlarn verimleri de byk nem arz etmektedir. nk standart bir AC motorunun alma sresi boyunca oluturduu toplam masraflarn %97sini enerji giderleri oluturmaktadr. Geri kalan %3lk pay ilk yatrm bedeli, montaj ve bakm masraflardr. Bu nedenle elektrik motorlar EFF1 (yksek verimli AC motorlar) tipinde seilmelidir. Bu motorlar daha pahal olsa da EFF2 (verimi artrlm AC motorlar) tipine gre %4 civarnda daha verimlidir. zellikle yksek gler iin bu durum ok byk farklar ortaya karmaktadr. Eer tesis deiik kapasitelerde alyorsa ift devirli motorlar veya frekans invertrleri kullanlmaldr. Gerektiinde otomasyon sistemleri kullanlmaldr. 1000 m rakma kadar elektrik motorlar sorunsuz alrlar. Daha yksek rakmlarda alma iin imalat tavsiyelerine uyulmaldr. Ayrca elektrik motorlarnn bulunduu ortam scakl ykseldike verim der. Bu nedenle IEC standartlarna gre aadaki scaklk dee rleri uygulamada dikkate alnmaldr. zolasyon snf Resistans ile maksimum scaklk art (C) Maks. 40 C evre scakl iin motor yzey scakl (C) Ksa sreli dayanm scakl (C) E 75 115 120 B 80 120 130 F 100 140 155 H 125 165 180

8. Fan Sistemlerinde Kapasite Kontrolu Verimli bir fan tesisat iin fann hizmet verecei sistemin doru biimde projelendirilip imalatnn yaplmas gerekir. nk fann seilip imalatnn yaplabilmesinin n koulu fan debisi ve basncnn doru hesaplanmasdr. Eer bu deerler gereinden kk belirlenmi ise fan sisteminde kapasite ve basn yetersizlikleri ortaya kacaktr. Eer gereinden byk belirlenmi ise fann mr boyunca enerji verimsiz kullanlm olacaktr. Fan sistemlerinin kontrolu iin kullanlan yntemler aada zetlenmitir. Genel olarak iki tr kontrolden sz edilebilir. 1) Damper ile Kontrol: Burada alma noktas fan erisi zerinde hareket eder. Kontrol, fann emiindeki veya kndaki bir damperin kslmas eklinde yaplr. Bir baka ifade ile debi ve basn sistem direncinin artrlmas veya azaltlmas ile kontrol edilir. Burada damperin kslmas ile debi azalaca iin ekilen gte bir azalma olacaktr. Ancak bu yntem verimli bir kontrol ekli deildir. Bu nedenle zorunluluk olmad srece bu yntem enerji verimlilii amacyla kullanlmamaldr. Damperler daha ok scak gaz ile alan bir tesiste souk kalkta kullanlmaldr. Damper kontrol prensibi aadaki ekilde grlmektedir.

HER BR FANIN DEBS

Damper kontrollu bir sistemde karakteristik erilerin yerleri.

2) Fan performans erisinin deitirildii sistemler: Burada ise sistem erisi deimez, fan karakteristik erisi deiir. a) Deiken kanatl damper kontrolu: Burada fan giriine deiken kanatl damper yerletirilir. Burada havann akm izgileri damper kanatlar arasndan geerken burgu eklinde (spin) bir yapya gelir. Bu yap fann karakteristik erisini ekilde grld z ere deitirir. Bu kontrol ekli damper kontrolundan daha iyidir. Ayrca yksek scaklkl sistemlerde souk kalk iin gerekli kslmay da salar.
n1>n2>n3>n4

A B

C D

n2 n4 HER B R FANIN DEB S n3 Q(m / h)

n1

Dei ken kanatl damper kontrolu.

b) Hz kontrolu: Fan kanunlarndan hatrlanaca zere fann debisi devir says ile doru orantl, basnc ise karesel orantl olarak deiir. ekilen g debi ve basncn arpm olduu iin g deiimi devir saysnn kp ile doru orantl deiir. En verimli kapasite kontrol ekli fan hznn frekans invertrleri ile deitirilmesidir. ift devirli motorlar bu

sistemin bir alt versiyonu olarak dnlebilir. Frekans invertrl sistemlerde hz istenildii kadar drlemez. nk dk kapasitelerde verimsiz veya kararsz blgede alma olabilecektir. Bu nedenle tasarruf yapld zannedilirken daha fazla akm ekilmesi sz konusu olabilir.

A B

n2 n3 HER BR FANIN DEBS Q(m / h)

n1

Hz kontrollu sistem. 3) Fanlarn paralel balanmas: Burada iki veya daha fazla e karakteristik eriye sahip fan paralel olarak altrlr. Paralel almada her sabit basn iin fanlarn debileri toplanarak toplam debi bulunur. Bu sistem zellikle byk gl tesislerde enerji ekonomisi, fanlarn yedeklenmesi, iletme ve bakm esneklii salanmas iin ok faydal bir sistemdir.
SABT DREN

FAN1

FAN2

FAN3

SABT BASIN

HER BR FANIN DEBS Q(m /h)

Fanlarn paralel al trlmas. 4) Fanlarn seri balanmas: Burada iki veya daha fazla e karakteristik eriye sahip fan seri olarak altrlr. Paralel almada her sabit debi noktas iin fanlarn basnlar toplanarak toplam basn bulunur. Bu sistemler tek bir fann basncnn yetmedii durumlarda veya daha kk kapasiteli bir fann booster fan olarak kullanld durumlarda tercih edilir. (Bylece ana fann basncnn en uzaktaki dk debi ihtiyac olan bir branman iin seilme zorunluluu ortadan kalkar).

12345

1235

12 5 12 13 1

HER BR FANIN DEB S

Q(m /h)

Fanlarn seri al trlmas.

BOOSTER FANI

ANA FAN

Booster fan tesisat rnei.

9.Tesisat Sistemleri Enerji verimlilii fann alaca tesisatn doru porjelendirilmesi, buna gre imalat ve ihtiya duyulacak prosese uygun bir mantkla iletilmesi, fann bakmnn dzenli yaplmas gerekir. 9.1. letmede Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1. Fan ve tesisatnn verimli biimde iletilebilmesi iin ncelikle fann, prosesin gerektirdii kontrol mantna uygun olarak altrlmas gerekir.

2. Fan ase ankraj montajlarna dikkat edilmeli, gevek civatalar, terazi bozukluu, platform montajlarnn yeterli olmas, vantilatr ve elektrik motorunu d hava etkenlerinden koruma tedbirlerinin alnmas, montaj ncesi fan depolama koullarnn zenli olmas gerekir. Bu gibi konularda fan imalatsnn nerilerine uyulmas yerinde olur. 3. Endstriyel tesislerde fanlarn alma artlarnda bulunduklar ortamlarn genellikle tozlu olmas veya tadklar malzemelerin fan kanatlarna yapmasna neden olabilmektedir. Bu ise verim kayb, balansszlk gibi problemlere neden olmaktadr. Bu nedenle temizlik ve bakm dzenli yaplmaldr. 4. Rulman greslerinin, alt ortam artlarnn zelliine gre periyodik olarak deitirilmesi, uygun greslerin kullanlmas veya ar gres konulmamas gerekir. Bunlara dikkat edilmesi yataklarda scaklk artlarn ve dolaysyla arzalar azaltacaktr. 5. Yatak ve rulman eksen ayarlarnn dzgn olduu kontrol edilmelidir. Aksi takdirde rulman kasntl alarak ar snma ve deformasyona urayabilecektir. Ayn ekilde kaplin, kasnaklarn ayarlar gnmz teknolojisinin hassas cihazlar ile yaplmaldr. Bunlarn doru yaplmas kaslmalar, balans problemlerini ve enerji kayplarn azaltacaktr. 6. Hava kanallarnda zorunlu olmayan direnlerden (gereksiz dirsekler, uygun olmayan hava hzlar vb.), buralarda toz birikmesi veya gaz scaklk deerlerindeki deiimlerden kaynakl debi problemlerinden kanlmaldr. 7. Anma problemlerinden kaynakl balans problemleri ve yksek titreimlerden kanmak iin akkann zelliine uygun malzeme seilmesi gerekir. 8. letmecinin, yukarda belirtilen bakm ilerini bu konularda yetimi personeli eliyle yapmas, bu ekilde personeli bulunmuyor ise dardan hizmet almas yararl olacaktr. 9. Fanlar kritik hz ve doal frekans devir saylar civarnda ( %10 civarnda) altrlmamaldr. Bu nedenle fann kritik devir says bilinmeli, zellikle frekans invertr ile yaplan devir says ile enerji tasarrufu almalarnda bu hususa zellikle dikkat edilmelidir. Not: Fan altrlrken bu devir saylarnn hzl geilmesi ile sorun zl ebilir. Ancak durna esnasnda kritik devir saylarna denk gelinmesi halinde fan duramayabilir, titreimler artabilir. Bylesi durumlarda zellikle byk fanlarda frenleme sistemi gerekebilir. 10. Kay kasnakl sistemlerde her kay deiiminde kasnaklarn da deitirilmesi yararl olur. 11. Hatal montaj, toz yapmas, boluk art, geveklikler (rnein rulman arzas ) hava boulmas (kanatlara ters yklerin gelmesine neden olur), rotor aynas arkasnda vakum, anma problemleri, milde boluklar, gvdede hava kaaklar, vorteksler, civatalarn

kopmas, zeminin terazide olmamas, zemine balantnn zayf olmas gibi ok eitli hususlar iletmede balans ve titreim sorunlarna (malzeme yorulmasnn artmas, krlma vb) ve bunlarn sonucu olarak da fanda verim dklne sebep olmaktadr.

9.2. Tesisat Balantlarnda Dikkat Edilmesi Gereken Baz Hususlar

rnekler
Uygun olmayan tasarm

kt

Uygun

Gril unutulmu

Yanl Girite ak dalm

Doru

Kt kta ak dalmas

yi

Kt

yi

Flexible paralarn uzun olmas veya kt hizalanmas

Kt

yi

Fan nnde ani genileyen redksiyon (a max 7 olmal)

Kt

yi

Fan knda asimetrik balant

Kt

yi

Fan nnde ve arksanda dirsek olmas

Kt

yi

Fan giriinde girdap etkisi

Kt

yi

Fan giriinde dirsek

Kt Fan knda dirsek

yi

Kt

yi

Aksiyal fanlarda istenmeyen dzeyde basn kayb

Kt

yi

Aksiyal fanlarda istenmeyen dzeyde basn kayb

Kt

yi

Uygun olmayan fittings tasarm

Kt

yi

Notlar: ekillerde grld zere; 1) Fanlarn giri ve knda en az giri apnn 2 kat kadar dz kanal bulunmaldr. Damper vb. bundan nceye konulmaldr. 2) Giri ve kta aniden dirsekler ve ksa redksiyonlar ngrlmemelidir.

Ksm II: KONSTRKSYON HESAPLARI

1. Giri Bu blmde santrifj fanlarn konstrksiyon hesaplarna ilikin baz bilgiler verilmitir. ncelikle imalata ilikin baz pratik notlarn paylalmas yararl olacaktr. Optimum artlarda imalat iin: a) mal edilecek parada istenen zellikler (fonksiyon, mukavemet, mr) incelenir. b) Malzeme zellikleri incelenir. Malzeme satcs ve uzmanlardan gerekli bilgiler toplanr. malat srecine ilikin yle bir eri verilebilir.

Gelime Seviyesi

III.

II.

I. Zaman (sarfiyat)

Bu eri teknik yaplarn gelimesine uygulanabilir. Olgunluk evresinde (III. evre) ok yksek i sarfna karn az ilerleme kaydedilir. Burada; konstrksiyon=fiyat+kalite= optimum olmaldr. 3) Kullanclar iin; - Fiyat, enerji sarfiyat, bakm-iletme masraflar, basitlik, iletme emniyeti. Hangisi daha nemlidir? Teknik zellikler: G , hz, devir says, kalite doru tespit edilmelidir. - stenilen gcn ayn byklkte birka makinaya paylatrmak (biri arzalannca dieri ksmen yedek ilevi grr.) Veya tek bir makine m uygundur? 4) Yeni bir tip gelitirilirken imdiye kadarki tecrbeler, arzalar vb. incelenmelidir. Mevcut modeller de incelenir, imdiye kadar olanlarn kritii yaplr, hatalar incelenir. Hangi alanlarda benzer problemler var, bunlar nasl zlr bu gibi hususlar aratrlmaldr. -Eer istenilen zellikleri salayabilecek bir ok zm varsa bunlarn zellikleri ayr ayr deerlendirilip karlatrlmaldr. Bir zm ne kyorsa resim izilip hesaplar

yaplmaldr. Baz hallerde nihai karara deneyler neticesinde veya uzmanlarn ,satclarn ve/veya alclarn fikirleri sorularak karar verilmelidir. - Tehlikeli kesitler tekrar hesaplanmal, entikler, uygun olmayan kuvvet iletimi, malzeme ifti, kayma yzeyleri kalitesi vb. yeterlimidir kontrol edilmelidir. -Tm fanlarda yzey dzgnl ve przlln az olmas verimi artrr. -Dik al kanatl santrifj fanlar mukavamet ynnden daha iyidir (ama verimleri daha dk olabilir). - Kama gibi ucuz elemanlar daha dk emniyet gerilmesine sahip malzemeden seilmelidir. - Keeler, havalandrma delikleri vb. kontrol edilmelidir. - Montaj kolayl iin neler yaplabilecei aratrlmaldr - Basitletirme iin simetrik paralar daha uygundur. - Az saydaki imalatlarda talal ve kaynakl imalat daha ucuz olabilir ancak kitlesel imalatta dkmn daha ucuz olacana dikkat edilmelidir. - Piyasada bulunan paralar ve malzemeler tercih edilmelidir. - Civata eidi az ve mmkn olduunca ayn byklkte olmaldr. -Yatak eidi az olmaldr. - Malzeme daha hafif, daha kk yaplabilirmi? - Malzeme, tolerans ve iletme bakmndan, kalite ve emekten tasarruf salanabilirmi? - Zarifletirme ve basitletirme yaplp yaplamayaca aratrlmaldr. - ller: her ke llerle yeterince tespit edilmimidir. malattaki sorunlar ve uyumsuzluklar azaltmak iin ne yapmak gerekir, bunlar aratrlmaldr. - Paralarn, llerin birbiri ile uyumu kontrol edilmelidir. 5) Hesaplara ilikin notlar: - Konstrksiyona etki eden kuvvetler, genlemeler, deformasyonlar, mr, ypranma, verim, g ve enerji tketimi vb. hesaplanmaldr ki; - Beklenen tesirler, - Yap iin gerekli i (byklk ve arlklar), - Bir zmn dierine olan stnl, nceden sylenebilsin veya kontrol edilsin. - Kullanlan eitliklerin, konulan deerlerin bizim problemimiz iin uygun olmas iyi dnlmelidir. -Bir konstrksiyonda proje ve hesap elele gitmelidir. Burada daha uygun uygun yol nce projeyi yapmak sonra hesaplamaktr. 6) Modeller ve Deneyler - Fonksiyon modelleri: karton, flexiglas vb. - Form modelleri: ahap, al, metal vb. - Deney modelleri: aslndan kk, asl gibi veya byk. - Deney iyi bir yoldur, ama zannedildiinden fazla emek ve zaman ister. Ksa sreli ve uzun sreli denemeler imalattan hemen sonra yaplabilir. - Genelde en iyi zm mevcut artlardan en iyisini semek ve bunu gerekletirmeye almaktr. - Tasarruf imkanlar az, emek fazla, verim yksektir. Burada ayrca,

- Eldeki konstrksiyonlardan yararlanmak, standartlatrlm ve piyasada bulunan yar ilenmi malzemeleri kullanmak, tip saysn, ebatlar ve ekilleri azaltmak;ksaca her paraya den sayy azaltarak konstrksiyon maliyetleri azaltlabilir. rnek: -Standartlatrlm ve piyasada bulunabilen llerde profil ubuklarnn , saclarn , borularn, millerin, standart civata, saplama ve kanallarn, kamalarn kullanlmas; paralarn simetrik imalat dnlebilir. -Yksek scaklklarda alma durumunda, dk devir saylar tercih edilebilir. -Yksek devir saylarnda zararl sarsntlar ve yksek gerilmeleri nlemek iin mmkn olduu kadar rijit yaplmal, iyi dengelenmeli, rezonansta z tireim saysnn yeri gerekirse deitirilmeli ve absorpsiyonla titreimler zayflatlmaldr. Rijit kaplin yerine esnek kaplin tercih edilebilir. Fanlarda ilk yatrm maliyetinin drlmesi ve baz kstlar, tartma Rotorlarda disk srtnmeleri ~ u3xD2 eklinde ifade edilebilir. U yerine deeri (u=Dn/60) konulursa rotor ap artnca kayplarn apn 5. kuvveti ile (D5) ile artt grlr. Bu nedenle fanlarda mmkn olan en yksek devir saysnn kullanlmas avantajldr. lk yatrm maliyetlerinin azaltlmas iin de olabildiince yksek devir saylarn (basma ykseklii devir says ile doru orantl olduu iin daha kk apl elektrik motorlar yksek devirlerde daha ucuzdur) ve olabildiince direkt akuple uygulamalar tercih etmekte yarar vardr. Ayrca, daha sonra aklanaca zere, burulma momenti devir says arttka azalmaktadr. Bu ise mil apnn ve buna bal elemanlarn aplarnn klmesi anlamna gelir. Yksek devirli fanlara gemek iin hassas kesme ilemi, ok iyi kaynak iilii vb. gerekir. Ayrca balanslama ve yzey ilemenin de dzgn olmas gerekir. Aksi takdirde balans sorunlar, yataklarda ar snma ve anma ve verimsizlik gibi problemlerle karlalabilir. Fanlarn devir saylar elektrik motoru devir saylarna bal olarak seilebilir. Eer motor devir saylar seilen fana uygun deilse; a) kay-kasnak sistemi kullanlabilir, b) rotor ap ile bir miktar oynanabilir (istenilen basnc salamak iin, c) daha az etkili olmakla birlikte kanat says ve kanat alar ile oynanabilir. Bylece rnein 1500, 3000 d/dlik elektrik motorlar direk akuple olarak kullanlabilir. Kay kasnak sistemleri ise kendilerine has avantajlarnn olabilecei yerlerde kullanlmaldr. Daha sonra aklanaca zere fan rotorunu oluturan kanatlar ve rotor yan saclar dnmeden dolay santrifj kuvvetlerinin ve hava hareketi ile oluan basn kuvvetlerinin etkisinde kalrlar. Bu kuvvetler rotor ap ile doru orantl ve devir says ile karesel olarak artar. Buna karn her malzemenin ykleme durumuna (ekme, basma, burulma, burkulma vb.) ve alma scaklna bal dayanm snrlar vardr. Burada sz konusu kuvvetlerin etkisi ile oluan gerilmelerin malzemelere ait emniyet gerilmelerinden byk olmas salanmaldr. Bir baka ifade ile rotordaki evresel hzlar malzemenin emniyet gerilmelerini aacak gerilmeler oluturmamaldr. Burada devir saylarn snrlayan en nemli faktrler rotora kaynaklanan

kanatlardr (kaynaklar genellikle zayflatc bir faktrdr). Ayrca scaklk, korozyon, andrc akkan gibi kstlayc hususlar da tasarm ve konstrksiyonda dikkate alnmaldr. Patlayc ve yanc gazlarla alacak fanlarda kvlcm ve patlama risklerini ortadan kaldracak nlemler (rnein szdrmazlk, elektrik tesisatnda zel nlemler alnmas, exproof motor kullanm vb.) alnmaldr. Burada parametreler birbiri ile eliebilir. rnein yksek devir saylarnda alabilmek iin dnen paralarn arlklarnn azaltlmas, kaliteli icilik vb. gerekir. Bu ise retimde otomasyon ve pahal malzeme anlamna gelebilir. Yine yksek devirlerde grlt ve havann temasta olduu yzeylerde anma etkileri artabilir. Btn bunlarn dikkate alnarak bir optimuma ulalmas gerekir. Rotor ile sabit cidarlar arasndaki boluklar kltlerek disklerin srtnmeleri ile yutulan i azaltlabilir (bylece rotor tarafndan srklenen akkan ktlesi de azaltlm olur). Burada kayplar akkann i enerjisi nedeniyle de olur. Bu nedenle akkan ktlesi azaltlmaldr. te yandan yzey przlkleri snr tabakasndaki srtnmeleri etkiler. Mekanik kayplar; yataklardaki, salmastralardaki ve kay kasnak sistemindeki kayplardr. Fanlarda srtnme ve ekilden kaynaklanan direnlerin azaltlmas amacyla, - Rotor iinde civata, takviye levhas gibi kntlarn mmkn olduunca az olmas ve havann getii yerlerin olabildiince az przl olmas. - apaklarn ve keskin kelerin minimize edilmesi, - Rotor yzeylerinde ve kanat yzeylerinde yzey przllnn olabildiince azaltlmas (talama, boya vb. ile), - Kanatlarn giri ve k kenarlarnn yuvarlatlmas, - Rotoru ihtiva eden gvde iinde diren oluturabilecek unsurlarn asgariye indirilmesi, - Kk basnlar halinde rotor yzeyinin kltlmesi, - Mil ekseni olarak titreim meydana getiren ve haksz olarak kritik hza ykenen olaylar, daha ok denge yetersizlii, cidardan ayrlmalar veya rotor kanatlarnn peryodik olarak difzr nnden gemesinin yaratt darbelerden doar. Bu gibi hususlara da dikkat edilmesi, yararl olur. Kayplar Santrifj fanlarda kanat says arttka srtnme yzeyi ve dolaysyla kayplar artar. Rotor iindeki basn kayplar %5 civarnda kabul edilebilir. Kaba yzeyler iin srtnme katsays 0.0045 alnabilir. Santrifj fanlarda verimin yksek olabilmesi iin giri tarafndaki kaak alannn D2=500 mm olan bir fan iin ortalama 2mm olmaldr. Kaaklardan dolay oluan kayplar 100 m/s evresel hzda %5, u=200 m/sde %8 civarnda olabilir. Bu nedenlerle szdrmazlk salmastralarla vb. ok iyi salanmaldr.

2. Malzeme Seimi Genellikle fan gvdeleri ve kaidelerinde St 37 gibi yap elikleri, rotorlarda St 52-3 gibi elikler, miller ve flan ksmlarnda C45 (1040) gibi elikler kullanlmaktadr. Bu malzemelere ait baz deerler aada verilmitir. Malzeme: St 37: = 37-45 kg/mm2 : iyi kaynak yaplabilir, yaygn bulunur, ucuzdur. St 52-3: = 52-62 kg/mm2 . Deiken zorlanmal kaynak konstrksiyonlarnda kullanlr, iyi kaynaklanabilir. St 52 malzemeler kaynak ncesi 100-150C ye kadar stlmaldr. Gerekirse 600 C de gerilim giderme tavlamas yaplmaldr. Kaynak sonras dvme ile entik etkisi azaltlabilir. C45: = 55-65 kg/mm2 . Deiken zorlanmal kaynak konstrksiyonlarnda kullanlr. Malzemenin Scaklk Davran : eliklerin mukavemet deerleri 20C artlara gre verilir. Buna gre ekme mukavemeti St 37 iin 370 N/mm2 St 52-3 520 N/mm2 Ck 45(1040) 550 N/mm2 alnabilir. te yandan 10000 saatlik bir alma srecinde scakla bal olarak mukavemet deerlerindeki d aadaki tablodaki gibidir. Malzeme 400C 450C 500C 600C Tavlama(Kaynak sonras) C St 37 St 52-3 Ck 45(1040) 13CrMo44 12 kg/mm2 15 kg/mm2 15 kg/mm2 24 kg/mm
2

7 kg/mm2 8 kg/mm2 8 kg/mm2 17 kg/mm

2

3,5 kg/mm2 3,6 kg/mm2 3,6 kg/mm2 7,5 kg/mm

2

3,5 kg/mm
2

650-700 kg/mm2 680-720 kg/mm2

Malzeme mukavemetine ilikin baz notlar: -Magene gre merkezka kuvveti ile zorlamada (rnein dnen diskler). - (em/)1/2 deeri ne kadar byk olursa msaade edilen evre kuvveti o kadar byk olur. rnein AlCuMg imalat eliinde bu deer St 70inkinden daha byktr. Ama bu malzeme dierine gre 3 kat daha pahaldr. -Titreimli zorlanmada (E/)1/2 deeri ne kadar olursa z titreim says o kadar byk olur. -Scaklk farklar ile zorlanmalarda ); em /(E.) deeri ne kadar byk olursa msaade edilen scaklk sapmas o kadar byk olur. -entik etkileri gibi mukavemet azalmalar kalnlk artrlarak veya gerekirse daha dayankl malzeme seilerek dengelenmelidir. -Yksek scakla ve atee dayankl ve atete oksitlenmeyen (uygun elik, dkm vb.) elik veya keramik malzemeler de kullanlabilmektedir.

Anma: Baz malzemelerin andrc etkisi ok fazladr. Buna karn ise baz malzemelerin andrc etkilere kar direnleri olduka yksektir. Metalik malzemelerde anmaya dayankllk sertliin artrlmas ile salanabilir. Ancak sertliin artmasna paralel olarak krlganlk artar, malzemenin yorulma direnci der. Bu nedenle bu zelliin bir arada salanmas gerekir. Bunun yollarndan birisi yzey sl ilemlerdir (rnein karbrleme, nitrrleme vb.), dier ise yzeyin anmaya dayankl bir malzeme ile kaplanmasdr. Yzey kaplamalarda teknolojinin bulunabilirlii ve maliyetler de etkilidir. Anmaya iliin baz notlar aada verilmitir. -Anma makinalarn fonksiyonunu ve mrn azaltr. Makinann bozulmasna ve kazalara neden olur. -Grlty, enerji tketimini arttrr, fazla bakm ve iletme maliyetlerini getirir. Anma Trleri: -Kayma anmas: Yataklarda birbiri zerinde kayan paralarda, -Yuvarlanma anmas: rulmanlarda, -Mineral andrmas: imento tozu, kmr tozu, ta, toprak - Anmaya kar; kaplama (seramik, zrh, krom,hardox). Ayrca C, Cr, Mn, Mo, Ni sertlik arttka anma azalr. -arpma anmalarnda sertliin nemi azdr. -Yatay srtnmelerde malzeme ne kadar sert ise anma o kadar az olur. Pskrtme bir tabakada anmay nler. Tablo 1de tabloda baz andrclar ve teknik zellikleri gsterilmitir. Tablo 1. Baz a ndrclar ve teknik zellikleri.
Malzeme Elmas Boron karpit Carborundum (Silikon karpit) Titanyum karpit Corundum (Alumina) Zirkonyum karpit Tungsten karpit Garnet Zirconia Quars silika kumu Cam C B4C SiC TiC Al2O3 ZrC WC Al2O3 3FeO3SiO2 ZrO2 SiO2 Silikat Sembol Sertlik (kg/mm) 8000 2750 2500 2450 2100 2100 1900 1350 150 800 500

Kaynak:E.Rabinowicz,Friction and Wear of Materials,1965

Tablo 2de anmaya dayankl malzemelere rnekler verilmitir. Tablo 2. A nmaya dayankl baz malzemeler.
Malzeme Tungsten carpit (sinterlenmi) Yksek kromlu beyaz dkm elikleri Yatak elikleri Krom (Electroplated) Karbrlenmi elik Nitrrlenmi elik Perlitik beyaz dkm elik stenitik Manganl elik Perlitik dk alaml (%0.7C) elik Perlitik alamsz (%0.7 C) elik Hddelenmi ve or normalize edilmi dk karbon (%0.2C) elii Sertlik (kg/mm) 1400-1800 700-1000 700-950 900 900 900-1250 Bal anma 0.5-5 5-10 20-30

480 300

20-30 20-30 25-50 30-50 30-60 50-70 100

Korozyon: Metaller oksijen ile reaksiyona girerek korozyona urarlar. Korozyon metalik malzemelerinin zelliklerinin kaybolmasna yol aar. Bu nedenle nlenmesi iin gerekli nlemler alnmaldr. rnein uygun malzeme seimi, yzey kaplamas yaplmas vb. dnlebilir. Korozyona dayanm iin paslanmaz eliklerin kullanlmas, i yzeylerin emaye, plastik esasl malzemelerle kaplanmas gibi nlemler alnabilmektedir. Sonu olarak malzeme seimi ve dolaysyla emniyet gerilmeleri konstrksiyon hesaplarnn ana parametrelerinden birisidir. 3. Mukavemet Hesaplar Bu blmdeki hesaplara balamadan nce fann seilip konstrksiyona ait imalat resimlerinin karlm olmas gerekmektedir. Bu blmde konstrksiyona ait mukavemet hesaplar (dndrme momenti, eilme momenti ve gelen dier yklere gre elemanlarn boyutlarnn kesinletirilmesi vb.), uygun eleman seimi yaplacaktr. Ancak bu hesaplarn bir defa da tamamlanmas mmkn olmayabilir. Bir veya birka defa iterasyon (deneme yanlma) yaplmas gerekebilir. a. Mil Hesaplar Fan tipi (rnein tek emili veya ift emili) ve konstrksiyon ve yerleim ekli, rotor arl vb. yaklak olarak belirlenmelidir. Bundan sonra dier hesaplara geilebilir. i. Mil uzunluu Mil uzunluu fann yaps, tahrik ekli, yataklara gelen yklerin dengelenmesi gibi faktrlere baldr. Mil uzunluuna etki eden deikenler fan yaps, tahrik ekli (direkt tahrikte kavrama eni, kay kasnakl tahrikte kasnak eni), rotor gbei uzunluu, yataklar arasndaki minimum

mesafe, yatak eni, salmastra eni, gvde sac kalnlklar vb.dir. Btn bunlarn dikkate alnmasyle mil uzunluu (l) yaklak olarak, l=l1+l2+ l3+l4 +l5+l6 + l7+l8+ l9+l10 eklinde verilebilir. Burada; - l1: Tek emili fanlarda rotordan ilk yataa kadar olan mesafe, - l2 : Yataklar arasnda olmas gereken optimum mesafe olup nce dndrme momentinden hareketle yaklak mil ap (d) hesaplanr (eilme momentleri dikkate alnmadan). Daha sonra l2=dxK eitliinden l2 hesaplanabilir. Burada K motor devir saysna bal bir katsay olup, 1000 d/d iin 8.5-9, 1500 d/d iin 7.5-8, 3000 d/d iin ise 5.5-6 arasnda alnabilmektedir (Alfer A. . uygulamas). Aada verildii zere eilme momenti, gerek mil ap ve yatak ykleri bulunduktan sonra aadaki kontroller yaplr. Mil eilmesi iin tg=l2xPr/(ExI)<1/1000 eitlii geerlidir. Emniyetli bir eilme iin, l2<=100x(d)0.5 (mm) olmas tavsiye edilir. Ayrca, d>=0.314x(Prxl2)1/4 olmaldr. Eer milin eilme asnn fazla olabilecei dnlyorsa, l2<=50x(d)2/3 (mm) eitlii kullanlabilir. Eer buradan bulunan deer ilk alnan deerden ok farkl ise bu deer esas alnr ve bundan sonraki hesaplar tekrarlanr. - l3 : kay kasnakl sistemlerde kasnak eni, direkt tahrikli sistemlerde kaplin iinde kalan ksm, - l4 : yaklak 5 mm, - l5 : yaklak 20 mm, - l6 : bir yatan genilii, - l7 : gvdenin yan sac kalnl, - l8 : kasnak (veya kavrama) ile yatak arasndaki boluk (yaklak 20 mm), - l9 : soutma ark eni (varsa), - l10 :soutma ark ile yatak arasndaki mesafe (varsa). Mil iin verilen bu uzunluklar genel bir hal olup rnein motora dorudan balanan kk fanlarda yukardaki uzunluklarn ou bulunmamaktadr. Not: Yukarda belirtildii zere aadaki hesaplar sonucu mil uzunluunda baz dzeltmeler yapmak gerekebilir. Tekrarlamak gerekirse rnein yataklar arasndaki mil uzunluunun deitirilmesi ve aadaki hesaplarn tekrarlanmas gerekecektir. ii. Momentler Mile etki eden momentler dndrme (burulma) momenti ile eilme momentidir. Bu iki moment ayn anda etki ettiinden hesaplarda bileke moment dikkate alnmaldr.

a) Dndrme (burulma) momenti Motordan fana g iletimi dndrme momenti vastasyla olur. Buradaki iliki, Nm= Mbx eklindedir. Burada Nm motor gc (kW), Mb burulma momenti (kg.cm), asal hz [=2n/60 (rad/s)], n devir saysdr (d/d). Dndrme momenti hesabnda motor etiket gc esas alnmaldr. nk fan gc belirlendikten sonra motor ve tahrik sistemi kayplar da dikkate alnarak motor gc hesaplanmakta ve bir st standart motor seilmektedir. Birimlerle ilgili gerekli dnmler yapldktan sonra burulma (dndrme) momenti iin, Mb= 95500 eitlii verilebilir. b) Eilme momenti Eilme momenti milin yataklama ekline gre belirlenir. Fanlarda deiik yataklama sz konusu olabilmektedir. b1) Rotorun elektrik motoru miline direkt balanmas hali (konsol al ma): Bu balama kk ve tek emili fanlarda yaplr. Aadaki b2 durumundan fark yataklarn ve kaplinin olmamasdr. Buradaki eilme momenti, Me=(2P1+P2)x(l1+l2) eklinde hesaplanr. Burada P1 toplam rotor arl (kg), P2 milin bu blmdeki arl (kg), l mil uzunluudur (cm). Mil sehimi, f= )

eitlii ile hesaplanabilir. Burada E milin elastizite modl (=2.1x105 kg/cm2), I atalet momentidir (I= d4/64 cm4). b2) Rotorun iki yatakla konsol al mas hali:

P2

P1 l2 l1

Bu balama ekli tek emili fanlarda yaplmaktadr. Buradaki eilme momenti, Me=P1xl1 eklinde hesaplanr. Burada P1 toplam rotor arl (kg), l1 milin ilk yataa kadar olan uzunluudur (cm). Bu hal iin mil sehimi (cm), f= f1 = = , f2 = , =

eitliklerinden hesaplanabilir. b3) Rotorun iki yatak arasnda olmas hali:

P2

m
P1

l=l2

Bu balama ekli genellikle ift emili fanlarda sz konusudur. (Ancak yukarda da belirtildii zere ok byk apl tek emili rotorlarn da iki yatak arasna konulmas mmkndr. Bu durumda rotor motor tarafndaki yataa daha yakndr. Bu nedenle motor tarafndaki yataa gelen yk daha fazladr, momentler de bu duruma gre hesaplanmaldr). Buradaki eilme momenti, Me=2x(P1+P2)xl eklindedir. Burada P1 toplam rotor arl (kg), P2 iki yatak arasndaki mil arl (kg), l iki yatak arasndaki mil uzunluudur (cm). Bu durum iin mil sehimi (cm), f= )

eitlii ile hesaplanabilir. c) Bile ke moment Motor gc ve devir saysndan dndrme (burulma) momenti ve rotorun yatak ekline gre eilme momenti yukarda belirtildii zere belirlendikten sonra bileke moment hesaplanabilir. Bileke moment,

Mv = [(Me)2 + (0.9xMb)2]1/2 eitlii ile hesaplanabilir. Not:Yukarda verilen sehim deerleri mil ap hesaplar yapldktan sonra hesaplanmaldr (formllerin yukarda verilmesinin nedeni konu btnln salamaktr). iii. Mil ap Edeer moment hesaplandktan sonra mil ap d (mm), d = 21.7x(Mv/em)1/3 eitlii ile hesaplanabilir. Burada em mil malzemesinin bileke emniyet gerilmesi olup rnein C45 (1040) eliinden yaplm bir mil iin entik etkileri, faturalar, kama yerleri gibi zayflatc etkenler dikkate alnarak em =320 kg/cm2 alnabilir. Burulmaya gre kesit kontrolu, = Mb/Wb eklinde yaplabilir. Burada Wb mukavemet momenti (cm3) olup, Wb =d3/16 ifadesinden hesaplanabilir. Emniyetli bir alma iin <em olmaldr. (C45 elii iin burulma iin emniyet gerilmesi 120 kg/cm2 alnabilir). Grld zere mil ap; malzeme cinsi, devir says, aktarlan g ve milin yataklama durumu gibi baldr. Direkt tahrikli sistemlerde mil ap motor gcnden hareketle bulunan aptr. Kay kasnakl sistemlerde ise fan miline aktarlan g %5 civarnda daha azdr. Kay kasnakl sistemlerde ayrca fann devir saysnn motorun devir saysndan nemli lde farkl olabilecei dikkate alndnda, motor milinin ap ile fan milinin apnn birbirinden ok farkl olabilecei grlebilir. (Bu nedenle motor mil ap motor gc ve devir saysndan, fan mil ap fan gc ve devir saysndan hesaplanmaldr). Ayrca em deeri yaklak 120Cden sonra azalr. Bu nedenle yksek scaklklarda retici firmalarn ilgili scaklklar iin verdii emniyet katsaylar kullanlmaldr. iv. Yataklara gelen ykler a) ki yatakl konsol alan millerde (b2 durumu) rotora yakn olan yataa gelen yk, = )

ifadesi ile hesplanabilir. Burada P1 rotor arl (kg), P2 ise milin yataklar arasnda kalan blmnn arldr (kg). b) ki yatak arasna ve tam ortaya oturan mil halinde (b3 durumu) yataklara eit kuvvet gelir ve =

eklinde hesaplanabilir. Bu deerler belirlendikten sonra yataklar arasndaki mil uzunluu (l2) yukarda akland ekilde kontrol edilmeli ve gerekiyorsa buraya kadar olan hesaplar tekrar yaplmaldr. Ancak tek emili ve byk fanlar iki yatak arasna oturtulabilmektedir. (zellikle rotor apnn 2000 mmden byk olduu durumlarda bu sz konusudur). Bu durumda yataklar rotora eit mesafede olmayacaktr. 1 indisi yakn olan yatak, 2 indisi uzak olan yata temsil eder. l1 rotor ekseninden yakn yataa kadar olan mesafe, l2 rotor ekseninden uzaktaki yataa kadar olan mesafe denirse; yataklara gelen statik ykler, Pr1=(P1xl2/(l1+l2), Pr2=P1-Pr1 eitlikleri ile hesaplanr. v. Kritik devir says Millerde kritik devir says rotor ve mil arl, mil sehimleri, milin atalet momenti, mil malzemesinin elastizite modl gibi deikenlere baldr. Ampirik olarak aadaki eitliklerden hesaplanabilir. Fanlar hesaplanan bu kritik devir saylar civarnda altrlmamaldr. a) Eilme momentinden kaynaklanan kritik devir says (d/d) nk=9,55 eitlii ile hesaplanabilir. Burada f mil sehimi (yataklama durumuna gre yukarda verilmitir), g yer ekimi ivmesidir. b) Burulma momentinden kaynaklanan kritik devir says (d/d) nk=(865*60)/ Burada M(=P1/g) rotor ktlesidir (kg). rnek: l1=300 mm, l2=400 mm, d=45mm llerinde mil ve 630 mm apnda ve 10 kg ktlesinde bir rotor 1450 d/dda emniyetli biimde altrlabilirmi? (Burada 3.8 kglk aft ktlesinin %40 hesaba dahil edilmelidir. Bylece M=11.5 kg olur. Bu deerler formle konursa nk=(865*60)/ bulunur. Buna gre fan sz konusu devir saysnda altrlabilir. b. Yataklar Burada ncelikle yataklara gelen kuvvetlerin hesaplanmaldr. Tekrarlamak gerekirse, a) ki yatakl konsol al an millerde (b2 durumu). =2880 d/d

Rrotora yakn olan yataa gelen yk, = )

ifadesi ile hesaplanabilir. Dier yatakta daha az yk olmasna ramen her iki yatan seiminde bu deer esas alnr. b) ki yatak arasna oturan mil halinde (b3 durumu). Yataklara eit kuvvet gelir ve = ifadesi ile hesaplanabilir. Aadaki edeer yk (Pe ) eitliinde radyal yk (Pr) olarak deerlendirilir. Rulmanl yataklar, yataklara gelen yatak basncna, devir saysna ve alma mrne bal olarak seilir. Yataklardaki srtnmeler hzn nc kuvveti ile orantl olarak artar. Bu nedenle yksek hzlarda srtnme kayplar daha az olan rulmanl yatatklar tercih edilmelidir. Radyal ykler iin btn bilyal yataklar kullanlabilir. Hissedilebilir mil sehimleri ile mil ekseninde olabilecek sapma durumlarnda oynak yataklar kullanlmaldr. Yatak seiminde yataa gelen yk ve maliyetler birlikte deerlendirilmelidir. Yataa gelen edeer yk Pe (kg), Pe=xPr+yPa eitlii ile hesaplanabilir. Burada Pr radyal yk (kg), Burada Pa aksiyal yk (kg), x yatan radyal yk faktr, y eksenel yk faktrdr. Not: Aksiyal fanlarda eksenel ynde yataa gelen yk Pa(N) =Pt(Pa)xAgbek(m2) ifadesi ile hesaplanabilir. Buna karn santrifj fanlarda eksenel kaklklar az ise eksenel ykler ihmal edilebilir ve bu durumda Pe=Pr alnabilir. Ancak Pe deerleri devir says ve scaklk faktrlerine blnerek emniyetli deerler elde edilmelidir.
Scaklk (C) <100 <125 <150 <175 <200 <250 <300 Daha fazla Emniyet katsays Ft 1.0 0.95 0.92 0.88 0.82 0.70 0.60 0.50

Devir says (d/d) <100 <200 <500 <1000 <2000 <3000

Emniyet katsays Fd 0.69 0.55 0.406 0.323 0.256 0.188

Buna gre dzeltilmi edeer yk Pe=Pe/(FtxFd) olur.

Not: Firma kataloglarnda genellikle kN birimini kullanlmaktadr. Eer yk kg olarak bulunmusa bunu 100e blerek kN deeri bulunabilir (1 kN=100 kg) ve katalog bu ekilde kullanlabilir.

Rulmanl bir yatakta yatak mr, a) milyon devir says ile, b) saat ile, tanmlanmaktadr. Yatak mr yorulma belirtisinin ilk balad an olarak kabul edilir. Bu ana kadarki mr ISO 281:1990da, L10=(C/Pe)p eitlii ile verilmektedir. Burada C referans yk olup 1 milyon devir says iin rulmanl yatan tad yktr. Fanlarda olduu zere devir says sabit kabul edilen sistemlerde mr (saat olarak), L10h= (106/60xn)xL10 =[(106/60xn)xL10]/[ (C/Pe)p] eitlii ile verilir. [Ancak sk devir says deien frekans invertrl sistemlerde bu durum dikkate alnmaldr]. Burada L10 devir says olarak yatak mr (milyon devir says), L10h sre olarak mr (saat), C temel dinamik yk (kg veya kN), Pe edeer dinamik yk (kg veya kN), p mr eitliinde stel bir deer (bilyal yatak iin p=3, ineli yatak iin p=10/3 alnr). Bu eitlikten C dinamik yk hesaplanr. Seilen yatan dinamik yk hesaplanan deerden byk olacak ekilde yatak seilir. Yatak tiplerine gre yataklarn emniyetle tayabilecei dinamik ve statik ykler kataloglarda tablolar halinde verilmitir. Da Tablo 3de buna ilikin bir rnek grlmektedir. (Tablolardan yatak seilirken alma koullar ve mil apna gre bir yatak seilir. Daha sonra yk kontrollar ve mr hesaplar yaplr. Eer seilen yatak istenilen kriterleri salamyorsa ayn mil apnda daha uygun olabilecek baka bir yatak tipi seilir. Burada maliyetler de dikkate alnr). Yatak mr yalama durumu, i ve d scaklk faktrleri ve evresel koullara baldr. Bu nedenle firmalar yukardaki eitlikleri baz emniyet faktrleri ile kullanrlar. Yani yukardaki formllerde hesaplanan yatak mrleri teorik deerlerdir. Gerek mr, aadaki gibi baz dzeltmeler yaplarak belirlenir. Lp=kR (L10) Katsaylar ve msaade edilen devir saylar literatrde tablolarda verilmitir. Yukardaki tabloda (Fa (=Pa)/C oran hesaplanr. Bu oran e deeri ile karlatrlr. Burada C0 statik yk deeridir. Santrifj fanlarda eksenel dengeleme dikkate alnmak kayd ile Pa(=Fa)= 0 alnabilir. Eksenel dengeleme (yataa gelen itme kuvvetinin azaltlmas) iin fatura vb.

ngrlebilir. te yandan milin scak alma koullarnda eilmesi durumunda titreim ve yataa ilave kuvvetler gelmesi gibi durumlar sz konusu olabilir. Eer fann tahrik sistemi kay-kasnak ise yataklarn kaylar tarafndan momente (tork) bal olarak eilmeye zorlanmas nedeniyle aadaki emniyet katsaylar kullanlr. - Dz kaylar iin k=1.5 4.5 - V kaylar iin k=1.2 2.5 - Dili kaylar iin k=1.1 1.3 knn byk deerleri ksa kaylar iin, kk deerleri uzun kaylar iindir (ksa kaylarda ani kalk oklar daha fazladr. Grld zere yataklar asndan uygun kay cinsleri srasyle dili, V ve dz kay eklindedir. Bu hususa kay kasnak sistemi seerken de dikkat edilmelidir. veya d etkenlerle yksek scaklk hzn st limitini etkiler. Ayrca dk hzlarda hidrodinamik yalama film tabakasnn olumas zorlaaca iin bylesi durumlarda gresli yalama dnlebilir.Yatak mrlerinin uzamas, grlt problemlerinin azaltlmas ve yksek enerji tketimine neden olmamak iin vibrasyon konusunun iyi zmlenmesi gerekir. Vibrasyondan kanmak iin balans sorunlarnn giderilmesi, kritik hz blgesinden uzak devir saylarnda allmas gerekir. Ayrca mil ve kay kasnak sistemlerinin iyi hizalanmas, asal ve eksenel sapmalarn az olmas yatak mrnn uzamasna ve enerji tketiminin azalmasna yardmc olan faktrlerdendir. c. Kay kasnak sistemi

Maliyetler ve burada belirtilen baka sebeplerden dolay direkt tahrikli sistemlerin ncelikle tercih edilmesi daha uygundur. Ancak eitli nedenlerle kay kasnak sistemlerinin kullanlmas gerekebilir. Kay kasnak sistemleri aktarlacak g, devir say, alma mr ve alma koullarna bal olarak hesaplanabilir. Aadaki ekilde ematik bir kay kasnak sistemi grlmektedir.

a2 a1 d1 d2

Kay kasnak sistemlerinde g evresel hzlar yardm ile aktarlr. ekilde 1 nolu kasnak motora ait kasnak, 2 nolu kasnak fan kasna olarak alnrsa u2=0.95xu1 yazlabilir. Burada 0.95 faktr g aktarmnda oluan kayplardr. u=dn (d1xn1=d2xn2) eitliinden yararlanlarak evrim oran,

=n1/n2=d2/d1 eklinde yazlabilir. Burada n1 1. kasnan devir says (d/d), d1 1. kasnan ap (cm), n2 2. kasnan devir says (d/d), d2 2. kasnan ap (cm), i evrim orandr. Kayplar gz nne alndnda =1.05x(d2/d1) yazlabilir. Daha sonra motor iin uygun olabilecek kasnak seilir (d1 tahmin edilir. d1in seiminde ise mil ap ve maliyetler gz nne alnabilir). i=1.05x(d2/d1) eitliinden ise d2 ap hesaplanr. Buradaki hesaplar bilgisayar program tarafndan yaplmaktadr). Direkt tahrikli ve kay kasnakl sistemlerinin baz avantaj ve dezavantajlar yle sralanabilir. 1. Kay kasnakl sistemlerde fan hznn seimi daha esnektir. Buna karn direkt tahrikli sistemlerde (yaklak olmak zere) 750 d/d, 1000 d/d, 1500 d/d, 3000 d/d gibi hzlara bal kalnmak durumundadr. 2. Aadaki nedenlerle direkt tahrikli sistemler daha avantajldr. a. Kk ebattaki fanlar normal olarak daha yksek hzlarda dndrlebilirler. Bu nedenle pahal ve dk devirli motorlara ihtiya yoktur. b. Direkt tahrikli sistemler ilave mil, yatak, yatak destekleri, kay ve kasnak vb. olmadndan daha ucuzdur. c. Kay ve kasnaklardan kaynaklanan aktarma kayplar olmadndan direkt tahrikli sistemler daha yksek verime sahiptir. d. Direkt tahrikli sistemler daha az bakm gerektirirler. e. Frekans invertrleri ile kullanm halinde enerji tasarrufu ve ayar esneklii salar. d.
s' s

Gbek

BAINTI x SIKI , PRES, KONK GEME KAMA, UYGU KAMA, SIKI GEME KAMALI ML, DIN 5462 KAMALI ML, DIN 5463 KAMALI ML, DIN 5464 0,420,53 0,530,70 0,340,42 0,210,30 0,140,21

GG-GBEK y 0,210,30 0,180,21 0,140,18 0,140,18 0,140,18 y 0,210,30 0,150,18 0,130,16 0,120,15 0,110,14

St veya GS-GBEK x 0,210,35 0,350,46 0,210,30 0,130,21 0,080,13 y 0,180,26 0,140,18 0,1250,16 0,1250,16 0,1250,16

Dndrme momentine bal olarak gbek uzunluu (cm), Lg= x.(Mb)1/3 eitlii ile hesaplanabilir. Kamal geme ve elik gbek durumunda, x=0.130.21 arasnda alnabilir. Kama stnde kalan gbek kalnl (cm), s= y.(Mb)1/3

eitlii ile hesaplanabilir. Burada y=0.10.14 arasnda alnabilir. Gbek hesab iin evre kuvveti (kg), Fc=Mb/r eklinde hesaplanabilir. Burada (r=d/2dir. d: mil ap)dir. Gbek malzemesi mil malzemesi ile ayn ve rnein C45 elii ise em=320 kg/cm2 alnabilir. Gbek uzunluu kama uzunluuna bal olarak alnabilir. te yandan gbek, mil sehimini azaltc (olumlu bir faktr) rol oynar. e. Kama balantlar Dndrme momenti, kama balants ile milden gbee aktarlr. Dndrme momentinden kaynaklanan evresel kuvvet kamann yanal yzeyleri tarafndan tanr. Kamaya gelen evre kuvveti (kg), Fc=Mb/rk =Px(h-t)xlkxi eitlii ile hesaplanabilir. Burada (rk=d/2), P yanal basn (kg/cm2), h kama ykseklii (cm), t kamann mile geen ksmnn ykseklii (cm), lk kama uzunluu (cm), i kama saysdr (adet). Kamalarn en ve ykseklikleri mil apna bal olarak standartlatrlarak tablolar halinde verilmitir. Kama en ve ykseklii tablolardan mil apna bal olarak seildikten sonra kama uzunluu ve kama says (nemli bir neden olmadnda 1 alnabilir) belirlenebilir. Dier yandan kama, fanlarda g aktarm elemanlar iinde en ucuz ve deitirilmesi en kolay paradr. Bu nedenle gbek ve mil malzemesine gre daha yumuak bir malzemeden yaplmas (rnein St 52-3) tavsiye edilir. Emniyet gerilmesi kontrolu iin kama yanal yzeylerine gelen P basnc hesaplanr ve seilen malzemenin ezilme emniyet katsays ile karlatrlr. Hesaplanan basn ezilme emniyet gerilmesinden kk ise hesap uygundur, deil ise kama bytlerek kontrol yeniden yaplmaldr. Aadaki ekilde grld zere kama yuvasnn ekline bal olarak milde gerilme ylmalar (entik etkisi) olmaktadr. Gerilme ylmalarn azaltmak iin ekilde grld zere milde kama yuvas alrken keskin kelerden kanlmaldr.
4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 K 1.0 0 0.01 0.02 0.03 r/d 0.04 t 0.05 0.06 0.07 0.08 r/d =0.021 K ts

f.

Kavrama

Kavramalar dndrme momentini emniyetle aktarabilecek ekilde seilmelidir. ekilde kavrama rnei grlmektedir.

Dndrme momentinden kaynaklanan kesme gerilmesi, = Mb/Wb eklinde hesaplanabilir. Burada Wb mukavemet momenti (cm3) olup, Wb =d3/16 fadesi ile hesaplanabilir. Not: Seilen kavramann dndrme momentini emniyetle aktarabilmesinin yannda, belirli miktarda asal ve eksenel kaklklar da tolere edecek nitelikte olmas tercih edilmelidir. g. Civata balantlar

ekilde rnei grld zere fanlarda rotorun gbee balants civatalarla yaplmaktadr.

18

Bu balantda civatalar, dndrme momentinin etkisi altnda kesmeye alrlar. Civatalara gelen ve kesmeye alan evre kuvveti (kg), Fc=Mb/rc (rc=dc/2) eitlii ile ve civatalara gelen kesme gerilmesi, = F/(Acivx nciv) < em eklinde hesaplanabilir. Burada dc civatalarn yerletirildii dairenin ap (cm), Aciv seilen civatann kesiti (mm2), nciv civata saysdr (adet), emniyet gerilmesidir (kg/cm2). Scaklk gibi nedenlerle em = 150 kg/cm2 alnabilir. Hesab tamamlamak iin tecrbe ile standart (M10, M12 gibi) bir civata seilir (seilen civatann tama kesiti tablolardan alnabilir) ve buradan cvata says hesaplanr. Veya tersten gidilerek civata says iin kabul yaplr, buradan bir (1) civatann kesiti bulunur ve buna uygun standart civata seilir. Yksek scaklklarda civatalarda uzama meydana gelmekte ve bu da durma ve kalkmalarda olumsuzluk yaratmaktadr. Bu nedenle ve boluklar almak amacyle cvata somun arasna yay malzemesinden rondele konulmas yararl olacaktr. h. Kanatlar ve rotor

6 KANATLI

Dnme sonucu rotor ve kanatlar santrifj kuvvetlerin etkisinde kalr. Kanatlar Kanat kalnlklarnn 4-10 mm arasnda alnabilmektedir. Burada yksek hzlarda emniyetli bir alma daha mukavim bir yapnn tercih edilmesi yararl olur. Kanatlar andrc ve korozif etkiler altnda alyor olabilir. Ayrca byk apl fanlarda kanatlarn yannda gvde, rotor, kaide gibi tm aksamn yapsal kararllnn korunmas da ok nemlidir. Bu nedenle rnein 5 mmlik kalnla bu faktrler iin emniyet paylar konulmaldr. Santrifj fanlarda kanada etkiyen ana kuvvet merkezka (santrifj) kuvvetidir. Bu kuvvet kanatlar darya doru ekmeye alr. (Bir kovaya su doldurup dndrdmzde suyun dklmemesini veya bir ipe bal bir ta dndrdmzde tan dmemesini salayan kuvvet de merkezka kuvvetidir). Bu nedenle bu kuvvetin kantlar rotora kaynakland yerlerden koparp koparmayaca veya burkulma olup olmayaca kontrol edilmelidir. Bu

yaplrken kanat arl, kanat arlk merkezinin rotor merkezinden olan uzakl ve devir says bilinmeldr. Kanada etki eden merkezka kuvvet kuvveti, F=(1/2)xmxu2==(1/2)xmxrx(2n)2 eitlii ile hesaplanabilir. rnek: 1600 mm, 975 d/d fan [(2n/60)=102 rad/s], kanat ktlesi m=3 kg, kanadn arlk merkezinin mil ekseninden uzakl rg=550 mm olan bir fanda merkez ka kuvveti F=3x.55x1022= 1700 kg olarak bulunur. Bu deer fan arlnn 600 katdr. Rotorun tamam iin de ayn eitlik geerlidir. Santrifj kuvvetin etkisi ile rotor ve kanat zerinde oluan ekme gerilmeleri emniyet gerilmesinden daha kk olmaldr. Kaynak ve ekil etkileri nedeniyle 4-5 civarnda emniyet katsays alnmas uygun olur. rnein St 52 kanat malzemesi iin ekme emniyet gerilmesi em= 5200/5 =1040 kg/cm2 alnabilir. (Emniyet katsays byk gibi gzkse de istenmeyen titreim halinde yorulma veya kopma olabilecei dikkate alnmaldr. Ayrca kk kanat alar ve enli kanat durumunda burkulma tehlikesi de olabilir. Bu nedenle aksiyal ve santrifj fanlarn tamamnda yksek emniyet katsaylar alnmaldr). rnek: rk=0.6 m, Pk=2 kg, n=1500 d/d olan bir fanda merkezka kuvvet F=869 kg olur. Kanat eni 70 mm ve et kalnl 5 mm kabul edilirse kanat kesiti 350 mm 2 olur. Buradan ekme gerilmesi =869/350=2.49 kg/mm2 veya 249 kg/cm2 olarak hesaplanr. Buradaki emniyet katsays (1040/249=) 4.2 olur. Dolaysyla bu kanat emniyetlidir. Rotorun tamam Kanatlara gelen yukarda kanatlar iin verilen santrifj kuvvet eitlii rotor iin de geerlidir. Rotorlarda ortalama arlk merkezi yaklak olarak aadaki tablodan alnabilir. Arlk merkezinin rotor d apna oran (k, %) (rg=kxD2) Aksiyal rotor 25-30 Arkaya eimli santrifj fan 36-42 Silindirik rotor 35 Burada ayrca m yerine m=P1/g konur. Rotor tipi Eylemsizlik (savurma) momenti GD2 Mil ve rotordan oluan dnen paralarn toplam eylemsizlik momenti (kg.m2) GD2=GD2rotor+GD2mil=Irotor+Imil=(P1/g)xrg2+(P2/dmil/2) eklinde yazlabilir. Fan elektrik motoru momentinin bu momenti dndrecek nitelikte olmas kontrol edilmelidir. Kanatlarda olduu zere rotor yan saclar bu kuvvete dayanabilmelidir. Hz evrede en yksek deerlerde olduu iin eitlikte hz olarak sz konusu deer alnmaldr. Bu kuvvetin etkisi altnda oluan gerilmeler rotor malzemesinin emniyet gerilmesinden daha byk olmamaldr. Bu esasa gre rotor et kalnl hesaplanabilir. Buradan bulunan et kalnl

kanat et kalnlndan daha kk karsa kanatlarn et kalnlnda alnmas, andrc ve korozif etkiler iin de emniyet pay ngrlmesi uygun bir yaklam olur. te yandan santrifj kuvvet, rotor disklerinde radyal (ap ynnde) ve apa dik-teet ynde (tanjantial) gerilmeler meydana getirir. Bu kuvvetlerin etkisinde rotor disklerinin kopabilecei bir maksimum devir says vardr. Yukarda belirtildii zere fanlarda devir saylarnda zaman iinde deiiklikler olsa da tasarm sabit devir says esasna gre yaplmaktadr. Bu nedenle burada emniyet gerilmesi kriteri olarak akma emniyet gerilmesi (kanatlarda olduu zere 4-5 gibi bir emniyet katsays ile) alnabilir. Ancak rnein frekans invertr ile devir says deitirilen bir fanda devir says ok sk deiiyorsa emniyet gerilmesi kriteri olarak yorulma gerilmesi esas alnabilir. Yakla k yntem Yukarda hesaplanan gerilmelerin kontrolu iin Eck tarafndan aadaki ifade verilmektedir. Sz konusu kaynakta aksiyal fan kanatlar dnen bir ubuk ile, santrifj fanlarn rotorlar ise dnen bir halka ile modellenmektedir. Buradaki hesabn temeli de santrifj kuvvete dayanmaktadr. Ayrca ekil kompleks olduundan deneysel sonulardan yararlanlmas tavsiye edilmektedir. Verilen yaklama gre rotorlardaki maksimum gerilme, max=k.u2/g eklinde hesaplanmaktadr. Burada k deneysel olarak bulunan boyutsuz bir deer (Alfer A..de retilen santrifj fan tipleri in yaklak 0.432, aksiyal kanatlar iin 0.478 alnabilir), eliin zgl arl (7850 kg/m3), u maksimum evresel hz (m/s), g yer ekimi ivmesidir (kg s/m2). rnek: D=1.12 m, n=1500 d/d olan bir fanda u=88 m/s, maksimum gerilme max=k.u2/g = 0.432x7850x10-4x882/9.81= 267 kg/cm2 olur. Yukarda St 52 malzeme iin emniyet gerilmesi 1040 kg/cm2 verilmiti. Buna gre emniyet katsays (1040/267=) 3.9 olur ve bu hz deeri snrda olmakla birlikte kabul edilebilir. Not: Ayn kaynakta aksiyal kanatlar iin maksimum gerilme, max=k.u2/g eklinde verilir. =kxu22 em Scaklkla birlikte em decei iin u2 azaltlmaldr. Burada, u2=(em/k)1/2xu2 eklinde hesaplanabilir. max =kxxu2/g em olmaldr. k=0,432 iin ,u=100m/s max =0,432x7,850x1002/9,81 3,5x106 kg/m2 =350 kg/cm2 olur. em =1000 kg/cm2 ise emniyet katsays 3 olur. Yksek scaklkta em kg/cm2ye debilir (t=450C iin). Bu durumda emniyetli alma iin hz; (emniyet kat says=2,5 alnrsa) em=500/2,5 =200 kg/cm2 u2= (em xg/kx)1/2 =[(200x104)x(9,81/(0,432x7850))]1/2=76 m/s olur.

i. Termal genleme Yksek scaklklarda alacak fan tasarmnda dikkate alnmas gerekebilecek faktrlerden birisi de termal genlemedir. nk cisimler scakln etkisi ile boyca, ence, hacimce genleirler. Boyca uzama katsays, =(lf-lo)/(lox(tf-to)=l/(lot)=/t eklinde verilir. Buradan uzama miktar, l= lot olarak hesaplanr. Burada to: balang scakl (C), tf: son scaklk (C), lof: balang uzunluu (mm), lf: son uzunluk (mm), l: boyca uzama miktar (mm), t: scaklk fark (C)dir. Baz malzemelerin genleme katsays aadaki tabloda verilmitir. Malzeme Gri demir 1020 elii Paslanmaz elik (x10-6(C) 12.0 12.0 7.3

Konu santrifj fan iin rotor giri az ile emi az arasndaki boluk, milde scaklk etkisi ile uzama gibi durumlar iin nem arz etmektedir. Aksiyal fanlarda ise kanat ucunda braklacak boluklar etkileyebilir. rnek, 1000 mm bir milde t=300C scaklk fark iin boyca uzama miktar, l== lot=12.0x10-6x1000x300=0.36 mm olur. Bu uzama miktar yatak iindeki boluk ile vb. alnmaldr. Isl genleme nedeniyle oluan gerilme, = xExt eklinde hesaplanr. Burada E malzemenin elastizite modldr. (elikler iin 2.1x105 N/mm2dir). Eer yukarda genleme salanamazsa ortaya kacak gerilme, = xExt=12.0x10-6x2.1x105 x300=756 N/mm2 olur (eliin akma mukavemetinin 370-500 N/mm2 olduu dikkate alnrsa nlem alnmad takdirde yataklarn vb. zarar grebilecei grlr). j. Fanda ve rotordaki kayplar Fanlarda akkann basncnn artrlmas esnasndaki srtnmesinden dolay motor milinden ekilen enerjinin bir blm, rotorun dnndeki kinetik enerjinin sya dnmnde de dier bir blm kaybolur. Bu deerler ampirik olarak u ekilde ifade edilebilir. Basn art ndan dolay scaklk art : t=P(mmSS)x1000/(1200xt) (C) eklinde hesaplanr. Bundan dolay oluan s (kaybolan enerji) Q1=V(m3/h)x(kg/m3)xCp (0.287)xt/860 (kW) eklinde hesaplanabilir. rnek p=1000 mmSS, V=50000 m3/h olan bir

fandan srtnmelerle oluan s kayb nedir. t=1000 (mmSS)x1000/(1200x90)=9C. Buradan Q1=50000x1.2x0.287x9=155 kCal/h=0.2 kW. Rotorun dn nden hesaplanabilir. dolay olu an s: Qr=Bx22(Imotor+Irotorx(nf/nm)2) eitlii ile

Yukardaki kayplar fan verimini etkileyen unsurlardandr. rnein yukardaki deerlere gre teorik fan gc (verim %100) Nf=136 kW olmaktadr. Byle bir fann rotor ap 1700 mm (rg=0.36x1700=630 mm), rotor arl 500 kg olabilir.

KAYNAKLAR 1 2 3 4 5
6 7

Bleir, F., 1998, Fan Handbook: Selection, Application and Design, Mc. Graw Hill Book Co., New York. Kovats, A., Desmur, G., (evirenler zgr, C., Yazc, H. F., 1971, Pompalar, Vantilatrler, Kompresrler, zkarde Matbaas, stanbul. Niemann G., (evirenler G. Harzadn, S. Yurdakonar), 1972, Makine Elemanlar, Fon Matbaas, Ankara. Daly, B. B., 1992, Woods Practical Guide To Fan Engineering, Woods Of Colchester Ltd, Wolsey Press,UK. Recknagel Istma+Klima Teknii El Kitab, TTMD Yaynlar, 2004, Ankara.
Stoecker, F. W. and Jones, W. J., 1982, Refrigration and Air Conditioning, Mc. Graw Hill Book Co., Singapore. Uralcan, Y. ., 2005, ASHRAE HVAC Akustii in Algoritmalar, TTMD Yaynlar no: 13, stanbul.

8
9

Kutay G., Makine malatlar in Temel Mukavemet Deerleri, MMO Yaynlar No: 156, stanbul.
Eck, B., 1973, Fans: Design And Operation of Centrifugal, Axial-Flow and Cross- Flow Fans, Pergamon Press., Oxford.

10 Berry, H., 1963, Flow and Fans: Principles of Moving Air Through Ducts, The Industrial Press, New York. 11 Norton, L., R., 2006, Machine Design, Prentice Hill Book Co., New York.